A Buku ya 4A Buku ya - Home | VulaBula · 2019-09-10 · Njyi a yi n ’w khi ensa hi ku n ’w yi mi belelela na ku n ’wi cni eal ku kukondza vuxkia, byo ... DBE Griedi ya 3 Buku

Buku ya 4A Buku ya 4A

GIREDI YA 3 XITSONGA

1. Risokoti na njiya 2. I tino ra mani leri?

4. Afrika Dzonga ra hina3. Mpfundla na Xibodze

BUKU YA 1A BUKU YA 1B

1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso


1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani


1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela


1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)Ndzi � Afrika

Dzonga

Xitsonga-4A.indd 3 2019/07/18 10:26 AM

Matsalwa ma vahlayi ma nandzelelano ma Xiyenge xa Masungulo

Tsalwa ri hangalasiwile hi 2015 hi Molteno Institute for Language and Literacy

Nseketelo wa timali hi Zenex Foundation

Giredi ya 3 Buku ya 4An Muhleri wa matsalwa: Jenny Katzn Muhluvukisi wa xitori: Mirna Lawrence na Jenny Katzn Swivutiso endzhaku ko hlaya xikambela ntwisiso na migingiriko: Jenny Katzn Mutivi wa ririmi ra Xitsonga: Rachel Nxumalon Muhlayisisi: Tlharihani Khoza na Grace Mphephu Mathebulan Swifaniso: Sandy Campbell - 1. Risokoti na njiya, 3. Mpfundla na Xibodze

Rob Owen - 2. I tino ra mani leri ? Marleen Visser (pheji 31, 42) - 4. Afrika Dzonga ra hina iCLIPART.com (pheji 37) phengwini Schalk Viljoen (pheji 39) galejuni

n Maandlalelo na nkhaviso: Resolution na ihwhiteDesign

© 2015 Molteno Institute for Language and Literacy

Website: www.vulabula.co.za

ISBN 978-1-77580-552-6

GIREDI YA 3

Buku ya 4A

Leswi nga endzeni

1. Risokoti na njiya ............................................... 1

2. I tino ra mani leri ? ............................................. 11

3. Mpfundla na Xibodze ........................................ 21

4. Afrika Dzonga ra hina ....................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.


http://www.vulabula.co.za

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/






1

1. Risokoti na njiya

LOKO U NGA SI HLAYA XITORI

Tiva tinhlamuselo ta marito lama

risokoti (vusokoti), tindzoho, mfukuzani, huha (tlanga), ritsandzi,

xidzungela, xivungu, nkele, tshuka

Tiva ku hlaya marito lama

mfukuzani, swidzungela, switsotswana, tshembhisa

Xi landza ntsheketo wa Aesop

2

Ehansi ka ntshava a ku tshama xinyenyana, mfukuzani, pume, risokoti ra ku ginghirika, na njiya ya ku rhandza ku huha.

Hi nkarhi wa ku leha na ku hisa hi ximumu, risokoti a byi tirha swinene, byi hlengeleta swakudya byi yisa ekaya ka byona.

Njiya a yi tshamela ku cina yi ya henhla na le hansi ka ntshava, yi yimbelela yi karhi yi tiphina.

3

Siku rin’wana xinyenyana xi vona risokoti byi ri karhi byi tirha.

‘U endla yini, risokoti ?’ xi vutisa.

‘Ndzi hlengeleta tindzoho leswaku ndzi ta kuma swakudya hi vuxika,’ ku hlamula risokoti.

Xinyenyana xi vone ku ri miehleketo ya kahle swinene, hiloko na xona xi haha ku ya hlengeleta mbewu na swidzungela leswaku xi ta kuma swakudya hi vuxika.

Hiloko njiya yi hleka loko yi vona risokoti na xinyenyana swi tirha hi siku leri ro hola ra ximumu. Njiya a yi ri karhi yi ya ehenhla na le hansi ka ntshava, yi ri karhi yimbelela, yi cina na ku tiphina.

4

Siku leri landzelaka mfukuzani wu vone risokoti byi ri eku tirheni.

‘U endla yini, risokoti ?’ a vutisa.


Mfukuzani wu vone ku ri miehleketo ya kahle swinene, hiloko wu nghena emisaveni ku ya lava swivungu leswaku xi ta kuma swakudya hi vuxika.

Hiloko njiya yi hleka loko yi vona risokoti na mfukuzani swi tirha hi siku leri ro hola ra ximumu. Njiya a yi ri karhi yi ya ehenhla na le hansi ka ntshava, yi ri karhi yimbelela, yi cina na ku tiphina.

5

Pume ri vone risokoti byi ri karhi byi tirha.

‘U endla yini, risokoti ?’ ku vutisa pume.


Pume ri vone ku ri miehleketo ya kahle swinene, hiloko ri famba ku ya endla ritsandzi ro tiya ku endla ntlhamu leswaku xi ta phasa switsotswana xi ta swi hlayisa ku ta va swakudya hi vuxika.

Hiloko njiya yi hleka loko yi vona risokoti na pume swi tirha hi siku leri ro hola ra ximumu. Njiya a yi ri karhi yi ya ehenhla na le hansi ka ntshava, yi ri karhi yimbelela, yi cina na ku tiphina.

6

Njiya a yi ri karhi yi yimbelela risimu lerintshwa yi karhi yi cina loko yi vona risokoti byi ri karhi byi tirha.

