১)আইনষটাইন এণড এড িংটন

২)গ উইল হাডটিং

৩)লডি

৪ )াাথডিংিং াা ল েথই

৫ )াা ইন ড পেপণডনস ে rsquo

copy২০১৭ ঈশান জযাতি ফৰা (Ishan Jyoti Bora)

সচীপতৰ

ঈশান জজযাতি বৰা

copy২০১৭ ঈশান জযাতি বৰা

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 40 International License

Published online by Gonit Sora

উউছৰগ াছৰগ া

যাৰ আকাশলংঘী উৎসাহঅনতহীন িাতগদা আৰ সহযযাতগিাৰ পলি

ই-ফকখযন ধৰাষঠি অৱিৰণ কতৰযল

-------

পংক জযাতি মহনতৰ হাতত

আনতৰৰক শৰদধা আৰ কতজঞতাৰৰ

sbquo Every science fiction movie I have ever seen any one thatrsquos worth its weight in celluloid

warns us about things that ultimately come truerdquo

-Steven Spielberg

হাআসকল শিকষানত ৰীকষা শিষ শহাৱাৰ শদনা শদঈতাআ অভাও শদঔৱাফলল দঔন শঙননভাৰ শঘশি লল অশহল৷ এঔন অশঙল lsquoঅনানওাণডাrsquo অৰ অনঔন অশঙল lsquoচৰাশঙও াওকrsquo৷ আাৰ অকললনও খৰত থওা শঘশিন াত অশভ শওৱল সভীা অৰ শহনদী ঙশফনহ ঘাআশঙনলাো৷ হশলঈিৰ ঙশফৰ লকত শতশতাললনও শৰঘ খ া নাশঙল৷ দআ-এঔন ঙশফৰ নাভ শশনশঙনলাো মশদ সবঘনকষ ঈনবাক ওৰাৰ শবজঞতা শহাৱা নাশঙল৷ শসআশদনা এআ দনাঔন ঙশফন অভাৰ ঘওৰ অকত ওলপনা ঈৎসওতানৰ ৰক ৰহসযাফত এঔন নতন দৱাৰ ভওশল ওশৰ শদনল৷ শওআশদনভানৰ শঙত ঘানলাো lsquoকিশচলাrsquo নাভৰ ঙশফঔন৷ শতশনঔন ঙশফৰ ওাৰওামকঔশঘত ওাশহনী অৰ শফসভওৰ ঈসথান-ৰীশতন অভাও আভাননআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল শম তাৰ পৰবাৱ সদৰপৰসাৰী লহ অশচ তাৰ সভশত ভানস- ত বাোশহ অনঙ৷ শওআফঙৰভানৰ শঙতনহ কভ ানলাো শম এননধৰৰৰ ঙশফও lsquoওলপ-শফজঞানধভকীrsquo ঙশফ শহঘান শবশহত ওৰা হ৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শমভানহৰ নতহীন ওলপনা-িশি অৰ শফজঞান তথা পৰমশি-শফদযাৰ শবনৱ সংশভশৰৰত চীৱনত লহ ঈঠা এআ ঙশফনফাৰৰ ভআ ওrsquoফ শনাৱাৰালওন এচন lsquoশপনrsquo লহ শৰনলাো৷

তাৰ শঙত শওআফঙৰভানৰ শঙত শবমাশিও শিকষা গৰহৰ ওশৰফলল অশহ ফযশিকত শহানেলত থাশওফলল লrsquoশলাো৷নল ন া শওনাৰ শঙত অৰ আণটাৰনন ৰ সশফিাল শথৱীঔনৰ লকত শসৌচনযসঘও শৰঘ শহাৱাৰ শঙত শল ৰ হািক-দৰাআবলল শফ নভন সপাআিাৰনভন ঙাৰনভন অআৰন শভন একসনভন শভশিকস শিনসপভকাৰছ আতযাশদ সংঔয ঙশফৰ শসাোত ফrsquoফলল ধশৰনল৷ শমনহত শভাৰ দনৰ শভাৰ ফনধভহলৰ শধওাংিআ হশলঈিৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ নৰাকী অশঙল কশতনও শতননধৰৰৰ ঙশফৰ ফানফ ফৰ শফশঙ হাফাথশৰ ঔাফলকীা নলহশঙল৷ অৰ এননলওন ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ পৰশত থওা শওৌতহল অৰ নসশনধৎসা শনফতত ওশৰ থাশওনলাো৷

াৰ লহ শমাৱা সভত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ ৰ-ৰং অৰ শসৌনদমকৰ ফযাও শৰৱতকন সাধন লহনঙ ৷ পৰমশি-শফদযানৰা ঘৰভ শফওাি সাধন লহনঙ৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ শঘতৰ-শনভকাতাসওনল শফিাল ফানচ ৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ শনভকাৰত লাশকনঙ৷ ভননাভগধওৰ শৰনৱি-ৰঘনা অৰ তলনী অদৱ-ওাদানৰ ওালপশনও ঘশৰতৰৰ সশে ওশৰ এআ ঙশফসভনহ কৰন শফশবফাসীৰ ঘওত ঘভওশন তশলনঙ৷ শিনোপাৰ নলানৰ দনৰ ফশধও ঙশফ-শনভকাতাআ শনতয-নতন শফষফসতনৰ সভদধ ননয-সনদৰ ঙশফ দিকওৰ ফানফ অকফঢ়াআ শদনঙ৷ শওনত শঙ শৰ লৰনঙ অভাৰ বাৰত৷ দআ-এঔন বাৰতী ঙশফত ওলপ-শফজঞানৰ সাভানয ৰি শৰনঙ মশদ এঔন lsquoশফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফrsquo ঘাফলল

ক থা ৰ আ ৰ ৰ ক থা

অশভ ঘানক অৰ শওআ াভান দিও ৰrsquoফ লাশকফ৷ অিা ওশৰনঙাো শসআ শদনন া শসানওানল অহও৷ নশতলনভ এঔন শফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ফশলঈদী ঙশফ বাৰতী দিকনও ঘাফলল াও৷

এশতা অনহাো অঘল ওথালল৷ ভানন এআ আ-ফওঔনৰ ওথালল ৷ lsquoশফজঞান অৰ শফালঙশফrsquo িীষকও নাভধাৰী এআ আ-ফওঔনৰ চনম-ওাশহনীৰ শফষন ওrsquoফলল হrsquoশল ২০১৬ ঘনৰ শিষৰপাললল অশভ বতশন-মাতৰা ওশৰফ লাশকফ৷ শফকত সপতাহন াত শল ত ঈনবাক ওৰা দঔনভান ঙশফৰ শফষন শপrsquoঘফওনত এ া ঘভ শ াওা শলশঔশঙনলাো৷ কবীৰতাশফহীন পাং-পং শ াওা৷ তানৰ এঔন ঙশফৰ ওাশহনীত শফজঞানৰ সাভানয ৰি অশঙল৷ শম শও নহও শলশঔ ওশৰ অৰাভত শআ অনঙাো৷ ঔননতও শঙনত শপrsquoঘফওৰ ফাতকা-ফাওঘত এ া ফাতকা লাব ওশৰনলাো৷ শপৰৰও ংওচ শচযাশত ভহনত৷ শতো কহীন সৰত লওনঙ-শতাভাৰ দহঔন শপৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফানঘান৷ কশৰত ঘrsquoৰাত শদভ৷ ল দীখলীালও শলশঔফা৷rsquo কশৰত ঘrsquoৰা (gonitsoracom asgonitsoracom) হrsquoল কশৰত তথা শফজঞান শফষও এঔন শিবাশষও নলাআন অনলাঘনী৷ ফাৰ ভহনতদাৰ ওথা শশন ভআ শফাগত শৰনলাো৷ শফানলাো-সফকনাি৷ এশতানহ শৰল পশৰগৰ ভৰৰৰ াল৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ ঘাআ বাল াো-শসআন া ধৰৱ সতয ৷ শওনত বালনাৱা পৰভাৰ ওশৰফলল এশতা ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল মাভ এআন ানতা বংওৰ শফদচনও ওথা৷ তানওা এঔন-দঔন নহ দহঔন৷ তানওা ঘশ লও নহ দীখললও৷ এআনফাৰতলও িাগৰ শফড়মবনান া হrsquoল অশচললনও শঘাৱা তনফাৰ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফৰ ভাচৰ ৰা ফাশঙ ফাশঙ দহঔন শফঘাশৰ ঈশলঈৱান া৷ বানলভানৰ শঘনতাভশৰও শঘনতা ওশৰফলল লকানলাো৷ শস বাশফনল৷ বাললওন বাশফনল৷ বাশফ-শঘশনত শস শিষত ওশৰনল শওিংওা সংনওাঘ শিধা সননদহ অতমশফশবাসহীনতা-এআ শকান আনফাৰনও লশঠাআ-গশৰাআ ভন-ভকচৰ ৰা ফাশহৰ ওশৰ শদনল অৰ ভহনতদাৰ ফাতকাফাওঘত শভাৰ হতৱাআ শৰপলাআ শলনঔাৱানল-sbquoশঘো ওশৰভ৷‛ শসআ শম ওrsquoশলাো lsquoশঘো ওশৰভrsquo তাৰশঙত ঙভাহভান শঘো ওশৰনআ ও ানলাো৷ ভাননহ ও শঘোৰ সাধয এনওা নাআ৷ ওথাষাৰ শভঙা নহ শদও৷ rsquoৰ-তrsquoৰ ৰা শওফা-শওশফ তথয-াশত শকা াআ-শভশল ভকচৰ শখাোৰা শদৌৰাআ শদৌৰাআ ঙশফনওআঔন ঈৰাআ-খৰাআ ঘাআ এঔন-দঔনলও দহঔন ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল লাশকনলাো৷ শঘনতাৰ পৰশিান া ঘশল থানওাোনতআ এ া গৰতবৰক শসদধানত ললশঙনলাো৷ দহঔন ঙশফৰ তাশলওাত শওৱল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনআ ঈনেঔ নওশৰ পৰঔযাত শফজঞানীৰ চীৱন-অধাশৰত দঔনভান ঙশফৰ শফষন শলঔা ঈশঘত৷ ঈনেিয অশঙল- আাৰ চশৰনত ভহান শফজঞানীনওআকৰাওীৰ ওভক অৰ চীৱনও সপিক ওৰান া৷ াশৰনল দআ-এচন ঈৎসাহী াঠওও শফজঞানীদচনৰ শফষন ৱকত ওনৰাৱান া৷ ভহনতদান হবৰ শদনল৷ ঈনেিযন াও ফাসতৱাশত ওশৰফলল মাোনত সাভানয ওে হrsquoল মশদ শকান আ ওাভন া সভাপত হrsquoলত ভনত ভহা পশতক শভশলল৷ ংওচদাও ধনযফাদ শদ এআ শলঔশন-ফক সাভশৰনলাো৷ এশতা দশদনভান বালদনৰ ঈিাহ লrsquoভ৷ শনঙ শভানৰআ দওকাল৷ এনষওভানৰ শঙনতআ ঙানৰ শহাৱা ছএত শঘৰশৰশঘত কহীন সৰন ানতআ ওrsquoশল-sbquoদহঔন ঙশফনৰ এঔন আ-ফও ওৰা৷‛ ভআ শফানলাো-শহ হশৰ এনঔনত শঙ শনশৰফআ শনশও শনঙ ভনৰ ওথা ভননতআ থাশওল৷ শতনঔতও ঈততৰ শদনলাো-sbquoশঠও অনঙ৷‛ দশদন শঙত আ-ফওৰ শফ াত অৰ সঘীতৰ শিচাআন ওশৰ lsquoশথৱী-শফঔযাত এনলহৱাrsquoৰ ৰ ধাৰৰ ওশৰ শওআফাশদনললনও তা ভাশৰ থাশওনলাো৷ হঠানত ৬ চনৰ শনিা পৰা এখাৰ া ফচাত হা এ া শভনঙনচ শভাৰ অৰাভদাও চীৱনৰ ৰত ানী ঢাশল শদনল৷ sbquoশও হrsquoল আ-ফওৰ শও হrsquoল ‛ ভআ থতভত ঔানলাো৷ শঙভহতকনত সননদহাতীত অতমশফশবাসনৰ ঈততৰ শদনলাো-lsquoসফ হrsquoফ৷rsquo

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

copy২০১৭ ঈশান জযাতি বৰা

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 40 International License

Published online by Gonit Sora

উউছৰগ াছৰগ া

যাৰ আকাশলংঘী উৎসাহঅনতহীন িাতগদা আৰ সহযযাতগিাৰ পলি

ই-ফকখযন ধৰাষঠি অৱিৰণ কতৰযল

-------

পংক জযাতি মহনতৰ হাতত

আনতৰৰক শৰদধা আৰ কতজঞতাৰৰ

sbquo Every science fiction movie I have ever seen any one thatrsquos worth its weight in celluloid

warns us about things that ultimately come truerdquo

-Steven Spielberg

হাআসকল শিকষানত ৰীকষা শিষ শহাৱাৰ শদনা শদঈতাআ অভাও শদঔৱাফলল দঔন শঙননভাৰ শঘশি লল অশহল৷ এঔন অশঙল lsquoঅনানওাণডাrsquo অৰ অনঔন অশঙল lsquoচৰাশঙও াওকrsquo৷ আাৰ অকললনও খৰত থওা শঘশিন াত অশভ শওৱল সভীা অৰ শহনদী ঙশফনহ ঘাআশঙনলাো৷ হশলঈিৰ ঙশফৰ লকত শতশতাললনও শৰঘ খ া নাশঙল৷ দআ-এঔন ঙশফৰ নাভ শশনশঙনলাো মশদ সবঘনকষ ঈনবাক ওৰাৰ শবজঞতা শহাৱা নাশঙল৷ শসআশদনা এআ দনাঔন ঙশফন অভাৰ ঘওৰ অকত ওলপনা ঈৎসওতানৰ ৰক ৰহসযাফত এঔন নতন দৱাৰ ভওশল ওশৰ শদনল৷ শওআশদনভানৰ শঙত ঘানলাো lsquoকিশচলাrsquo নাভৰ ঙশফঔন৷ শতশনঔন ঙশফৰ ওাৰওামকঔশঘত ওাশহনী অৰ শফসভওৰ ঈসথান-ৰীশতন অভাও আভাননআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল শম তাৰ পৰবাৱ সদৰপৰসাৰী লহ অশচ তাৰ সভশত ভানস- ত বাোশহ অনঙ৷ শওআফঙৰভানৰ শঙতনহ কভ ানলাো শম এননধৰৰৰ ঙশফও lsquoওলপ-শফজঞানধভকীrsquo ঙশফ শহঘান শবশহত ওৰা হ৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শমভানহৰ নতহীন ওলপনা-িশি অৰ শফজঞান তথা পৰমশি-শফদযাৰ শবনৱ সংশভশৰৰত চীৱনত লহ ঈঠা এআ ঙশফনফাৰৰ ভআ ওrsquoফ শনাৱাৰালওন এচন lsquoশপনrsquo লহ শৰনলাো৷

তাৰ শঙত শওআফঙৰভানৰ শঙত শবমাশিও শিকষা গৰহৰ ওশৰফলল অশহ ফযশিকত শহানেলত থাশওফলল লrsquoশলাো৷নল ন া শওনাৰ শঙত অৰ আণটাৰনন ৰ সশফিাল শথৱীঔনৰ লকত শসৌচনযসঘও শৰঘ শহাৱাৰ শঙত শল ৰ হািক-দৰাআবলল শফ নভন সপাআিাৰনভন ঙাৰনভন অআৰন শভন একসনভন শভশিকস শিনসপভকাৰছ আতযাশদ সংঔয ঙশফৰ শসাোত ফrsquoফলল ধশৰনল৷ শমনহত শভাৰ দনৰ শভাৰ ফনধভহলৰ শধওাংিআ হশলঈিৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ নৰাকী অশঙল কশতনও শতননধৰৰৰ ঙশফৰ ফানফ ফৰ শফশঙ হাফাথশৰ ঔাফলকীা নলহশঙল৷ অৰ এননলওন ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ পৰশত থওা শওৌতহল অৰ নসশনধৎসা শনফতত ওশৰ থাশওনলাো৷

াৰ লহ শমাৱা সভত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ ৰ-ৰং অৰ শসৌনদমকৰ ফযাও শৰৱতকন সাধন লহনঙ ৷ পৰমশি-শফদযানৰা ঘৰভ শফওাি সাধন লহনঙ৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ শঘতৰ-শনভকাতাসওনল শফিাল ফানচ ৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ শনভকাৰত লাশকনঙ৷ ভননাভগধওৰ শৰনৱি-ৰঘনা অৰ তলনী অদৱ-ওাদানৰ ওালপশনও ঘশৰতৰৰ সশে ওশৰ এআ ঙশফসভনহ কৰন শফশবফাসীৰ ঘওত ঘভওশন তশলনঙ৷ শিনোপাৰ নলানৰ দনৰ ফশধও ঙশফ-শনভকাতাআ শনতয-নতন শফষফসতনৰ সভদধ ননয-সনদৰ ঙশফ দিকওৰ ফানফ অকফঢ়াআ শদনঙ৷ শওনত শঙ শৰ লৰনঙ অভাৰ বাৰত৷ দআ-এঔন বাৰতী ঙশফত ওলপ-শফজঞানৰ সাভানয ৰি শৰনঙ মশদ এঔন lsquoশফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফrsquo ঘাফলল

ক থা ৰ আ ৰ ৰ ক থা

অশভ ঘানক অৰ শওআ াভান দিও ৰrsquoফ লাশকফ৷ অিা ওশৰনঙাো শসআ শদনন া শসানওানল অহও৷ নশতলনভ এঔন শফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ফশলঈদী ঙশফ বাৰতী দিকনও ঘাফলল াও৷

এশতা অনহাো অঘল ওথালল৷ ভানন এআ আ-ফওঔনৰ ওথালল ৷ lsquoশফজঞান অৰ শফালঙশফrsquo িীষকও নাভধাৰী এআ আ-ফওঔনৰ চনম-ওাশহনীৰ শফষন ওrsquoফলল হrsquoশল ২০১৬ ঘনৰ শিষৰপাললল অশভ বতশন-মাতৰা ওশৰফ লাশকফ৷ শফকত সপতাহন াত শল ত ঈনবাক ওৰা দঔনভান ঙশফৰ শফষন শপrsquoঘফওনত এ া ঘভ শ াওা শলশঔশঙনলাো৷ কবীৰতাশফহীন পাং-পং শ াওা৷ তানৰ এঔন ঙশফৰ ওাশহনীত শফজঞানৰ সাভানয ৰি অশঙল৷ শম শও নহও শলশঔ ওশৰ অৰাভত শআ অনঙাো৷ ঔননতও শঙনত শপrsquoঘফওৰ ফাতকা-ফাওঘত এ া ফাতকা লাব ওশৰনলাো৷ শপৰৰও ংওচ শচযাশত ভহনত৷ শতো কহীন সৰত লওনঙ-শতাভাৰ দহঔন শপৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফানঘান৷ কশৰত ঘrsquoৰাত শদভ৷ ল দীখলীালও শলশঔফা৷rsquo কশৰত ঘrsquoৰা (gonitsoracom asgonitsoracom) হrsquoল কশৰত তথা শফজঞান শফষও এঔন শিবাশষও নলাআন অনলাঘনী৷ ফাৰ ভহনতদাৰ ওথা শশন ভআ শফাগত শৰনলাো৷ শফানলাো-সফকনাি৷ এশতানহ শৰল পশৰগৰ ভৰৰৰ াল৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ ঘাআ বাল াো-শসআন া ধৰৱ সতয ৷ শওনত বালনাৱা পৰভাৰ ওশৰফলল এশতা ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল মাভ এআন ানতা বংওৰ শফদচনও ওথা৷ তানওা এঔন-দঔন নহ দহঔন৷ তানওা ঘশ লও নহ দীখললও৷ এআনফাৰতলও িাগৰ শফড়মবনান া হrsquoল অশচললনও শঘাৱা তনফাৰ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফৰ ভাচৰ ৰা ফাশঙ ফাশঙ দহঔন শফঘাশৰ ঈশলঈৱান া৷ বানলভানৰ শঘনতাভশৰও শঘনতা ওশৰফলল লকানলাো৷ শস বাশফনল৷ বাললওন বাশফনল৷ বাশফ-শঘশনত শস শিষত ওশৰনল শওিংওা সংনওাঘ শিধা সননদহ অতমশফশবাসহীনতা-এআ শকান আনফাৰনও লশঠাআ-গশৰাআ ভন-ভকচৰ ৰা ফাশহৰ ওশৰ শদনল অৰ ভহনতদাৰ ফাতকাফাওঘত শভাৰ হতৱাআ শৰপলাআ শলনঔাৱানল-sbquoশঘো ওশৰভ৷‛ শসআ শম ওrsquoশলাো lsquoশঘো ওশৰভrsquo তাৰশঙত ঙভাহভান শঘো ওশৰনআ ও ানলাো৷ ভাননহ ও শঘোৰ সাধয এনওা নাআ৷ ওথাষাৰ শভঙা নহ শদও৷ rsquoৰ-তrsquoৰ ৰা শওফা-শওশফ তথয-াশত শকা াআ-শভশল ভকচৰ শখাোৰা শদৌৰাআ শদৌৰাআ ঙশফনওআঔন ঈৰাআ-খৰাআ ঘাআ এঔন-দঔনলও দহঔন ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল লাশকনলাো৷ শঘনতাৰ পৰশিান া ঘশল থানওাোনতআ এ া গৰতবৰক শসদধানত ললশঙনলাো৷ দহঔন ঙশফৰ তাশলওাত শওৱল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনআ ঈনেঔ নওশৰ পৰঔযাত শফজঞানীৰ চীৱন-অধাশৰত দঔনভান ঙশফৰ শফষন শলঔা ঈশঘত৷ ঈনেিয অশঙল- আাৰ চশৰনত ভহান শফজঞানীনওআকৰাওীৰ ওভক অৰ চীৱনও সপিক ওৰান া৷ াশৰনল দআ-এচন ঈৎসাহী াঠওও শফজঞানীদচনৰ শফষন ৱকত ওনৰাৱান া৷ ভহনতদান হবৰ শদনল৷ ঈনেিযন াও ফাসতৱাশত ওশৰফলল মাোনত সাভানয ওে হrsquoল মশদ শকান আ ওাভন া সভাপত হrsquoলত ভনত ভহা পশতক শভশলল৷ ংওচদাও ধনযফাদ শদ এআ শলঔশন-ফক সাভশৰনলাো৷ এশতা দশদনভান বালদনৰ ঈিাহ লrsquoভ৷ শনঙ শভানৰআ দওকাল৷ এনষওভানৰ শঙনতআ ঙানৰ শহাৱা ছএত শঘৰশৰশঘত কহীন সৰন ানতআ ওrsquoশল-sbquoদহঔন ঙশফনৰ এঔন আ-ফও ওৰা৷‛ ভআ শফানলাো-শহ হশৰ এনঔনত শঙ শনশৰফআ শনশও শনঙ ভনৰ ওথা ভননতআ থাশওল৷ শতনঔতও ঈততৰ শদনলাো-sbquoশঠও অনঙ৷‛ দশদন শঙত আ-ফওৰ শফ াত অৰ সঘীতৰ শিচাআন ওশৰ lsquoশথৱী-শফঔযাত এনলহৱাrsquoৰ ৰ ধাৰৰ ওশৰ শওআফাশদনললনও তা ভাশৰ থাশওনলাো৷ হঠানত ৬ চনৰ শনিা পৰা এখাৰ া ফচাত হা এ া শভনঙনচ শভাৰ অৰাভদাও চীৱনৰ ৰত ানী ঢাশল শদনল৷ sbquoশও হrsquoল আ-ফওৰ শও হrsquoল ‛ ভআ থতভত ঔানলাো৷ শঙভহতকনত সননদহাতীত অতমশফশবাসনৰ ঈততৰ শদনলাো-lsquoসফ হrsquoফ৷rsquo

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

উউছৰগ াছৰগ া

যাৰ আকাশলংঘী উৎসাহঅনতহীন িাতগদা আৰ সহযযাতগিাৰ পলি

ই-ফকখযন ধৰাষঠি অৱিৰণ কতৰযল

-------

পংক জযাতি মহনতৰ হাতত

আনতৰৰক শৰদধা আৰ কতজঞতাৰৰ

sbquo Every science fiction movie I have ever seen any one thatrsquos worth its weight in celluloid

warns us about things that ultimately come truerdquo

-Steven Spielberg

হাআসকল শিকষানত ৰীকষা শিষ শহাৱাৰ শদনা শদঈতাআ অভাও শদঔৱাফলল দঔন শঙননভাৰ শঘশি লল অশহল৷ এঔন অশঙল lsquoঅনানওাণডাrsquo অৰ অনঔন অশঙল lsquoচৰাশঙও াওকrsquo৷ আাৰ অকললনও খৰত থওা শঘশিন াত অশভ শওৱল সভীা অৰ শহনদী ঙশফনহ ঘাআশঙনলাো৷ হশলঈিৰ ঙশফৰ লকত শতশতাললনও শৰঘ খ া নাশঙল৷ দআ-এঔন ঙশফৰ নাভ শশনশঙনলাো মশদ সবঘনকষ ঈনবাক ওৰাৰ শবজঞতা শহাৱা নাশঙল৷ শসআশদনা এআ দনাঔন ঙশফন অভাৰ ঘওৰ অকত ওলপনা ঈৎসওতানৰ ৰক ৰহসযাফত এঔন নতন দৱাৰ ভওশল ওশৰ শদনল৷ শওআশদনভানৰ শঙত ঘানলাো lsquoকিশচলাrsquo নাভৰ ঙশফঔন৷ শতশনঔন ঙশফৰ ওাৰওামকঔশঘত ওাশহনী অৰ শফসভওৰ ঈসথান-ৰীশতন অভাও আভাননআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল শম তাৰ পৰবাৱ সদৰপৰসাৰী লহ অশচ তাৰ সভশত ভানস- ত বাোশহ অনঙ৷ শওআফঙৰভানৰ শঙতনহ কভ ানলাো শম এননধৰৰৰ ঙশফও lsquoওলপ-শফজঞানধভকীrsquo ঙশফ শহঘান শবশহত ওৰা হ৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শমভানহৰ নতহীন ওলপনা-িশি অৰ শফজঞান তথা পৰমশি-শফদযাৰ শবনৱ সংশভশৰৰত চীৱনত লহ ঈঠা এআ ঙশফনফাৰৰ ভআ ওrsquoফ শনাৱাৰালওন এচন lsquoশপনrsquo লহ শৰনলাো৷

তাৰ শঙত শওআফঙৰভানৰ শঙত শবমাশিও শিকষা গৰহৰ ওশৰফলল অশহ ফযশিকত শহানেলত থাশওফলল লrsquoশলাো৷নল ন া শওনাৰ শঙত অৰ আণটাৰনন ৰ সশফিাল শথৱীঔনৰ লকত শসৌচনযসঘও শৰঘ শহাৱাৰ শঙত শল ৰ হািক-দৰাআবলল শফ নভন সপাআিাৰনভন ঙাৰনভন অআৰন শভন একসনভন শভশিকস শিনসপভকাৰছ আতযাশদ সংঔয ঙশফৰ শসাোত ফrsquoফলল ধশৰনল৷ শমনহত শভাৰ দনৰ শভাৰ ফনধভহলৰ শধওাংিআ হশলঈিৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ নৰাকী অশঙল কশতনও শতননধৰৰৰ ঙশফৰ ফানফ ফৰ শফশঙ হাফাথশৰ ঔাফলকীা নলহশঙল৷ অৰ এননলওন ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ পৰশত থওা শওৌতহল অৰ নসশনধৎসা শনফতত ওশৰ থাশওনলাো৷

াৰ লহ শমাৱা সভত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ ৰ-ৰং অৰ শসৌনদমকৰ ফযাও শৰৱতকন সাধন লহনঙ ৷ পৰমশি-শফদযানৰা ঘৰভ শফওাি সাধন লহনঙ৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ শঘতৰ-শনভকাতাসওনল শফিাল ফানচ ৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ শনভকাৰত লাশকনঙ৷ ভননাভগধওৰ শৰনৱি-ৰঘনা অৰ তলনী অদৱ-ওাদানৰ ওালপশনও ঘশৰতৰৰ সশে ওশৰ এআ ঙশফসভনহ কৰন শফশবফাসীৰ ঘওত ঘভওশন তশলনঙ৷ শিনোপাৰ নলানৰ দনৰ ফশধও ঙশফ-শনভকাতাআ শনতয-নতন শফষফসতনৰ সভদধ ননয-সনদৰ ঙশফ দিকওৰ ফানফ অকফঢ়াআ শদনঙ৷ শওনত শঙ শৰ লৰনঙ অভাৰ বাৰত৷ দআ-এঔন বাৰতী ঙশফত ওলপ-শফজঞানৰ সাভানয ৰি শৰনঙ মশদ এঔন lsquoশফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফrsquo ঘাফলল

ক থা ৰ আ ৰ ৰ ক থা

অশভ ঘানক অৰ শওআ াভান দিও ৰrsquoফ লাশকফ৷ অিা ওশৰনঙাো শসআ শদনন া শসানওানল অহও৷ নশতলনভ এঔন শফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ফশলঈদী ঙশফ বাৰতী দিকনও ঘাফলল াও৷

এশতা অনহাো অঘল ওথালল৷ ভানন এআ আ-ফওঔনৰ ওথালল ৷ lsquoশফজঞান অৰ শফালঙশফrsquo িীষকও নাভধাৰী এআ আ-ফওঔনৰ চনম-ওাশহনীৰ শফষন ওrsquoফলল হrsquoশল ২০১৬ ঘনৰ শিষৰপাললল অশভ বতশন-মাতৰা ওশৰফ লাশকফ৷ শফকত সপতাহন াত শল ত ঈনবাক ওৰা দঔনভান ঙশফৰ শফষন শপrsquoঘফওনত এ া ঘভ শ াওা শলশঔশঙনলাো৷ কবীৰতাশফহীন পাং-পং শ াওা৷ তানৰ এঔন ঙশফৰ ওাশহনীত শফজঞানৰ সাভানয ৰি অশঙল৷ শম শও নহও শলশঔ ওশৰ অৰাভত শআ অনঙাো৷ ঔননতও শঙনত শপrsquoঘফওৰ ফাতকা-ফাওঘত এ া ফাতকা লাব ওশৰনলাো৷ শপৰৰও ংওচ শচযাশত ভহনত৷ শতো কহীন সৰত লওনঙ-শতাভাৰ দহঔন শপৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফানঘান৷ কশৰত ঘrsquoৰাত শদভ৷ ল দীখলীালও শলশঔফা৷rsquo কশৰত ঘrsquoৰা (gonitsoracom asgonitsoracom) হrsquoল কশৰত তথা শফজঞান শফষও এঔন শিবাশষও নলাআন অনলাঘনী৷ ফাৰ ভহনতদাৰ ওথা শশন ভআ শফাগত শৰনলাো৷ শফানলাো-সফকনাি৷ এশতানহ শৰল পশৰগৰ ভৰৰৰ াল৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ ঘাআ বাল াো-শসআন া ধৰৱ সতয ৷ শওনত বালনাৱা পৰভাৰ ওশৰফলল এশতা ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল মাভ এআন ানতা বংওৰ শফদচনও ওথা৷ তানওা এঔন-দঔন নহ দহঔন৷ তানওা ঘশ লও নহ দীখললও৷ এআনফাৰতলও িাগৰ শফড়মবনান া হrsquoল অশচললনও শঘাৱা তনফাৰ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফৰ ভাচৰ ৰা ফাশঙ ফাশঙ দহঔন শফঘাশৰ ঈশলঈৱান া৷ বানলভানৰ শঘনতাভশৰও শঘনতা ওশৰফলল লকানলাো৷ শস বাশফনল৷ বাললওন বাশফনল৷ বাশফ-শঘশনত শস শিষত ওশৰনল শওিংওা সংনওাঘ শিধা সননদহ অতমশফশবাসহীনতা-এআ শকান আনফাৰনও লশঠাআ-গশৰাআ ভন-ভকচৰ ৰা ফাশহৰ ওশৰ শদনল অৰ ভহনতদাৰ ফাতকাফাওঘত শভাৰ হতৱাআ শৰপলাআ শলনঔাৱানল-sbquoশঘো ওশৰভ৷‛ শসআ শম ওrsquoশলাো lsquoশঘো ওশৰভrsquo তাৰশঙত ঙভাহভান শঘো ওশৰনআ ও ানলাো৷ ভাননহ ও শঘোৰ সাধয এনওা নাআ৷ ওথাষাৰ শভঙা নহ শদও৷ rsquoৰ-তrsquoৰ ৰা শওফা-শওশফ তথয-াশত শকা াআ-শভশল ভকচৰ শখাোৰা শদৌৰাআ শদৌৰাআ ঙশফনওআঔন ঈৰাআ-খৰাআ ঘাআ এঔন-দঔনলও দহঔন ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল লাশকনলাো৷ শঘনতাৰ পৰশিান া ঘশল থানওাোনতআ এ া গৰতবৰক শসদধানত ললশঙনলাো৷ দহঔন ঙশফৰ তাশলওাত শওৱল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনআ ঈনেঔ নওশৰ পৰঔযাত শফজঞানীৰ চীৱন-অধাশৰত দঔনভান ঙশফৰ শফষন শলঔা ঈশঘত৷ ঈনেিয অশঙল- আাৰ চশৰনত ভহান শফজঞানীনওআকৰাওীৰ ওভক অৰ চীৱনও সপিক ওৰান া৷ াশৰনল দআ-এচন ঈৎসাহী াঠওও শফজঞানীদচনৰ শফষন ৱকত ওনৰাৱান া৷ ভহনতদান হবৰ শদনল৷ ঈনেিযন াও ফাসতৱাশত ওশৰফলল মাোনত সাভানয ওে হrsquoল মশদ শকান আ ওাভন া সভাপত হrsquoলত ভনত ভহা পশতক শভশলল৷ ংওচদাও ধনযফাদ শদ এআ শলঔশন-ফক সাভশৰনলাো৷ এশতা দশদনভান বালদনৰ ঈিাহ লrsquoভ৷ শনঙ শভানৰআ দওকাল৷ এনষওভানৰ শঙনতআ ঙানৰ শহাৱা ছএত শঘৰশৰশঘত কহীন সৰন ানতআ ওrsquoশল-sbquoদহঔন ঙশফনৰ এঔন আ-ফও ওৰা৷‛ ভআ শফানলাো-শহ হশৰ এনঔনত শঙ শনশৰফআ শনশও শনঙ ভনৰ ওথা ভননতআ থাশওল৷ শতনঔতও ঈততৰ শদনলাো-sbquoশঠও অনঙ৷‛ দশদন শঙত আ-ফওৰ শফ াত অৰ সঘীতৰ শিচাআন ওশৰ lsquoশথৱী-শফঔযাত এনলহৱাrsquoৰ ৰ ধাৰৰ ওশৰ শওআফাশদনললনও তা ভাশৰ থাশওনলাো৷ হঠানত ৬ চনৰ শনিা পৰা এখাৰ া ফচাত হা এ া শভনঙনচ শভাৰ অৰাভদাও চীৱনৰ ৰত ানী ঢাশল শদনল৷ sbquoশও হrsquoল আ-ফওৰ শও হrsquoল ‛ ভআ থতভত ঔানলাো৷ শঙভহতকনত সননদহাতীত অতমশফশবাসনৰ ঈততৰ শদনলাো-lsquoসফ হrsquoফ৷rsquo

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

sbquo Every science fiction movie I have ever seen any one thatrsquos worth its weight in celluloid

warns us about things that ultimately come truerdquo

-Steven Spielberg

হাআসকল শিকষানত ৰীকষা শিষ শহাৱাৰ শদনা শদঈতাআ অভাও শদঔৱাফলল দঔন শঙননভাৰ শঘশি লল অশহল৷ এঔন অশঙল lsquoঅনানওাণডাrsquo অৰ অনঔন অশঙল lsquoচৰাশঙও াওকrsquo৷ আাৰ অকললনও খৰত থওা শঘশিন াত অশভ শওৱল সভীা অৰ শহনদী ঙশফনহ ঘাআশঙনলাো৷ হশলঈিৰ ঙশফৰ লকত শতশতাললনও শৰঘ খ া নাশঙল৷ দআ-এঔন ঙশফৰ নাভ শশনশঙনলাো মশদ সবঘনকষ ঈনবাক ওৰাৰ শবজঞতা শহাৱা নাশঙল৷ শসআশদনা এআ দনাঔন ঙশফন অভাৰ ঘওৰ অকত ওলপনা ঈৎসওতানৰ ৰক ৰহসযাফত এঔন নতন দৱাৰ ভওশল ওশৰ শদনল৷ শওআশদনভানৰ শঙত ঘানলাো lsquoকিশচলাrsquo নাভৰ ঙশফঔন৷ শতশনঔন ঙশফৰ ওাৰওামকঔশঘত ওাশহনী অৰ শফসভওৰ ঈসথান-ৰীশতন অভাও আভাননআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল শম তাৰ পৰবাৱ সদৰপৰসাৰী লহ অশচ তাৰ সভশত ভানস- ত বাোশহ অনঙ৷ শওআফঙৰভানৰ শঙতনহ কভ ানলাো শম এননধৰৰৰ ঙশফও lsquoওলপ-শফজঞানধভকীrsquo ঙশফ শহঘান শবশহত ওৰা হ৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শমভানহৰ নতহীন ওলপনা-িশি অৰ শফজঞান তথা পৰমশি-শফদযাৰ শবনৱ সংশভশৰৰত চীৱনত লহ ঈঠা এআ ঙশফনফাৰৰ ভআ ওrsquoফ শনাৱাৰালওন এচন lsquoশপনrsquo লহ শৰনলাো৷

তাৰ শঙত শওআফঙৰভানৰ শঙত শবমাশিও শিকষা গৰহৰ ওশৰফলল অশহ ফযশিকত শহানেলত থাশওফলল লrsquoশলাো৷নল ন া শওনাৰ শঙত অৰ আণটাৰনন ৰ সশফিাল শথৱীঔনৰ লকত শসৌচনযসঘও শৰঘ শহাৱাৰ শঙত শল ৰ হািক-দৰাআবলল শফ নভন সপাআিাৰনভন ঙাৰনভন অআৰন শভন একসনভন শভশিকস শিনসপভকাৰছ আতযাশদ সংঔয ঙশফৰ শসাোত ফrsquoফলল ধশৰনল৷ শমনহত শভাৰ দনৰ শভাৰ ফনধভহলৰ শধওাংিআ হশলঈিৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ নৰাকী অশঙল কশতনও শতননধৰৰৰ ঙশফৰ ফানফ ফৰ শফশঙ হাফাথশৰ ঔাফলকীা নলহশঙল৷ অৰ এননলওন ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ পৰশত থওা শওৌতহল অৰ নসশনধৎসা শনফতত ওশৰ থাশওনলাো৷

াৰ লহ শমাৱা সভত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনফাৰৰ ৰ-ৰং অৰ শসৌনদমকৰ ফযাও শৰৱতকন সাধন লহনঙ ৷ পৰমশি-শফদযানৰা ঘৰভ শফওাি সাধন লহনঙ৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ শঘতৰ-শনভকাতাসওনল শফিাল ফানচ ৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ শনভকাৰত লাশকনঙ৷ ভননাভগধওৰ শৰনৱি-ৰঘনা অৰ তলনী অদৱ-ওাদানৰ ওালপশনও ঘশৰতৰৰ সশে ওশৰ এআ ঙশফসভনহ কৰন শফশবফাসীৰ ঘওত ঘভওশন তশলনঙ৷ শিনোপাৰ নলানৰ দনৰ ফশধও ঙশফ-শনভকাতাআ শনতয-নতন শফষফসতনৰ সভদধ ননয-সনদৰ ঙশফ দিকওৰ ফানফ অকফঢ়াআ শদনঙ৷ শওনত শঙ শৰ লৰনঙ অভাৰ বাৰত৷ দআ-এঔন বাৰতী ঙশফত ওলপ-শফজঞানৰ সাভানয ৰি শৰনঙ মশদ এঔন lsquoশফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফrsquo ঘাফলল

