Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
a. gigineiSvili, g. kukulaZe
zogadi fizikis kursi
(magnetizmi, optika, atomis fizika)
II tomi
@`teqnikuri universiteti”@
saqarTvelos teqnikuri universiteti
a. gigineiSvili, g. kukulaZe
zogadi fizikis kursi
(magnetizmi, optika, atomis fizika)
II tomi
damtkicebulia stu-s
saredaqcio-sagamomcemlo sabWos
mier. 27.05.2009, oqmi #5
Tbilisi
2009
© sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2009
ISBN 99940-48-92-9 (orive tomi) ISBN 978-9941-14-611-4 (meore tomi) http://www.gtu.ge/publishinghouse/
yvela ufleba daculia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto, ilustracia Tu sxva) aranairi
formiT da saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis
werilobiTi nebarTvis gareSe. saavtoro uflebebis darRveva isjeba kanoniT.
3
winasityvaoba
winamdebare saxelmZRvanelo gankuTvnilia teqnikuri universitetis
sainJinro specialobis studentebisaTvis. igi warmoadgens zogadi fizikis
kursis ortomeulis meore toms da Seicavs magnetizmis, optikisa da atomis
fizikis saswavlo programiT gaTvaliswinebul sakiTxebs.
saxelmZRvanelos done da stuqtura iseTia, rom students gauad-
vildes masze damoukideblad muSaoba. kursSi mocemulia klasikuri da
Tanamedrove fizikis mxolod arsebiTi sakiTxebi im moculobiT, rom
students gamoumuSavdes damoukideblad azrovnebis saWiro Cveva. rig
SemTxvevebSi studentebs vTavazobT zogierTi sakiTxis damoukideblad
gadawyvetas, rasac, Cveni varaudiT, bevri maTgani interesiT Sexvdeba.
wignSi farTodaa gamoyenebuli petitis teqsti da sqolio _
studentebisaTvis, romlebic moisurveben ama Tu im sakiTxSi ufro Rrmad
Cawvdomas da damatebiTi informaciis miRebas.
avtorebi gulwrfel madlobas uZRvnian wignis recenzentebs, f.m.m.
doqtorebs, Tbilisis saxelmwifo universitetis zust da sabunebis-
metyvelo mecnierebaTa fakultetis profesors a. bibilaSvils da
saqarTvelos teqnikuri universitetis fizikis departamentis srul
profesors k. cxakaias sasargeblo rCevebisaTvis, agreTve akademiur
doqtors, qalbaton l. CaxvaSvils xelnaweris gaformebaSi gaweuli daxma-
rebisaTvis.
saqmiani SeniSvnebi, romlebic xels Seuwyobs wignis Semdgom
gaumjobesebas, avtorebis mier madlierebiT iqneba miRebuli.
4
pirveli nawili
eleqtromagnetizmi
$1. magnetizmis bunebis Sesaxeb warmodgenis ganviTareba
cnobilia, rom bunebaSi arsebobs gansakuTrebuli rkinis madani (mag-
nituri rkinaqva anu magnetiti, 43OFe ), romelsac aqvs rkinisa da zogierTi
sxva liTonis mizidvis unari. amTvisebis matarebel madnis naWers bunebrivi
magniti ewodeba. bunebrivi magnitis magnituri Tvisebebi, mis mier rkinis
naWrebis mizidvis unari unari, cnobili iyo jer kidev Zveli berZnebisaT-
vis∗. maSinve iyo SemCneuli dedamiwis magnituri Tvisebebi, ris gamoc Rero-
sebri magniti, romelsac vertikaluri RerZis irgvliv Tavisufali brunvis
saSualeba hqonda, TavisTavad garkveulad orientirdeboda _ dgeboda TiT-
qmis geografiuli meridiani gaswvriv. am Tvisebaze agebul kompass Cinelebi
jer kidev daaxloebiT 3000 wlis win iyenebdnen.
aRmoCnda, rom bunebrivi magnitis sxvadasxva nawilis mier rkinis naW-
ris mizidvis unari sxvadasxvaa: igi maqsimaluria magnitis boloebSi, cen-
traluri nawilisaken TandaTan mcirdeba da Sua adgilas nulis toli xde-
ba. magnitis im adgilebs, sadac mizidvis Zala udidesia, magnitis polusebi
ewodeba, xolo Sua adgils _ neitraluri zona. magnitis polusebs aRniS-
naven N da S asoebiT da maT Sesabamisad uwodeben CrdiloeT da samxreT
polusebs. aseTi saxelwodeba dakavSirebulia zemoxsenebul faqtTan, rom
Tavisuflad moZravi magnituri isari dedamiwaze orientirdeba ise, rom
misi erTi bolo ( N ) mimarTulia dedamiwis CrdiloeT polusisaken, xolo
meore ( S ) _ samxreTisaken. cdebiT dadgenilia, rom erTsaxeliani magnituri
polusebi erTmaneTs ganizidavs, sxvadasxva saxeliani ki _ miizidavs.
sivrceSi, romelic gars akravs magnits, aRiZvreba magnituri veli. es
veli, eleqtruli velis msgavsad, materialuria; mas gaaCnia energia. am ve-
lis maorientirebeli moqmedeba magnitur isarze saSualebas gvaZlevs mag-
nitur vels mivceT mimarTuleba: magnituri velis mimarTulebad pirobiT
miCneulia magnituri isris CrdiloeT polusze moqmedi Zalis mimarTuleba.
Tu magnitur isars gadavxriT magnituri velis mimarTulebidan, masze
imoqmedebs meqanikuri mabrunebeli momenti, romlis sidide proporciulia
∗ TviT sityva `magnetizmi~ warmodgeba `berZnuli qalaqis (magnesia) saxelwodebidan, romlis maxlobladac Zvelma berZnebma aRmoaCines bunebrivi magnitis naWrebi.
5
gadaxris kuTxis sinusisa da romelic cdilobs moabrunos isari velis
gaswvriv. amrigad, mudmivi magnitebis urTierTqmedeba gansxvavdeba eleqtru-
li muxtebis urTierTqmedebisagan, magram msgavsia eleqtruli dipolebis
urTierTqmedebisa, romlebzec erTgavrovan eleqtrul velSi moqmedebs ma-
rezultirebeli Zalis momenti, da ara Zala. eleqtruli dipolis msgavsad,
mudmivi magniti erTgavrovan magnitur velSi cdilobs Semobrundes velis
gaswvriv, magram ar gadaadgildeba masSi.
arsebiTi gansxvaveba mudmiv magnitsa da eleqtrul dipols Soris
aris Semdegi: eleqtruli dipoli Sedgeba sididiT toli da sawinaaRmdego
niSnis muxtebisagan. am muxtebis gancalkeveba da maTi sxvadasxva sxeulebze
moTavseba SesaZlebelia. magaliTad, Tu dipols gavWriT SuaSi, misi RerZis
marTobulad, mis erT nawilze aRmoCndeba dadebiTi muxti, meoreze _ uar-
yofiTi. es miuTiTebs imaze, rom bunebaSi arsebobs eleqtruli monopoli.
mudmivi magnitis Suaze gaWris Sedegad ki kvlav miiReba mcire zomis ori
magniti, romelTagan TiToeuls aqvs rogorc CrdiloeTi, ise samxreTi po-
lusi. mudmivi magnitis aranairi gayofa ar iZleva saSualebas ganvacalke-
oT misi polusebi, rac imas niSnavs, rom bunebaSi `magnituri muxtebi~
(magnituri monopoli) ar arsebobs.
mudmivi magnitis msgavsebam eleqtrul dipolTan ganapiroba magnitu-
ri movlenebis Seswavlis istoriuli gza, romelic eyrdnoba hipoTezas
elementaruli magnitebis (magnituri dipolebis) Sesaxeb. am hipoTezis Ta-
naxmad yoveli sxeuli Sedgeba elementaruli magnitebisagan, romlebic
siTburi moZraobis gamo qaosuradaa orientirebuli. amis Sedegad maTi mag-
nituri mikrovelebi erTmaneTs abaTilebs da Cveulebriv sxeuli magnitur
Tvisebebs ar amJRavnebs. gare magnituri velis gavleniT elementaruli mag-
nitebi garkveulad orientirdeba velis gaswvriv, maT mier Seqmnili mikro-
velebi ikribeba da jamSi gvaZlevs makroskopul magnitur vels. am Sem-
TxvevaSi amboben, rom sxeuli damagnitda. rogorc vxedavT, am Teoriis
mixedviT sxeulTa damagniteba savsebiT analogiuria xistdipoliani mole-
kulebisagan Sedgenili dieleqtrikis polarizaciisa.
Tavdapirvelad fiqrobdnen, rom eleqtrul da magnitur movlenebs
Soris araviTari kavSiri ar arsebobs. aseT Sexedulebas iziarebda ingli-
seli mecnieri viliam jilbertic, romelmac magnetizmis Sesaxeb arsebuli
monacemebis safuZvelze 1600 wels gamoTqva azri, rom miuxedavd garegnuli
msgavsebisa, eleqtruli da magnituri movlenebis buneba sxvadasxvaa.
6
miuxedavd amisa, ukve XVIII saukunis Sua wlebisaTvis ganmtkicda azri imis
Sesaxeb, rom eleqtruli da magnituri movlenebi erTmaneTTan mWidrodaa
dakavSirebuli, Tumca am kavSiris buneba, denis mZlavri wyaroebis uqonlo-
bis gamo, garkveuli ar iyo.
magnetizmis ganviTarebaSi fundamenturi mniSvneloba hqonda danieli
fizikosis erstedis aRmoCenas, romelmac 1820 wels daadgina, rom gamtarSi
gamavali deni, mudmivi magnitis msgavsad, iwvevs magnituri isris gadaxras,
riTac gadaidga pirveli arsebiTi nabiji eleqtruli da magnituri mov-
lenebis urTierTkavSiris xasiaTis garkvevaSi. Semdeg gei-lusaki da arago
daakvirdnen, rom gamtarSi gamavali deni iwvevs rkinis naWris damagnitebas.
frangma fizikosma amperma eqsperimentulad aRmoaCina da Seiswavla deniani
gamtarebis magnituri urTierTqmedeba.
me-19 saukuneSi sxvadasxva mecnieris mier Catarebulma Semdgomma
cdebma aCvena, rom magnitur Tvisebebs amJRavnebs ara marto liTonis gam-
tarSi gamavali deni, aramed deni airsa da siTxeSic da saerTod, yvela
moZravi eleqtruli muxti. uZravi eleqtruli muxti eleqtruli velis sa-
SualebiT zemoqmedebas axdens sxva eleqtrul muxtze, magram ara magnitur
isarze. magnituri zemoqmedebis uanari gaaCnia mxolod moZrav eleqtrul
muxts (da cvalebad eleqtrul vels).
amrigad, cdebis Sedegad dadginda, rom moZravi eleqtruli muxtebis
(denebis) irgvliv sivrceSi aRiZvreba kidev erTi saxis veli (eleqtrulis
garda) _ magnituri veli, romlis saSualebiTac es muxtebi urTierTqme-
deben mudmiv magnitebTan da sxva moZrav muxtebTan.
magnituri veli aRiZvreba yoveli moZravi muxtis irgvliv da Tu
sxeuli, romelic Seicavs kolosaluri raodenobis elementarul eleqt-
rul muxtebs, romlebic ganuwyvetliv moZraoben da maSasadame, Tavis irgv-
liv qmnian elementarul magnitur velebs, Cveulebriv magnitur Tvisebebs
ar amJRavnebs, aixsneba am muxtebis moZraobis qaosurobiT. moZarobis qaosu-
robis gamo elementaruli magnituri velebis mimarTulebebi qaosuria da
maTi moqmedeba saSualod erTmaneTs abaTilebs. am sxeulis eleqtrul vel-
Si Setanisas muxtebi iwyeben mowesrigebul moZraobas (eleqtruli deni).
axla ukve elementarul magnitur velebs aqvs erTnairi orientacia da
erTmaneTs ki ar abaTileben, aramed piriqiT, ikribebian da sivrceSi gvaZle-
ven garkveuli sididis makroskopul magnitur vels _ eleqtruli denis
magnitur vels.
7
denis magnituri velis aRmoCenis Semdeg garkveul gaorebas hqonda
adgili am sakiTxSi: magnitur vels qmnis, rogorc mudmivi magniti (magni-
turi dipoli), ise eleqtruli deni. mecnierebi cdilobdnen mospobiliyo
es gaoreba da magnituri movlenebi aexsnaT erTi saerTo poziciidan. amis
Sedegi iyo amperis hipoTeza molekuluri wriuli denebis (mikrodenebis)
Sesaxeb (1821w.). am hipoTezis Tanaxmad yovel molekulaSi cirkulirebs Cake-
tili wriuli denebi, romlebic qmnian wriuli sibrtyis marTobul elemen-
tarul magnitur velebs. swores es elementaruli magnituri velebi gar-
kveul piroebebSi sxeulSi qmnis makroskopul magnitur vels da sxeuli
iZens mudmivi magnitis Tvisebebs. amperes hipoTeza, marTalia, magnetizms
xsnida erTi saerTo poziciidan _ mas ukavSirebda eleqtruli muxtebis
moZraobas (dens), magram TviT wriuli molekuluri denebis warmoqmna gau-
gebari iyo, vidre Cveni saukunis dasawyisSi, rezerfordisa da boris Sro-
mebis Sedegad ar dadginda atomis agebuleba. amJamad cnobilia, rom atomi
Sedgeba masiuri birTvisagan, romlis irgvliv (rezerford-boris naxev-
radklasikuri Teoriis Tanaxmad) stacionarul orbitebze moZraoben el-
eqtronebi. eleqtronebis es wriuli moZraoba warmoadgens swored im mol-
ekulur dens, romelic Tavis mxriv ekvivalenturia magnituri dipolisa.
molekuluri denebis Teorias didi warmatebebi hqonda. misi saSua-
lebiT aixsna ara marto is movlenebi, romlebsac xsnida magnituri dipo-
lebis Teoria, aramed iseTebic (magaliTad, diamagnetizmi, zeemanis efeqti),
romlebic dipolebis TeoriiT sruliad gaugebari iyo.
amrigad, sabolood dadgenilia, rom bunebaSi ar arsebobs gansakuT-
rebuli magnituri substancia _ `magnituri masa~ an `magnituri muxti~. yo-
veli magnituri movlena, maT Soris sxeulTa magnituri Tvisebebi, ganpiro-
bebulia eleqtruli muxtebis moZraobiT.
$2. magnituri velis damaxasiaTebeli sidideebi
da maTi sazomi erTeulebi
wina paragrafSi aRniSnuli iyo, rom magnituri velis warmoSobis pir-
velwyaroa moZarvi eleqtruli muxtebi _ eleqtruli deni. dens, romelic
ganpirobebulia gamtarSi Tavisufali muxtebis mimarTuli moZraobiT
(gamtarobis deni), vuwodoT makroskopuli deni (makrodeni), xolo atomSi
an molekulaSi eleqtronebis wriuli moZraobiT ganpirobebul dens _
mikroskopuli deni (mikrodeni).
8
magnituri velis ZiriTadi maxasiaTebelia magnituri induqciis B veq-
tori. igi axasiaTebs marezultirebel magnitur vels, romelic Seqmnilia
yvela makro da mikrodenebis mier; cxadia, mocemuli makrodenis SemTxveva-
Si B –s mniSvneloba damokidebuli iqneba garemos Tvisebebze.
makroskopuli denis mier Seqmnili magnituri velis∗ dasaxasiaTeblad
SemoRebulia damxmare veqtori _ magnituri velis daZabulobis H veqtori,
romelic ukve aRar aris damokidebuli garemos Tvisebebze∗∗. amrigad, eleq-
truli velis msgavsad, magnituri velis dasaxasiaTebladac iyeneben or
veqtors _ B –sa da H –s. amasTan, istoriuli mizezebis gamo, eleqtruli
velis ZiriTadi maxasiaTeblis _ daZabulobis veqtoris ( )E analogiur
sidides magnituri velisaTvis warmoadgens magnituri induqciis ( )B da ara
magnituri velis daZabulobis ( )H veqtori.
polarizaciis veqtoris msgavsad ( )P , romelic axasiaTebs dieleqtri-
kis eleqtrul Tvisebebs, sxeulebis magnituri Tvisebebis dasaxasiaTeblad
SemoRebulia damagnitebis veqtori ( )P . is ganimarteba rogorc elementaru-
li magnituri momentebis veqtoruli jami sxeulis moculobis erTeulSi.
ganmartebidan gamomdinareobs rom P axasiaTebs sxeulSi arsebuli mikro-
denebis mier Seqmnil magnitur vels.
HB, da P veqtoris damakavSirebeli formulebis saxe, iseve, rogorc
eleqtruli da magnituri movlenebis amsaxveli formulebisa, damokidebu-
lia imaze, Tu erTeulTa romeli sistemaa gamoyenebuli.
SI sistemaSi B –s erTeulia tesla ($3)
2m
wmvtl1
⋅= ,
xolo H –is _ amperi metrze ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛m
a. am erTeuls specialuri dasaxeleba
ara aqvs ($6). maSasadame vakuumSic ki, sadac B da H fizikurad ar gansxvavdebian,
SI sistemaSi, erTeulTa gansxvavebis gamo, ar SeiZleba Caiweros, rom
∗ makrodenis magnitur vels zogjer gareSe velsac uwodeben. ∗∗ es imas niSnavs, rom misi sidide vakuumSi ( )0H da nivTierebaSi ( )H erTmaneTis tolia,
rasac sazogadod maSin aqvs adgili, roca erTgvarovani izotropuli garemo mTlianad avsebs im sivrces, sadac makrodenis mier Seqmnili magnituri veli nulisagan gansxvavdeba ($31).
9
B =H . saWiroa proporciulobis koeficienti, romelic gaawonasworebs B –
sa da H –is ganzomilebebs. am proporciulobis koeficients aRniSnaven 0μ –
iT da uwodeben vakuumis magnitur SeRwevadobas an magnitur mudmivas. amri-
gad, SI sisitemaSi, kavSirs B –sa da H –s Soris vakuumSi aqvs saxe:
HB 0μ=vak . (2.1)
0μ -is mniSvnelobis dadgena xdeba deniani gamtarebis urTierTqmedebis
kanonis safuZvelze∗ ($11):
m
hn
ma
wmv=
⋅⋅
⋅⋅= −70 104πμ ,
sadac 1 henri=1v.wm/a aris induqciurobis erTeuli SI sistemaSi.
P damagnitebis veqtors SI sistemaSi aqvs H –is ganzomileba, amitom
veqtori B , romelic axasiaTebs yvela makro ( )H da mikro ( )P denebis mier
Seqmnil marezultirebel vels, ganisazRvreba tolobiT:
( )PHB += 0μ . (2.2)
(2.2) tolobis arsi cxadia: makro da mikrodenebis mier Seqmnili veli
maT mier calk-calke Seqmnili velebis veqtoruli jamis tolia.
garda saerTaSoriso sistemis ( )SI erTeulebisa, eleqtrul da magnitur sidideebs
zomaven agreTve absoluturi eleqtrostatikuri ( )CGSE da absoluturi eleqtromagnitu-
ri ( )CGSM sistemebis erTeulebiTac (It, $2). orive sistemis ageba xdeba CGS meqanikuri
sistemis bazaze (e.i. am sistemebSic yvela fizikuri sididis erTeuli gamoisaxeba
gramis, santimetrisa da wamis saSualebiT), magram CGSE sistemaSi gamosaval formulas
warmoadgens kulonis kanoni 221
rqqkF = , romlidanac dgindeba muxtis erTeuli
moTxovniT, rom k proporciulobis koeficienti iyos uganzomilebo erTis toli sidide
( )1=k . CGSM sistemis gamsazRvrel formulas ki warmoadgens denebis urTierTqmedebis
kanoni d
lIIkF 212= , romlidanac dgindeba denis Zalis erTeuli imave moTxovniT, rom pro-
porciulobis koeficienti 1=k .
CGSE sistemis warmoebuli erTeulebi mouxerxebelia magnituri sidideebis gasa-
zomad, amitom, rogorc wesi, mas iyneben mxolod eleqtruli sidideebis gasazomad, amas
gamosaxavs mis dasaxelebaSi aso ` E ~. CGSM sistema, piriqiT _ gamoiyeneba mxolod mag-
∗ 0μ -is ganzomilebas advilad davadgenT (2.1) formulidanac.