‘Hikokwalaho ka yini u tirha siku hinkwaro, risokoti ? Tiphine hi ximumu ! Tana hi ta tiphina swin’we,’ ku vula njiya.

‘Ndza swi lava ku ta tiphina na wena, kambe a ndzi nge swi koti,’ ku vula risokoti. ‘Ku nga ri khale ku ta va ku ri vuxika ndzi fanele ku hlayisa tindzoho to ringanela ku dya.’

Njiya hiloko yi swi vona leswaku i miehleketo yo lolohisa leyi.

‘U tidyela nkarhi hi ku tirha ematshan’weni yo cina no tlanga,’ a ehleketa.

A tlula, a yimbelelela ehenhla.

7

Ximumu xi hundza, ku nghena vuxika. Byanyi byi va bya buraweni moya wa le tintshaveni wu sungula ku titimela swinene.

Xinyenyana a xi tsakile endzeni ka xisaka xa xona, xi karhi xi dya mihandzu na mbewu leyi xi nga yi hlayisa. Mfukuzani a tsakile endzeni ka nkele wa yena, a karhi a dya swivungu leswi a nga swi hlayisa. Pume a ri tsakile eka ritsandzi ra rona ra silika, ri karhi ri dya switsotswana leswi ri nga swi hlayisa. Risokoti a byi tsakile eka tshuka ra rona, byi dya tindzoho leti byi nga tihlayisa.

Kambe njiya a yi nga ri na swakudya. Misava a yi omile a ku nga mili nchumu. Hi xinkarhana njiya yi sungule ku dlayiwa hi ndlala.

8

Njiya hi loko yi ta tsundzuka swakudya leswi risokoti byi nga swi hlayisela vuxika. Hiloko yi ya etshukeni ra risokoti yi fika yi n’wi vitana.

‘Ndzi kombela u dya na mina swakudya swa wena, risokoti. Ndzi twa ndlala,’ yi kombela yi karhi yi rila.

‘A wu fanele u ehlekete hi swona, njiya. Loko ndzi karhi ndzi hlengeleta swakudya swa vuxika, a wu ri ku cineni u yimbelela u tlhela u tlanga,’ ku vula risokoti byi hlundzukile. ‘A wu swi tivi leswaku ku na nkarhi wo tirha na nkarhi wo huha ?’

Njiya a yi swi tiva leswaku risokoti byi vulavula ntiyiso.

‘Ndzi khomele, risokoti. Nkarhi lowutaka ndzi ta tihlayisela swakudya swa vuxika, na wena ndzi ta ku pfuna. Leswaku na wena u ta va na nkarhi wo wisa no tlanga,’ a tshembhisa.

Risokoti byi pfumela ku n’wi nyika swakudya swa rona. Njiya yi n’wi khensa hi ku n’wi yimbelelela na ku n’wi cinela ku kukondza vuxika, byo titimela byi hela.

Dyondzo ya ntsheketo lowu hileswaku ku na nkarhi wo tirha, na nkarhi wo tlanga.

9

4A-1 Risokoti na njiya

A. Xikambela ntwisiso

Hlamula swivutiso hi swivulwa u tirhisa swivulwa leswi nga helela.

1. Xana risokoti, xinyenyana, mfukuzani, pume na njiya a swi tshama kwini ?

2. Risokoti a byi endla yini hi ximumu ?

a) A byi tirha ngopfu.

b) A byi hlengeleta tindzoho ku tihlayisela vuxika.

c) a na b

3. Xana njiya a yi tiphina hi yini hi ximumu ?

4. Fananisa xiharhi na swakudya leswi a xi swi hlengeleta hi vuxika.

a) xinyenyana c swivungu

b) pume c mbewu na swidzungela

c) mfukuzani c switsotswana

5. Pume a ri khoma njhani swakudya swa rona ?

6. Vekela X kusuhi na xivulwa lexi nga hoxeka na kusuhi na xivulwa lexi nga xona.

a) Njiya a yi tlanga mhalamhala.

b) Vusokoti na njiya i switsotswana. Swi na milenge ya tsevu.

c) Swiharhi hinkwaswo a swi hlayise swakudya swa vuxika.

d) Risokoti a byi swi vona leswaku njiya yi kombela ku khomeriwa.

DBE Giredi ya 3 Buku ya

Migingiriko 2: 123 pheji 122

10

7. Ku humelele yini hi njiya hi vuxika ?

8. Xana njiya yi dyondze dyondzo muni ?

a) Ku na nkarhi wo tirha na nkarhi wo tlanga.

b) Ka titimela hi vuxika.

c) Vusokoti ri nyikana hi swakudya swa rona.

B. Matirhisele ya ririmi

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 21DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 12, 73

Tsala swivulwa leswi u tirhisa swihikahato leswi nga fanela. Vula loko xivulwa ku ri xivutiso, nhlamuselo, xileriso kumbe xihlamari.

1. tana hi ta tiphina ____________

2. ku tidyela nkarhi hi ndlela leyi ____________

3. njiya a yi nga ri na swakudya ____________

4. u endla yini ____________

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 107 DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 104

Ehleketa onge u njiya naswona vuxika byi herile. Tsalela risokoti karata yo n’wi khensa.

