122
9. November 2009 1

9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

9. November 2009

1

Page 2: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

2

Page 3: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Zusammenfassung wichtiger PunkteVom Lateinischen zum Altitalienischen

Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN) und seine VarietätenDIATOPISCHE VARIATIONDIASTRATISCHE VARIATIONDIAPHASISCHE VARIATION

3

Page 4: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Zusammenfassung wichtiger PunkteDer politische und soziokulturelle Kontext

Untergang des Weströmischen Reiches (476) und endgültiger Zerfall der Einheit des umgangssprachlichen Lateins

OstgotenreichRückeroberung Italiens unter dem

oströmischen Kaiser Justinian Reich der LangobardenReich der Franken

4

Page 5: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Vulgärlatein /Proto-

Romanisch

Ostgotisch

Sprachkontakt in Italien (5 – 6. Jh.)mündliche Kommunikation

Griechisch / Byzantinisch

5

Page 6: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Zunehmende regionale Differenzierung des Lateinischen im Wandel der Zeit

Diatopische Varietäten des Lateinischen

6

Page 7: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Proto-italoromanische

Dialekte

Langobardisch

Sprachkontakt in Italien (6 – 8. Jh.)mündliche Kommunikation

Byzantinisch

7

Page 8: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Diatopische Variation des Italoromanischen

Die italienischen Dialektgruppen im Überblick

(Zustand des 20. Jhs., aber in ähnlicher Form wohl auch bereits im Mittelalter vorhanden)

8

Page 9: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Schriftliche Kommunikation im frühen Mittelalter

z.B. Paulus Diaconusca. 720 - ca. 799

De verborum significatu Historia Langobardorum u.a.

Wichtigstes Kommunikationsmittel ist das Mittellateinische (it. latino medievale)

Unter dem Begriff Mittellatein werden die vielfältigen Formen der lateinische Sprache des europäischen Mittelalters (etwa 6. bis 15. Jh.) zusammengefasst.

9

Page 10: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Zusammenfassung wichtiger PunkteSpätes 8. / frühes 9. Jahrhundert bis 10.

JahrhundertDer Beginn bescheidener italoromanischer

Schriftlichkeit (sporadisch und noch ohne Herausbildung konstanter regionaler Schreibtraditionen), z.B. Indovinello veronese (um 800), Placiti campani (960-963)

Die Verschriftlichung einer Sprache stellt historisch gesehen eine neue Präsentationsform dar, die bis dahin unbekannte Gestaltungsmöglichkeiten von Kommunikation eröffnet.

10

Page 11: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Phonetische Merkmale des gesprochenen muttersprachlichen Dialekts des Schreibers

Lateinische Schreibtradition

Mittelalterlicher romanischer Text (= Scripta)

11

Page 12: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

8. bis 11. Jahrhundert

12

Page 13: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

13

Page 14: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

14

Page 15: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Inschrift der Comodilla-Katakombe

Gesamtaussicht und Ausschnitt

15

Page 16: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Sprachliche AnalyseDer verneinende Imperativ non + Infinitiv, den das

klassische Latein nicht benutzte, ist charakteristisch für das Italienische sowie für sämtliche italienischen Dialekte.

In dem Syntagma ille secrita fungiert ille als regulärer Artikel.

Der Plural ehemaliger lateinischer Neutra auf -a (vgl. Sg. SECRETUM – Pl. SECRETA) war in den Dialekten des Mittelalters weit verbreitet und ist bei einigen Wörtern selbst im modernen Italienischen noch anzutreffen (z.B. i fondamenti vs. le fondamenta < lat. Pl. FUNDAMENTA).

16

Page 17: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Sprachliche AnalyseBeim Syntagma a bboce stoßen wir auf zwei

Besonderheiten des gesprochenen Dialektes von Rom, die auch anderen Mundarten nicht fremd sind.

Zum einen wird die phonosyntaktische Verdoppelung in der Graphie wiedergegeben zum anderen der Betazismus (lat. AD VOCEM > a bboce).

17

Page 18: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San Clemente (Rom, 11. Jahrhundert)Ausschnitt aus dem

Fresko (heutiger Zustand)

18

Page 19: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San ClementeDie Inschrift wird in der italienischen Fachliteratur

häufig als fumetto in volgare (volkssprachlicher Comic) bezeichnet, wobei die Zuordnung der Redetexte zu den einzelnen Figuren immer wieder diskutiert worden ist.

Es handelt sich bei der Inschrift um ein Zeugnis konzeptioneller Mündlichkeit im Italoromanischen des Hochmittelalters.

19

Page 20: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San Clemente

Ausschnitt aus dem Fresko

20

Page 21: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San ClementeDer inhaltliche Bezug der Inschrift

Darstellung einer Episode aus dem Leben des Heiligen Clemens.

Es sind drei Sklaven zu erkennen, die mit Mühe eine Säule vor zwei Bögen ziehen.

Der Mann auf der linken Seite hebt sie mit Hilfe eines Balkens an, während die anderen beiden an einem Seil ziehen.

Sie erhalten Anweisungen von ihrem Herrn auf der rechten Bildseite.