[ ] [ ][ ] ma
wmv
ma
mwmv 2
⋅⋅
=⋅
==HB
0μ .
10
nituri sidideebis gasazomad, radgan misi warmoebuli erTeulebi mouxerxebelia eleqtru-
li sidideebis gasazomad. aqedan _ mis dasaxelebaSi aso `M ~.
fizikaSi ufro xSirad iyeneben erTeulTa e.w. gausis sistemas, romelic warmo-
adgens CGSE da CGSM sistemebis kombinacias. am sistemaSi yvela eleqtruli sidide
(muxti, denis Zala, eleqtrostatikuri velis daZabuloba da potenciali, gamtaris wina-
Roba da sxv.) izomeba CGSE sistemis, xolo yvela magnituri sidide (magnituri velis in-
duqcia da daZabuloba, magnituri momenti, TviTinduqciis koeficienti da sxv.) CGSM sis-
temis erTeulebiT. cxadia, rom gausis sistemac `absoluturia~, masSi yvela fizikuri
sididis erTeuli gamoisaxeba gramis, santimetrisa da wamis saSualebiT.∗
SI sistemisagan gansxvavebiT, gausis sistemaSi, vakuumSi, E da D , agreTve B da
H veqtorebi Tanxvdebian erTmaneTs. amasTan, advili misaxvedria, rom es Tanxvedra aris
ara raime SeTanxmebis Sedegi, aramed gamosaxavs am sidideebis WeSmarit igiveobas.
gausis erTeulTaA sistemaSi B izomeba gausobiT ( tl10gs1 4−= ), H _ erstedobiT
( maerst. 310411 ⋅=π
). orive erTeuls erTnairi ganzomileba aqvs (12121 wmsmg −−) da
mxolod dasaxelebiT gansxvavdebian. gaussa da ersteds Soris araviTari gansxvaveba ar
aris. es erTi da igive sididis ori sxvadasxva dasaxelebaa. miuxedavad amisa, arasworia
gamoTqma ` B tolia amdeni erstedisa~, an ` H udris amden gauss~. cxadia, rom P –s aqvs
igive ganzomileba, rac B –sa da H –s. garda amisa, mikrodenebis mier Seqmnili veli am
sistemaSi tolia Pπ4 –si da ara P –si, amitom (2.2) –is nacvlad gveqneba
PHB π4+= .
Tavi I
magnituri movlenebi vakuumSi
$3. magnituri induqciis veqtori
eleqtruli da magnituri velebis aRmoCena da Seswavla xdeba sxeu-
lebsa Tu xelsawyoebze maTi moqmedebis mixedviT.
eleqtruli velis ZiriTadi Zaluri maxasiaTebeli _ eleqtruli ve-
lis daZabulobis E veqtori ganisazRvreba sasinj muxtze moqmedi Zalis
saSualebiT.
∗ sityva `absoluturi~ sistemis dasaxelebaSi daamkvidra gausma, romelmac fizikuri sididis `absolututi zoma~ uwoda am sididis gamosaxvas sigrZis, droisa da masis saSua-lebiT, e.i. im sidideebis saSualebiT, romlebic asaxaven materialuri samyaros ZiriTad cnebebs.
11
magnituri velis ZiriTadi Zaluri maxasiaTeblis _ magnituri velis
induqciis B veqtoris gansazRvra ki SesaZlebelia sami xerxiT:
a) denian gamtarze moqmedi Zalis saSualebiT (amperis Zala $10),
b) moZrav muxtze moqmedi Zalis saSualebiT (lorencis Zala $13),
g) denian brtyel konturze (`denian CarCoze~) moqmedi Zalis momentis
saSualebiT (maorientirebeli moqmedebis saSualebiT $12).
magnituri velis induqciis veqtoris gansasazRvravad gamoviyenoT
deniani CarCo. unda aRiniSnos, rom CarCos rogorc zomebi, ise masSi gamava-
li deni unda iyos Zalian mcire, raTa CarCos yoveli nawili erTnair moq-
medebas ganicdides da CarCos magniturma velma ar gamoiwvios ZiriTadi
(Sesaswavli) magnituri velis Secvla.
cda gviCvenebs, rom Tu msubuq drekad
Zafze Camokidebul denian CarCos SevitanT erT-
gvarovan magnitur velSi, CarCo orientirdeba _
igi garkveuli kuTxiT Semobrundeba∗. magnituri
velis maorientirebeli moqmedeba gamoyenebulia
magnituri induqciis veqtoris mimarTulebis da-
sadgenad: magnituri induqciis veqtoris mimarTu-
lebad mocemul wertilSi miCneulia orienti-
rebuli CarCos dadebiTi normalis mimarTuleba.
CarCos dadebiTi normalis mimarTuleba ganisazRvreba marjvena burRis
wesiT: Tu burRis taris brunvis mimarTuleba emTxveva CarCoSi gamavali
denis mimarTulebas, maSin burRis gadataniTi moZraobis mimarTuleba
gansazRvravs CarCos dadebiTi normalis mimarTulebas. Tu CarCosTan
axlos movaTavsebT magnitur isars, romelsac SeuZlia brunva vertikaluri
RerZis garSemo, igi miiRebs suraTze naCveneb mdebareobas. maSasadame,
magnituri velis mimarTuleba Tanxvdeba magnituri isris CrdiloeT
polusze moqmedi Zalis mimarTulebas (sur. 3.1).
magnituri velSi deniani CarCos Semobruneba miuTiTebs, rom CarCoze
moqmedebs ZalTa wyvili. am ZalTa wyvilis mabrunebeli momenti aRvniSnoT
M –iT. cda gviCvenebs, rom mabrunebeli momentis sidide damokidebulia
CarCos orientaciaze (orientacia ganisazRvreba CarCos normalsa da magni-
∗ amrigad, erTgvarovani magnituri velis moqmedeba denian CarCoze analogiuria erTgvaro-vani eleqtruli velis moqmedebisa eleqtrul dipolze da ara calkeul muxtze, romelic velis moqmedebiT gadaadgildeba.
sur. 3.1.
I
I
n B
S N
12
turi induqciis veqtors Soris moTavsebuli α kuTxis sinusiT), masSi gama-
val denze da mis zomebze (farTobze) da ar aris damokidebuli CarCos
formaze. velis mocemul wertilSi moTavsebul, sxvadasxvanairad orienti-
rebul, sxvadasxva sididis CarCoebze moqmedebs sxvadasxva sididis mabrune-
beli momenti, magram fardoba αsinIS
M damokidebuli ar aris arc deniani
CarCos Tvisebebze da arc mis orientaciaze. maSasadame, am fardobiT SeiZ-
leba daxasiaTdes velis mocemuli wertili. swored es fardobaa miCneuli
velis Zalur maxasiaTeblad _ magnituri velis induqciad:
αsinIS
MB = . (3.1)
amrigad, magnituri induqciis veqtoris mimarTuleba ganisazRvreba CarCos
dadebiTi normalis mimarTulebiT, xolo sidide (3.1) formuliT.
(3.1)-dan
αsinIBSM = . (3.2)
cdebiT dadgenilia, rom M yovelTvis marTobulia n da B veqto-
rebze gamavali sibrtyisa da mimarTulia im burRis gadadgilebis gaswvriv,
romlis tarsac vabrunebT n –dan B –sken (sur.3.2). amitom (3.2) veqtorulad
ase Caiwereba:
[ ]BnISM 0= (3.3) an [ ]BnISM 0= , (3.4)
sadac 0n normalis erTeulovani veqtoria.
veqtors 0nISPm = (3.5)
romlis moduli tolia CarCoSi gamavali
denisa da CarCos farTobis namravlisa da
romelic mimarTulia CarCos dadebiTi
normalis gaswvriv, ewodeba CarCos magnituri
momenti.∗ amitom (3.4) miiRebs saxes:
[ ]BPM m= . (3.6)
Tu CarCo moTavsebulia magnituri induqciis
veqtoris paralelurad, maSin 2πα = da masze
moqmedi mabrunebeli momenti maqsimaluria,
∗ sazogadod, nebismieri formis brtyeli deniani konturis magnituri momenti gamoiTvleba imave (3.5) formuliT. xSirad, sityva konturs amoagdeben xolme da magaliTad, amboben: `wriuli denis magnituri momenti~.
α
sur. 3.2
I
I n
B
μ
13
IBSM =maqs ,
saidanac
IS
MB maqs= (3.7)
(3.7) formulidan davadginoT maqnituri induqciis erTeuli. SI
sistemaSi magnituri velis induqciis erTeulad miRebulia iseTi velis
magnituri induqcia, romelic 1m2 farTobis mqone CarCoze, romelSic gadis
1 a deni, moqmedebs Mmaqs=1n.m mabrunebeli momentiT. am erTeuls ewodeba
tesla (tl):
222 m
wmv1
ma
j1
ma
mn11tl
⋅=
⋅=
⋅⋅
= ;
1 tesla sakmaod didi induqciaa _ mZlavri eleqtromagnitis mier Seq-
mnili velis induqcia daaxloebiT 10 teslas rigisaa. dedamiwis magnituri
velis induqcia ki magnitur polusze aris 41065,0 −⋅ tesla. mcire moculo-
baSi (ramodenime kuburi santimetri) SeiZleba aRiZras xanmokle (wamis mea-
sedi nawilebis xangrZlivobis) veli, romlis induqcia aRwevs 103 teslamde.
cda gviCvenebs, rom magnituri velisaTvis, iseve rogorc eleqtruli-
saTvis, marTebulia superpoziciis (zeddebis) principi: ramodenime denis
mier Seqmnili magnituri veli ( )B calkeuli denebis mier Seqmnili magnitu-
ri velebis ( )iB veqtoruli jamis tolia:
∑= iBB .
$4. magnituri induqciis wirebi. magnituri induqciis nakadi.
magnituri velis grigaluri xasiaTi.
eleqtruli velis msgavsad, magnituri veli grafikulad gamoisaxeba
magnituri Zalwirebis saSualebiT. magnituri Zalwiri, anu magnituri induq-
ciis wiri ewodeba iseT wirs, romlis yovel wertilSi gavlebul mxebs
aqvs am wertilSi arsebuli magnituri induqciis veqtoris mimarTuleba.
magnituri induqciis wiris mimarTulebad pirobiTad miCneulia misi iseTi
mimarTuleba, romelic yovel wertilSi Tanxvdeba magnituri induqciis veq-
toris mimarTulebas.
magnituri induqciis wirebi SeiZleba ise gavavloT, rom maTi
saSualebiT ganisazRvros magnituri velis ara marto mimarTuleba, aramed
sididec. kerZod, magnituri induqciis wirebs avleben iseTi sixSiriT, rom
14
wirebisadmi marTobul farTobis erTeulSi gamavali magnituri induqciis
wirebis raodenoba toli iyos magnituri induqciis veqtoris mniSvnelobisa
am wertilSi. cxadia, rom sadac veli Zlieria, magnituri induqciis wirebi
gaivleba meti sixSiriT da piriqiT.
magnituri induqciis wirebis asagebad unda visargebloT sasinji
deniani CarCoTi an magnituri isriT. magnituri isris CrdiloeTi polusis
mimarTuleba gansazRvravs induqciis B veqtoris mimarTulebas mocemul
wertilSi. magnituri isris gadaadgilebiT am mimarTulebiT usasrulod
mcired daSorebul mezobel wertilSi gavigebT magnituri velis mimarTu-
lebas am wertilSi da a.S. wiri, romelsac aRwers magnituri isari aseTi
gadaadgilebis dros, iqneba swored magnituri induqciis wiri.
am meTodiT agebuli wrfivi da wriuli denebis, solenoidisa da to-
roidis magnituri velebis Zalwirebis (induqciis wirebis) suraTi moce-
mulia 4.1-4.2 suraTebze.
4.1 suraTidan Cans, rom wrfivi denis magnituri induqciis wirebi war-
moadgens koncentrul wrewirebs, romelTa centrebi denian gamtarze mdeba-
reobs, xolo sibrtyeebi am gamtaris marTobulia. kavSiri denis mimarTule-
basa da magnituri induqciis wirebis mimarTulebas Soris mocemulia bur-
Ris wesiT, romelic dadgenilia maqsvelis mier: Tu burRis gadaadgileba
emTxveva denis mimarTulebas, maSin burRis taris brunvis mimarTuleba
gviCvenebs magnituri induqciis wirebis mimarTulebas. suraTidan Cans
agreTve, rom koncentruli wrewirebis sixSire centridan daSorebisas
klebulobs, rac imas miuTiTebs, rom wrfivi denis magnituri veli
araerTgvarovania.
a b sur. 4.1.
I I
15
wriuli denis magnituri induqciis wirebi (sur. 4.2) wesier wrewirebs
aRar warmoadgenen, magram isinic Caketili wirebia an gagrZelebisas aqvT
Caketvis tendencia. burRis wesi, cxadia, gamoiyeneba wriuli denisTvisac,
magram am SemTxvevaSi ufro mosaxerxebelia Tu SevucvliT adgilebs denis
mimarTulebasa da magnituri velis mimarTulebas. marTlac, Tu burRis
tars vabrunebT wriuli denis mimarTulebiT, misi gadaadgileba gviCvenebs
magnituri velis mimarTulebas wriuli denis SigniT.
praqtikaSi farTod gamoiyeneba sole-
noidis magnituri veli (sur. 4.3). solenoidi
ewodeba saerTo wrfivi RerZis mqone wriul
xviaTa erTobliobas. Tu solenoidis sigrZe
bevrad metia mis diametrze, solenoidis
SigniT magnituri induqciis wirebi urTi-
erTparalelur da Tanabrad daSorebul
wrfeebs warmoadgens. es imas niSnavs rom
solenoidis SigniT magnituri induqciis
veqtors yovel wertilSi erTnairi sidide
da mimarTuleba aqvs. iseT magnitur vels,
romlis yovel wertilSi magnituri induqciis veqtorebi tolia, erT-
gvarovani ewodeba.
solenoidis gareT magnituri veli msgavsia mudmivi magnitis magnitu-
ri velisa (sur. 4.3 a,b). solenoidis is bolo, saidanac gamodian magnituri
Zalwirebi, analogiuria mudmivi magnitis N CrdiloeT polusisa, xolo
meore bolo, romelSic Sedian Zalwirebi, analogiuria mudmivi magnitis S
samxreT polusisa.
toroidi ewodeba wriul xviaTa erTobliobas, romelTac saerTo wri-
uli RerZi aqvT (sur. 4.4). toroidis magnituri velis Taviseburebaa is, rom
I
B
sur. 4.2
16
igi mTlianad Tavmoyrilia toroidis SigniT (induqciis wirebi ikvreba
TviT toroidis SigniT) _ toroidis gareT magnituri veli nulis tolia.
magnituri induqciis wirebis suraTi SeiZleba gavxadoT `xiluli~,
Tu visargeblebT rkinis wvrili naqlibiT. rkinis patara namcecebi magni-
tur velSi magnitdebian, gadaiqcevian patara magnitur
isrebad da ganlagdebian ise, rom maTi RerZebis
mimarTuleba daemTxveva magnituri velis mimarTulebas
mocemul wertilSi. miRebul suraTs xSirad magnitur
speqtrs uwodeben, xolo is wirebi, romelTa gas-
wvrivac ganlagdeba patara magnituri isrebis RerZebi,
ganmartebis Tanaxmad warmoadgenen magnituri induq-
ciis wirebs. 4.1-b suraTze mocemulia wrfivi denis
magnituri velis suraTi, romelic miRebulia muyaoze
dayrili rkinis naqlibis saSualebiT.
ganxiluli magaliTebidan naTlad Cans, rom magnituri induqciis wi-
rebi (eleqtrostatikuri velis Zalwirebisagan gansxvavebiT) yovelTvis
Caketilia (Sekrulia), (isini yovelTvis iketebian eleqtruli denis ir-
gvliv), maT ara aqvT arc dasawyisi da arc dasasruli. magnituri induqciis
wirTa Caketiloba magnituri velis fundamenturi Tvisebaa. igi imiTaa gan-
pirobebuli, rom eleqtruli muxtebisagan gansxvavebiT bunebaSi magnituri
muxtebi ar arsebobs da, maSasadame, magnitur vels ara aqvs wyaro. ase-
Ti tipis velebs grigaluri velebi ewodeba∗. amrigad, magnituri veli
grigaluri velia.
raime farTobis gamWoli magnituri induqciis wirebis raodenobas
ewodeba magnituri induqciis nakadi. vinaidan wirebisadmi marTobul erTeu-
lovan farTobs ganWolavs wirebis B raodenoba, 0dS farTobis gamWoli
wirebis raodenoba, anu magnituri induqciis nakadi Φd iqneba:
0BdSd =Φ . (4.1)
zogad SemTxvevaSi, rodesac dS farTobi wirebisadmi marTobuli ar aris,
( )SdBdSBBdSd n ===Φ αcos . (4.2)
sadac αcosBBn = aris B –s gegmili zedapiris normalis mimarTulebaze.
veqtorul sidides ndSSd = , sadac n aris dS farTobis normalis erTeu-
lovani veqtori, ewodeba ` dS farTobis veqtori~. (4.2)-dan Cans, rom imis
∗ grigalur vels solenoidur velsac uwodeben.
sur. 4.4.
17
mixedviT, Tu rogoria α kuTxe (maxvili Tu blagvi), nakadi SeiZleba iyos
dadebiTi an uaryofiTi.
(4.2) gamosaxavs elementarul magnitur nakads _ nakads elementarul
dS farTobSi. sasruli S farTobis gamWoli sruli nakadis misaRebad, un-
da movaxdinoT (4.2)-is integreba:
( )∫ ∫∫ ==Φ=ΦS S
nS
SdBdSBd , (4.3)
erTgvarovani velis SemTxvevaSi constBn = da
SBn=Φ . (4.3)
davadginoT magnituri nakadis erTeuli SI sistemaSi:
( )vb1veberiwm1v1mm
wmv11m1tl 2
2
2 =⋅=⋅⋅
=⋅==Φ SBn .
veberi iseTi magnituri nakadia, romelic ganWolavs marTobulad
dayenebul 1 m2 farTobs 1 tesla magnituri velis induqciis dros.
gausis sistemaSi magnituri nakadis erTeulia maqsveli (mqs)
1 mqs=1 gs. 1 sm2; cxadia, rom 1 vb=108 mqs.
Tu S zedapiri Sekrulia, misi gamWoli magnituri induqciis nakadi
nulis tolia. marTlac, zedapiridan gamosuli nakadi yovelTvis dadebiTia
(kuTxe α zedapiris gare normalsa da Zalwirebs Soris maxvilia da
0cos >α ), zedapirSi Sesuli nakadi ki _ uaryofiTi (kuTxe α blagvia). mag-
nituri induqciis wirebis Caketilobis gamo es nakadebi sididiT erTmane-
Tis tolia, amitom maTi jami anu sruli nakadi nulis toli iqneba:
( ) 0== ∫∫SS
n SdBdSB . (4.4)
(4.4) toloba warmodgens gaus-ostrogradskis Teoremas magnituri
induqciis nakadisaTvis da gamosaxavs im faqts, rom bunebaSi ar arsebobs
magnituri muxtebi, romlebzec daiwyebodnen an damTavrdebodnen magnituri
induqciis wirebi. es Teorema SeiZleba Caiweros diferencialuri formi-
Tac. veqtoris divergenciis ganmartebis Tanaxmad (Itomi, $115), gamosaxuleba
ττ
∫→
SndSB
0lim ,
(sadac τ aris S zedapiriT SemosazRvruli moculoba) warmoadgens B veq-
toris divergencias ( )Bdiυ , amitom (4.4)-is safuZvelze gveqneba:
18
0=Bdiυ . (4.5)
(4.4) da (4.5) formulebi warmoadgens magnituri induqciis wirebis Cake-
tilobisa da, maSasadame magnituri velis grigalurobis maTematikur Cawe-
ras (gamosaxvas).
SedarebisaTvis gavixsenoT, rom eleqtrostatikuri velis SemTxvevaSi
ρε
υ0
1=Edi .
sabolood SevniSnoT, rom, rogorc cdebi gviCvenebs, (4.5) tolobiT
gamosaxuli fundamenturi Sedegi marTebulia ara marto mudmivi, aramed
nebismieri magnituri velisaTvis. igi aris maqsvelis gantolebaTa sistemis
Semadgeneli nawili.