11

2. I tino ra mani leri ?



ensatlophediya, nghilazi yo kurisa (magnifying glass), loteka,

vulombe bya xiluva, ntumbuluko, xiphiqo, vangwa, mitsembyani,

swihlukuhlu


ensatlophediya, nghilazi, swimbhovana, tontsweka, mangadyani,

nantsweteriweni, tswonga

12

Rhulani a ri exirhapeni loko a ta vona xin’wana xi ri laha hansi. I xilo xitsongo xo basa xi tlhela xi hatima. Rhulani u le ku tivutiseni leswaku ku nga va ku ri yini. Wa xi teka a xi languta.

‘I tino !’ ku vula Rhulani a hlamele. ‘Ku nga va ku ri xiharhi xihi xi nga lahlekela hi tino.’

A sungula ku lavisisa.

13

Hiloko Rhulani a ya ekamareni ya yena. A teka ensatlophediya ya yena ya swiharhi, a teka na nghilazi ya yena yo kurisa swilo.

Rhulani a pfula pheji ya tinyoka. A ku ri na xifaniso xa nyoka lexi a xi lava ku luma xin’wana. A tirhisa nghilazi yo kurisa ku languta matino ya nyoka, a languta na tino leri a nga ri khoma. A swi vona leswaku matino ya nyoka ma lehile ma tlhela ma lala no tontsweka. Kambe tino leri a nga ri khoma ri ringana ri fana na xikwere.

‘E-e. A hi tino ra nyoka leri,’ ku ehleketa Rhulani.

Tiny

oka

Timhaka ta ntiyiso: matino ya tinyoka

Tinyoka to tala ti na matino, kambe leta nghozi ti na matino lama nga na swimbhovana. Tinyoka leti ti tirhisa matino lama swimbhovana ku chela vuxungu eka xihadyana lexi yi lavaka ku xi dlaya. Loko nyoka yo suka matino ma lamo ku tlhela ku kula man’wana.

14

Timhaka ta ntiyiso: matino ya tinghala

Tinghala ti tirhisa matino ya tona yo leha, no tiya ya le mahlweni ku khomelela eka swiharhi leswi ti lavaka ku swi dlaya. Ti tirhisa meno ya tona ku kokakoka swakudya swa tona ku yisa endhawini ya vuhlayiselo, laha yi ngata dya kona. Matino ya le henhla na ya le hansi ya le ndzhaku ma tirha kahle swin’we ku fana na xikero, matsema nyama hi ndlela ya kahle.

Rhulani u pfula mapheji man’wana. U vona nghala leyi vombaka yi nga pfula na nomo. U languta matino ya yona a tirhisa nghilazi yo kurisa, a languta na tino leri a nga ri khoma. Meno ya nghala ma lehile ma tlhela ma bumbula, no loteka onge i mukwana. Kambe tino leri a nga ri khoma ri ntsongo ri fana na xikwere.

‘E-e. A hi tino ra nghala leri,’ ku ehleketa Rhulani.

Tinghala

15

Timhaka ta ntiyiso: matino ya makondlo

Makondlo ma na matino ya mune yo leha emahlweni ka nomo, lama nga yimeki ku kula. Makondlo ma tshama ma ri ku phorheni ku sivela matino ya wona leswaku ma nga lehi. Makondlo ma tala ku dya mbewu, mihandzu na swimilana, kambe man’wana ma dya tihlampfi na nyama.

Rhulani a pfula mapheji nakambe. A vona xifaniso xa kondlo ra ntima ri ri eku dyeni. Rhulani a languta meno hi vukheta a tirhisa nghilazi yo kurisa, a languta na tino leri a nga ri khoma. A swi vona leswaku matino ya kondlo ma lehile ma tlhela ma lala no va ya xitshopana. Kambe tino leri a nga ri khoma ri fana na xikwere ri tlhela ri basa.

‘E-e. A hi tino ra kondlo leri,’ a ehleketa.

Makondlo

16

Timhaka ta ntiyiso: matino ya vamangadyani

Vamangadyani vo hambanahambana va dya swakudya swo hambana, swo fana na mihandzu, switsotswana, tihlampfi, machela na swin’wana swihadyanana leswitsongo. Va tirhisa matino ya vona ku phema no tsemelelela swakudya. Vamangadyani lavakulu va nwa ngati ya tihomu na tihanci. Va boxa ximbhovana hi matino eka xiharhi xexo, kutani va nantswetela ngati. Na xiharhi xexo a xi twi leswaku xi le ku nantsweteriweni.

Rhulani a pfula man’wana mapheji. A yima loko a ta vona xihadyani xin’wana xo n’wi hlamarisa. Ekusunguleni a ehleketa leswaku i swinyenyana, kutani a swi vona leswaku a hi swinyenyana i vamangadyani a lava hahaka emoyeni ! Rhulani u languta matino ya mangadyani hi nghilazi yo kurisa, a languta na tino leri a nga ri khoma. A swi vona leswaku matino ya mangadyani i switsanana no lala, ma tlhela matontsweka onge i phini. Kambe tino leri a ri khomile a ri ringana riva ritsongo.

‘E-e. A hi tino ra mangadyani leri,’ ku ehleketa Rhulani.

Vama

nged

yani

17

Timhaka ta ntiyiso: tinyoxi

Tinyoxi a ti na matino. Ti tirhisa xinon’wana xo leha, ku tswonga swo endla vulombe eka swiluva. Tinyoxi ti tirhisa leswi ti swi kumaka eka swiluva ku endla vulombe. Tinyoxi i ta nkoka eka ntumbuluko hikuva tipfuna ku teka mbewu eka xiluva xin’wana ti yisa eka xin’wana leswaku ku ta mila swimilana leswintshwa.