21

Page 22: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San ClementeDer inhaltliche Bezug der Inschrift

Der Patrizier Sisinius hatte Befehl erteilt, den der Zauberei angeklagten Clemens (dritter Bischof von Rom in der Nachfolge Petri) zu fesseln und in den Kerker zu stecken.

Durch ein Wunder glaubten der Patrizier und seine Sklaven in der Säule Clemens selbst zu erkennen.

Ihnen sind die volkssprachlichen Aussagen in den Mund gelegt, während der (unsichtbare) Heilige Clemens ihnen (oberhalb der Säule in den beiden Rundbögen) auf Latein antwortet.

22

Page 23: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Inschrift von San Clemente

Zuordnung der Sprechtexte

23

Page 24: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Der Text der InschriftSisinius (volgare) Clemens (Latein)Fili dele pute, traite.

Gosmari, Albertel traite. Falite dereto co lo palo, Carvoncelle

____________________Figli di puttana, tirate!

Gosmario e Albertello, tirate! Fagli da dietro col palo

Duritiam cordis vestri... saxa traere

meruistis

___________________Per la durezza del vostro

cuore... avete meritato di trascinare sassi

24

Page 25: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Sprachliche AnalyseIn der Graphie dominiert die lateinische Schreibtradition.

Volkssprachliches [] (vgl. it. figlio) wird durch einfaches li wiedergegeben (fili).

Das Substantiv puta ‘Hure’ zeigt gegenüber der volkstümlichen Aussprache lediglich einfaches t (vgl. it. puttana).

Der Imperativ falite (it. *fagliti) setzt sich aus fa (< FAC) + li (< ILLI) + te zusammen, wobei die phonosyntaktische Verdoppelung nicht in der Graphie angezeigt wird.

25

Page 26: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Sprachliche AnalyseDie Präposition dereto geht auf lat. DE + RETRO

unter Ausfall des zweiten [-r-] zurück. Die Form traite kann wohl auf vlat. *TRAGĬTE

(TRAGERE statt klat. TRAHERE) zurückgeführt werden.

Vor palatalen Vokalen hat sich [g] zu [j] entwickelt. Bei dem Eigennamen Carvoncelle (das Endungs-e

ist offensichtlich ein lateinischer Vokativ) zeigt sich die Abschwächung des Nexus [-rb-] zu [-rv-].

26

Page 27: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Ritmo belluneseSpätes 12. Jahrhundert

27

Page 28: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

28

Im Ritmo bellunese wird der Sieg Bellunos über Treviso in den Jahren 1193 und 1196 gerühmt.

Der italoromanische Text ist in einen lateinischen Rahmentext eingefügt.

Lateinischer Rahmentext

Lateinischer Rahmentext

Venetischer Volgare-Text

Chronik

Page 29: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Ritmo bellunese Item eodem anno castrum Landredi ceperunt, ibi vero plures homines

interfecerunt et .XXVI. inter milites et pedites atque arcatores secum in vinculis duxerunt et totum castrum combusserunt et funditus destruxerunt.

◦ De Castel d’Ard avì li n(ost)ri bona part,◦ I lo getà tutto intro lo flumo d’Ard,◦ E sex cavaler de Tarvis li plui fer ◦ Co(n) se duse li cavaler.

  Praeterea domum <sancti> Bauce vi occupaverunt et eam destruxerunt

et .XVIII. latrones inde secum duxerunt.

29

Page 30: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Ritmo belluneseModernes Italienisch Altbellunesisch

Di Castel d’Ardo ebbero i nostri buon partito. / Essi lo fecero rovinar tutto dentro il fiume Ardo. / E sei cavalieri di Treviso, i più fieri, /Con sé condussero i nostri cavalieri.

◦De Castel d’Ard avì li n(ost)ri bona part,

◦ I lo getà tutto intro lo flumo d’Ard,

◦E sex cavaler de Tarvis li plui fer

◦Co(n) se duse li cavaler.

30

Page 31: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Ritmo belluneseDie Form av geht auf vlat.*HABIT < HABUIT (vgl. it.

ebbe) zurück. Die Verwendung der Singularform zum Ausdruck des Plurals ist in norditalienischen Dialekten keine Seltenheit.

Ebenfalls als Passato remoto ist getà zu interpretieren (vgl. it. gettarono).

Das Graphem <g> steht hier für die stimmhafte Affrikate [dz].

31

Page 32: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Ritmo belluneseCharakteristisch für Norditalien ist die

Degeminierung von Doppelkonsonanten (tt > t). Eine latinisierende Graphie liegt bei intro vor,

ebenso bei sex. Die lat. Nexus [fl-] und [pl-] haben sich erhalten

(lat. FLUMEN > flumo; lat. PLUS > plui). Die Form duse geht auf das lat. Perfekt DUXIT

zurück.

32

Page 33: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Fließender Übergang zwischen Latein und VolgareBeisp. aus der Toskana und Ligurien

33

Page 34: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale (1158)Sicht auf Travale

34

Page 35: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale Zahlreiche Schreiber, die nur über

oberflächliche Lateinkenntnisse verfügten, ließen in ihren Schriften die Grenzen zwischen Latein und volgare verschwimmen.

Dieses Phänomen beobachten wir beispielsweise bei den Testimonianze di Travale, die 1158 in der südlichen Toskana entstanden sind.