$5. bio-savar-laplasis kanoni
cdebi gviCvenebs, rom mudmivi makroskopuli denis mier Seqmnili mag-
nituri velis induqcia (vakuumSi) damokidebulia denis sidideze ( )I , moce-
muli wertilidan velis Semqmnel denamde manZilze ( )r da deniani gamtaris
formaze.
magnituri velis induqciis damokidebuleba denis Zalaze saerToa
yvela formis denisaTvis _ induqcia proporciulia denis Zalisa:
IB ~ .
rac Seexeba manZilze damokidebulebas, frangma mecnierebma biom da
savarma mravalricxovani cdebis safuZvelze 1820 wels daadgines, rom
grZeli wrfivi denis SemTxvevaSi magnituri velis induqcia ukuproporciu-
lia denian gamtaramde r manZilisa:
rB 1~ .
magnituri velis induqciis deniani gamtaris formaze damokidebule-
bis dadgena praqtikulad SeuZlebelia formaTa mravalferovnebis gamo.
SeiZleboda movqceuliyaviT Semdegnairad: nebismieri formis gamtari dagve-
yo wrfiv mcire dl elementebad, gagvego mocemul wertilSi TiToeuli
elementis mier Seqmnili velis induqcia da miRebuli Sedegebi Segvekriba.
magram aq vawydebiT principul winaaRmdegobas: SeuZlebelia gaizomos
mocemul wertilSi deniani elementis mier Seqmnili velis induqcia ise,
rom danarCeni elementebis moqmedeba gamoiricxos _ magnituri veli, ro-
19
melsac Cven vakvirdebiT mocemul wertilSi, aris yvela elementis erTob-
livi moqmedebis Sedegi. miuxedavad amisa, frangma mecnierma laplasma
cdiseuli monacemebis ganzogadebis safuZvelze daadgina elementaruli
kanoni, romlis gamoyeneba nebismieri formis gamtarisaTvis gvaZlevs eqspe-
rimentTan Tanxvdenil Sedegebs. imis gamo, rom laplasma gamoiyena biosa
da savaris cdebis Sedegebi, am kanons ewoda bio-savar-laplasis kanoni da
mdgomareobs SemdegSi:
elementaruli dB induqcia magnituri velisa, romelsac qmnis I
denis dl elementi∗ misgan r manZilze, (sur. 5.1)
gamoiTvleba formuliT:
2
sinr
IdlkdB α= , (5.1)
sadac α aris kuTxe dl elementsa da r radius-
veqtors Soris, xolo k proporciulobis
koeficientia. (5.1) gansazRvravs dB–s sidides. rac
Seexeba mimarTulebas, dB yovelTvis marTobia lId
da r veqtorebze gavlebuli sibrtyisa da
mimarTulia im burRis gadaadgilebis gaswvriv, romlis tarsac vabrunebT
lId –dan r –sken (sur. 5.1). amitom 5.1 veqtorulad ase Caiwereba:
[ ]
3rrdlIkdB ⋅
= . (5.2)
superpoziciis principis Tanaxmad, mTeli deniani gamtaris mier Seq-
mnili magnituri velis induqcia mocemul wertilSi toli iqneba calkeu-
li veqtorebis geometriuli jamisa:
∑=
=n
iidBB
1.
kerZo SemTxvevaSi, roca yvela dB erTnairadaa mimarTuli, jami Seicvleba
integraliT:
∫∫ ==ll r
dlkIdBB 2
sinα. (5.3)
proporciulobis k koeficientis ricxviTi mniSvneloba damokidebu-
lia formulaSi Semaval sidideTa erTeulebis SerCevaze. gausis sistemaSi
∗ I denis Zalis namravls dl elementze ( )Idl denis elementi ewodeba. igi veqtoria, aqvs
denis mimarTuleba.
sur. 5.1
I
dl α
r
dB
20
ck 1= , sadac c eleqtrodinamikuri mudmivaa da tolia sinaTlis gavrcele-
bis siCqarisa vakuumSi.
SI sistemaSi πμ4
0=k , sadac 70 104 −⋅= πμ hn/m aris magnituri mudmiva.
amrigad, SI sistemaSi bio-savar-laplasis kanoni iRebs Semdeg saxes:
20 sin
4 rIdldB α
πμ
= (5.4)
da
∫=l r
dlIB 2
0 sin4
απ
μ. (5.5)
$6. bio-savar-laplasis kanonis gamoyeneba
ganvixiloT bio-savar-laplasis kanonis gamoyenebis ramdenime magali-
Ti da gamoviTvaloT sxvadasxva formis deniani gamtaris mier Seqmnili mag-
nituri velis induqcia. moqmedebis gza yvela SemTxvevaSi erTi da igivea:
gamtars davyofT mcire dl elementebad, gamoviTvliT TiToeuli elementis
mier Seqmnili dB magnituri velis induqcias da miRebul Sedegebs SevkrebT.
1. sasruli sigrZis wrfivi denis magnituri velis induqcia.
vTqvaT, sasruli sigrZis wrfiv gamtarSi gadis I deni. gamoviTvaloT
am denis mier Seqmnili magnituri velis induqcia misgan R manZilze
(sur.6.1). amisaTvis davyoT gamtari mcire dl elementebad, gamoviTvaloT Ti-
Toeuli elementis mier mier Seqmnili velis induqcia A wertilSi da mi-
Rebuli Sedegebi SevkriboT. am SemTxvevaSi
yvela dB veqtori mimarTulia erTnairad _
naxazis sibrtyis marTobulad Cvengan. amitom
isini algebrulad Seikribeba.
(5.5)-is Tanaxmad
∫=l r
dlIB 2
0 sin4
απ
μ (6.1)
daviyvanoT integralqveSa gamosaxuleba
erT cvladze. dl monakveTis bolo, C werti-
lidan davuSvaT Cd marTobi r radius-veq-
torze. suraTidan Cans,
αd
1α K
C
d α
sur. 6.1.
dl
I
R A
2α
21
αα sindlrdCd == ∗,
saidanac
αα
sin2 rd
rdl
= .
magram Rr =αsin , amitom R
drdl α
=2 . Tu 2rdl
–is miRebul mniSvnelobas
SevitanT (6.1)-Si da sigrZiT integrebas SevcvliT kuTxiT integrebiT,
gveqneba:
( ) ( )210
12000 coscos
4coscos
4sin
4sin
4
2
1
2
1
ααπμ
ααπμ
ααπμαα
πμ α
α
α
α
−=−−=== ∫∫ RI
RI
dRI
RdI
B . (6.2)
(6.2) formula saSualebas gvaZlevs ganvsazRvroT magnituri
velis induqcia kvadratis formis deniani konturis centrSi.
kvadratSi gamavali deni aRvniSnoT I –Ti, xolo kvadratis gverdis
sigrZe a –Ti (sur.6.2), maSin erT-erTi gverdis mier Seqmnili
magnituri velis induqcia O wertilSi (6.2)-is Tanaxmad iqneba
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
2aR :
( )210 coscos
42 ααπμ
−=aIB ,
magram ( )121 90,45 ααα +== , amitom 12 sincos αα −= da gveqneba:
( )a
IaI
aI
Bπμ
πμ
ααπμ
22
22
22
2sincos
200
110
1 =⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛+=+= .
(6.3) vinaidan kvadratis calkeuli gverdebis mier mis centrSi Seqmnili velis induqciebi erT-
mxrivaa mimarTuli, amitom sruli induqcia
aI
BBπμ0
122
4 == .
analogiuri msjelobiT miviRebT, rom Tu denian konturs wesieri eqsvkuTxedis
forma aqvs, induqcia mis centrSi
aI
Bπμ2
3 0= , (6.4)
sadac a eqvskuTxedis erT-erTi gverdia.
2. usasrulo sigrZis wrfivi denis magnituri velis induqcia.
usasrulo wrfivi denis magnituri velis induqcias martivad gamoviT-
valoT, Tu gamoviyenebT (6.2) formulas. usasrulo wrfivi denisaTvis
180,0 21 == αα , amitom ( )[ ] 211coscos 21 =−−=− αα da
∗ dl -is simciris gamo SeiZleba CavTvaloT, rom rCA ≈ .
2α
1α
sur. 6.2.
I
I
OR
a
22
RI
Bπμ2
0= . (6.5)
praqtikulad, am formuliT SeiZleba sargebloba sasruli, magram
sakmaod grZeli wrfivi denis magnituri velis induqciis gamosaTvlela-
dac, Tu gamtaris l sigrZe gacilebiT metia R manZilze.
3. wriuli denis magnituri velis induqcia.
vTqvaT, R -radiusian wriul gamtarSi gadis I deni. vipovoT magnitu-
ri velis induqcia:
a) wriuli denis centrSi.
am SemTxvevaSi yvela dB mimarTulia erT mxares _ wriuli denis sib-
rtyis marTobulad qvevidan zeviT (sur. 6.3) amitom
dlr
IB
l∫= 2
0 sin4
απ
μ;
magram yvela dl elementi-
saTvis Rr = , xolo 1sin =α ,
amitom
RI
RRI
dlRI
Bl 2
244
02
02
0 μπ
πμ
πμ
=⋅== ∫ (6.5)
e.i. am SemTxvevaSic induqcia pir-
dapirproporciulia gamtarSi ga-
mavali denisa da ukuproporciu-
lia am gamtaridan manZilisa.
b) wriuli denis RerZze.
centridan h manZiliT daSorebul A wertilSi (sur. 6.4), sxvadasxva
dl elementebis mier Seqmnili dB veqtorebi sxvadasxvanairadaa mimarTuli
(isini qmnian maraos centriT A wertilSi), amitom sruli induqcia A
wertilSi
∑= dBB .
dB veqtori paralelogramis wesiT davSaloT or mdgenelad, romelTagan
erTi ( )1dB iqneba OA RerZis paraleluri, xolo meore ( )2dB _ misi marTo-
buli (sur. 6.4). maSin
21 dBdBdB +=
Bdϕ
ϕ
r
sur. 6.3 sur. 6.4
I I
B
R dl dlR
h
A
1Bd
2Bd
o o
23
da
∑∑ += 21 dBdBB
magram advili misaxvedria, rom ∑ = 02dB , vinaidan diametralurad
sawinaaRdego elementebisaTvis 2dB veqtorebi sididiT toli da mimarTu-
lebiT sawinaaRmdegoa. rac Seexeba 1dB mdgenelebs, isini erTnairadaa
mimarTuli, amitom jami SeiZleba Seicvalos integraliT da gveqneba:
∫=l
dBB 1 (6.7)
suraTidan Cans, rom ( ) 21221 sin
hRRdB
rRdBdBdB
+==⋅= ϕ .
bio-savar-laplasis kanonis Tanaxmad
20
20
4sin
4 rIdl
rIdldB
πμα
πμ
== ,
amitom
( ) 2322
03
01 44 hR
IdlRr
IdlRdB+
==πμ
πμ
.
1dB -is mniSvneloba SevitanoT (6.7)-Si:
( ) ( ) ∫∫+
=+
=ll
dlhR
IRdl
hR
IRB 2322
02322
0
44 π
μ
π
μ
an
( ) 2322
20
2 hRIRB
+=
μ. (6.8)
B mimarTulia wriuli denis RerZis gaswvriv. wriuli denis centrisaTvis
0=h da, rogorc unda yofiliyo, (6.8) gadadis (6.5)-Si.
4. solenoidis magnituri velis induqcia
rogorc aRvniSneT, solenoidi aris wrfivi RerZis mqone wriuli de-
nebis erToblioba, amitom induqcia mis RerZze toil iqneba calkeuli wri-
uli denebis induqciaTa jamisa. Sesabamisi gamoTvlebi (ix. petitiT awyobi-
li) gvaZlevs, rom grZeli solenoidis RerZze induqcia
nIB 0μ= , (6.9)
sadac n aris xviaTa ricxvi solenoidis sigrZis erTeulze, xolo I _
solenoidSi gamavali denis Zala.
24
gamovyoT solenoidis mcire dl elementi (sur. 6.5). igi Seicavs ndl xvias. vinaidan
solenoidis TiToeul xviaSi gadis I deni, es elementi SeiZleba ganvixiloT rogorc
wriuli gamtari, romelSic gadis Indl deni. (6.8)-is Tanaxmad, am `wriuli denis~ mier
Seqmnili magnituri velis induqcia l manZiliT daSorebul A wertilSi.
( ) 2322
20
2 lR
IndlRdB
+=
μ. (6.10)
vinaidan yvela elementis mier Seqmnili magnituri velis induqcia A wertilSi
erTnairadaa mimarTuli (RerZis gaswvriv), jamuri induqcia miiReba (6.10)-is integrebiT:
( )∫∫
+==
ll lRdlInR
dBB 2322
20
2μ
. (6.11)
gamovsaxoT dl da 22 lR + cvladebi erTi damoukidebeli cvladiT. A wertilidan
mocemul elementamde gavavloT r radius-veqtori. kuTxe r –sa da solenoidis RerZs
Soris aRvniSnoT β –Ti. suraTidan Cans, rom
βctgRl = ,
saidanac
ββ
2sinRddl −= .
garda amisa,
( )β
β 2
22222
sin1 RctgRlR =+=+ .
Tu dl –isa da 22 lR + –is miRebul mniSvnelobebs
SevitanT (6.10) formulaSi (am formulaSi dl dadebiTi sididea) da sigrZiT integrebas SevcvliT kuTxiT integrebiT, miviRebT:
( )2100
23
2
2
220 coscos
21sin
2
sin
sin2
2
1
2
1
ββμββμ
β
β
βμ β
β
β
β
−==
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛= ∫∫ nld
nld
R
RnlR
B , (6.12)
sadac 1β da 2β solenoidis kidura elementebis Sesabamisi kuTxeebia, aTvlili RerZis
erTi da imave mimarTulebiT.
es Sedegi damokidebulia solenoidis sigrZeze da A wertilis mdebareobaze:
kerZod, Tu solenoidi usasrulod grZelia, maSin πββ == 21 .0 . da
nIB 0μ= ,
rac Tanxvdeba (6.9)-s. praqtikulad, solenoidi SeiZleba CaiTvalos `usasrulod grZlad~
da visargebloT (6.9) formuliT, Tu solenoidis sigrZe bevrad metia xviis R radiusze.
sasruli L sigrZis solenoidis SemTxvevaSi induqcia iqneba naklebi, vidre
usasrulo grZelisa. amasTan, SeiZleba Cveneba, rom am SemTxvevaSi induqcia maqsimaluria
solenoidis Sua wertilisaTvis da tolia
R r β A
dl
sur. 6.5
l
25
220
4 LRnIB
+= μ
.
Tu A wertili imyofeba grZeli solenoidis erT-erT boloSi, maSin, rogorc sura-
Tidan Cans, an 21πβ = da πβ =2 , an 01 =β da
22πβ = . amitom, metad grZeli solenoidis
SemTxvevaSic ki induqcia solenoidis bolosTan ar aRemateba I021 μ –s.
vinaidan HB 00 μ= , bio-savar-laplasis kanoni da misgan gamomdinare
Sedegebi (iseve, rogorc 0B –is Semcveli sxva formulebi) SeiZleba gamoisa-
xos magnituri velis daZabulobis veqtoris saSualebiT.
gveqneba:
bio-savar-laplasis kanoni:
2
sin41
rIdldH α
π= (5.1')
usasrulo wrfivi denis magnituri veli:
R
IHπ2
= (6.5')
wriuli denis magnituri veli centrSi:
RIH
2= (6.6')
da a.S.
es formulebi gviCvenebs, rom magnituri velis daZabulobis ganzomi-
leba udris denis Zalis ganzomilebas gayofils sigrZis ganzomilebaze.
maSasadame SI sistemaSi H –is erTeuli iqneba amperi metrze (a/m). es erT-
euli SeiZleba ganimartos (6.5’) formulis safuZvelze. Tu am formulaSi
davuSvebT, rom 1=I a da π21
=R m, miviRebT =H a/m. e.i. amperi metrze aris
iseTi magnituri velis daZabuloba, romelsac qmnis usasrulo wrfivi
gamtari, romelSic gadis 1 a deni misgan π21
m manZilze.
$7. moZravi muxtis magnituri veli
viciT, rom yoveli deniani gamtaris irgvliv aRiZvreba magnituri
veli, romlis sidide gamoiTvleba bio-savar-laplasis formuliT
20 sin
4 rIdldB α
πμ
= . (7.1)
26
magram eleqtruli deni aris eleqtruli muxtebis mimarTuli moZrao-
ba, amitom, bunebrivia vifiqroT, rom cakleuli moZravi muxtic unda qmni-
des magnitur vels. es mosazreba dasturdeba cdiT.∗
moZravi muxtis magnituri velis induqcias advilad gamoviTvliT, Tu
(7.1) formulaSi I denis Zalas gamovsaxavT q muxtis sididis, υ moZraobis
siCqarisa da 0n denis gadamtani muxtebis koncentraciis saSualebiT.
gamtaris ganikveTis farTobi aRvniSnoT S –iT da gaviTvaliswinoT,
rom denis simkvrive υqni 0= (I tomi, $137), maSin denis Zala
SqniSI υ0== . (7.2)
denis Zalis es mniSvneloba SevitanoT (7.1)-Si:
200 sin
4 rSdlqn
dBαυ
πμ
⋅= . (7.3)
aseTi induqciis vels qmnis dl elementi, anu Sdl moculobaSi moTavsebuli
yvela muxti, romelTa raodenoba
SdlndN 0= .
yvela dN muxti mowesrigebulad moZraobs erTi mimarTulebiT da
erTnairi υ siCqariT, amitom erTi moZravi muxtis magnituri velis induq-
cia iqneba dn –jer naklebi:
20 sin
4 rq
dNdBB αυ
πμ
== . (7.4)
aseTi induqcia magnituri velisa, romelsac qmnis υ siCqariT moZravi
q muxti misgan r manZiliT daSorebul wertilSi. advili misaxvedria, rom
α aris kuTxe υ –sa da r –s Soris.
Tu gaviTvalisiwnebT υ,B da r veqtorebis mimarTulebas (kerZod
imas, rom B yovelTvis marTobia υ da r veqtorebze gavlebuli sibrtyisa
da mimarTulia burRis wesis Sesabamisad), maSin (7.4) toloba veqtorulad
Semdegnairad Caiwereba:
[ ]rrqB υ
πμ
30
4= .∗∗ (7.5)
∗ moZravi muxtis irgvliv magnituri velis arseboba, agreTve misi sidide, eqsperimentu-lad daadgina 1910 wels a. iofem.
∗∗ B -s mimarTulebis sworad gasarkvevad unda gvaxsovdes, rom denis mimarTulebad
miCneulia dadebiTi muxtebis moZraobis mimarTuleba, amitom, Tu 0>q , B -s mimarTuleba
Tanxvdeba [ ]rυ –is mimarTulebas, xolo Tu 0<q , B -s aqvs [ ]rυ –is sawinaaRmdego, e.i.
[ ]υr –s mimarTuleba.
27
$8. magnituri velis induqciis veqtoris cirkulacia
ganmartebis Tanaxmad, Tu mocemuli gvaqvs romelime A veqtoris veli,
am veqtoris cirkulacia nebismier Caketil wirze, ewodeba gamosaxulebas
dlAl
l∫ , sadac αcosAAl = aris A veqtoris gegmili dl –is mimarTulebaze.
I tomis $112-Si naCvenebi iyo, rom eleqtrostatikuri veli warmoad-
gens potenciur vels, rac maTematikurad imiT gamoisaxeba, rom velis daZa-
bulobis cirkulacia nebismieri Caketili wiris gaswvriv aris nulis
toli:
( ) ∫∫ ==l
ll
dlEdlE 0 .
magnituri induqciis wirebis Caketilobis safuZvelze Cven aRvniSneT
($4), rom magnituri veli warmoadgens grigalur (arapotenciur) vels, ami-
tom, magnituri induqciis veqtoris cirkulacia nebismier Caketil wirze,
sazogadod, nulis toli ar unda iyos.
marTlac, gamoviTvaloT magnituri induqciis veqtoris cirkulacia
∫l
l dlB . simartivisaTvis ganvixiloT usasrulo wrfivi deni, romelic mimar-
Tulia naxazis sibrtyis marTobulad Cvengan da gamoviTvaloT B –s cirku-
lacia erT-erTi (R -radiusiani) induqciis wiris gaswvriv (sur. 8.1). wiris
Semovlis mimarTuleba suraTze isriTaa naCvenebi.
vinaidan yovel wertilSi B induqciis wiris mxebia, 1cos,0 == αα , da
RI
BBl πμ2
0== .
amitom
( ) IRRI
dlRI
dlBdlBll
ll
000 2
22μπ
πμ
πμ
=⋅=== ∫∫∫ .
amrigad, magnituri induqciis veqtoris cirkula-
cia Caketili wiris gaswvriv
( ) ∫∫ ==l
ll
IdlBdlB 0μ . (8.1)
formula gviCvenebs, rom cirkulaciis mniSvnelo-
ba ar aris damokidebuli wiris radiusze da ganisazRvreba magnituri
mudmivas namravliT denis Zalaze.
