Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
10/10 72 uras
11/10
12/10
14 visiuns rumantschasLas Punts en L'americamamma mia Pren cumià
annada 17 Glion pretsch frs. 45.–/onn
12/05
01/06
02/06
03/06
04/06
05/06
06/07
07/06
08/06
09/06
10/06
11/06
01/07
02/07
03/07
04/07
05/07
06/07
07/07
09/07
10/07
11/07
12/07
01/08
02/08
03/08
04/08
05/08
06/08
07/08
09/08
10/08
11/08
12/08
01/09
02/09
03/09
04/09
05/09
06/09
07/09
08/09
09/09
10/09
11/09
12/09
01/10
02/10
03/10
04/10
05/10
06/10
07/10
08/10
09/10
2 3
tranter ils 9 ed ils 12 da settember ha gì lieu en l'entira svizra l'acziun 72 uras. Durant 72 uras han passa 25'000 giuvenils en l'entira svizra realisà projects d'utilitad publica. en il Grischun èn var 400 giuvenils sa participads ed han ba ghegià, cuschinà e discutà. era la Giuru è sa participada a l'acziun 72 uras . nus avain tschertgà las «visiuns rumantschas» da giuvens rumantschs. cun noss bus essan nus charrads tras tut il territori rumantsch – davent da l'engiadina bassa enfin la surselva – ed avain dumandà ils giuvenils sin via tge ch'els spetgan dal futur dal rumantsch. ils resultats da nossa retschertga chattas en questa ediziun da las Punts. Bun divertiment.
«tge èn tias visiuns rumantschas?»Betg ina dumonda simpla. Has ti ponderà
durant la lectura da questa ediziun tge gia
vischs che ti has per il futur dal rumantsch?
Sche betg, ponderescha ina giada…
Era a nus ha il viadi dà da ponderar ina
massa. Tge conclusiuns pudain nus trair ord
questa fin d'emna? Sche jau lasch repassar
tut las intervistas e discussiuns ma restan cun
zunt trais impressiuns: Il pli cler resultat è che
quasi tut ils giuvenils che nus avain inter
vistà èn dal maini ch'i fiss fitg desiderabel ch'il
rumantsch vivia anc vinavant. La segunda
tematica ch'è vegnida menziunada savens è il
Rumantsch Grischun. Areguard quest punct
han pliras persunas gì tschertas resalvas. Ed il
terz punct è in'impressiun ch'jau hai gia gì pli
ditg: Per blers giuvens en tranter quindesch
e ventgatschintg n'è il rumantsch betg ina
tematica, mabain simplamain ina lingua.
Ils resuns che nus avain retschavì sin noss
viadi han caschunà pliras pli grondas dis
cussiun en nossa gruppa. Davent da patratgs
da sligiar si la GiuRu e las PUNTS enfin tier
projects exorbitants avain nus discutà durant
questas 72 uras ina massa ideas che nus
pudessan prender cun nus per il futur da
l'uniun.
Has ti gì visiuns durant la lectura da que
sta ediziun? Ans contactescha! Nus vulain
savair tge che ti pensas da questas tematicas.
En quest senn: Lain realisar nossas visiuns rumantschas!
settantaduas urasEditorial da Victoria Mosca
Realisar in project durant settantaduas uras.
Tuna simpel, quai èn be trais dis! En trais dis
pon ins far fitg bler. Per exempel: durmir,
mangiar, baiver, far festa, far chaltschiel, ir a
viagiar, ir cul velo, ir sin muntognas betg aschi
autas, e e e...
Bun – jau admet, tut quellas chaussas n'èn
betg specialas e perquai era betg propi in pro
ject da settantaduas uras.
En tut la Svizra han differentas gruppas dad
uffants, giuvenils e creschids gì in'idea. A
l'entschatta dovri adina in'idea. Forsa min
tgatant era in'idea in pau idealistica. Ed or da
quell'idea vegn lura il project.
Per exempel: organisar in concert, construir
ina punt, construir ina chasa, emprender e
represchentar in teater, e e e...
Damai chaussas in pau pli specialas che ils
pensums dal mintgadi.
L'idea da realisar entaifer settantaduas uras
in tal project para a mai fitg simpatic. I tuna
in pau sco ina Crazy Challenge. Quant crazy
ch'ella è finalmain decida mintga gruppa
sezza. Il bi vi da quella sfida narra è, ch'ins
vegn en in schlontsch tuttafatg special. Ina
tscherta euforia tschiffa l'entira gruppa ed
ins è bun da far chaussas nunpussaivlas.
Las regurdanzas cura che la sfida è reali
sada èn nunemblidaivlas! E mintga giada
ch'ins passa sper la chasa u la punt ch'ins ha
construì vi, vegnan regurdanzas vi dal project
e l'euforia puspe en memoria.
Ussa giavisch jau fitg bun divertiment cun la
lectura da la Crazy Challenge PUNTS!
«Tge èn Tias visiuns rumanTschas?»
marina Davaz da sent ò 24 onns e lavoura scu florista a scuol.
tge monta igl rumantsch per tè?Igl rumantsch è mies lungatg mamma ed è
enzatge interessant e special ed ia sung mecta
loscha da saveir discorrer rumantsch.
ast te contact cun gliout dad oters idioms?Cun oters idioms vaia atgnamaintg nign
contact, ia va sulettamaintg ina conscolara
dad Andeer. Mia scheffa è sursilvana, tar ella
sainta mintgatant en pled sursilvan. Oz pero
bait'ella er vallader.
F a s c h e z e r a d i e v e r d a m e d i a s rumantschas?Ea, atgnamaintg schon. Ia vard magari la tele
visiun rumantscha.
ast te en giaveisch pigl futur digl lungatg rumantsch?I fiss bel, sch'ins savess visitar ena scola pro
fessiunala u en'universitad aint'igl territori
rumantsch. Uscheia ins savess rastar ainten la
vallada e na stuess betg bandunar la patria per
far la scolaziun.
«igls pi cools rumanTschs èn igls
valladers.»
4 5
sandro Buchli da Laax ha 19 onns e frequenta actualmein il Gimnasi svizer a milaun.
s a n d r o , t g e i e i t i u c o n n e x c u l romontsch? Il romontsch ei per mei ina part da mia
veta. Jeu s'identificheschel cul romontsch.