Der Rechtsstreit um den Besitz einiger landwirtschaftlicher Anwesen in der Maremma (d.h. im Süden der heutigen Provinz Grosseto) spielte sich zwischen dem Grafen Ranieri Pannocchieschi (genannt Pannocchia) von Travale und seinem Bruder Galgano ab, dem Bischof von Volterra.

35

Page 36: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale

Der Graf beanspruchte den Besitz für Travale und Fosini, der Bischof für Gerfalco.

Es kam zu einem ersten Vermittlungsversuch durch den Bischof von Grosseto, der eine Gruppe von Adeligen und Geistlichen beauftragte, eine Einigung zu finden, die allerdings nicht zustande kam.

Auch ein zweiter Schlichtungsversuch fand nicht die Zustimmung Pannocchias, der zugunsten seines Bruders auf einige landwirtschaftliche Anwesen hätte verzichten müssen.

36

Page 37: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di TravaleDie Schlichter luden den Grafen schließlich ein, um

in Anwesenheit des Richters Balduino von sechs rechtschaffenen und gesetzestreuen Männern (sex bonos homines et legales) aus Travale die Zugehörigkeit des umstrittenen Besitzes zu Travale bestätigen zu lassen.

Der Text enthält lediglich die Aussagen der Zeugen zugunsten der Ansprüche des Grafen.

Der Ausgang des Prozesses und die übrigen Zeugenaussagen sind uns leider nicht überliefert.

37

Page 38: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale (1158)Auszug aus dem Text

38

Page 39: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale... Quorum primo Berardinus quondam Tebaldi testatur de

curte de Travale esse sicut: territorium mascie de Castagneto tenet de antiquo, quod primo habuit Andreas Starna qui Nappio vocabatur; de mascia Montanina dicit quod est de curte de Travale antiquum, scilicet eius quod Martinus Cavalieri tenuit. Viventi quondam filius, qui Henrigulus vocatur, dicit quod audivit dicere Berardinum predictum quod isti de Casa Magii, hii sunt li Nappari, fuerunt de la curte di Travale, ut ipse audivit dicere; de la Montanina dicit: Io de presi pane e vino p(er) li maccioni a Travale; de illa que est da Casa Magii dicit quod perdonatum fuit. […]

39

Page 40: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale (1158)“[…] Pogkino, qui Petrus dicitur, dicit quod ipse stetit

cum Gkisolfolo Africanu et ab eo audivit quod Casa Magii erat de la curte de Travale et fecit ibi servitium, non quod ipse viderit vel sciat; et ab eodem Gkisolfolo audivit quod Malfredus fecit la guaita a Travale. Sero ascendit murum et dixit: Guaita, guaita male; non mangiai ma mezo pane. Et ob id remissum fuit sibi servitium, et amplius no(n) tornò mai a far guaita, ut ab aliis audivit, quia veritatem inde nescit.”

40

Page 41: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale Der Einfluss der Volkssprache manifestiert sich

beispielsweise in Form von Zitaten in direkter Rede („...dicit: Io de presi pane e vino...“; „...dixit: Guaita, guaita male...“).

Die Partikel de (< lat. INDE) entspricht ne im modernen Italienischen (vgl. nde in den südlichen Dialekten).

Das Substantiv maccione ‘Maurer’ lebt im Italienischen in der Form massone ‘Freimaurer’ weiter (vgl. auch frz. maçon).

41

Page 42: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Testimonianze di Travale Der Germanismus guaita (< fränk. *wahta, vgl. dt. Wacht), der

im Italienischen nicht überlebt hat, ist in zahlreichen mittellateinischen sowie in altkatalanischen Texten belegt.

Auch außerhalb der volkssprachlichen Zitate kommt das volgare an vielen Stellen zum Vorschein, z.B. in Form von latinisierten Toskanismen wie certetham (vgl. it. certezza < vlat. *CERTITIAM vs. klat. Akk. CERTITUDINEM), durch die Einstreuung toskanischer Syntagmen (de la curte di; la guaita) sowie durch die Übertragung italoromanischer Satzbaumuster auf das Lateinische (dicit quod nach dem Vorbild von dice che statt der lateinischen ACI-Konstruktion).

42

Page 43: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di Paxia Testament aus Ligurien

43

Page 44: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaIn no(m)i(n)e Domini. Ei Paxia, uxor Ioh(ann)es,

manifesto ante co(n)sules p(er) s(an)c(t)i D(e)i eva(n)gelii in bona fide. Qua(n)do ego adux(i) viro m(e)o da Ianua, costà sol. iiii. dr. .i. In sepellir viro m(e)o dispexi sol. .v. m(inus) dr. .i. In septime dispexi d. .xx.viiii. [...]

 

44

Page 45: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaEs folgt eine Aufzählung von Alltagsgegenständen, bei

der weitgehend auf volkstümliche Bezeichnungen zurückgegriffen wird:

(Et) ei Paxia habeo de viro m(e)o colcera una (et) unum oreger (et) carpite due (et) unu(m) ma(n)tello d’Araça cu(m) une pellis d’agnello (et) une altre pelle d’agnello (et) gonnelle .iiii., una de bruneta (et) una vergada (et) due albaxie, (et) unum cop(er)tor vetulo (et) capa una (et) sacho(n) .i. (et) paria .ii. de brague (et) unu(m) camixoto (et) unu(m) sacho (et) paria duo de çoculi [...]