+
sur. 8.1
I R
B
28
(8.1) gamosaxulebis niSani damokidebulia konturis Semovlis mimarTulebaze. Tu es
mimarTuleba denis mimarTulebasTan dakavSirebulia burRis wesiT, maSin 0=α da (8.1)
gamosaxuleba dadebiTia. winaaRmdeg SemTxvevaSi 180=α da uaryofiTia. niSani SeiZleba
gaviTvaliswinoT, Tu davuSvebT, rom I deni algebruli sididea. amasTan, Tu denis
mimarTuleba konturis Semovlis mimarTulebasTan dakavSirebulia burRis wesiT, igi
CaiTvleba dadebiTad, sawinaaRmdego mimarTulebis deni ki uaryofiTad.
SeiZleba Cveneba (ix. petitis teqsti), rom (8.1) marTebulia nebismieri
formisa da nebismierad orientirebuli Caketili konturisaTvis, romelic
moicavs dens. Tu konturi dens ar moicavs, maSin cirkulacia aseTi Cake-
tili wiris gaswvriv nulis tolia. formula marTebulia agreTve ara
marto wrfivi, aramed nebismieri formis denisaTvis.
davuSvaT, nebismieri formis konturi Zevs wrfivi denisadmi marTobul sibrtyeSi
(sur. 8.2). konturis yovel wertilSi magnituri induqciis veqtori mimarTulia am wertil-
ze gavlebuli wrewiris mxebad. cirkulaciis gamosaxulebaSi dlBl SevcvaloT BBdl –Ti,
sadac αcosdldlB = ∗ aris konturis dl elementis gegmili B –s mimarTulebaze. suraTidan
Cans, rom αRddlB = , sadac R aris manZili deniani gamtaridan konturis dl elementamde,
xolo αd is kuTxea, romliTac Semobrundeba radialuri wrfe R konturis gaswvriv dl manZiliT gadaadgilebisas. amrigad,
απμ
RdRI
BdldlB Bl ⋅==2
0 .
am tolobis gaTvaliswinebiT magnituri induqciis cirkulaciisaTvis gveqneba:
IdI
dlBl
l 0
2
0
0
2μα
πμ π
== ∫∫ (8.2)
rac Tanxvdeba (8.1)-s.
∗ simciris gamo Bdl monakveTi SeiZleba Seicvalos wrewiris rkaliT.
B
αd
dl
+ +
R
αd−
αd+a
b sur. 8.2 sur. 8.3
29
Tu konturi ar Zevs denisadmi marTobul sibrtyeze, maSin yoveli dl SeiZleba dai-
Salos or, 1dl da 2dl mdgenelebad, romelTagan 1dl moTavsebuli iqneba denis marTob sib-
rtyeSi, xolo 2dl – mis perperndikularulad: 21 dldldl += . maSin
( ) ( ) ( )∫∫∫ +=lll
dlBdlBdlB 21 .
magram meore Sesakrebi nulis tolia, radgan yoveli 2πα = da 0cos =α , xolo pirveli
Sesakrebi, damtkicebis Tanaxmad, mogvcems l0μ -s. amitom, am SemTxvevaSic
( ) IdlBl
0μ∫ = .
axla ganvixiloT SemTxveva, roca konturi ar moicavs dens (sur.8.3). am Sem-
TxvevaSi konturis Semovlisas radialuri wrfe Semobrundeba jer erTi mimarTulebiT
(ab ubani), Semdeg sawinaaRmdegoTi (ba ubani). amis gamo
∫ =π
α2
0
0d da (8.2)–is Tanaxmad ∫ =l
l dlB 0 .
Tu konturi moicavs ramodenime, nIIII ...,,, 321 dens, maSin, superpozici-
is Tanaxmad ∑=
=n
kkBB
1
, sadac kB aris kI denis mier Seqmnili velis induqcia.
maSin
( ) ( )∑∫∫ ∑∫==
=⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛=
n
k lk
l
n
kk
l
dlBdlBdlB11
.
am integralTagan TiToeuli gvaZlevs kI0μ –s, amitom
( ) ∑∫=
=n
kk
l
IdlB1
0μ . (8.3)
(8.3) gamosaxavs sruli denis kanons magnituri velisaTvis vakuumSi:
magnituri velis induqciis cirkulacia Caketili konturis gas-
wvriv tolia magnituri mudmivas namravlisa im denebis algebrul
jamze, romelsac es konturi moicavs.
erTnairi denebis SemTxvevaSi
nIIn
kk =∑
=1
da ( ) nIdlBl
0μ=∫ . (8.4)
Tu gaviTvaliswinebT, rom HB=
0μ, (8.3) toloba miiRebs saxes
( ) ∑∫=
=n
kk
l
IdlH1
. (8.5)
30
$9. cirkulaciis formulis gamoyeneba solenoidisa
da toroidis magnituri velis gamosaTvlelad
$ 6-Si vnaxeT, rom bio-savar-laplasis kanoni saSualebas gvaZlevs
gamoviTvaloT sxvadasxva formis deniani gamtaris mier Seqmnili magnituri
velis induqcia. magram rig SemTxvevebSi (roca adgili aqvs garkveul si-
metrias) igive amocanis gadawyveta martivdeba, Tu visargeblebT ara bio-
savar-laplasis, aramed sruli denis kanoniT (8.3).
sruli denis kanoni iseTive mniSvnelovan rols asrulebs mudmivi
denis magnituri velis gamoTvlaSi, rogorsac gaus-ostrogradskis Teorema
eleqtrostatikuri velis gamoTvlaSi.
ganvixiloT am kanonis gamoyenebis ramodenime magaliTi.
1. solenoidis magnituri velis induqcia
9.1 suraTze mocemulia solenoidis kveTi da magnituri induqciis wi-
rebis ganlageba. solenoidis sigrZe aRvniSnoT l –iT, masSi gamavali deni
I –iT, xolo xviaTa ricxvi N –iT. Caketil konturad avirCioT induqciis
erT-erTi (NABSN) wiri da gamoviTvaloT cirkulacia mis gaswvriv. vinaidan
arCeuli konturi moicavs I denian N gamtars, amitom (8.4)–is Tanaxmad
∫ =NABSN
l NIdlB 0μ (9.1)
magram
∫∫ ∫ +=NABS
lNABSN SN
ll dlBdlBdlB .
induqcia solenoidis SigniT gacilebiT
metia, vidre mis gareT,∗ amitom wina tolobaSi
meore wevri SeiZleba ugulebelvyoT.
garda amisa, vinaidan Caketil konturad
aRebulia induqciis wiri, BBl = da gveqneba:
BldlBdlBNABSN SN
l ==∫ ∫ . (9.2)
(9.1) da (9.2) tolobaTa Sedareba gvaZlevs:
NIBl 0μ= ,
an
nIB 0μ= . (9.3)
sadac lN
n = aris xviaTa ricxvi solenoidis sigrZis erTeulze.
∗ es daSveba miT ufro zustia, rac ufro grZelia solenoidi. SeiZleba Cveneba, rom usasrulod grZeli solenoidis SemTxvevaSi induqcia mis gareT nulis tolia.
31
2. toroidis magnituri velis induqcia
9.2 suraTze gamosaxulia toroidis kveTi. 1R da 2R kveTis Siga da
gare radiusebia. toroidis magnituri velis induqciis wirebi warmoadgens
wrewirebs, romelTa centri O wertilSia. cxadia, rom erTi da igive
induqciis wiris gaswvriv B –s ricxviTi mniSvneloba erTi da igive iqneba.
Caketil konturad avirCioT r radiusiani induqciis wiri da gamoviTvaloT
magnituri velis induqciis cirkulacia am konturis gaswvriv. vinaidan am
SemTxvevaSi BBl = , amitom
rBdlBdlBl l
l π2⋅==∫ ∫ . (9.4)
meore mxriv, Tu toroidi Seicavs N
xvias, xolo masSi gadis I deni, arCeuli
konturi moicavs I –denian N gamtars da
(8.4)-is Tanaxmad
NIdlBl
l 0μ∫ = . (9.5)
(9.4) da (9.5) formulebis Sedareba gvaZlevs
r
NIBπ
μ20= , (9.6)
saidanac Cans, rom toroidSi
magnituri velis induqcia O centridan
daSorebisas klebulobs:
( )dRNI
RNIB
RNIB
+===
10
20
10 22
;2 π
μπ
μπ
μ minmaqs ,
sadac d xviis diametria.
toroidis RerZul wirze ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +
==2
21 RRRr saS
nIRNIB 00 2
μπ
μ ==saS
saS (9.7)
sadac n aris toroidis Suawiris (RerZuli wiris) sigrZis erTeulze
mosuli xviaTa raodenoba.
davuSvaT 1Rr < , maSin, vinaidan aseTi radiusiani konturi ( 1L
konturi) ar moicavs dens, 0=∫ dlBl
l da 0=B .
Tu 2Rr > , maSin aseTi radiusiani konturi ( 2L konturi) moicavs I –
denian N2 gamtars. magram vinaidan N gamtarSi dens aqvs erTi
�
�
�
�
�
�
�
�
� �
�
++
+
+
+
+
++
+
+
++
�
0 R1
r
R2
L2
sur. 9.2
o L1
32
mimarTuleba, xolo danarCen N –Si sawinaaRmdego mimarTuleba, yvela
gamtarSi gamavali denebis algebruli jami iqneba nulis toli, amitom
0=∫ dlBl
l da 0=B .
amrigad, magnituri veli toroidis gareT nulis tolia, igi mTlianad
lokalizebulia toroidSi.
cxadia, rom rac ufro gavzrdiT toroidis saSualo r radiuss ( d -sa
da n –is mocemuli mniSvnelobebis dros), miT ufro mcire iqneba
gansxvaveba maqsB –sa da minB –s Soris, e.i. miT ufro erTgvarovani iqneba veli
toroidis SigniT.∗ zRvarSi, roca ∞→r , toroidis nacvlad miviRebT
usasrulod grZel solenoids. aseTi solenoidis SigniT veli
erTgvarovania, vinaidan B –s yvela wertilSi erTnairi sidide da
mimarTuleba aqvs.
$10. magnituri velis moqmedeba denian gamtarze.
amperis formula
magnituri velis moqmedeba denian gamtarze aRmoaCina danielma
fizikosma erstedma, male mas Semdeg (1920 w), rac mis mier dadgenil iqna
deniani gamtaris moqmedeba magnitur isarze. es moqmedeba eqsperimentulad
Seiswavla frangma mecnierma amperma, romelmac daadgina, rom F Zala,
romliTac erTgvarovani magnituri veli moqmedebs wrfiv denian gamtarze,
damokidebulia magnituri velis induqciaze, gamtaris sigrZeze, masSi
gamaval denze da gamtaris orientaciaze magnitur velSi. kerZod, moqmedi
Zala maqsimaluria, roca gamtari moTavsebulia magnituri velis
marTobulad da nulis tolia, roca moTavsebulia mis paralelurad. es
damokidebuleba mocemulia amperis formuliT (kanoniT):
αsinlBIkF = , (10.1)
sadac α aris kuTxe B –sa da denis mimarTulebas Soris. formulidan Cans,
rom roca 2πα = (deniani gamtari moTavsebulia B –s marTobulad),
kIBlFF == maqs , xolo roca 0,0 == Fα .
∗ velis erTgvarovnebaze laparaki pirobiTia, vinaidan am dros yvela wertilSi erTnairi
iqneba B –s ricxviTi mniSvneloba, mimarTuleba ki, cxadia, wertilidan wertilamde Seicvleba.
33
proporciulobis koeficientis ricxviTi mniSvneloba damokidebulia
formulaSi Semavali sidideebis erTeulebis SerCevaze. SI sistemaSi 1=k
da
αsinIBlF = . (10.2)
Tu veli araerTgvarovania, xolo gamtari nebismieri formisaa,
gamtari unda daiyos mcire dl elementebad. simciris gamo dl elementi
SeiZleba CaiTvalos wrfivad, xolo veli mis maxloblobaSi (areSi, sadac
moTavsebulia dl ) _ erTgvarovnad. amrigad, amperis kanoni zogad
SemTxvevaSi ase Caiwereba:
αsinIdlBdF = , (10.3)
sadac α aris kuTxe Idl denis elementsa da B –s Soris.
$3-Si aRvniSneT, rom magnituri velis induqcia aris magnituri velis Zaluri
maxasiaTebeli. marTlac (10.3) formulidan, Tu 2πα =
dldF
IB 1= .
e.i. magnituri velis induqcia ricxobrivad im Zalis tolia, romliTac magnituri
veli moqmedebs mis marTobulad moTavsebul erTeulovani sigrZis gamtarze, romelSic
gadis erTeulovani deni.
(10.3) formula gansazRvravs amperis Zalis sidides. rac Seexeba
mimarTulebas, misi gansazRvris ramdenime wesi arsebobs.
marcxena xelis wesis Tanaxmad, Tu marcxena xels gavSliT ise,
rom magnituri induqciis wirebi Sediodes xelis gulSi, xolo oTxi TiTi
emTxveodes denis mimarTulebas, marTi kuTxiT gaSlili ceri gviCvenebs
denze moqmedi Zalis mimarTulebas. am wesiT sargebloba gansakuTrebiT
mosaxerxebelia, roca gamtari moTavsebulia magnituri velis marTobulad.
sxva SemTxvevaSi wesi moiTxovs damatebiT ganmartebas (unda aviRoT
magnituri velis is mdgeneli, romelic gamtarisadmi
marTobulia).
ufro universaluria burRis wesi. am wesis Ta-
naxmad, Tu burRis saxelurs vabrunebT dlI veqtoridan
B veqtorisken, burRis gadataniTi moZraobis mimar-
Tuleba gviCvenebs dF –is mimarTulebas (sur. 10.1).
am wesis gaTvalisiwnebiT (10.3) veqtorulad
Semdegnairad Caiwereba:
FddlI
sur. 10.1
B
34
[ ]BdlIdF ⋅= . (10.4)
magnituri velis moqmedebas denian gamtarze aqvs mravalmxrivi
teqnikuri gamoyeneba. igi safuZvlad udevs mravali xelsawyos moqmedebas,
romelTaganac yvelaze mniSvnelovani da farTod gavrcelebulia
eleqtroZrava. es moqmedeba safuZvlad udevs agreTve eleqtrosazomi
xelsawyoebis mowyobilobas.
$11. denebis urTierTqmedeba
cda gviCvenebs, rom deniani gamtarebi garkveulad urTierTqmedeben,
rac ganpirobebulia TiToeuli denis magnituri velis moqmedebiT meoreze.
amperis formula saSualebas gvaZlevs martivad gamovTvaloT am
urTierTqmedebis Zalis sidide.
simartivisaTvis ganvixiloT ori sakmaod grZeli urTierTparale-
luri gamtari, romlebSic gadis 1I da 2I deni. Tu am denebs erTnairi
mimarTuleba aqvT, maT ewodeba paraleluri, (sur. 11.1.a) winaaRmdeg SemTxve-
vaSi ki antiparaleluri (sur. 11.1.b). TiToeuli gamtaris sigrZe aRvniSnoT
l –iT, xolo maT Soris manZili d –Ti.
ganvixiloT jer paraleluri denebi.
burRis wesis gamoyenebiT davadgenT, rom 1I denis magnituri velis
induqciis 1B veqtori 2I denis areSi mimarTulia suraTis sibrtyis
marTobulad Cvengan da (6.5)-is Tanaxmad sididiT tolia:
dI
Bπ
μ2
101 = .
d d
I1 I2 I1 1B 1B
2B
2B
1F 1F2F 2F
a b sur. 11. 1.
I2
35
amperis formulis Tanaxmad, 1B induqciis magnituri veli l sigrZis
2I denian gamtarze imoqmedebs ZaliT ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
2πα
ldII
lBIFπ
μ2
210122 == . (11.1)
marxcena xelis wesis Tanaxmad, am Zalas aqvs suraTze naCvenebi
mimarTuleba, e.i. mimarTulia 2I denidan 1I –sken.
analogiuri msjelobiT miviRebT, rom 2I denis magnituri veli
dI
Bπ
μ2
202 =
imoqmedebs 1I denian gamtarze 1F ZaliT, romelic sididiT tolia
ldII
lBIFπ
μ2
210211 == . (11.2)
e.i. igivea, rac 2F da mimarTulia denidan 2I –sken (sur. 11.1.a).
amrigad, miviReT, rom paraleluri denebi erTmaneTs miizidaven
ZaliT:
ldII
Fπ
μ2
210= . (11.3)
aseve martivad davadgenT, rom antiparaleluri denebi erTmaneTs
ganizidaven imave sididis ZaliT (sur. 11.1.b).
SeiZleba Cveneba, rom Tu deniani gamtarebi erTmaneTs gadakveTen
raRac kuTxiT, maSin maT Soris aRiZvreba magnituri urTierTqmedebis
Zalebi, romlebic cdiloben Semoabrunon gamtarebi da daayenon erTmaneTis
paralelurad ise, rom dens orive gamtarSi hqondes
erTnairi mimarTuleba (sur. 11.2).
(11.3) formula da denis Zalis SI sistemis
erTeulis _ amperis ganmarteba saSualebas gvaZlevs
davadginoT magnituri mudmivas ricxviTi mniSvneloba,
marTlac, Tu 121 == II a, 1=l m da 1=d m, maSin
7102 −⋅=F n, amitom
m
hn
ma
wmva
ma
mn22
777
210 1041041042 −−− ⋅=
⋅⋅⋅
⋅=⋅⋅
⋅=⋅
= ππππμlIIdF
.
I1 I2 α
sur. 11. 2.
36
$12. magnituri velis moqmedeba Caketil denian konturze
$3-Si aRvniSneT, rom magnitur velSi Setanil Caketil denian kontur-
ze moqmedebs mabrunebeli momenti (ris safuZvelzec xdeba magnituri velis
induqciis veqtoris gansazRvra). ganvixiloT es sakiTxi dawvrilebiT.
davuSvaT, nebismieri formis deniani brtyeli da myari Caketili
konturi moTavsebulia B induqciis erTgvarovan magnitur velSi. ganvixi-
loT jer SemTxveva, roca veli mimarTulia konturis sibrtyis mar-
Tobulad Cvengan (sur. 12.1). amperis formulis Tanaxmad konturis TiToeul
dl elementze imoqmedebs IBdldF = Zala ( )2πα = , romelic marcxena xelis
wesis Tanaxmad mimarTuli iqneba konturis SigniT (sur. 12.1a). velis
erTgvarovnebis gamo yvela dl elementze moqmedebs erTnairi sididis Zala,
amitom maTi tolqmedi nulis tolia da konturi mxolod Tanabrad
ikumSeba.