Il romontsch ei per mei in super lungatg
per emprender auters lungatgs. Actualmein
sundel jeu gie ell'Italia e leu haiel jeu saviu
duvrar bein il romontsch. Suenter in miez
onn haiel jeu, grazia al romontsch, gia capiu
mintga plaid talian. Jeu capeschel meglier
auters lungatgs ed creiel ch'jeu emprendel era
pli spert cun agid dil romontsch.
Romontsch ei per mei il lungatg cun quel
ch'jeu sun carschius si. Mia mumma ei da
Sogn Gagl e miu bab ei da Laax, aschia ch'jeu
sun carschius si biling. Cun mias treis soras
giuvnas e cun collegas tschontschel jeu adina
romontsch. Atgnamein ei quei il lungatg
ch'jeu drovel il pli savens. En biaras situa
ziuns eis ei fetg pratic da saver romontsch gest
perquei ch'ils biars capeschan buca tgei ch'jeu
discuorrel.
capeschas ti auters idioms? Jeu capeschel atgnamein fetg bein auters
idioms. Quei era, perquei ch'jeu haiel biars
amitgs ord las differentas valladas romon
tschas. L'entschatta han ins forsa mintgaton
breigias da secapir, denton secapeschan ins cul
temps adina meglier; ed ussa sespruein nus
adina da discuorrer romontsch.
consumeschas ti medias romontschas? Jeu legel las PUNTS.
Ok, super. Quei dat in punct supplementar! E lu legel jeu circa duas gadas ell'jamna La
Quotidiana. Giu Milaun haiel denton buc
abonau ella. Sch'jeu sun la fin d'jamna el
Grischun legel jeu las caussas interessan
tas. Il Radio Rumantsch teidlel jeu buca schi
savens, cunzun perquei ch'jeu sun duront
l'jamna buc ella Romontschia. Denton legel
jeu cudischs romontschs e teidlel bugen musi
ca romontscha.
ti gis ti seigies in romontsch, ti vivas romontsch. tgei ei lu tia visiun pil romontsch? tgei spetgas ti dil u pil romontsch? Jeu quetel fetg impurtont ch'il romontsch
vegni promovius sco quei ch'el vegn promo
vius e ch'el resti il quart lungatg naziu
nal dalla Svizra. Tgei ch'jeu giavischel pil
romontsch ei ch'il contact denter las valladas
vegni pli ferms.
Mia visun ei atgnamein buca spectaculara: jeu
lessel mo ch'il romontsch vegni mantenius
ella veta dil mintgagi.
Dario albertin da salouf ha 18 onns e fa igl emprendissadi sco mecanist da maschinas agricolas.
c o e i t i a r e l a z i u n c u l l u n g a t g romontsch?Miu lungatg mumma ei il romontsch. A casa
e cun collegas discuorrel era romontsch. Era
cheu a Mon, nua ch'jeu lavurel, discurrin nus
romontsch. Mo en scola a Cuera ei tut per
tudestg.
capeschas ti era auters idioms?Gie, gie, per gronda part capeschel jeu auters
idioms. Haiel denton buc aschi bia contact cun
giuvenils ord autras valladas. En la scola pro
fessiunala ein dus emprendists sursilvans, mo
cun quels tschontschel lu plitost tudestg.
Quei ei donn, ni buca? En sesez schon. Denton han omisdus min
tgaton plaids che tschel capescha buca, e lu
di scuorran ins lu tudestg…
tilas ti a nez medias romontschas?Gie segir, sch’jeu hai peda mirel jeu il
Telesguard ed il Radio Rumantsch teidlel jeu
era savens. E mintga jamna legiel La Pagina.
has ti ina visiun romontscha?Jeu quetel ei impurtont ch’il lungatg vegni
mantenius.
Denton tratgel jeu che Rumantsch Grischun
seigi buc ina buna soluziun. Quei ei sco da
prender tut ils lungatgs, fierer els en ina
cuppa, turschar e puspei prender ora. E lu
vegn ora ina patranscha. Ed a mi para ei che
insumma negin capeschi pli quei.
has ti ideas concretas co ins savess sustener il romontsch?Na, ideas concretas atgnamein buca. Cun quei
sundel aunc mai sefatschentaus.
«Jeu giavischel ch'il conTacT denTer las valladas
vegni pli ferms.»
«il rumanTsch grischun queTel Jeu buca gesT ina
buna sligiaziun.»
6 7
corinna thomann es da rona e lavura aint il Wasescha sport a savognin.
che relaziun hast tü culla lingua rumantscha?Na uschè üna gronda. Nus discurrin simplamaing quia illa butia
rumantsch, a chasa però plütöst na. Eu discuor be cun üna da
mias collegas rumantsch, cun tuot tschellas tudaisch.
hast tü contact cun oters idioms rumantschs?Eu chapisch ils oters idioms, grond contact nu n’haja però.
Fast tü adöver da medias rumantschas?Hai, minchatant taidla il Radio Rumantsch. E La Pagina legia eir.
hast tü ün giavüsch pel futur dal rumantsch?Eu pens cha’l rumantsch stuvess gnir darcheu plü ferm. Però
ideas concretas sco cha quel böt vess da gnir ragiunt nu n’haja.
Eu nu savesss uossa spontan che far per cha’l rumantsch ha ün
meglder futur.
marina matanovich ha 19 onns, ha terminau igl emprendissadi da commerci e fa ussa la maturitad professiunala a cuera.
en tgei connex stattas ti cul romontsch?La vischnaunca ei romontscha. Jeu hai empriu romontsch en
scola e discuorrel romontsch cun collegas. En famiglia tschin
tschein nus denton buca romontsch.
enconuschas ti glieud dad auters idioms e capeschas ti quels?Gie, jeu hai in pèr collegas dall'Engiadina. Nus discurrin lu pli
tost tudestg ensemen, schegie ch'ins capess schon in l'auter.
has ti in giavisch pil romontsch? Na, nuot pli grond. Ei fuss denton schon bi sch'il romontsch
survivess. Il romontsch gida numnadamein propi sch'ins vul
emprender lungatgs sco il talian. Perquei fuss ei donn sch'il
lungatg mass a piarder.
has ti in’idea per mantener el? Na. Simplamein discuorrer vinavon romontsch culs amitgs. Ed
era empruar da mantener a casa il romontsch.
consumeschas ti medias romontschas? Jeu legel mai gasettas romontschas. Mintgaton teidlel duront ir
cun auto Radio Rumantsch.