ক থা ৰ আ ৰ ৰ ক থা

অশভ ঘানক অৰ শওআ াভান দিও ৰrsquoফ লাশকফ৷ অিা ওশৰনঙাো শসআ শদনন া শসানওানল অহও৷ নশতলনভ এঔন শফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ফশলঈদী ঙশফ বাৰতী দিকনও ঘাফলল াও৷

এশতা অনহাো অঘল ওথালল৷ ভানন এআ আ-ফওঔনৰ ওথালল ৷ lsquoশফজঞান অৰ শফালঙশফrsquo িীষকও নাভধাৰী এআ আ-ফওঔনৰ চনম-ওাশহনীৰ শফষন ওrsquoফলল হrsquoশল ২০১৬ ঘনৰ শিষৰপাললল অশভ বতশন-মাতৰা ওশৰফ লাশকফ৷ শফকত সপতাহন াত শল ত ঈনবাক ওৰা দঔনভান ঙশফৰ শফষন শপrsquoঘফওনত এ া ঘভ শ াওা শলশঔশঙনলাো৷ কবীৰতাশফহীন পাং-পং শ াওা৷ তানৰ এঔন ঙশফৰ ওাশহনীত শফজঞানৰ সাভানয ৰি অশঙল৷ শম শও নহও শলশঔ ওশৰ অৰাভত শআ অনঙাো৷ ঔননতও শঙনত শপrsquoঘফওৰ ফাতকা-ফাওঘত এ া ফাতকা লাব ওশৰনলাো৷ শপৰৰও ংওচ শচযাশত ভহনত৷ শতো কহীন সৰত লওনঙ-শতাভাৰ দহঔন শপৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফানঘান৷ কশৰত ঘrsquoৰাত শদভ৷ ল দীখলীালও শলশঔফা৷rsquo কশৰত ঘrsquoৰা (gonitsoracom asgonitsoracom) হrsquoল কশৰত তথা শফজঞান শফষও এঔন শিবাশষও নলাআন অনলাঘনী৷ ফাৰ ভহনতদাৰ ওথা শশন ভআ শফাগত শৰনলাো৷ শফানলাো-সফকনাি৷ এশতানহ শৰল পশৰগৰ ভৰৰৰ াল৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ ঘাআ বাল াো-শসআন া ধৰৱ সতয ৷ শওনত বালনাৱা পৰভাৰ ওশৰফলল এশতা ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল মাভ এআন ানতা বংওৰ শফদচনও ওথা৷ তানওা এঔন-দঔন নহ দহঔন৷ তানওা ঘশ লও নহ দীখললও৷ এআনফাৰতলও িাগৰ শফড়মবনান া হrsquoল অশচললনও শঘাৱা তনফাৰ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফৰ ভাচৰ ৰা ফাশঙ ফাশঙ দহঔন শফঘাশৰ ঈশলঈৱান া৷ বানলভানৰ শঘনতাভশৰও শঘনতা ওশৰফলল লকানলাো৷ শস বাশফনল৷ বাললওন বাশফনল৷ বাশফ-শঘশনত শস শিষত ওশৰনল শওিংওা সংনওাঘ শিধা সননদহ অতমশফশবাসহীনতা-এআ শকান আনফাৰনও লশঠাআ-গশৰাআ ভন-ভকচৰ ৰা ফাশহৰ ওশৰ শদনল অৰ ভহনতদাৰ ফাতকাফাওঘত শভাৰ হতৱাআ শৰপলাআ শলনঔাৱানল-sbquoশঘো ওশৰভ৷‛ শসআ শম ওrsquoশলাো lsquoশঘো ওশৰভrsquo তাৰশঙত ঙভাহভান শঘো ওশৰনআ ও ানলাো৷ ভাননহ ও শঘোৰ সাধয এনওা নাআ৷ ওথাষাৰ শভঙা নহ শদও৷ rsquoৰ-তrsquoৰ ৰা শওফা-শওশফ তথয-াশত শকা াআ-শভশল ভকচৰ শখাোৰা শদৌৰাআ শদৌৰাআ ঙশফনওআঔন ঈৰাআ-খৰাআ ঘাআ এঔন-দঔনলও দহঔন ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল লাশকনলাো৷ শঘনতাৰ পৰশিান া ঘশল থানওাোনতআ এ া গৰতবৰক শসদধানত ললশঙনলাো৷ দহঔন ঙশফৰ তাশলওাত শওৱল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনআ ঈনেঔ নওশৰ পৰঔযাত শফজঞানীৰ চীৱন-অধাশৰত দঔনভান ঙশফৰ শফষন শলঔা ঈশঘত৷ ঈনেিয অশঙল- আাৰ চশৰনত ভহান শফজঞানীনওআকৰাওীৰ ওভক অৰ চীৱনও সপিক ওৰান া৷ াশৰনল দআ-এচন ঈৎসাহী াঠওও শফজঞানীদচনৰ শফষন ৱকত ওনৰাৱান া৷ ভহনতদান হবৰ শদনল৷ ঈনেিযন াও ফাসতৱাশত ওশৰফলল মাোনত সাভানয ওে হrsquoল মশদ শকান আ ওাভন া সভাপত হrsquoলত ভনত ভহা পশতক শভশলল৷ ংওচদাও ধনযফাদ শদ এআ শলঔশন-ফক সাভশৰনলাো৷ এশতা দশদনভান বালদনৰ ঈিাহ লrsquoভ৷ শনঙ শভানৰআ দওকাল৷ এনষওভানৰ শঙনতআ ঙানৰ শহাৱা ছএত শঘৰশৰশঘত কহীন সৰন ানতআ ওrsquoশল-sbquoদহঔন ঙশফনৰ এঔন আ-ফও ওৰা৷‛ ভআ শফানলাো-শহ হশৰ এনঔনত শঙ শনশৰফআ শনশও শনঙ ভনৰ ওথা ভননতআ থাশওল৷ শতনঔতও ঈততৰ শদনলাো-sbquoশঠও অনঙ৷‛ দশদন শঙত আ-ফওৰ শফ াত অৰ সঘীতৰ শিচাআন ওশৰ lsquoশথৱী-শফঔযাত এনলহৱাrsquoৰ ৰ ধাৰৰ ওশৰ শওআফাশদনললনও তা ভাশৰ থাশওনলাো৷ হঠানত ৬ চনৰ শনিা পৰা এখাৰ া ফচাত হা এ া শভনঙনচ শভাৰ অৰাভদাও চীৱনৰ ৰত ানী ঢাশল শদনল৷ sbquoশও হrsquoল আ-ফওৰ শও হrsquoল ‛ ভআ থতভত ঔানলাো৷ শঙভহতকনত সননদহাতীত অতমশফশবাসনৰ ঈততৰ শদনলাো-lsquoসফ হrsquoফ৷rsquo

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

অশভ ঘানক অৰ শওআ াভান দিও ৰrsquoফ লাশকফ৷ অিা ওশৰনঙাো শসআ শদনন া শসানওানল অহও৷ নশতলনভ এঔন শফশদধ ওলপ-শফজঞানধভকী ফশলঈদী ঙশফ বাৰতী দিকনও ঘাফলল াও৷

এশতা অনহাো অঘল ওথালল৷ ভানন এআ আ-ফওঔনৰ ওথালল ৷ lsquoশফজঞান অৰ শফালঙশফrsquo িীষকও নাভধাৰী এআ আ-ফওঔনৰ চনম-ওাশহনীৰ শফষন ওrsquoফলল হrsquoশল ২০১৬ ঘনৰ শিষৰপাললল অশভ বতশন-মাতৰা ওশৰফ লাশকফ৷ শফকত সপতাহন াত শল ত ঈনবাক ওৰা দঔনভান ঙশফৰ শফষন শপrsquoঘফওনত এ া ঘভ শ াওা শলশঔশঙনলাো৷ কবীৰতাশফহীন পাং-পং শ াওা৷ তানৰ এঔন ঙশফৰ ওাশহনীত শফজঞানৰ সাভানয ৰি অশঙল৷ শম শও নহও শলশঔ ওশৰ অৰাভত শআ অনঙাো৷ ঔননতও শঙনত শপrsquoঘফওৰ ফাতকা-ফাওঘত এ া ফাতকা লাব ওশৰনলাো৷ শপৰৰও ংওচ শচযাশত ভহনত৷ শতো কহীন সৰত লওনঙ-শতাভাৰ দহঔন শপৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফানঘান৷ কশৰত ঘrsquoৰাত শদভ৷ ল দীখলীালও শলশঔফা৷rsquo কশৰত ঘrsquoৰা (gonitsoracom asgonitsoracom) হrsquoল কশৰত তথা শফজঞান শফষও এঔন শিবাশষও নলাআন অনলাঘনী৷ ফাৰ ভহনতদাৰ ওথা শশন ভআ শফাগত শৰনলাো৷ শফানলাো-সফকনাি৷ এশতানহ শৰল পশৰগৰ ভৰৰৰ াল৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ ঘাআ বাল াো-শসআন া ধৰৱ সতয ৷ শওনত বালনাৱা পৰভাৰ ওশৰফলল এশতা ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল মাভ এআন ানতা বংওৰ শফদচনও ওথা৷ তানওা এঔন-দঔন নহ দহঔন৷ তানওা ঘশ লও নহ দীখললও৷ এআনফাৰতলও িাগৰ শফড়মবনান া হrsquoল অশচললনও শঘাৱা তনফাৰ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফৰ ভাচৰ ৰা ফাশঙ ফাশঙ দহঔন শফঘাশৰ ঈশলঈৱান া৷ বানলভানৰ শঘনতাভশৰও শঘনতা ওশৰফলল লকানলাো৷ শস বাশফনল৷ বাললওন বাশফনল৷ বাশফ-শঘশনত শস শিষত ওশৰনল শওিংওা সংনওাঘ শিধা সননদহ অতমশফশবাসহীনতা-এআ শকান আনফাৰনও লশঠাআ-গশৰাআ ভন-ভকচৰ ৰা ফাশহৰ ওশৰ শদনল অৰ ভহনতদাৰ ফাতকাফাওঘত শভাৰ হতৱাআ শৰপলাআ শলনঔাৱানল-sbquoশঘো ওশৰভ৷‛ শসআ শম ওrsquoশলাো lsquoশঘো ওশৰভrsquo তাৰশঙত ঙভাহভান শঘো ওশৰনআ ও ানলাো৷ ভাননহ ও শঘোৰ সাধয এনওা নাআ৷ ওথাষাৰ শভঙা নহ শদও৷ rsquoৰ-তrsquoৰ ৰা শওফা-শওশফ তথয-াশত শকা াআ-শভশল ভকচৰ শখাোৰা শদৌৰাআ শদৌৰাআ ঙশফনওআঔন ঈৰাআ-খৰাআ ঘাআ এঔন-দঔনলও দহঔন ঙশফৰ শফষন শলশঔফলল লাশকনলাো৷ শঘনতাৰ পৰশিান া ঘশল থানওাোনতআ এ া গৰতবৰক শসদধানত ললশঙনলাো৷ দহঔন ঙশফৰ তাশলওাত শওৱল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফনআ ঈনেঔ নওশৰ পৰঔযাত শফজঞানীৰ চীৱন-অধাশৰত দঔনভান ঙশফৰ শফষন শলঔা ঈশঘত৷ ঈনেিয অশঙল- আাৰ চশৰনত ভহান শফজঞানীনওআকৰাওীৰ ওভক অৰ চীৱনও সপিক ওৰান া৷ াশৰনল দআ-এচন ঈৎসাহী াঠওও শফজঞানীদচনৰ শফষন ৱকত ওনৰাৱান া৷ ভহনতদান হবৰ শদনল৷ ঈনেিযন াও ফাসতৱাশত ওশৰফলল মাোনত সাভানয ওে হrsquoল মশদ শকান আ ওাভন া সভাপত হrsquoলত ভনত ভহা পশতক শভশলল৷ ংওচদাও ধনযফাদ শদ এআ শলঔশন-ফক সাভশৰনলাো৷ এশতা দশদনভান বালদনৰ ঈিাহ লrsquoভ৷ শনঙ শভানৰআ দওকাল৷ এনষওভানৰ শঙনতআ ঙানৰ শহাৱা ছএত শঘৰশৰশঘত কহীন সৰন ানতআ ওrsquoশল-sbquoদহঔন ঙশফনৰ এঔন আ-ফও ওৰা৷‛ ভআ শফানলাো-শহ হশৰ এনঔনত শঙ শনশৰফআ শনশও শনঙ ভনৰ ওথা ভননতআ থাশওল৷ শতনঔতও ঈততৰ শদনলাো-sbquoশঠও অনঙ৷‛ দশদন শঙত আ-ফওৰ শফ াত অৰ সঘীতৰ শিচাআন ওশৰ lsquoশথৱী-শফঔযাত এনলহৱাrsquoৰ ৰ ধাৰৰ ওশৰ শওআফাশদনললনও তা ভাশৰ থাশওনলাো৷ হঠানত ৬ চনৰ শনিা পৰা এখাৰ া ফচাত হা এ া শভনঙনচ শভাৰ অৰাভদাও চীৱনৰ ৰত ানী ঢাশল শদনল৷ sbquoশও হrsquoল আ-ফওৰ শও হrsquoল ‛ ভআ থতভত ঔানলাো৷ শঙভহতকনত সননদহাতীত অতমশফশবাসনৰ ঈততৰ শদনলাো-lsquoসফ হrsquoফ৷rsquo

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

তাৰশঙত ওাশহনী শিষ৷ lsquoহrsquoফrsquo ফশল শওাৱাৰ শঙশদনাআ আ-ফওৰ ওাভত ধশৰনলাো৷ ভৰৰৰ ওশৰনলাো- এআফাৰ শিষ ওশৰনভআ৷

হrsquoললক শমশনফা৷ শওফাপৰওানৰ ওাভন া হrsquoললক৷ এশতা দ াভান খাোআ ওথা৷ ঙশফনফাৰৰ শফষন শলনঔাোনত আণটাৰনন ত ঈলবধ শওআফা া পৰফনধৰ সহা শলাৱা লহনঙ(শফনিষলও শৱশওশশিাৰ)৷ শফজঞানীসওলৰ শফষন ধযন ওনৰাোনত এএননওাঠানৰ সধাংশ এঘ ালঘনল এসএভ ানৰঔ অৰ এভশ নৱলওাৰৰ িাৰা শলশঔত ি৹ শিৱনাথ ফভকন অৰ ৰফীনদৰ ওভাৰ দাসৰ িাৰা সভীালল নশদত lsquoশফজঞান অৰ শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শনিযননল ফও িােআশণডা) অৰ ি৹ শিৱনাথ ফভকনন শলঔা lsquoশফশবৰ ফনৰৰয শফজঞানীrsquo (পৰওািও-শচযাশত পৰওািন) নাভৰ গৰনথ দঔনৰ সহা ললশঙনলাো৷ শলঔওসওললল ভআ অনতশৰও ধনযফাদ অৰ ওতজঞতা চনাআনঙাো৷ কশৰত ঘrsquoৰাৰ সহ-পৰশতষঠাও ভশিল িআওীাৰ লকনত কশৰত ঘrsquoৰাৰ সভহ ওভকওতানওা এআ শঙকনত নিষ ধনযফাদ জঞান ওশৰনলাো৷

সভানলাঘওৰ দশেনৰ নহএচন সাধাৰৰ দিকওৰ দশেনৰনহ ঙশফনওআঔনৰ শফষন এও ওাশহনীশবশততও অনলাঘনা শলশঔফলল পৰাস ওৰা লহনঙ৷ তানও ওশৰফলল মাোনত শনচছাসনে ননও তৰশ -শফঘযশত হrsquoফ ানৰ৷ তাৰ ফানফ অকতীালও কষভা-পৰাথকনা ভাশকনলাো৷ ধনযফানদনৰ-

ইিান শচযাশত ফৰা নকাো

ভৰাভযবাষ-৯৪০ ১৪৪১০৪৪

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

সচীপতৰ

আইনষটাইন এণড এত িংটন৭

গ উইল হাতটিং১৭

লতচ২০

ছামত িং দা ল ড জমই ২৩

দা ইতণডপপপণডনস জ rsquo২৬

দা ইতমপটছন জেইম৩০

দা জমন হ তনউ ইন তিতনতট৩৭

দা মাতটডয়ান৪৯

দা ত য়rsquoতৰ অৱ এভ তৰত িং৫৪

দা তছপেট অৱ তনকrsquoলা জটছলা৬০

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২

Proof is the idol before whom the pure mathematician tortures himselflsquo - Arthur Eddington

এ া অনলাঘনাকহৰ ৰা লাআ হাৰ

সভত এআ শফনিষ ভানহচনও ঈনেশিয শতোৰ এচন ফনধনৱ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoফশচনঙ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে ভাতৰ শতশনচন ফযশিন সমপৰকৰন ফশচ া ফশল অশভ চাননা৷‛

শফনিষ ভানহচন সাভানয শঘশনতত লহ শৰল৷ ভানহচনন সাভানয আতসততঃনফাধ ওৰা শমন শদশঔ শতোৰ ফনধচনন এআফাৰ ওrsquoশল-sbquoফশচনঙ পৰায পৰিংসাৰ ফানফ ফযশি আভান শফনী হrsquoফ নালানক৷‛

এআফাৰ শফনিষ ভানহচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ সোহাশৰ চনানল- sbquoভআ শওৱল ততী ফযশিকৰাওী শওান চাশনফ ঔশচনঙাো৷‛

ফনধচন অশঙল লিশৱও শঙলনফৰনেআন৷ এচন দাথকশফজঞানী৷শফনিষ ভানহচন অশঙল ঘাৰ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷নসআশদনা(৬ ননৱমবৰ ১৯১৯)

ৰনল ঙrsquoঙাআশ ত অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ সনদবকত এ া সভথকনসঘও ফিতা অকফঢ়াআ দিকওসওলও শঘনতা অৰ শফসভৰ সাকৰত িফাআ ফাশহৰলল লাআ অশহশঙল এশিং ন৷ অশহ থানওাোনতআ ফনধ শঙলনফৰনেআনৰ সাভানয ও াকষনৰ বৰা পৰশনন াৰ সনমঔীন লহশঙল এশিং ন৷ অনশকষওতাফাদৰ ভভকাথক ঈদধাৰ ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শম শতশনচন ফযশিৰ ওথা শঙলনফৰনেআন ঈনশওাআশঙল শসআ শতশনচনীা তাশলওাত শতো শনচৰ নাভন ানওা সশননশৱে ওশৰ লথশঙল৷ শওনত এশিং নৰ ৰা হা অওীা ঈততনৰ শতোও শতোৰ পৰায সবীওশতৰ ৰা ফশিত ওশৰনল৷

অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে হদংকভ ওশৰফ ৰা শসআসভৰ শথৱীৰ ঔফ ওভসংঔযও ভানহৰ শবতৰত নযতভ ভানহ ঙাৰ

৭

অথকাৰ শেনশল এশিং নন শমৌৱনৰ পৰথভ সভনঙাৱানত ৰনল শগৰনশৱঙ ফীকষৰাকাৰত ভঔয সহওাৰী শহঘান শনমশি াআশঙল৷ শসআসভত শচযাশতশফকজঞানীৰ অওাল নাশঙল৷ শওনত পৰঔৰ শভধাসমপনন এশিং নও শমন া শফষৰ শিকষাআ সভসাভশও শচযাশতশফকজঞানীসওলৰ ৰা থও ওশৰশঙল শসআ শফষন া অশঙল lsquoংওrsquo৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওাভ শৰনৱিৰ ভাচত আংনলণড অৰ চাভকানীৰ ভাচত শম এও পৰশতনিাধভলও অৰ খৰাসঘও সমবনধআ শথতাশ ললশঙল শসআ সমবনধও শনশঘ এশিং নন শম ঈদাৰলনশতও দশেবংকীনৰ ঈিদধ লহ মদধশফধবসত সভত ফৰৰহীন লহ ৰা ৰাচলনশতও সাভাশচও অনশও লফজঞাশনও ভহলনৰা ফাধা-শননষধাজঞা পৰশতহত ওশৰ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ মকানতওাৰী তেন াৰ কনৱষৰা ওশৰফলল ভন শভশলশঙল শতনন এ া দশেবংকীনৰ শৰঘাশলত লহ অকফাশঢ় হা শিশ ঙ শফজঞানী শসআসভত শওাননা নাশঙল৷ তাৰ শৰৱনতক ঈচচফককী শফজঞানীভহনল শনঈ নৰ পৰঘশলত ধাৰৰান াওনহ নঃপৰশতষঠা ওশৰফলল অগৰহ পৰওাি ওশৰশঙল৷

২০০৮ ঘনৰ ২২ ননৱমবৰত lsquoশফশফশঘ rsquoশমানক সমপৰঘাশৰত শহাৱা sbquoঅআনোআন এণড এশিং ন‛ (Einstein and Eddington) নাভৰ ঙশফঔনন এশিং ন নাভৰ তলনাভলওবানৱ ওভ শৰশঘত শফজঞানীচনৰ চীৱন অৰ ওভকৰ লসনত শফশবৰ দিকওসভাচৰ লকত শৰঘ ওৰাআ শদনল অৰ অআনোআনৰ শফঔযাত অনশকষওতাফাদৰ সতৰও সফলবানৱ পৰশতষঠা ওৰাৰ অোৰত শম এশিং ন নাভৰ শচযাশতশফকজঞানীচনৰ সাভানয শঘনতা শৰশৰভ অৰ ধযৱসা চশড়ত লহ অনঙ-শসআা ঙখানঙখবানৱ শদঔৱানল৷

তযাধশনও সা-সোচশলনৰ ৰক ৰনল এষটৰrsquoনশভনওল ঙrsquoঙাআশ ৰ নাভাংশওত শফানকাভ শওআ াভান ফাওঘ ৰঙীৰ সহাননৰ াশন াশন াহাৰৰ ঘড়ালল ঈনঠাৱাৰ ওেসাধয দিয এ ানৰ ঙশফঔনৰ অৰমভশৰ খশ নঙ৷ ১৯১৯ ঘনৰ এ া পৰওাল ৱাৰ খ না৷ অওািৰ ৰা পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওা অৰ ওনহশলওা আশতভনধয ভাৰ লকশঙল৷ এশিং ন অৰ শতোৰ শফশবসত ফনধ তথা সহওভকী িাআঙন শিভ অশিওাৰ এও দককভ এনলওাত৷ শফজঞানী অআনোআনন অশৱষকাৰ ওৰা অৰ আশতভনধযআ ঘঘকা লাব ওৰা শফনিষ তেন াৰ সতযাসতয শনৰৰ ওৰান ানৱআ অশঙল শতোনলাওৰ এআ মাতৰাৰ ভল ঈনেিয৷

শনঈ নৰ িাৰা পৰশতশষঠত ভধযাওষকৰৰ ধাৰৰান ানৱ অআনোআনও অশবসত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰঘশলত ধাৰৰান াৰ পৰশত চনমা সনতশেনআ অআনোআনও অনশকষওতাফাদৰ শফনিষ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰফলল এওপৰওাৰ নপৰাশৰত ওশৰশঙল৷ অৰ অনশকষওতাফাদৰ এআ তেনও ভলধন শহঘান লল িহমাণডৰ ৰহসয নেষৰ ওশৰফলল অআনোআন অকফাশঢ় অশহশঙল৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তাশেও ধাৰৰান াৰ শফশবাসনমাকযতা সতযতা অৰ শনবকৰিীলতা পৰভাৰ ওৰাৰ ঈৎওে থ অশঙল এ া সমকগৰহৰ৷ ১৯১৯ ঘনৰ ২৯ শভrsquoৰ সমকগৰহৰ৷ অআনোআনৰ সতৰানমাী-সমকও শফশৰ থওা নকষতৰনওআ াআ শনককত ওৰা শাহৰ ৰশি সৰললৰশঔও নহ আাৰ কশতৰ তাৰতভয খন ৷ থকাৎ শসআ ৰশিনফাৰৰ ফকৰ সথান সাভানযশৰভানৰ সলশন হ৷ আাৰ ওাৰৰ হrsquoল শথৱীৰ ভহাওষকশৰও শকষতৰ৷ শনঙ শাহৰৰ ৰশি শফোওা শহাৱাৰ দিযৰাশচ সাধাৰৰ শদন এ াত লকষয ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ সমকৰ ঈজজবলতভ শাহৰৰ ফানফ শসআ নকষতৰনওআ াৰ শৰষকাৰ ৰ এ া দিযভান হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শসআা সমভৱ ভানথাো সমকগৰহৰৰ

৮

সভত শমশতা সমকৰ শাহৰৰ তীিতা মনথে শৰভানৰ হৰাস াফ অৰ সমকৰ শঘৌশদনি থওা নকষতৰনওআ া দিযভান হrsquoফ৷

নকষতৰৰ শাহৰ শফোওা লহ শমাৱা দিয পন াগৰাশপও শপল ত ধশৰ ৰঔাৰ অওাংকষানৰআ অথকাৰ এশিং ন অৰ শতোৰ ফনধ িাআঙন ঈশসথত লহশঙললক শিভ অশিওাৰ শপৰশনসনআ (PRINCIPE) নাভৰ ঠাআনিাঔৰত৷ শতোনলাওৰ ওে সাথকও লহশঙল৷ শনঈ নৰ পৰশতশষঠত ধাৰৰাও এওাষৰীা ওশৰ অআনোআনৰ অনশকষওতাফানদ শনিান াৰ শবতৰনত ঔযাশতৰ শিঔৰত অনৰাহৰ ওশৰশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন ঙাৰ অথকাৰ এশিং নন নিষ ওে সবীওাৰ ওশৰ শনঈ নীান ধাৰৰাৰ নধ

সভথকওসওলৰ শফনৰাশধতা ঈপৰাআ পৰওশতৰ পৰশতওলতাও পৰতযাহবান চনাআ এআ দককভ ঠাআত অনশকষওতাফাদৰ ৰীকষাভলও মকনফকষৰন া নওৰানহোনতন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদ তেআ শফশবফযাশ চনশপৰতা চকন ওশৰফলল অৰ শওআদিওভান ৰrsquoফ লাশকলনহোনতন৷

এশিং নৰ চনম লহশঙল ১৮৮২ ঘনত ফতকভানন ওাশিা নানভ চনাচাত আংনলণডৰ এঔন ঠাআত৷ শদঈতাও অথকাৰ শহনশৰ এশিং ন অশঙল

শওানৱওাৰ (Quaker) শফদযালৰ পৰধান শিকষও৷ শওানৱওাৰ লহনঙ চচক পকস নাভৰ ফযশি এচনন পৰশতষঠা ওৰা এ া ধাশভকও শফশবাস৷ শওানৱওাৰসওল শহংসা-মদধৰ শফনৰাধী অৰ িাশনত লভতৰীৰ ষঠনাষও৷ শতনন এ া িাশনতশপৰ শৰালনত চনম ললশঙল এশিং নন৷ এশিং নৰ ভাওৰ নাভ ঙাৰা এন সবাঈ ৷

ঢ়া-শনাত এশিং নন সৰনৰৰাআ অকফঢ়া অশঙল৷ পৰঔৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ কৰাওী শিশ এশিং ন কশৰত অৰ আংৰাচী সাশহতযত তযনত াৰদিকী অশঙল৷ ১৮৯৮ ঘনত এ া চলাশন লাব ওশৰ এশিং ন ভাননঘোৰৰ নৱনছ ওনলচলল শঢ়ফলল মা৷ দাথক শফজঞান অৰ কশৰতৰ শিকষও িনভ অথকাৰ হাোৰ (Arthur Schuster) অৰ

হনৰঘ শলনমব (Horace Lamb) এশিং নও মনথে পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল৷ ১৯০২ ঘনত শতো পৰথভ শশৰৰীৰ দাথক শফজঞানত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ সভৰৰনমাকয শম তীকষনধী ঙাতৰ এশিং নন শিকষাগৰহৰৰ ওালনঙাৱাত শওআফা া চলাশন লাব ওশৰশঙল ৷

১৯০৫ ঘনত শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ধীনৰ শতৰশনশ ওনলচৰ ৰা সনাতনওাততৰ শিগৰী লাব ওশৰ এশিং নন ―Thermionic Emission শফষত

৯

কনৱষৰা অৰমভ ওনৰ৷ ৱনিয এশিং নন কনৱষৰাত অওাংশকষত পল নাানল৷

এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শসাৰালী ধযাৰ সঘনা খ াআশঙল শতোৰ শচযষঠ সহওভকী আশ হআন ওানৰ (E T Whittaker)৷ শতো গৰীৰশৱঙ ৰনল ফীকষৰাকাৰলল এঔন ৰাভিকসঘও তৰ শপৰৰৰ ওশৰশঙল মrsquoত এশিং নৰ ওথা শফনিষবানৱ ঈনেঔ ওৰা লহশঙল অৰ ফীকষৰাকাৰৰ এ া শফনিষ দত এশিং নও ভওৰল ওশৰফলল ননৰাধ চননাৱা লহশঙল৷ তৰত ঈশেশঔত ফযশিচনৰ ওভক াশণডতযৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ফীকষৰাকাৰত এশিং নও শননাশচত ওৰা হrsquoল৷

১৯০৬ ঘনত এশিং নন ৰনল গৰীৰশৱঙ ফীকষৰাকাৰৰ ভঔয সহওাৰীৰ দত শনমশি ানল৷ এশিং নন ৰৱতকী ভাহনত গৰীৰশৱঙলল ৰানা হrsquoল৷ ১৯০০ ঘননত অৰমভ শহাৱা এ া শফনিষ শফষত এশিং নন শফসতৰ ধযৰ অৰ শফনেষৰ ওৰাত লাশকল৷ এআ ধযনৰ নতত ঈদভাৱন ওৰা নতন াশৰসাংশঔযও পৰশিান াৰ ফানফ ১৯০৭ ঘনত এশিং নও lsquoশসভথrsquo ৰসকানৰনৰ সনমানীত ওৰা হ৷

১৯১২ ঘনত চচক িাৰঈআন(ঘালকঙ িাৰঈআনৰ তৰ)ৰ অওশসভও ভতযৰ শঙত এশিং নও শসআ দলল নদাননশত খন ৷ এশিং ন লহ শৰল lsquoশচযাশতশফকজঞান অৰ ৰীকষাভলও দিকনৰ পলশভান ধযাওrsquo (Plumian Professor of Astronomy and Experimental Philosophy)৷ শসআ সভত এশিং নৰ ফস অশঙল ২৫ ফঙৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শিষৰপানল তাশেও lsquoলrsquoনশিন অসনrsquo (Theoretical Lowndean Chair)ত ওামকশনফকাহ ওশৰ থওা ৰফা ক ফলনৰা ৰনলাওপৰাশপত হ৷ অৰ তাৰ শঠও শঙৰন া ফঙৰনতআ এশিং ন লহ শৰল শওভশিচ ফীকষৰাকাৰৰ সিালও (Director)৷

এশিং নন চীৱনওালত শওআফা া ফো া অৰ সনমান লাব ওশৰশঙল৷ ১৯১৪ ঘনত এশিং ন ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সদসয শহঘান শনফকাশঘত হ অৰ ১৯১৮ ঘনত ৰনল শভনিল লাব ওনৰ৷ ১৯৩০ ঘনত এশিং নও lsquoনাআ rsquo সনমানননৰ শফবশষত ওৰা হ৷ ১৯৩৮ ঘনত পৰদান ওৰা হ lsquoিকাৰ ৱ শভশৰ rsquo ফো া৷ ―শেলাৰ ভবনভণটচ এণড ষটৰাওঘাৰ ৱ দয আঈনবাৰঘ lsquoদা শনআচচাৰ ৱ দয শপশচনওল ৱৰলকrsquo

১০

lsquoশপলrsquoঘশপ ৱ শপশচনওল ঘাননসrsquo আতযাশদনও ধশৰ শওআফাঔননা ভননিীল শফজঞানধভকী গৰনথৰ শলঔও এশিং নন তৰাৰ বযনতৰবাকৰ তাশেও নসনধান অৰ আাৰ লকত চশড়ত শচযাশতলফকজঞাশনও দধশতৰ শফওাি সাধনত ভননাশননৱি ওশৰশঙল৷ এশিং নৰ ভতফানদ ওrsquoফ শঔানচ শম তৰানফাৰৰ অবযনতৰীৰ ঈষণতা শওআফা শভশলন শিগৰী৷ ১৯২৪ ঘনত এশিং নন তৰাৰ lsquoবৰ-সংদীশপত সমপওকrsquo (Mass-Luminosity Relation) অশৱষকাৰ ওনৰ শমন া ঈনেঔনমাকয অশৱষকানৰ বশৱষযতৰ শচযাশতলফকজঞাশনও নসনধানৰ এঔন নতন িাৰ ভওশল ওশৰ শদন৷ এআনকষতৰত শতো অকফনঢ়াৱা ফৰগশৰৰ পৰশত সবীওশত চনাআ তৰাৰ সংদীশপতৰ পৰাওশতও সীভাও (Natural Limit to the luminosity of stars) এশিং ন সীভা (Eddington Limit) শহঘান নাভাংশওত ওৰা হ৷ ১৯২০ ঘনৰ ৰা ১৯৩০ ঘনললনও এশিং নন শতোৰ িাৰা অশৱষকত এআ অশহকৰ শফওাি অৰ সংফদধকনৰ ওাভত ভননাশননৱি ওনৰ৷

এআশঔশননত এশিং নৰ চীৱনৰ এ া শফনিষ শফতওকৰ ওথা ঈনেঔনী শমন া শফতওকত সানগাৰ ঔাআ অনঙ বাৰতী ভলৰ ভাশওকন শচযাশতশফকদ অৰ কশৰতজঞ নrsquoশফল ফো া শফচী সিভশৰাভ ঘনদৰনিঔৰৰ নাভন া ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ তে অৰ শপৰশনসনআত অথকাৰ এশিং নৰ ৰীকষাভলও মকনফকষনৰ শফশবফযাশ চনশপৰতা লাব ওৰাৰ শঙৰ ওথা৷ তৰা এ াৰ শবতৰবাকত মশদ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতৰ পৰনাক ওৰা হ শতশতা শও হrsquoফ এআ শফনিষ পৰশনৰ সভাধানসতৰ শফঘাশৰফলল লক ঘনদৰনিঔৰ নাভৰ াৰ শভধাসমপনন বাৰতী মৱওচনন শিষত শদশঔনল শম তৰাৰ সভসত শাহৰ মলান শহাৱাৰ শঙত তৰানফানৰ িভাৎ এ া দীখকসথাী ধবংসভঔী থলল অকফানঢ় অৰ শিষত ভহাওাি

অৰ সভৰ ভাচৰ এ া পাোনওনৰ সৰশও মা৷ শিষভহতকত আ এনন এ া মকা ালক মাৰ ভানচনৰ এনওানৱআ াৰ লহ মাফ শনাৱানৰঅনশও শাহনৰা৷ ওষণকহবৰৰ শসততব সমপনওক পৰশতসথাশত অৰ পৰভাশৰত শহাৱা এআন ানৱআ অশঙল পৰথভন া কাশৰতীও পৰভাৰ শমন া পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱাআশঙল মৱও ঘনদৰনিঔনৰ৷ শওভশিচত বশৰ শথাৱাৰ অকনতআ ঘনদৰনিঔনৰ এআ তেন া অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷ শওভশিচৰ শণডতসওনল ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰফ- এআ পৰতযািা ফওত ফাশনধ ঘনদৰনিঔনৰ শফশবৰ অকিাৰীৰ শিকষানষঠানঔনত দাকৰ ওশৰশঙল৷ শওনত ঘনদৰনিঔৰৰ অিাত শঘোঘাানী শৰল শমশতা ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰা তীকষনধী শণডতসওলৰ সনমঔত গৰতবহীন লহ শৰল৷ শসআসভত অনওৌ এশিং ন চনশপৰতা অৰ ঘঘকাৰ শওনদৰশফনদ লহ অশঙল৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ শফঔযাত ৰীকষাভলও শবমানন ানৱআ এশিং নলল মিসযা অৰ ঔযাশত ওশঢ়াআ অশনশঙল৷আাৰ ঈশৰ শসআসভত এশিং ন ফযসত অশঙল শওাৱাণটাভ দাথক শফজঞান অৰ

১১

অনশকষওতাফাদৰ তেৰ ধাৰৰাও সশনমশলত ওশৰ এ া মকানতওাৰী নতন ধাৰৰা শফশবফাসীৰ সনমঔত পৰশতষঠা ওৰাৰ সাভানয ওাভন াত৷ শসআচন এশিং ন এআফাৰ অগৱাআ অশহল ঘনদৰনিঔৰৰ িাৰা অশৱষকত ধাৰৰান াও সভথকন ওশৰফলল৷ শওৱল সভথকন ওৰানত কষানত নাথাশও এশিং নন অশবাস শদনল শম ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবাত শতো ঘনদৰনিঔৰৰ ভতন াও ৰাচহৱা ওশৰফ৷ সবাবাশৱওনতআ এআা অশঙল ঘনদৰনিঔৰৰ ফানফ ৰভ অননদ অৰ সীভাহীন সঔৰ ফতৰা৷

ৱনিষত শসআ শদনন া অশহল৷ ১৯৩৫ ঘনৰ ১১ চানৱাৰী৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ বফয-কফয সনমানী শতশথফনদৰ সনমঔত শনচৰ ভত মশিসহওানৰ ঈসথান ওশৰ ঘনদৰনিঔৰ শনচৰ অসনত ফশহল৷ এশতা ভানথাো নকষা ভহান এশিং নন শতোৰ ভতও সবীওশত শদা ভহতকন ালল৷ ধীৰ অগৰহ অৰ ফযাওলতানৰ ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নৰ শখাষৰালল নকষা ওশৰনল৷ শনঙ ঘনদৰনিঔৰৰ কবীৰ অিা অৰ আচছাও ঘড়ানতবানৱ ভান ওশৰ এশিং নন সংখশ ত ওশৰনল এনন এ া নাভৰত-নাশৰত ওাণড শমন া ওাণড শদশঔ ঘনদৰনিঔৰ হতফাও-শফশসভত লহ শৰল৷এআা শম শতোৰ সনাননৰা নকাঘৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সবীওশত শদানতা দৰনৰ ওৰা

এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াৰ ভভকাথকনওা িযথকহীন বাষানৰ নাওঘ ওশৰনল৷ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰাও শতো শানঙান আ ওালপশনও সতয ফশল লও ঈশঠল অৰ ওষণকহবৰৰ সভসত ধাৰৰাও নসযাৎ ওশৰনল৷ তাৰ শৰৱনতক এশিং নন শফিাল অওশতৰ এ া তৰা শওননলও অৰ শওদনৰ দিয লহ শৰফ ানৰ ফশল শচাৰদাৰ পৰশননহ ঈতথান ওশৰনল৷ মশদ এশিং নৰ ফিফয শতৰশিত অৰ অনৱকসফকসব অশঙল মশদ শতোৰ ফিফয শকষাব অৰ মশিহীনতাৰ শফনফাৰৰ অশঙল তৎসনে ৰনল ঙঙাআশ ৰ সদসযসওনল

এশিং নৰ ভতও পৰশতহত ওশৰফলল অকফাশঢ় হা নাশঙল৷ শওননা শসআ সভত এশিং ননআ অশঙল সনফকসফকা৷ কশতনও ঔযাশত অৰ মিসযাৰ ঈচচাসনত ফশহ থওা এআচন এশিং নৰ নাওাংশকষত ফাশিত শফনফাৰনৰ ঘনদৰনিঔৰৰ দীখকশদনীা সনানন া লমফচমফ ওশৰ শলানল৷