Tu SevucvliT mimarTulebas dens, an magnitur vels, konturze
imoqmedebs Tanabrad gamWimavi Zalebi (sur. 12.1.b).
denisa da magnituri velis mimarTulebis erTdrouli Secvlisas,
cxadia, elementebze moqmedi Zalebi mimarTulebas ar Seicvlis.
amrigad, erTgvarovani magnituri velis marTobulad moTavsebul
konturze moqmedebs gamWimavi an SemkumSveli Zalebi, romlebic kompensir-
deba konturis deformaciis Sedegad aRZruli drekadi ZalebiT.
ganvixiloT axla SemTxveva, roca konturis sibrtye moTavsebulia
magnituri velis paralelurad. gavavloT magnituri velis paraleluri dh
manZiliT daSorebuli ori wrfe, romlebic konturze CamoWrian mopirda-
pire 1dl da 2dl elementebs (sur. 12.1.g). amperis kanonis Tanaxmad am elemen-
tebze imoqmedebs Zalebi
111 sinαIBdldF = da 222 sinαIBdldF = .
magram
dhdIdI == 2211 sinsin αα ,
amitom
IBdhdFdF == 21 .
marcxena xelis wesis gamoyenebiT davadgenT, rom Cvens SemTxvevaSi
1dF mimarTulia naxazis sibrtyis marTobulad Cvensken, xolo 2dF _
37
Cvengan. e.i. konturis 1dl da 2dl elementebze moqmedebs ZalTa wyvili,
romlis mabrunebeli momenti
IBdSxIBdhdM =⋅= , (12.1)
sadac x aris saSualo manZili 1dl da 2dl elementebs Soris, xolo dS _
daStrixuli nakvTis farTobi.
mTel konturze moqmed mabrunebel moments miviRebT (12.1)-is
integrebiT:
BPIBSIBdSdMM mSS
==== ∫∫ , (12.2)
sadac ISPm = konturis magnituri momentia.
suraTidan Cans, rom M mabrunebeli momentis moqmedebiT konturi
Semobrundeba da dadgeba sibrtyiT magnituri velis marTobulad, Tanac
ise, rom konturis mP magnituri momentis mimarTuleba emTxveodes gare
magnituri velis induqciis B veqtoris mimarTulebas.
am mdgomareobaSi konturi imyofeba wonasworobaSi. amasTan, wonasworobis es
mdgomareoba mdgradia, vinaidan am mdgomareobidan gamoyvanili konturi TavisTavad
ubrundeba mas. konturi wonasworobaSia maSinac, roca mP mimarTulia B –s
sawinaaRmdegod, magram advili misaxvedria, rom wonasworobis es mdgomareoba aris
aramdgradi.
zogad SemTxvevaSi, roca konturis sibrtyis n normali adgens nebis-
mier α kuTxes induqciis B veqtorTan, es ukanaskneli paralelogramis we-
siT daiSleba or mdgenelad, romelTagan erTi ( )1B mimarTulia normalis
gaswvriv, xolo meore ( )2B _ mis marTobulad (sur. 12.2). 1B mdgeneli gamo-
1dF
1dl2dl
I I I
dF
B
2dF
dh
a b g
sur. 12. 1. a, b, g.
+ +
38
iwvevs konturis gaWimvas an SekumSvas, 2B
mdgeneli ki mas Semoabrunebs da daayenebs
velis marTobulad. mabrunebeli momenti
αα sinsin2 BPIBSIBM m=== (12.3)
an veqtorulad,
[ ]BPM m= . (12.4)
ufro rTulia SemTxveva, roca deniani
konturi moTavsebulia araerTgvarovan mag-
nitur velSi. am dros elementaruli dF Zalebis tolqmedi nulisagan
gansxvavebulia, amitom konturi ara marto deformirdeba, aramed
gadaadgildeba am tolqmedis gaswvriv.
gamoviTvaloT es tolqmedi marTkuTxa CarCos SemTxvevaSi, roca igi
moTavsebulia naxazis sibrtyis marTobulad araerTgvarovan velSi, rom-
lis induqcia izrdeba ox RerZis gaswvriv wrfivi kanoniT, ise rom (sur. 12.3)
bxBBB∂∂
=− 12 ,
sadac xB∂∂
aris B –s cvlilebis siCqare
ox RerZis gaswvriv. maSin 12 FF > da
ISxBIab
xBIaBIaBFFF
∂∂
=∂∂
=−=−= 1212 ;
magram
mPIS = ,
amitom
xBPF m ∂∂
= . (12.4)
suraTidan Cans, rom roca BPm ↑↑→
(e.i. konturi mdgrad wonasworobaSia),
Zala mimarTulia velis zrdis mxares, e.i. konturi Seizideba velSi,
xolo roca BPm ↑↓→
(e.i. konturi aramdgrad wonasworobaSia), F Zala
mimarTulia velis Semcirebis mxares, e.i. konturi gamoizideba velidan.
amrigad, erTgvarovan magnitur velSi denian konturze moqmedebs
mxolod mabrunebeli momenti, romlis moqmedebiTac igi dgeba magnituri
velis marTobulad. araerTgvarovan magnitur velSi ki konturze, garda
mabrunebeli momentisa, moqmedebs kidev F Zala, romelic gadaadgilebs mas
B
2B
1B
n
I
sur. 12. 2.
α
2F
1B 2B
1F
mP
a
b I
o
1F 2F
mP
o
I
sur. 12. 3.
39
velis cvlilebis gaswvriv. suraTi savsebiT analogiuria imisa, rac
gvqonda eleqtruli dipolis Setanisas eleqtrul velSi (I tomi, $ 117).
$13. magnituri velis moqmedeba moZrav muxtze.
lorencis Zala
magnituri velis arsebobis erT-erTi gamovlinebaa misi moqmedeba
moZrav muxtze. es moqmedeba advilad aixsneba. marTlac, amperis kanonis
Tanaxmad, magnituri veli garkveuli ZaliT moqmedebs denian gamtarze, deni
ki mowesrigebulad moZravi muxtebis erTobliobaa. amitom cxadia, rom
denian gamtarze magnituri velis moqmedeba ganpirobebuli unda iyos
moZrav muxtebze magnituri velis moqmedebiT (iseve rogorc deniani
gamtaris magnituri veli ganpirobebulia mowesrigebulad moZravi muxtebis
magnituri velebiT ($ 7).
Zalas, romliTac magnituri veli moqmedebs moZrav muxtze,
lorencis Zala ewodeba. am Zalis gamosaTvlelad visargebloT amperis
formuliT, romlis Tanaxmad ($ 10) B induqciis magnituri veli I deniani
gamtaris dl elementze moqmedebs ZaliT
αsinIBdldF = , (13.1)
sadac α aris kuTxe Idl –sa da B –s Soris (sur. 13.1) magram (7.2)-is Tanaxmad
SqnI υ0= ,
amitom
αυ sin0 SBdlqndF = . (13.2)
aseTi Zala moqmedebs I denis dl elementze, anu Sdl moculobaSi
moTavsebul yvela muxtze, romelTa raodenoba
SdlndN 0= .
yvela es muxti mowesrigebulad moZraobs erTi
mimarTulebiT da erTnairi υ siCqariT, amitom erT
moZrav muxtze moqmedi Zala, anu lorencis Zala
iqneba dN –jer naklebi:
αυαυ sinsin0
0 BqSdln
SBlqndNdFF === , (13.3)
sadac α aris kuTxe υ –sa da B -s Soris.
lorencis Zalis mimarTuleba, iseve rogorc
amperis Zalisa, ganisazRvreba marcxena xelis an
α
sur. 13. 1.I
S
dl
B
40
burRis wesiT, amitom veqtorulad
[ ]BqF υ= (13.4)
lorencis Zalis mimarTulebis sworad gansazRvrisaTvis unda
gvaxsovdes, rom denis mimarTulebad miCneulia dadebiTi muxtebis moZra-
obis mimarTuleba. amitom F –is mimarTuleba Tanxvdeba [ ]Bυ –s mimar-
Tulebas (e.i. marcxena xelis wesiT gansazRvrul mimarTulebas) maSin,
roca 0>q . uaryofiTi muxtis (mag.eleqtronis) SemTxvevaSi F –s aqvs [ ]υB –s
mimarTuleba.
(13.3) formulidan Cans, rom magnitur velSi moZrav muxtze moqmedi
Zalis sidide∗ damokidebulia α –kuTxeze. es Zala minimaluria (nulis to-
lia) roca 0=α , e.i. roca muxti moZraobs magnituri velis paralelurad
da maqsimaluria, roca 2πα = , e.i. roca muxti moZraobs velis marTobulad.
maqsimaluria Zalis sidide
BqF υ=maqs . (13.5)
garda amisa, radgan lorencis Zala marTobia nawilakis moZraobis
siCqarisa, am Zalis muSaoba nulis tolia, e.i. igi ar cvlis siCqaris
sidides,∗∗ cvlis mxolod mis mimarTulebas, anu warmoadgens centrskenul
Zalas
RmF
2υ= ,
sadac R traeqtoriis simrudis radiusia.
davuSvaT, υ siCqaris q muxti SeiWra erTgvarovan magnitur velSi
( )constB = mis marTobulad ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
2πα . muxtze imoqmedebs lorencis
maqsimaluri Zala, romelic ricxobrivad (13.5) formuliT ganisaRvreba. es
Zala mimarTulia υ da B veqtorebis marTobulad, amitom muxti imoZravebs
∗ Tu muxti uZravia, e.i. 0=υ , maSin 0=F . e.i. uZrav muxtze magnituri veli saerTod ar moqmedebs. ∗∗ xazgasmiT unda aRiniSnos, rom magnituri veli ar cvlis nawilakis siCqaris sidides da maSasadame mis energias mxolod im SemTxvevaSi, roca veli mudmivia (drois mixedviT ar icvleba). cvladi magnituri veli, eleqtromagnituri induqciis kanonis Tanaxmad (ix. $21), aRZravs grigalur eleqtrul vels, romelic cvlis muxtis siCqaris ara marto mimarTulebas, aramed sididesac. cvladi magnituri velis moqmedebiT grigaluri eleqt-ruli velis aRZvra safuZvlad udevs eleqtronebis induqciuri amaCqareblis _ betatronis moqmedebas.
41
B –s marTobul sibrtyeSi. moZraobis traeqtoriis simrudis R radiuss
gavigebT pirobidan:
RmBq
2υυ = ,
saidanac
qBmR υ
= , (13.6)
radgan constB = da, garda amisa, lorencis Zala ar cvlis υ –s
sidides (e.i. const=υ ), amitom traeqtoriis simrudis radiusic mudmivi
iqneba, e.i. nawilaki imoZravebs wrewirze. maSasadame, erTgvarovan
magnitur velSi magnituri Zalwirebis marTobulad moZravi nawilakis
traeqtoria warmoadgens wrewirs, romlis radiusi (13.6) tolobiT
ganisaRvreba. formulidan Cans, rom rac metia nawilakis siCqare, miT met
radiusian wrewirs Semowers igi mocemul magnitur velSi.
brunvis periodi, anu dro, romlis ganmavlobaSic damuxtuli
nawilaki Semowers R –radiusian wrewirs
qB
mRT πυπ 22
== . (13.7)
rogorc (13.7) gviCvenebs, brunvis periodi ar aris damokidebuli
nawilakis moZraobis siCqareze (maSasadame, wrewiris radiusze) da
ganisazRvreba mxolod magnituri velis B induqciiT.∗ brunvis periodis
damoukidebloba moZraobis siCqareze safuZvlad udevs damuxtuli
nawilakis cikluri amCqareblis _ ciklotronis muSaobas.
ganvixiloT zogadi SemTxveva, roca damuxtuli nawilaki moZraobs erTgvarovan
magnitur velSi ise, rom misi siCqaris veqtori adgens magnituri induqciis veqtorTan
nebismier (maxvil) α kuTxes. davSaloT siCqaris veqtori or mdgenelad, romelTagan erTi
( )1υ aris magnituri velis paraleluri, xolo meore ( )2υ _ misi marTobuli: (sur. 13.2.a)
αυυ cos1 = ,
αυυ sin2 = .
1υ mdgenelze magnituri veli araviTar moqmedebas ar axdens, 2υ mdgenels ki ucvlis
mxolod mimarTulebas. nawilaki monawileobas iRebs erTdroulad or moZraobaSi: igi
Tanabrad brunavs 2υ siCqariT wrewirze, romlis radiusi
qBm
qBmR αυυ sin2 == (13.8)
∗ miRebuli Sedegi marTebulia mxolod im SemTxvevaSi, roca nawilakis siCqare gacilebiT naklebia sinaTlis siCqareze, da, maSasadame, misi masa siCqareze damokidebuli ar aris.
42
da gadaadgildeba magnituri velis gaswvriv (e.i. brunvis sibrtyis marTobulad) mudmivi
1υ siCqariT. Sedegad nawilaki imoZravebs xraxnul wirze, romlis RerZi Tanxvdeba
magnituri velis induqciis wirs (sur. 13.2.b). xviis radiusi ganisaRvreba (13.8) formuliT,
xolo xraxnis biji
απυυ cos21 qB
mTh == .
Tu nawilaki moZraobs eleqtromagnitur velSi, masze, garda
magnituri Zalisa, imoqmedebs eleqtruli Zalac qEF = . am SemTxvevaSi
nawilakze moqmedi marezultirebeli Zala miiReba eleqtruli da
magnituri Zalebis geometriuli SekrebiT:
[ ] [ ]( )BEqBqEqF υυ +=+= .
am Zalas ewodeba lorencis ganzogadebuli Zala.
dabolos, ganvixiloT moZravi muxtebis magnituri urTierTqmedebis sakiTxi. ori (an
ramdenime) muxtis erTdrouli moZraobisas, maT Soris, garda eleqtruli urTierTqmedebis
Zalisa ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛= 2
2
041
rqFe πε
, aRiZvreba magnituri urTierTqmedebis Zalac ( )αυ sinBqFm = , ro-
melic imiTaa ganpirobebuli, rom TiToeuli muxti sivrceSi qmnis magnitur vels,
romelSic moZraobs meore muxti. gamoviTvaloT magnituri urTierTqmedebis Zala da
SevadaroT igi eleqtruls.
vTqvaT 1q da 2q erTniSna (dadebiTi) mux-
tebi moZraoben r manZiliT daSorebul parale-
lur 'aa da 'bb wrfeebze erTi da imave υ siC-
qariT (sur. 13.3). 1q muxtis mier Seqmnili velis
induqcia misgan r manZilze ( 2q muxtis moTav-
sebis adgilas) 7.4 formulis Tanaxmad ( )1sin =α
tolia
210
1 4 rq
Bπ
υμ= -is
2B
+ +
υ υ 1B
mF mF
1q 2q
'a 'b
a b
r
sur. 13. 3.
B
B
υ 2υ
1υ q
α
h
r
a b
sur. 13. 2.
43
da mimarTulia naxazis sibrtyis marTobulad Cvengan. es veli imoqmedebs 2q muxtze
lorencis ZaliT ( )1sin =α
2
2210
12 4 rqq
BqFm πυμ
υ == , (13.9)
romelsac aqvs naxazze naCvenebi mimarTuleba.
cxadia, rom sawinaaRmdegod mimarTuli igive sididis Zala imoqmedebs 1q muxtze.
amrigad, paralelur traeqtoriebze moZrav erTsaxela muxtebs Soris moqmedebs
magnituri urTierTmizidvis Zala.
magram garda am Zalisa, am muxtebs Soris moqmedebs eleqtruli ganzidvis Zala.
221
041
rqq
Fe πε= . (13.10)
amitom muxtebi erTmaneTs miizidaven an ganizidaven imis da mixedviT, Tu romelia
meti, mF Tu eF .
am ZalaTa SedarebisaTvis (13.9) gavyoT (13.10)-ze
200 υεμ=
e
m
FF
(13.11)
magram
ma
wmv
⋅⋅
⋅= −70 104πμ da
mv
wma
⋅⋅
⋅= 90 1094
1π
ε ,
amitom
228
16001
103
11091
c=
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ⋅
=⋅
=
wmmm
wm2
2
εμ ,
sadac 8103 ⋅=c m/wm sinaTlis siCqarea vakuumSi da sabolood gveqneba:
2
2
cFF
e
m υ= (13.12)
(13.12) formulidan Cans, rom Tu c<υ , maSin em FF < . Cveulebriv c<<υ , amitom
em FF << , e.i. paralelurad moZrav erTsaxela muxtebs Soris Warbobs ganzidvis Zala.
marTlac, cnobilia, rom eleqtronebis paraleluri kona TandaTan farTovdeba, rac
miRebuli Sedegis eqsperimentuli dadasturebaa.
$14. holis efeqti
damuxtuli nawilakebis gadaxra magnitur velSi, romelic Sedegia
lorencis Zalis moqmedebisa, farTod gamoiyeneba teqnikaSi (damuxtuli
nawilakebis amCqarebeli, eleqtronuli mikroskopi, televizori, rxeviTi da
sxva swrafcvladi procesebis Sesaswavli gamzomi xelsawyoebi da sxv.)
44
magnituri veli moqmedebs im eleqtronebzec, romelTa mimarTuli
moZraoba ganapirobebs dens myar sxeulSi. es udevs safuZvlad amerikeli
fizikosis holis mier 1880 wels aRmoCenil efeqts, romelic agreTve
farTod gamoiyeneba teqnikaSi.
holis efeqti mdgomareobs SemdegSi. Tu magnitur velSi movaTavsebT
firfitas (Cveulebriv mas amzadeben marTkuTxa paralelepipedis saxiT),
romelSic magnituri velis marTobulad gadis deni, maSin firfitis or
mopirdapire A da C waxnags Soris warmoiSveba potencialTa sxvaoba
CA VV − , romlis sidide proporciulia I denis Zalisa, B magnituri velis
induqciisa da ukuproporciulia firfitis d sisqisa (sur. 14.1):
dIBRVV CA =− (14.1)
proporciulobis R koeficients ewodeba
holis koeficienti an holis mudmiva. misi ricxvi-
Ti mniSvneloba damokidebulia firfitis masalaze,
amasTan zogi nivTierebisaTvis igi dadebiTia,
zogisTvis uaryofiTi.
lorencis Zala saSualebas gvaZlevs ara
marto avxsnaT holis efeqti, aramed miviRoT
gamosaxuleba holis mudmivasaTvis.
marTlac, vinaidan liTonSi eleqtrul dens ganapirobebs eleqtro-
nebis mimarTuli moZraoba, amitom denis naxazze naCvenebi mimarTu-
lebisaTvis, TiToeul eleqtronze imoqmedebs qvevidan zeviT mimarTuli
lorencis Zala. am Zalis moqmedebiT eleqtronebi gadaixrebian qvevidan
zeviT, ris Sedegadac zeda waxnagi daimuxteba uaryofiTad, qveda ki _
dadebiTad.∗ warmoqmnili eleqtruli veli ewinaaRmdegeba eleqtronebis
Semdgom gadaxras, da es gadaxra Sewydeba maSin, rodesac veli miaRwevs
iseT E mniSvnelobas, romlis drosac eleqtronze moqmedi eleqtruli
Zala ( )eEFe = gaawonasworebs lorencis Zalas ( )BeF υ= :
FFe =
an
BeeE υ= da BE υ= (14.2)
magram
∗ cxadia, rom Tu deni firfitaSi ganpirobebulia dadebiTi muxtebis mimarTuli moZraobiT, waxnagebis niSnebi Seicvleba sawinaaRmdegoTi.
B
I
d
A
l
C
CV
AV
sur. 14. 1.
45
lVV
E CA −= ,
sadac l _ waxnagebs Soris manZilia,
xolo (7..2) tolobidan
eldnI
eSnI
00
==υ ,
sadac ldS = firfitis ganikveTis farTia,
amitom (14.2)-dan miviRebT
ldenIB
lVV CA
⋅=
−
0
,
saidanac
dIB
enVV CA
0
1=− . (14.3)
Teoriulad miRebuli (14.3) tolobis Sedareba holis eqsperimentul
(14.1) formulasTan gvaZlevs, rom holis mudmiva
en
R0
1= . (14.4)
(14.4) formula gviCvenebs, rom Tu eqsperimentuli gazomviT davadgenT
R –s, martivad ganvsazRvravT myar sxeulSi denis gadamtani muxtebis
(Tavisufali muxtebis) koncentracias.
garda amisa, holis efeqtis niSani saSualebas gvaZlevs davadginoT,
Tu rogori damuxtuli nawilakebis _ dadebiTis Tu uaryofiTis mimarTuli
moZraoba ganapirobebs dens firfitaSi.∗
dabolos, holis mudmiva SeiZleba davukavSiroT myari xseulis iseT
mniSvnelovan maxasiaTebels, rogoricaa Tavisufali muxtebis
(eleqtronebis an xvrelebis) Zvradoba anu maTi saSualo siCqare
erTeulovani daZabulobis velSi. marTlac, omis diferencialuri
kanonidan kuTri eleqtrogamtaroba
Ei
=γ ;
magram
υeni 0= ,
amitom
eunEen
00 ==υγ ,
∗ denis gadamtan dadebiT nawilakebs myar sxeulSi warmoadgens e.w. `xvrelebi~.
46
sadac E
u υ= eleqtronebis Zvradobaa.
meore mxriv, holis mudmiva
enR
0
1= ,
amitom
Ru
=γ da γRu = (14.5)
miRebuli damokidebuleba saSualebas gvaZlevs R –isa da γ –s
gazomviT ganvsazRvroT u .