Rhulani a fika eka xiyenge xa switsotswana. A ku ri na xifaniso xa nyoxi yi ri karhi yi rhwalela swo endla vulombe bya xiluva. A languta nomo wa nyoxi hi nghilazi yo kurisa. A ! Nyoxi a yi na matino, yi na ririmi ntsena !

‘Tino leri a hi ra nyoxi !’ ku ehleketa Rhulani.

Tinyoxi

18

Rhulani u veka nghilazi yo kurisa swilo ehansi a tlhela a pfala na buku. U languta xilo lexintsongo xo basa xi tlhela xi hatima evokweni ra yena, a tivutisa leswaku xi nga va xi huma kwini.

Ku nga ri khale, sesi wa Rhulani a nghena ekamareni.

‘Kunjhani, Rhulani,’ a karhi a n’wayitela.

Hiloko Rhulani a languta tino leri nga evokweni ra yena. A languta sesi wa yena loyi a nga eku n’wayiteleni. A vona vangwa enon’wini wa sesi wa yena laha ku nga suka tino. Rhulani a hlekelela. Tino leri a hi ra xiharhi. I ra sesi wa mina ! Ndzi yi kumile nhlamulo ya xiphiqo xa mina !

Timhaka ta ntiyiso: matino ya vanhu

Vana lavatsongo va na 20 wa matino. Matino lamakulu ma susumeta lamatsongo loko vana va ri na kwalomu ka ntlhanu ku fika ka nkombo wa malembe. Vanhu lavakulu va na 32 wa matino.

Swisibi swo hlantswa matino na swihlukuhlu swi tirhisiwe ku sukela eka malembe xidzana ya 20 lama nga hundza. Khale vanhu a va hlanganisa munyu na nkuma, kumbe vulombe na fole, kumbe mitsembyani na swipayisisi, ku basisa matino ya vona. A va tirhisa mavoko ya vona kumbe ximhandzana xa nsinya ku hlantswa matino hikuva swihlukuhlu a swi nga ri kona.

19

4A-2 I tino ra mani leri ?


Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.

1. Rhulani u kume kwini tino ?

2. Nghilazi yo kurisa yi tirha ________________.

a) ku endla swilo swi languteka swi ri switsongo

b) ku endla swilo swi languteka swi ri swikulu

c) ku pfuna vanhu lava nga voniki

3. U ehleketa leswaku Rhulani a tiyimiserile ku dyondza swilo leswintshwa ? Hikokwalaho ka yini u vula tano ?

4. Vula leswi landzelaka ku huma eka xitori:

a) swiharhi swimbirhi leswi kotaka ku haha

b) swiharhi swinharhu leswi mamisaka vana va swona

c) xiharhi xin’we lexi nga na vuxungu

5. Vula loko swivulwa leswi ku ri hi swona kumbe a hi swona X.

a) Vamangadyana hinkwavo va nwa ngati.

b) Nyoxi i xitsotswana.

c) Tinyoka hinkwato ti na matino lama nga ni mimbhovo yo humesa vuxungu.

d) Tino ra le mahlweni ra kondlo a ri yimi ku kula.

6. Hikokwalaho ka yini tinyoxi ti ri ta nkoka eka ntumbuluko ?

20

7. Sesi wa Rhulani u gule tino hikuva _____________.

a) vana hinkwavo lavatsongo va gula matino

b) Rhulani u be tino ra yena ri suka

c) u gule matino hinkwawo

d) A swi kona laha henhla.


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 92DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 75, 112

Hlawula rito leri nga rona ku hlanganisa swivulwa leswi.

1. Tino ra sesi wa Rhulani i ro basa. Tino ra kondlo i ra xitshopana. (kasi / loko)

2. Tino leri ri nga va ra nghala. Ri nga va ra nyoka. (hikuva / kumbe)

3. Rhulani u ta languta eka ensatlophediya. A kuma nhlamulo. (ku kondza / kambe)

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 5, 13, 78DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 5

Tirha na munghana wa wena kumbe hi ntlawa ku endla phostara hi matino yo hambana ya swiharhi. Nghenisa timhaka hinkwato to tsakisa. Dirowa kumbe u kuma xiharhi ku kombisa timhaka ta kona.

21

3. Mpfundla na Xibodze



tinyugubyisa, vungunya, nonoka, xibodze


nyuherile, tshembhanga

Xi landza ntsheketo wa Aesop

22

A ku ri na mpfundla lowu a wu tshamela ku tinyugubyisa hi ku wona wu kota ku tsutsuma. Loko a nga ri ku tinyungubyiseni, a vungunya swiharhi leswin’wana no swi hleka.

‘U nyuherile no nonoka, Mpfuvu ! U nkulu no nonoka, Ndlopfu ! Wena, Nhutlwa, loko u ringeta ku tsutsuma, u ta tiphija u wela milenge ya wena yo leha !’

Kambe loyi a n’wi vungunya ngopfu a ku ri Xibodze. ‘Ha, ha, ha ! Vona, u famba katsongo na yindlu ya wena enhlaneni, xikandza xa wena xi le ritshurini ! Ndzi ku twela vusiwana, Xibodze !’ ku vungunya Mpfundla.