ঘনদৰনিঔৰ অৰ এশিং নৰ ভাচত এআ ফহঘশঘকত শফতওকৰ ৱসান হোনত বানলভান শদন লাশকশঙল৷ শনশদকে সভৰ নতৰালত দনাচন এনওাঔন শফৌশদধও তওকমদধত শলপত লহশঙল৷ শওনত শওাননাশদননআ সথাী সভাধান নলাৱা নাশঙল৷ শসআ খ নাৰ ঘাশৰ ফঙৰৰ শঙত শশৰঙত শহাৱা এ া সাকষাতত এশিং নন দাফী ওশৰনল শম- এশিং ন অৰ

১২

ঘনদৰনিঔৰৰ ভাচৰ ৰা পৰওত শফচীচনও ফাশঙ ঈশলঈৱান া শতশতানহ সমভৱ হrsquoফ শমশতা এআ শফতশওকত শফষন াৰ সতযতা চাশনফলল শওাননাফাআ এও ৰীকষাভলও ধযন ওশৰফ৷ শওনত শতনন শওাননা ৰীকষা এশতাললনও শহাৱা নাআ৷ শনঙ এশিং নৰ নভানও বল পৰভাশৰত ওশৰনল শসআ সথাননত ঈশসথত থওা পৰঔযাত শচযাশতশফকজঞানী শকৰািক ওআানৰ৷ ওআাৰ অশঙল lsquoশওলা ফানাrsquo (White Dwarfs) সমবনধী শবজঞতানৰ ে এচন দকষ শফজঞানী৷ শতো লও ঈশঠল শম-শিহতীালও শতো এনন শওতনফাৰ তথয পৰভাৰ সংগৰহ ওশৰনঙ শমনফানৰ পৰভাৰ ঘনদৰনিঔৰৰ তাশেও ধাৰৰাও সমপৰক সতয ফশল শঘশিত ওনৰ৷ শসআনফানৰ ঘনদৰনিঔৰৰ ধাৰৰান াও সভথকন ওনৰ৷ সবা বকাৰ শঙত এশিং ন ঘনদৰনিঔৰৰ ওাষলল অশহল অৰ ওrsquoশল শম-sbquoশতাভাও মশদ ভআ দঔ শদনঙাো তাৰ ফানফ ভআ দঃশঔত৷‛ পৰতযততৰত ঘনদৰনিঔনৰ শওৌতহলী লহ সশধনল-sbquoঅশন অনানাৰ ভত সলাআনঙ শনশও‛ ঈততৰত এশিং নন ভানথাো ওrsquoশল-sbquoনাআ৷‛ sbquoশতননত কষভা শঔাচাৰ পৰনাচন শও‛-এআফশল পৰশন তশল ঘনদৰনিঔনৰ শসআ ঠাআ শৰতযাক ওশৰনল৷ াঙলল দনাচনৰ ভাচত শওতনফাৰ শঘশঠ-তৰৰ অদান-পৰদান লহশঙল মশদ ঈি শফতওকৰ সনদবকত অনলাঘনা শহাৱা নাশঙল৷ এফাৰ শতৰশনশ ত শব ানবশ হোনত ঘনদৰনিঔনৰ এশিং নও নৰ সশধশঙল শম-ঘনদৰনিঔৰৰ তেআ এশিং নৰ পৰশতশষঠত তেন াও নসযাৎ ওশৰনলনহোনতন শনশও মশদ এশিং নন ঘনদৰনিঔৰৰ পৰশত এআফাৰ সভথকনসঘও সোহাশৰ চনাআশঙল তথাশ এশিং নৰ িাৰা সঘনা শহাৱা এআ সভগৰ শফতওকৰ শনথযৰ পৰওত ৰহসয এ া lsquoৰহসযrsquo লহনআ থাশও কrsquoল৷

এশতা নৰ ঈবশত অনহাো lsquoঅআনোআন এণড এশিং নrsquoঙশফঔনৰ ভাচলল৷ ঙশফ ফশল শওাৱা লহনঙ

মশদ পৰওতনত এআঔন এঔন শ শব ডৰাভানহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম শফশফশঘ- নাভৰ শঘননলন াত এআ ডৰাভাঔন সমপৰঘাশৰত লহশঙল৷ ঙশফঔনত অআনোআনৰ বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ এশনদৰ ঘাশওকঙ অৰ এশিং নৰ বশভওা ালন ওশৰনঙ শিশবি শ নননণট ৷ অন এচন শফঔযাত শফজঞানী শভকস শপলংওৰ ঘশৰতৰ ৰাৰ ওশৰনঙ িনাৰল ঙামপ ানৰ ৷ এশিং নৰ বগনী শৱশননিি এশিং নৰ ঘশৰতৰ-ৰাৰওাৰী শৰনফওা হনলা ঙশফঔনৰ এও গৰতবৰক ঘশৰতৰ৷ অআনোআনৰ পৰথভা তনী শভনলবা অৰ শিতীা তনী এশলঙাৰ বশভওাত নাভ-বশভওাত ৱতীৰক লহনঙ মথািনভ লশঙ ওহ অৰ মশধ শভন৷ শওামপানী শক ঘাৰঙ অৰ শফশফশঘন পৰনমাচনা ওৰা ঙশফঔন শনভকাৰত এআঙশফrsquo শঘনননল সহনমাশকতা অকফঢ়াআনঙ৷

শ াৰ ভrsquoপান ৰঘনা ওৰা ওাশহনীৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শপশল ভাশ কনন৷পৰা উনানলৈ শভশন নচাৰা ঙশফঔনত ওশৰ িশতওাৰ পৰথভ শতশন া দিওৰ খ নাফহল শথৱীঔনত সংখশ ত শহাৱা এওাশধও খ নাৰ ফৰকনা ওৰা লহনঙ৷

এলফা ক অআনোআনৰ াশৰফাশৰও সংখাতও ঙশফঔনত গৰতবসহওানৰ ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ শভনলবাৰ লসনত ভানশসও িনদব দআ তৰৰ লকত চশড়ত অনৱকও শনশঘ অআনোআনৰ ফাশলকনলল মাতৰা ফাশলকনত এশলঙাৰ লকত পৰৰ পৰথভ তনী শভনলবাৰ সনমঔত নতন শপৰভৰ শকানীতা বংক

১৩

এশলঙাৰ লসনত এৰাএশৰ অনশকষওতাফাদৰ তেৰ সতয পৰশতশষঠত শহাৱাৰ শঙনত অআনোআনৰ চীৱনলল এশলঙাৰ নৰাকভন - অআনোআনৰ পৰতযাহবানৰক াশৰফাশৰও চীৱনৰ শভলন-সংখাত-শফৰহও এওাশদিনভ ঙশফঔনত শদঔঈৱা লহনঙ৷ শফজঞানী শভকস শপলংওৰ লকত অআনোআনৰ ফনধতবসলব সমপওকনওা ঙশফঔনত শঘশতৰত ওৰা লহনঙ৷ পৰথভ শফশবমদধৰ শফবীশষওভ ভহতকত চাভকানীৰ ঔযাতনাভা শফজঞানীসওলৰ সবাকষৰসমবশলত Manifesto to the

Civilized World িীষকও চাননীঔনত অআনোআনন সবাকষৰ গৰহৰ ওশৰফলল সবীওাৰ ওৰাৰ ওথান া সফকচনশফশদত শমঔন চাননীত ৯৩চন অকিাৰীৰ ভাননহ চাভকানীৰ সাভশৰও ফাশহনীৰ শসদধানত অৰ ওামকওলাৰ সনমশত চনাআ সভথকনসঘও সবাকষৰ ওশৰশঙল৷ মদধত ফযৱহাৰানথক অআনোআনৰ এদল সতীথকআ এও শফষাি শকঙ (Poison Gas) লতাৰ ওশৰশঙল শমন া ওথা অআনোআনন ভনঠআ ঙনদ ওৰা নাশঙল অৰ শফজঞানও হতযা ওৰাৰ দনৰ ওাৰী ওাভত পৰনাক ওৰা লহনঙ ফশল শকষাব ঈচাশৰশঙল৷ শভকস শপলংও শিচ হাফকাৰনও ধশৰ শওআফাচননা শচযষঠ ফযশিন ওভন ৰভত ফশহ অনলাঘনাত ভগন লহ থওা ৱসথাত অআনোআনন ঈনমাদৰ দনৰ পৰনৱি ওশৰশঙল অৰ শভচত ঢশওাআ ঢশওাআ শফষাদচচকৰ ওনেনৰ পৰশন ওশৰশঙল-এআনফাৰ শও কলাশভlsquo (What is this madness) শওাৱান া শনষপৰনাচন এনননফাৰ ফযশতিভী সববাৱ অৰ ওলযাৰওাভী শঘনতাধাৰাআ অআনোআনও অন শফজঞানীসওলৰ ৰা থও ওনৰ৷ মশদ অআনোআনৰ াশৰফাশৰও অৰ ফযশিকত চীৱনৰ থনঙাৱা এওাো-শফোওা সংখানতনৰ শৰৰক তথাশ সবীওাৰ ওশৰফ লাশকফ অআনোআন শিশৰ দনৰ শওাভল ভন এ াৰ কৰাওী অশঙল৷ শফজঞানৰ চশ ল অনৱেনীৰ ভাচত অৱদধ লহ অআনোআনৰ

দশেবংকী অশঙল সৰল ঈদাৰ অৰ চীৱনভঔী৷ অআনোআনন এ া সশনশদকে অৰ শৰওশলপত চীৱন-দিকনত শফশবাস ওশৰশঙল অৰ শওাননানধযআ শনচা অদিক-নীশতৰ লকত অনাঘ ওশৰফলল অগৰহী নাশঙল৷ ঈনেঔনী শম এশলঙাৰ িাৰা পৰতযাশঔত লহ হতািগৰসত শপৰশভওৰ দনৰ ভাচৰাসতানৰ ধলংলগলও শঔাচ ওাশঢ় লক থানওাোনতআ অআনোআনৰ শঘনতাচকতত অৱদধ লহশঙলশহ অনশকষওতাফাদ সমপওকী এ া ঘভৎওাৰী ধাৰৰা৷ থৰ নৰনৰ শবনন কশতনৰ লক থওা কাড়ীনফাৰৰ শফসদি অৰ এওা-শফোওা কশতৰ দিযআ শফষাদগৰসত অআনোআনৰ ঘওহাললল হঠানত ওশঢ়াআ অশনশঙল শফসভশভশশৰত ৰভ অননদ ৷ ততাশলনও অথকাৰ এশিং নৰ ৰা হা এঔন পৰশনসঘও শঘশঠৰ ঈততৰ শলশঔফলল অৰমভ ওশৰনল অআনোআনন৷ শদনৰাশত ওাভত শনভশিত লহ অআনোআনন শভকস শপলংওৰ হতৱাআ শসআ শঘশঠঔন এশিং নলল শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ অৰ শসআ শঘশঠঔনও শবশ শহঘান ললনআ এশিং নন শিভ অশিওাৰ শবমানন াৰ শৰওলপনাৰ মগত ওশৰশঙল৷ অনশকষওতাফাদৰ তে সমবনধী ধাৰৰান াও দঢ়বানৱ পৰশতষঠা ওশৰফলল অআনোআনন ভানশষও শৰভ ওশৰশঙল অৰ আাৰ শৰৰশতত শতো শদহৰ শৰানক শফভানৰ ফাহ ললশঙল৷ শসআসভত শতোৰ ওাষত শপৰশভওা এশলঙা নাশঙল৷ শনচৰ ওাভ শিষ ওশৰনআ অআনোআনন নৰ পৰািন তনী শভনলবাৰ ওাষলল লকশঙল৷ ৰগন শদহানৰ চধলা অআনোআনও শৰঘমকা ওৰাত ফযসত লহ ৰা শভনলবাআ অআনোআনও লওশঙল-Your work has made you ill I hope what you have been doing is worth all this sacrificelsquo পৰতযততৰত অআনোআনৰ ভঔৰ ৰা লাআশঙল শওআিাৰীভান শফসভৰৰী চীৱনভঔী ফাওয শমনওআিাৰী ফাওয অআনোআন নাভৰ ভানহচনৰ ওেসশহষণতা

১৪

ওভকনপৰভ দাশতবনফাধ অৰ শফশবনসনহৰ চীৱনত শনদিকন ফশল ওrsquoফ াশৰ-sbquoWe have to do the best that we are capable of That is our sacred human responsibility Anything less is unforgivable I had to do the work My theory is too beautiful to be wrong Somebody will prove it‛

অআনোআনৰ শসআ sbquoSomebody‛চন অন শওাননা নহ অথকাৰ শেনশল এশিং ন৷ শমচন ভানহৰ শৰসীভ দঢ়তা সাভানয এওাগৰতা অৰ পৰঔৰ ফশদধভততাআ অআনোআনও ওশৰ তশলশঙল শনিান াৰ শবতৰনত lsquoনাওrsquo অৰ অনশকষওতাফাদও ওশৰ তশলশঙল মাঈশতমকীা৷

এশিং ন অৰ অআনোআনৰ ভাচত এও ঘশৰতৰকত শফনিষ সাদিয অশঙল৷ সা-পৰীশত অৰ মদধৰ শৰৱনতক দনাচননআ সভাচত িাশনত অৰ ঐওয-সথান শহাৱান া শফঘাশৰশঙল৷ দনাচননআ শফঘাশৰশঙল-শফজঞানও ভানহ অৰ শথৱীন পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ ফা ও ীা শহঘান গৰহৰ ওৰও৷ শতোনলানও শফঘাশৰশঙল-শথৱীঔন িাশনতওৰ অৰ অোনসাৱাৰক ওৰাৰ নঘোত শফজঞানও মানত ফযৱহাৰ ওৰা নহ৷ শতোনলাওৰ শসআ ওলযাৰভঔী

দশেবংকী ঙশফঔনৰ চশৰনত সনদৰলও ঈসথাশত লহনঙ৷

এশিং নৰ এচন ৰভ শভতৰ অশঙল-নাভ মাৰ ঈআশলাভ ভাঘক ন৷ শফশবশফদযালৰ সভনতআ দনানৰ ভাচত এও শবনন সমপওক কঢ় লল ঈশঠশঙল৷ পৰথভ শফশবমদধৰ সভত এআচন ভাঘক ন মদধনকষতৰত নাশভফলকীা লহশঙল৷ ানপৰঙৰ শিতী মদধত চাভকানৰ লসনযআ ফযৱহাৰ ওৰা কলশৰন শকনঙ পৰা শানধৰহাচাৰ আংৰাচ লসনযৰ পৰাৰ ললশঙল৷ শসআ শানধৰহাচাৰ লসনযৰ শবতৰত এশিং নৰ ফনধ ভাঘক ননা অশঙল৷ ভাঘক নৰ ভতযৰ শঙত এশিং নও সহযওৰ শফদনা অৰ িনযতাআ অৱশৰ ধশৰশঙল৷ ৱনিয এআ ঘৰভ ীড়াদাও দখক নাআ এশিং নও শতোৰ লকষযথৰ

ৰা শফঘশলত ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ চাভকান শফজঞানী অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ সতযতা পৰশতনন ওশৰফলল নভশত শফঘাশৰ শতো শচযষঠ শফজঞানীসওলৰ লকত তওকত শলপত লহশঙল৷ ানপৰঙৰ মদধত শনচ তৰও শহৰঈৱাৰ শঙত শমশতা চাভকান শফজঞানৰ শফনৰাশধতা অৰ কাশলফষকৰত ঙাৰ শলবাৰ লrsquoচ ভঔৰ লহ শৰশঙল শতশতা এশিং নন শনচৰ ভননাবাৱ ফযি ওশৰ ঙাৰ শলবাৰ ঘওত ঘও লথ লওশঙল-sbquoThe pursuit of truth in science transcends

১৫

national boundaries It takes us beyond hatred and anger and fear‛

শিভ অশিওাৰ মকানতওাৰী শবমানন াৰ সপল সভাশপত খ াআ এশিং ন অৰ ফনধ িাআঙনন শওভশিচৰ এ া শপৰকষাকহত কৰয-ভানয ফযশিসওলৰ সনমঔত পৰওত সতয ঈননমাঘন ওনৰ৷অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদও সভথকন ওশৰ এশিং নন শতোৰ শঘৰশৰশঘত সাৱলীল ওথনবংকীনৰ পৰদান ওৰা ফিতান ানৱ ঈশসথতসওলৰ ৰা চাঈশৰন চাঈশৰন হাতঘাশৰ লাব ওনৰ৷ অআনোআনৰ অনশকষওতাফাদৰ দঢ় সভথকনওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক শহাৱা এশিং নন শিষত কবীৰ অতমশফশবানসনৰ লওশঙল-sbquoI can hear god thinking‛(৷)

শসআ খ নাৰ এফঙৰৰ শঙত শওভশিচত অআনোআনৰ লকত এশিং নৰ সাকষাৎ খন ৷ দনাচন ভহান শফজঞানীৰ সাকষাতৰ সভৰৰী ভহতকন ানতআ ঙশফঔনৰ মৱশনওা নৰ৷

ঙশফঔনৰ ―Closing Creditত দিযভান হrsquoল তাৎমকৰক শওআিাৰীভান ফাওয শমনওআিাৰী ফাওযনতআ ঙশফঔনৰ ভল ফিফয অৰ ঙশফ-শনভকাৰৰ পৰওত ঈনেিযন া শসাভাআ অনঙ ফশল বাশফফ াশৰ -

sbquoEddingtons proof made Einstein famous and instantly transformed the little-known scientist into one of the most recognizable people in the world

Einstein General Theory of Relativity and its extraordinary predictions-the big bang black holes in space and the expanding universe has astonished and inspired each new generation

Arthur Eddington was less happy in the spotlight and spent the rest of his life trying to unite his scientific knowledge with his religious faith Today his work is largely forgotten‛

১৬

শফশবঔযাত ভাঙাঙনঙ ছ আনশেশ ঈট ৱ শ ওনrsquoলশচৰ এচন ংওৰ ধযানও শিকষাথকীসওলৰ শভধা অৰ ফশদধভততাৰ ঈভান শলাৱাৰ ঈনেনিয এ া চশ ল ংও শশৰৰীনওাঠাৰ ফাশহৰৰ ফrsquoিকঔনত শলশঔ লথ অনহ৷পৰশনন া শলশঔ লথ হাৰ শওআ াভান খণটাৰ শঙনতআ ংওন াৰ শদধ সভাধান ফিকত দশেনকাঘৰ হrsquoল৷ ংওৰ পৰনপঘাৰ শকৰাৰল শলমবঈৰ ঘও ওালত৷ আভান চশ ল ংওন াৰ সভাধান আভান শনঔোতবানৱ ওশৰনল শওানন সহনমাকী শিকষও অৰ নযানয শিকষাথকীসওলৰ হাতত আাৰ ঈততৰ নাআ৷নসন lsquoশচশনাঙrsquoচন শঘশন ঈশলাফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰল এআফাৰ lsquoশভশিকসrsquoৰ চশ ল ংও এ া ফrsquoিকত শলশঔ শদনল৷ অৰ সওনলানৱ অিা ওৰা ধৰনৰআ এআফাৰ শভওৰী শচানলাগাত শসাভাল ৷ lsquoশচশনাঙrsquo-এ ংওৰ সভাধানন া শলশঔ থওাৰ ভহতকনত পৰনপঘানৰ শতোও শদঔা ানল৷ শওনত পৰনপঙানৰ lsquoওৰাততrsquo ওৰাৰ

অকনতআ lsquoশচশনাঙrsquo-এ শসআ সথান এশৰ লান ওশৰনল৷সনধান ঘশল থাশওল৷সনধানত শওআফা া অনলাড়ৰওাৰী তথয শাহৰলল অশহল৷এআ lsquoশচশনাঙrsquoচন শওাননা শফশবশফঔযাত শফশবশফদযালৰ ঙাতৰ নাশঙল নাশঙল শতো এভঅআশ ৰ ঈজজবল নকষতৰসভহৰ নযতভ৷নতোৰ নাভ ঈআল হাশণটং৷শফি ফঙৰীা নাথ শফিংঔল শফনৰাৱা সৰ-সৰা শওআফা া ৰাধ ওশৰ অআন-অদালতলল হা-শমাৱা ওশৰ থওা এচন মৱও-নাভ মাৰ ঈআল হাশণটং৷ এভঅআশ ৰ শঘৌহদফাৰাণডা ঘাপ-শঘওৰলও ৰঔাৰ দাশতবত শননাশচত (নচশন ৰ শওাৰন ওাৰ তোফধাও) হাশণটনগ ফনধভহলৰ লকত সৰাান ওশৰ অচশৰ সভ াৰ ওনৰ৷ সংমত চীৱনলিলীত বযসত লহ ঈআল হাশণটং এও ঘভৎওাৰী ঘশৰতৰ ৷ এও ঘলনত এনঘাআকলrsquoশশিা৷ শিধাহীনবানৱ শমচন ভানহৰ নাভৰ অকত lsquoশচশনাঙrsquo িবদনপৰা সংনমাশচত ওশৰফ াশৰ৷

গড গড উইল হাতটংহাতটং

১৭

শমন া শিহতীা ৰাধত হাশণটং চশড়ত লহ শৰশঙল শসআ শকাঘৰৰ ৰাদান শশনফলল পৰনপঘাৰ শকৰানৰলা নযাাল ানললক৷ অদালতত শধফিা অৰ শফঘাৰওৰ সনমঔত হাশণটনগ শনচনও শননদকাষী পৰভাৰ ওশৰফলল শমনফাৰ তথয মশি দাশগ ধশৰনলনসআনফাৰ শদশঔ-শশন পৰনপঘাৰ শফসভাশববত হrsquoল৷ মৱওচনৰ সাধাৰৰ াশণডতযআ পৰনপঘাৰ শকৰাৰলও ভহতকনত সননমাশহত ওশৰ শলানল৷

শফসভাহত পৰনপঘাৰ পৰসতাৱ অকফঢ়ানল-শতাভাও ভআ অআনৰ ও-দশেৰ ৰা অোতৰাআ অশনফ ানৰাো৷ মশদনহ তশভ শভাৰ ঘওৰ সভঔত থাশও ঢ়া-শনা ওৰা ংওিাসতৰ ধযন ওৰা অৰ শনভীালও শথৰাশৰ কলাঙলল শমাৱা৷ শসৌবাকযৰ ওথা ঈি পৰসতাৱৰ পৰশত ঈআল হাশণটনগ সভথকন অকফঢ়ানল৷

ংওিাসতৰত হাশণটনগ শনচৰ দকষতা পৰদিকন ওশৰ থাশওল মশদ শথৰাশৰ শিকষওসওলও নগৰ-নাওশ ওশৰনল৷ এচননা শিকষনও হাশণটগৰ ঈদভৎ অঘৰৰৰ সভঔত শতশষঠফ শনাৱাশৰনল৷ ঈানতৰ লহ

পৰনপঙাৰ শকৰাৰল ওাষ ঘাশল ফাঙকাৰ শহল ওশভঈনশ ওনলচত ভননাশফজঞানৰ সনমানী পৰনপঙাৰ এওালৰ ফনধ শঙন শভগৱাআৰ৷ পৰাৰশমভও চশ লতা শনশঘ হাশণটগৰ ঈচছংঔল ফযৱহাৰৰ লকত লধমকনৰ সহযনৰ শভাওাশফলা ওশৰ শঙন শভগৱাআনৰ হাশণটগৰ শবতৰত তশদনন লওাআ থওা পৰওত হাশণটংচনও শঘনাি ওৰাৰ শদনি ধাৱভান হrsquoল৷ হাশণটগৰ শতিতাৰক লিিৱ লওনিাৰৰ হদশফদাৰও নবশতনফাৰ শঙনৰ

সনমঔত িভােন পৰওাশিত হrsquoফলল ধশৰনল৷ পৰনপঙাৰ শঙনন হাশণটগৰ অকত ফৰকনা ওনৰ- পৰথভফাৰৰ ফানফ তনীও লক শাৱাৰ ওাশহনী শতোৰ তনীৰ ওৰৰ শফনাকৰ ওথা ৷ শভথযাঘাৰৰ অশৰ লল সকাআলাৰ নাভৰ মৱতীৰ শপৰভািত অৱদধ শহাৱা হাশণটগও শঙনৰ এআ চীৱনভঔী ওথা-ফতৰানফানৰ শনচৰ চীৱনন াও সকষমবানৱ ঘাফলল ঈদগশন শমাকা৷ পৰনপঙাৰ শঙনৰ চীৱনসনধানী জঞানৰ শাহনৰ হাশণটগৰ শফিংঔল চীৱনলল িভাৎ নতনতব অনহ৷ খন তভসা শনশঘ শাহৰভঔী মাতৰাৰ শথও হrsquoফলল হাশণটগৰ

১৮

ভন-শফনফও অগৰহী হ অৰ এসভত ভলয চীৱনন াও ফ শল লrsquoফলল হাশণটগৰ ভন সদঢ় অৰ শৰকক লহ ঈনঠ৷

এআা অশঙল ১৯৯৭ ঘনত ভশি লাব ওৰা ফহসভাদতসপল অৰ ভননিীল ঙশফ lsquoগি ঈআল হাশণটগrsquoৰ ওাশহনীৰ ঘভ ফৰকনা৷ ১২৬ শভশন লদখকযৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল এআ ঙশফঔনৰ শৰঘালও কাঙ বান ঙাণট৷ শভ শিভন অৰ শফন এপনলনও ৰঘনা ওৰা ওাশহনীন াৰ ভঔয ঘশৰতৰত শবন ওশৰনঙ শভ শিভন (ঈআল হাশণটং) অৰ ৰশফন ঈআশলাভনঙ (শঙন শভগৱাআৰ)৷ ভঠ ন া এওানিভী ফো াৰ ভননানন লাব ওৰা ঈি ঙশফঔনন শশৰষঠ সহ শবননতা অৰ শশৰষঠ শঘতৰনা যৰ শিতানৰ শশৰষঠতব পৰশতনন ওনৰ৷ সংনমাচন ওৰা দৰওাৰ শম দা হশলঈি শৰনা কাঙকৰ এিঔন শপৰ ঙশফৰ তাশলওাত (২০১৪ ঘন) এআঔন ঙশফন ৫৩ সংঔযও সথান দঔল ওশৰনঙ৷

দ া ভঔয ঘশৰতৰত ভননিীল শবন ওৰা শভ শিভন অৰ ৰশফন ঈআশলাভঙৰ ভাচত কঢ় লল ঈঠা সমপওকন া অৰ শসআ সমপওকন াৰ ঈসথান-ৰীশত ঙশফঔনৰ নযতভ শদি৷ ঈনেঔনমাকয শম ৰণটrsquo শফশবশফদযালৰ দাথক শফজঞানৰ পৰনপঘাৰ শশিও rsquo শিশনননল এআ ঙশফঔনত ংওৰ ৰাভিকদাতা শহঘান ওাভ ওশৰনঙ৷

শফশবনন শফষত শমৌৱনাৱসথানত াৰ সাধাৰৰতব চকন ওৰা পৰঘৰ শভধাসমপনন শওনত সংমত ঈআল হাশণটং নাভৰ মৱওচননননা শওদনৰ চীৱনৰ শসৌনদমক অৰ ভহতব ঈলশবধ ওশৰফ াশৰনল শওনন বাফানৱকৰ িাৰা ঘাশলত লহ ঈআল হাশণটনগ শনচৰ চীৱনন া জঞান অৰ পৰজঞাৰ অনলানওনৰ ঈদভাশসত ওশৰ তশলনল অৰ শওননা শতোৰ নাভৰ অকত lsquoগিrsquo িবদন া সংনমাশচত হrsquoল-তানও চাশনফলল ঙশফনপৰভীসওনল এআ সনদৰ চীৱনভঔী ঙশফঔন ঈনবাক ওশৰফ ানৰ৷

১৯

The average person uses 10 of their brain capacity Imagine what she

could do with 100

২০১৪ ঘনত ভশি লাব ওৰা লও শফঙনৰ

ওাশহনী অৰ শৰঘালনানৰ লশঘ (Lucy) নাভৰ চনশপৰ অৰ ফাশৰশচযওবানৱ সপল ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ rsquoোৰত ফযৱহত শহাৱা শ কলাআন অশঙল ঈি ফাওয দিাৰী৷ তথযসভদধ শ কলাআনশ ন এঘাভ শঘতৰৰশসওৰ ভাচত ঈৎসওতাৰ সশে ওশৰনল অৰ অন এঘাভৰ ভাচত সশে ওশৰনল শফতওকৰ৷ পৰা এি শফশলন শনঈৰননৰ (এও শফশলন=১০০ শওাশ ) শৰৰক ভানৱ-ভকচৰ শওৱল ১০ িশিনহ কড় শহঘাত এচন ভাননহ ফযৱহাৰ ওশৰফ ানৰ৷ অনলাড়ৰওাৰী এআ তথযশ নও ভল ঈচীৱয শহঘান লল ঙশফঔনৰ ওাশহনীবাক কঢ় ললনঙ ৷

াআৱানৰ সথাী শনফাসী ২৪ ফঙৰীা

লশঘ(সকাৰনল চহানঙন)নাভৰ অনভশৰওান মৱতীকৰাওী শপৰশভওৰ ও-শবসশনধৰ ফশল লহ এও ডৰাক ফযৱসাীৰ সংসপিকলল অনহ৷ শওাশৰাৰ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচগও এ া শিপনওঙ শদফলল লক লশঘ সনমঔীন হ এও নাওাংশকষত শৰনৱি-শৰশসথশতৰ৷ শিপনওঙন াৰ শবতৰত থওা শঘশএআচছ-শপাৰ (CPH4) নাভৰ ভলযৱান সাংনেশষও ষধৰ শনও এ া শচাৰ-চলভলও লশঘৰ তলন ত সভৱাআ শদা হ৷ িাৰীশৰও অৰ ভানশসও িশি শওআফাগৰ মকনত ফশদধ ওশৰ সাধাৰৰ ভানহ এচনও ঘড়ানতবানৱ ভহািশিিালী অৰ পৰশতনৰাধয ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰী এআ শঘশএআচছ-শপাৰ৷ ভানৱ শদহত থওা 6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin নাভৰ শফাওী ঈৎনসঘওশফনধআ (Metabolic

২০

Enzyme) লহনঙ CPH-4৷ শওাৰা (Quora) নাভৰ চনশপৰ শৱফঙাআ ন াত শঘশএআচছ-শপাৰ অৰ lsquoলশঘrsquo সমপওকী সমপওকী এলাশন অনলাঘনাত বাক লল শনশঙলনবশনা শে আঈশনবাশঙকশ ৰ পৰািন ঙাতৰ অৰ চীৱশফজঞানী িাান শেনপনঙনন ভনতফয ওনৰ শম-sbquo6-Carboxy-5 6 7 8-Tetrahydropterin CPH4 in the body involved in the process of biosynthesis of tetrahydrobiopterin an essential cofactor of aromatic amino acid hydroxylases It is not the substance that Freeman describes it to be it has no direct neurologic effects So it does not work the way the movie described nothing does We use ALL of our brains not just 10What kind of evolutionary change would give us an organ in which only 10 of it was useful for everybody Especially the brain‛

ফাৰ শম শও নহও৷ এশতা শঙননভাৰ ভাচলল ঈবশত অনহাো৷ ডৰাক ফযৱসাী শভোৰ শচনগ এআ শঘশএআঙ-শপাৰৰ শঘাৰাং ওাৰফাৰ ওশৰ লকষাশধও ধন অতমসাৎ ওৰাৰ শৰওলপনা পৰসতত ওনৰ৷ শসআ ঈনেিযনৰআ শওআচনভান ভানহৰ শ ত শঘশএআঙ-শপাৰৰ শ ানালা সভৱাআ শতোনলাওও শফনদিলল সৰফৰাহ ওৰাৰ শমা-চা ঘলা৷ শওনত দবকাকযফিতঃ লশঘৰ শ ত সভৱাআ শথাৱা শ ানালান া তাআৰ হৰাদাৰী এচনন ওৰা অিভৰৰ পলত শ নত পাশ মা৷ আাৰ পলত পৰঘৰ শৰভাৰৰ শঘশএআচছ-৪ লশঘৰ িৰীৰত শফশ নৰ৷ ৰৱতকী ভহতকনত লশঘৰ চীৱন না ওীবানৱ সলশন হ৷ ভানশসও অৰ িাৰীশৰও দনা া শদিনত লশঘন বতফক ঈততৰৰ সাধন ওনৰ৷ লশঘন দঔ শফদনা নবৱ নওৰা হ

চীৱ অৰ চড়-দনাঔন সভাচনতআ ফাধ শফঘৰৰ অৰ শনিৰ ওশৰফ ৰা হ শঘনাশও ভানহৰ ওথা অোতৰৰ ৰাআ ফশচফ ৰা হলফদযশতও অৰ ঘমবওী তৰংক শনিৰ ওশৰফ ৰা হশঙনওণডৰ শবতৰনত শওআফা া শৱফঙাআ ৬৭৩৪ ষঠানচাৰা কনৱষৰা ভহতকনত শঢ় হদংকভ ওশৰফ ৰা হ৷ শৰৱশতকত ফযশিতব সমবননধ পৰঘৰ শচজঞাসা হ লশঘৰ৷ সফকনিষত লশঘন সাকষাৎ ওনৰ সনাতেশফদ শঙভনৱল নৰভানও (ভককান শিনভন) ৷ ভকচৰ াৰ ৰহসযভ িশিৰ সনদবকত শফসতৰ কনৱষৰা ওৰা শঙভনৱল নৰভান নাভৰ ভানহচন অৰ শঙভনৱল নৰভানৰ কনৱষৰাৰাশচৰ শফষন সভসত ওথা ধযন ওশৰ লশঘন নৰভানও শদঔা ওনৰ৷ লশঘৰ সামপৰশতও ৱসথান া শদশঔ সবাবাশৱওনতআ শফসভাহত লহ নৰ পৰনপঘাৰ নৰভান৷ লশঘন পৰশন ওনৰ-এআ শফিাল িশিৰ বাণডাৰন াৰ লসনত ভআ এআা শও ওশৰভ ওাৰৰ ফতকভানন ভকচৰ ২৮ িশি ফযৱহাৰ ওশৰ থওা লশঘৰ ভকচনৱ ওভ সভৰ শবতৰনত ১০০ৰ খৰ সপিক ওশৰফ৷ ১০০ িশিসমপনন ভকচ এ ানৰ চীাআ থওান া লহ শৰফ সমভৱ ওথা৷ লশঘৰ ফযাওলতা নধাৱন ওশৰ পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানন ভনতফয অকফঢ়া-sbquoThe whole purpose of life has been passed on what was learned There was no higher purpose If you are asking me what to do with all this knowledge youre accumulating Id say pass it on‛ পৰনপঙাৰৰ ওথাভনতআ লশঘ অকফাশঢ় অনহ৷ শঙভনৱল নৰভান অৰ শতোৰ দকৰাওীভান সহনমাকীও সনমঔত লল লশঘ এও সভ-মাতৰাত লাআ নৰ৷লশঘন সশেৰ অশদভ ৱসথাৰ ৰা এশতাললনও শফশবত সংখশ ত শহাৱা মকানতওাৰী শৰখ নাসভহসভসত তথয-ঙশফ-শফনেষৰও তাআৰ

২১

ভকচৰ শৰসীভ িশিনৰ নেষৰ ওনৰ ৷ তাৰশঙত সংগৰশহত তথযৰাশচৰ সভসত বাণডাৰ এ া তযাধশনও ঙাৰ ওশমপঈ াৰ শনভকাৰ ওনৰ ৷ ওশমপঈ াৰন াৰ সভসত তথয এ া ওrsquoলা ফৰৰীা সৰ শেঙ ডৰাআবত চভা ওশৰ সফকনিষত পৰনপঙাৰ শঙভনৱল নৰভানৰ হাতত শসআন া কৰ ওনৰ৷ তাৰশঙত লশঘ দিয লহ নৰ৷ ডৰাক ভাশপা শভোৰ

শচগও শসৰীলল শঠাআ শওাঠালল শসাভাআ হা অৰকষী শফষাচনন শমশতা lsquoWhere is lucyrsquo ফশল পৰশন ওনৰ শতশতা শতোৰ ভrsquoফাআলত দিযভান হ-sbquo I am everywhere‛ (৷) তাৰশঙত শনথযত পৰশতধবশনত হ লশঘৰ ওে-sbquoLife was given to us a billion years ago Now you know what to do with it‛ থলভললও এআাআ লহনঙ লশঘৰ ওাশহনী৷ ভঔয শবননতৰী সকাৰনল

শচাহানঘনৰ নফদয শবন দৰনতবানৱ কশতিীল

শঘতৰনা যঘভৎওাৰী ওশমপঈ াৰ গৰাশপকসপৰমশিৰ

পৰিংসনী পৰনাকএওিযনৰ দিযৰ দশেননদন

ঈসথান- এআনফাৰ লহনঙ ঙশফঔনৰ ঘাশলওািশি৷

ঙশফঔনৰ ভল শফষফসতন সনঘতন দিকওৰ ভনত

শওতনফাৰ শওৌতহলশভশশৰত শফভৰাশনতৰ সশে ওশৰনঙ

মশদ শসআ শফভৰাশনতৰ শফষন (শৱশওশশিাত ঈলবধ

10 percent of the brain myth িীষকও শলঔাশ

অগৰহীচন শঢ়ফ ানৰ৷ ) শধও সশসথৰ কনৱষৰা

ভননাজঞ অনলাঘনা ওৰাৰ থল অনঙ৷ শওশতাফা

এনওা া শফতকওআ সভাচলল মকানতওাৰী শঘনতাৰ শসাোত

শফাৱাআ অশনফ ানৰ৷ lsquoলশঘrsquo নাভৰ শফনিষ শঘননভাঔন

শতনন এও শঘনতাভঔী মাতৰানৰআ থপৰদিকও হও৷

২২

lsquoঙাভশথং িা লিক শভিrsquo লহনঙ ২০০৪ ঘনত

শনশভকত এঔন ফহসভাদত ঙশফৰ নাভ৷ অধশনও শঘশওৎসা শফজঞানৰ এ া মকানতওাৰী নসতৰাঘাৰ অৰ তাৰ শনথযৰ ওাশহনীনৰ সভদধ ঈচচপৰিংশসত ঙশফঔনৰ দ া পৰধান ঘশৰতৰ লহনঙ ওশৰ িশতওাৰ পৰশসদধ িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাও অৰ শতোৰ শফঘকষৰ শলফৰন ৰী শ ক শনশঘান শবশবনন থrsquoভাঙ নাভৰ ওষণাংক ৰষচন৷ ৰফা ক ওrsquoৰৰ িাৰা পৰনমাশচত ঙশফঔনত এলান শৰক শভন অৰ ভrsquoঙ শিনপ ভঔয ঘশৰতৰ দ াত ভননাগৰাহী শবন ওশৰনঙ৷

১৯৪৪ ঘনৰ ২৯ ননৱমবৰৰ শদনন া শঘশওৎসা

শফজঞানৰ আশতহাসত এ া মকানতওাৰী শদন শহঘান শঘশিত লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআশদনা অনভশৰওাৰ পৰশসদধ চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত সপলবানৱ সমপনন লহশঙল lsquoবল শফশফ নসতৰাঘাৰrsquo৷ এআ চকশিঔযাত নসতৰাঘাৰন াৰ নযতভ থপৰদিকও অশঙল িলয শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ অৰ শতোৰ সহাওাৰী শহঘান শতোৰ ধীনত ওাভ ওশৰফলল হা ওষণাংক শিওা শবশবনন থrsquoভাঙ৷ শঘশওৎসাশফজঞানৰ শিগৰী নথওা শবশবান থrsquoভানঙ শনচৰ সাভানয শনষঠা পৰঔৰ শভধা অৰ ঘভৎওাৰী ওাশৰওৰী শফদযাৰ চশৰনত অলনিি বলালাওৰ শফশবসত সংকী লহ শৰশঙল৷ অভাৰ িৰীৰত হদমি এনন এ া ংক-মাৰ শফহনন ভানৱিৰীনৰআ শসততবহীননসআ হদতিও সকষম দশেনৰ মকনফকষৰ ওশৰ সনদযাচাত