45

Page 46: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaEine Hauptschwierigkeit beim Übergang von der

lateinischen Schriftlichkeit zur volkssprachlichen bestand darin, dass das lateinische Alphabet für viele inzwischen entstandenen Laute keine geeigneten Schriftzeichen besaß.

In der Dichiarazione di Paxia finden wir u.a. folgende Lösungen:

46

Page 47: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaDer stimmhafte Frikativ [] wird durch <x>

wiedergegeben: dispexi, albaxie, camixoto, pixon etc.Die stimmhafte Affrikate [d] wird vor velaren Vokalen

durch <i>, vor palatalen durch <g> repräsentiert: seia, toaia, oreger.

Sowohl die stimmlose Affrikate [ts] als auch die stimmhafte Variante [dz] wird vor velaren Vokalen durch <ç-> wiedergegeben (çoculi), während <c> vor palatalen Vokalen für [ts] stehen kann: colcera, calce, lence.

47

Page 48: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaZu den sprechsprachlichen Besonderheiten, die in

der Graphie wiedergegeben werden, gehören u.a. der Wegfall der Endvokale: sepellir, oreger, copertor, sachon, barril, bolentin, crivel, pairol, seder, oral, peiten, tridor, vermeion etc.

die Sonorisierung von intervokalischem [-t-]: vergada, buada, scudelle, galleda, tridor, encantado, stada etc.

48

Page 49: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di Paxia die Affrizierung von lat. [kl-] zu [d]: vlat.

*AURICULARIUM > oreger; vlat. *SICLA (< lat. SITULAM) > seia etc.;

die Entstehung des Frikativs [] aus dem vlat. Nexus [-sj-]: lat. PENSIONEM > pixon;

die Entwicklung von vlat. [-rj-] zu [-jr-] (Metathese): lat. PARIOLUM > pairol, vlat. TONSORIAS > tesoire sowie das Passato remoto der dritten Person Singular auf -à (costà; vgl. it. costò).

49

Page 50: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Dichiarazione di PaxiaAuf die Wiedergabe einiger phonetischer Merkmale

verzichtet der Text hingegen, so z.B. auf die Sonorisierung von intervokalischem [-p-] (sepellir, copertor) und [-t-] (bruneta, carpite).

Phonographematische und lexikalische Inkonsequenz sind für Texte jener Epoche sehr typisch.

50

Page 51: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Vor 1200

51

Page 52: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Kurztexte aus der Toskana Im späten 12. Jahrhundert hat der Bildhauer Biduino in Pisa

folgende Grabinschrift angefertigt, in der Volkssprache und Latein gleichermaßen präsent sind:

Homo ke vai per via,prega Deo dell’anima mia.Sì como tu se’ ego fui,sicus ego sum tu dei essere.

Der kurze Text befindet sich auf dem Grab eines gewissen Giratto, der im Oktober 1176 verstarb. Die korrekte Form müsste sicut lauten.

52

Page 53: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Kurztexte aus der ToskanaAuch hier macht sich der Einfluss der lateinischen

Schreibtradition deutlich bemerkbar (homo mit etymologisierendem h; Deo statt Dio, ego sum statt io sono etc.).

Interessant ist ferner die Verwendung von k- (ke statt che), das in mittelalterlichen Texten allerdings keine Seltenheit ist.

53

Page 54: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Kurztexte aus der ToskanaEinige italoromanische Kurztexte stellen Ergänzungen zu

lateinischen Schriftstücken dar, so etwa die so genannte Postilla amiatana aus dem Jahre 1078, die der Notar Rainerio einem Vertrag angefügt hat, in dem die Eheleute Miciarello und Gualdrada erklärt haben, dass sie all ihre Güter der Abtei San Salvatore in Montamiata vermachen wollen.

Der Text lautet:

ista car(tula) est de caput coctu ille adiuvet de ill rebottuq(ui) mal co(n)siliu li mise in corpu

54

Page 55: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Kurztexte aus der ToskanaEine eindeutige Interpretation ist aufgrund syntaktischer

und lexikalischer Unklarheiten nicht möglich. Castellani (21976, 108) schließt sich der Interpretation

Migliorinis an: „...io spiegherei pressappoco in questo modo: Questa carta è di Capocotto (probabilmente da intendere come ‘Testadura’) e gli dia aiuto contro il Maligno, che un mal consiglio gli mise in corpo”.

55

Page 56: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Kurztexte aus der ToskanaHinsichtlich der sprachlichen Eigenheiten fällt die

Bewahrung von auslautendem [-u] auf (coctu, rebottu, consiliu, corpu).

Als lexikalische oder phonographematische Latinismen identifizieren wir caput (statt *capu), est (statt è), adiuvet sowie coctu (statt *cottu).

56

Page 57: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Raimbaut de Vaqueiras

57

Page 58: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Genuesische Textpassagen bei provenzalischen Minnesängern Der provenzalische Minnedichter

Raimbaut de Vaqueiras hat in seine Gedichte auch einige italoromanische Strophen eingebaut.