Mpfuvu, Ndlopfu, Nhutlwa na Xibodze se a va kwatile hi ku vungunyiwa hi Mpfundla.

23

Siku rin’wana, Xibodze se a xi karhele.

‘U ehleketa leswaku u mani wena, Mpfundla ?’ a vula a hlundzukile. ‘Ina, u nga kota ku tsutsuma, kambe u na mbilu yo biha u tlhela u pfumala xichavo. Tshika ku tinyungubyisa no hi vungunya !’

Kambe mpfundla wu nga yingiseli. Wu n’wi hleka, leswi swi kwatise Xibodze ngopfu.

‘Hi ta vona leswaku u na rivilo ro fikela kwini, Mpfundla !’ ku vula Xibodze. ‘Hi ta phikizana ku vona leswaku i mani a nga ta hlula.’

Mpfundla a wu tshembhanga tindleve ta wona. Xibodze xo nonoka xi n’wi tlhontlha leswaku va ta phikizana ? Mphikizano lowu wu ta tsakisa !

‘U lava ku phikizana na mina, Xibodze ?’ ku vula Mpfundla. ‘Hi swona ! Hi ta phikizana mundzuku !’

Hiloko a tlula, a karhi a hlekelela.

‘E, va ka hina,’ ku ehleketa Mpfuvu, Ndlopfu na Nhutlwa. Mpfundla wu tsutsuma ku tlula Xibodze, loko Xibodze xo hluriwa, Mpfundla wu ta tinyungubyisa no va vungunya ku tlula na mpimo.

24

Hi siku leri landzelaka Mpfundla na Xibodze a va yimele ku sungula. Swiharhi hinkwaswo a swi tile ku ta hlalela. Xibodze a xi chuhile kambe Mpfundla a wu rhulile, wu nga vileli hi nchumu.

Hiloko Ndlopfu yi huwelela, ‘N’we, mbirhi, nharhu … A YI YE !

Mphikizano wu sungurile !

25

Mpfundla wu tsutsume hi rivilo ra wona hinkwaro. Endzhaku ka nkarhi, wu hunguta rivilo.

‘Hikokwalaho ka yini ndzi tsutsuma hi rivilo ? Xibodze xa nonoka, a xi nga ndzi kumi. Ndzi nga yima ndzi wisanyana,’ a ehleketa.

Ku sungula ku na mpfula. Hiloko mpfundla wu tumbela ehansi ka khwati leswaku wu nga tsakami, ivi wu etlela.

Hi nkarhi wolowo, Xibodze xi le kuteni, xi karhi xi nonoka. Xi famba xi nga heli mbilu, xi nga yimi xi wisa, xi nga ri na mhaka na mpfula. Xinonoka xi hundza Mpfundla lowu a wu ri ehansi ka khwati, xi nga yimi hambileswi se a xi karhele.

26

Endzhaku ka nkarhi mpfula yi yima, Mpfundla wu pfuka. Wu languta matlhelo hinkwawo kambe Xibodze xi nga vonaki.

‘Emakumu a ka ha ri kule, wu ehleketa leswaku Xibodze xa ha sele endzhaku. Ndzi nga ha wu wina mphikizano lowu,’ a ehleketa, hiloko a suka hi rivilo a tsutsuma.

27

Loko Mpfundla wu fika eka khona yo hetelela, wu languta ehenhla. A wu tshembhanga leswi a wu swi vona. A ku ri Xibodze, lexi se a xi lava ku fika emakumu !

Hiloko Mpfundla wu tsutsuma kambe a wu hlwerile. Xibodze xi hlurile ! Xibodze xi hlule Mpfundla !

28

Swiharhi hinkwaswo swi bela Xibodze mavoko. Mpfuvu, Ndlopfu na Nhutlwa swi hleka Mpfundla.

‘U nga hluriwa hi XIBODZE ?’ swi hlekelela. ‘Hi yena wo nonoka eka hinkwenu. U rhwale yindlu ya yena hi nhlana ! Kambe u swi kotile ku hlula eka mphikizano !’

Sweswi a ku ri nkarhi wa Mpfundla wo tingana no khunguvanyisa. A nga swi rhandzi ku vungunyiwa, na switsongo.

Xibodze a xi twela Mpfundla vusiwana. Hikuva xa swi tiva leswaku swi njhani ku hlekiwa no vungunyiwa.

‘Ha swi tiva leswaku u na rivilo ku hi tlula, Mpfundla,’ ku vula Xibodze, ‘kambe u nga tinyungubyisi hi swona.’

Mpfundla wu kume dyondzo. Ku sukela siku rero a wa ha tinyungubyisanga hi nchumu, naswona a wa ha vungunyanga munhu nakambe.

Hi dyondza leswi eka ntsheketo lowu:1. U nga tikukumuxi hileswi u swi kotaka.2. Ungahlekivanhuvan’wana.3. Hifanelekuamukelaleswihingaxiswonahingatipimanyisinavan’wana.4. Loko u lava xilo u fanele u tirha hi matimba ku xi kuma.5. Ku tsutsuma swi tlula hi ku famba kahle.