ছামত ংছামত ং

দাদা ল ড

জমই জমই জমই

২৩

শিশৰ িৰীৰত দশেনকাঘৰ শহাৱা lsquoবল শফশফ শঙনডৰভrsquo (Blue Baby Syndrome) নাভৰ শফসংকশতন া মাও শ িালrsquoশচ ৱ শপলrsquo (Tetralogy of Fallot) ফশল চনা মা তাও শনভকলৰ নথক শবশবান থrsquoভানঙ শলফৰ ৰীত সাশচ ঈশলাআশঙল এও ননয সোচশল৷ ওল শসাআ নহ শসআ সোচশলৰ ফযৱহাৰ ওশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ শঘশওৎসওৰ সনমঔত অলনিি বলালাওৰ লসনত lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘানৰা সপলতানৰ সমপনন ওশৰশঙল শবশবান থrsquoভানঙ৷ িলয

শঘশওৎসও অলনিি বলালানও শবশবনন থrsquoভাঙৰ নসতৰাঘাৰ-লিলীৰ ঈচচপৰিংসা ওশৰ ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoLike something the lord made‛ শনঙ শফদনাদাও ওথান া হrsquoল lsquoবল শফশফrsquo নসতৰাঘাৰৰ নযতভ নাও শবশবনন থrsquoভাঙও অলনিি বলালাওৰ শলঔীালও তৎভহতকনত মনথামি সবীওশত অৰ সনমান চননাৱা শহাৱা নাশঙল৷ অনশও শমঔন চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত শতো তোফধাও শহঘান ওাভ ওশৰশঙল শসআঔন শঘশওৎসালৰ শলফৰ ৰীত

শতো শঙ দৱানৰশদনহ পৰনৱি ওশৰফলকীা লহশঙল৷ ওাৰৰ শসআসভত চনস হপ শওনস শঘশওৎসালনও ধশৰ অনভশৰওাৰ অকিাৰীৰ সভাচত ওষণাংকসওলও হীন দশেনৰ শঘাৱা লহশঙল৷ কাৰ ওrsquoলা ফৰৰন ানৱআ শতোনলাওৰ সাভাশচও ভমকাদা পৰাশপতৰ শকষতৰত পৰধান শহগাৰ লহ ঈশঠশঙল৷ হদশফদাৰও অশঙল শতশতাৰ সভাচৰ শঘনতা অৰ ধযান-ধাৰৰাৰ সাভশগৰও শসাোতন া৷

ৱনিয সবীওশত সনমান অৰ সাভাশচও শৰশঘতৰ িাৰা লালাশত নলহ শবশবনন থrsquoভানঙ

শনচৰ দাশতব অৰ ওতকফয তযনত শনষঠাসহওানৰ ালন ওশৰ লকশঙল অৰ শঘশওৎসও অলনিি বলালাওৰ লসনত এওাশধও নসতৰাঘাৰ সমপনন ওশৰশঙল৷ শঘশওৎসালৰ নৱাকত শঘশওৎসওসওলও শতো পৰশিশকষত ওনৰ৷ শবশবনন থrsquoভানঙ পৰা ৩৫ ফঙৰ ওাল চনস হপ শওনস শঘশওৎসালত মকনফকষও (Supervisor) শহঘান ওাভ ওনৰ৷ অলনিি বলালাওৰ চীৱনৰ শনতভওালনঙাৱাললনও শবশবনন থrsquoভানঙ শতোও সংক শদশঙল৷ থrsquoভাঙৰ ভতযৰ শঙত

২৪

শবশবনন থrsquoভাঙও চনস হপ শওনস শফশবশফদযালন শতোৰ ওভকশনষঠা অৰ তলনী শভধাও অনষঠাশনওবানৱ সনমান মাোনঘ৷ শবশবনন থrsquoভাঙলল সনমানী িকটনৰ শিগৰী অকফনঢ়াৱা হ৷ শঘশওৎসালৰ শফৰত শতোৰ এঔন পৰশতওশত অলনিি বলালাওৰ পৰশতওশতৰ ওাষনতআ অোশৰ ৰঔা হ৷ শসআা অশঙল শবশবনন থrsquoভাঙৰ চীৱনৰ সফানতালও শকৌৰনৱাজজবল কষৰ৷ দিকওৰ পৰথভ িাৰীত ফশহ থওা ফদধ শবশবনন থrsquoভাঙ অৰ শতোৰ তনীৰ ঘওত শওাৰত শচশলশও ঈঠা শৰনআ শসআ সঔানবশত পৰওাশিত ওনৰ৷ শবননতা-শবননতৰীসওলৰ হদসপিকী তথা সাৱলীল শবন শনঔোত শঘতৰনা য ঙশফঔনৰ ভল ঈাদান৷এশভ কনৰলন গলrsquoফনও ধশৰ এওাশধও ভননানন অৰ ফো ানৰ ৰসকত শচানঙপ ঘানচকণটৰ িাৰা শৰঘাশলত ঙশফঔনও অনভশৰওান শপলম আন শেশ ঈন ২০০৪ ঘনৰ sbquoশশৰষঠ শ শলশবঙন ঙশফ‛ অঔযা শদন অৰ ও-sbquoA revelationrsquoa

bittersweet story [that] is an important tool for America as it continues to search for a public vocabulary to discuss issues of race‛(৷) হাআসকলীা শিকষাৰ শঙত আন শওাননা শফদযালত শঢ়ফলল সনমাক-সশফধা অদা ওশৰফ শনাৱাৰা দশৰদৰ ওষণাংক মৱও শবশবনন থrsquoভানঙ ফৰক-লফষভযত শাত শমাৱা সভাচও ৰাসত ওশৰ শমদনৰ শঘশওৎসা-শফজঞানৰ আশতহাসত ভাআলৰ ঔোশ সথান ওশৰনল শনৰলস শঘো ঐওাশনতওতা অৰ পৰজঞাৰ ঈজজবল অবানৰ শমদনৰ অধশনও নসতৰাঘাৰ লিলীলল এও মকানতওাৰী ধাৰা শফাৱাআ অশননলনসআা শঘৰওাল সভৰৰী অৰ শৰদধানমাকয লহ থাশওফ৷

২৫

sbquoCuriosity has its own reason for existing‛ - Albert Einstein

অআনোআনৰ ঈশিৰ শবশ ত শথ লহনআ ওrsquoফ াশৰ- এআ Curiosity-শআ থকাৎ ভানহৰ ভনৰ দভনী শওৌতহল থফা ঈৎসওতাআ ভানহও আন চীৱৰ ৰা থও ওশৰনঙ অৰ ভানহও চীৱনশৰষঠ ফশল শকৌৰৱ ওশৰফ ৰাৰ শধওাৰ পৰদান ওশৰনঙ৷ ঘওত শসাভাআ থওা শবওলী এ াআ শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ৷ শওনত শবওলীন শও শঘনতা ওশৰফ শনাৱানৰ-শসআ শঘনতান া ভাননহ ওশৰফ ানৰ কনৱষৰা ওশৰফ ানৰ নাআফা পৰশন ওশৰফ ানৰ৷ অধশনও লদনশনদন শথৱীঔনত খশ থওা চসম-সহসম খ নাআ ভানহৰ শঘতন-ৱনঘতন ভনলল সংঔয শওৌতহনলােীও নবৱৰ শসাোত শফাৱাআ অনন অৰ ভানহও লল মা শফশঘতৰ পৰশননৰ শৰৰক লহ থওা আন এঔন চকতলল৷

শওৌতহলী ভানহৰ শফঘৰৰনকষতৰৰ শৰশধ বাশফফ শনাৱৰা ধৰনৰ শফিাল৷ শঘনতাৰ দৰততভ শফনক ভানহৰ শওৌতহলও শৰঘ ওৰাআ শদনঙ শথৱীশফশল শচানশসৌৰচকতভহাওািতাৰওাৰাচয তথা শফিাল িহমাণডৰ লসনত অৰ ভানহৰ সনমঔত ঈতথান ওশৰনঙ এনওা এনওা া শফসভওৰ পৰশন ৷ এআ পৰশননফাৰৰ ঈততৰৰ নেষৰত নাশভ শৰনঙ শশৰষঠতলও শশৰষঠ ভানহচন তীকষনতলও তীকষন ভানৱ ভকচ ৷ শনৰলস সাধনা অৰ ওনঠাৰতভ ধযৱসাৰ ফলত সাধয সাধন ওৰা চীৱনশৰষঠআ শওৌতহল দভনৰ নথক কভন ওশৰনঙ শওাশ শওাশ শওনলাশভ াৰ অোতৰত থওা শওাননাফা গৰহললশথৱীৰ ঘাশৰপানল খশৰ থওা ঘনদৰন ালল৷ াআনঙ নসশনধৎস ভানৱ চাশতন

২৬

শতোনলাওৰ শঘনতািশিও পৰতযাহবান চননাৱা শওআফা া গৰতবৰক পৰশনৰ ঈততৰ াআনঙ৷ তথাশনতা শমন ভানহৰ শওৌতহল শসতশভত শহাৱা নাআ৷ ভনৰ নসশনধৎস অৰ ঈৎসওতা ভাৰ শমাৱা নাআ৷ শওঙভান শফশঘতৰ পৰশনআ ভানহও হশনকনি শঔশদ পশৰনঙ সখনাআ অভশন ওশৰনঙ৷ শওৌতহলী ভানহৰ ভনত মনক মনক চাগৰত শহাৱা শতনন এ া পৰাঘীন পৰশন শমন া পৰশনৰ এ া শফশবাসনমাকয ঈততৰ শশনফলল শফশবৰ কৰন ভানহৰ নিশনদৰ ঈিাঈল লহ অনঙনসআন া হrsquoল- ভানহৰ দনৰ শঘনতািীল অৰ ফশধও চীৱ শথৱীৰ ফাশহনৰ আন ওrsquoৰফাত অনঙ শনশও অনঙ শনশও িহমাণডৰ শওাননাফা ভলওত চীৱনশৰষঠৰ লকত শভাওাশফলা ওশৰফ ৰা আন শওাননা পৰাৰীৰ শসততব

কিশচলা অৰ lsquoদা শিআ প াৰ ভৰrsquoৰ দনৰ পৰঔযাত ঘলশচচতৰৰ শনভকাতা পৰনমাচও অৰ ওাশহনীওাৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ ভননতা শঠও এননওৱা এ া পৰশননআ ঔশনদাআ অশঙল৷ ভনৰ শসআ নবৱ শতো ফযি ওনৰ আঈনৰা ভহানদিত lsquoোৰনকআ rsquo (Stargate) নাভৰ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ পৰঘাৰ ওশৰ থওা ৱসথাত৷ অৰ এআ পৰশনন ানও ভলধন শহঘান লল শতো শম এঔন ঙশফ শনভকাৰ ওৰাৰ সনান

শদশঔনঙ শসআ ওথা লকনত সদৰী ওনৰ৷ এআ সনানন ানৰ শতো নাভ থrsquoশলndash lsquoআশণডননণডনস শিrsquo (Independence Day)৷ ১৯৯৫ ঘনৰ চলাআ ভাহৰ শনঈ আওক শঘশ ত ঙশফঔনৰ শঘতৰগৰহৰ অৰমভ হrsquoল অৰ পৰা এফঙৰৰ নতত ১৯৯৬ ঘনৰ ২০ চনত ঙশফ সমপওকী সওনলা ওাভ শিষ হrsquoল৷ শসআ ফঙৰনৰ ৩ চলাআত ঙশফঔনও সভগৰ শফশবনত ভশি শদা হrsquoল ৷ ঔঈফ ওভ সভৰ শবতৰনত ঙশফঔনন অচশৰ অশননল বাৱনী সপলতা৷ শিন শিবশলন অৰ শৰালাণড এনভশৰঔৰ িাৰা ৰশঘত এ া ওলপ-ওাশহনীৰ অধাৰত শনশভকত lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-লহ শৰল ১৯৯৬ ঘনৰ সফকাশধও ধন-ঈাচকনওাৰী ঙশফ৷ lsquoশবচনৱল এনপকটঙrsquoৰ শিতানত ঙশফঔনন লাব ওশৰনল সনমানী সকাৰ ফো া৷lsquoধবশন শভশৰৰrsquoৰ শিতানত সকাৰৰ ভননানন লাব ওৰা lsquoআশণডননণডনস শিrsquo-ত শবন ওশৰশঙল ঈআল শসভথ শফল লনভন ভাককানৰ ওশলন অশদ াৰদিকী শবন-শিলপীন৷

শথৱীৰ ওকষথত পৰনৱি ওৰা এঔন জঞাত থঘ শতওা মানও শওনদৰ ওশৰ ঙশফৰ ওাশহনীবাক কঢ় লল ঈশঠনঙ ৷ ১৯৯৬ ঘনৰ ২ চলাআ তাশৰনঔ শতওা মানঔনৰ ৰা নাশভ হা অন

২৭

শওআফাঔননা ভহাওািমানন শথৱীৰ পৰঔযাত ঘহৰনফাৰৰ ৰত ৱসথান গৰহৰ ওনৰ৷ শওশতা ভঔাভশঔ শনানহাৱা এআ শফসভওৰ শৰখ নাআ ঘহৰফাসীৰ ভাচত সশে ওনৰ শঘা ঈনততচনা অৰ ৰভ ঈৎওোৰ৷ ওশতৰভ ঈগৰহৰ চশৰনত লাব ওৰা এ া শফশঘতৰ সংনওতৰ নথকাদধাৰ ওশৰ ঈশঠ অতশঙকত

লহ ৰা শিশবি শলশবনঙন নাভৰ ভানহচনন শহাৱাআ হাঈঘত থওা শতোৰ পৰািন তনীৰ লকত শমাকানমাক ওশৰ এআ বংওৰ শফদৰ অকচাননী শদন৷ শমনওাননা কষৰনত শথৱীফাসী সনমঔীন হrsquoফ ানৰ এও নাওাংশকষত শৰশসথশতৰ নাশভ অশহফ ানৰ পৰল৷ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰনওা এআ শফদৰ অকচাননী শদা হ৷ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হ৷ শনচৰ পৰাৰন া ফঘাআ শওদনৰ ঘহৰ এশৰ শনৰাদ দৰতবলল মাফ াশৰ তানৰআ এও ফযাও পৰসতশত অৰমভ হ চনকৰৰ ভাচত৷ আশতভনধযআ লঘ এনিলঙনও ধশৰ দঔনভান শফঔযাত ঘহৰত শসআ শফশঘতৰ মাননওআঔনন ধবংসলীলা অৰমভ ওনৰ৷ তাৰ শঙশদনা অনতঃৰাষটৰী সাভশৰও ফাশহনীৰ শনততবত শসআ মাননওআঔনৰ ৰত পৰঘণড অিভৰ ঘনলাৱা হ৷ অৰ শসআ অিভৰৰ

শৰৰশতনতআ সদকষ শসনা াআল শেনবন শহলানৰ ফশহকচকতৰ শওমভতশওমবাওাৰ পৰাৰী এ াও ওৰাতব ওশৰফলল সভথক হ অৰ নঘতন ৱসথাত পৰাৰীন াও কনৱষৰাৰ শহত ৰীকষানওনদৰলল লল শমাৱা হ৷ শঘশওৎসাৰত ৱসথাত শসআ পৰাৰীন ানৱ সংজঞা খৰাআ া অৰ এচন শঘশওৎসও-শফজঞানীও

অিভৰ ওনৰ৷ শফজঞানীচনৰ ভনত পৰনৱি ওশৰ শসআ দভত পৰাৰীন ানৱ শতোৰ ওেনলীনৰ ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoৰৰ লকত ফাতকা-শফশনভ ওনৰ৷ ফাতকালাৰ নতত ৰাষটৰশত শহাৱাআ ভrsquoশৰ এআ পৰাৰীনফাৰৰ মাতৰাৰ ৰহসয অৰ ধবংসওাভী ঈনেিযৰ শফষন ৱকত হ অৰ শসহোতৰ শৰওলপনা ফযথক ওশৰফলল দঢ় সংওলপ ল৷

৪ চলাআ ৷ অনভশৰওাৰ সবাধীনতা শদৱস৷ শঙন লাআ শ ক শনশঘান শিশবি শলশবনঙনন ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰও ৰাবত ওৰা অৰ মাননওআঔন ধবংস ওৰাৰ এওভাতৰ শওৌিলন া অশৱষকাৰ ওনৰ৷ মাননওআঔনৰ শঘৌাি অৱশৰ ৰঔা িশিিালী সৰকষা শফেনীঔন শনশি ওশৰফ লাশকফ অৰ তানও ওশৰফলল শতোনলানও ভঔয মানঔনত এ া

২৮

বাআৰাঙ সংসথাশত ওশৰফ লাশকফ৷ শথৱী ৰকষাৰ এআ গৰতবৰক শবমানৰ ভঔয দাশতব কৰ ওৰা হ াআল শেনবন শহলাৰৰ ৰত৷ শতোৰ শনততবত মাফলকীা দলন ানৱ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ভঔয মানঔনত শসআ বাআৰাঙন া সংসথাশত ওশৰফ অৰ তাৰ শঙত শনঈশকলাৰ সতৰ শননকষ ওশৰ মানঔন ধবংস ওশৰফ৷ সাভশৰও ফাশহনীৰ িশি ফনঢ়াৱাৰ ঈনেিয ঈৰাচাহাচ ঘনলাৱাৰ শবজঞতা থওা ভানহৰ সনধান ওৰা হ ৷ সব-আচছাআ লাআ হা শতনন এচন ফযশি হrsquoল ওানচছ৷

এসভত অিভৰ অৰমভ হ৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ সৰকষা শফেনী শনশি ওশৰ ঈঠাৰ শঙত

াআল সওনল ভঔয মানঔন ধবংস ওশৰফলল পৰসতশত ঘলা ৷ শওনত lsquoওানচছrsquoৰ ঈৰাচাহানচ ওশঢ়াআ না শভঙাআলন াৰ চো লানক৷ এও মাশিও শফচশতৰ ওাৰনৰ শতো শভঙাআলন া শননকষ ওশৰফ শনাৱৰা হ৷ নাওাংশকষত এআ শৰশসথশতৰ সনমঔীন লহ lsquoওানচছrsquo-এ শসদধানত লrsquoশল-শদি অৰ চনতাৰ বশৱষযতৰ ওাৰনৰ শতো শনচৰ চীৱন ঈঙককা ওশৰফ৷ অৰ শসাআ হrsquoল৷ শভঙাআলন াৰ লসনত শতো ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ

মানঔনত অিভৰ ওশৰনল৷ শসপানল শেনবন শহলাৰৰ শনততবত ঘশল থওা অিভনৰ ফশহকচকতৰ পৰাৰীনফাৰৰ সংঔযা ওভাআ অশননঙ৷ শওআশ ভান ভহতকৰ শঙত lsquoওানচছrsquoৰ শভঙাআলৰ াআভাৰন াত lsquoিনযrsquo ংওন া শচশলশওল৷পৰওাণড মানঔনও এও শফিাল শচযাশতনৰ অৱশৰ ধশৰনল অৰ শথৱীত সিাসৰ সশে ওৰা শসআ পৰলংওাৰী মানঔন অওািৰ ৰা ঔশহ বঔণডত শৰ ঘৰকাওত হrsquoল ৷ শৰভাহীন অতংও অৰ বীশতত ধোৱশল-ওোৱশল লহ থওা ভানহৰ ঘওনফাৰত লনক লনক অননদ অৰ শফচৰ ঈঙানহ শঢৌ শঔশল কrsquoল৷ ফশহকচকতৰ পৰাৰীৰ ৰা চনতাআ lsquoসবাধীনতাrsquo লাব ওশৰনল৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াৰ

ভাননহ নৰ এফাৰ চীৱনশৰষঠতাৰ পৰভাৰ শদনল৷ এআাআ লহনঙ আশণডননণডনস শিrsquo নাভৰ স-

শৰঘাশলত ঙশফঔনৰ থলভল ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম ২০১৬ ঘনৰ ২৪ চনত

lsquoআশণডননণডনস শিrsquoৰ শঙওনৱল lsquoআশণডননণডনস শি-শৰঘাৰনচনসrsquo-এ ভশি লাব ওনৰ৷ শওনত ঙশফঔনন ফকৰ দনৰ আশতফাঘও সোহাশৰ নাানল৷

২৯

sbquoI believe that at the end of the century the use of words and general educated opinion will have altered so much that one will be able to speak of machines thinking without expecting to be contradicted‛

- Alan Turing

পৰথভ শফশবমদধৰ শিষৰপানল চাভকানীৰ এচন শবমনতা অথকাৰ শসকৰশফানঙ ―এশনগ ভা (Enigma) নাভৰ এশ শফদযৎ-ঘমবওী খৰকও মি সাশচ ঈশলাআশঙল৷ পৰধানতঃ সাভশৰও ফাশহনীৰ অবযনতৰীৰ শমাকানমাক শওৌিলৰক অৰ শফদিনয ওৰাৰ সবাথকনতআ এআ শফনিষ সংনওতসঘও মিনফাৰ চাভকানীন ফযৱহাৰ ওশৰশঙল৷ ―এশনগ ভা নাভৰ শবনৱ অৰ িশিিালী ফাতকানপৰৰও মিন াৰ িাৰা শপৰৰৰ ওৰা ফাতকা িতৰকষআ ঈদধাৰ ওৰাত সভথক

লহশঙল৷ আাৰ ৰক সনমাক গৰহৰ ওশৰ নাচী চাভকানীন দভন অৰ অিভৰ ফযাহত ৰাশঔশঙল৷

১৯৩৯ ঘনত শিন আন অৰ চাভকানীৰ ভাচত মদধ অৰমভ হল৷ ―এশনগ ভাৰ ওানধত ঈশঠ চাভকানীৰ লসনযআ শিশ ঙ লসনযৰ শফনকষ এখড়ী বালদনৰ মোশচফলল ওোওালত গাশল ফাশনধ লশল৷ চাভকানী লসনযৰ ও -শওৌিল অৰ শৰওলপনাৰ ঈভান শিশ ঙৰ লসনযৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শনানাৱালও থওা নাশঙল৷ ―এশনগ ভাৰ চশৰনত শপৰৰৰ ওৰা ফাতকাৰ শকানীতা বংক ওশৰফ াশৰনল শিশ ঙ লসনয শওভান লাবাশেত

দাদা ইতমপটছনইতমপটছন গেইমগেইম

৩০

হফ শসআা শতোনলানও ফশচ ঈশঠশঙল৷ শসআফানফআ চাভকানীৰ শফনকষ মদধ শখাষৰা শহাৱাৰ শঙশদনাআ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ এলানোৰ শিশনেনন এলান শৰং (Alan Turing) নাভৰ তীকষনধী কশৰতজঞচনও শতোৰ ওকষলল অভিৰ ওশৰনল৷

অধশনও শথৱীৰ ওশমপঈ াৰ শফজঞানৰ শতসবৰ তথা ওশতৰভ ফশদধভততাৰ (Artificial Intelligence) থপৰদিকও এলান শৰগৰ নাভন া ওশৰ িশতওাৰ নযতভ শশৰষঠ শফজঞানীসওলৰ শবতৰত তওকাতীতবানৱ সভৰৰনমাকয৷ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল ১৯১২ ঘনৰ ২৩ চনত লণডনত৷ শসআসভত অভাৰ বাৰতফষক শিশ ঙৰ ধীনত অশঙল৷ এলানৰ শত চশলাঙ শভশথঙন শৰনগ পৰিাসনী শসৱাৰ শফষা শহঘান ঈশৰষযাত অৰ ভাত আনথল ঙাৰাআ শৰলৰ ভঔয শবমনতাৰ ৰত ভাদৰাচত ওামকশনফকাহ ওশৰ অশঙল ৱনিয ভহান শফজঞানীচনৰ চনম বাৰতত শহাৱা নাশঙল৷ কবকৱতী ৱসথাত থওা তনী আনথলও চশলানঙ লণডনলল লল লকশঙল অৰ তানতআ ―শভআিা শবল িলত ২৩ চন তাশৰনঔ এলান শৰগৰ চনম লহশঙল৷

এচন শফঘকষৰ ংওশফদ তওকশফজঞানী অৰ সশনৰ ওশমপঈ াৰ শবমনতা শহাৱাৰ ঈশৰ এলান শৰনগ সাংনওশতও বাষাৰ নথকাদধাৰ ওৰাৰ ওভকনতা (সংনওতশফনেষওCryptanalyst) ইষকৰী াৰদশিকতা শদঔৱাআশঙল৷ শৰনগ শিতী শফশবমদধৰ সভনঙাৱাত ―ঘৰওাৰী সংনওত অৰ সংনওত ফাতকা শফদযালত (Government Code and Cypher School (GCCS)) ওাভ ওশৰশঙল৷ শৰগৰ চীৱনৰ অন এ া শফনিষ সাপলযmdash মাৰ ফানফ এলান শৰগও শফশবৰ শফজঞানসভানচ কবীৰ শৰদধা অৰ অনতশৰওতানৰ সভৰৰ ওনৰ শসআন া লহনঙmdash শৰং মিৰ ধাৰৰা (Turing machine)৷ এলকশৰশথভ (Algorithm)

অৰ কৰনা (Computation)ৰ পৰঘশলত ধাৰৰাৰ ঈততৰৰ খ াআ শতো ― শৰং মি নাভৰ পৰাওশলপও সফকাতমও ওশমপঈ াৰন া লতাৰ ওশৰশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ চকতলল শৰনগ অকফনঢ়াৱা তলনী ৱদানৰ পৰশত শৰদধা চনাআ ―এঙশঙনঘন পৰ ওশমপঈশ ং শভশঙননশৰ (Association for Computing Machinery) নাভৰ সংসথান ানৱ ১৯৬৬ ঘনত শৰং ফো া (Turing Award) নাভৰ এশ সনমানী ফো াৰ পৰশতষঠা ওনৰ মাও নশফল ফো াৰ সভমকাৰ শহঘান কৰয ওৰা হ৷ ওশমপঈ াৰৰ ওাশৰওৰী অৰ তাশেও শদিও নতন শঘনতা তথা ওভকনৰ সভশদধিালী ওৰা ফযশি এনওাচনলল পৰশতফঙনৰ এআ শৰং ফো া পৰদান ওৰা হ৷

শফৰল শভধাৰ কৰাওী এআচন জঞানী শৰগনও শিশ ঙ শনৌনসনাৰ ওভাণডাৰ শিশনেনন শবলট শকল াওক (Bletchley Park)ত সংসথাশত ওশৰনল৷ শিশনেন অৰ শৰগৰ ভাচত শহাৱা সাকষাৎওাৰন া অনভাদচনও৷ ভাতৰ ২৭ ফঙৰীা শৰগৰ শভধা অৰ পৰশতবাআ শিশনেনও অওে ওশৰশঙল সোঘা শওনত শৰনগ চাভকানী বাষাৰ lsquoচrsquoশ া চনা নাশঙল৷ অশবমকঘশওত লহ ওভাণডানৰ শৰগও এওপৰওাৰ সবকহলল ঈবশত মাফললনও শননদকি শদশঙল৷ শনঙ শৰগৰ ভঔত ঈচচাশৰত শহাৱা ―এশনগ ভা সমপওকী তথয-মশিন ওভাণডাৰও শিষভহতকত শসদধানত সলাফলল ফাধয ওৰানল অৰ মাৰ পলত lsquoশবলট শকল াওকrsquoত আশতভনধযআ শকা শঔাৱা আন াোঘচনীা শফজঞানীৰ দলন ালল এচন নতন মৱওৰ অকভন খশ ল-নাভ মাৰ এলান শভশথঙন শৰগ৷

শৰগ অৰ দলন াৰ সনমঔত ভল পৰতযাহবানন া হrsquoল-চাভকানীন পৰনতযও শনিা ফাৰ ফচাত lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ ংছ সাল-সলশন ওনৰ ৷ এআ ফাতকান া শিশ ঙ লসনযআ ৱা ঙ ফচাতনহ সংগৰহ

৩১

ওনৰ৷ কশতনও lsquoএশনগ ভাrsquo ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওশৰফলল দলন াৰ হাতত সভ থানও সমপৰক ঠৰ খণটা৷ ঠৰ খণটাৰ শবতৰনত মশদ শওফাপৰওানৰ সংনওতৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফ াশৰ শতননত িতৰকষৰ ফহনতা ও -শওৌিল পৰশতহত ওশৰফ ৰা মাফ৷ নযথা ভাচশনিা ফাৰ ফচাত নৰ lsquoএশনগ ভাrsquoৰ শঙশ গঙ সলাআ িতৰ চাভকানীন নতন ৰৰনওৌিল ৰঘনা ওশৰফ৷ দবকাকযচনওবানৱ এআ ওাভন া থকাৎlsquoএশনগ ভাrsquoৰ ওrsquoিৰ নথকাদধাৰ ওৰা ওাভন া এআমকনত সমভৱৰ লহ ঈঠা নাআ শমন া শিন আনৰ ফানফ এআভহতকত লহ

শৰনঙ িংওা অৰ সংও ৰ নযতভ ওাৰৰ ৷ শসআ িংওা অৰ সংও ৰ কৰাহৰ ৰা

শিন আনও ঈদধাৰ ওশৰফলল এলান শৰনগ সভসত এওাগৰতা অৰ শনষঠানৰ ওাভ ওশৰফলল শমা-চা ঘলানল৷ পৰসতশতৰ পৰথভন া দনকষ শহঘান শতো ওশৰনল শও দলন াৰ ফাওীনওআচন সতীথকৰ লকত ওাভ নওশৰ ওলিৰীালও অনন া শওাঠাত এ া শফনিষ মি সচাত লাশকল৷ শৰগৰ দঢ় শফশবাস অশঙল-শতোৰ এআ মিন ানৱ চশ লনৰা চশ ল সাংনওশতও ফাতকাৰ থক ঈদধাৰ ওশৰফ াশৰফ৷

পৰথভাৱসথাত ওভাণডাৰ শিশনেনন শৰগৰ মি শনভকাৰৰ শৰওলপনাত সহনমাক ওৰা নাশঙল মশদ ঈআনেল ঘাশঘকলৰ হসতনকষত শিশনেন ৱনিষত ভাশনত হrsquoল৷ ঘাশঘকলৰ শননদকিভনভক শৰগও দলন াৰ ভঔীাল শখাষৰা ওৰা হrsquoল৷ শনততবৰ বাৰ ওানধত ললনআ শৰনগ দলন াৰ দচন দফকল সদসযও ওাভৰ ৰা ফযাহশত শদনল৷ অৰ শচাৱান কলাওক অৰ শচও গি নাভৰ এহাল মৱও-মৱতীও শলশঔত সাকষাৎওাৰৰ চশৰনত এআ শফনিষ ওাভন াৰ সদসয ওশৰ লrsquoশল৷ শনঙ ৰষৰ দলন াত এওভাতৰ ওলিৰীা মৱতী

শচাৱান কলানওক ওাভ ওশৰফলল শফঘৰা শসদধানতন া শতোৰ শববাৱনও ঙনদ ওৰা নাশঙল৷ পৰঔৰ শভধাসমপনন শচাৱান কলাওকৰ এআ সশফধা দৰ ওৰাৰ শহত এলান শৰগ শতোনলাওৰ খৰ লাললক৷ শচাৱান কলাওকৰ অকত ভশহলাৰ সংনওত-শফনেষওৰ শকা এ াৰ ওথা ঈনেঔ ওশৰনল অৰ ওrsquoশল শম শচাৱান কলানওক ভশহলাৰ এআ দলন াত শনশফকনে ওাভ ওশৰ মাফ াশৰফ৷ কলাওক ভাশনত হrsquoল৷ শতো ভশহলাৰ শকা ন াত ঘাশভল হrsquoল অৰ সংগৰশহত নানান তথয-

৩২

াশত সংনওত শকানন মি শনভকাৰত ফযসত লহ থওা শৰগৰ হাতত ক াফলল ধশৰনল৷

সনানৰ মিন াও ফাসতৱ ৰ শদফলল শৰগ আভাননআ ফযাওল অৰ ভননানমাকী লহ শৰশঙল শম হতািাগৰসত সতীথকৰ নাওাংশকষত ফযৱহানৰ শৰগৰ ভন বাশগফ ৰা নাশঙল৷ শদন-ৰাশত হকশননি শৰগৰ ভাতৰ এ াআ লকষয অশঙল-মিন াৰ শনভকাৰ সমপৰক ওশৰ শতালা অৰ শদিৰকষাৰ শৱতৰ ওভকত আাত ঈঙককা ওৰা৷

শৰগৰ ঐওাশনতও পৰনঘো অৰ ধযৱসাৰ ফলত এশদন এআ মিন াৰ শনভকাৰওামক সভাপত হrsquoল৷ শওনত শৰগৰ দলন াৰ ফানফ সবশসতওৰ ওথান া হrsquoল-lsquoশিনোপাৰrsquo নাভধাৰী এআ সংনওত-ঈদধাৰওাৰী মিন াৰ ওামক-পৰৰালী তযনত ভনথৰ শমন া অশঙল সননদহাতীতবানৱ সবশসতওৰ৷ ওাৰৰ শঘৌশফিখণটাৰ শবতৰনত সলশন শহাৱা চাভকানীৰ সাংনওশতও ফাতকাৰ ঈদধাৰ ওৰাৰ দধশতন া হrsquoফ লাশকফ ৰাকষত শফসভওৰবানৱ দৰত৷

এআ ধীৰ কশতৰ মিন াৰ ওথা শমশতাআ লক ওভাণডাৰ শিশনেনৰ ওাৰত শৰল শতশতাআ শকষাশবত সনতে শিশনেনন সদলফনল শৰগৰ শওাঠালল অশহল অৰ শতোও ফঔকাসত ওৰাৰ শসদধানত শদাৰ লকনত

মিন ানওা ধবংস ওশৰফলল ওনঠাৰতভ অনদি চাৰী ওশৰনল৷ শওনত শিশনেনৰ এআ শসদধানতৰ শফনৰাশধতা ওশৰফলল অকফাশঢ় অশহল শৰগৰ সহনমাকীফনদ৷ শৰগৰ নশসথশতত শতোনলানও এআ পৰওলপত ওাভ নওনৰ ফশল শনবকন শখাষৰা ওশৰনল ৷ ঈাশফহীন লহ শিশনেনন শসদধানত সলাফলকীা হrsquoল৷ এভাহৰ শবতৰত পৰওলপৰ এ া আশতফাঘও শৰৰশত অিা ওশৰ শিশনেনন শফদা লrsquoশল৷

এলান শৰনগ ফাশিত পল লাব ওৰাত সপল হrsquoলনন

হrsquoল৷ শসআ ওাশহনী ৰভ অনভাদচনও ৷ এলানৰ লসনত ওাভ ওৰা শচাৱান কলাওকনও এসভত এলান শৰনগ শফফাহৰ পৰসতাৱ শদনল৷ শসআ ঈলনকষ অনাশচত বযথকনা নষঠানশ লল শহনলন নাভৰ মৱতী একৰাওীৰ অকভন খশ শঙল৷ শহনলন অশঙল শচাৱানৰ ফানধৱী৷ ওrsquoফলল কrsquoশল- শহনলনৰ লসনত এলান শৰগ অৰ শতোৰ সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভাচত সংখশ ত শহাৱা এ া

ফাতকালানআ চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ মৱশনওা ভাশত অশননল৷ এচন চাভকান লসনযৰ পৰশত শহনলন অওে লহশঙল৷ শওনত লসনযচনৰ আন শওাননা মৱতীৰ লকত সমবনধ থওা ফশল সননদহ ওশৰ শহনলনন শতোও

৩৩

তযাক ওশৰশঙল৷ চাভকান লসনযচনন এও সাংনওশতও বাষানৰ শতোৰ শকান শপৰশভওালল ফাতকা শপৰৰৰ ওশৰশঙল মাৰ থক শহনলনন ঈদধাৰ ওশৰশঙল৷ এআ শফনিষ ওথান ানৱআ এনলন শৰগৰ ভকচত শফচলীৰ দনৰ শঢৌ শঔলাআ কrsquoল৷ শফদযৎসাহী এলান শৰনগ ততাশলনও শহনলনৰ ওাষ ঘাশল অৰ শওদনৰ শতো সংনওতন াৰ ানঠাদধাৰ ওশৰশঙল তাৰ শফষন চাশনফ শফঘাশৰনল ৷ শহনলনন শতশতা ওrsquoশল শম চাভকান লসনযচনন শপৰৰৰ ওৰা সওনলা ফাতকানআ সাআলাঔ এনও িবদ এনওা ানৰ অৰমভ লহশঙল৷ তথযন া ঈদধাৰ ওশৰনআ এনলন অৰ তাত লৰ নাথাশওল৷ শনচৰ ৰৱতকী দনকষ শও হrsquoফ-শতো ততাশলনও ধাৰৰা ওশৰ লrsquoশল৷

তৰা নৰা শঘশগ শতো নষঠানৰ ৰা লাআ অশহল৷ নষঠানত ঈশসথত শতোৰ সংকীসওল অৰ

শপৰশভওৰ ওামকত অশবমকঘশওত শহাৱা শপৰশভওা শচাৱান কলানওক এনলনও নসৰৰ ওশৰনল৷ অ ান ওভকসথলী শবভনঔ ৰানা হrsquoল৷ এনলনৰ ধাৰৰা অশঙল - সাংনওশতও ফাতকানফাৰত সখনাআ ফযৱহত শহাৱা

শওতনফাৰ িবদ শঘনািওৰৰ ওশৰফ াশৰনল মিন াৰ কশত ফঢ়াফ ৰা মাফ৷ শসননহ তীকষন ঘওনৰ দৰনত কশতনৰ অ ান ওাভ অৰমভ ওশৰনল৷ অৰ এনলনন বফাভনত শতোৰ ধাৰৰাআ শিষত সফকশদধ পৰভাশৰত হrsquoল৷ মিন ানৱ এআফাৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত পলাপল শদঔৱানল৷ শসআা সমপৰক সশঠও অৰ শদধ৷ অ াআনওআচন অননদত অতমহাৰা৷ নহrsquoফনআফা শও তশদনৰ সাকৰসভ শৰশৰভ শনৰলস সাধনা অৰ অনতশৰও শঘো শনশহত লহ থওা এআ পৰওলপন াৰ সপলতাআ এশতা শদিৰ অৰ চাশতৰ শওভান ঈওাৰ সাধন ওশৰফ

শনঙ এআশঔশননত অন এ া নতন সভসযাআ ভৰ দাশগ ঈশঠল৷ মশদনহ ―এশনগ ভা ওrsquoিত লওাআ থওা থক ফশচ শিন আনন িতৰকষ চাভকানীৰ ানীচাহাচ ঈৰাচাহাচ তথা লসনযফাশহনীৰ ৰত

অিভৰ ঘলানতশতা িতৰকষআ চাননা নফচানও থাশওফ শম চাভকানীৰ ―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ানঠাদধাৰ ওশৰফলল শিন আন সকষভ লহনঙ আাৰ শৰৰশতত হrsquoফ শও চাভকানীন নৰ নতন ওrsquoিৰ সশে ওশৰফ

৩৪

নতন ও -শওৌিলৰ ৰঘনা হrsquoফ অিভৰৰ সথান-ওাল-শৰনৱি শবনন হrsquoফ৷ অৰ চাভকানীৰ নতন ৰৰ-শওৌিল পাশদল ওশৰফলল এনলনহোনত নৰ শশৰভ ওশৰফ লাশকফ৷