In einem zweisprachigen Dialog zwischen einem südfranzösischen Troubadour und einer genuesischen Dame, der wohl vor 1194 entstanden ist, stößt vor allem die genuesische Antwort (Vers 15-28) auf Interesse, die mit Hilfe der provenzalischen Orthographie wiedergegeben wird.

58

Page 59: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Genuesische Textpassagen bei provenzalischen Minnesängern Domna, tant vos ai preada, si us plaz, q’amar me voillaz, q’eu sui vostr’endormenjaz, car es pros et enseignada e toz bos prez autrez autreiaz; per qe’m plai vostr’amistaz. Car es en toz faiz cortesa, s’es mos cors en vos fermaz plus q’en nulla Genoesa, per q’er merces si m’amaz; e pois serai meilz pagaz qe s’era mia.ill ciutaz, ab l’aver q’es ajostaz, dels Genoes.

59

Page 60: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Genuesische Textpassagen bei provenzalischen Minnesängern

Genuesische Passage mit moderner italienischer Übersetzung

60

Page 61: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Genuesische Textpassagen bei provenzalischen Minnesängern Zu den typischen Merkmalen des Genuesischen, die in

dem Text in Vorschein treten, gehören die Affrizierung des lat. Nexus [pl-] zu [ts] (chu < lat. PLUS) (= [tʃy]) sowie der Ausfall von intervokalischem [-t-] beim Partizip Perfekt (malaurao, esclavao).

Bis auch genuesische Dichter auf Genuesisch schrieben, sollte allerdings noch ein Jahrhundert vergehen.

61

Page 62: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Polyzentrischer Sprachausbau im Mittelalter

62

Page 63: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante Alighieri, De vulgari eloquentia

Ca. 1304

63

Page 64: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaEine erste Auseinandersetzung mit der

diatopischen Variation in Italien finden wir bereits in Dantes Traktat De vulgari eloquentia aus dem frühen 14. Jahrhundert (ca. 1304).

64

Page 65: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Etappen der Dialektologie Sprachhistorisches Gedankengut in De vulgari

eloquentia im Überblick Latein ist unveränderlich (Latein wird als Kunstsprache

betrachtet, die sich natürlichen Veränderungen entzieht) Alle (natürlichen) Volkssprachen verändern sich in Zeit und

Raum Hebräisch ist die Ursprache aller Menschen Turmbau zu Babel (Verwirrung) Entstehung verschiedener Sprachfamilien mit

zunehmender Diversifizierung(…)

65

Page 66: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Theorie über die Entstehung der diatopischen Variation

66

Page 67: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

67

Variationslinguistik ante litteramSprache verändert sich in Zeit und RaumDie von den Menschen verwendete Sprache

ist raschen Veränderungen unterworfen (in Abhängigkeit von der menschlichen Unbeständigkeit)

Als unveränderliche Sprache wurde daher das Lateinische (= Grammatik) erschaffen

Page 68: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Vgl. auch Dante, Convivio

Lateinisch = Grammatik = unveränderlich in Zeit und Raum

Volgare (= italoromanischer Primärdialekt) = veränderlich in Zeit und Raum

“…perché lo latino è perpetuo e non corruttibile, e lo volgare è non stabile e corruttibile.”Convivio, Trattato I, Capitolo v

68

Page 69: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

69

Komparatistik ante litteramSprachvergleich

Die Ähnlichkeit der romanischen Sprachen (lingua oc, lingua oil, lingua si) lässt darauf schließen, dass sie einen gemeinsamen Ursprung haben

Page 70: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

De vulgari eloquentia (I, xi)Auszüge

70

Page 71: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Die Einteilung der Dialekte

Insgesamt:

14 Dialekte

71

Page 72: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Die Klassifizierung der italienischen Dialekte (lat. vulgaria) nach Dante

(Ulrich Prill: Dante. Stuttgart/Weimar 1999, S. 94)72

Page 73: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

http://www.thelatinlibrary.com/dante/vulgar.shtml

73

Page 74: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

De vulgari eloquentia: digitale Quellen

http://www.danteonline.it/italiano/home_ita.asp74

Page 75: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia: digitale Quellenhttp://www.danteonline.it/italiano/opere_indice.htm

75

Page 76: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Rom

76

Page 77: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI) It. Übersetzung Sicut ergo Romani se cunctis

preponendos extimant, in hac eradicatione sive discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla vulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum, non vulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum vulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis videantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici?

E dunque, siccome i Romani ritengono di dover essere messi in testa a tutti, non è ingiusto che li anteponiamo a tutti gli altri in quest'opera di sradicamento o estirpazione che dir si voglia, dichiarando che non andranno presi in considerazione in nessuna precettistica sull'eloquenza volgare. E diciamo pure che quello dei Romani - che non è neanche una lingua ma piuttosto uno squallido gergo - è il più brutto di tutti i volgari italiani: il che non meraviglia, dato che anche quanto a bruttura di abitudini e fogge esteriori appaiono i più fetidi di tutti. Eccoli infatti dire: Messure, quinto dici?