Gion andrea nay da trun, ò 23 onns, è scrinari e miradour, fò el la matura professiunala a coira.
an tge connex stast te cugl rumantsch?Rumantsch è igl lungatg tg'ia discor mintga de. Durant mia
lavour e cun ameis baita piglple era rumantsch. Ia ma sprov
dad adegna pussebel baitar rumantsch e sper tg'igl lungatg
rumantsch vigna mantignia ainten las nossas vals.
ast te contact cun oters idioms?Ea. Cals da mies conscolars dereivan da Savognin e da Scuol.
Cun chels discorra adegna rumantsch. Oravantot er per tg'igls
tudestgs na tgapeschan betg tge tgi schagn. Mintgatant n'ègl
chegl betg simpel, dantant ampruainsa adegna da discorrer
rumantsch tranter rumantschs.
Fast adiver da medias rumantschas?La Quotidiana ligia mintga de, oravantot chegl tgi stat scretg sur
digl ballape indigen. Ia lîtg betg schi gugent texts an Rumantsch
Grischun. Igl Radio Rumantsch tedla betg savens. Telesguard
u Svizra Rumantscha varda chi e lò. Las PUNTS sfiglia tras
sch'ellas èn starneidas a tga.
ast te en giaveisch pigl futur digl rumantsch?Ins vei tgi vischnancas scu Glion u Flem vignan ple e ple tudes
tgas. Mies giaveisch è tg'igl lungatg rumantsch na geia betg
a perder. Nous rumantschs stuagn ampruar da mantigneir
igl lungatg. Igl rumantsch porscha gronds avantatgs er per
amprender oters lungatgs neolatins. En grond problem digls
rumantschs è tgi nous ans adattagn adegna bler mengia spert
agls esters e pansagn tgi na sapptgans betg pretender da tots
d'amprender rumantsch. An otras teras n'è chegl betg uscheia.
An l'Italgia per exaimpel ègl nign tgi posta en café per tudestg.
rico arpagaus ha 23 onns ed ei meinafatschenta dil ntc a savognin.
tgei muntada ha il romontsch en tia veta?Il romontsch munta per mei ina massa. Jeu sun carschius si
cun dus lungatgs. La mumma ei dalla bassa e capescha buca
schi bein romontsch, aschia era il lungatg principal en famiglia
adina il tudestg. Miu lungatg preferiu ei denton romontsch. Lez
tschontschel jeu era cun mes collegas.
has ti era contact cun giuvenils che tschontschan auters idioms?Gie, jeu enconuschel glieud dalla Surselva e dall’Engiadina.
Denton discuorrel jeu atgnamein bunamein adina tudestg cun
els, cunquei ch'ins ha mintgaton fadigia da secapir. Atgnamein
va ei schon, denton eis ei pli sempel da prender e discuorrer
tudestg, tgei ch’ei atgnamein donn.
tilas ti a nez medias romontschas?Jeu legel La Pagina mintga gievgia. Il Radio Rumantsch teidlel
jeu sch'ei vegn nuot bien sin Radio Grischa. Dallas PUNTS haiel
schon udiu, denton aunc mai legiu ellas.
has ti giavischs pil romontsch?Jeu havess plascher sch’il romontsch vegness mantenius. Buc
exnum il Rumantsch Grischun, jeu sun buc aschi in fan da lez.
Denton duess ins mirar ch’il surmiran vegni mantenius, era
ellas scolas. Quei ha denton gia midau tut…
Gie, schiglioc hai jeu atgnamein aunc mai fatg gronds patratgs
davart quei. Perquei vessel ussa era buca concret ina idea tgei
ch'ei fuss da midar.
8 9
Dunna Fliri ei ina dallas menadras dalla libraria «chantunet da cudeschs» a scuol. La motivaziun per menar ina tala libraria engrazia ella cunzun a sia passiun pil luntgatg, ils cudischs e litteratura.
vus haveis ina gronda schelta da cudischs romontschs...Gie, nus possedin pli u meins tut la litteratura
valladra. Plinavon purschin nus era cudischs
per Rumantsch Grischun. Quels ein denton
buc aschi dumandai e fan plitost fadigia allas
lecturas ed als lecturs.
tgei relaziun, tgei connex haveis vus cul romontsch?Romontsch ei miu lungatg mumma. Jeu sun
carschida si ella Val Müstair, sun lura ida a
scola a Zuoz. Famiglia ed amitgs han adina
discurriu romontsch. Pli tard hai jeu habitau a
Turitg e sun lura turnada a Scuol.
Miu um ha passentau sia affonza a S. Murezi.
El ha discurriu tudestg a casa ed ha mai visitau
ina scola romontscha. Jeu e miu um discurrin
denton romontsch in cun l'auter, ed aschia eis
ei adina stau clar che nus vulein educar nos
affons per romontsch. Nus discurrin buca mo
romontsch, perquei che nus habitein a Scuol
– nus discurrin romontsch da cor.
haveis vus contact cun auters idioms?Grazia al radio, audel jeu di per di vuschs sur
silvanas, surmiranas ni sutsilvanas. Jeu persu
nalmein hai perquei buca grondas breigias da
capir auters idioms.
Fageis vus en quei cass diever da medias romontschas?Gie, il Radio Rumantsch gira adina tier nus
a casa, da la damaun tochen la sera. Denton
teidlel jeu buc adina activamein, quei ei clar.
Plinavon havein abonau la Posta Ladina.
tgei ein vos giavischs ni vossas vi siuns pil futur dil romontsch?A mi vegn endamen in giavisch el connex cun
la libraria. Nus havein bia hosps a Scuol che
emprendan cun gronda breigia ed engaschi
il vallader. Suenter cuort temps dat ei nuot
pli da leger per vallader ed era buc in pign
dicziunari per romontsch vallader. Mia tema
ei semplamein quella che tras quella muncon
za da cudischs valladers svaneschi igl interess
vid il romontsch. Nus astgein buc emblidar
che buca mo nus s’occupein dil romontsch,
mobein era las persunas d’in auter lungatg.