এআ শদাদলযভান শৰশসথশতৰ ৰা ঈদধাৰ াফলল এনলনহোনত শতোনলাওৰ সপলতা শকানন ৰঔাৰ শসদধানত লrsquoশল৷ এনলন অৰ শচাৱান কলাওক ওাষ ঘাশল শভচৰ শচনননৰল েৱা ক শভশিঙৰ৷ এনলন অৰ শচাৱানন শভশিঙৰ ঘৰত পৰসতাৱ ৰাশঔনল -―এশনগ ভাৰ সমপওকী সভসত সংফাদ শতোনলানও শিন আনৰ পৰশতৰকষা ফাশহনীৰ ৰা শকানন ৰাশঔফ শফঘানৰ৷ শিতীনত চাভকানীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও

নখন াৱালও এনলনৰ দলন ানৱ শৰসংঔযাৰ সহাত এনন শওতনফাৰ দনকষ গৰহৰ ওশৰফ মানত সানা ভশৰফ অৰ লাশঠ নাবাশগফ৷ শচনননৰল শভশিঙ ভাশনত হrsquoল৷

শচনননৰল শভশিঙৰ ষঠনাষওতাত এনলন শৰগৰ দলন ানৱ ওাভ ওশৰ কrsquoল৷ চাভকানীন কভ শনানাৱালও শত সংনকানন শনৰনৱ এআ দলন ানৱ

―এশনগ ভা ওrsquoিৰ ৰহসয শবশদ লকষাশধও শলাওৰ পৰাৰ ফঘানল৷

মদধ শমশতা মদধ শিষ হrsquoল শতশতা শচনননৰল শভশিঙৰ শননদকিভনভক lsquoশিনোপাৰrsquo নাভৰ ঘভৎওাৰী মিন াৰ লকনত এআ পৰওলপৰ লকত চশড়ত সভসত তথয-নশথ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷ লকনত পৰওলপত চশড়ত ফযশিসওলও শতোনলাওৰ চীৱনৰ ৰভ সাপলযন াৰ ওথা অভতয মকনত শকানন ৰাশঔফলল ৰাভিক শদা হrsquoল৷

শফশবঔযাত এলান শৰগৰ চীৱন শমৌৱন অৰ শতোৰ তলনী ওভক-সাধনাও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা ফহল পৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ (The Imitation Game) নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সাৰাংি এআা৷ শদিনপৰভৰ শফতৰ শঘতনানৰ ঈিদধ লহ এনলন শৰগ নাভৰ এআচন পৰঘৰ শভধাসমপনন ংওশফদ তথা ওশমপঈ াৰ শফজঞানীন শমৌৱনৰ গৰতবৰক সভ এনঙাৱা এ া শফনিষ সংনওতৰ ৰহসয শবদ ওশৰফলল শদন-ৰাশত এওাওাৰ ওশৰ শদশঙল অৰ শনচৰ শঘনতা অৰ

৩৫

ফশদধভততানৰ এ া চশ ল কষৰত সশঠও শসদধানত গৰহৰ ওশৰ িতৰৰ ৰৰনওৌিলও মনথামি পৰতযততৰ শদশঙল৷

sbquoদা আশভন ঙন শকআভ‛ ঙশফঔনৰ সফানতালও শসৌনদমকিালী ঈাদানন া হrsquoল এলান শৰগৰ ঘশৰতৰত শফননশিকট ওামবাৰনফ নঙ zwnjে পৰদিকন ওৰা ঈৎওেতভ শবন৷ তাৰ পৰভাৰ-২০১৪ ফষকৰ িীষক দহ া শবনৰ শবতৰত lsquo াআভrsquo-এ ওামবাৰনফ ঙ ৰ শবনও পৰথভ সথানত ৰাশঔনঙ ৷ এশিঈ শহানচঙৰ lsquoএলান শৰগ-দা এশনগ ভাrsquo (Alan Turing The Enigma) নাভৰ চীৱনশবশততও গৰনথঔনৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ ওাশহনী ৰঘনা ওশৰনঙ গৰাহাভ ভrsquoশৰ৷ ভন কন শ লিাভৰ সদকষ শৰঘালনাত পৰা চীৱনত ৰ শৰগৰহ ওৰা ঙশফঔনত শওআৰা নাআট শল শভশথঈ গনি ৰrsquoশৰ শওশননৰ ভাওক ষটৰংগ অশদন ভননিীল শবন ওশৰনঙ৷ ৮৭তভ এওানিভী ফো াৰ lsquoশশৰষঠ ঙশফrsquo lsquoশশৰষঠ শৰঘালওrsquo lsquoশশৰষঠ শবননতাrsquo lsquoশশৰষঠ সহ শবননতৰীrsquoশও ধশৰ ভঠ অঠ া শিতানৰ ফানফ ঙশফঔনন ভননানন লাব ওনৰ অৰ lsquoশশৰষঠ শবনমাশচত শঘতৰনা যrsquo (Best Adapted Screenplay)ৰ শিতানত ঙশফঔনন rsquoসকাৰ চকন ওনৰ৷

এলান শৰগৰ চীৱন ওাল অশঙল ভাতৰ ৪১ ফঙৰ৷ সভওাশভতানও ধশৰ এওাশধও শফতওক অৰ সংখানত শৰগৰ চীৱন-শমৌৱন শতালাৰ লকাআ অশঙল৷ মদধৰ সভত শৰগৰ নশসথশতন অৰকষীৰ ঘওত সননদহৰ ঈনদৰও খ াআশঙল মাৰ ফানফ শতোনলানও মদধৰ শঙত শৰগও শচৰা ওশৰশঙল৷ শসআ শচৰাৰ সনমঔীন লহনআ এচন অৰকষী শফষাৰ সনমঔত শৰনগ শতোৰ শমৌৱনৰ পৰশতশঔলা ষঠা ঈননমাঘন ওনৰ৷ শচৰাৰ নতত শৰগৰ িাশসত শখাষৰা হ৷ ওাৰাফাস ঔাশ থানওাোনতআ শৰনগ ১৯৫৪ ঘনত অতমহতযা ওনৰ৷ অৰ এআদনৰআ এনলন শৰগ নাভৰ

শফশবৰ নযতভ শশৰষঠ ওশমপঈ াৰ শফজঞানীচনৰ চীৱননা ৰ সাভৰশৰ নৰ৷

শৰনগ চীৱন অৰ শতশতাৰ মদধশফধবসত সভাচঔনও ফৰ কবীৰ অৰ সকষমবানৱ মকনফকষৰ ওশৰশঙল৷ শতোৰ বাষযত ফাসতৱফাদৰ সপে ৰি পশ ঈঠান া লকষৰী ওথা৷ শৰগৰ ফযশিতবৰ এআন া শদি শদঔৱাফলল ঙশফঔনত শৰগৰ ভঔত শদা লহনঙ শওআফা া থকৱহ সংলা৷ sbquoSometimes we cant do what feels good We have to do what is logical‛ Hardest time to lie to somebody is when they are expecting to be lied tolsquo Sometimes its the very people who no one imagine anything of who can do the things that no can imaginelsquo- তানৰ শওআ াভান শঘনতা-ঈনদৰওওাৰী সংলা৷

ৱনিয ঙশফঔনৰ শফসভৰৰী সংলান া শভাৰ শফানধনৰ ঈচচাশৰত লহনঙ এনলনৰ নযতভ এচন সহনমাকী হাক এনলকসনচণডাৰৰ ভঔত৷ শমশতা এনলন শৰগৰ ফশদধ অৰ শভধাৰ শচাৰত শতোনলানও মিন া সশঠওবানৱ সমপাদনা ওৰাত সপল লহশঙল শতশতা ৰভ ঈচছশসত লহ এনলকসনচণডানৰ ভনতফয ওশৰশঙল-

ldquoYou just defeat Nazism with a crossword puzzlerdquo

৩৬

sbquoSrinivasa Ramanujan was the strangest man in all of mathematics probably in the entire history of science‛

-Michio Kaku (অনভশৰওাৰ তাশেও দাথকশফদ)

শমনওাননা এ া সংঔযাও শসআ এনওআ সংঔযানৰ হৰৰ ওশৰনল হৰৰপল lsquoএওrsquo হ৷ েভ শশৰৰীত ংওৰ শিকষওচনন শসআশদনা এআ ওথান া ঙাতৰ-ঙাতৰীহোতও ফচাআ অশঙল৷ শতনননত শিকষওচনও হতফাও-শফশসভত ওশৰ শশৰৰীৰ এচন ঙাতৰআ ওসভানত পৰশন ওশৰনল-sbquoএআ ওথান া িনযৰ শকষতৰনতা শদধনন‛

শমচন লrsquoৰাৰ পৰশনৰ পৰঔৰতা অৰ কবীৰতাআ শসআশদনা ংওৰ শিকষওচনও ভহতকৰ ওাৰনৰ সতবধ ওশৰ শলানল শসআচন িীৰকওা ঙাতৰ আন শওাননা নহ কশৰত চকতৰ পৰশতবা Mathematical Genius শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ শৰী শনফাস

ৰাভানচন অনংকাৰ অৰ শতোৰ ইশবৰপৰদতত ঘভৎওাৰী পৰশতবাও সবৰানচাততৰ ওালৰ বাৰতৰ ভাননহ শওভান শৰদধা অৰ সনমানৰ দশেনৰ ঘানল নাআফা ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ শফষন সভাচত শওভান পৰঘাৰ অৰ পৰসাৰ হrsquoলনসআা নয এও অনলাঘনাৰ শফষ৷

শওনত ৰাভানচনৰ নৰাকীসওলৰ ফানফ ৰভ সঔৰ ফতৰা ওশঢ়াআ অশননল অনলাড়ৰ সশেওাৰী lsquoশচশনাঙrsquoকৰাওীৰ চীৱনৰ এনঙাৱা গৰতবৰক সভও লল আংৰাচী বাষাত শনভকাৰ ওৰা এঔন নযতভ সনদৰ ঙশফন৷ নাভ মাৰ-sbquoদা শভন হ

দা মেন হ ননউদা মেন হ ননউ ইন ইন ইন ৰিৰিটিৰিৰিটিৰিৰিটি

৩৭

শনঈ আন শপশনশ ‛ (The Man Who Knew Infinity)৷ ১৯৯১ ঘনত পৰওাশিত শহাৱা ৰফা ক ওাশননকলৰ চীৱনীভলও ঈনযাস sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛ৰ অধাৰত ওাশহনীৰ শঘতৰনা য ৰঘনা ওশৰনল শভশথঈ িাঈনন৷ এিৱািক অৰ শপৰঙনভন শচভ আং শচrsquo থrsquoভাঙ অৰ ভাওক ভনণটকrsquoশভশৰন পৰনমাচনা ওৰা ভননিীল ঘলশচচতৰঔনৰ শৰঘালনা ওশৰনঙ শভশথঈ িাঈনন৷

২০১৫ ঘনত rsquoৰণটৰ অনতচকাশতও ঙশফ

ভনহাৎসৱনও ধশৰ এওাশধও ঙশফ ভনহাৎসৱত পৰিংশসত শহাৱা ঙশফঔনন ৮ এশপৰল অৰ ২৯ এশপৰল তাশৰনঔ মথািনভ শিন আন অৰ অনভশৰওা মিৰাষটৰত ভশি লাব ওনৰ৷ ১০৮ শভশন লদখকযৰ ঙশফঔনৰ শধওাংি শঘতৰগৰহৰ শিশনশ ভহাশফদযালনত সমপনন হ৷ ৰাভানচনৰ ঘশৰতৰত সাৱলীল তথা ভভকসপিকী শবন ওৰা শদৱ শন লৰ শবন-পৰশতবাআ সভানলাঘও ভহলৰ ৰা আশতফাঘও ভনতফয লাব ওনৰ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ কদনি শহৰrsquoৰল হাশিকৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচনৰশভ অআৰণ ঙনওা শতোৰ শবনৰ ফানফ মনথাশঘত পৰিংসা ওৰা হ৷

শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ-শফাধহ এআ নাভন াৰ লকত সংনমাশচত হrsquoফ ৰা সফানতালও ঈৎওে িবদন া হrsquoফ-lsquoংওফশলাrsquo৷ হ ৰাভানচন মথাথকনত এচন ংওফশলা ভানহ অশঙল৷ িনন-সনানন শদঠনও-ফাসতনৱ শওৱল সংঔযাৰ লকত সহফাস ওশৰনআ চীৱনওালৰ সমপৰক শতশতৰঙ া ফঙৰ ও াআ শদা এচন দভত শফসভৰৰী কাশৰশতও পৰশতবা শৰী শনফাস ৰাভানচন অনংকাৰ৷ ফহতনৰ ফানফ ভৰৰ ওানভাৰশৰ লহ ঈঠা সংঔযানফাৰ ংওনফাৰ

এআচন ৰাভানচনৰ ফানফ লহ শৰশঙল সঔ-দঔৰ সঙগী লহ শৰশঙল চীৱনৰ নযতভ ঘাশলওা িশি লহ শৰশঙল কশতিীল চীৱনৰ ফানফ এও নতহীন শপৰৰৰা ঈেীনা অৰ অিা-বৰষাৰ ঈৎস ৷ ৰাভানচনৰ ওনঠাৰ পৰতযাহবানৰক চীৱনলল নাশভ হা সংখাত শফনচছদ শফৰহ দশৰদৰতা শৰাক-শওাননান ানৱআ ৰাভানচনও ংওৰ ৰা শফনচছদ ওশৰফ ৰা নাশঙল৷ পৰশতশদনন সততৰশঔলালও ওাকচ ংও ওশৰফৰ ফানফ ফযৱহাৰ ওৰা ৰাভানচনন এসভত বাৱত শৰ শলনীা ওাকচৰ ওৰান া ংও ওশৰশঙল৷ নীলা শঘঞাহীনৰ শলশঔ শহাৱাৰ শঙত এনওঔন ওাকচনত শতো ৰগা শঘঞাহীনৰ ংও

৩৮

ওশৰশঙল৷ ংওনআ অশঙল ৰাভানচনৰ পৰথভ শপৰভ৷ ংওৰ ভাচনতআ শসাভাআ অশঙল ৰাভানচনৰ সভগৰ সো অৰ িশি৷

lsquoৰাভানচনrsquo িবদৰ থক হrsquoল বকৱান ৰাভঘনদৰৰ বানও৷ শৰীশনফাসৰ শৰীন পৰশতশনশধতব ওশৰনঙ বকৱানৰ িশিৰ সতৰী ৰন াও অনহানত lsquoশনফাসrsquo-এ ফচাআনঙ ফসশতসথল৷ শৰীশনফাস িবদন াৰ অকষশৰও থক লহনঙ lsquoইশবৰী িশিৰ সতৰী ৰৰ ফসশতসথলrsquo৷

১৮৮৭ ঘনৰ ২২ শিনঘমবৰত ভাদৰাঙৰ আৰrsquoিৰ (ফতকভানৰ তাশভলনাি) এ া দশৰদৰ তাশভল শৰালত চনম লহশঙল এআচনা শওংফদনতীৰ৷ িাৰীৰ শফৰীত

শওৰাৰীৰ ওাভ ওৰা ৰাভানচনৰ শদঈতাও অশঙল শও শৰীশনফাস অনংকাৰ ৷ ৰাভানচনৰ ভাত শওাভলতাভল অশঙল খৰকশহৰী অৰ সথানী ভশনদৰন াৰ শনভীা কাশওা৷ ওমভনওানভৰ এ া সাধাৰৰ চশৰত ফাস ওৰা শৰালন ানৱ পৰাতযশহও চীৱন বাৱ অৰ না নন চৰলা ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ (ঈনেঔনী শম ওমভনওানভৰ খৰন া এশতা সংৰশকষত ওশৰ ৰঔা লহনঙ৷) ৰাভানচনৰ শিৰ ফঙৰ ফসনত ভাতন আন এ া সনতান পৰসৱ ওনৰ মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল সদানকাান৷ শওনত দবকাকযফিতঃ ভৰাততবৰ শননবকচাল এনাচৰীনৰ লসনত ফানধ ঔাফলল

শনৌাোনতআ সদানকাানন ভাতৰ শতশন ভাহ ফসনত আহসংসাৰ তযাক ওশৰনল৷ ১৮৯১ অৰ ১৮৯৪ ঘনত ভাতকৰাওীন নৰ দশ সনতানৰ চনম শদশঙল মশদ শওোঘৱাওালনতআ সনতানিৰ ভতয লহশঙল৷

১৮৮৯ ঘননৰ শওাননাফা এ া শদনত ৰাভানচন ফসনত শৰাকত অিানত হrsquoল ৷ শসআফঙৰ ফসনত শৰানক ফহতনৰ খৰলল ওশঢ়াআ অশনশঙল চীৱনৰ সওৰৰ ভভকাশনতও সংফাদ৷ শনশভষনত ভতযৰ িীতল শওালাত শআ শৰশঙল এনওা এনওাশ ভানৱ-শদহ৷ শওনত ৰাভানচন ফাশঙ লকশঙল৷ ফসনত শৰাকৰ শনষঠৰ পৰহাৰও শিশ ৰাভানচনন পৰশতহত ওশৰফলল সকষভ লহশঙল৷

ফসনত শৰাকৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ াঙনতআ ৰাভানচন শতোৰ ভাতৰ লসনত ওাশিৰভত থওা ওওাওৰ(ৰাভানচনৰ ভাওৰ শদঈতাওৰ খৰ) খৰলল ৰানা হ৷ শওনত ওওানও নযাালৰ ঘাওশৰন া এশৰফলকীা শহাৱাত ৰাভানচন অৰ ভাত ওমভনওানভলল লশ অনহ৷ ৰত লও হা লহনঙআ শম ৰাভানচনৰ শতৰ খৰ অশঙল ওমভনওানভত৷ আানৰ sbquoওাংকান পৰাথশভও শফদযাল‛ত ৰাভানচনও নাভ লকাআ শদা হ৷ শওনত ওমভনওানভত থওা ওওাও (ৰাভানচনৰ শদঈতাওৰ শদঈতাও) ঢনওাৱাৰ শঙত শতোনলাও নৰ ভাদৰাঙলল মাফলকীাত নৰ৷

৩৯

ভাদৰাঙৰ শিকষানষঠানত শঢ়ফলল বাল শনানাৱা ৰাভানচনন পৰান শিকষাগৰহৰৰ ৰা শফৰত অশঙল৷ শফদযালত ৰাভানচনৰ ঈশসথশত শনভীা ওৰাৰ সংওনলপনৰ অনভাদচনওবানৱ শননাক ওৰা লহশঙল এচন ওশনেফলও৷ মানত ওশনেফলচনন ৰাভানচনৰ কশতশফশধৰ ৰত ওাঢ়া ঘওৰ ৰাশঔফ ানৰ অৰ ৰাভানচনৰ ঈশসথশতৰ শনিতা পৰদান ওশৰফ ানৰ৷ ৱনিয তাৰ শঠও ঙভাহৰ শঙনতআ ৰাভানচনৰ ওমভনওানভলল পৰতযাৱতকন খশ শঙল৷

আংৰাচী তাশভল বনকাল অৰ কশৰতত শশৰষঠ পল শদঔৱাআ ১৮৯৭ ঘনত ৰাভানচনন পৰাথশভও

শিকষা সভাপত ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনত ৰাভানচনও lsquo াঈন হাাৰ শঙনওণডাৰী সকলrsquoত নাভবশতক ওনৰাৱা হ শমঔন শিকষানষঠাননত ৰাভানচনন অনষঠাশনও কশৰতৰ লসনত শৰঘ খন ৷ তযনত বাফও সববাৱৰ ৰাভানচন শতোৰ সহাঠীসওলৰ ফানফ অশঙল এও াৰাাৰহীন অশবমক অৰ শওৌতহলৰ শওনদৰশফনদ৷ এওৰ ৰা দহনহচাৰৰ শবতৰৰ পৰশতন া সংঔযাও ৰভ শভতৰৰ ভমকাদা পৰদান ওৰা ৰাভানচনন দআৰ ফককভল ফা lsquoাআrsquo(π)ৰ ভলয শম শওাননা দিশভওললনও সমপৰক শনবকলবানৱ ওrsquoফ াশৰশঙল৷

এখাৰ ফঙৰ ফসীা ৰাভানচনৰ ভকচন াৰ সফকতৰ ংওআ শধওাৰ ওশৰ শলাআশঙল৷ এঙএলনলাশনন শলঔা (SLLoney) শতৰনওাৰশভশতৰ এঔন শওতা শকাগৰানস শকশল শনলাৱা শফসভ-শিশ ৰাভানচনন শতৰনওাৰশভশত সমপওকী সতৰ অশৱষকাৰ ওশৰশঙল শতৰ ফঙৰ ফসত৷ শনধকাশৰত সভৰ ফহ নফকআ ংওৰ ৰীকষাৰ পৰশনওাওতৰ সভসত সভাধান শলশঔ শিষ ওৰা ৰাভানচনও চযাশভশত অৰ lsquoসীভ শশৰৰীrsquoশ(Infinite Series) অওে ওশৰশঙল৷ শানধৰ ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন শতৰখাত সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল শিশওশঙল৷ অৰ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত

শতনন সভীওৰৰ সভাধান ওশৰফলল নতন এ া দধশত অশৱষকাৰ ওশৰশঙল৷

শদনও-শদনন ংও-কষধা ফশদধ শহাৱা ৰাভানচনৰ শঘনতািশিলল নৱ-শচাৱাৰ ওশঢ়াআ অশননল শচএঙওাৰৰ sbquoA Synopsis of Elementary Results in Pure and Applied Mathematics‛ িীষকও শওতাঔনন ৷ ওrsquoফ াশৰ শথবোৰালৰ ৰা এচন ফনধনৱ শকা াআ শদা এআ শওতাঔনন ৰাভানচনও অধশনও কশৰতৰ নয এঔন শঘন-চান শথৱীলল লল কrsquoল৷ াোঘ হাচাৰ সতৰনৰ

৪০

ঠাহ ঔাআ থওা শচএঙওাৰৰ এআ শফনিষ শওতাঔননআ ৰাভানচনৰ নতশনকশহত পৰশতবা অৰ ফশদধভততাৰ ঈততৰৰ খ াআ ভানৱী ঈৎওেতাৰ নৱতভ িীষকত ঈনীত ওনৰাৱাত নযতভ বশভওা লrsquoশল৷ তাৰ ৰৱতকী ফঙৰনতআ ৰাভানচনন ফানৰকাশলৰ সংঔযাৰ সমবননধ শনচাফৱীা নেষৰ অৰমভ ওশৰনল অৰ শানধৰ দিশভও মকনত lsquoআঈলাৰ-শভঙনওৰrsquoশৰৰ ধৰৱওrsquoৰ ভান শনৰৰ ওশৰনল৷ পৰনৱশিওা ৰীকষাত ঈততীৰক লহ শষাল ফঙৰ ফসত ৰাভানচনন ওমভনওানভৰ lsquoঘৰওাৰী ওলা ভহাশফদযালrsquoত শঢ়ফলল ফশতত লাব ওনৰ৷ শওনত ংওফশলা ৰাভানচনৰ ভন অৰ ভকচ ংওও ফাদ শদ ফাওীনফাৰ শফষৰ কবীৰতালল পৰনৱি ওশৰফলল ভাশনত লহশঙল৷ আাৰ শৰৰশতসবৰন ৰাভানচনন ফশততৰ সশফধা শহৰৱাআশঙল৷ ফশদধভৰে লহ ১৯০৫ ঘনৰ অকে ভাহত ৰাভানচনন খৰৰ ৰা লান ওনৰ অৰ শফিাঔাটটনভৰ ৰাচাভশনদৰত থাশওফলল ল৷ ৰাচাভশনদৰত এভাহৰ ফানফ অতমনকান ওশৰ নৰ ভাদৰাঙৰ lsquoাচছাাা ভহাশফদযালrsquoত নাভবশতক ওনৰ৷ শনঙ ংওৰ ফাশহনৰ আংৰাচীনও সাগশৰ ফাওীনফাৰ শফষত শতোৰ পৰদিকন অশঙল শনৰািাচনও৷

ৰৱতকী দ া ফঙৰত নশষঠত শহাৱা ওলাৰ ৰীকষাত ঈমকশৰ ৰাভানচন নততীৰক হ৷ শিগৰীলাবৰ অিা তানতআ চলািশল শদ ৰাভানচনন ভহাশফদযাল তযাক ওশৰনল৷ সীভাহীন দশৰদৰ অৰ ঔাদয-সংওন এআফাৰ ৰাভানচনৰ শঙ লrsquoশল৷ শওনত এআনফাৰ ফাধান ৰাভানচনৰ ভৰৰ ৰা ংও নাভৰ বতন া শঔদাফ শনাৱাশৰনল৷ ৰাভানচনন লকত এঔন শ াওাফহী ৰাশঔশঙল৷ কশৰত সমপওকী নৱয-নতন শঘনতাৰ শঢৌ শমশতাআ শতোও ভানশসও শৰভণডলত পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতাআ শসআ শঘনতাও িবদৰ অওাৰত শসআ শ াওাফহীঔনত শলশফদধ ওশৰশঙল৷

ঘৰভ দশৰদৰতা অৰ না নৰ ভাচত শদন-ৰাশত শতফাশহত ওশৰ থওাৰ ভাচনতআ এশদন ৰাভানচনৰ চীৱনলল অশহল চানওী৷ ৰাভানচনৰ তনী চানওীভল৷ সভাচৰ পৰঘশলত ৰীশত নমাী দহ ফঙৰীা চানওীন শফফানহাততৰ চীৱনৰ পৰথভ শতশন া ফঙৰ ভাতকহত ও াআ ভাদৰাঙত থওা ৰাভানচনৰ সংকী হrsquoফলল অশহল৷ লকত অশহল ৰাভানচনৰ ভাও৷ শসআ সভত চানওীৰ ফস অশঙল ভাতৰ ফাৰ ফঙৰ৷

এশতা ৰাভানচনও লানক এ া ঘাওশৰ৷ নহrsquoশল শৰাল শাহ-াল শদফ শওননলও আন া ওামকালৰ শঙত শসন া ওামকালৰ দৱাৰ ৰাভানচনন ওশৰাআ মাফ ধশৰনল৷ ফনধ এচনৰ খৰত থাশও ঘাওশৰৰ সনধান ওৰা ৰাভানচনন শদনন াৰ এনঙাৱা সভত শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ঙাতৰও শ ঈঙন ওশৰ সাভানয ধন ঈাচকন ওশৰশঙল৷ তাৰ ফাশহনৰ ৰাভানচনৰ ওাষত ঈাচকনৰ নয ঈৎস নাশঙল৷ শৰাক-ফযাশধন পৰান সবশসতত শনলাৱা ৰাভানচন ফনধৰ খৰনত নৰফাৰ সসথ লহশঙল৷ ভতযবত ওশমপত লহ ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন ফনধৰ হাতত ঘভচাআ শসআঔন ংওৰ দচনভান শিকষওলল শপৰৰৰ ওশৰফলল ননৰাধ ওশৰশঙল৷ শঙত শমশনফা ৰাভানচন সসথ হrsquoল অৰ শ াওাফহীঔন খৰাআ লrsquoশল৷

১৯১৩ ঘনত ভাদৰাঙ শফশবশফদযালত কনৱষওৰ দ লাব ওৰাৰ শঙত ভাত-তনীসহ ৰাভানচন শিশপলনওআন নাভৰ ঠাআনিাঔৰলল অশহল৷ কনৱষৰা ওশৰফলল সশফধা পৰদান ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচ (Indian Mathematical Society) ৰ পৰশতষঠাতা ৰাভাসবাভী অানৰ৷ ১৯১০ ঘনত শতনঔতৰ লকত শহাৱা এও সাকষাতত অানৰ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ শফষন জঞাত হ৷ ভাদৰাঙৰ শফৌশদধও ভহলত ৰাভানচনৰ চনশপৰওৰৰনতা এআচন ৰাভাসবাভীৰ ঈনেঔনমাকয

৪১

বশভওা অনঙ৷ ৰাচহৰ ওামকালত ঘাওশৰ এ া শফঘাশৰ শমশতা ৰাভানচনন শতোৰ শ াওাফহীঔন অাৰও শদঔৱাআশঙল শতশতা ৰাভাসবাভী অাৰত ৰভ শফসভত হতবমব লহ শৰশঙল৷ শঙত শতো ভনতফয ওশৰশঙল-sbquoশ াওাফহীত সশননশৱে শহাৱা ংওৰ সাধাৰৰ পলাপলসভনহ শভাও শিহশৰত ওশৰশঙল৷ ৰাচহ শফবাকৰ তল ঔাৰ এ া ঘাওশৰত শননাক ওশৰ এআচন শচশনাঙও সীশভত ওশৰ ৰাশঔফলল শভাৰ ভন নাশঙল৷‛

lsquoভন নথওাrsquoৰ ওাৰনৰআ দৰদশেসমপনন ৰাভাসবাভী অানৰ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ দকষতাৰ

শফষন সভাচও চনাফলল ৰাভানচনৰ ইশবৰপৰদতত পৰশতবাৰ শফষন শঘৌশদনি পৰসাৰ ওশৰফলল মৎনৰানাশসত পৰনঘো ঘলাআশঙল৷ ৰাভানচনৰ হাতত এঔন শৰঘভলও শঘশঠ ঘভচাআ শতোৰ ফনধভহলৰ ওাষলল শঠাআশঙল৷ শসআ সনতৰআ ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ ভিভগধ ওশৰশঙল বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ সমপাদও শৰাভঘনদৰ ৰাও৷ ৱনিয সননমাহনৰ শসআ ঘাৱশনত সাভানয সংিৰ বানৱা অশঙল৷ শনঙ ংওৰ এওাশধও শফষত ৰাভানচনৰ ফাধ শফঘৰৰ অৰ ঙখানঙখ শফনেষৰ শমশতা ভানহচনন সবঘনকষ পৰতযকষ ওশৰনলনতশতা ৰাৰ

ভনত থওা ৰাভানচন-শওশনদৰও সংিৰ বাৱ নতশহকত হrsquoল৷ বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ এআ দচন ফযশি মথািনভ ৰাভাসবাভী অাৰ অৰ ৰাভঘনদৰ ৰাৰ সহনমাশকতা অৰ তোৱধানত থাশওনআ ৰাভানচনন শনচৰ কাশৰশতও মাতৰা ঘলাআ কrsquoল অৰ lsquoবাৰতী কাশৰশতও সভাচrsquoৰ অনলাঘনীত পৰফনধ পৰওাশিত ওশৰফলল ধশৰনল৷ পৰওাশিত এ া ঈনেঔনমাকয শনফনধ অশঙল lsquoফানৰকাশল সংঔযাৰ শওঙভান ধভকrsquo (Some properties of Bernoulli Numbers)৷

১৯১২ ঘনৰ শহলা ভাঘকত ভাশহলী শতৰি ওাৰ শফশনভত ৰাভানচনন ততী ফককৰ এচন

শওৰাৰী শহঘান শনমশি লাব ওনৰ ভাদৰাঙ rsquo ক িােত৷ এআ ঘাওশৰন া শাৱাত ৰাভানচনও সহা ওশৰনল শপৰশঙনিনসী ওনলচৰ ংওৰ ধযাও আিশবলঈশভিলভানে৷ ওামকালত ৰাভানচন তযনত ওভক-তৎৰ অৰ শফঘকষৰ অশঙল৷ ঔফ ওভ সভৰ শবতৰনত শনচৰ ওামকালৰ ওাভ সভাপত ওশৰ ৰাভানচনন অচশৰ সভশঔশন ও াআশঙল ংওৰ ভাচত৷

১৯১৩ ঘনত ৰাভানচনৰ কাশৰশতও পৰশতবাৰ শফষন শিন আনৰ শফিান সভাচও চননাৱাৰ শমা-চা ঘশলল৷ শমা-চা ঘলানল আিশবলঈ শভিলভাে ৰাভঘনদৰ

৪২

ৰা অৰ ৰাভানচনৰ সহওভকী তথা বাৰতী কাশৰশতও সভাচৰ শওাষাকাশৰও নাৰাৰ অানৰ৷ sbquoংওত ৰাভানচনৰ দকষতা অনঙ মশদ পৰনাচনী অনষঠাশনও শিকষাৰ বাৱত ৰাভানচনৰ পৰশতবাআ সশঠও শদিত গৰসৰ শহাৱা নাআ অৰ শতোৰ সতৰসভনহা িশ ৰক৷‛ লণডনৰ ংওৰ ধযাওৰ ৰা হা এননধৰৰৰ ভনতফযআ পৰাৰশমভও মকাত শতোনলাওও শনৰাি ওশৰশঙল মশদ শতোনলানও শঘো এশৰ শদা নাশঙল৷

১৯১৩ ঘনৰ ১৬ চানৱাৰীত ৰাভানচনন কশৰতজঞ শচএআঙহাশিকলল এঔন তৰ শপৰৰৰ ওশৰনল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবাৰ সবাকষৰ ফহনওাৰী ন ষঠাৰ তৰনওআঔনন হাশিকও পৰথভাৱসথাত শফফশদধত শলাআশঙল মশদ আন ধযাওৰ দনৰ শতো ৰাভানচনৰ পৰশতবাও নসযাৎ ওৰা নাশঙল৷ শতো শতোৰ সতীথক শচআশল লঈদৰ ৰাভিক শফঘাশৰশঙল শমচন শল লঈদও আশতভনধযআ ৰাভানচনৰ ফশদধদীপততাআ শভাহাচছনন ওশৰ শলাআশঙল৷

শনচা নসনধানৰ অৰ শল লঈিৰ লসনত শহাৱা অনলাঘনাৰ নতত হাশিকন ভনতফয ওশৰফলল ফাধয লহশঙল শম ৰাভানচন এচন ঈচচতভ দকষতাৰ কশৰতশফদ৷ সাভানয শভৌশলওতব অৰ িশিনৰ শৰৰক এচন ভানহ৷‛ (A mathematician of the highest quality a man of altogether exceptional originality and powerlsquo)

ৱনিষত ৰাভানচনৰ চীৱনত এও নতন শদকনতৰ সঘনা ওশৰ শসআ ফহপৰতযাশিত শঘশঠঔন বাৰত ানলশহ৷ শওভশিচ শফশবশফদযালৰ ংওশফদ হাশিকন ৰাভানচনও শওভশিচলল অশহফলল ননৰাধ ওশৰনল ৷ শনঙ ৰাভানচনন শদি তযাক ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ িাহমৰ সভাচৰ সংসকাৰৰক ৰীশত-নীশতৰ পৰশত ৰাভানচন অশঙল তযনত শৰদধািীল৷ শসআ শৰদধাবাৱৰ

হীন-শিশঢ় শহাৱাৰ িংওানতআ ৰাভানচনন সভদৰমাতৰা ওশৰফলল আচছও নাশঙল৷

আএআঙননবাআল নাভৰ হাশিকৰ এচন সতীথকআ শসআভহতকত ভাদৰাঙনত ধযানা ওশৰ অশঙল৷ হাশিকৰ ৰাভিকভনভক এআচন ধযানও ৰাভানচনও লণডনলল লল শমাৱাত মনথে তৎৰতা শদঔৱানল৷ ৱনিষত ১৯১৪ ঘনৰ ১৭ ভাঘকৰ শদনাঔন ৰাভানচনৰ সভদৰমাতৰা অৰমভ হrsquoল৷ ৱনিয শতোৰ এআ মাতৰাত শতোৰ তনী অৰ ভাতন সংক শদা নাশঙল৷

বাৰতৰ শৰীশনফাস ৰাভানচন অৰ শওভশিচৰ ংওশফদ হাশিক অশঙল দ া শফৰীতধভকী ঘশৰতৰ৷ দঔন শবনন শদিৰ দশ শবনন ফযশিতব-শতোনলাওৰ ধভক অঘাৰ-ফযৱহাৰ ৰীত-নীশত চীৱন-ধাৰৰৰ লিলী শঘনতাৰ কঠন শফশবাস-সওনলানত অশঙল শবননতা৷ ৰাভানচন অশঙল ৰভ ইশবৰ শফশবাসী৷ অনহানত হাশিক অশঙল এচন নজঞফাদী৷ পৰভাৰ শফহনন হাশিকন ংওৰ সতৰসভহ অৰ তাত সভাধানসতৰত শতন নলকশঙল৷ এআন া শদিত ৰাভানচনন এও অশবমকওৰ শফশবাস ভাশন ঘশলশঙল৷ শতোৰ পৰভাৰৰ শৰৱনতক শফশবাস ওশৰশঙল শতোৰ সবজঞাৰ (Intuition) পৰঔৰতাও৷ লনশষঠও শহনদৰ সওনলা শনভ-ওানন ভাশন ঘলা ৰাভানচনন অনশও শিশনশ ত থওাৰ সভনতা ভাঙ-ভাংস ভঔত শদা নাশঙল অৰ চা-াতল নওৰালও এ া শদননা শতফাশহত ওৰা নাশঙল৷

১৮৭৭ ঘনৰ ৭ শপবৰৱাশৰত আংনলণডৰ ঙানৰৰ শিননলখ নাভৰ ঠাআত এ া শিকষওৰ শৰালত চনমগৰহৰ ওৰা কিনি শহৰৰল হাশিকও সভৰৰ ওৰা হ সংঔযাতে অৰ কাশৰশতও শফনেষৰলল অকফনঢ়াৱা সাভানয ৱদানৰ ফানফ৷ ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔ ঈশলৱা কশৰতজঞ হাশিক চনসভশে

৪৩

ঈৎশততেৰ (Population Genetics) শকষতৰত ঈদভাৱৰ ওৰা sbquoহাশিক-শৱনফাকক‛ নীশতৰ ফানফ শফঔযাত৷ শলঔও শহঘান সশৰশঘত হাশিকৰ নযতভ ওশততব হrsquoল ১৯৪০ ঘনত শতোৰ িাৰা ৰশঘত ফহল চনশপৰ গৰনথ lsquoA Mathematicians Apologyrsquo(৷) শসভথ ৰসকাৰ ৰনল দও শি ভককান দও শঙলনবোৰ দও ওrsquoশল দওনও ধশৰ শওআফা া ফো া-সনমানননৰ শফবশষত ভহান কশৰতজঞচনৰ ১৯৪৭ ঘনৰ ১ শিনঘমবৰত ভতয লহশঙল৷

ভহান কশৰতজঞ হাশিক অশঙল এচন শিনও নপৰভী৷ এফাৰ হাশিকন এঔন শিনও শঔল ঈনবাক ওশৰ অশঙল৷ শতনননত দিকও ফশহ থওা সথানৰ ৰা হা এও ঈজজবল ৰশিন িীচৰ শফ ঙনভনচনও মনথে সবশসতত শনলাৱা শদঔা কrsquoল৷ শফ ঙনভনৰ অশততৰ পৰশত সোহাশৰ চনাআ অমপাানৰ শাহৰৰ ঈৎসৰ সনধান ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ পলত শঔল কষননতওৰ ফানফ ফনধ হrsquoল৷ ৱনিষত শাহৰৰ ঈৎস lsquoশাহৰrsquoলল অশহল৷ শাহৰৰ ৰশিৰ

ঈৎস লহনঙ একৰাওী শওrsquoথশলও ধভকমাচওৰ ফহল ফওৰ ৰনত লশভ থওা এ া পৰওাণড িঙৰ পৰতীও৷ িঙৰ পৰতীওন া অোতৰাআ থrsquoফলল অমপাাৰিন ততাশলনও ধভকমাচওচনও ননৰাধ ওশৰনল৷ ইশবৰৰ শসততবলল সদানআ শদানভাচাত থওা হাশিকন এআ ওথাত আভাননআ ৰং ানল শম এআ অনভাদচনও ওথান াৰ শফষন ফৰকনা ওশৰ হাশিকন