77

Page 78: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische und kulturhistorische Interpretation:

= it. Signore, che dici?

messure = Hyper-korrektismus (metaphonisches u kommt im Singular nicht vor; aber Pl. messuri)

Kritik Dantes an der röm. Duzform

RomMessure, quinto dici?

78

Page 79: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Intertextuelle Interpretation

Salimbene da Parma (1221-1288), Cronica

Dante, Divina Commedia, Paradiso XVI, 19-11

SALIMBENE: „Romani, qui imperatori et

summo pontifici dicunt tu. Et tamen appellant eum dominumdicentes: tu messor“

DANTE:„Dal voi che prima a Roma s‘offrie, /

in che la sua famiglia men perseva“

79

Page 80: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Die Mark Ancona

La Marca Anconitana

80

Page 81: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI) It. ÜbersetzungPost hos incolas

Anconitane Marchie decerpamus, qui, Chignamente state siate Locuntur; cum quibus et Spoletanos abicimus.

Dopo costoro strappiamo via gli abitanti della Marca Anconitana, che dicono Chignamente state siate: e assieme a loro via anche gli Spoletini.

81

Page 82: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

= it. come state?

Keine eindeutige Interpretation möglich, da die Überlieferung der Kopien unklar ist

Die Mark AnconaChignamente state, siate

82

Page 83: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Lombardei

Mailand Bergamo

83

Page 84: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI) Dt. ÜbersetzungPost quos Mediolanenses

atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus: Enter l'ora del vesper, ciò fu del mes d'ochiover.

Dopo di questi estirpiamo Milanesi a Bergamaschi a loro vicini; anche su di loro ricordiamo che un tale ha composto un canto di scherno: Enter l'ora del vesper, ciò fu del mes d'ochiover.

84

Page 85: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Apokopeenter, vesper, mesochiover

Palatalisierungochiover = [oover]lat. CT > lomb. []

Mailand/Bergamo (Lombardei)Enter l'ora del vesper,

ciò fu del mes d'ochiover.

85

Page 86: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original Dt. ÜbersetzungPost hos Aquilegienses et

Ystrianos cribremus, qui Ces fastu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis civibus accentus enormitate dissonare videntur, ut Casentinenses et Pratenses.

E dopo ancora, setacciamo via Aquileiesi e Istriani, che con quel loro accento ferino pronunciano: Ces fas-tu? E assieme a questi buttiamo via tutte le parlate montanare e campagnole, come quelle dei Casentinesi e degli abitanti di Fratta, che col loro accento aberrante da tutte le regole suonano in modo da far a pugni col linguaggio di chi abita nel centro delle città.

86

Page 87: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Istrien

87

Page 88: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Eigentl. Ce fas-tu? = it. che fai tu?

QUID > ce (Palatalisierung)

Der 5. Vers einer friaulischen Ballade:

Ce fastu achì / tan plasevol e tan cortès?

Istrien / FriaulCes fas tu?

88

Page 89: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Sardinien

89

Page 90: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI) It. ÜbersetzungSardos etiam, qui non Latii

sunt, sed Latiis adsociandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes; nam domus nova et dominus meus locuntur.

Quanto ai Sardi, che non sono Italiani ma andranno associati agli Italiani, via anche loro, dato che sono i soli a risultare privi di un volgare proprio, imitando invece la grammatica come fanno le scimmie con gli uomini: e infatti dicono domus nova e dominus meus.

90

Page 91: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Konservativer Charakter des Sardischen

Hatte Dante die Einsicht in latinisierende sardische Urkunden?

Sardiniendomus nova / dominus meus

91

Page 92: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Sizilien

92

Page 93: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) Dt. ÜbersetzungEt primo de siciliano

examinemus ingenium, nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere, eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse: puta in cantionibus illis, Anchor che l'aigua per lo focho lassi, et Amor, che lungiamente m'ài menato.

E per prima cosa facciamo un esame mentale a proposito del siciliano, poiché vediamo che il volgare siciliano si attribuisce fama superiore a tutti gli altri per queste ragioni: che tutto quanto gli Italiani producono in fatto di poesia si chiama siciliano; e che troviamo che molti maestri nativi dell'isola hanno cantato con solennità, per esempio nelle famose canzoni Ancor che l'aigua per lo foco lassi

e Amor, che lungiamente m'hai menato.

93

Page 94: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Exkurs zur sizilianischen Dichterschule

Die sizilianische Dichterschule war eine Gruppe von Dichtern am Hof Kaiser Friedrichs II. in Palermo.

Im eigentlichen Sinn des Wortes handelte es sich um Dilettanten, also Beamte, die nebenbei auch Dichter waren, auch Friedrich selbst verfasste Gedichte.

Die sizilianische Dichterschule hatte großen Einfluss auf ganz Italien und wirkte noch weiter, als das Stauferreich bereits untergegangen war (Quelle: Wikipedia).

94

Page 95: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Kenntnisse Dantes der sizilianischen Dichterschule in toskanischer Überlieferung

Die Zeilen stammen aus einem Gedicht von

Guido delle Colonne:

Ancor che l'aigua per lo foco lassi …

Sizilien (I)Ancor che l'aigua per lo foco lassiAmor, che lungiamente m'hai menato

95

Page 96: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Intertextuelle Interpretation

Guido delle Colonne (aus Messina?)