Ei fuss donn, sch’ins emblidass ils idioms dil
tuttafatg e s’occupass mo pli dil Rumantsch
Grischun. Da principi sun jeu buc encunter
l’idea dil Rumantsch Grischun, sch’ella sesvi
lupescha e sederasa a moda pl auna.
Miu giavisch persunal ei fetg sempels: Jeu gia
vischel al romontsch ch’el vivi aunc ditg e che
nus possien dar vinavon nies lungatg mumma
a nos biadis e sutbiadis.
«ins asTga, malgrad il rumanTsch grischun,
buc emblidar ils idioms.»
10 11
silvano cola ha 16 onns ed ei polimecanist a riom.
tgei relaziun has ti cun il romontsch?Jeu tschontschel en famiglia adina romontsch. Era cun collegas
che san romontsch tschontschel adina romontsch.
has ti contact cun giuvenils ord autras valladas e tgei lungatg tschontschas ti cun quels?Gie, in pèr enconuschel jeu schon. E cun quels ch'jeu hai
contact discuorrel jeu en sesez schon romontsch.
has ti in giavisch pil romontsch? Jeu sperel che nus vegnien da mantener in tec il romontsch.
tgei fagesses ti lu per ch'il romontsch vegni puspei pli ferms? Tschintschar dapli romontsch. Davart ideas pli grondas, tgei
ch'ei fuss da far, haiel denton mai ponderau.
Legias ti la pressa romontscha? Gie, La Pagina legel jeu e mintgaton mirel la Televisiun
Rumantscha. Il Radio Rumantsch teidlel mintgaton, denton
buca schi savens.
enconuschas ti las Punts? Na.
seraina Bundi vegn uriuntamaing da la surselva, sta uossa però a cuira insembel cun sia sour e lavura sco fliunza.
che relaziun hast tü culla lingua rumantscha?Quai es mia lingua materna. Cun mia sour dicuorra per exaim
pel adüna rumantsch e cun paziaints chi san la lingua vaira
maing eir adüna.
hast tü contact cun oters idioms rumantschs?Tscherts da meis paziaints discuorran oters idioms, ma eir cun
quels discuorra adüna rumantsch, quai nu d’eira fin uossa
üngün problem.
Fast tü adöver da medias rumantschas?La Quotidana legia bod mincha di ed a chasa pro’ls genituors va
normalmaing adüna Radio Rumantsch.
hast tü ün giavüsch o üna visiun pel futur dal rumantsch?In mincha cas spera cha’l rumantsch nu moura oura ün di, cha
quels chi san la lingua tilla discuorran eir e chi dan impustüt
inavant a lur uffants quai chi san, eir schi nu vessan plü da star
illa regiun. Ün’idea concreta es però uschè spontan güst ün pa
greiv.
Tamara Bürkli e Tina Buchli han 16 onns ed ein da Laax. Tamara fa la maturitad bilingua alla Scola cantunala a Cuera. Tina fa in emprendissadi sco conditra a Sogn Gagl.
Tgei haveis vus per ina relaziun cul romontsch? Tgei munta il romontsch per vus? Tamara: Jeu discuorrel en scola ualti bia romontsch. Igl ei bi sch'ins ha collegas che san romontsch. Auters capeschan lu buca tgei che nus discurrin. Tina: Jeu discuorrel en famiglia bia romontsch. Ed era cun collegas.
Haveis vus contact cun auters idioms? Tamara: Gie, jeu schon. Tina: Jeu buca schi savens, capir capeschel denton schon.
Legis vus gasettas romntschas? Tedleis Radio Rumantsch?Tamara: Denteren teidlel jeu il Radio Rumantsch, denton buca schi savens. La Quotidiana legel jeu buca.
Enconuschas ti lu era las PUNTS? Tamara: Gie. Tina: Gie, lezzas enconuschel schon. un denton buc ina lectura regulara.
Haveis vus in giavisch pil futur dil romontsch? Tina: Ch'el mieri buc ora, il romontsch. Pia ch'el vegni adina daus vinavon. Tamara: E ch'il territori romontsch vegnessi in tec pli gronds, ch'ins sappi buca mo duvrar il romontsch cheu el Grischun. Ch'ins sappi viver in tec pli savens il romontsch.
Haveis vus ideas concretas co ch'ins pudess sustener il romontsch? Tgei ch'ins stuess far per ch'il territori romontsch ve gnessi pli gronds? Tina: Far dapli reclama pil romontsch. Tamara: Mussar ch'ils romontschs han era schiglioc bia avantatgs. Lu eis ei bi da saver romontsch, ins vul era saver romontsch, sch'ins ha avan tatgs.
riccarda albin ha 28 onns, ei oriunda da trun, habitescha ussa a Glion e lavura sco fisioterapeuta a tusaun.
en tgei connex stattas ti cul romontsch?Il romontsch ei miu lungatg mumma. Jeu sun carschida si cul
lungatg romontsch ed hai era adina tschintschau romontsch
entochen ch’jeu hai empriu tudestg en scola.
Duront mia lavur sco fisioterapeuta tschontschel il pli savens
tudestg. Jeu hai adina plascher sch’ils pazients a Tusaun tschon
tschan romontsch cun mei. Duront miu temps liber tschon
tschel pil pli romontsch.
en quei cass has ti contact cun auters idioms?En mia lavur entaupel savens glieud che tschontschan surmiran
ni sutsilvan. Jeu capeschel bein quels idioms e tschontschel era
adina romontsch culs romontschs.
tilas ti activamein a nez medias romontschas?Radio Rumantsch teidlel fetg savens, numnadamein adina
duront ir cun auto. La Quotidiana legel jeu a casa tier la
mumma. Las PUNTS enconscuel, legel denton buca regu
larmein.
has ti in giavisch pil futur romontsch?Ina visiun concreta hai jeu buca. Jeu sperel e giavischel ch’il
romontsch mieri buc ora. Tgei concret ch'ei fuss da far per che
quei capeti saiel buca gest. Jeu vegnel segir a dar vinavon il
romontsch a mes affons.
12 13
rui rocha ha 14 onns, oriundamein da Portugal, habitescha ussa a scuol e viseta la scola reala a scuol. Diana ei da Ftan, ha 14 onns e viseta medemamein la scola reala a scuol.
tgei relaziun, tgei connex haveis vus cul romontsch?Rui: Romontsch ei igl emprem lungatg ch’jeu
hai empriu, cu nus essan arrivai en Svizra.