শবাচন শফৰশতৰ সভত শতোৰ ধভকপৰাৰ ফনধসওললল শঘশঠনআ শলশঔ শলানল৷

মশদ হাশিকন ১৯০৮ ঔন কনৱষৰা তৰ শলশঔশঙল তথাশনতা কশৰতৰ ফযৱহাশৰও শদিন াৰ পৰশত শতোৰ অগৰহী নাশঙল৷ তনফাৰ কনৱষৰাৰ শবতৰত শতোৰ ভাতৰ এঔন কনৱষৰাতৰনহ ফযৱহাশৰও শদিত পৰনাক ওৰা লহশঙল-অৰএআঘ ৰিি ধযনত৷

এশতা অনহাো-ঙশফঔনৰ ভাচলল৷ sbquoMathematics rightly viewed

possesses not only truth but supreme beauty‛-িা াণড ৰানঙলৰ শঘততাওষকও ঈশিন ানৰ অৰমভ শহাৱা ঙশফঔনৰ ওাশহনীৰ সঘনা হ ১৯২০ ঘনত শওভশিচৰ শিশনশ ওনলচত শলঔও-কশৰতজঞ হাশিকন শনচা ওকষত ফশহ এঔন গৰনথ ৰঘনা ওশৰ থওাৰ দিযন াৰ ৰা৷ িাদ ত ধবশনত হ হাশিকৰ ওে৷ হাশিকৰ ওেআ লও মা-sbquoI owe more to him than to anyone else in the world

and my association with him is the one romantic incident of my life‛

তাৰশঙনতআ ঙশফৰ ওাশহনীন কশত ওনৰ ১৯১৪ ঘনৰ ভাদৰাঙলল৷ কাশৰশতও শফসভ ৰাভানচনৰ শদিলল৷ শদঔঈৱা হ- ভশনদৰৰ ভশচাত ঘওনশনসনলনৰ ংও ওৰাত ভঘগল লহ থওা ধশত-ওতকা শৰশহত মৱও এচনও৷ শমন ভশচাঔন ভশচা

৪৪

নলহ এঔন পৰওাণড ওাকচনহ৷ নাভশকশৰ শদৱীৰ ভশনদৰত ভশচাৰ সফকতৰ ঠাআ সংঔযানৰ ৰক ওশৰ শনলাৱা শসআচন অন শওাননা নহ-কাশৰশতও শফসভ শৰীশনফাস ৰাভানচন৷

শসআশঔশন সভ অশঙল ৰাভানচনৰ চীৱনৰ পৰতযাহবানৰক ফঙৰ৷ শৰাল শাহ-াল শদফৰ ফানফ ঘাওশৰ শফঘাশৰ হাৰাৰ লহ ৰা ৰাভানচনৰ এ া শঘনতাগৰসত-শফভষক ৰও ঔফ সতওকতানৰ শৰঘালনও ঙশফঔনত ঈসথান ওশৰনঙ৷ শদঔঈৱা লহনঙ দশৰদৰতা অৰ ঔাদযসংওন শওাগা ওশৰ শনলাৱা মৱও ৰাভানচনৰ লদনশনদন চীৱনমাতৰা৷

তনী চানওী অৰ ৰাভানচনৰ শফফানহাততৰ চীৱননওা ফৰ কবীৰবানৱ ঙশফঔনৰ ওাশহনীন সপিক

ওশৰনঙ৷ চানওীৰ ব লহশঙল-চাননাঘা ৰাভানচনন শফনদিলল লক তনীও াহশৰ মা৷ সবাভীৰ ৰা থও শহাৱাৰ নতহীন শফদনাআ চানওীও শফহবল-শফঘশলত ওশৰ তশলশঙল৷ ৰাভানচন শফনদিলল শমাৱাৰ শফদাৰ ভহতকন া ঙশফঔনৰ নযতভ এশ অনৱশকও ভহতক৷ শফদনাচচকৰ ওেনৰ দঘওনৰ ঘওনলা শনকৰাআ চানওীন ৰাভানচনও ননৰাধ ওনৰ-sbquoশভাও াহশৰ নামাফা৷‛ নবশতিীল ৰাভানচনন দগৰ পৰতযনৰ সোহাশৰ চনা-sbquoশওশতা নামাো৷‛ শত-বশিত কদকদ লহ তাৰশঙত চানওীন ৰাভানচনৰ বশৰ

সপিক ওনৰ৷ লক থওা নাঔনলল ফহৰ থৰ লহ ঘাআ থানও চানওীন৷ দঘওত কবীৰ অসথা অৰ শফশবাস-ৰাভানচনন শতোও াহশৰ নামা৷ াহশৰফ শনাৱানৰ৷

এওভাতৰ কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওৰাৰ ভাননসনৰনহ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত দাকৰ ওশৰশঙল মশদ হাশিক অৰ শল লঈিৰ ৰাভিকিনভ ৰাভানচনন শিশনশ ওনলচত াঠ গৰহৰ ওশৰফলল ভাশনত হrsquoল৷ ংওিাসতৰৰ সকবীৰ জঞান শফহনন ৰাভানচনৰ ফানফ ংওৰ সভসযাসভহ পৰভাৰ ওৰা ওাভন া ওেওৰ লহ শৰফ৷ শওননা ৰাভানচনৰ হাতত সভসযানফাৰৰ সভাধানসতৰ অশঙল শঠনওআ শওনত শসআনফাৰৰ সতযাসতয শনৰৰৰ ফানফ ৰাভানচনৰ ঘৰত শওাননা পৰভাৰ নাশঙল৷ কশতনও

হাশিকন শফঘাশৰশঙল শম ৰাভানচনৰ সতৰসভহ মনথাশঘতবানৱ পৰভাশৰত হও৷ লকনত ওনলচত দআ-এ া াঠ গৰহৰ ওশৰনল আংৰাচী বাষান া ৰাভানচনৰ অোধীন লহ ঈশঠফ অৰ শতোনলাওৰ বাৱ-শফশনভ ওামক সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ ৰাভানচনন লকত দঔন শ াওাফহী লল লকশঙলশম দঔনন হাশিক অৰ শল লঈিও সতশমভত ওশৰ শলাআশঙল৷ শফসভাহত লহ শল লঈনি লওশঙল শম শতনন এঔন শ াওাফহী পৰসতত ওনৰাোনত ভানহৰ এ া চীৱনওাল পৰনাচন হrsquoফ৷

৪৫

ৰাভানচনও হাশিকন শফশবশফঔযাত কশৰতজঞ আঈলাৰ অৰ চানওাশফৰ সভমকাৰ ফশল শবশহত ওশৰশঙল অৰ পৰশতভহতকনত ওনলচৰ াঠদান ওামকত ভননাশননৱি ওশৰফলল অনতশৰও ননৰাধ ওশৰশঙল৷ ংওত পৰভাৰ শফহনন শম সওনলা শনসফল-শসআ ওথা ফাৰমবাৰ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওাৰত শলাআ অশঙল৷ হাশিকন ৰাভানচনও শিশনশ ওনলচৰ শফঔযাত শৰআন শথবোৰালন ালল লল লকশঙল অৰ শনচৰ পৰশতবা অৰ শভধাৰ সবাকষৰ এআন া শথবোৰালত

কজ কচীালও ৰাশঔ লথ মাফলল ঈৎসাশহত ওশৰশঙল৷ ংওও শওনদৰ ওশৰনআ দআচন কশৰতজঞ

সভন-সভন তওকত শলপত লহশঙল৷ ৱনিয শওশতাফা তওকআ কশৰতৰ সীভা শতিশভ ধভকী শফশবাস অৰ ইশবৰী ধাৰৰাৰ কণডী সপিক ওশৰশঙল৷ শস শমনআ নহও হাশিকৰ অপৰাৰ শঘো অৰ ভহানবৱতাৰ শচাৰনতআ ৰাভানচনন লণডন কাশৰশতও সভাচত শতোৰ পৰথভঔন কনৱষৰা-তৰ পৰওাি ওশৰফলল সভথকৱান লহশঙল৷ sbquoচশ ল শমৌশকও সংঔযা‛ৰ এআঔন কনৱষৰা তৰত সশননশৱে দ াভান সতৰৰ পৰভাৰ অকফঢ়াআ ধযাও হাশিকন ৰাভানচনৰ সাপলযভঔী মাতৰাত সশিবানৱ ংিগৰহৰ ওশৰশঙল৷

পৰথভ শফশবমদধৰ সভত ৰাভানচন শিশনশ ওনলচনত অশঙল৷ পৰঘৰ ঔাদয-সংওন চৰলা ওৰা ৰাভানচন শসআ সভত শশৰৰীলফষভযৰ ভভকাশনতও পৰহাৰনৰা সনমঔীন লহশঙল৷ শশবতাংক ফাশহনীৰ িাৰা ৰাভানচন িাশৰৰীওবানৱ পৰহত লহশঙল ৷ ঘড়ানতবানৱ ও ফাওযফাৰ শননকষ ওশৰ ৰাভানচনৰ ফচাৰৰ শভানা লণডবণড ওশৰ ভাচৰাসতাত শসোঘৰশত ওশৰ শনলাৱা লহশঙল৷

শসশনন ৰাভানচনন তনীলল শঠৱা

তৰনফাৰ ভাতন লওৱাআ শথাৱাত চানওীন শসআসভহ ঢ়াৰ ৰা ফশিত হrsquoফলকীা লহশঙল৷ ভঠনত ভানশসও অৰ িাশৰৰীও দনা া শদিৰ ৰাআ দনমকাকৰ ফশলা ফা ফশলশঙল৷ ৰাভানচন শ শফনৰাকত অিানত লহশঙল৷ শৰৱশতকত চলফা অৰ ঔাদযাবাৱ অশঙল আাৰ ভল ওাৰৰ৷ তথাশনতা নৰীা কানৰআ ৰাভানচনন হাশিকৰ লসনত লক লাশক শিশন নৰ নযতভ শণডত ভানহ শভচৰ শভওনভাহনৰ ভঔাভশঔ লহশঙল৷ শভওনভাহনৰ পৰতযাহবান সবীওাৰ ওশৰ ৰাভানচন অৰ হাশিকন শতোৰ ংওৰ মদধত ৰাসত ওনৰ৷ ৰাভানচনৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাআ ফাক-সতবধ ওশৰ শলাআ শভওনভাহনও৷

৪৬

ৰাভানচনৰ িাশৰৰীও ৱসথা িভাৎ চশ লৰ ৰা চশ লতৰ হrsquoফলল ধনৰ৷ সবাসথয-ৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অনহ শম ৰাভানচনৰ অস িভাৎ শ অশহনঙ৷ হতাি-শফভষক ৰাভানচনৰ ঘওনৰ নধওাৰৰ ফাশহনৰ আন এনওা শঘশন শনানাৱা হrsquoল৷ চীৱনৰ সওনলা অিা-অওাংকষা শমন ধশলসযাৎ লহ কrsquoল৷ হঠানত শমন শনশিি লহ কrsquoল ংওনৰ চকত শচনাৰ সনান৷ শাৱা-শনানাৱাৰ অশলনদানভাচাত অতমশফনবাৰ লহ থওাৰ সওৰৰ ৱসথানতআ এঔন ফানঙ ঔশনদাআ লথ কrsquoলশহ ৰাভানচনও৷

সহনী িাশৰশৰও মিৰাত শে

ৰাভানচনও বশতক ওনৰাৱা হ সথাী শঘশওৎসা-শওনদৰত৷ ততাশলনও ঔফৰ শপৰৰৰ ওৰা হrsquoল হাশিকলল৷ হাশিক লক তৎভহতকনত ঈশসথত হ ৰাভানচনৰ ওাষত৷ সাভানয সশসথৰ নবৱ ওৰাৰ শঙত ৰাভানচনন হাশিকৰ সনমঔত ওrsquoফলল অৰমভ ওনৰ শতোৰ ঘভৎওাৰী পৰশতবাৰ ঈৎসৰ শফষন৷ ইশবৰৰ শসততবও লল সদা সশনদহান কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনৰ ওশতৰভ ইশবৰ শফশবাসৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ চাশনফ াশৰনল নাভশকশৰ শদৱীৰ ভাহাতমযৰ শফষন৷ শঘশওৎসা-শওনদৰৰ শফঘনাত ফশহ থওা দফকল ৰাভানচনৰ ওথানফাৰ হতফাও-শফশসভত লহ এওানতভনন শশন মা হাশিকন৷ নাভশকশৰ শদৱীন ৰাভানচনৰ লকত ওথা ানত৷ শওশতাফা শনদৰাৰত ৱসথাত

নাআফা শওশতাফা পৰাথকনাৰত ৱসথাত থওা ৰাভানচনও ংওৰ লফশঘতৰভ চকত এঔনৰ সনমভদ শদনশহ এআকৰাওী শদৱীন৷ হাশিকন পৰতযততৰত ও শম-পৰভাৰ শফহনন শতো শওাননা ওথানতআ শফশবাস নওনৰ৷ শওনত ৰাভানচনন ও শম-শমশতাললনও এ া সভীওৰৰত বকৱানৰ শঘনতা পৰশতপশলত নহ শতশতাললনও শসআ সভীওৰনৰ ৰাভানচনৰ ফানফ শওাননা তাৎমক ফহন নওনৰ৷

১৯১৮ ঘনত ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয দ মঘা হ৷ ৰাভানচনৰ চীৱনৰ নযতভ সঔদাও ভহতকন াৰ ফাসতৱাশত ওৰাৰ অোৰনতা ভঔয

বশভওা অশঙল কশৰতজঞ হাশিকৰ৷ শিশনশ ওনলচৰ শনতসথানী শণডত ভহলৰ সনমঔত শতো ৰাভানচনন অশৱষকাৰ ওৰা সতৰসভহ অৰ শসআসভহৰ পৰভাৰ শত শফশবাসনমাকযতানৰ দাশগ ধশৰশঙল অৰ ৰাভানচনও সবয দ শদফলল ঈচচ দফীধাৰী শভওনভাহনও শতন শনাআশঙল৷ ঈনেঔয শম ভাাংওী সভীওৰৰ শনশদকে ঔণড ৰাশি ঈফততী অৰ শত চযাশভশতও পলন সমবনধী ফহনতা কনৱষৰাতৰ ৰাভানচনন শসআনঙাৱা সভৰ শবতৰত পৰওাি ওশৰশঙল৷

১৯১৯ ঘনত ৰাভানচনন বাৰতলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷ শমঔন কাড়ীত ঈশঠ হাশিক ৰাভানচনৰ ওাষলল শফদা চনাফলল অশহশঙল ৰকৰ ওশৰ হাশিকন

৪৭

কাড়ীঔনৰ নমবৰন া (১৭২৯) দবকাকযৰক ফশল লওশঙল৷ শওনত হাশিকৰ ৰকৰও নসযাৎ ওশৰ ৰাভানচনন ততাশলনও লও ঈশঠশঙল-sbquoএআন া দ া শফনলক শফনলক ঈাননৰ দ া খনাঙকৰ শমাকপলসবৰন পৰওাি ওশৰফ ৰা অ াআতলও সৰ সংঔযা৷‛ হাশিকৰ োঠনৰ এ া হাোশহ সৰশও শৰশঙল৷ ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধা হাশিকৰ ওাৰনৰ সদানআ অশঙল শফসভওৰবানৱ সাভানয৷নৰ সাকষাৎ শহাৱাৰ পৰশতশৰশত পৰদান ওশৰ ৰাভানচনন হাশিকৰ ৰা শফদা ললশঙল৷

শওনত দবকাকযচনওবানৱ বাৰতত ঈশসথত শহাৱাৰ শঠও এফঙৰৰ াঙনতআ ৰাভানচনন শথৱী তযাক ওশৰশঙল শঘৰশদনৰ ফানফ৷ ৰাভানচনৰ ভতয-সংফাদ লাব ওশৰ কশৰতজঞ হাশিক শতি ভভকাহত লহ শৰশঙল৷ শিশনশ ৰ সবয সভাচত শথাওাথশও ভানতনৰ হাশিকন দঃসংফাদন া শখাষৰা ওশৰশঙল অৰ ৰাভানচনৰ সাশননধযআ শতোও শওভান দৰললনও পৰবাৱাশেত ওশৰশঙল-তাও পৰওাৰানতনৰ ফচাফলল শঘো ওশৰশঙল৷

ভাতৰ শতশতৰঙ ফঙৰ ফসনত কশৰতৰ চকতত এও সদৰপৰসাৰী অৰ মকচী পৰবাৱ ৰাশঔ লথ শমাৱা বাৰতফষকৰ নযতভ শশৰষঠ কশৰতজঞচনলল এআন া শলঔাৰ চশৰনতআ মাোশঘনলাো িতনওাশ নভসকাৰ৷

শৰনিষতঃ শিশ ঙ কশৰতজঞ কিনি শহৰৰল হাশিকৰ সাশননধযলল নহানহোনতন ৰাভানচনৰ পৰশতবা অৰ শভধাআ হনতা ঈৎওেতাৰ শফতৰ ৰি লাব নওশৰনলনহোনতন৷ হনতা দশৰদৰতা অৰ অিাহীনতাৰ ভাচনতআ ৰাভানচনন চীৱনৰ ফাওীনঙাৱা সভ াৰ ওশৰফলকা হrsquoলনহোনতন৷ শসননহ অভাৰ বাৰতী সভাচ এআচন শিশ ঙ কশৰতজঞৰ পৰশত সদানআ শৰদধািীল অৰ ওতজঞ লহ থওা ঈশঘত৷ সমপৰক এ া শবনন শৰনৱিৰ ৰা ঈশঠ হা ৰাভানচনও ফচাআ-ফঢ়াআ শতোও ংওৰ ৰমপৰাকত অৰ শদধ থন ানৰ মাতৰা ওনৰাৱাআ কশৰতজঞ হাশিকন ৰাভানচনও ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবযদত শধশষঠত ওৰাফলল সভথকৱান লহশঙল৷ ৰনল ঙrsquoঙাআশ ৰ সবয শহাৱাত ৰাভানচনৰ শনচা ধযৱসা দঢ়তা অৰ শভধাআ শমভান সহা ওশৰশঙল ৰাভানচনও এআ সনমানপৰাশপতৰ শদনি অগৱাআ শনাত হাশিকৰ ঐওাশনতও শপৰৰৰা অৰ সহনমাশকতান শসভানন সহা ওশৰশঙল৷ ৰাভানচন অৰ হাশিকৰ এআ নফদয মকলফনদীন কশৰতৰ আশতহাসত এও নতন মকৰ সঘনা ওশৰশঙল অৰ এআ মকলফনদীনওআ নভ ৰত তশল ধশৰনল sbquoদা শভন হ শনঈ আন শপশনশ ‛নাভৰ ঙশফঔনন৷

৪৮

sbquoThe ultimate measure of a man is not where he stands in moments of comfort and convenience but where he stands at times of challenges and controversy‛

- Martin Luther King Jr

শথৱীৰ ৰা ৫ শওাশ শওনলাশভ াৰতলও শধও শনলকত থওা ৰগা গৰহ- ভংকল ৷ ধশৰ লও অশন এআভহতকত ভংকল গৰহত অনঙ৷ ভংকলৰ বঔণডত ঘশল থওা নাঙাৰ এও ঐশতহাশসও শবমানৰ অশন এচন নযতভ সদসয৷ ভংকলৰ ভাশ ানী ফা চলফা অৰ চীৱৰ শসততব সমবনধী শফশঘতৰ তথযৰ নসনধান নেষৰ অৰ সংগৰহত অশন অৰ অনানাৰ শবমানৰ সংকীসওল এশতা বীষৰ ফযসত ৷ শতনন ফযসততানৰ বৰা কষৰ এ ানতআ-শমশতা অনানানলানও ৰভ ভননানমানকনৰ শনচ শনচ দাশতব ালন ওশৰ অশঙল শতনন এ া ভহতকনতআ অনানানলাওৰ ওাৰত শৰলশহ এও ঈৎওোশভশশৰত

সতওকফাৰীndash sbquoএচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ এচাও পৰঘণড ধভহা অশহ অনঙ৷ সওনলানৱ শনৰাদ সথানলল অশহফ লানক৷‛ ভহতকনত লহ-লঘ অৰমভ হrsquoল৷ পৰাৰনািী এআ ধভহাচাওৰ ৰা ৰকষা শাৱাৰ শনশভনতত শফনিষ শবমানন াৰ শনততব শলাৱা ফযশিচনন শবমানৰ চৰৰী সভাশপত শখাষৰা ওশৰনল অৰ তৎওানল সওনলানও লল শনৰাদ সথানত থওা মানৰ শদনি মাফলল ধশৰনল৷ শওআশ ভান শঙনওণডৰ শবতৰনত পৰঘণড ধভহাচাও অনানানলাওৰ ওাষ ানলশহ৷ শফধবংসী ধভহাৰ তীি শসাোত শবশদ মানঔনলল অগৱাআ লক থানওাোনতআ ধভহাত ঈশৰ হা অৱচকনাসদি ওশঠন সাভগৰীন অনানাৰ শদহত

দাদা

৪৯

সনচানৰ ঔশনদানল অৰ অনানাও লওনত শন অোতৰত শলানললক৷ ভহতকনত অশন দলন াৰ ৰা শফশচছনন অৰ সংনমাকহীন লহ শৰল ৷ অনানাৰ শফনিষ শাঙাওনমাৰত সংনমাশচত এনণটনািাল ধভহাআ শঙশগ শলানল মাৰ পলত অনানাৰ সামপৰশতও ৱসথান সমবনধী শওাননা তথযনআ অনানাৰ সংকীফনদআ ঈদধাৰ ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ ধভহাত অনানাৰ ভতয লহনঙ ফশল শতোনলাওৰ ভনত িংওা কঢ় লল ঈশঠল৷ শসশনন মানৰ চৰৰী ঈৎনকষনৰ সভনা ঘৰ ঘাশ অশহনঙ৷ ৱনিষত অনানাৰ ভতয সমপওকী িংওা শফশবাসলল শৰৰত হrsquoল অৰ ঈাশফহীন লহ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাও এশৰ গশঘ অশহল৷

শওনত অিমকচনও ওথান া হrsquoল শতোনলানও বফাৰ দনৰ অনানাৰ ভতয শহাৱা নাশঙল৷ ধভহাচাওৰ ৱসান খ াৰ শঙত অশন সশমবৎ খৰাআ পানল ৷ শ ত শসাভাআ অনঙ এনণটনাৰ বগা ওৰা৷ পৰঘণড মিৰাও এওাষৰীা ওশৰ অশন ঔশ ঔশ Habলল কrsquoল৷ (Hab-ভহাওািঘাৰীসওনল শমন া তযাধশনও অশৰসথলত থাশও ভংকলত কনৱষৰা ওশৰ অশঙল) শহফত দাকৰ ওশৰ অশন শননচআ শনচৰ শঘশওৎসা ওশৰনল৷

সশসথৰ শহাৱাৰ শঙত অনানাৰ নবৱ হrsquoল- চনপৰাৰীহীন ভংকল গৰহন াত অশননআ এশতা এওভাতৰ ফাশসনদা৷ অনানাৰ সতীথকসওনল অনানাৰ শফহননআ শথৱী শবভনঔ কভন ওশৰনঙ৷ লওনত অনানাও ফকতপৰভাৰ শনসঙগতাআ অগশৰ ধশৰনল৷ ৱনিয শসআা সবাবাশৱনওা৷ ওাৰৰ অশন থাশওফলকীা lsquoশহফrsquoঔনৰ শনভকাৰ ওৰা লহনঙ ভাতৰ ৩১ শদন শ শওফৰ ফানফনহ৷ তাৰশঙত শসআঔনন অনানাও মকাপতশৰভানৰ শকসনচনৰ শমাকান ধশৰফ শনাৱাশৰফ৷ ফহনওআ া তযাৱিযওী ঈাদান শফওল

হrsquoফলল অৰমভ ওশৰফ৷ নাঙাৰ লকত শমাকানমাক ওশৰফ ৰালও অনানাৰ ঘৰত শওাননাধৰৰৰ ওামককষভ মিাশত ভচত নাআ৷ সমভাফয ৰৱতকী ভংকল শবমানন াৰ ফানফ অশন নকষা ওশৰফ লাশকফ ঘাশৰ া ফঙৰ৷ ধশৰ লও শসৌবাকযিনভ এআনওআ া ঘতক বল পৰভাশৰত হrsquoল৷ শওনত তথাশনতা অনানাৰ চীাআ থওাৰ সমভাৱৰীতা নকৰয৷ শওননা অনানাৰ ঘৰত মকাপত শৰভাৰৰ ঔাদয-সমভাৰ নাআ৷ শওআশদনভানৰ শঙনতআ অশন বশকফ লাশকফ বাৱনী ঔাদয-সংও ত অৰ ঔাদয শফহনন অশন চীাআ থাশওফআফা শওআশদন এশদন এসপতাহ শন শানধৰশদন কশতনও অশন বাশফফ ানৰ- অশন ভাতৰ শওআ াভান শদনৰনহ অলহী৷

শিষত লক অনানাৰ হাতত লৰনঙ দ া শফওলপ ndash

(ও) চীাআ থওাৰ সভসত ফাসনা শৰতযাক ওশৰফ৷ ভচত থওা ঔাদয-সাভগৰী শিষ শনানহাৱামকনত অশন চীাআ থাশওফ৷ শৰশসথশতন অনানাও মrsquoললনও লল মা অশন তrsquoললনও মাফ৷ শমশদনাআ ঔাদয-সাভগৰী শিষ হrsquoফ তাৰ শঙশদনাৰ ৰাআ অশন শতলশতললও ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰফ৷

(ঔ) অশন চীাআ থওাৰ ফাসনাও চলািশল শনশদন৷ অশন ভনভক ভনভক হদঙগভ ওশৰফ শম- পৰা াোঘ শওাশ শওনলাশভ াৰ দৰত ৱশসথত শথৱী নাভৰ গৰহন ানৱ অনানাও এআভহতকত হাত ফাঈল শদ ভাশত অনঙ৷ শথৱী নাভৰ গৰহন াত অনানাৰ এঔন খৰ অনঙ৷ খৰত অনানাৰ শপৰচন অনঙ৷ শতোনলাওৰ সনমঔত লক ঈশসথত হrsquoফলল অনানাৰ ভনন া ফযাওল লহ ঈশঠফ৷ শতোনলাওৰ ঈজজবল ভঔনওআঔনত শচশলশও ঈঠা অতমীতাৰ শননবকচাল ৰনৰঔা এফাৰ শননঘআ ঘৰৰ ৰা ঘাফলল অশন ঈিাঈল লহ ঈশঠফ৷ চীাআ থওাৰ এআ ৰভ

৫০

িশিিালী ফাসনাআ িভিঃ অনানাৰ ভন-ভকচ শধওাৰ ওশৰফ অৰ ৰগা গৰহ ভংকলৰ এআ ঘৰভ শফদচনও সংও চনও অৰ শনসংক ৱসথাত থাশও অনানাৰ ভঔৰ ৰা সৰশও শৰফ সংওলপসঘও িবদনওআ া - lsquoIm not gonna die herersquo

অশন এশতা শওানন া শফওলপ অদশৰ ল-শসআ ওথা শভাতলও শফশঙ বালদনৰ চাশনফ অশন৷ শওনত শৰিশল সকন শৰঘালনা ওৰা ২০১৫ ঘনৰ শফঔযাত ফহপৰিংশসত অৰ ফহচন সভাদত ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফ sbquoদা ভাশ কান‛ৰ ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনন ফাশঙ লrsquoশল শিতীন া থ৷ পৰঘণড

ধভহাচাওৰ ওৱলত শৰ ভাওক ৱা শনৰ ভতয শহাৱা ফশল নভান ওশৰ শতোৰ ফনধ-ভহাওািঘাৰীসওনল শতোও তানত এশৰ লথ শমশতা গশঘ অশহল শতশতা ভাওক ৱা শননৰা ভন-ভকচলল চসম শনশতফাঘও শঘনতাৰ শসাোত লফশঙল৷ ভতযৰ বন শতোৰ ৱনঘতন ভনত শথতাশ ললশঙল৷ শওনত চীাআ থওাৰ ঈদগৰ ফাসনা শমশতা এচন ভানহৰ ভন-ভকচত গশৰললনও সংসথাশত হ শতশতা শথৱীৰ লঙঘৰী

ওলপনী দনমকানকা শসআ ফাসনাৰ সনমঔত সৰ লহ

নৰ ৷ চীাআ থওাৰ ফাসনাআ পৰশতনৰাধয সঈচচ ৰ এ া শৰগৰহ ওশৰ সনমঔৰ ফনধ থনফাৰ এ া এ ালও ঔশল শদন৷

ভংকল গৰহৰ শঘৌশদনি সংওন অগশৰ থওা ভাওক ৱা শননৰা চীাআ থওা দদকানত ফাসনা অশঙল

অৰ শসআ দদকানত ফাসনানওআ নাভ শদা হrsquoল ndashlsquoদা ভাশ কান৷rsquo চীাআ থাশওফলল ভাওক ৱা নীন শও শও ওৰা নাশঙল ভানহৰ শফষঠা অৰ ওশতৰভবানৱ পৰসতত ওৰা ানীনৰ ভাওক ৱা শনন lsquoশহফrsquoৰ শবতৰনত অলৰ শঔশত অৰমভ ওশৰনল৷ ভাওক ৱা শন এচন ঈশদভদশফজঞানী অশঙল৷ শম ভগলৰ ভাশ ত ঈশদভদৰ নাভত তৰ এিানলা নাশঙল শসআ ভাশ নত ভানওক

অলৰ শঔশত ওশৰ সপল হrsquoল৷ ভানওক িাগৰ িাগৰ অলনফাৰ শকা াআ লথ সৰ অলনফাৰও নৰ ফীচ শহঘান ফযৱহাৰ ওশৰনল৷ শওনত দবকাকযৰ ওথা পৰঘণড এচাও ধভহা এশদন lsquoশহফrsquoৰ শকালাওাৰ পৰনৱিথ শবশদ শবতৰলল শসাভাআ অশহল অৰ সভসত অল নে ওশৰ শলানল৷ শকা াআ শথাৱা অলশঔশননৰআ ভানওক ওভ শৰভানৰ ঔাআ শদন ও াফলল ধশৰনল৷

আপানল ভংকলত ভাওকৰ চীাআ থওাৰ শবমান ঘশল থানওাোনতআ নাঙাৰ শবমানসভহৰ

৫১

শৰঘালনা ওৰা নযতভ ফযশি শবননঘণট ওাৰ অৰ শঙন লাআ ওশভঈশননওিযন শফবাকৰ ওভকী শভশনদ ানওক ভগল গৰহত ভাওক ৱা শনৰ কশতশফশধ লকষয ওশৰনল৷ ভহতকনত এও ঈৎওোশভহশল পৰৱল ঘান নাঙাৰ বযনতৰ শতালাৰ লকানল ৷ ওাৰৰ নাঙাআ আশতভনধযআ ভাওকৰ ভতয শহাৱা ফশল বাশফশঙল৷ এশতা ভাওকৰ সনমভদ াআ শতোৰ লকত শওদনৰ শমাকানমাক ওশৰফ াশৰ শতোও শওননলও নৰ শথৱীলল খৰাআ অশনফ াশৰ-শসআশফষন নাঙাৰ তীকষন ভকচ ফযসত লহ শৰল৷ ফযসত লহ শৰল শওশলপশৰকাশসথত শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীৰ শফজঞানীসভাচ৷

শসশনন ১৯৯৬ ঘনৰ ৰা ভংকলৰ ভাশ ত

শনৰৱ লহ থওা lsquoাথপাআণডাৰrsquoশ া (Pathfinder) শফঘাশৰ ভানওক শভৰাভশত ওশৰ শলাৱা শৰাবাৰঔননৰ মাতৰাৰমভ ওনৰ৷ শচ পৰালঙন শলফনৰrsquo ৰীত ঈশসথত থওা শবননঘণট ওাৰৰ তৎৰতা অৰ সতীথকসওলৰ অনতশৰও পৰনঘোত শলণডাৰৰ (Landers Camera) শওনভৰা ফযৱহাৰ ওশৰ ভাওকৰ লকত শতোনলানও শমাকানমাক ওশৰফলল সকষভ হ৷

অৰমভ হrsquoল নাঙাৰ ভাওক-ঈদধাৰওাৰী শবমান৷ পৰাৰশমভও শৰওলপনা পৰতযাহাৰ ওশৰ নাঙাৰ ঈচচদফীধাৰীসওনল শিষত শসদধানত লrsquoশল-শতোনলানও শৰচচ ানৰকল নাভৰ শফিংঔল

চীৱনলিলীত বযসত থঘ সননদহাতীতবানৱ শভধাৱী মৱওচনৰ ৰাভিকভনত অকফাশঢ়ফ৷ ভাওকও ভগলত এশৰ শথৱী শবভনঔ ধীৰ কশতনৰ অশহ থওা হাৰশভঙ ভহাওািমানৰ কশতনফক ফঢ়াআ নৰ ভগলভৱা ওশৰ ভাওকও খৰাআ অশনফ ৰা মা-এআাআ হrsquoল শৰচচ ানৰকলৰ শদহা৷ হাৰশভঙত থওা এওালৰ ভাওকৰ সতীথকসওনল এআ পৰসতাৱত অনতশৰওতানৰ সনমশত চনানল৷ কবীৰ পৰতযািা ফওত ফাশনধ শভঙন ওভাণডাৰৰ শলঈঙ শফও শচাহানঘন শবনকল অৰ ভাশ কনননচ ৰানা হrsquoল ভগললল-শপৰ ফনধও ঈদধাৰ ওশৰফলল৷

শসআশদনা ভগলৰ ভাশ ত ভাওক ৱা শনৰ ৫৬১সংঔযও শদন৷ শথৱীত শতোৰ ঈদধাৰ শবমানৰ

শান ীা সমপৰঘাৰ ৰাচহৱালও শদঔৱাআ থওা লহনঙ৷ অনহানত ভাওকও ঈদধাৰৰ শহত কভন ওৰা ভহাওািৰ সতীথকসওনল পৰশতভহতকনত ন-ন শওৌিল ঈদভাৱৰ ওশৰনঙ-মানত চীৱনত ৱসথাত ভাওকও খৰাআ াফ াশৰ৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈনঘ নৰ এফাৰ মোচ শদফ লকা লহনঙ পৰঘণড ঘা অৰ পৰতযাহবানৰ শফৰনদধ৷ ভহাওািৰ ৰা শথৱীৰ বঔণডললনও-সওনলানত পৰঘৰ ঈৎওো অৰ ঈনততচনা ৷ সওনলানৰ ভঔনফাৰ দশিনতাভ ৷

ৱনিষত শফৰল সংফাদন া অশহল৷ নাঙাৰ শফিাল ভশন ৰৰ সনমঔত ফশহ থওা ঈৎওশেত

৫২

শফজঞানী ওাশৰওৰী িাঔাৰ ফযশিসওল অৰ ৰাসতাআ-খান লশভ থওা শিশচন ল দকালল ৰভ শওৌতহলনৰ ঘাআ থওা কৰন ভানহৰ ভঔত অননদ অৰ শফচৰ ঈজজবল শচযাশত শফশ শৰল৷

ভাওক ৱা শন ঈদধাৰ হrsquoল৷ শভঙন ওভাণডাৰ শলঈঙৰ সপে অৰ অতমশফশবাসী ওেনৰ শনকশৰ হা শফসভৰৰী ঔফৰন ানৱ নাঙাৰ এআ দঃসাহসী শবমানন শথৱীফাসীৰ সনমঔত নৰ এফাৰ পৰভাৰ ওশৰ শদঔৱানল-সমভৱ ফশল এনওা নাআ-sbquoNothing is Impossible‛

এআাআ লহনঙ দা ভাশ কান নাভৰ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঈনেঔনমাকয শম এআ ঙশফঔনৰ শনভকাৰ অৰ সশঠও ঈসথানৰ গৰতব ঈলশবধ ওশৰ ভহাওাি সংসথা নাঙান ঙশফশনভকাতাৰ লকত শতোনলাওৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ অদান-পৰদান ওনৰ৷ নাঙাৰ সদসয শচভঙ এল গৰীৰ অৰ শিব শলবাশৰন ঙশফশনভকাতাৰ ফহ শওৌতহল দৰ ওনৰ৷ lsquoদা ভাশ কানrsquoৰ ওাশহনী ভহাওািঘাৰীৰ শাঙাও lsquoশহফrsquoৰ অশহক আতযাশদও লল ঈতথাশত শহাৱা িতাশধও পৰশনৰ ঈততৰ নাঙাৰ পালৰ ৰা শদা হ৷

২০১১ ঘনৰ এশণড শৱৰৰ এনও নাভৰ ঈনযাসৰ অধাৰত শনশভকত এআ ঙশফঔনন ফাশৰশচযওবানৱ াৰ সপলতা লাব ওশৰনঙ৷ লাব ওশৰনল ফহনওআ া চনশপৰ ফো া অৰ এওাশধও ভননানন ৷ ভঔয ঘশৰতৰত শভ শিভনন ভননিীল

শবন ওশৰনঙ৷ ঙশফঔনৰ গৰতবৰক বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শচশঙওা ঙাঙন আন শিনেন ঈআক

শচপ শিশননলঙ অশদৰ ওানভা পৰিংসনী৷ ওলপশফজঞানধভকী ঙশফঔনত তথয-পৰমশিৰ

বৰৰ পৰনাক লহনঙ ঈচচাশৰত লহনঙ শওঙভান চশ ল ওাশৰওৰী িবদ৷ শওনত ঙশফঔনৰ শসআ চশ ল ওাশৰওৰী বাষাৰ অোৰত লওাআ অনঙ এও সৰল সংনফদনিীল ফাতকা৷ শসআ ফাতকাত ঈননমাশঘত লহনঙ চীৱনৰ পৰশত থওা এচন ভানহৰ শৰসীভ-কলানত বালনাৱা৷ চীৱনৰ পৰশত থওা শম ওশতৰভ বালনাৱাৰ শবশ ত ঈশঠ ভানহচনন অশৱষকাৰ ওশৰশঙল চীৱনৰ পৰওত থক অৰ ভহতব ৷ ওলপ-শফজঞানধভকী ঙশফঔনৰ এআ চীৱনভঔী অৰ পৰাৰসিাৰওাৰী ফাতকান াৰ ফানফআ ঙশফঔনন নাঙাৰ ঈচচদফীত থওা শফজঞানীচনৰ ৰা অৰমভ ওশৰ সফকসাধাৰৰ ভানহ এচনললনও-সওনলানৰ হদত ঈচচাসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ ৷ সভৰৰ ওশৰনঙাো অনৰকে শহশভগনৱৰ শসআ ফাওযিাৰী-sbquoMan can be destroyed But not defeated‛(৷) -ভানহও ধবংস ওশৰফ াশৰ শওনত ৰাবত ওশৰফ শনাৱাশৰ৷ ভগলৰ পৰশতওল চলফা

সীভাহীন ঔাদয-সংও অৰ সহনী শনসংকতান ৰাবত ওশৰফ শনাৱাৰা ভহাওািঘাৰী ভাওক ৱা শনৰ চীৱন-ওাশহনীন শমন শসআ সতযনওআ নৰফাৰ পৰশতসথাশত ওশৰনল৷

৫৩

However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there is hopelsquo - Stephen Hawking