$15. eleqtronis kuTri muxtis gansazRvra
$ 13-Si vnaxeT, rom eleqtromagnitur velSi moZraobisas damuxtul
nawilakze moqmedebs lorencis ganzogadebuli Zala
[ ]( )BEqF υ+= .
Tu nawilakis masaa m , am Zalis moqmedebiT igi iZens aCqarebas
[ ]( )BEmq
mFa υ+== . (15.1)
15.1 gviCvenebs, rom nawilakis moZraobis xasiaTi, misi traeqtoria
damokidebulia ara nawilakis q muxtze an m masaze cal-calke, aramed mq
fardobaze. rac naklebia es fardoba, miT naklebia a da, maSasadame miT
nakleb cvlilebas ganicdis nawilakis siCqare velSi moZraobisas.
nawilakis muxtis Sefardebas mis masasTan kuTri muxti
ewodeba. eleqtronis kuTri muxti ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
me
pirvelad gazoma ingliselma mec-
nierma tomsonma 1897 wels. tomsonis meTodis arsi mdgomareobs eleqtro-
nebis nakadze magnituri da eleqtruli velebis erTdroul moqmedebaSi,
romelTa sidide da mimarTuleba isea SerCeuli, rom eleqtronebi gadaxras
ar ganicdian.
cdis sqema aseTia (sur. 15.1): eleqtronul-sxivur milakSi gaxurebuli
K kaTodidan gamosuli eleqtronebi gadian A anodis xvrelSi, viwro
konis saxiT ecemian mafluorescirebel E ekrans da gvaZleven masze mnaT
C wertils. SevqmnaT milakSi erTgvarovani magnituri veli, romlis
induqcia mimarTuli iqneba naxazis sibrtyis marTobulad Cvengan (suraTze
47
magnituri velis moqmedebis are gamoyofilia wyvetili wrewiriT). maSin
eleqtronuli kona gadaixreba zevidan qveviT da mnaTi laqa ekranze
gadaadgildeba C wertilidan 1C –Si.
eleqtronebis gadaxras iwvevs maTze lorencis [ ]BeF υ= Zalis
moqmedeba. es Zala mimarTulia zevidan qveviT, xolo misi sidide, radgan
B⊥υ , gamoiTvleba formuliT BeF υ= .
me-13-e paragrafSi Catarebuli msjelobis safuZvelze davaskvniT, rom
vinaidan Cvens SemTxvevaSi lorencis Zala warmoadgens centriskenul
Zalas, amitom
RmBe
2υυ = ,
saidanac
RBm
e υ= . (15.2)
aq R im wrewiris radiusia, romlis rkalsac warmoadgens eleqtro-
nis moZraobis traeqtoria milakSi. misi gansazRvra xdeba mnaTi laqis
gadaxris saSualebiT. magnituri velis B induqcia SeiZleba uSualod
gavzomoT da maSasadame, kuTri muxtis gasagebad saWiroa eleqtronebis
siCqaris povna.∗ υ -s gasagebad tomsoni eleqtronul konaze erTdroulad
moqmedebda eleqtruli veliTac, romelic iqmneboda milakSi moTavsebuli
brtyeli kondensatoris firfitebiT da ise iyo mimarTuli, rom
eleqtronebs xrida qvevidan zeviT, e. i. magnituri velis sapirispirod.
amasTan eleqtruli velis daZabuloba ise SeirCeoda, rom mnaTi laqa isev
C wertilSi dabrunebuliyo. am SemTxvevaSi eleqtronebze moqmedi magni-
turi da eleqtruli Zalebi sididiT erTmaneTis tolia, e. i.
eEBe =υ ,
∗ xelsawyoSi uzrunvelyofilia `monoqromatuli konis~ miReba, e.i. iseTis romelSic yvela eleqtronis siCqare erTnairia.
1C
C
E
A K +
_
sur. 15. 1.
48
saidanac
BE
=υ .
υ -s mniSvnelobis Casma (15.2)-Si gvaZlevs:
2RBE
me= .
zusti gazomvebiT eleqtronis kuTri muxtisaTvis miRebulia Semdegi
sidide:
gkg
k qCGSEme 1711 1027,51076,1 ⋅=⋅= .
radgan eleqtronis muxti SeiZleba didi sizustiT gaizomos
(magaliTad milikenis meTodiT), amitom eleqtronis kuTri muxtis gazomva
saSualebas gvaZlevs ganvsazRvroT misi masa. eleqtronis muxtis sidide
1910 106,1108,4 −− ⋅=⋅= qCGSEe k, amitom eleqtronis masa 3128 101,9101,9 −− ⋅=⋅= gm kg.
eleqtronis siCqaris gansazRvra sxva meTodidac SeiZleba. kerZod, Tu davuSvebT,
rom eleqtronis siCqare kaTodidan amosvlis momentSi nulis tolia, maSin υ siCqariT
moZravi eleqtronis kinetikuri energia amaCqarebeli velis muSaobis tolia, e. i.
( )21
2
2ϕϕυ
−= em,
saidanac 212 ϕϕυ −⋅=me
, romlis CasmiT (15.2)-Si:
( )2
212RBm
e ϕϕ −= .
es meTodi nakleb zustia, vidre tomsonis meTodi.
eleqtronebisa da ionebis kuTri muxtis gazomvisas aRmoCenili iqna
mikronawilakis axali Tviseba. kerZod, 1900 w. germanelma mecnierma
kaufmanma daadgina, rom eleqtronis kuTri muxtis sidide damokidebulia
misi moZraobis siCqareze _ siCqaris zrdiT me mcirdeba. es eqsperimentuli
faqti, romelic miuTiTebda eleqtronis masis damokidebulebas siCqareze,
aixsna 1905 wels ainStainis fardobiTobis TeoriiT, romlis Tanaxmad
nawilakis masa
2
2
0
1c
mm
υ−
=
sadac c _ sinaTlis siCqarea, 0m _ eleqtronis uZraobis masaa, xolo
m _ υ siCqariT moZravi eleqtronis masa. formulidan Cans, rom υ –s
zrdiT m izrdeba, rac iwvevs kuTri muxtis Semcirebas.
49
$16. ionebis kuTri muxtis gansazRvra.
masspeqtrografi
wina paragrafSi ganxiluli eleqtronis kuTri muxtis gansazRvris
meTodi ionebisaTvis ar gamodgeba. es imiTaa gamowveuli, rom eleqtro-
nebisagan gansxvavebiT, romlebic Cndebian vakuumSi sivrcis erTsa da imave
adgilas (kaTodis zedapirTan) da amitom eleqtruli velis moqmedebiT
erTnair siCqares iZenen, ionebi warmoiqmneba ganmuxtvis milis sxvadasxva
adgilas, amitom amaCqarebeli Zabvis mniSvneloba maTTvis sxvadasxvaa, ris
gamoc isini sxvadasxva siCqariT moZraoben. sxvadasxva siCqaris ionebi
eleqtrul da magnitur velebSi sxvadasxvanairad gadaixrebian, rac
aZnelebs maT fokusirebas _ miiReba didi zomis, `warecxili~ laqa da
gazomvebi xdeba SeuZlebeli.
ionebis kuTri muxtis gasazomad tomsonma 1907 wels daamuSava para-
bolebis meTodi, romelic gamoricxavda siCqareTa sxvadasxvaobiT gamow-
veul siZneles. meTodis arsi mdgomareobs ionTa konaze urTierTparalelu-
ri (mudmivi) eleqtruli da magnituri velebis erTdroul moqmedebaSi, ris
Sedegadac (ix. petitis teqsti) erTnairi kuTri muxtis, magram sxvadasxva
siCqaris mqone ionebi ekranze parabolur wirze lagdebian. Tu ekranis nac-
vlad movaTavsebT fotografiul firfitas, gamJRavnebis Semdeg miviRebT
parabolas, romlis parametris gazomviT ganisazRvreba ionis kuTri muxti.
radgan ionis muxtis gazomvis ramodenime zusti meTodi arsebobos pa-
rabolebis meTodi saSualebas iZleva didi sizustiT ganisazRvros ionis
masa.
davuSvaT, dadebiTi ionebis kona, romelic miiReba ganmuxtvis milSi warmoqmnili
dadebiTi ionebis kaTodis xvrelSi gasvlis Sedegad, moZraobs urTierTparalelur
eleqtrul da magnitur velebSi, am velebis marTobulad. vTqvaT, eleqtruli da magnituri
velebi mimarTulia z RerZis paralelurad, xolo ionebis moZraoba swarmoebs y RerZis
gaswvriv (sur. 16.1). ganvixiloT mocemuli siCqaris
ionze am velebis moqmedeba cal-calke.
1. E daZabulobis elqtruli veli q muxtis
mqone ionze imoqmedebs
EqFe ⋅=
ZaliT, romelic mimarTulia qvevidan zeviT ( )0>q da
aniWebs mas
mqE
mF
a ez ==
υ x
X
Y
Z
E B
OBF
eF
sur. 16.1.
z
P
50
aCqarebas, sadac m ionis masaa. vinaidan veli mudmivia, es aCqarebac aris mudmivi, amitom
ioni imoZravebs z RerZis gaswvriv TanabaraCqarebulad da raime t droSi gaivlis
mqEttaz z
22
22
==
manZils. magram amave droSi nawilaki inerciiT ganagrZobs moZraobas y RerZis gaswvriv
da gaivlis ty ⋅= υ manZils, sadac υyt = da
2
2
21
υyE
mqz ⋅
= .
mocemuli cdis pirobebSi 2
21 Ey mudmivi sididea; aRvniSnoT igi 1C –iT.
maSin
211υm
qCz = . (16.1)
2. B induqciis magnituri veli υ siCqariT moZrav muxtze imoqmedebs lorencis
ZaliT, romelic mimarTulia marcxnidan marjvniv da romlis sidide (vinaidan 2πα = )
BqFB υ= .
am Zalis moqmedebiT ioni imoZravebs x RerZis gaswvriv
mBq
mFa B
xυ
==
mudmivi aCqarebiT da imave t droSi am mimarTulebiT gaivlis
υυ 2
22
21
22By
mqt
mBqta
x x ==⋅
=
manZils. aqac Tu SemoviRebT aRniSvnas
22
21 CBy = ,
miviRebT, rom
υ1
2 mqCx = (16.2)
(16.1) da (16.2) formulebidan Cans, rom eleqtrul da magnitur velebSi ionis gadaxrebi
damokidebulia mis mq
kuTr muxtze da υ siCqareze.
ionebi, romelTac mq
erTnairi aqvT, magram moZraoben sxvadasxva υ siCqariT, o
wertilidan y manZiliT daSorebul xoy sibrtyis paralelur P sibrtyeze moxvdebian
sxvadasxva wertilebSi. am wertilTa geometriul adgils miviRebT, Tu (16.1) da (16.2)
formulebidan gamovricxavT υ siCqares. amisaTvis (16.2) aviyvanoT kvadratSi da gavyoT
(16.1)-ze miviRebT:
51
zmq
CCx
1
222 = .
es parabolis gantolebaa, romlis mq
CCp
1
22= parametris gazomviT ganisazRvreba ionis
kuTri muxti.
Tu ionebis kona Seicavs sxvadasxva kuTri muxtis mqone ionebs, foto-
grafiul firfitaze miviRebT ramodenime parabolas, romelTagan TiToe-
uls mq kuTri muxtis garkveuli mniSvneloba Seesabameba. Tu kona Sedgeba
erTnairi muxtis ionebisagan, maSin cxadia, sxvadasxva parabolaze sxvada-
sxva masis ionebi dalagdebian. qimiurad sufTa neonze cdis Catarebisas
tomsonma aRmoaCina, rom garda intensiuri parabolisa, romelsac Seesabame-
boda atomuri masa 20, fotofirze miiReboda mkrTali parabola, romlis
Sesabamisi atomuri masa iyo 22. am faqtis axsnam mecnierebi miiyvana dask-
vnamde, rom arsebobs neonis atomebis ori saxesxvaoba, romelTac qimiuri
Tvisebebi erTnairi aqvT, magram gansxvavdebian masiT. dRevandeli termino-
logiiT mocemuli nivTierebis atomebis aseT saxesxvaobebs izotopebi
ewodeba. amrigad, tomsonis meTodiT, atombirTvis agebulebis garkvevamde
gacilebiT adre, eqsperimentulad iqna dadgenili izotopebis arseboba.
izotopebis atomuri masebis
ufro zusti gansazRvra xdeba as-
toni xelsawyos saSualebiT, ro-
melsac masspeqtrografi ewo-
deba. astonis masspeqtrografSi
ionebis kona gadis Tanmimdevro-
biT urTierTmarTob eleqtrul da magnitur velebSi, romelTa mimarTule-
bebi isea SerCeuli, rom ionebs xrian urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT.
rogorc eleqtrul, ise magnitur velSi erTnairi kuTri muxtis mqone
ionebi miT ufro Zlier ixrebian, rac naklebia maTi siCqare. amis gamo 1DD
diafragmebis saSualebiT miRebuli ionebis viwro kona eleqtrul velSi
gavlisas iSleba, xolo magnitur velSi gavlisas kvlav ikribeba,
`fokusirdeba~, viwro zolad, romelic diafragmis xvrelis gamosaxulebas
warmoadgens. sxva kuTri muxtis mqone ionebi sxva zols gvaZleven
(sur. 16.2). Tu ekranis nacvlad movaTavsebT fotofirs, gamJRavnebis Semdeg
52
masze miiReba sxvadasxva zolebi, amasTan TiToeuls Seesabameba mq–is gar-
kveuli mniSvneloba. fotofirze miRebuli suraTi analogiuria optikuri
wiriTi speqtrisa, amitom astonma mas masaTa speqtri uwoda, xolo
xelsawyos _ masspeqtrografi. masspeqtografis saSualebiT naCvenebi iqna,
rom qimiuri elementebis umravlesoba izotopebis narevs warmoadgens.
garda masspeqtografisa, damuxtuli nawilakebis moZraoba eleqtrul
da magnitur velebSi safuZvlad udevs mTeli rigi xelsawyoebisa da
danadgarebis moqmedebas, rogorebicaa eleqtronuli oscilografi,
eleqtronuli mikroskopi, eleqtronuli mikroproeqtori, ciklotroni,
magnitohidrodianmikuri generatori da sxv. gavecnoT mokled eleqtronuli
mikroskopisa da magnitohidrodinamikuri generatoris moqmedebis princips.
eleqtronuli oscilografi∗ eleqtronuli oscilofragi aris xelsawyo, romelic gamoiyeneba swrafad cvladi
eleqtruli rxevebis Sesaswavlad, am rxevebis vizualuri dakvirvebisa da registraciisaT-
vis.∗∗ misi mTavari nawilia eleqtronul-sxivuri milaki, romlis sqemac mocemulia 16.3
suraTze. minis vakuumuri balonis viwro nawilSi moTavsebulia cilindruli kaTodi (2),
romlis fskeri dafarulia eleqtronis gamosvlis mcire muSaobis mqone liTonis Txeli
feniT. (1) spiralSi denis gatarebis Sedegad igi varvardeba da axurebs kaTods, ris gamoc
misgan amoityorcneba eleqtronebi. (3) diafragma amotyorcnili eleqtronebidan gamoyofs
viwro konas – eleqtronul sxivs.∗∗∗ (2) kaTodsa da (4) anods Soris modebulia maRali Zab-
va, amitom eleqtronebi iZenen did siCqares ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
wmm710~ da (7) ekranze dacemisas,
∗ warmodgeba sityvebisgan oscillo (laT.) _ rxeva, virxevi da grapho (berZn.) _ vwer. ∗∗ mniSvnelovania aRiniSnos, rom oscilografis saSualebiT SesaZlebelia ara-eleqtruli sidideebis (mag. wnevis, temperaturis, simkvrivis da a.S.) rxevis Seswavlac, Tu am sidideebs specialuri gadamwodebis saSualebiT winaswar gardavqmniT eleqtrulad. ∗∗∗ sinamdvileSi, (3) diafragma warmoadgens uaryofiTad damuxtul cilindrs, romlis kedlebidan ganzidvis Sedegad eleqtronebi ikvreba viwro konad. mas mafokusirebeli cilindri ewodeba.
7
O
6
2
1
5
5
sur. 16. 3.
64
3
53
romelic dafarulia fluorescirebadi nivTierebiT, iwveven mis wertilovan naTebas.
anodidan gamosuli eleqtronuli sxivis gzaze moTavsebulia (5-5) da (6-6) brtyeli
kondensatorebi, romelTa firfitebi urTierTmarTobulia. pirveli kondensatori gadax-
ris sxivs horizontaluri mimarTulebiT (marcxniv da marjvniv), meore ki vertikaluri
mimarTulebiT (zeviT da qveviT). amitom maT xSirad uwodeben horizontalurad da verti-
kalurad gadamxrel firfitebs.
vTqvaT, vertikalurad gadamxrel firfitebze movdeT mudmivi Zabva, maSin
eleqtronuli sxivis mimarTuleba Seicvleba da mnaTi O wertili gadaadgildeba vertika-
lurad wiris gaswvriv. Tu firfitebze modebuli Zabva periodulad icvleba, maSin mnaTi
wertili daiwyebs rxevas vertikaluri wiris gaswvriv da Tu rxevis sixSire sakamaod di-
dia, ekranze davixavT naTel vertikalur zols, romlis sigrZe damokidebulia modebul
Zabvaze. maSasadame, am zolis sigrZis mixedviT SeiZleba ganisazRvros modebuli Zabvis
sidide, anu oscilografi SeiZleba ganvixiloT rogorc swrafmoqmedi voltmetri.
imisaTvis, rom rxevis xasiaTi gaxdes TvalsaCino, unda movaxdinoT misi gaSla
drois mixedviT. amisaTvis horizontalurad gadamxrel firfitebze unda movdoT e.w.
xerxiseburi Zabva, romlis dros garkveul Sua-
ledSi (sanam sxivi moZraobs horizontalurad ek-
ranis erTi kididan meoremde) izrdeba Tanabrad
(e.i. drois proporciulad), Semdeg ki myisierad
ubrundeba sawyis mdebareobas (sur. 16.4). aseT Zab-
vas gamSleli Zabva ewodeba. cxadia, mxolod gam-
Sleli Zabvis moqmedebiT mnaTi wertili imoZ-
ravebs Tanabrad horizontaluri wiris gaswvriv
ekranis erTi kididan meoremde, Semdeg ki myisi-
erad dabrundeba sawyis mdgomareobaSi.
davuSvaT, eleqtronul sxivze erTdroulad moqmedebs orive kondensatoris veli.
maSin, vertikalur rxevebs, romelsac iZleva (6-6) kondensatori, (5-5) gaSlis horizonta-
luri mimarTulebiT anu droSi (vinaidan gamSleli Zabva drois proporciulad izrdeba),
ris gamoc, Tu (6-6) kondensatorze modebuli Zabva sinusis kanonis mixedviT icvleba, mnaTi
wertili ekranze aRwers sinusoidas. didi sixSiris SemTxvevaSi mnaTi wertilis moZraobas
ver vamCnevT da ekranze davinaxavT uwyvet sinusoidalur wirs. rogorc wesi, vertika-
lurad gadamxrel firfitebze mosdeben xolme gamosakvlev xu Zabvas da oscilografis
ekranze miiReba am Zabvis droSi cvlilebis grafiki, romlis mixedviTac msjeloben
eleqtruli rxevebis xasiaTze.