29

4A-3 Mpfundla na Xibodze



1. Swiharhi a swi kwatele Mpfundla hikuva ____________.

a) a wu va vungunya wu ku va famba switsongo

b) wu tsutsuma ku va tlula

c) wu rhandza ku tinyungubyisa

2. Mpfundla wu vungunye mani ? A wu tala ku vungunya mani ?

3. Ekusunguleni ka xitori, u ehleketa leswaku Xibodze a xi ta hlula Mpfundla eka mphikizano ? Hikokwalaho ka yini ?

4. Mpfundla a wu titwa njhani loko mphikizano wu ta sungula ?

a) A wu chavile no karhateka.

b) A wu ri na rhumbu no hiseka.

c) A wu wisile no titshembha.

5. I xivulwa xihi eka papila ra 24 lexi hi byelaka vanhu hinkwavo a va lava ku vona leswaku ku ta humelela yini eka mphikizano ?

6. Hikokwalaho ka yini Mpfundla wu vone leswaku swi lulamile ku yima wu wisa exikarhi ka mphikizano ?

7. Vula loko swivulwa leswi ku ri hi swona kumbe a hi swona X.

a) Xibodze a xi nga vileli ku famba empfuleni.

b) Mpfundla a wu chava Mpfuvu, Ndlopfu na Nhutlwa.

DBE Giredi ya 3 Buku ya

Migingiriko 1: 51 pheji 108

30

c) Mpfundla wu kume ndhawu yo etlela kusuhi na nambu.

d) Xibodze a xi vungunyanga Mpfundla endzhaku ka mphikizano.

8. Mpfundla wu dyondze yini emakumu ?


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 23, 92DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 23, 41, 46, 75, 112

Hlawula kutani, kambe na hikuva ku hlanganisa swivulwa leswi landzelaka.

1. Mpfundla a wu tsutsuma ku tlula Xibodze. Xibodze xi hlurile eka mphikizano.

2. Xibodze a xi hlekanga Mpfundla. A xi swi tiva leswaku swi njhani ku vungunyiwa.

3. Mpfundla a wu ehleketa leswaku wu na nkarhi wo tala. Wu yimile ku kuma nkarhi wo wisa.

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 74, 77DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 10, 13, 58

Titeke wonge u murunguri wa phephahungu. Tsala atikili yo koma hi leswi nga humelela eka mphikizano (hikwalomu ka 8-10 wa swivulwa). Nyika atikili ya wena nhlokomhaka. Tsala siku na vito ra wena.

31

4. Afrika Dzonga ra hina



mupresidente, tindzimi, ximfumo, mujeko, mfungho wa rixaka,

minkova, maboboma, mindhavuko


lerintshwa, lowuntshwa, ximfumo, yimbhu, tiphengwini,

tinkavavangaheti, tinyankwavi, phurothiya

Ndzi AfrikaDzonga

32

Afrika Dzonga lerintshwa ri sunguriwe hi 1994 !

Hi amukele mupresidente wa hina lontshwa wo tlhariha, Nelson Rolihlahla Mandela. Hi yimbelela risimu lerintshwa ra rixaka ra Nkosi sikelele’ iAfrika, leri ri katsaka tindzimi ta hina ta ximfumo ta ntlhanu. Hi yimisa mujeko wa hina lowuntshwa – mujeko wa hina wu ri woxe laha misaveni lowu nga na mihlovo ya tsevu !

Xana u vona leswi nga tsariwa eka mfungho wa rixaka ? Swi vula leswaku ‘vanhu vo hambana hlanganani’. Hi lembe ra 1994 hi hlanganile tanihi tiko rin’we na rixaka rin’we.

Nkosi sikelel’ iAfrikaNkosi sikelel’ iAfrikaMaluphakanyisw’ uphondo lwayo,Yizwa imithandazo yethu,Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo.

Morena boloka setjhaba sa heso,O fedise dintwa le matshwenyeho,O se boloke, O se boloke setjhabasa heso,Setjhaba sa South Afrika – South Afrika.

Uit die blou van onse hemel,Uit die diepte van ons see,Oor ons ewige gebergtes,Waar die kranse antwoord gee,Sounds the call to come together,And united we shall stand,Let us live and strive for freedom,In South Africa our land.

risimu ra rixaka

Madiba mujeko wa rixaka mfungho wa rixaka

33

Mali ya hina i tirhandi na tisente. Hi tsala hi ndlela leyi: rhandi – R, sente – c. Rhandi yin’we yi ringana na 100 wa tisente.

Hi na tikhoyini leti: 5c, 10c, 20c, 50c, R1, R2 na R5. Tikhoyini leti ti endliwe hi timethali to hambanahambana. Khoyini yin’wana na yin’wana yi na mfungho wa rixaka emahlweni, na swimilana kumbe swiharhi swo hambana swa Afrika Dzonga endzhaku ka swona.

blue crane aram lili phurothiya seterelesiya

5c 10c 20c 50c

5c 10c 20c 50c

mhala nhongo hongonyi hongonyi

R1 R2 R5 R5

R1 R2 R5 R5

endzhaku

emahlweni

endzhaku

emahlweni

34

Hi na mali ya maphepha yo hambana ku nga: R10, R20, R50, R100 na R200. Mali leyi yi endliwe hi maphepha ya mihlovo yo hambana. Mali yin’wana na yin’wana yi na xifaniso xa Nelson Mandela emahlweni na xiharhi xo hambana endzhaku. Swiharhi leswi swa ntlhanu swi tiviwa tanihi The Big Five (Swiharhi Leswikulu swa Ntlhanu).