CanzoniAmor, che lungiamente m'ài menatoAncor che l'aigua per lo foco lassiGioiosamente cantoLa mia gran pena e lo gravoso affanno

Ancor che l'aigua per lo foco lassila sua grande fredduranon cangeria naturas'alcun vasello in mezzo non vi stassi;anzi averria senza lunga dimurache lo foco astutassi,o che l'aigua seccassi;ma per lo mezzo l'uno e l'autra dura.Cusì, gentil criatura,in me à mostrato Amorel'ardente suo valore:che senza Amore er'aigua fredda e ghiaccia,ma Amor m'à sì allumatodi foco che m'abraccia

[…]Rimatori della scuola sicilianaa c. di Panvini, Firenze 1962 / 1964

96

Page 97: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Intertextuelle Interpretation Guido delle Colonne

Amor, che lungiamente m'ài menatoa freno stretto senza riposanza,alarga le toi retine, in pietanza,chè soperchianza - m'a vinto e stancato;c'ò più durato - ch'eo non ò possanza,       per voi, madonna, a cui porto lianzapiù che non fa assessino asorcuitato,che si lassa morir per sua credanza.Ben este affanno dilittoso amare,e dolze pena ben si pò chiamare;       ma voi, madonna, de la mia travaglia,ca sì mi squaglia, - prenda voi merzide,che ben è dolze mal, se no m'auzide.

[…]

97

Page 98: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) It. ÜbersetzungEt primo de siciliano

examinemus ingenium, nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere, eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse: puta in cantionibus illis, Anchor che l'aigua per lo focho lassi, et Amor, che lungiamente m'ài menato.

E per prima cosa facciamo un esame mentale a proposito del siciliano, poiché vediamo che il volgare siciliano si attribuisce fama superiore a tutti gli altri per queste ragioni: che tutto quanto gli Italiani producono in fatto di poesia si chiama siciliano; e che troviamo che molti maestri nativi dell'isola hanno cantato con solennità, per esempio nelle famose canzoni Ancor che l'aigua per lo foco lassi

e Amor, che lungiamente m'hai menato.

98

Page 99: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Text (I, XII) It. Übers. Sed prestat ad propositum

repedare quam frustra loqui; et dicimus quod si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi: Tragemi d'este focora, se t'este a boluntate.

Ma è meglio ritornare al punto che parlare a vuoto. Diciamo allora che il volgare siciliano, a volerlo prendere come suona in bocca ai nativi dell'isola di estrazione media (ed è evidentemente da loro che bisogna ricavare il giudizio), non merita assolutamente l'onore di essere preferito agli altri, perché non si può pronunciarlo senza una certa lentezza; come ad esempio qui: Tragemi d'este focora se t'este a bolontate.

99

Page 100: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Sizilien (II)Tragemi d'este focora se t'este

a boluntate.

100

Page 101: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Apulien

101

Page 102: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) Dt. ÜbersetzungApuli quoque, vel a sui

acerbitate, vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant. Dicunt enim, Bòlzera che chiangesse lo quatraro.

Gli Apuli d'altra parte, o per loro crudezza o per la vicinanza delle genti con cui confinano, cioè Romani a Marchigiani, cadono in sconci barbarismi: e infatti dicono Bòlzera che chiangesse lo quatraro.

102

Page 103: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Diatopische Variation des Italoromanischen

Norditalien

lat. PL > [pl] (Erhalt) und [pj]

Nord- und Mittelitalien

lat. PL > [pj]

Süditalien

lat. PL [pl] > [kj]

G. Devoto/G. Giacomelli, I dialetti delle regioni d‘Italia. Firenze 1971

103

Page 104: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) It. Übers.Sed quamvis terrigene Apuli

loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta Madonna, dire vi voglio, et Per fino amore vo sì letamente.

Ma benché i nativi dell'Apulia parlino generalmente in modo turpe, alcuni che fanno spicco tra di essi si sono espressi in modo raffinato, trascegliendo nelle loro canzoni i vocaboli più degni della curia, cosa che risulta evidente ad osservare le loro poesie, come ad esempio Madonna, dir vi voglio, e Per fino amore vo sì letamente.

104

Page 105: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

= it. toglimi da queste fiamme, se ti fa piacere

= der 3. Vers des bekannten Contrasto von Cielo d‘Alcamo

= für Dante zu nah an der gesprochenen Realität

chiangesse: PL > [kj]

quatraro

Apulien (siz. Dichterschule)Volzera che chiangesse lo quatraro

105

Page 106: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Auszüge aus siz. Gedichten in toskanischer Überlieferung

Apulien (siz. Dichterschule)Madonna, dir vi volglioPer fino amore vo si letamente

106

Page 107: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

107

Vervielfältigung durch toskanische Kopisten,Welche gleichzeitig die GedichteAn ihren Heimatdialekt anpassten

Verlust sämtlicher Originale

Nur zwei Gedichte sind in authentischer Sprache als Kopieerhalten:

Stefano Protonotaro: Pir meu cori…König Enzo:S'iu truvassi Pietati

Sizilianische Dichterschule

Page 108: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Exkurs zur Scuola siciliana

108

Stefano Protonotaro

[…]

Page 109: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Exkurs zur Scuola siciliana

109

König Enzo(unehelicher Sohn Friedrichs II.)