Tu horizontalurad gadamxrel firfitebzec movdebT imave sixSiris cvlad sinu-
soidalur Zabvas, maSin gveqneba urTierTmarTob rxevaTa Sekreba (I tomi, $39) da imisda
mixedviT, Tu rogoria fazaTa sxvaoba, ekranze miiReba sxvadasxvanairad orientirebuli
wrfe an elifsi, xolo toli amplitudebis SemTxvevaSi _ wrewiri.
eleqtronis umniSvnelo masis gamo, eleqtronul sxivs praqtikulad ar gaaCnia
inercia Zalian swrafad cvladi Zabvis SemTxvevaSic ki (sxivis gadaxra zustad miyveba ve-
lis cvlilebas), rac saSualebas gvaZlevs oscilografis saSualebiT SeviswavloT swra-
fad cvladi eleqtruli procesebi. esaa eleqtronuli oscilografis mTavari Rirseba.
u
t
sur. 16.4
54
magnitohidrodinamikuri generatori
magnitur velSi damuxtuli nawilakebis moZraoba safuZvlad udevs magnito-
hidrodinamikuri generatoris (mhd generatoris) moqmedebas, romelic eleqtruli energiis
SedarebiT axali da sruliad gansxvavebuli wyaroa. misi gamartivebuli sqema mocemulia
16.5 suraTze. maRal temperaturamde (~3000K) gaxurebul da maSasadame Zlier ionizirebul
airis nakads atareben specialur arxSi, magnituri velis marTobulad (Cvens naxazze
magnituri velis induqciis wirebi mimarTulia naxazis sibrtyis marTobulad Cvensken).∗
lorencis Zalis moqmedebiT dadebiTi da uaryofiTi muxtebi (ZiriTadad dadebiTi ionebi
da Tavisufali eleqtronebi) moZrao-
ben airis nakadis marTobulad urTi-
erTsawinaaRmdego mimarTulebiT _ el-
eqtronebi 1 eleqtrodisaken, dadebiTi
ionebi _ 2-sken. Tu am eleqtrodebs
mivuerTebT raime momxmarebels, masSi
gaivlis eleqtruli deni.
mhd generatori metad perspeq-
tiuli denis wyaroa, vinaidan igi
uSualod gardaqmnis siTbur energias
eleqtrul energiad (meqanikur energi-
ad gardaqmnis gareSe).
Tavi II
eleqtromagnituri induqcia
$17. eleqtromagnituri induqciis movlena.
faradeis cdebi. lencis wesi.
eleqtromagnituri induqciis movlena aRmoaCina 1831 wels ingliselma
mecnierma faradeim da igi miekuTvneba yvela drois yvelaze ufro RirSesa-
niSnav aRmoCenaTa ricxvs. sakmarisia aRiniSnos, rom es aRmoCena safuZvlad
udevs msoflios yvela eleqtrosadguris generatorTa mowyobilobas, ro-
melTa meSveobiTac meqanikuri energia gardaiqmneba eleqtruli denis
energiad.
am movlenis aRmoCena SemTxveviTi ar yofila. mecnierebi, pirvel
rigSi faradei, msjelobdnen ase: Tu eleqtruli deni qmnis (aRZravs)
magnitur vels, xom ar SeiZleba arsebobdes am movlenis Sebrunebuli mxare
∗ ionizirebuli airis moZraoba emorCileba hidrodinamikis kanonebs, rac ganapirobebs gene-ratoris dasaxelebas.
airis
nakadi
1
2 sur. 16.5
55
_ magniturma velma Seqmnas eleqtruli deni. faradeim aCvena, rom garkveul
pirobebSi magnituri velic qmnis eleqtrul dens. kerZod, mravalricxovani
cdebis safuZvelze man daadgina:
yovelTvis, rodesac icvleba Caketili gamtari konturiT Se-
mosazRvruli farTobis gamWoli magnituri nakadi, konturSi
aRiZvreba eleqtruli deni, romelic iarsebebs magnituri nakadis
cvlilebis mTeli procesis ganmavlobaSi. am dens ewodeba
induqciuri deni∗ , xolo movlenas _ eleqtromagnituri induqciis
movlena.
ganvixiloT faradeis klasikuri cdebi, ro-
melTa saSualebiTac dadgenil iqna es movlena:
1. koWaSi, romelic galvanometrTanaa mierTe-
buli, vamoZraoT mudmivi magniti∗∗ (sur. 17.1). koWaSi
aRiZvreba induqciuri deni, romlis mimarTuleba
damokidebulia magnitis moZraobis mimarTulebaze,
xolo sidide _ magnitis moZraobis siswrafeze: rac
ufro swrafad vamoZravebT magnits koWaSi, miT
ufro didi induqciuri deni aRiZvreba masSi. rodesac magniti gaCerebulia
koWaSi, masSi deni ar aRiZvreba. es cda gviCvenebs, rom koWaSi deni aRiZvre-
ba mxolod misi xviebis gamWoli magnituri nakadis cvlilebis SemTxvevaSi.
kerZod, roca magniti Segvaqvs koWaSi, gamWoli magnituri nakadi izrdeba,
xolo roca gamogvaqvs _ mcirdeba. Tu magniti gaCerebulia koWaSi, mas
mudmivi magnituri nakadi ganWolavs da deni ar aRiZvreba.
2. aviRoT ori koWa, A da B . A koWa mierTebulia galvanometrTan, xo-
lo B koWa _ denis wyarosTan (sur. 17.2).∗∗∗ k CamrTvelis CarTvis an amor-
Tvis momentSi, agreTve masSi gamavali
denis gaZlierebis an Sesustebis Sem-
TxvevaSi, A koWaSi aRiZvreba induqciuri
deni. am SemTxvevaSic denis aRZvra da-
kavSirebulia gamWoli magnituri naka-
∗ induqcia (laT) _ aRZvra, aRgzneba. ∗∗ sainteresoa aRiniSnos, rom analogiur cdebs atarebda faradeis Tanamedrove, Sveica-rieli fizikosi koladoni, magram igi ver gaxda am didi aRmoCenis Tanaavtori imitom, rom galvanometri, romelTanac mierTebuli iyo koWas boloebi (galvanometris isris magnitis moqmedebisagan dacvis mizniT), gatanili iyo mezobel oTaxSi. ∗∗∗ faradeis cdebSi koWebi erTmaneTSi iyo Cadgmuli.
S
N
G
sur. 17.1
A B
G
sur. 17. 2
k
56
dis cvlilebasTan: k CamrTvelis CarTvisas deni B koWaSi izrdeba nu-
lidan raRac sididemde. Sesabamisad izrdeba mis mier Seqmnili magnituri
nakadi. es mzardi magnituri nakadi ganWolavs A koWis xviebs da aRZravs
masSi induqciur dens. k CamrTvelis amorTvisas xdeba piriqiT.
rogorc zemoT aRvniSneT, induqciuri denis sidide damokidebulia
magnituri nakadis cvlilebis siCqareze, magram ar aris damokidebuli
am cvlilebis mizezze. cvlileba SeiZleba gamowveuli iyos mag-
nitis moZraobiT, denis cvlilebiT, konturebis urTierTgadaadgi-
lebiT, konturis deformaciiT da sxv.
konturSi erTgvarovani magnetikis Setanisas induqciuri deni μ –jer
izrdeba, riTac dasturdeba, rom induqciur dens ganapirobebs ara H –is
cvlileba, romelic araa damokidebuli im garemos Tvisebebze, romelSic
magnituri veli iqmneba, aramed B –s cvlileba, romelic garemos μ
magnituri SeRwevadobis proporciulia ($25).
induqciuri denis mimarTuleba ganisazRvreba lencis wesiT. am wesis
Camosayalibeblad ganvixiloT Semdegi magaliTi. vTqvaT, mocemulia
erTmaneTSi Cadgmuli ori koWa, A da B (sur. 17.3; suraTze zedxedia gamo-
saxuli).
A koWaSi gavataroT 0I deni. rogorc viciT, am denis yovelgvari
cvlilebisas B koWaSi aRiZvreba induqciuri deni ( )I . cda gviCvenebs, rom
roca A koWaSi gamavali (induqciis gamomwvevi) deni izrdeba, B koWaSi
aRZrul induqciur dens aqvs misi sawinaaRmdego mimarTuleba (sur. 17.3 a),
xolo roca A koWaSi gamavali deni mcirdeba, B koWaSi aRZrul
induqciur dens aqvs misi Tanxvedrili mimarTuleba (sur. 17.3 b).
gavaanalizoT cdis Sedegi: A koWaSi gamavali denis zrdisas izrdeba
misi magnituri nakadic. am dros B koWaSi aRiZvreba sawinaaRmdego mimar-
Tulebis deni, romelic Ta-
visi magnituri nakadiT ewina-
aRmdegeba (akompensirebs) A
koWaSi gamavali denis magni-
turi nakadis zrdas. da piri-
qiT, A koWaSi gamavali denis
Semcirebisas mcirdeba misi
magnituri veli (magnituri na-
II
A A
B B
0I izrdeba 0I mcirdeba
a b sur. 17. 3
57
kadi), ris Sedegadac B koWaSi aRZrul induqciur dens aqvs iseTive
mimarTuleba, da maSasadame, Tavisi magnituri veliT ewinaaRmdegeba
(akompensirebs) A koWaSi gamavali denis magnituri velis Semcirebas. e.i.
induqciur dens aqvs
yovelTvis iseTi mimarTu-
leba, rom Tavisi magnituri
veliT ewinaaRmdegeba (akom-
pensirebs) im magnituri na-
kadis yovelgvar cvlile-
bas, romelic am denis aR-
Zvris mizezia.
17.4 suraTze gamosaxuli cdis Sedegi, romlis gaanalizebasac
mkiTxvels vTavazobT, saSualebas gvaZlevs lencis wesi Semdegnairad Ca-
movayaliboT (gavixsenoT, rom erTsaxeliani magnituri polusebi erTmaneTs
ganizidavs da piriqiT): induqciur dens aqvs yovelTvis iseTi
mimarTuleba, rom Tavisi magnituri veliT ewinaaRmdegeba mis
gamowvev moZraobas.
$18. induqciis eleqtromamoZravebeli Zala. faradeis kanoni
eleqtromagnituri induqciis movlenaSi induqciuri deni meoradi
efeqtia. pirveladia induqciis eleqtromamoZravebeli Zala, romelic aRiZv-
reba magnituri nakadis cvlilebis Sedegad. eleqtromagnituri induqciis
movlenis aRmoCenisTanave faradeim daadgina, rom induqciis em Zalis
sidide magnituri nakadis cvlilebis siCqaris proporciulia:
dtd
iφε ~ .
germanelma mecnierma helmholcma Teoriulad, energiis mudmivobis
kanonis safuZvelze, miiRo induqciis em Zalis gamosaTvleli formula.
gamoviyvanoT es formula.
vTqvaT mocemulia acbd Caketili konturi, romlis erTi gverdi _ ac
aris moZravi (sur. 18.1). k CamrTvelis CarTvisas konturSi gaivlis I deni
da denis wyaro raRac dt droSi Seasrulebs dtIdA ε= muSaobas. es muSaoba
ixarjeba gamtarebis gaTbobaze. gamoyofili siTbos raodenoba gamoiTvleba
joul-lencis kanoniT: RdtIdQ 2= . energiis mudmivobis kanonis Tanaxmad
S
N G
sur. 17. 4
S
N
N
SG
S
N
58
dQdA = , anu RdtIdtI 2=ε ,
saidanac R
I ε= , sadac R wredis
sruli winaRobaa.
ganvixiloT axla SemTxveva, ro-
ca konturi moTavsebulia erTgvaro-
van magnitur velSi, romlis induq-
ciis B veqtori mimarTulia konturis sibrtyis marTobulad Cvengan. maSin
konturis TiToeul gverdze imoqmedebs amperis Zala, magram vinaidan
moZravi ac gverdia, am Zalis moqmedebiT (romlis mimarTulebac ganisa-
zRvreba marcxena xelis wesiT) mxolod igi gadaadgildeba dt droSi ra-
Rac dx manZiliT da daikavebs ''ca mdebareobas. amperis Zalis sidide
IBacF = ( )90=α , amitom am gadaadgilebaze Sesrulebuli muSaoba
φIdIBdSdxIBacdxFdA ==⋅=⋅=' ,
sadac dxacdS ⋅= aris gamtaris gadaadgilebisas mis mier Semowerili
(daStrixuli) farTobi, xolo BdSd =φ _ am farTobis gamWoli magnituri
nakadi.
amrigad, am SemTxvevaSi denis wyaros muSaobis mxolod nawili
ixarjeba joulis siTbos gamoyofaze, nawili ki xmardeba gamtaris
gadaadgilebaze Sesrulebul 'dA muSaobas. amitom energiis mudmivobis
kanoni Semdegnairad daiwereba:
'dAdQdA += , an φε IdRdtIdtI += 2 ,
saidanac
R
dtd
I
φε −= . (18.1)
aseT saxes iRebs omis kanoni Caketili wredisaTvis. rogorc vxedavT,
mricxvelSi gaCnda axali wevri dtdφ
− . mas aucileblad unda qondes eleq-
tromamoZravebeli Zalis ganzomileba anu unda izomebodes voltebiT∗ da
radgan igi dakavSirebulia magnituri nakadis cvlilebasTan, bunebrivia
davuSvaT, rom swored is gamosaxavs induqciis eleqtromamoZravebel Zalas.
amrigad,
∗ amis uSualo dadgena SeiZleba magnituri nakadis erTeulis _ veberis ganmartebis safuZvelze ($ 4).
−
+ε
k
F
daa '
bcc '
I B⊕ dx
sur. 18.1
59
dtd
iφε −= . (18.2)
(18.2) formula gamosaxavs faradeis kanons. igi eleqtromagnituri
induqciis ZiriTadi kanonia. (18.2) formula Cven miviReT im kerZo
SemTxvevisaTvis, roca gamWoli magnituri nakadi Seicvala konturis
deformaciis Sedegad (acbda konturi dt drois ganmavlobaSi gadaiqca
''' bdaca konturad). magram SeiZleba damtkicdes, rom igi universaluria da
ar aris damokidebuli nakadis Secvlis mizezze.
(18.2) formulaSi minusi niSani lencis wesis gamomxatvelia. marTlac,
Tu nakadi izrdeba ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ > 0
dtdφ , aRZruli induqciis em Zala uaryofiTia ( )0<iε
da konturSi iseTi deni gaCndeba, romlis magnituri veli Seasustebs
(akompensirebs) am nakadis zrdas. da piriqiT _ Tu nakadi mcirdeba ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ < 0
dtdφ
,
aRZruli induqciis em Zala dadebiTia ( )0>iε da konturSi iseTi deni
gaCndeba, romlis magnituri veli am nakads aZlierebs (akompensirebs
nakadis Sesustebas).∗ amrigad, SeiZleba iTqvas, rom (18.2) formula
gamosaxavs faradeis da lencis gaerTianebul kanons.
Tu Caketili konturi Sedgeba N xviisagan da TiToeuls ganWolavs erTidaigive φ
magnituri nakadi, maSin sidides φψ N= nakadSebma (nakadTgadabmuloba) ewodeba. am
SemTxvevaSi eleqtromagnituri induqciis ZiriTadi kanoni iRebs saxes:
dtdN
dtd
iφψε −=−= .
Tu sxvadasxva xviebis gamWoli magnituri nakadebi gansxvavdebian erTamneTisagan, maSin
nφφφφψ ++++= ...321 . maSasadame, nakadTgadabmuloba aris sxvadasxva xviebis
gamWoli magnituri nakadebis jami.
faradeis kanoni saSualebas gvaZlevs mivceT meorenairi ganmarteba
magnituri induqciis nakadis erTeuls SI sistemaSi _ vebers:
veberi konturiT SemosazRvruli farTobis gamWoli iseTi
magnituri induqciis nakadia, romlis cvlilebiT 1 wamSi
konturSi aRiZvreba 1 voltis toli induqciis em Zala.
∗ faqtiurad, (18.2) formulaSi minusi niSani miuTiTebs imas, rom induqciis emZ mimarTulia im emZ-is sapirispirod, romelsac gvaZlevs deni wyaro.
60
$19. induqciis eleqtromamoZravebeli Zalis aRZvris meqanizmi
gavarkvioT induqciis eleqtromamoZravebeli Zalis buneba, misi
aRZvris meqanizmi.
induqciis eleqtromamoZravebeli Zala aRiZvreba or SemTxvevaSi:
1. roca gamtari moZraobs mudmiv magnitur velSi (Zalwirebis marTobulad)
da
2. roca gamtari uZravia, magram igi moTavsebulia cvlad magnitur velSi.
1. ganvixiloT jer pirveli SemTxveva, vinaidan igi araviTari axali ideis
Semotanas ar saWiroebs da misi garkveva martivad xdeba Cvens mier kursis
aTvisebis procesSi ukve SeZenili codnis safuZvelze. vTqvaT, l sigrZis
liTonis ab Rero moZraobs ox RerZis gaswvriv υ siCqariT mudmiv
erTgvarovan magnitur velSi, romelic mimarTulia oz RerZis gaswvriv
(sur. 19.1). liTonTa eleqtrogamtarobis klasikuri eleqtronuli Teoriis
Tanaxmad, igi Sedgeba dadebiTad damuxtuli ionebisagan, romlebic
moTavsebulia kristaluri mesris kvanZebSi (`bmuli muxtebi~) da
Tavisufali eleqtronebisagan, romlebic qaosurad moZraoben kvanZebs
Sorisis sivrceSi (Itomi; $137). gamtarTan erTad imave υ siCqariT
imoZraveben misi dadebiTi da uaryofiTi muxtebi, amitom TiToeul maTganze
imoqmedebs lorencis Zala ($13).
[ ]BqF υ= .
es Zala dadebiTi ionebis moZarobas
gamtarSi, cxadia, ver gamoiwvevs. eleqtronebi ki
daiwyeben moZraobas a -dan b -sken.∗ amis Sedegad
b boloze aRmoCndeba maTi siWarbe, xolo a
boloze _ maTi nakleboba, anu dadebiTi muxtebis
siWarbe. es gamoiwvevs gamtaris boloebs Soris
potencialTa sxvaobis warmoqmnas, rac induqciis em Zalis zoma iqneba.
gamoviTvaloT induqciis em Zala. lorencis Zalis moqmedebiT
gamowveuli dadebiTi da uaryofiTi muxtebis gancalkeveba gamtarSi warmo-
Sobs a bolodan b -sken mimarTul eleqtrul vels, romlis daZabuloba
lE ba ϕϕ −= . amitom TiToeul eleqtronze imoqmedebs eleqtruli Zala
∗ eleqtronebis qaosuri moZraoba am TvalsazrisiT araviTar efeqts ar iZleva, vinaidan maTze moqmedi lorencis Zalis saSualo mniSvneloba nulis tolia.
-
+
__
++
+
-
B b
aυ
sur. 19. 1.
61
EqF = , romelic mimarTulia magnituri Zalis (lorencis Zalis)
sawinaaRmdegod. wonasworoba maSin damyardeba, roca eleqtruli Zala
gautoldeba magniturs:
[ ]BqEq υ= , anu [ ]BE υ= ,
xolo sididiT ( )90== αυBE .
lorencis Zala, axdens ra dadebiTi da uaryofiTi muxtebis
gancalkevebas, amoZravebs eleqtronebs eleqtruli Zalebis moqmedebis
sawinaaRmdegod, anu igi warmoadgens gare Zalas. ganmartebis Tanaxmad, ab
ubanze moqmedi em Zala (romelic gamtaris moZraobiTaa gamowveuli da
maSasadame, warmoadgens induqciis em Zalas) tolia im muSaobisa, romelsac
gare Zala asrulebs am ubanze erTeulovani dadebiTi muxtis gadasatanad
eleqtrostatikuri Zalebis moqmedebis sawinaaRmdegod e.i.
BlElabi υϕϕε −=−=−= .
magram gamtaris moZraobis siCqare dtdx
=υ , amitom
dtdSBl
dtdxBi −=⋅−=ε ,
sadac ldxdS = aris gamtaris mier dt droSi Semowerili farTobi, xolo
φdBdS = _ induqciis nakadi am farTobSi. amitom, sabolood
dtd
iφε −= ,
rac gamoxatavs eleqtromagnituri induqciis ZiriTad kanons.
Tu ab gamtari warmoadgens Sekruli konturis nawils, maSin
magnitur velSi misi moZraobis dros konturSi gaivlis induqciuri deni.