চনশপৰ ভশ নবিযননল সপীওাৰ সনদী ভনহশবৰীন চীৱনত শফচী শহাৱা অৰ ৰাসত শহাৱা-এআ দআ পৰওশতৰ ভানহৰ ভানশসওতাৰ পৰনবদ সমবননধ ফযাঔযা অকফঢ়াআ এঔন শঙশভনাৰত শওতনফাৰ ননপৰৰৰাদাও ওথা লওশঙল৷ তাৰ বাৱাথক অশঙল-sbquoচীৱনত ৰাসত শহাৱা শম শওাননা এচন ভানহৰ ওাষলল অশন কrsquoশল শসআ ভানহচনন চহাতৰ দীখলীা তাশলওা এঔন ঈশলাআ অনানাও শতন শনাফলল শঘো ওশৰফ শম শসআ এি-এফশৰ া চহাতৰ ফানফ শতো চীৱনত সপল হrsquoফ শনাৱাশৰনল৷ lsquoশভাৰ চীৱনত এআন া খশ শঙল মাৰ ফানফ ভআ এআন া ওশৰফ শনাৱাশৰনলাো ভআ ওশৰফ শফঘাশৰশঙনলাো শওনত ভআ সা-সশফধা নাানলাোrsquo আতযাশদ শফশবনন শফশঘতৰ চহাত শতোৰ হাতত সদা ভচত থানও৷

চীৱনত শফচ সাফযসত ওৰা এচন ভানহৰ ওাষনতা এশদন শতনন চসম চহাত অশঙল সহসম ওাৰৰ অশঙল শমনফানৰ শতোও অওাংশকষত থত শৰাধৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শতোৰ ভন বাশগ শদফ াশৰনলনহোনতন৷ সপলতা শবভঔী শতোৰ মাতৰাত শহগাৰৰ সশে ওশৰফ াশৰনলনহোনতন৷ শওনত শফপলতাভঔী শতনন হাচাৰ া ওাৰৰচহাত অৰ শহগাৰও এওাষৰীা ওশৰ শফচীচনন শতোৰ সভগৰ দশে শনফদধ ওশৰশঙল শতোৰ চীৱনৰ এনন এ া নযতভ শৱতৰ ঈনেিযত শমন ানৱ শতোও শতোৰ লকষয শবভনঔ অকফাশঢ় মাফলল পৰশতল শপৰৰৰা শমাকাআ অশঙল৷ নতৰৰ শসআ শপৰৰৰাসঘও চীৱনদাশনী অহবানও মাতৰাথৰ সংকী শহঘান লল ভানহচন অগৱাআ অশহ থাশওলসনমঔৰ পৰশতন া

এভ এভ তৰত িংতৰত িং

৫৪

ফাধা-শননষধ পৰাআ শতো শনচ লকষযাশবভনঔ শঔাচ ওাশঢ় থাশওল ৷ অৰ এশদন শতো লকষযত ঈনীত হrsquoল ৷ চীৱনন শতোৰ শিৰত শফচৰ শকৌৰনৱাজজবল ভও শনধানল ৷ শথৱীৰ লকষ-লকষ সাধাৰৰ ভানহৰ ফানফ এআ ভানহচন ভহতকনত লহ ঈশঠল সাধাৰৰ৷ শতোৰ দভয ভননাফল অৰ পৰশতনৰাধয আচছািশি লহ শৰল শফশবফাসীৰ ফানফ াৰ শফসভ তথা নতহীন শওৌতহলৰ শফষ৷

অধশনও শথৱীৰ কৰন ভানহৰ ভনত অশবমক তথা শফসভৰ শচাৱাৰ সশে ওশৰফলল সকষভ শহাৱা শতনন এও সাধাৰৰ ফযশি হrsquoল চকশিঔযাত শফজঞানী শেনপন ঈআশলাভ হশওগ৷ এআচন ভহান শফজঞানী হশওগৰ শঘৰ-শচযাশতসভান ফৰকভ চীৱন-শৰিভাও নযতভ ঈচীৱয শহঘান লল শনশভকত সভাদত ঙশফ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথং (The Theory of Everything)-এ ভহান শফজঞানীচনৰ ওভক চীৱন অৰ সাধনাৰ পৰশত অভাও নৰফাৰ ওশৰ তশলনল শৰদধািীল অৰ ভনভক ভনভক ঈলশবধ ওৰানল কলানত অিাফাদ অৰ ৰানচ

চীৱননপৰনভনৰ শৰৰক হশওগৰ এষাৰ শফসভৰৰী ফাওয-sbquoWhile there is life there is hope‛ (মrsquoশতআ চীৱন তrsquoশতআ অিা৷)

শশৰষঠ শবননতাৰ শিতানত সকাৰনও ধশৰ আন এওাশধও ফো া-সনমানননৰ সনমানীত ভননানীত ঙশফঔন শৰঘালনা ওশৰনঙ শচভছ ভানশবক ৷ শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ পৰথভ শপৰভ তথা তনী শচন ৱাআৰল হশওনগ শলঔা sbquoTravelling to Infinity My Life with Stephen‛ৰ অধাৰত ঙশফঔনৰ শঘতৰনা য শলশঔনঙ এনথশন শভওওা কনন৷ ঙশফঔনৰ ভঔয ঘশৰতৰত এশি শৰিনভআনন হদসপিকী অৰ শনঔোত শবন ওশৰ ঘলশচচতৰনপৰভীৰ হদত সনমানী অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ লহনঙ৷ হশওগৰ ফযশিতবন াও মনথামি ভমকাদা পৰদান ওশৰফলল শবননতা শৰিনভআনৰ অনতশৰও পৰনঘো সোঘালওন পৰিংসনী ৷ ঙশফঔনৰ নযতভ গৰতবৰক ঘশৰতৰ শচন ৱাআৰলৰ বশভওাত ৱতীৰক শহাৱা শপশলশঙশ চrsquoনঙৰ শবননা ঙশফঔন চীৱনত লহ ঈশঠনঙ৷

৫৫

শেনপন হশওগৰ চীৱনত শমশতা ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ বংওৰ দৰানৰাকয শৰাকন ানৱ পৰনৱি ওশৰশঙল শতশতা শতোৰ ফস অশঙল ভাতৰ এলওি ফঙৰ৷ িৰীৰৰ সনা এপালৰ ৰা ধবংস ওশৰ ভানহচনও এসভত ভতযৰ িীতল শওালাত শিাৱাআ শদান ানৱআ এআ শৰাকন াৰ পৰধান ঈনেিয৷ শফভাৰৰ সভঔত ৰাচ ফৰৰ ওশৰ শঘশওৎসনও কষভাহীন শখাষৰা ওশৰনলভাতৰ দআ-অলঢ় ফঙৰৰ শঙনতআ হশওগৰ ভzwnjেতয শনশিত৷ এআ বংওৰ শফভাৰন ানৱ ঔফ

ওভ সভৰ শবতৰনত হশওগৰ বশৰ-হাতনও ধশৰ শধওাংি ংক ওাশভলা ওশৰ অশনফ অৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া লল হশওগ চীাআ থওান া এওপৰওাৰৰ দঃসহ লহ ঈশঠফ৷ শতো শঔাচ ওাশঢ়ফ শনাৱৰা হrsquoফ হাত লৰাফ শনাৱৰা হrsquoফ সপেতানৰ ওথা ওrsquoফ শনাৱৰা হrsquoফ অৰ এসভত শতোৰ ফাক িশিনআ সমপৰক শফলপত হrsquoফ৷ আভাননআ বংওৰ এআ শৰাকন া সাধাৰৰ ানী লকা জবৰনতআ ওামকালৰ ৰা ঙশ লল দশদন-দৰাশত শফঘনাৰ ৰা নাশভ নহা অভাৰ দনৰ ভাননহ হনতা শঘশওৎসওৰ ভঔত শতনন এষাৰ ওথা শশন ঠাআনত ভঘকা মাভ অৰ ফাওী থওা শদননওআ া ঈদাস শফষণন লহ মান ওশৰ ভতযৰ ফানফ নকষা ওশৰ থাশওভ৷

শওনত অশভ ওথা াশতনঙাো শেনপন হশওগৰ শফষন সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠএচন দাথকশফজঞানীৰ শফষন৷ সাধাৰৰ মদ-ভধৰ শফষন নহ৷ ৱনিয ওথাষাৰ এননলও ওrsquoফ াশৰ সাধাৰৰ ভানহ লহ হশওগ সাধাৰৰ ননয৷ শসআওাৰনৰআ হনতা ভ ৰ শনঈৰনৰ দনৰ শফৰল শফভাৰন ানৱ সফকিৰীৰ ওাশভলা ওশৰ শনলাৱাৰ শঙনতা চীৱনৰ শফনচছদয সংকীসবৰ হআল-শঘাৰত ফশহ ওশমপঈ াৰৰ চশৰনত লকষ-লকষনলাওৰ লকত বাৱ-

শফশনভ ওৰা এআ ভানহচনৰ ভনঔনৰ শনঃসত লহনঙ sbquoWhile there is life there is hope‛ৰ দনৰ ভহাভলযৱান পৰাৰসিাৰী ফাওয৷

হশওগৰ চীৱনত আন একৰাওী ভানহ অশঙল শমন হশওগৰ দশদকনৰ সভত শতোৰ ওাষত শথ লহশঙলশহ৷ শতো লহ শৰশঙল হশওগৰ ফানফ নতহীন শপৰৰৰা অৰ ঈৎসাহৰ ঈৎস৷ lsquoভ ৰ শনঈৰনrsquoৰ নাভৰ শফভাৰন াৰ অকভন খ াৰ ভাতৰ শওআশ ভান শদনৰ অকনত হশওগ শঘনাশও লহশঙল সাশহতযৰ ঙাতৰী শচন ৱাআৰলৰ লসনত৷ শওআশ ভান ভহতক এনওলনক শতফাশহত ওৰাৰ শঙনতআ ৰসপনৰ ৰসপৰৰ ফযশিতবৰ পৰশত নবৱ ওশৰশঙল ফযাঔযাহীন অওষকৰ৷ এআ অওষকনৰআ দনানও দনানৰ

৫৬

ঘৰ ঘাআ শনশঙল ৷ অৰ িভাৎ শসআ অওষকনৰ শপৰভৰ ৰ শৰগৰহ ওশৰশঙল৷

ভতযৰ সংফাদ লল ভ ৰ শনঈৰন নাভৰ শৰাকন ানৱ শপৰশভও শেনপনৰ চীৱনত পৰনৱি ওৰাৰ ঔফৰন া শমশতা শপৰশভওা শচনন চাশনফ াশৰনল শতশতা শতো দঔ ফা শফষাদত শঘৎওাৰ ওশৰ ঈঠা নাশঙল৷ নাওাংশকষত শৰশসথশতত শদিহাৰা লহ ৰা শেনপনৰ অনৱকশফহবল শননদকি ভাশন শতোৰ চীৱনৰ ৰা শচন অোতশৰ হা নাশঙল৷ ফৰং শেনপনৰ পৰশত শতো ফকতলও শধও নবশতিীল অৰ ওতকফযিীল লহ ঈশঠশঙল৷ হদত থ শঔাৱাআ ৰঔা সীভ বালনাৱা অৰ শসননহনৰ ভতযভঔী শেনপনও চীৱনৰ অনলানওাজজবল কনতফযসথান শবভনঔ অকফঢ়াআ শনফলল শচন সংওলপফদধ হrsquoল৷ দৰানৰাকয শৰাকত অিানত শপৰশভও শেনপনৰ চীৱন-সংকী হrsquoফলল শচনন ফািাপৰওাি ওশৰনল৷ অৰ এশদন শচনৰ এআ ফািা ফাসতৱত শৰৰত হrsquoল৷ দনা শফফাহািত অৱদধ হrsquoল৷

শচনৰ ওশতৰভ শসনহ অৰ শৰঘমকাৰ শচাৰত শেনপন অকফাশঢ় কrsquoল৷ শেনপনন কনৱষৰাত সপলতা লাব ওশৰনল৷ ওষণকহবৰ সমবনধী শভৌশলও শফষত কনৱষৰা ওৰা শেনপন হশওগ নাভৰ পৰঔৰ

ফশধও ঙাতৰচনৰ শফষন জঞানীৰ ভহলত ঘঘকা অৰমভ হrsquoল৷ িাশৰৰীও দফকলতানৰ নহ শেনপনন শৰঘ লাব ওশৰনল এচন দাথক শফজঞানীৰন৷ শওাৱান া শনষপৰনাচন শেনপনৰ এআ সপলতা অৰ মিসযাপৰাশপতৰ ভলনতআ অশঙল শতোৰ তনী শচন ৱাআৰলৰ সীভাহীন শৰশৰভ অৰ শৰঘমকা৷

শওনত শেনপন অৰ সনতান দশ ৰ শৰঘমকাত ফযসত থওা তনী শচনন শমশতা শতোৰ চীৱনৰ ফযশিকত সনান অিা-অওাংকষানফাৰত তীকষন দশে শননকষ ওশৰনল শতশতা শতোৰ ভনন াও হতািাৰ ফতাহ এচানও ওোাআ কrsquoল৷ সাশহতযৰ পৰশতবাৱান ঙাতৰী শচনৰ ভনলল শফষণণতাৰ বাৱ অশহল৷ শেনপনৰ ফানফ সভ ঈশলৱাত শতো এশতা আভাননআ ফযসত লহ শৰল শম শনচৰ চীৱনন াৰ ফানফ শতোৰ হাতত এশতা সভৰ বাৱ৷ িভাৎ ফাশঢ় হা সনতশেৰ বাৱ পৰতযকষ ওশৰ ভানও শচনও কীচকালল লক শওাৰাঙৰ দলত ংি লrsquoফলল ৰাভিক অকফঢ়া৷

কীচকাত সংকীত শিনওাৱা চনাথন চrsquoনঙৰ লকত শচনৰ শৰঘ হ৷ দনানৰ ভাচত নতৰঙগতা ফানঢ়৷ শচনৰ চশৰনত চনাথন চrsquoননঙ শেনপন অৰ শতোৰ শৰালৰ শফষন চাশনফ াশৰনল৷ শেনপনৰ খৰলল চনাথনৰ অকভন খশ ল অৰ শত ওভ

৫৭

সভৰ শবতৰনত চনাথনন শতোৰ সববাৱসলব সহদতা অৰ ঈদাৰ ভানৱতাফাদী দশেবংকীনৰ সওনলানৰ ভন ভশহ শলানল৷ ভন ভশহনল শচননৰা৷ ওrsquoৰফাত নতশহকত শহাৱা চীৱনৰ পৰশত শসআ শওৌতহল শসআ অওষকৰ শসআ ভৰভ-অওলৱা নবশতনফানৰ শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল চনাথন নাভৰ ৰষচনৰ শবতৰত৷ শচনৰ নযতভ সহাওাৰীৰ ৰত ৱতীৰক হrsquoল চনাথন চrsquoনঙ৷

শওনত শেনপন অৰ শচনৰ চীৱনৰ ৰা চনাথনন শফদা লrsquoফলকীা শৰশসথশতৰ ঈদভৱ লহশঙল

শমশতা ততীন া সনতানৰ চনমৰ শঙত শেনপনৰ ভাতৰ ভঔত চনাথনন এ া শতিতাৰক পৰশন শশনশঙল৷ নিষ শঘো ওশৰ শচনন শতোও ৰঔাফ শনাৱাশৰনল৷ শেনপনৰ ননৰাধিনভনহ চনাথন নৰ শচনৰ ওাষলল অনহ৷

শেনপন হশওগৰ চীৱনৰ এনঙাৱা ওশঠন সভৰ অৰমভশৰ হrsquoল ফৰশিঈকসৰ এ া শফিাল শপৰকষাকহত নৰা ঘাআ থানওাোনত৷ শেনপনন ভঔলল শনা ৰভালঔনত শতচৰ দাক শৰলশকষত ওৰাৰ শঙত শতোও ততাশলনও শঘশওৎসালত বশতক ওনৰাৱা

হ৷ ৰীকষাত ধৰা নৰ শেনপনৰ শনঈভশনা লহনঙ৷ শচনও ঔফৰ শদা হrsquoল৷ তনী শচনৰ ৰা নভশত লল শঘশওৎসনও শেনপনৰ নসতৰাঘাৰ ওশৰনল৷ আাৰ নযথা হশওগৰ ভতয ৱধাশৰত৷ নসতৰাঘাৰৰ পলত শেনপনন ফাক িশি সমপৰকৰন শহৰৱাআ শলানল৷

শেনপনৰ শৰঘমকা ওশৰফলল এআফাৰ একৰাওী নাঙকও শননাক ওৰা হrsquoল৷ নাভ শতোৰ আনলআন৷ শমঔন ওালচী গৰনথৰ ফানফ শেনপন হশওগও সভগৰ শফশবআ শঘশন া শসআঔন গৰনথ lsquoএ শিপ শহেশৰ ৱ াআভrsquo শলশফদধ ওৰাত গৰতবৰক বশভওা ললশঙল এআকৰাওী

আনলআনন৷ ঈনেঔনী শম এনওৰানহ ২৩৭ া সপতাহৰ ফানফ এআ শওতাঔনন শিশ ঙ ঘাননিrsquo াআভঙত শফেzwnjে শঘলাৰৰ শিাবা ফঢ়াআশঙল৷ ওশমপঈ াৰৰ লকত সংমি এ া lsquoধবশন সংনেষওrsquo (Voice Synthesizer)ৰ চশৰনত শেনপনন শলশঔ ঈশলাআশঙল এআ শথৱীশফঔযাত গৰনথঔন৷ আনলআন নাভৰ নাঙককৰাওীন শেনপন হশওগৰ ভন-ভকচনতা এঔন শফনিষ অসন দঔল ওশৰফলল সকষভ হrsquoল৷ শকানন-সংনকানন শেনপন হশওগ িভাৎ দফকল লহ শৰশঙল আনলআনৰ পৰশত৷ শদনন াৰ

৫৮

শধওাংি সভ শতফাশহত ওৰা আনলআনৰ পৰশত থওা এআ দফকাৰ অওষকৰ শানপৰথভফাৰৰ ফানফ তনী শচনন অশৱষকাৰ ওশৰনল শতশতা শমশতা অনভশৰওাত হrsquoফলকীা এ া ফো া-পৰদান নষঠানলল শেনপন হশওনগ শচনৰ শৰৱনতক আনলআনও লল শমাৱাৰ ওথা ফযি ওশৰনল৷ সীভাহীন শফষাদ অৰ দনঔ শসআশদনা শচনৰ হদ ঈঘাআ শলাআশঙল৷ অলপনলনৰ কঢ় শদা লফফাশহও সমবনধন া শম এশতা সীভ সংও ত-শসআা শচনন ঈলশবধ ওশৰনল৷ ৱনিষত শেনপন অৰ শচনন শফফাহ-শফনচছদ ওৰাৰ শসদধানত লrsquoশল৷

িনয হদঔন লল শদিহাৰা শচন ওাষ ঘাশল হদৱান চনাথনৰ৷ অৰ চনাথনৰ ফওৰ ঈভনতআ শচনন শফঘাশৰ ানল শনচৰ সোও৷ নৰ অশৱষকাৰ ওশৰনল চীৱনৰ ভহতব৷ নবৱ ওশৰনল চীৱনৰ পৰশত থওা দফকাৰ শপৰভ৷

থলভললও এআাআ লহনঙ ঙশফঔনৰ ওাশহনী৷ ঘাফলল কrsquoশল শেনপন হশওগৰ চীৱন অৰ ওভকতলও শেনপন হশওগ অৰ শচন ৱাআৰলৰ পৰাক-লফফাশহও অৰ শফফানহাততৰ চীৱনননহ ঙশফঔনত শধও পৰাধানয াআনঙ৷ শেনপন শচন চনাথন অৰ আনলআন নাভৰ ফাসতৱ চীৱনৰ ঘশৰতৰনওআশ ৰ বাফানৱক অৰ াৰসপশৰও সংনমাক-সংখাতৰ শম শফশঘতৰ শৰৰশত-শসআ শৰৰশতনআ শমন চীৱনত ৰত শৰসফ লহনঙ lsquoদা শথশৰ ৱ এব zwnjে শৰশথগrsquo নাভৰ ঙশফঔনত ৷ শৰঘালও শচভঙ ভাশবকৰ বাষানতআ ওো-sbquoIts a very unusual love story in a very strange environment‛ নিঃশেনপন হশওগৰ চীৱন-দিকন

শথৱীৰ শফঔযাত শফজঞানীসওলৰ চীৱনত দিকন অনঙ শন নাআ চীৱন নাভৰ িবদন ানৱ শতোনলাওৰ ভনতননা শওনন বাৱানবশতৰ ঈনদৰও

ওনৰ শসআা চাশনফলল নসশনধৎস ভানহৰ াৰ শওৌতহল থানও৷ শেনপন হশওনগ চীৱন সমবননধ শও শঘনতা ওনৰ-তাৰ সাভানয অবাষ াফ াশৰ অনভশৰওাৰ এঔন শফনিষ সবাত ঈতথাশত শহাৱা এ া শফনিষ পৰশন অৰ তাৰ পৰতযততৰত শেনপন হশওনগ শদা ঈততনৰ৷ শওাৱা ফাহলয শফনিষ পৰশনন াৰ ঈততৰনতআ শেনপনৰ পৰঘৰ অিাফাদী ভনৰ সপে আংশকত শৰলশকষত লহনঙ৷ শতোও শসাধা লহশঙল- You have said you do not believe on god Do you have a philosophy of lif e that helps youlsquo পৰশনৰ ঈততৰত শেনপনন লওশঙল- It is clear that we are just an advanced breed of primates on a minor planet orbiting around an average star in an outer suburb of one among a hundred billion galaxies But ever since the dawn of civilization people have craved for an understanding of the underlying order of the world There ought to be something very special about the boundary conditions of the universe And what can be more special that there is no boundary And there should be no boundary to human endeavor We are all different However bad life may seem there is always something you can do and succeed at While there is life there

is hope

৫৯

sbquoThe present is theirs the future for which I really worked is mine‛

-Nikola Tesla

শওাঠাত শাহৰ শফাআ থওা লফদযশতও ফালবন ানৱ ভানৱঘকষৰ সনমঔলল লল অনন শথৱীৰ নযতভ এচন শশৰষঠ শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙনৰ ঙশফঔন৷ এশিঙন নাভৰ াৰ পৰশতবািালী ভানহচনৰ শনষঠা এওাগৰতা অৰ চীৱননচাৰা ধযৱসাৰ এনওা এনওাঔন ঙশফন ভহতকনত পৰশতচন শিশকষত ভানহও ওশৰ শতানল এশিঙনৰ পৰশত শৰদধািীল অৰ ওতজঞ ৷ শসআ শৰদধা অৰ ওতজঞতা এশিঙনৰ পৰায৷ ওাৰৰ কনৱষৰাকাৰৰ সহসমাশধও ৰীকষাত শফপল লহ lsquoৰাচrsquoৰ সনমঔত শিৰনত নওৰা দভনী ভননাফলৰ শফসভৰৰী পৰশতভশতক ভাঙ অলবা এশিঙনৰ পৰশতবা অৰ সাধনাৰ শবোশ ত শথ লহনআনতা ভানৱ সভাচ পৰকশত অৰ ঈততৰৰৰ শদনি এনঔাচ অগৱাআ অশহল৷ শফচলী ফাোশত কাড়ীৰ

শফন ৰী পrsquoনrsquoগৰাপ ভrsquoঙন শওঙাৰ শওনভৰানও ধশৰ এওাশধও গৰতবৰক অশৱষকানৰনৰ ভানৱসভাচ অৰ শফজঞানচকত শচযাশতভক ওৰা ভহান শফজঞানীচনৰ চীৱন শমৌৱন অৰ ফযশিতবৰ শফষন অধশনও সভাচত ভননাজঞ ঘঘকা অৰ শফষদ অনলাঘনা লহনআ অনঙ৷ শতোৰ ঔযাশত মিসযা অৰ চনশপৰতা শওাননাওানল মলান শহাৱা নাআ অৰ তাৰ সমভাৱনা নাআ৷

lsquoশভননলা াওকৰ মাদওৰrsquo (The wizard of Menlo Park)- এআফশলনআ শওাৱা লহশঙল সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ অশৱষকাৰচনও ৷ শফচলী ফাোশতৰ অশৱষকাৰ ওশৰ ভাঙ অলবা এশিঙন সভাচৰ দশেত এচন lsquoনাওrsquo শহঘান শৰকশৰত লহশঙল৷ ওানৰাফাৰ ফানফ শতো লহ শৰশঙল বকৱান৷ ৰাসতাআ-

দা ছিকৰেট অৱ ছিকrsquoলা জেছলা

৬০

খান শতোৰ শফষন সৰৱ তথা পৰিংসাসঘও ঘঘকা লহশঙল৷ শতোৰ শসাোনৱ-ফাোনৱ সভানৱি খশ শঙল সংঔয গৰভগধৰ ৷ সভাচৰ শনতসথানী ফযশিসওনল এশিঙনও মনথে সভীহ ওশৰ ঘশলশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এশিঙন অৰ শতোৰ মকানতওাৰী অশৱষকাৰসভনহ শতশতাৰ সভাচঔনও এওপৰওানৰ সননমাশহত ওশৰ ৰাশঔশঙল৷ ওrsquoফ াশৰ এআ সননমাহন অৰ অওষকনৰআ এশিঙনও সভাচৰ এচন কষভতািালী অৰ পৰবাৱিালী ফযশি শহঘান কশঢ় তশলশঙল ৷

ঘঘকা অৰ অওষকৰৰ শওনদৰ শফনদ লহ ৰা এচন পৰবাৱিালী ভানহৰ ওাষলল শমশতা নয এচন পৰশতবািালী ভানহৰ অকভন খন নমশতা শসআ পৰশতশসথত ভানহচনৰ ওভক অৰ শঘনতাৰ ৰত ঔযাত অৰ লপঘশঘকত নয এও শফৌশদধও িশিন পৰশনশঘি শতানল শতশতা পৰবাৱিালী ভানহচনৰ ভনত সাভানযশৰভানৰ হrsquoশল শফিতনফাধ চাগৰত হ শতো এও ফযাঔযাহীন সনতশেত শবানক ৷ চনশপৰতাৰ িীষকতভ শফনদত ৱসথান ওৰা পৰবাৱিালী এআ ভানহচনন শৰশঘত এআ ফযশিচনৰ ঈসথাশত ভতসভহৰ ৰত জঞান অৰ মশিৰ দশে শননকষ নওশৰ সননদহ অৰ িংওাৰ ঘওনৰনহ ঘাফলল অৰমভ ওনৰ৷ ওানচআ দআ পৰশতবাৰ ভাচত এঔন ৰৰৰ সঘনা হ৷ এআ ৰৰ হ নতন শঘনতা অৰ পৰশতশসথত শঘনতাৰ ভাচত৷ এআ ৰৰৰ এপানল থানও এচন পৰবাৱিালী পৰশতবা অৰ অনপানল থানও এচন ঔযাত-জঞাত পৰশতবা৷ নখাশষত ৰৰঔনত শওান শচনও শওান হানৰ-শসআা শনৰক ওনৰ সভন মদধ ওৰাৰ শওৌিনল শনৰক ওনৰ দআ পৰশতিনদবীৰ সাভথকয অৰ শতোনলাওৰ সভথকওসওলৰ িশিন৷

দআ পৰশতবাৰ ভাচত অৰমভ শহাৱা শফৌশদধও মদধঔনৰ াৰ-শফশঘতৰ ৰ শদশঔ সভাচ শফসভাশববত হ৷ সভাচৰ সনঘতন-শচজঞাস

শশৰৰীন ান াৰ অগৰহনৰ ফা ঘা মদধ শিষ শহাৱালল৷ ওাৰৰ শতোনলানও হদংকভ ওনৰ শম- শফৌশদধও সকষভতাৰ শশৰষঠতভ পৰদিকননআ শমঔন মদধৰ ভল নীশত অৰ শমঔন মদধৰ িাদ ত এও ওলযাৰভঔী িশিন হৰহ শিা ওশৰ অনঙ শসআঔন মদধৰ শৰৰশত শওশতা সভাচৰ ফানফ হাশনওাৰও হrsquoফ শনাৱানৰ৷ শতোনলানও শফশবাস ওনৰ এআ তাভা মদধৰ নতত বশৱষযতৰ সভাচঔনন লাব ওশৰফ এনওা এনওা া ভলয অৰ নফদয ঈহাৰ-শমন া ঈহানৰ নৰ এফাৰ সদনমভ শখাষৰা ওশৰফ ভানহ শহাৱাৰ শকৌৰৱকাোথা৷

উলনি িশতওাৰ শিষৰপানল অনভশৰওান শফজঞানী ভাঙ অলবা এশিঙন অৰ শষটৰাৰ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভাচনতা শঠও এনন এঔন মদধনৰআ সঘনা লহশঙল৷ শওনত দবকাকযচনও ওথান া হrsquoল-এআ মদধঔনৰ এচন পৰশতিনদবীৰ ওথানহ ভাননহ ভনত ৰাশঔনল৷ অনচন পৰশতিনদবী াৰ পৰশতবািালী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ৱদান গৰাৱলীনতা ফানদআনতোৰ নাভন ানৱআ ফহতৰ সভশতচকতৰ ৰা নতশহকত লহনঙ৷

মকদৰো দাথক শফজঞানী এলফা ক অআনোআনও এফাৰ শহননা শসাধা লহশঙল-sbquoশথৱীত অ াআতলও ফশদধও ভানহ শহঘান শঘনাশও শদ অনানাৰ শওনন নবৱ হ‛ জঞান অৰ পৰজঞাৰ সাধওচনন সববাৱসলব সৰলতানৰ আাৰ ঈততৰত লওশঙল-sbquoভআ নাচাননা৷ শতাভানলানও শনওrsquoলা শ ঙলাও সশধফ লাশকফ৷‛

ঘভৎওাৰী পৰশতবা অৰ সাভানয ফশদধভততানৰ ে এআচন শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ফযশিতব চীৱন অৰ ওভকও অধাৰ শহঘান লল শনভকাৰ ওৰা এঔন ঙশফ লহনঙ sbquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলা‛ (The Secret of Nikola Tesla)৷ ১৯৮০ ঘনত

৬১

ভশিপৰাপত ঙশফঔনৰ শৰঘালওৰ নাভ িনো াশও (Krsto Papić) ৷ অআবrsquo শিঙনান (Ivo Brešan) আবান ওঙান (Ivan Kušan) অৰ িনো াশওৰ িাৰা(Krsto Papić) ৰশঘত অতমচীৱনীভলও ওাশহনীন াৰ ভঔয বশভওাত চীৱনত শবন ওশৰনঙ শবননতা শ াৰ ফrsquoচrsquoশবনও (Petar Božović)৷

শলঔাৰ অৰমভশৰনত ঈনেঔ ওৰা এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ শফনিষ মদধঔন ঙশফঔনৰ ভল ঈচীৱয৷ ঙশফঔনৰ শবতৰrsquoঘৰালল কশত ওৰাৰ অনকন ভহান শফজঞানী শ ঙলাৰ ফশৰকল চীৱনত সাভানয অনলাওাত

ওশৰ শলাৱা মাও৷ ১৮৫৬ ঘনৰ ১০ চলাআত ফতকভানৰ

িrsquoশশঙাৰ শসভশলচান নাভৰ এঔন কাোৱত শ ঙলাৰ চনম লহশঙল৷ শ ঙলাৰ শতাও শভলশ ন শ ঙলা (Milutin Tesla) অশঙল কীচকাৰ এচন মাচও৷ শ ঙলাৰ ভাতৰ নাভ অশঙল িওা শ ঙলা (Đuka Tesla)৷ ভাত িওা অশঙল তযনত সচনীিীল৷ খৰত ফযৱহত সা-সোচশলনও ধশৰ মাশিও অশহলা-াশত শনভকাৰনতা ভাত িওাআ াৰ শফঘকষৰতা

শদঔৱাআশঙল৷ অনষঠাশনও শিকষানষঠানৰ িৰৰানন শনানহাৱা ভাত িওাৰ ঘাশফকান ওাফযৰ ওশফতা ভঔসথ অশঙল৷ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয সচনীিীল পৰশতবা অৰ শফসভওৰ সভৰৰিশি শতোৰ ভাতৰ ৰাআ চনমসনতৰ অহৰৰ ওৰা ফশল ওrsquoফ শঔানচ ৷

১৮৬১ ঘনত কাো শসভশলচাননত শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষাগৰহৰ ওনৰ৷ আানত শতো চাভকান কশৰত অৰ ধভকৰ াঠ নঢ়৷ ৱনিয শ ঙলাআ পৰাথশভও শিকষা সভাপত ওনৰ শষটৰা বঔণডৰ কঙশওত মrsquoলল শ ঙলাৰ শৰাল ১৮৬২ ঘনত সথানানতশৰত

লহশঙল৷ পৰাথশভও শিকষাৰ নতত শ ঙলাআ ভাধযশভও শফদযালত নাভবশতক ওনৰ৷

শফদযালত থওা সভনতআ শ ঙলাআ শতোৰ সাভানয পৰশতবাৰ ঘাননশও দাশগ ধশৰশঙল৷ শওতা-ওলভৰ সহা শফহনন ভকচৰ শবতৰনতআ শ ঙলাআ lsquoআশিনকল শওলওলাঙrsquoৰ (Integral Calculus) সভসযা সভাধান ওশৰফ াশৰশঙল৷ ঘাশৰফঙৰীা াঠযিভ শতশনফঙৰনত সভাপত ওশৰ শ ঙলাআ ১৮৭৩ ঘনত সনাতও শিগৰী লাব ওনৰ৷ শ ঙলাৰ এনন

৬২

সাধাৰৰ ওাৰওামকআ শতোৰ শিকষওসওলও শফসভাশববত ওশৰশঙল৷ শতোনলানও সননদহ ওশৰশঙল শম শ ঙলাআ শিকষওসওলও ঠশক অনঙ ৷ ৱনিয সফকওালৰ নযতভ শশৰষঠ লফদযশতও শবমনতা শনওrsquoলা শ ঙলাও শফদযতনকষতৰঔনৰ পৰশত অওে ওশৰশঙল এচন দাথক শফজঞানৰ ধযানওআ৷ শতোৰ ভঔত শশন থওা শফদযতৰ অশবমকওৰ শিা-পৰশিানফানৰআ শ ঙলাও শফদযৎনকষতৰঔনৰ শফষন শধও নেষৰ ওশৰফলল ননপৰৰৰা শমাকাআশঙল৷

শিকষাগৰহৰৰ নতত ১৮৭৩ ঘনত শ ঙলা শতোৰ চনমসথান শসভশলচান কাোৱলল পৰতযাৱতকন ওনৰ৷

কাোৱত দাকৰ ওৰাৰ শঙনতআ শ ঙলা ওনলৰা শৰাকত অিানত হ৷ বংওৰ ওনলৰাৰ শওাদশেৰ ৰা শ ঙলাৰ চীৱন া শমনননতনননহ ৰকষা শৰশঙল৷ পৰা ন া ভাহ শতো িমযািাী ৱসথাত অশঙল৷ এআ সংও ৰ ভহতকনত ৱনিয এ া পৰতযাশিত সংফাদ শ ঙলাৰ ওাৰত শৰল৷ শখাষৰান া অশহল শিাওশফহবল শদঈতাওৰ পালৰ ৰা৷ শ ঙলাও শদঈতানও ধভকমাচওৰ শিকষানৰ শিশকষত ওৰাৰ অিা শহ ৰাশঔশঙল৷ শওনত এশতা শ ঙলাৰ সপত লহ থওা শফসভওৰ পৰশতবাৰ ঈভান াআ শদঈতানও শখাষৰা ওশৰনল - শ ঙলা সসথ লহ ঈশঠনলআ শ ঙলাও

বালতলও বাল শবমাশিও শফদযাললল শঠঈৱা হrsquoফ৷

শনঙ ওনলৰাৰ ৰা শৰতৰাৰ শাৱাৰ শঙত ১৮৭৪ ঘনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হrsquoফলকীা হrsquoল অভকীৰ এ া সাকষাৎওাৰৰ৷ শওনত শ ঙলা তাৰ ৰা লাআ rsquoশভনকি নাভৰ ঠাআ এনিাঔৰ ানললক৷ পৰওশতৰ শফশঘতৰ নভ ঈাদানননৰ শৰৰক এআ ঠাআনতআ শ ঙলাআ শঘওাৰীৰ শফিবষা শৰধান ওশৰ াহাৰৰ ৰ-গৰ-শসৌনদমক ঈনবাক ওশৰনল৷ শ ঙলাৰ ভন অৰ িৰীৰ পৰওশতন িশি অৰ সাভথকযনৰ ঈিীশৱত ওশৰ তশলনল৷ ওালচী সাশহশতযও ভাওক

নৱআনৰ সশেৰাশচনও ধশৰ অন ফহনতা গৰনথ এআ সভনঙাৱাত শনওrsquoলা শ ঙলাৰ শফৌশদধও সংকী হrsquoল৷

চীৱনৰ অশদ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ পৰান এ া দভত অশবমকওৰ সসথতাত বশকশঙল৷ এআা শ ঙলাআ অতমচীৱনীত শলশঔ লথ শমাৱা ওথা৷ সসথ লহ থওা সভনঙাৱাত শ ঙলাৰ ঘওৰ অকত শাহৰৰ শফশওশৰত ৰশি শওঙভানন এনওা এনওা া সনানৰ দনৰ কা-শদৱা ওশৰশঙলশহ৷ সনাননফাৰৰ লকত এ া শফনিষ িবদ নাআফা ধাৰৰা সংি লহ অশঙল৷ শওাননাফা এও কষৰত এআ শফনিষ দশেৰ চশৰনত শ ঙলাআ শৰশঘত সভসযা এনওা াৰ সভাধানৰ আংশকত

৬৩

াআশঙল ৷ অশহলা নাআফা সোচশল এ াৰ নাভ শনাৰ ভহতকনত শ ঙলাআ তাৰ ফযৱহাশৰও ৰন া ওলপনা ওশৰলল সকষভ লহশঙল৷ শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি অশঙল শফশবাসযবানৱ শফসভওৰ৷ নতন অশৱষকাৰৰ শনভকাৰওামকত ভননাশননৱি ওৰাৰ অকনতআ শতো শসআ ফসতশফধৰ শচাঔ-ভাঔনও ধশৰ সভসত শনভকাৰ-লিলী সমপৰক শনঔোতবানৱ ভনৰ ভাচনত কঢ় শদফ াশৰশঙল৷

শতো ওাকচ-াশতত শনভকাৰৰ ঙশফ ওাৰ শৰৱনতক সভশতৰ ৰানহ শনভকাৰসমবনধী সভসত তথয-াশত অহৰৰ ওশৰশঙল৷ শ ঙলাৰ সভশতৰ এআ িশিও Eidetic Memorylsquo ফশল ওrsquoফ াশৰ ৷ মাৰ চশৰনত শ ঙলাৰ ওলপনা-িশি এঔন অনলাওশঘতৰৰ দনৰ শনঔোত লহ শৰশঙল৷

শম শও নহও সাভশৰও িাঔা এ াৰ ৰা ফশতত লাব ওশৰ ১৮৭৫ ঘনত শ ঙলাআ শষটৰাৰ শগৰচত সথাশত শষটৰান শলন ক শনওত নাভবশতক ওনৰ৷ শিকষাগৰহৰৰ পৰথভ দ া ফঙৰ শ ঙলাআ এচন অদিকৱান অৰ শনষঠাৱান ঙাতৰৰ বশভওা ালন ওনৰ৷ শ ঙলাৰ ৱাৰ লদনশনদন ওভকসঘীত শচৰশৰ ঙশ

নাআফা শদফাৰ নাভৰ শওাননা িবদনআ নাশঙল৷ ৱশত শনিা শতশন ফচাৰ ৰা শনিা ১১ ফচাললনও শ ঙলা শনচ ওাভত হৰহ ফযসত লহ অশঙল৷ পৰথভ ফষকত শতো এশদননা কলাঙ কষশত ওৰা নাশঙল৷ পৰনাচনতলও দগৰ শফশঙসংঔযও ৰীকষাত (সফকভঠ ন া) শ ঙলা ঈততীৰক লহশঙল৷ শিকষাথকী শ ঙলাৰ ওাণডত হতবমব লহ ওাশৰওৰী শফবাকৰ পৰধানন শ ঙলাৰ