Jeu hai empriu tgunschamein romontsch ed
ussa discuorrel jeu romontsch sin via, cun
amitgs ed amitgas, cun scolastas e scolasts.
Diana: Per mei ei il romontsch miu segund
lungatg. Mia mumma vegn dil cantun Turitg
ed jeu hai stuiu emprender romontsch en sco
letta.
haveis vus contact cun romontsch dad autras valladas, Rui: Na. Jeu sai ch’ei dat 5 idioms, mo jeu hai
buca bia contact cun giuvenils dad auters idi
oms ed autras valladas. Igl onn vargau havein
nus tractau ils differents idioms en scola, per
quei enconuschin nus in tec ils idioms.
Fageis era diever da medias romontschas?Rui: Na, jeu drovel neginas medias romon
tschas. Sche jeu legel per romontsch, lu en
scola.
Diana : G ie , j eu te id le l magar i Rad io
Rumantsch ed hai abonau las PUNTS.
haveis vus in giavisch pil romontsch?Rui: Atgnamein hai jeu negins giavischs con
crets. Romontsch ei semplamein il lungatg
ch’jeu discuorrel cun mes amitgs. Naturalmein
emprendessel jeu bugen d’econuscher auters
giuvenils dad autras valladas.
Benjamin arpagaus ha 23 onns, ei da savognin e studegia actualmein sciencias da nutriment giu turitg.
tgei relaziun has ti cul romontsch?Quei ei ina damonda fetg generala. I l
romontsch surmiran ei miu lungatg mumma.
Jeu quetel impurtont ch’ins sustegni e man
tegni el.
A casa tschintschein nus adina romontsch, cul
bab e cun la mumma. Giu Turitg habiteschel
jeu en ina wg ensemen cun dus sursilvans e
nus tschintschein adina romontsch ensemen,
tgei ch'jeu quetel fetg impurtont. Ed jeu stoi
dir, nus capin in l’auter.
El convict ed alla Scola cantunala havein nus
empriu da capir ils differents romontschs
e da discuorrer romontsch in cun l’auter.
L’entschatta tschintschav’ins aunc spert inaga
da tudestg, perquei ch’ins era schenaus, ins ha
lu cul temps empriu d'enconuscher meglier in
l’auter e tschintschau romontsch ensemen.
nossa proxima damonda suenter tiu contact cun auters idioms has ti gie gia rispundiu. Lu fagein nus gest vinavon: has ti in giavisch pil romontsch, ina visiun pil romontsch?Ins auda savens ch'il romontsch mieri ora, tgei
che fuss fetg donn. Jeu quitass fetg impurtont
da mantener il romontsch. Miu giavisch ei
atgnamein fetg sempels: Jeu giavischel ch’ils
geniturs tschontschien vinavon romontsch
cun lur affons. Quei ei il pli impurtont, aschia
surviva il romontsch la fin finala. Grondas
visiuns, sco engrondir il territori romontsch,
quetel jeu pli grevas.
has ti ideas concretas? Sensibilisar la glieud da discuorrer e da
dar vinavon il romontsch. Far reclama pil
romontsch. E far attents la glieud ch’ins ha
dad esser loschs dil lungatg, lu funcziunescha
quei.
Benjamin, tilas ti a nez pressa romontscha?Jeu hai schizun abonau La Pagina giu Turitg,
quei funcziunescha. Ei dat schizun in che ha
abonau La Pagina a Canada. Jeu sai denton
buc exact co quei funcziunescha, mattei arriva
quella cun retard e lu gest in’entira pluna…
Da La Quotidiana sun jeu buc in grond fan.
Jeu legel magari las PUNTS, perquei che miu
conhabitont ha abonau ellas. E magari teidlel
era Radio Rumantsch.
«Jeu giavischel che geniTurs discuorran
romonTsch cun lur affons.»
«sche Jeu legel per romonTsch, lu en scola.»
14 15
La pussanza dalla economia biereriericaTraclo tranter dus ameis ainten en pitschen
golf passagnsa gist la Wiesn a Minca. La
nossa dimora alla festa d’otgover è gio pas
sada e schibagn tgi erans avant en’oura anc
mez morts ainten letg, stessans gugent anc
a cò pi dei e bavessans egna ni l’otra gervou
sa. Deplorablamaintg na savagnsa betg star
davent pi dei da nossa patria ed i ans resta
angal da galdeir e reir anc eneda sur dallas
ouras passadas segl viadi a tgesa.
La nossa meisa ò purto igl gudogn spitgiaScu tg’igls mies collegas peglian avant
mintg’onn erigl er chest’eda planiso da far
patgific igl amprem de ed angal galdeir enpo
l’atmosfera digl martgea e sager la gervou
sa tudestga, gio tgi levans antrar bod l’oter
de ainten ena tenda da biera. Pero egl chegl
ia ainten las tgotschas, scu anfignen ossa
mintg’onn, ed igl è betg rasto tigl sager la ger
vousa. Na, la seid era schi gronda tgi la vagn
stuia stidar e perfign bever sur ella or per
betg tgi ella turna anc eneda. Uscheia ischans
schon igl amprem de ias pitost tard a letg ed igl
rasvegl era ena tortura. Ma tuttegna stuevans
esser gio bod la dumang segl post per surva
gneir ena meisa ainten la tenda, e tge vot ins
far oter tgi bever gervousas grondiousas ain
ten ena tenda da biera? Chegl siva d’ena seira
scu la passada! Er sch’igls amprems gots gevan
betg giu schi spert, siva en mument vevans
tuttegna puspe catto igl ritmus usito e levans
attatger records dad onns passos. La nossa
meisa ò purto igl gudogn spitgia allas ustieras
e bagnbod ans vagnsa santia scu punct central
dalla tenda, tge tgi mintgign ainten la tenda
crei naturalmaintg. Chegl è ena strategia zont
raffinada dalla economia biererierica. Uscheia
ins beva anavant e crei tgi chel sentimaint
Treis deis alla fesTa d’oTgover a mincada Christoph Mareischen
geia mai a fittar. Nunspitgeidamaintg vagn
nous alloura er savia mantigneir chel status
quo anfignen tgi vagn stuia bandunar la tenda
carezzada. Pero betg tgi chegl ans vess distur
bo ferm. La veta nocturna da Minca ans ò
savia diverteir anavant e la dumang proxima
è resultada anc mendra tgi l’amprema.