Page 110: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Die Toskana

110

Page 111: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XIII) It. Übers.Locuntur Florentini et dicunt:

Manichiamo introque che noi non facciano atro. Pisani: Bene andonno li fatti De Fiorensa per Pisa. Lucenses: Fo voto a Dio che in grassarra eie lo comuno de Lucca. Senenses: Onche renegata avesse io Siena! Ch'ee chesto ? Aretini: Vo' tu venire ovelle?

Ecco che parlano i Fiorentini, e dicono Manichiamo, introcque che noi non facciamo altro; e i Pisani: Bene andonno li fatti de Fiorensa per Pisa; i Lucchesi: Fo voto a Dio ke in grassarra eie lo comuno de Lucca; i Senesi: Onche renegata avess'io Siena. Ch'ee chesto? gli Aretini: Vuo' tu venire ovelle?

111

Page 112: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Toskana (moderne Karte)

FlorenzPisaLuccaSienaArezzo

112

Page 113: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation= it. mangiamo mentre non abbiamo altro da fare

Volkstümliche Wörter (auch von Dante verwendet)

manicare = it. mangiareintrocque = it. mentre

ToskanaFlorenz: Manichiamo

introcque che noi non facciamo altro

ambo le man per lo dolor mi morsi;ed ei, pensando ch'io 'l fessi per vogliadi manicar, di sùbito levorsi (Inf., XXXIII, 60)

Sì mi parlava, e andavamo introcque.

(Inf., XX, 130)

113

Page 114: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

= it. i fatti di Firenze andarono bene per Pisa

andaro > andarono > andorono > andorno > andonno (Assimil.)

[ts] > [s] typisch für das Pisanische (Entaffrizierung)

Toskana

Pisa: Bene andonno li fatti de Fiorensa per Pisa

114

Page 115: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Gesamttoskanische Phänomene= it. giuaraddio che il comune di Lucca nuota nell‘abbondanza

fo = facciograssarra = abbondanzaeie = è

Toskana

Lucca: Fo voto a Dio ke in grassarra eie lo comuno de Lucca

115

Page 116: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

= it. avessi pur rinnegato Siena, e con ciò?

sien. chesto vs. flor. questo

ee = è (typisch für das Alttosk., wird auch von Dante verwendet)

ToskanaSiena: Onche renegata

avess'io Siena.Ch'ee chesto?

116

Page 117: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

= it. vuoi venire da qualche parte?

ovelle = aretin. Form (< lat. ubi velles)

ToskanaArezzo: Vuo' tu venire

ovelle?

117

Page 118: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XIII) It. Übersetzung Hoc Romandiolos omnes habet,

et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie. Hii deuscì affirmando locuntur,et Oclo meo et Corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Tomam videlicet et Ugolinum Bucciolam, faventinos.

A tale volgare appartengono tutti i Romagnoli, e specialmente i Forlivesi, la cui città, benché periferica, appare però il fulcro di tutta la regione: costoro per affermare dicono deuscì, e allo scopo di blandire il prossimo usano le espressioni oclo meo e corada mea. Ma taluni di questi, a nostra notizia, si sono allontanati nelle loro poesie dal proprio volgare, cioè Tommaso e Ugolino Bucciòla, entrambi Faentini.

118

Page 119: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) It. Übersetzung Hoc omnes qui magara dicunt,

Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro ‘novem’ et vif pro ‘vivo’: quod quidem barbarissimum reprobamus.

A questo appartengono tutti quelli che dicono magara, vale a dire Bresciani, Veronesi e Vicentini; e inoltre i Padovani, che sconciano con le loro sincopi tutti i participi in "-tus" e i nomi in "-tas", quali mercò e bontè. Con questi citeremo anche i Trevigiani, che alla maniera di Bresciani e loro vicini troncano le parole pronunciando la u consonante come f, metti nof per "nove" e vif per "vivo": tratto che stigmatizziamo come macroscopico barbarismo.

119

Page 120: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

magara = it. magari

Synkopemercò < lat. MERC(AT)UMbontè < lat. BONIT(AT)EM

Auslautverhärtungnof < lat. NOVEMvif < lat. VIVO

120

Page 121: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII) It. ÜbersetzungVeneti quoque nec sese

investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit: Per le plaghe de Dio tu no verras.

Neppure i Veneziani possono considerarsi degni dell'onore di quel volgare su cui indaghiamo; e se qualcuno di loro, trafitto dall'errore, si andasse pavoneggiando a questo proposito, si faccia venire in mente se per caso non ha mai detto Per le plaghe di Dio tu, no verras.

121

Page 122: 9. November 2009 1. 2 Zusammenfassung wichtiger Punkte Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN)

Dante, De vulgari eloquentia

Linguistische Interpretation

Per le plaghe de Dio tu no verras

= it. per le piaghe di Dio (tu) non verrai

Erhalt des lat. Nexus PL-

verras (Erhalt von -s der 2. Pers. Sg.)

122

Erhalt des lat. Nexus PL-