শদঈতাওলল শঘশঠ শলশঔ শঠাআশঙল-sbquoYour son is a star of first rank‛(অনানাৰ লrsquoৰা পৰথভ সথানৰ এ া তৰা)৷ ১৮৭৯ ঘনত শ ঙলাৰ শদঈতাওৰ ভতযৰ শঙত শ ঙলাআ শওতনফাৰ শঘশঠ ঈদধাৰ ওশৰশঙল শমনফাৰ শ ঙলাৰ শদঈতাওলল শফদযালৰ ধযানও শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শসআ শঘশঠনফাৰৰ চশৰনত শদঈতাওও সতওকফাৰী শদা লহশঙল শম শ ঙলাও নশতলনভ শফদযালৰ ৰা লল মাফশহ লানক নযথা তযশধও ওাভ ওশৰ শতো লrsquoৰাৰ শফদযালনত ওাল ভতয খশ ফ৷

শিকষাগৰহৰৰ শিতী ফষকত শ ঙলাৰ লকত ধযাও rsquoশচছলৰ (Poeschl) ফাদানফাদ শ ঙলাৰ

৬৪

চীৱনৰ অন এও গৰতবৰক শদি৷ তওকৰ শফষন া অশঙল-গৰানভ িাআনাভrsquo৷ িাআনাভrsquo লহনঙ এওভঔী পৰৱাহত ঘাশলত শহাৱা শফদযৎ-মাশিও মি৷ সাধাৰৰনত এআনলঔীা মিত ওভন ৰ (Commutator) নাভৰ ংি থানও শম শফদযৎ-ঘমবওী ফতকনীত ঈৎনন শহাৱা শৰৱতকী পৰৱাহও এওভঔী পৰৱাহলল ৰানতশৰত ওনৰ৷ শ ঙলাআ মশি দিকাআশঙল শম-এআ মিন াত lsquoওশভঈন ৰrsquoৰ ফযৱহাৰ নাৱিযও৷

শিকষাগৰহৰৰ ততী ফষকত শ ঙলাৰ ঙনদতন খশ ল৷ শনওrsquoলা শ ঙলাৰ ভন-ভকচত চৱাৰ অসশি লশমভল৷ চলাশনন া শহৰঈৱাৰ শঙত শ ঙলাআ শনচৰ বাটটা অৰ শ ঈঘনৰ সভসত ওা চৱাৰ শনঘাআ ওাশঢ় শননল৷ শমশতা ৰীকষাৰ সভ সভাকত হrsquoল শতশতা পৰসতত শ ঙলাআ ৰীকষা শঙৱাআ শদফলল অহবান চনানল৷ মানত শ ঙলাআ ৰীকষাৰ ফানফ পৰসতশত ঘলাফ ানৰ৷ শওনত শ ঙলাৰ এআ ওাতৰ অহবানৰ পৰশত শফদযাল ওতকষআ ওাৰসাৰ শনশদনল৷ আাৰ পলাপল শহঘান শ ঙলাআ শফশবশফদযালৰ সনাতও শিগৰী লাব নওশৰনল অৰ শনতভ ষানমাশনওৰ ফানফ নমবনৰা নাানল৷

১৮৭৮ ঘনৰ শিনঘমবৰত শ ঙলাআ শলন ক শনও তযাক ওশৰফলল ফাধয হ৷ শিকষা-চীৱনত সংখশ ত এআ গৰতৰ শফসংকশতৰ ওথা খৰৰ ভাননহ মানত কভ নাা তাৰ ফানফ শ ঙলাআ খৰৰ ভানহৰ ৰা অতমনকান ওনৰ ৷ শিকষা অধানত সাভশৰ শ ঙলা ফতকভানৰ েrsquoশবশনা অৰ শতশতাৰ lsquoভrsquoশৰফৰrsquo নানভ ঠাআলল মা৷ আানত শ ঙলাআ নকসাওাৰ (draftsman) শহঘান ওাভ ওনৰ৷

তৰও শফঘাশৰ ১৮৭৯ ঘনৰ ভাঘকত শদঈতাও শভলশ ন ভrsquoশৰফৰত ঈশসথত হ৷ শওনত শদঈতাওৰ ওাতৰ পৰাথকনাও গৰাহয ওশৰ তৰ শ ঙলাআ ভrsquoশৰফৰনত থওাৰ শসদধানত ল৷ শসআনঙাৱা সভনত

শ ঙলা এও সনাশৱও শফচশতৰ সনমঔীন হ মশদ শসৌবাকযফিতঃ শ ঙলাৰ পৰাৰ ৰকষা নৰ৷ তাৰ শঙৰ ভাহনত শদঈতাও শভলশ নৰ ষাশঠ ফঙৰ ফসত ভতয হ৷

শতাওৰ ভতযৰ শঙত মৱও শ ঙলাআ ১৮৮০ ঘনত lsquoপৰাগrsquoলল কভন ওনৰ৷ (দচন ঔড়ানওৰ ৰা শ ঙলাআ অশথকও সাহাময লাব ওনৰ৷) এআ মাতৰাৰ ঈনেিয অশঙল অধৰৱা শিকষা সভাপত ওৰা৷ শফলশমবত দাকৰৰ ফানফ lsquoপৰাগrsquoৰ ঘালকঙ-পাশদকনাণড শফশবশফদযালত শ ঙলাআ নাভবশতক ওশৰফ শনাৱাশৰনল৷ তদশৰ শ ঙলাআ গৰীঘ অৰ lsquoশঘওrsquo (Czech) বাষানৰা ব-বা নাাআশঙল শমনওআ া বাষা াঠযিভৰ ফানফ শনতানতআ অৱিযওী অশঙল৷ শিষত শসআঔন শফশবশফদযালৰ এচন rsquoশি ৰ শহঘান (auditor) শহঘান শনমি লহ শ ঙলাআ ধযাওৰ ফিতাসভহ শনাৰ সনমাক লাব ওশৰনল৷

ৰৱতকী ফঙৰত থকাৎ ১৮৮১ ঘনত শ ঙলাআ ফিানেত থওা lsquoশঘনিল শ শলগৰাপ rsquoশপঘrsquoত নকসাওাৰ শহঘান ওাভ ওনৰ৷ তাৰ শঠও শওআ াভান ভাহৰ শঙনতআ শতোৰ ওভকসথলীৰ শঠওনা সলশন হ৷ শ ঙলাআ lsquoফিানে শ শলনপান একসনঘিrsquoত ভঔয আনলশিশঘানৰ দত সংসথাশত হ৷ একসনঘিৰ ভাশলও হrsquoল শ বাদাৰ ঙওাঙ (Tivadar Puskaacutes)৷ ওামকশনফকাহৰ সভনঙাৱাত শ ঙলাআ শ বাদাৰ ঙওাঙ ভাশলওানাধীন পৰশতষঠানন াৰ গৰতবৰক শফওাি সাধন ওনৰ৷

১৮৮২ ঘনত শ ঙলাআ শশৰঙশসথত ভাঙ অলবা এশিঙনৰ শফঔযাত lsquoএশিঙনrsquo শওামপানীত ঘাওশৰ ওৰাৰ সৱৰক সনমাক লাব ওনৰ৷ এআ সনমাকন া পৰদান ওনৰ একসনঘিৰ ভাশলও শ বাদাৰ ঙওানঙ৷ এশিঙন শওামপানীৰ lsquoSocieacuteteacute Electrique Edisonrsquo িাঔানতআ শ ঙলাআ নতন

৬৫

ওভকচীৱনৰ াতশন শভনল৷ শ ঙলাও শফচলী-ফাোশত সংনমাক ওৰাৰ(লফদযশতওীওৰৰ)গৰ দাশতব কৰ ওৰা হ ৷ লফদযশতওীওৰৰৰ এআ ওাভন ানৱআ শ ঙলাৰ শবজঞতা অৰ জঞানৰ বোৰালন া নশওাল ওনৰ ফশল ওrsquoফ াশৰ৷ শ ঙলাৰ ঈদযভ অৰ এওাগৰতাআ শওামপানীৰ ঈচচফককী সদসযসওলও মনথে পৰবাৱাশেত ওনৰ অৰ শতোনলানও শ ঙলাও িাআনাভrsquo অৰ ভ ৰৰ অশহক পৰসততওৰৰ অৰ

ঈননীতওৰৰৰ ওাভত শননাক ওনৰ৷ ১৮৮৪ ঘন৷ শফাধহ শ ঙলাৰ চীৱনৰ

সফানতালও গৰতবৰক সভ৷ ওাৰৰ শসআফঙৰনত শ ঙলা ভঔাভশঔ হ শসআ সভৰ শথৱীৰ ফহঘশঘকত অৰ পৰবাৱিালী ফযশি ভাঙ অলবা এশিঙনৰ৷ শশৰঘত ঘশল থওা সভসত ওাভৰ শনৰীকষও তথা এশিঙন শওামপানীৰ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰও শসআফঙৰ অনভশৰওাৰ শনঈ আওকশসথত lsquoএশিঙন ভ ৰ ৱওকছrsquoৰ ওাভ-ওাচ শঘাৱা-শঘতা ওশৰফলল ভাশত শঠঈৱা হ৷ ফশদধভততা অৰ ওাশৰওৰী জঞানননৰ আশতভনধযআ শ ঙলা এশিঙনৰ শওামপানীত সাভানয চনশপৰ লহ ঈশঠশঙল৷ ওভকৰ চশৰনত অহৰৰ ওৰা শসআ সাভানয ঔযাশতনআ শ ঙলাৰ ফানফ এঔন নতন দৱাৰ ঔশল শদনল৷ শভননচাৰ ঘালকঙ শফট নঘনলৰৰ

লকত এশতা শনওrsquoলা শ ঙলানওা শনঈ আওকশসথত শওামপানীলল অশহফলল শননদকি শদা হrsquoল৷ অৰ ৱনিষত ১৮৮৪ ঘনৰ চন ভাহত শ ঙলাআ শনঈ আঈওকত দাকৰ ওনৰ৷

শ ঙলাআ শনঈ আওকলল পৰিচন ওৰা ওালনঙাৱাৰৰাআ lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ভল ওাশহনী অকফাশঢ়নঙ৷ ৱনিয ঙশফঔনৰ পৰাৰমভনত এ া সাকষাৎওাৰৰ দিয শদঔঈৱা হ৷ শনঈ আওকৰ

শহান লৰ এ া পৰা নধওাৰ শওাঠাত ফদধ শনওrsquoলা শ ঙলা অধা অনধাৰ-অধা শাহৰৰ ভাচত এঔন ঘওীত ফশহ থানও৷ শতোৰ সনমঔত ফশহ থওা শিওা সাংফাশদওচনন শ ঙলাও ওভকভ চীৱন অৰ শতোৰ শফশঘতৰ ফযশিতবৰ শফষন এওাশধও পৰশন শসানধ৷ পৰশনওালত শ ঙলাসমপওকী নানান া দভত তথয শাহৰলল অনহ৷ শওআফাফঙৰনৰা অকনত ভতয শহাৱা এওালৰ সংকী শৱশেংহাঈঙ অৰ ভাওক নৱআনৰ লকত শ ঙলাআ শিহতীালও ফাতকালা ওৰা ফশল সবীওানৰাশি শদন শম ওথাআ সাংফাশদওচনও হতফাও-শফশসভত ওনৰ ৷

শম সভত শ ঙলাআ শনঈ আওকত বশৰ লথশঙললক শসআ সভত শফজঞানী এশিঙনন শতোৰ নতনলও অশৱষকাৰ ওৰা ৰভ শফসভওৰ মিন াৰ

৬৬

নাভ শনফকাঘন ওৰাত ফযসত অশঙল৷ ভানহৰ ভাচত াৰ শওৌতহল অৰ তীি শচজঞাসাৰ সশে ওৰা শসআ মিন াৰ নাভ ৰঔা লহশঙল পrsquoনrsquoগৰাপ শমন া অশঙল এশিঙনৰ চীৱনৰ নযতভ ঈনেঔনমাকয অশৱষকাৰ৷

শতনন এও কষৰনতআ এশিঙনৰ ওামকালত

ঈশসথত লহশঙললক শনওrsquoলা শ ঙলা৷ শ ঙলাৰ লকত

অশঙল শতো পৰসতত ওৰা ভ ৰৰ এঔন নকসা৷

এআশঔশননত দ া ঈনেঔ ওশৰফলকীা ওথা৷ এশিঙন

অৰ শতোৰ শওামপানীন শমভাননফাৰ লফদযশতও

অশহলা-সোচশল শনভকাৰ ওশৰশঙল শসআ সভহ অশহলাও

ঘাশলত ওৰা লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ চশৰনত -মাও

আংৰাচী বাষাত Direct Current ফশল শওাৱা হ

অৰ মাও সংশকষপত ৰত DC ফশল চনা মা৷

এশিঙনন অশৱষকাৰ ওৰা শফচলী-ফাোশতন া জবশলফলল

পৰনাচন লহশঙল এওভঔী পৰৱাহৰ৷ শওনত ফতকভান

মকত সওনলা লফদযশতও সাভগৰী শৰৱতকী পৰৱাহৰ

িাৰা ঘাশলত হ৷ মাও আংৰাচী বাষাত Alternating

Current থকাৎ AC ফশল চনা হ৷ সাধাৰৰনত

DC অৰ AC সংশকষপত নাভ দ ানহ পৰঘশলত অৰ

চনশপৰ৷ এশিঙনৰ শনততবত অৰমভ শহাৱা শফদযৎ

শমাকান পৰশিান া ভল ঘাশলওা িশি অশঙল DC৷

ভাননহ ACৰ নাভ-শকানধনআ শনা নাশঙল৷ শওনত

শ ঙলাআ ঈলশবধ ওশৰশঙল-DC চশৰনত শফদযৎ

শৰফহন অৰ শফতৰৰ ওৰাৰ পৰশিান া সপলদাও

নহ৷ অশথকও অৰ ওাশৰওৰী দনা া মকানত

শলাওঘান হ৷ ওভ দৰতবৰ শৰফহনৰ ফানফআ

ঈৎাদনসথলী অৰ ঈনবািাৰ ভাচত DCৰ

শওআফা া ঈৎাদননওনদৰ সথান ওশৰফলকা লহশঙল৷

DCৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন

ওশৰফলল মাোনত শলাওঘানৰ শৰভাৰ লহ শৰশঙল

সবশসতদাও৷ DCৰ অ াআতলও সশফধান া অশঙল-

DCত শফদযৎ পৰৱাহৰ ৰানতৰৰ সমভৱ নলহশঙল৷ এ া

শদিত পৰৱাশহত শহাৱাৰ ওাৰনৰআ আাৰ নাভ এওভঔী

পৰৱাহ৷ শওনত AC অশঙল আাৰ নলা া৷ ACত

শফদযতৰ শসাোত ধনাতমও অৰ ঊনাতমও-এআ দনা া

শদিনত শৰৱশতকত লহ অনও৷ তদশৰ AC ফযৱসথাত

শিনসপভকাৰৰ চশৰনত শফদযৎ পৰৱাহৰ ভান ওভাআ

শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ ফঢ়াফ াশৰ থফা আাৰ

৬৭

শফৰীতন া সমভৱ থকাৎ শফবৱ শবদৰ শৰভাৰ

ওভাআ অশন পৰৱাহৰ ভান ফঢ়াফ াশৰ৷ এআ সশফধাৰ

ওাৰনৰআ অধশনও মকত ACৰ চশৰনত দীখক দৰতবৰ

শফদযৎ শৰফহন সমভৱ লহনঙ৷ DCত শমদনৰ চশৰনত

শফদযৎ সৰফৰাহ ওশৰনল শফদযৎ িশিৰ শমভান ঘ

হ DCৰ শমানকশদ শৰফহন ওশৰনল শফদযতৰ

তাতলও শধও গনৰ ঘ হ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ লফশিেযকত

ধাৰৰান াও সাৰশথ ওশৰনআ পৰৱল অতমশফশবাসী

শ ঙলা এশিঙনৰ ওাষ ঘাশশঙল ৷ শওনত শমশতা

শনওrsquoলা শ ঙলাআ শতোৰ শবনৱ নকসান া এশিঙনও

শদঔৱাআ Alternating Currentৰ পৰসংক

ঈশলানল শতশতা ভহান শফজঞানীচন হতবমব লহ

শৰল৷ শওননা আাৰ অকললনও শতো এআ দ া িবদ

শনানআ নাশঙল৷ নতন পৰশতবাৰ নসশনধৎস দশেও

এওপৰওাৰ ৱনহলা ওশৰ শতোৰ ঘওত শচশলশও

ঈশঠল শফনদৰাশভশশৰত অশবমকৰ এও কষীৰ অবা ৷

এশিঙনন শ ঙলাৰ নকসান াও ঈনকষা

ওশৰনল৷ শনঙ শ ঙলা শনৰাি নহrsquoল৷ এশিঙনৰ

শওামপানীত ওাভ ওশৰ থাশওল মশদ শতোৰ

ৱনঘতন ভনত শসআ শফনিষ ধাৰৰান ানৱ কা-শদৱা

ওশৰ থাশওল৷ শনঙ এশিঙনৰ শওামপানীত ঙভাহ ওাভ

ওৰাৰ শঙত শতো এশিঙনৰ লকত শহাৱা

ভননাভাশলনযৰ ফানফ শওামপানী তযাক ওশৰনল৷

ভননাভাশলনযৰ ওাৰৰ ফrsquoনাঙ সমপওকী ফশল ঠাৱৰ ওৰা

হ৷

এশদন ঘহৰত এদল ফনৱাৰ লকত কাত ঔাশনদ থওা ৱসথাত শ ঙলাও শদঔা া এঔন

পৰশতশষঠত ওাওতৰ সমপাদও ফফ চনঙন অৰ শতোৰ তনী শওনথশৰন চনঙনন৷ এআ দচন ফযশি শফনিষলও শওনথশৰনৰ লকত শ ঙলাৰ অনতশৰও সমপওক কশঢ় ঈশঠশঙল৷ এআ ফনধতবৰ ঔাশতৰনত চনঙন দমপতীন শ ঙলাও সাভথকানমাী সহা ওৰাৰ অশবাস শদশঙল৷ চীৱনৰ এআনঙাৱা সভও ওেদাও ফশল শবশহত ওশৰ শ ঙলাআ সপে অনকষননৰ লওনঙ-sbquoMy high education in various branches of science mechanics and literature seemed to me like a mockery‛

নকষাৰ পল শভঠা৷ শ ঙলাৰ শকষতৰনতা শসআাআ খশ ল৷ ১৮৮৬ ঘনত শৱোৰক আঈশননৰ ধীকষও অলনিি িাঈন অৰ শতোৰ এচন সতীথকৰ লকত শ ঙলাৰ সাকষাৎ হ৷ ওনথাওথনৰ নতত এআ দচন ফযশিন শ ঙলাৰ সনানৰ পৰওলপন াত অশথকওবানৱ সহা ওৰাৰ পৰশতশৰশত শদন অৰ শতোৰ হাতত এঔন lsquoশঘকrsquo কৰ ওনৰ৷ ১৮৮৭ ঘনৰ এশপৰলত শতোনলাওৰ সহনমাশকতাত lsquoশ ঙলা আনলওশিও শওামপানীrsquo সথান ওৰা হ মrsquoত শ ঙলাআ শবনৱ অশহকৰ ভ ৰন াৰ শনভকাৰওামকত কবীৰবানৱ ভননাশননৱি ওনৰ৷ শসআ ফঙৰনৰ শওাননাফা এ া শদনত শ ঙলাআ শতোৰ ওাৰঔানাত lsquoআণডাওঙন ভ ৰrsquo (Induction Motor)ৰ শনভকাৰ সমপৰক ওনৰ৷ ওrsquoফ াশৰ এআ শফনিষ ভ ৰন াৰ অশৱষকানৰআ লফদযশতও শকষতৰঔনলল অনলাড়ৰওাৰী ধাৰা ওশঢ়াআ অশননল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন া এওভঔী পৰৱাহৰ শৰৱনতক শৰৱতকী পৰৱাহৰ িাৰা ঘাশলত লহশঙল৷ এআ শফনিষ ভ ৰন াত ওশভঈন ৰ নাভৰ ংিন া নাশঙল মাৰ পলত ফকৰ ভ ৰনফাৰৰ দনৰ এআ ভ ৰত শফদযতৰ ঘ নলহশঙল৷ ওশভঈন ৰমি ভ ৰনফাৰত ―সপাশওকগ (Sparking)ৰ পলত এও গৰতবৰক শৰভাৰৰ শফদযত কষ লহশঙল৷ পৰঘশলত ভ ৰ অৰ শ ঙলাআ

৬৮

শনভকাৰ ওৰা ভ ৰন াৰ ভাচত এআন ানৱআ অশঙল শফনিষ গৰকত াথকওয৷ ১৮৮৮ ঘনৰ শভrsquo ভাহত শ ঙলাৰ এআ শফনিষ ভ ৰন ানৱ lsquoশন ণটzwnjেrsquo লাব ওনৰ৷

lsquoশ ঙলা আনলশিও শওামপানীrsquoৰ ওাৰঔানাৰ ঈদভাৱন শহাৱা এআ নতন মিন াৰ শফষন শওামপানীন শফশবনন ভহলত পৰঘাৰ ওশৰফলল অৰমভ ওশৰনল৷ ১৮৮৮ ঘনৰ ১৬ শভrsquoত lsquoদা অনভশৰওান আনশেশ ঈ ৱ আনলশিনওল আশিশনাৰছrsquoৰ অকিাৰীৰ ফযশিসওলৰ সনমঔত শ ঙলাআ শতোৰ ভ ৰন াৰ ওলা-শওৌিল অৰ ওামকদকষতা পৰদিকন ওনৰ৷ এআ পৰদিকনীৰ শঙনতআ lsquoWestinghouse Electric amp Manufacturing Companyrsquoৰ চচক শৱশেংহাঈনঙ শ ঙলাও সাকষাৎ ওনৰ৷ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ফাশৰশচযওীওৰৰৰ পৰশত অওে শৱশেংহাঈঙ শঠও এনন এ া ভ ৰনৰআ সনধানত অশঙল৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাআ শতোৰ দঘওৰ অিা চীৱনত ওশৰ তশলনল৷

শওনত শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ওামকদকষতাৰ সনদবকত এশিঙনৰ সোহাশৰ অশঙল ঘড়ানতবানৱ শফৰীতধভকী৷ সাংফাশদনও শসাধা পৰশনৰ ঈততৰত এশিঙনন সমপৰক শনৰনিক অৰ শফনৰাৱা বংকীভানৰ লওশঙল শম এআন া ভ ৰৰ শওাননা ফযৱহাশৰও পৰনাক নাআ৷ এশিঙনৰ ভনত এআা ভানথাো শ ঙলাৰ এও ওলপনানহ৷

শম শও নহও ১৮৮৮ৰ চলাআত শ ঙলা আনলওশিও শওামপানীৰ সবতবাশধওাৰী অলনিি িাঈন অৰ ঘালকঙ শনও শনওrsquoলা শ ঙলাৰ আণডাওঙন ভ ৰ অৰ শিনসপভকাৰৰ অশহক চচক শৱশেংহাঈঙৰ হাতত কৰ ওশৰ ফহৎ ভলযৰ এঔন ঘশি সবাকষৰ ওনৰ৷ শ ঙলাও এফঙৰৰ ফানফ শৱশেংহাঈঙৰ শওামপানীৰ শ ছ ফাককশসথত কনৱষৰাকাৰত ৰাভিকদাতা শহঘান

শনমশি শদা হ৷ শসআ শনমশি লহশঙল এও ফহৎ ভাশহলী দৰভহাৰ শফশনভত৷ (অশচৰ তাশৰঔত শসআ ভাশহলী দৰভহাৰ শৰভাৰ হrsquoফলক পৰা ৫৩৩০০ িলাৰ৷)

ফহঘশঘকত ঐশতহাশসও শফদযতৰ মদধঔনৰ সঘনা লহশঙল নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ িশি ঈৎাদন অৰ শৰফহনও শওনদৰ ওশৰ৷ শওাৱান া

শনষপৰনাচন শম মদধঔনৰ পৰধান পৰশতিনদবী অশঙল শৰৱতকী পৰৱাহৰ ষঠনাষও চচক শৱশেংহাঈঙ অৰ এওভঔী পৰৱাহৰ ষঠনাষও ভাঙ অলবা এশিঙন ৷ শৱশেংহাঈনঙ মশি দিকাআশঙল ndashশ ঙলাৰ ভ ৰন ানৱ আশতভনধযআ ৪০ া lsquoশন ণটrsquo লাব ওশৰ শনচৰ গৰতব অৰ ওামকদকষতা শনবকলতানৰ পৰভাৰ ওশৰনঙ৷ শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ গৰ ফঔাশন ঈনদযাকী-ঈদভাৱও শৱশেংহাঈনঙ লওশঙল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ চশৰনত শৰৱতকী পৰৱাহ ঈৎাদন ওশৰফ ৰা মাফ অৰ দীখক দৰতবৰ শফদযৎ শৰফহন সহচসাধয লহ ঈশঠফ৷ তীি শফনদৰা অৰ শকষানবনৰ আাৰ পৰতযততৰত এশিঙনন লওশঙল শম-এআ ভ ৰন া সমপৰক ওালপশনও৷ নানগৰা চলপৰাতৰ ৰা শফদযৎ ঈৎাদন শৰফহন শফতৰৰ ওশৰফলল অভাৰ ঘৰত এ ানআ শফশবাসনমাকয শফওলপ অনঙ-শসআা লহনঙ এওভঔী পৰৱাহ৷

৬৯

আানতআ কষানত নাথাশও এশিঙনন শতোৰ পৰশতষঠানৰ সনমঔত এওাশধও সাংফাশদও অৰ ফযশি শকা শঔাৱাআ শৰৱতকী পৰৱাহৰ বাৱহতা অৰ শনৰাততাহীনতাৰ পৰভাৰ দাশগ ধশৰনল৷ ফাশনধ শথাৱা এ া ওওৰৰ িৰীনৰনৰ শতোনলানও শৰৱতকী পৰৱাহৰ শসাোত াৰ ওনৰাৱানল৷ ওওৰন ানৱ তৎভহতকনত পৰাৰফা এশৰনল৷ এচন ঘতৰ ফযৱসাীলল ৰ ধাৰৰ ওৰা শফজঞানী এশিঙনন চনতাও শতন শনাফ শফঘাশৰনল শম শ ঙলাৰ ভ ৰন াৰ ফযৱহানৰ সওনলানও শনশিত ভতযৰ ভঔলল শঠশল শঠাফ৷ কশতনও এওভঔী পৰৱাহৰ ফযৱহাৰৰ ফাশহনৰ এশতা কতযনতৰ নাআ৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ এআ ধবংসভঔী পৰঘাৰৰ শঢৌও শবশ ফলল শ ঙলাআ এ া সাহসী শসদধানত লrsquoশল৷ শৱশেংহাঈঙৰ শঘনাশও সাংফাশদও সভাচৰ পৰবাৱিালী ফযশিও শতোৰ কনৱষৰাওকষলল অভশিত ওশৰনল৷ সওনলানৱ অসন গৰহৰ ওৰাৰ শঙত শ ঙলাআ শফনিষ ৰীকষান া পৰদিকন ওশৰফলল অগৱাআ অশহল৷ দ া ফালবৰ ভাচত এিাল তাোৰ সংনমাক ওশৰ তাৰ ভানচনৰ শৰৱতকী পৰৱাহ ঘাশলত ওশৰনল৷ শফবৱ শবদৰ তযশধও কষভতা ফহন ওশৰফ শনাৱাশৰ এসভত তাোৰিাল শৰ ঙাৰঔাৰ হrsquoল৷ এআফাৰ শনওrsquoলা শ ঙলাআ শনচৰ দঔন হাতনও তাোৰিালৰ ঠাআত সংমি ওৰাৰ ওথা শখাষৰা ওশৰনল৷ শতো ওrsquoশল শম lsquoIf my alternating current kills then I deserve to be victimize myselflsquo শতো এঔন হাত আনলওিrsquoিত লথ অনঔন হানতনৰ অনিাল আনলিিত থrsquoফলল লোনতআ সনমঔত ফশহ থওা অসনৰ ৰা শতোৰ বাল ফনধ শওনথশৰন চনঙন ঈশঠ অশহল৷ শ ঙলাআ ওশৰফলল নলাৱা ওাভন াৰ সমভাৱয বাৱহতা ঈলশবধ ওশৰ শওনথশৰন অতঙকত ওমপভান লহ ঈশঠল৷ শনঙ অতমশফশবাসী শ ঙলাআ শতোৰ হাতঔনননৰ শওনথশৰনৰ হাতত সপিক ওশৰ শদনল৷

শওনথশৰনৰ অনঔন হাত আশতভনধযআ অনিাল আনলিিত অশঙনলআ৷ শ ঙলাৰ হাতঔনন শওনথশৰনৰ অগশলৰ ভাচত অফদধ শহাৱাৰ পলত ফতকনীন া সমপৰক হrsquoল অৰ নভাআ শমাৱা ফালবদ া জবশল ঈশঠল৷ ঈশসথত শতশথফনদআ এআ সভসত দিয শৰভাহীন শফসভ অৰ শনফকঘনী শওৌতহনলনৰ পৰতযকষ ওশৰ থাশওল৷

ঙশফঔনৰ ওাশহনীত আাৰ শঙত পৰনৱি ওনৰ শচশ ভককানন৷ শচশভককান অশঙল এচন পৰশতশততিালী অনভশৰওান শফশননাকওাৰী৷ ভককানৰ সশফিাল ওকষত এশিঙন অৰ শ ঙলাৰ ভাচত নৰ এঔন তওকমদধ হ৷ তওকত এশিঙনও শধও

অিভৰাতমও লহ ঈঠা শদঔা মা৷ ৱনিয শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰাআনহ ভককানৰ ভন চ ওশৰফলল সকষভ হrsquoল অৰ ভককানন শ ঙলাৰ লকত ফযৱসা ওৰাৰ ওথা পৰওাি ওশৰনল৷

এশিঙনৰ শওামপানীৰ সহাও শফবাকৰ এঙাভ ভানহ শ ঙলাৰ শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ পৰশত অওে লহশঙল৷ শনচৰ AC-শফনৰাধী ভতসভহও শওামপানীৰ ভানহৰ ভাচত সফলবানৱ নঃপৰশতশষঠত ওশৰফৰ শনাৱাৰাৰ ফানফআ হনতা শফদযতৰ ফযৱসাৰ পৰশত এশিঙনন অওষকৰ শহৰৱাআশঙল৷ অৰ ৱনিষত শফদযতৰ ফযৱসা এশৰ এশিঙনন শলা

৭০

অওৰ শিাধন ওৰাৰ পৰওলপ এ াৰ লসনত চশড়ত লহ শৰল৷

শৰৱতকী পৰৱাহৰ ধাৰৰান াৰ চশৰনত লাব ওৰা lsquoশন ণটrsquo অৰ ঈাচকন ওৰা ধনৰ সহাত শ ঙলাআ ফযশিকত শওতনফাৰ অওাংকষা ৰৰৰ শদনি অকফাশঢ়ল৷ ভানহাটটানৰ এওাশধও ঠাআত শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ সাশচ শওআফা া শবনৱ অশৱষকাৰ ওশৰনল৷ এআনফাৰৰ শবতৰত শ ঙলা ওল তাোৰশফহীন লফদযশতওীওৰৰ বা ঘাশলত শদাশলত ঈৎাদও অশঙল পৰধান৷ শ ঙলাআ অশৱষকাৰ ওৰা শওআফা া শবনৱ ওভকৰ শনদিকনও ঙশফঔনত ভননাগৰাহীলও ঈসথান ওৰা লহনঙ৷ তাৰ শবতৰত -শৰভrsquo শৰশিrsquo ওিrsquoল ওrsquoলrsquoৰািrsquo শৰংচ ৱানিকনকলাআপ অশদ৷

শ ঙলাৰ চীৱনৰ এ া দবকাকযচনও কষৰও ঙশফঔনত ঈসথাশত ওৰা লহনঙ৷ ১৮৯৫ ঘনৰ ১৩ ভাঘক৷ ঙাঈথ শপপথ এশবশনঈশসথত শ ঙলাৰ কনৱষৰাকাৰন াও পৰওাণড শগনশিঔাআ অগশৰ ধশৰনল৷ শ ঙলাৰ পৰাৰতলও অনান শওঙভান গৰতবৰক নশথ অশহক অৰ সোচশল বসভীবত হrsquoল৷ চআৰ এআ তাণডনৱ শ ঙলাও ভানশসওবানৱ মনথে হতাি ওশৰ তশলশঙল৷ হতািগৰসততাৰ ৰা ঈলশ অশহ শ ঙলাআ শনচৰ কনৱষৰাকাৰ হাঈসটনৰ দ া ভহলাত শনভকাৰ ওশৰশঙল৷

শচশভককানৰ ৰা শাৱা ধন ঔ ৱাআ ১৯০১ ঘনত শ ঙলাআ এ া ফহৎ পৰওলপ হাতত লrsquoশল৷ তাোৰশফহীন শৰফহন৷ আাৰ ফানফ পৰনাচন লহশঙল এ া সঈচচ াৱাৰ-মাৰ নাভ ৰঔা লহশঙল lsquoৱানিকনকলাআপ াৱাৰrsquo৷ শনঈ আওকৰ শবrsquoৰহrsquoভত শ ঙলাৰ এআ পৰওলপ অৰমভ হrsquoল৷ শসআসভনত ভাওকশৰ নাভৰ শফঔযাত শফজঞানীচননা শঠও শতনন এ া পৰওলপৰ ৰাৰনত ফযসত অশঙল৷ শ ঙলাআ মাও শতোৰ

পৰওলপন াৰ নওল ফশল শবশহত ওশৰশঙল৷ শ ঙলাআ ভাওকশৰও ঈশঘত পৰতযততৰ শদাৰ পৰতযািানৰ অকতলও িশিিালী lsquoশিনসশভ াৰrsquo এ া শনভকাৰৰ ওথা বাশফনল৷ শওনত শতোৰ শফশননাকওাৰী ভককানন শ ঙলাৰ পৰওলপৰ ফানফ শতশৰি থক-সাহাময শদফলল ভাশনত হrsquoল৷ সনানৰ পৰওলপন াৰ ফানফ থক-সাহাময শফঘাশৰ শ ঙলাআ ৰৱতকী াোঘ া ফঙৰত শচশভককানলল িাঙঔনতলও শধও ননৰাধসঘও শঘশঠ শপৰৰৰ ওশৰশঙল৷ শচশভককানৰ শফনাকৰ শঙত শ ঙলাআ শঘশঠ শলশঔফলল ধশৰনল শতোৰ তৰ শচও ভককানলল৷ এআ সভৰ শবতৰনত ভাওকশৰন শতোৰ অশৱষকাৰৰ চশৰনত চনাচাত অৰ পৰবাৱিালী লহ শৰল৷ lsquoতাোৰশফহীন শৰফহনrsquo ওৰা পৰথভচন ফযশি শহঘান ভাওকশৰও সওনলানৱ শঘশন ানল৷

শ ঙলাৰ অওাংশকষত সাপলযৰ সনমঔত শহগাৰ লহ শথ শদনলশহ সংফাদ ভহলৰ এওাংি ভানহ৷ শতোনলানও শ ঙলাৰ পৰওলপও lsquoবৱাrsquo অঔযা শদনল৷ এআনফাৰ শফনভচাশলন শ ঙলাৰ অশৱষকাৰৰ কশত শসতশভত ওশৰ তশলনল৷ ১৯০৫ ঘনত পৰওলপৰ শনভকাৰওামক ফনধ হrsquoল৷ শসশনন িভাৎ ধাৰত শাত শমাৱা শ ঙলাআ ৱনিষত ধাৰ ভাশৰফলল lsquoৱানিকনকলাআপrsquoৰ সমপশতত ফনধওত শদফলকীা হrsquoল৷ ১৯১৫ ঘনত শ ঙলাআ এআ সমপশতত শহৰৱানল অৰ ১৯১৭ ঘনত সভসত পৰওলপ ধবংস ওশৰ শদা হrsquoল৷

৭১

lsquoদা শঙনি ৱ শনওrsquoলা শ ঙলাrsquoৰ ঙশফঔনত শ ঙলাৰ চীৱনৰ এআ সভনঙাৱাললনও ঈসথাশত ওৰা হ৷ অঘলনত ঙশফৰ সভগৰ ওাশহনী শহান লৰ শওাঠাত ফশহ ফদধ শ ঙলাআ ওশৰ থওা তীত-শসাোৱৰৰনহ৷ ঙশফঔনত শননদঔঈৱা ফহনওআ া খ না-শৰখ নাআ শ ঙলাৰ চীৱনৰ গৰতবৰক ংি দঔল ওশৰ অনঙ৷

শ ঙলাৰ ফযশিতবত শওঙভান এনন লফশিেয অশঙলশমনফাৰ অন ভানহৰ ফযশিতবত ঔফ ওনভআনহ শৰলশকষত লহশঙল৷ শতনন এ া লফশিেয অশঙল-শ ঙলাআ শওাননাশদননআ শওাননা ভানহৰ লকত ওৰভদকন নওশৰশঙল৷ তযনত ওেসশহষণ শ ঙলা শফফাশহত অশঙল৷ শফফাহ সমবনধত শ ঙলাৰ বাষয অশঙল অনভাদচনও৷ শতো লওশঙল-sbquoI do not think you can name many great inventions that have been made by married man‛

শফশবনন খাত-পৰশতখাতশফতওক অৰ সংখানতনৰ শৰৰক শ ঙলা ভানহচন ফহতনৰ বাষাত ৰহসযভ অশঙল৷ শতো শমধৰনৰ শঘনতা-ঘঘকা ওশৰশঙল শমধৰনৰ শতো অশৱষকাৰৰ সতৰসভহ লাব ওশৰশঙল শমধৰনৰ ভানহৰ লকত বাৱ-শফশনভ ওশৰশঙল শমদনৰ

চীৱনন া মান ওশৰশঙল শ ঙলাৰ বাৱ-বংকী শবফযশি-শসআ সওনলা শদিনত সদানআ এও ৰহসযৰ পৰনল অশঙল৷ ভানহৰ ফানফ শ ঙলা ৰভ শওৌতহল অৰ অশবমকৰ ওাৰৰ লহ শৰশঙল৷ শসআ শওৌতহল অৰ অশবমক অশচনওাশত ভাৰ শমাৱা নাআ৷

১৯৪৩ ঘনৰ ৭ চানৱাৰীত শনঈ আওক শহান লৰ ৩৩২৭ নং শওাঠাত এশলঙ ভrsquoনাকহান নাভৰ ফনওৰা ভশহলাকৰাওীন শ ঙলাৰ লৰ-ঘৰ িৰীৰন া ঈদধাৰ ওনৰ৷ শ ঙলাআ শতোৰ শওাঠাৰ দৱাৰত অোশৰ শথাৱা do not disturbৰ ওাকচশঔলাও অওাৰ ওশৰ শসাভাআ মাোনতনহ ভশহলাকৰাওীন এআ দিয শদঔা ানল শমঔন ওাকচ দশদন অকনতআ শতোৰ দৱাৰত নলাভাআ লথশঙল৷ সবাসথযৰীকষাৰ নতত শাহৰলল অশহল-lsquoCoronary Thrombosisrsquoনাভৰ শৰাকত অিানত লহ শ ঙলাৰ ভতয খশ নঙ৷ ভতযৰ সভত শ ঙলাৰ ফস অশঙল ৮৬ ফঙৰ৷

এআদনৰআ সফকওালৰ এচন ভহান থঘ লপঔযাত শফজঞানী শনওrsquoলা শ ঙলাৰ চীৱনৰ ৱসান খন ৷

৭২