Ossa ans dumandagnsa schi na fiss betg mi gler
da bever la proxima gervousa tgi da turnar a
tgesa e chegl schibagn tgi savagn er quant mal
tgi stessans puspe l’oter de. En dilemma incre
dibel tgi ans lascha veir tge influenza tgi ena
pussanza curiousa, numnadamaintg igl alco
hol e sia economia, ò sen noss pansar. La festa
d’otgover è pero ensatge singular ed igl bel è
tg’ins pò per en tschert taimp capitular cun
bunga cunsienztga da chella pussanza biereri
erica.
an tot las teras ègl renumoigl alcohol è adegna stodigl carstgang en inimeiPero la bibla dei:en grond affarfast cun igl inimei carezzar
il fond da giuventetgna ei in project da pilot ch’ei vegnius lantschaus ils 1. da schaner 2009. La finamira dil fond ei da promover respectivamein da sustener ed accumpignar professiunalmein projects sco era lavurs da giuven tegna che sviluppan il patertgar ed agir responsabel da persunas giuvnas.
Per il sustegn stattan mintg’onn CHF. 8‘000.
a disposiziun. Cun quella summa vegn la
planisaziun per projects d'organisaziuns,
fun daziuns, uniuns, vischnauncas, uffe
zis d’honur ed iniziativas da e cun giuvenils
sustegnida. Ils projects duessen esser orientai
agl avegnir.
Pusseivladads da promoziunIl sustegn entras la regiun surselva premetta
engaschament dils partiziponts. Las contri
buziuns finanzialas dueian survir sco impuls
cunquei ch’il pensum dil fond da giuven
tetgna ei da scaffir encuraschament per pro
jects ed ideas innovativas. Sustegn a moda
materialistica vegn perquei limitaus e tut las
contribuziuns ein sin basa voluntara.
contribuziunsCun il fond da giuventetgna vegnan cusse
gliaziun professiunala, promoziun finanziala
ed accumpignament scietific ed objectiv possi
bilitai. Pertuccont la promoziun sa la supra
stonza regiunala denton aunc metter accents
tematics.
co san organisaziuns s‘annunziar?S’annunziar san ins mintgamai a scret tochen
ils 31. da mars digl onn current tier la supra
stonza regiunala. Ell’annunzia sto vegnir
aschuntau ina descripziun dil project sco era
in plan da finanziaziun per quel. Plinavon
duei esser clar per la damonda da project,
co ch’il project vegni cuntinuaus suenter il
sustegn dalla regiun surselva.
certificat d’applicaziunQuater jamnas suenter la fin dalla promoziun
dil project ston las organisaziuns presentar in
certificat d’applicaziun che secumpona d’in
rapport davart il decuors, resultats e perspecti
vas dil project sco era d’in rendaquen.
regiun surselva – fond da giuvenTeTgnada Jasmin Epp
at egl schon eneda crudo se, quant melnas ed oranschas tgi las figlias èn igl aton? Quant belign tg’igls utschels cantan sen tot igls pegns, quant bel tgi la tia flour ainten tgombra flurescha dad en de sen l’oter?
modern è tot Tgesas, vistgadeira, autos, natels, compu
ters, mobiglia. Schi spert tgi ensatge è vigl
(ensatge dalla madema speztga angal enpo pi
modern vign vandia, schizont tgi fiss atgna
maintg mianc vigl) vign chegl simplamaintg
pato davent e cumpro da nov. Quanta gliout
ò en iPhone? Quanta gliout ò en monitour
plat? Tgi ò tot en auto? Tgi ò anc mai maglea
ur signs da gummi u do calour agls tgavels?
Tot chegl angraztgainsa alla carstgangadad.
Nous ans vagn an mintga cass betg da sa
lamatar, perchegl tgi vagn tot tge tgi lagn.
Lavegnas, inundaziuns, bombas atomicas,
catastrofas dad ieli, gôts an barschamaint,
canzer da la pel perveia dalla rosna d’ozon,
fomaz e malsognas. A tgi pudainsa angraztger
chegl? Agls Carstgangs.
La veta, en siemi u ena catastrofa?Cun tot chegl tg’igls carstgangs on fatg ans
vainsa stgafia ena belezza veta u forsa er ena
mendra? Igls argumaints pro e contra tranter
nateira e carstgang stattan an general mecta
madem. Ma scu vignigl ad eir a fegn? Tgi vign
a gudagner? Tgi ò la pussanza la pi gronda?
Igls carstgangs perscrutaders u tuttegna la
nateira pi viglia e perderta?
mengia tard!La pasch fiss stada da betg sa sviluppar. Da
veiver ainten gôts e sa nutreir dalla nateira.
Da trottar pigl mond anturn a pe blot. Da bia
gier tgesas or da figlias. Dar se pollen da flours
scu bellet. Oz an de fiss chegl mianc ple ima
ginabel. Perchegl tgi tots èn uscheia maldisos
e tot chegl tg’ins ò s’anclei da sasez.
Igl equiliber è schon dadei nia spartia. Da vei
ver vainsa scu tgi è ossa pertge revocar ins
sogl navot ple.
La dumonda principala è angal:
Quant dei tigna la nateira anc or igl carstgang,
anfignen tg’ella po betg ple e mossa sasezza
cun sias atgnas forzas?
peda da liger chel TexT? na! da Floriana Sonder
sur il marcau da Glion, sin ina spunda sulegliva cun grondiusa survesta sesanfla il vitget cul num Luven. ussa buca pli mo renomau per la panera, il pli grond pégn dalla surselva, mobein era per la puspeifundada uniun da giuventetgna. Ils 2 d’avrel 2010 eis ei stau aschi lunsch, la
giuventetgna da Luven ei seformada tier ina
uniun cugl intent e la finamira da cultivar la
cumpignia denter ils giuvens ed las giuvnas
dil vitg e da menar atras eveniments. Seigi
quei Sontgaclau, la fiasta dil vitg ni ina disco.