R10 – mhelembe R20 – ndlopfu R50 – nghala

R100 – nyarhi R200 – yingwe

endzhaku

emahlweni

35

Swiharhi hinkwaswo leswi nga eka tikhoyini ta hina na mali ya hina ya maphepha swi tshama entangeni wa swiharhi wa laha Afrika Dzonga. Vanhu va misava hinkwayo va ta laha tikweni ra hina ku ta vona swiharhi leswi.

Hi na nkateko ku va na swiharhi swo hambana no tsakisa laha etikweni ra hina. Leswi swi katsa nhutlwa – xiharhi xo leha emisaveni, ndlopfu – xiharhi lexikulu xa tiko, xinkankanka – xiharhi xa rivilo xa tiko, na nghala – hosi ya swiharhi. Hi fanele hi sirhelela no hlayisa swiharhi swa hina.

nhuntlwa xinkankanka

nghala nhongo yingwe

mhelembe nyarhi hongonyi

ndlopfu

36

Xiharhi xa rixaka i mhala. Vito leri ri huma eka Xibunu springbok hi ndlela leyi yi tlulaka hi yona emoyeni loko yi tsutsuma. Hi Xibunu rito spring ri vula ‘tlula’ na rito bok ri vula ‘mhala’.

Kwalomu ka 850 wa swinyenyana swo hamba swi tshama eAFrika Dzonga.

Xinyenyana xa rixaka xa Afrika Dzonga xi vuriwa ncololwana. Xinyenyana leswi xi lehile xi tlhela xi va na nkolo wo leha na milenge yo leha. Xi thyiwe vito leri hikwalaho ka muhlovo wa xona.

xinyenyana xa rixaka:ncololwana

Xana a wu swi tiva ? Xipano xa rixaka xa Afrika Dzonga xa rhagbi xi vitaniwa ti-Springbok. Ti-Springbok ti hlurile eka mphikizano wa Khapu ya Misava ya Rhagbi hi 1995 na hi 2007.

xiharhi xa rixaka: mhala

37

Xinyenyana lexikulu emisaveni i yimbhu, xi kumeka kwala Afrika Dzonga. A xi swi koti ku haha kambe xa tsutsuma swinene. Yimbhu i yikulu swinene, u nga yi khandziya ku fana na hanci ! Yimbhu yi na matihlo lamakulu ku tlula swiharhi hinkwaswo. Yimbhu yi tshikela tandza lerikulu.

Tiphengwini na tona tihanyi kwala Afrika Dzonga. Tiphengwini i swinyenyana swa mavala ya ntima na yo basa leswi tshamaka elwandle. A ti swi koti ku haha kambe ti hlambela hi rivilo.

Hi fanele ku sirhelela no hlayisa swinyenyana swa hina swo saseka.

tiyimbhu

phengwini

Xana a wu swi tiva ? Tandza rin’we ra yimbhu ri ringana na 24 wa matandza ya huku !

38

Malwandle ya hina ma tele hi swiharhi swo tsakisa. Leswi swi katsa tinkavavangaheti – swiharhi leswikulu swa le matini, tinyankwavi – swiharhi swa nghozi elwandle, na tidolofini – swiharhi swo tlhariha swa le lwandle.

tinkavavangaheti

tinyankwavi na tihlamp�

dolo�ni

Xana a wu swi tiva ? Tinkavavangaheti na tidolofini a hi tihlampfi – i swiharhi leswi mamisaka vana va swona, ku fana na vanhu !

39

Hlampfi ya rixaka i galejuni. Yi kumeka ntsena kwala Afrika Dzonga elwandle ro ka ri nga entanga, a ku na kun’wana la tikumeka kona.

Malwandle ma hina ma tele hi swilo swa swivumbeko, mihlovo na tisayizi to hambana.

Hi fanele ku sirhelela no hlayisa swiharhi swa hina swo saseka swa le lwandle.

Xana a wu swi tiva ? EKapa Vupeladyambu, Afrika Dzonga yi hlangana na malwandle mambirhi. Tlhelo rin’wana i Lwandle ra Atlantic ro titimela eka tlhelo lerin’wana i Lwandle ra Indian ro kufumela.

mfutsu

hlamp� ya rixaka: galejuni

40

Xiluva xa rixaka xa Afrika Dzonga i phurothiya. Ku na 360 wa tinxaka ta tona laha Afrika Dzonga. Swiluva swa kumeka hi mihlovo ya pinki, yo basa kumbe ya xitshopana.

Murhi wa rixaka wa Afrika Dzonga i yellowwood. Mirhi leyi leyikulu yi kule kwala Afrika Dzonga malembe yo tlula 100 wa mamiliyoni lama nga hundza.

Hi fanele ku sirhelela no hlayisa swimilana na mirhi ya hina.

murhi wa rixaka: yellowwood

xiluva xa rixaka: phurothiya

Xana a wu swi tiva ? Xipano xa rixaka xa Afrika Dzonga xa khirikete xi tiveka tanihi ti-Phurothiya.

41

Ku na tindhawu to saseka kwala Afika Dzonga. Hi na tintshava na minkova, nhova na mananga, milambu na maboboma, malwandle na tibichi.

Hi na nkateko wo va na misava hinkwayo eka tiko rin’we ! Hi fanele ku sirhelela no hlayisa tiko ra hina.

ntshava na bichi nhova

mananga nambu

Xana a wu swi tiva ? Maboboma ya Tugela eKwaZulu-Natal ma le ka xiyimo xa vumbirhi hi vukulu emisaveni hinkwayo.

42

Ku na vanhu vo tlula 50 wa mamiliyoni eAfrika Dzonga. Hi vulavula tindzimi to hambanahambana. Hi landzelela mindhavuko yo hambanahambana. Hi dya swakudya swo hambana. Hi khongela hi tindlela to hambana. Hi va mihlovo yo hambana. Kambe hinkwerhu hi va nkoka eka rixaka tiko ra hina. Hi fanele ku sirhelelana no hlayisana, hikuva hi maAfrika Dzonga hinkwerhu. Afrika Dzonga i ra hina hinkwerhu.

43

4A-4 Afrika Dzonga ra hina



1. I mani loyi a nga va mupresidente wa Afrika Dzonga hi 1994 ?

2. Incini xa nkoka hi mujeko wa Afrika Dzonga ?

3. Fananisa mali ya maphepha eka ximatsi na swiharhi eka xinene.

a) R10 c ndlopfu

b) R20 c yingwe

c) R50 c nyarhi

d) R100 c mhelembe

e) R200 c nghala

4. Xana ntlawa wa swiharhi leswi kumekaka eka mali ya hina ya maphepha swi tiveka tanihi yini ?

5. Vekela X kusuhi na xivulwa lexi nga hoxeka na kusuhi na xivulwa lexi nga xona.

a) Xipanu xa Afrika Dzonga xa rhagbi xi tiveka hi ti-Phurothiya.

b) Vanhu vo tala va endzela ntanga wa swiharhi wa Afrika Dzonga.

c) Afrika Dzonga yi na maboboma yo leha emisaveni.

d) Tiyimbhu na tiphingwini a swi koti ku haha.

44

6. Tsala swivulwa leswi nga hoxeka laha henhla swi va swa ntiyiso.

7. Xiharhi xa rixaka xa Afrika Dzonga, xinyenyana na hlampfi i ___________________________________.

a) ndlopfu, xinyenyana xa ncololwana na nyankwave

b) nghala, yimbhu na galejuni

c) mhala, xinyenyana xa ncololwana na galejuni

d) mhala, phengwini na nkavavangaheti

8. Vula malwandle mambirhi lama khumbhaka Afrika Dzonga.


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 83, 97, 117, 120

1. Nghenisa rihlawuri. Languta eka xitori ku ku pfuna.

a) Ndlopfu i xiharhi ___________ xa tiko.

b) Nhutlwa i xiharhi xo ___________ emisaveni.

c) Xinkankanka i xiharhi xa ___________ xa tiko.

d) Dolofini i xiharhi xo ___________ xa le lwandle.

e) Nyankwave i xiharhi xa ___________ xa le lwandle.

2. Tsala swivulwa leswi nga laha henhla swi ya eka vunyingi.

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 5, 51, 105

Na munghana wa wena, endla xinavetiso lexi nga vitakaka vanhu ku endzela eAfrika Dzonga.

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 113


Buku ya 4A

ISBN: 978-1-77580-552-6

GIREDI YA 3


1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso


1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani


1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela


1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)

Tibuku to hlaya eka levhele leyi ti na mapheji yo tala, matsalwa yo tala eka pheji, swivulwa swo leha, swivulwa swa tiphetheni to hambana, ririmi ra ximfumo ro hlamusela, na ntivomarito wo fuwa. Sweswi

ku hlaya swo titela kunene, matimba yo tala ma kongomisiwe eka xikambelantwisiso ku nga ri eka marito/ ku hlaya hi ku nonoka hikuva vadyondzi va tshunelela ku kota ku tihlayela hi voxe.

Tibuku leti to hlaya tinyika nkarhi eka ku hlaya hi ntlawa, ku hlaya hi ku leteriwa,ku hlaya hi vambirhimbirhi na ku hlaya va ri voxe.

XITSONGA

Tibuku to hlaya to siyanana ta Levhele 3 ta Vula Bula tinyika mpfuxelelo eka vahlayi lava hatlaka va kota ku hlaya kahle. Buku yin’wana na yin’wana yo hlaya yi na switori swa mune swo hambana, ku katsa matsalwa ya ntiyiso. Emasungulweni ya xitori xin’wana na xin’wana ku na ntivomarito wo tlhontlha na nongonoko wa marito yo tika lawa vadyondzi va faneleke ku ma tiva. Xitori xin’wana na xin’wana xi landzela hi swivutiso

swa xikambelontwisiso, na migingiriko ya ririmi na ku tsala leyi nga hlanganisiwa na CAPS na Buku ya Migingiriko ya Giredi 3 ya DBE.

Ku fanele ku hlayiwa tibuku timbirhi to hlaya hi kotara - Kotara 1: Buku 1A na 1B, Kotara 2: Buku 2A na 2B, Kotara 3: Buku 3A na 3B, Kotara 4: Buku 4A na 4B. Tibuku leti tifamba hi timbirhimbirhi (A na B) naswona

ti le ka levhele yin’we kutani ku nga sunguriwa ku hlaya yin’wana na yin’wana eka tona.

Visit the Vula Bula website to view or buy all materials

www.vulabula.co.za


http://www.vulabula.co.za

Documents

A Buku ya 4A Buku ya - Home | VulaBula · 2019-09-10 · Njyi a yi n ’w khi ensa hi ku n ’w yi mi belelela na ku n ’wi cni eal ku kukondza vuxkia, byo ... DBE Griedi ya 3 Buku