L’uniun dumbra actualmein dapi la radunon
za generala dils 4 da settember 25 commem
bers, dils quals 5 ein vegni beneventai quei di
festivamein cun ina grillada sin la plazza sper
la panera.
Sco president ei Gian Wetten vegnius elegius,
sco actuar Curdin Bapst e sco cassier Sandro
Vinzens.
«nus essan semtgai cun pleina motivaziun
da baghegiar si nossa super uniun»
fundaziun dall’uniun da giuvenTeTgna luvenda Sandro Buchli
«Nus tuts essan fetg cuntents ch’ei dat ussa
era ina uniun da giuventetgna tier nus. Clar,
finanzialmein havein nus aunc buca grondas
capacitads, mo aunc pli impurtont ei il contact
e che nus essan semtgai cun pleina moti
vaziun da baghegiar si nossa super uniun!»
raquenta Gian Wetten, il president actual.
Bien success giavischan en quei liug era la
GiuRu. Beiber e magliar, viver e cantar.
16 17
las punTs expandeschan
puraceda Matiu Dermont
cunquei che las Punts ein adina sin la tscherca da novs lecturs e novas lecturas, ei la redacziun sedecidida d’expandar en l’america, malgrad ch’il poten zial regiunal ei aunc adina buc explotaus dil tut. il delegau per questa gronda sfida rapporta en questa seria da sias experienzas e strapazas per dapli lecturs e lecturas da Punts. Ord motivs finanzials ha la redacz i u n d e c i d i u d ' e n t s c h e i v e r c u n l'expandaziun en la columbia e continuar ensiviars tochen els stadis unis.
empremas emprovasCun grond plascher hai jeu retschiert
l ’ incumbensa da derasar las PUNTS en
l ’Amer ica . Cun gronda mot ivaz iun e
minuziusa mein sun jeu ius vid la planisa
ziun da quei project pretensius. Cunquei
che la re dacziun dallas PUNTS ha dau a mi
mo 11 meins temps per realisar il project
hai jeu stuiu decimar empau ils plans ed
hai buca saviu prender en mira gest l'entira
America. Jeu hai fixau il plan aschia da dera
sar l’entschatta las PUNTS en la capitala da la
Columbia, a Bogotà. La finamira ei da met
ter ella Columbia ferms accents aschia che
la nuviala da quella gasetta giuvna percuora
tut l’America dil Sid tochen giu l’Argentinia.
Perquei hai jeu planisau da star dus meins a
Columbia. La visiun dad haver gia a Bogotà
gronds success hai jeu denton gleiti stuiu
satrar. Quei ord differents motivs: La gron
da fuola da glieud ed in terribel traffic sche
va buca far buns discuors (Bogotà sez ha gia
pli biars habitonts che l’entira Svizra), plina
von ein certas zonas mo grevamein conton
schiblas ed era prigulusas, la bajenada ch’ins
auda dapertut fa vegnir ins suords. Forsa fuss
tut iu empau pli sempel sch’ins vess saviu
tschin tschar in cun l’auter. Jeu capevel mo
empau, grazia al romontsch. Suenter in pèr
dis sun jeu lu sedecidius da far in’emprova
viers las muntognas. Quei pareva a mi aunc
evident. Dad ina vart ein els en las muntognas
forsa pli datier da nossa cultura muntagnar
da, da tschella vart han las culturas andinas
(Incas) gia demussau avon mellis onns ina
aulta cultura, aschia ch’els san mo appreziar
las PUNTS. Aschia mes patratgs. Aschia hai
jeu fatg viadis da Neiva a Pitalito e da San
Augustin sur vias naturalas, puorlusas tochen
a Popayan. Mia finamira era da far tractativas
cun il pussent retg da las muntognas andinas,
Purace, il regent monarc cun sedi sin il Vulcan
(4760m) amonim. A favur da las PUNTS e
cunquei che quei ei mia lavur hai jeu decidiu
da prender quella greva e stentusa via sut ils
peis.
inscunter cun PuraceIgl ei la damaun dils 10 da settember, avon
mei stat la gronda sfida. Il bus emple nius
cun glieud indigena banduna la staziun da
Popayan allas 4:30 la damaun. La glieud per
corscha mia presenza alva e mira per part
empau suspectus. Il viadi sin il vulcan ei
liungs, mintgamai duas uras cun il bus e siat
uras a pei. Las tablas tier la cruschada nua
ch’il bus va buca pli vinavon lai sminar nuot
bien, ils nums turmentan mei gia pulitamein.
Jeu stos prender la ruta 1 e 2 viers Pilimbala
(quei che vul dir ton sco liugavonmort). Pli
bugen prendess jeu la ruta 3 (refugi da piarder
la cavazza) ni mass a far wellness en las rutas
4,5 ni 6. L’entschatta ei la cuntrada aunc pli u
meins idillica era sch’il sulegl ei lunsch naven
e sch’ei ha massa seivs da filfier cun spinas.
Ed aunc savess jeu turnar en la segirtad.
Denton pli ault che jeu vegn e pli spessa vegn
la nebla, e pli freida la temperatura. Ascender Pilimbala vul dir ton sco liugavonmort.
vegn adina pli grev, il territori adina pli ruhs ,
l’aria adina pli fina, jeu mon mo pli pass per
pass e tuttina sca deina il puls en miu culiez.
E tuttenina sun jeu piars, sai buca pli ana
von ni anavos, jeu vesel buca pli miu maun
avon mia fatscha. Miu tschurvi para dad esser
en in stadi buc activaus. Jeu sun per dar si,
sun desperaus, sun per far ina fin a tut quei
project e less mo pli turnar a casa. Grend en
la cuntrada smaladic ziuns exauda il pussent
Purace mes plaids e las neblas sesarvan fur
mond per mei ina via. Jeu sesentel sco Moses
cu el meina siu pievel naven dils Egipzians.
In pass davos l’auter ascendel jeu il vulcan,
mintga meter vegn l’aria pli fina, tochen
che'jeu sun sin 4760 meters sur mar. E cura
ch'jeu fetsch il davos pass agl ur dil crater dat
ei in terment fracass. Crappuns rocclan giu en
il crater, ina puorla sesaulza. Miu saung para
da star eri en mias aveinas ed ord il crater
cumpara il grond Purace. Jeu hai cletg, Purace
ei da luna beinvulenta. El appreziescha las
stentas da miu liung viadi da la Svizra. El
empermetta a mi da far siu pusseivel per dera
sar las PUNTS en las muntognas dallas Andas.
Levgiaus digl inscunter positiv ed energetics
dil sustegn da Purace sundel jeu currius giu
dil vulcan per continuar miu viadi en regiuns
meins alpinas. Davos mei las neblas, Purace,
funtaunas da zulper e massa impressiuns.
il grond Purace cumpara ord il vulcan.
sco moses cu el meina siu pievel naven dils egipzians.
18 19
mamma mia
adios "mamma mia"da Fadrina Hofmann
id es ura . na i ras uras . Quantas uras varaja investi per scriver dals plaschairs e da las sfidas da meis minchadi? il prüm d'eira meis chan Birba la protagonista, lura han stuvü dvantar meis hom, meis figl e mia figlia victimas da las columnas. ed uossa es capità quai chi staiva capitar üna jada: id es gnü il temp per dir adios "mamma mia". Flot d'eira da partir meis gusts e meis frusts
culla Rumantschia. Sch'eu n'ha fat bain mia
chosa s'ha ün o tschel pudü divertir cun mias
pêr lingias al mais. Chi chi ha invezza adüna
be sföglià la pagina cun mia columna, ha
uossa la schanza da chattar alch chi corre
spuonda plütöst a seis interess.
I nu dà ün motiv particular per dir precis
uossa adios a quella gazetta chi d'eira per
mai "l'assa da siglir i'l muond schurnalistic".
Minchatant vain simplamaing il punct per ser
rar giò alch ed ir inavant. I d'eira bel, grazcha
fich Punts, grazcha fich Puntists e Puntistas,
grazcha fich lectuors e lecturas. E chi sa, forsa
ans inscuntraina darcheu üna jada xin ün lö
cun xün tema pro xün'occasiun...
"Che?" as dumandaivat uossa forsa, "D'eira
quai tuot?" Na, ün'anecdota n'haja amo per
vo: I plouva üna plövgia d'utuon. Avant co ir
ourd'chasa disch mamma al pitschen Luan da
duos ons e mez: "Eu vegn amo svelt per stinvs
da reserva". Ils ögls dal pitschen tracagnottel
glüschan ed el fa ün siglin dal gust: "Mamma,
mamma, eu less eir stinvs da cunserva!"
conTainer 194
abunamentsDamijan Ramdedovic da Luven è in super
uman! El ha abunà las PUNTS. Jupii!
engiavineraEn l'engiavinera da l'ediziun numer 193
avain nus tschertgà il pled „Multiculti“. En
l'engiavinera 192 ha Karin Luzio da Savognin
chattà la dretga soluziun. Nusa gratulain!
impressum 194
31 3
59
24
816
6
97
9 8
1687
63
2
6
5
7
98
4
5
3 89
sudoku 194
Las PUNTS han ina nova engiavinera. Dad
ussa davent pos ti empruvar tia fortuna cun
las cifras en il sudoku.
co funcziuni:En mintga quader, colonna e lingia èsi da
metter las cifras dad 19. Ellas dastgan vegnir
avant be ina giada en mintga quader, colonna
e lingia.
Las engiavineras èn betg pli adina cun premi.
Be en ediziuns specialas datti, sche pussibel,
engiavineras cun premi.
Nus sperain che quai na influenzeschi betg
voss plaschair da laschar fimar in pau il chau.
Bun divertiment!
redacziun:Jasmin Epp, Rue de Lausanne 74, 1700 Fribourg
Victoria Mosca, San Bastiaun, 7524 Zuoz
Floriana Sonder, Veia Sumvei 6, 7462 Saluof
collavuratur/as en quest numer:Sandro Buchli, Matiu Dermont, Fadrina Hofmann
Estrada, GiuRu, Christoph Mareischen
layout nr. 194:Annatina Dermont, 6003 Lucerna
concept frontispizi:Donat Caduff, 7152 Sagogn
secretariat:PUNTS, Clau Dermont, Lentulusstr. 70, 3007 Berna
[email protected], 078 808 35 11
editura:GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
abunament:45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,
clearing 81073, conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa:communicaziun.ch, 7130 Glion
spediziun:luvratori ARGO Surselva, 7130 Glion
internet:www.punts.ch
www.giuru.ch
avis:Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest
numer na ston betg correspunder a l’opiniun da
la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da
l’Associaziun da la Pressa svizra dals Giuvens.
20
chaLenDer D'aDvent #195
Giavischs e PrOPiests #196
p.p 7130 Glion
#194
cunTegn 194
statistica #139
cOnscienza #140
Frisuras #141
cureisma #142
siemis #143
maLsaun #144
DumOnDas #145
trOcca 7 #146
viP #147
tretteL #148 tamazi #149
PertGe? #150 inteGraziun #151
skis etc. #152
Geniturs #153
uniuns #154
emPrima amur #155
sms #156
Fimar #157
chatscha #158
eLecziuns #159
cuDeschs #160
surPrise #161
08/15 #162
art #163
mars #164
auras sturnas #165
’cuschinar #166
sGuLar #167
Bikini #168
carriera #169
chaLzers #170
Gieus #171
PaGina D’internet #172
GiOn Da cLetG #173
carnavaL #174
BeLLezza #175
LiQuiDs #176
suBcuLtura #177
crisa #178
enerGia #179
OPenair #180
sanaDaD #181
transPOrt #182
LinGuissimO #183
cOnsum #184
aPOcaLiPsa #185
FreestyLe #186
imPeDiment #187
architectura #188
vOLuntar #189
emPrenDissaDi #190
saLiDs #191
exOtic #192
GettOGether #193
editorial 2da Victoria Mosca
tge èn tias visiuns rumantschas? 313da GiuRu
alla festa d'otgover a minca 14da Christoph Mareischen
regiun surselva – Fond da giuventetgna 14da Jasmin Epp
Peda da liger chel text? na! 15
da Floriana Sonder
Fundaziun dall’uniun da giuventetgna Luven 15da Sandro Buchli
Las Punts expandeschan 16da Matiu Dermont
mamma mia 18da Fadrina Hofmann Estrada
container 18
engiavinera 19
impressum 19