2. ganvixiloT axla meore SemTxveva, roca gamtari (konturi) uZravia,
xolo magnituri veli _ cvladi. am SemTxvevaSi induqciuri denis
warmoSobis asaxsnelad zemoT ganxiluli msjeloba ar gamodgeba, radgan
uZrav muxtebze lorencis Zala ar moqmedebs. magram uZrav muxtebze
moqmedebs eleqtruli veli, rac gvafiqrebinebs, rom cvladi magnituri
veli warmoSobs eleqtrul vels, romelic moqmedebs eleqtrul muxtebze,
mohyavs isini mimarTul moZraobaSi da ganapirobebs induqciur dens. am
daskvnamde pirvelad ingliseli mecnieri maqsveli mivida, riTac gamoav-
lina velis axali fundamenturi Tviseba _ droSi cvlilebisas
magnituri veli warmoqmnis eleqtrul vels. es axali idea
62
safuZvlad daedo maqsvelis saxelganTqmul eleqtromagnitur Teorias, _
warmoadgens mis pirvel ZiriTad debulebas.
xazgasmiT unda aRiniSnos, rom magnituri ve-
lis cvlilebis Sedegad aRZrul eleqtrul vels
aqvs sul sxva struqtura, vidre eleqtrostatikurs,
anu uZravi eleqtruli muxtebis mier Seqmnil eleq-
trul vels. igi ar aris uSualod dakavSirebuli
eleqtrul muxtebTan da maSasadame misi Zalwirebi
ar SeiZleba maTze iwyebodes da bolovdebodes. isi-
ni saerTod arsad ar iwyebian da ar bolovdebian,
aramed, magnituri induqciis wirebis msgavsad, Sek-
rul wirebs warmoadgenen. aseT velebs, romelTa
Zalwirebi Sekruli wirebia (da romelTac, maSasa-
dame, ar gaaCniaT wyaro) Cven grigaluri velebi
vuwodeT ($4). amrigad, magnituri velis cvlilebis Sedegad miRebuli
eleqtruli veli grigaluri velia. grigaluri velis Zalwirebi
moicavs magnituri induqciis wirebs (sur. 19.2). maTi mimarTuleba
ganisazRvreba lencis wesiT. kerZod, magnituri induqciis zrdisas ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ > 0
dtdB
eleqtruli Zalwirebis mimarTuleba B -s mimarTulebasTan qmnis marcxena
xraxns (dakavSirebulia marcxena burRis wesiT)
eleqtrostatikurisagan gansxvavebiT, grigalur velSi Caketil wirze
Sesrulebuli muSaoba nulis toli ar aris, vinaidan gzis yvela ubanze
Zalisa da gadaadgilebis mimarTuleba erTmaneTs emTxveva da muSaobis
erTi da igive niSani aqvs.
rogorc viciT (Itomi, $129), Caketil konturSi (wredSi) eleqtromamoZ-
ravebeli Zala aRiZvreba mxolod maSin, roca konturSi muxtebze moqmedebs
araeleqtrostatikuri bunebis anu gare Zala. gare ZalTa velis daZabu-
lobis cirkulacia Caketili konturis gaswvriv konturSi moqmedi em Zalis
tolia.
uZrav gamtar konturSi magnituri nakadis cvlilebiT aRZruli griga-
luri eleqtruli veli, cxadia, araeletrostatikuri, gare ZalTa daZabu-
lobis velia. Tu am velis daZabulobas aRvniSnavT E -Ti, misi cirkulacia
aRniSnuli konturis gaswvriv konturSi moqmedi induqciis em Zalis toli
iqneba:
0>dtBd
sur. 19. 2.
B
E
63
( )t
dlEldEl
ll
i ∂∂
−=== ∫∫φε ∗ (19.1)
fukos deni. zedapiruli efeqti. induqciuri deni aRiZvreba ara marto xazovan gam-
tarebSi, aramed masiur gamtarSic, Tu mas vamoZarvebT (mudmiv) magnitur velSi an
movaTavsebT cvlad magnitur velSi. masiur gamtarebSi aRZruli induqciuri denebi maTi
Semswavleli frangi mecnieris fukos saxels atarebs. fukos denebis wirebi gamtaris
SigniT Sekrulia, amitom maT grigalur denebsac uwodeben.
fukos deni, iseve, rogorc induqciuri deni xazovan gamtarebSi, emorCileba lencis
wess: misi magnituri veli isea mimarTuli, rom ewinaaRmdegena missave gamomwvev moZraobas,
anu amuxruWebs mas. marTlac, Tu CaurTveli eleqtromagnitis polusebs Soris spilenZis
masiuri qanqara asrulebs praqtikulad miulevad rxevebs, eleqtromagnitis CarTvis Semdeg
masze iwyebs moqmedebas damamuxruWebeli Zala da igi swrafad Cerdeba. es faqti
gamoiyeneba sxvadasxva xelsawyoebis moZravi nawilebis (vTqvaT, galvanometris isris)
dasawynareblad (dempfirebisaTvis). Tu spilenZis firfitas gavukeTebT radialur
Wrilebs (savarcxliseburad), fukos denebi Sesustdeba da damamuxruWebeli efeqtic mcire
iqneba.
vinaidan masiuri gamtaris winaRoba mcirea, masSi aRZruli fukos denebi did
mniSvnelobas aRwevs. Sesabamisad, didia gamoyofili joulis siTboc. garkveuli pirobebis
dacvisas mas liTonis gadnobac SeuZlia. es faqti gamoyenebulia sainduqcio
metalurgiul RumelSi. am Rumelis upiratesobaa is, rom dnoba SeiZleba warimarTos
vakuumSi, rac iZleva zesufTa masalebis miRebis SesaZleblobas.
xSir SemTxvevaSi fukos denebis moqmedeba mavnea, vinaidan masiuri gamtaris
gaTbobaze daxarjuli energia fuWia. am SemTxvevaSi fukos denebis Sesamcireblad vTqvaT,
transformatoris gularebs an generatoris Ruzebs amzadeben ara masiuri liTonisagan,
aramed erTmaneTisagan ganmxoloebuli Txeli firfitebisagan an Reroebisagan. am teqno-
logiuri uxerxulobis Tavidan asacileblad, anu masiuri Ruzebisa da gularebis da-
samzadeblad, bolo aTwleulebSi farTod iyeneben feritebs,∗∗ rac imiTaa ganpirobebuli,
rom maTSi SesaniSnavi magnituri Tvisebebi (didi magnituri SeRwevadoba da sxv.)
Serwymulia maRal eleqtrul winaRobasTan (107-1011-jer ufro meti, vidre fero-
magnetikebSi). es ki minimumamde amcirebs fukos denebs. aqve SevniSnoT, rom feritebi war-
moadgenen myar xsnarebs, romelic Sedgeba rkinis oqsidisa ( )32OFe da erTi an ramodenime
liTonis oqsidisagan. esaa upirveles yovlisa magnetiti 32OFeOFe . garda amisa, feritis
SemadgenlobaSi SeiZleba Sediodes liTiumis, TuTiis, nikelis, kobaltis, tyviis,
∗ magnituri nakadi, romelic figurirebs eleqtromagnituri induqciis ZiriTad kanonSi SeiZleba Seicvalos sxvadasxva gziT: konturis deformaciiT, misi mdebareobis SecvliT,
magnituri velis cvlilebiT da sxva. sruli warmoebuli dtdφ
yvelafer amas iTvaliswi-
nebs. kerZo warmoebuli t∂
∂φ miuTiTebs, rom nakadis cvlileba gamowveulia mxolod mag-
nituri velis cvlilebiT. ∗∗ feritebis teqnikuri gamoyenebis are gacilebiT farToa, romelzedac Cven ar SevCerde-biT.
64
spilenZis, manganumisa da sxva liTonebis Jangeulebi (oqsidebi). martivi feritebis zogad
formulas aqvs saxe 32OMeOFe , sadac Me _ erTerTi zemoT CamoTvlili liTonTagania.
grigaluri denebi aRiZvreba sadenebSic, Tu maTSi gadis cvladi deni. amasTan, es
denebi, iseve rogorc yovelgvari induqciuri deni, cxadia, emorCileba lencis wess. am
wesidan gamomdinareobs, rom denis zrdisas da Semcirebisas, gamtarSi aRZrul grigalur
denebs aqvs sur. 19.3-ze naCvenebi mimarTuleba. suraTidan Cans, rom orive SemTxvevaSi
grigaluri denebi isea mimarTuli, rom ewinaaRmdegebian ZiriTadi denis cvlilebas
gamtaris SigniT da xels uwyoben mis cvlilebas gamtaris zedapiris axlos. maSasadame,
cvladi denisaTvis gamtaris Siga nawilebis winaRoba ufro metia vidre gare nawilebis.
amitom, cvladi denis simkvrive gamtaris ganikveTis sxvadasxva nawilebSi sxvadasxvaa _
igi maqsimaluria gamtaris zedapirze da minimaluria mis RerZze. Tu denis Zala icvleba
sakmaod didi sixSiriT, maSin deni gamtaris SigniT praqtikulad moispoba da mTlianad
gaivlis mis zedapirze (ufro zustad, Txel zedapirul fenaSi). am movlenas ewodeba
zedapiruli efeqti an skinefeqti (inglisurad skin _ tyavi). winaRobis gamosaTvleli
formula SlR ρ= am SemTxvevaSi gamousadegaria, vinaidan masSi Sedis mTeli gamtaris
ganikveTi. radgan skinefeqtis gamo gamtaris Siga nawilebi maRali sixSiris denebis
gatarebaSi monawileobas ar iReben, aseTi denebis gadasacemad mTlian gamtars cvlian
milisebri gamtariT, an didi raodenobis izolirebuli wvrili mavTulebisagan dawnuli
sadeniT, romlis sasargeblo zedapiris fardoba usargeblo moculobasTan didia.
masiur gamtarSi maRali sixSiris denis xanmokle gatarebisas, skinefeqtis gamo,
gamtaris zedapiruli fena Zalian xurdeba, maSin rodesac gamtaris danarCeni nawili
rCeba civi. amazea damyarebuli zedapiruli wrTobis meTodi: Tu maRali sixSiris deniT
gaxurebul foladis detals, vTqvaT, kbilanas an
muxla lilvs swrafad gavacivebT (CavuSvebT
zeTSi), detalis Txeli zedapiruli fena
aRmoCndeba nawrTobi, xolo Siga nawili _
uwrTobi, plastikuri. Sedegad mTlianad detali
iqneba medegi rogorc zedapiruli cveTisadmi,
aseve dartymiTi datvirTvebisadmi. zedapiruli
wrTobis es meTodi imiTaa SesaniSnavi, rom
cvladi denis sixSiris SecvliT SeiZleba
movaxdinoT wrToba nebismier saWiro siRrmemde
(zedapiruli fenis sisqe, romelSic gadis deni,
ukuproporciulia kvadratuli fesvisa denis
cvlilebis sixSiridan).
0>dtdI
I I
0<dtdI
a b
sur. 19.3
65
$20. urTierTinduqcia
urTierTinduqcia (iseve, rogorc TviTinduqcia) eleqtromagnituri in-
duqciis kerZo saxea.
vTqvaT, mocemul konturSi gadis deni. am denis yovelgvari cvlile-
bisas Seicvleba misi magnituri nakadic, romelic ganWolavs sxva (mezobel)
konturebs da eleqtromagnituri induqciis kanonis Tanaxmad aRZravs maTSi
induqciur dens. am dens ewodeba urTierTinduqciis deni, xolo movlenas _
urTierTinduqcia.
amrigad, urTierTinduqcia ewodeba mocemul konturSi denis
cvlilebis Sedegad sxva (mezobel) konturebSi induqciuri denis
aRZvras.∗
ganvixiloT erTmaneTis maxloblad mdebare ori Caketili konturi
(sur. 20.1). vTqvaT pirvel konturSi gadis 1I deni. igi qmnis magnitur vels
( )1B , romlis ZalZirebis nawili ganWolavs meore konturs (meore konturiT
SemosazRvrul farTobs). meore konturis gamWoli es magnituri induqciis
nakadi aRvniSnoT 21φ -iT. igi, garda misi Semqmneli 1I denisa, damokidebulia
konturebis formaze, zomaze, urTierTganlagebaze da im garemos magnitur
Tvisebebze ( )μ , romelSic isinia
moTavsebuli. 1I denis yovelgvari
cvlilebisas Seicvleba 21φ -ic da
eleqtromagnituri induqciis kanonis
Tanaxmad, meore konturSi ariZvreba
urTierTinduqciis em Zala
dt
d 2121
φε −= . (20.1)
radganc 21ε -is aRZvra gamowveu-
lia 1I denis cvlilebiT, upriania igi gamovsaxoT am cvlilebis saSuale-
biT: magnituri induqciis nakadis ganmartebis Tanaxmad 121 ~ Bφ , xolo bio-
savar-laplasis kanonis Tanaxmad 11 ~ IB an
12121 IL ⋅=φ . (20.2)
proporciulobis 21L koeficients ewodeba pirveli da meore konturebis
urTierTinduqciis koeficienti an urTierTinduqciuroba. igi damokide-
∗ urTierTinduqciis movlenasTan Cven ukve gvqonda saqme faradeis mier eleqtromagnituri induqciis movlenis aRmoCenasTan dakavSirebuli cdis ganxilvis dros (sur. 19.2).
1I
1 2
sur. 20.1.
66
bulia konturebis formaze, zomaze, urTierTganlagebaze da garemos
magnitur SeRwevadobaze ( )μ . Tu zemoT CamoTvlili parametrebi mudmivia,
maSin constL =21 da
( )dtdILIL
dtd 1
2112121 −=−=ε . (20.3)
davuSvaT axla, rom pirvel gamtarSi deni ar gadis, xolo meore gam-
tarSi gamavali denis Zala aris 2I . zemoT Catarebuli msjelobis zustad
gameorebiT miviRebT, rom 2I denis yovelgvari cvlilebisas pirvel
konturSi aRiZvreba urTierTinduqciis em Zala
dtdIL 2
1212 −=ε (20.4)
aqac, 12L pirveli da meore konturebis urTierTinduqciis koeficientia.
mtkicdeba, rom Tu konturebi moTavsebulia araferomagnitur
garemoSi,
2112 LL = .
urTierTinduqciis koeficientis fizikuri arsis gasagebad SeiZleba
visargebloT (20.3) an (20.4) formuliT. Tu (20.3)-Si davuSvebT, rom wm
a11 =dtdI
,
miviRebT: 2121 L−=ε . maSasadame, ori konturis urTierTinduqciis koe-
ficienti ricxobrivad im eleqtromamoZravebeli Zalis tolia, romelic
aRiZvreba erTerT konturSi, rodesac meoreSi denis Zala icvleba 1
amperiT wamSi.
urTierTinduqciis koeficientis erTeuli SI sistemaSi aris henri.
misi dadgena xdeba imave (20.3) formulidan. Tu am formulaSi davuSvebT
rom wm
a11 =dtdI
da v121 =ε , maSin ( )hnhenri1a
wmv1 =
⋅=21L . maSasadame, henri
aris iseTi ori konturis urTierTinduqciis koeficienti,
romelTagan erT-erTSi denis Zalis Secvla wm
a1 -iT meoreSi
aRZravs 1 volt urTierTinduqciis eleqtromamoZravebel Zalas.
urTierTinduqciis movlenas didi gamoyeneba aqvs teqnikaSi. kerZod es
movlena safuZvlad udevs eleqtro da radioteqnikaSi farTod
gavrcelebul eleqtrul mowyobilobas transformators, romelic
gamoiyeneba cvladi denis Zabvis Sesacvlelad.
67
$21. TviTinduqcia
mocemul konturSi denis cvlilebisas warmoqmnili cvladi
magnituri nakadi ganWolavs ara marto mezobel konturebs (rac
ganapirobebs urTierTinduqcias), aramed TviT am kontursac (Tavis Tavsac)
da masSic aRZravs induqciur dens. am dens, romelic aRiZvreba konturSi
masSive gamavali denis cvlilebis Sedegad, ewodeba TviTinduqciis deni,
xolo movlenas _ TviTinduqcia, amrigad,
TviTinduqcia ewodeba mocemul konturSi denis cvlilebis Sedegad
amave konturSi induqciuri denis aRZvras.∗
TviTinduqciis eleqtromamoZravebeli Zala, cxadia gamoiTvleba imave
formuliT, riTac urTierTinduqciis em Zala, magram vinaiadan axla ori
konturis nacvlad gvaqvs erTi konturi, indeqsebi aRar aris saWiro da
gveqneba:
dtd
Sφε −= (21.1)
aqac, Tu gaviTvaliswinebT, rom B~φ , xolo IB ~ , gveqneba I~φ an
LI=φ (21.2)
L -s uwodeben TviTinduqciis koeficients an konturis induqciurobas.
igi damokidebulia konturis zomaze, formaze da im garemos magnitur SeR-
wevadobaze, romelSic konturi imyofeba,∗∗ Tu es parametrebi mudmivia,
maSin constL = da miviRebT:
( )dtdILLI
dtd
S −=−=ε (21.3)
(21.3) formula gviCvenebs, rom TviTinduqciis emZ proporciulia gam-
tarSi gamavali denis cvlilebis siCqarisa. amave formulidan davadgenT
induqciurobis fizikur arss:
Tu wm
a1=dtdI
, maSin SL ε= . maSasadame, konturis induqciuroba ricxob-
rivad im em Zalis tolia, romelic aRiZvreba konturSi masSi gamavali
denis wm
a1 -iT cvlilebisas.
induqciurobis erTeuli SI sistemaSi aris henri (hn). (21.3)-dan gamom-
dinareobs rom
∗ TviTinduqciis movlenasTan Cven ukve gvqonda saqme skinefeqtis ganxilvis dros: gamtarSi denis cvlilebisas aRZruli wriuli denebi TviTinduqciis denebia. ∗∗ am TvalsazrisiT induqciuroba analogiuria gancalkevebuli gamtaris tevadobisa.
68
1a
wm1vhn1
⋅= .
maSasadame, henri aris iseTi konturis induqciuroba, romel-
Sic aRiZvreba 1 voltis toli TviTinduqciis em Zala, Tu masSi
deni 1 wm-Si icvleba 1 amperiT.
TviTinduqciis movlena did rols TamaSobs eleqtroteqnikasa da
radioteqnikaSi. wredis induqciuroba arsebiT gavlenas axdens wredSi
cvladi denis gavlaze ($37).
gamoviTvaloT grZeli solenoidis induqciuroba. davuSvaT, mocemulia solenoidi,
romlis sigrZe aris l , xolo xviaTa ricxvi N . CavTvaloT, rom solenoidis sigrZe
bevrad metia xviis radiusze. (6.9) formulis Tanaxmad, aseTi solenoidis RerZze magnituri
velis induqcia nIB 0μ= , sadac 0μ aris magnituri mudmiva, I _ solenoidSi gamavali
denis Zala, xolo lNn = _ xviaTa ricxvi sigrZis erTeulze. $25-Si Cven vnaxavT, rom
nivTierebis Setana magnitur velSi, am ukanasknels μ -jer zrdis, sadac μ _ mocemuli
nivTierebis magnituri SeRwevadobaa. amitom, Tu solenoidi `avsebulia~ nivTierebiT, maSin
magnituri velis induqcia mis RerZze nIB μμ0= . am SemTxvevaSi solenoidis TiToeuli
xviis gamWoli magnituri induqciis nakadi nISBS μμφ 0' == , xolo mTeli solenoidis
gamWoli sruli nakadi (nakadTSebmuloba) nISNN μμφφ 0'== .
Tu solenoidSi deni icvleba, Seicvleba misi gamWoli magnituri nakadic, ris
gamoc solenoidSi aRiZvreba TviTinduqciis em Zala
dtdInSN
dtd
S μμφε 0−=−= . (21.4)
am formulis Sedareba (21.3)-Tan gvaZlevs:
VnnSNL 200 μμμμ == , (21.5)
sadac SlV = _ solenoidis moculobaa. rogorc miRebuli formula gviCvenebs,
solenoidis induqciuroba damokidebulia mis formasa da zomaze ( )Vn, da im nivTierebis
magnitur SeRwevadobaze, romelic avsebs solenoids. (21.5) formulidan gamomdinareobs
agreTve, rom denis Zalis cvlilebis erTnairi siCqaris dros didi raodenobis xveulebis
Semcveli koWaSi ufro didi TviTinduqciis em Zala aRiZvreba, vidre imave koWadan
damzadebul erT xveulSi. amitom, didi raodenobis xveulebis Semcvel koWas, rogorc
wesi, sainduqcio koWas uwodeben. Tu eleqtruli wredi Seicavs sainduqcio koWas (koWebs)
amboben, rom mas gaaCnia induqciuroba.
TviTinduqciis dens (em Zalas), lencis wesis Tanaxmad, yovelTvis
iseTi mimarTuleba aqvs, rom igi ewinaaRmdegeba konturSi gamavali
ZiriTadi denis rogorc gazrdas, aseve Semcirebas. amitomaa, rom wredSi,
69
romelsac gaaCnia induqciuroba, CarTvisas denis Zala uceb ki ar aRwevs
Tavis maqsimalur mniSvnelobas, aramed TandaTan izrdeba da garkveuli tΔ
drois Semdeg xdeba maqsimaluri (sur. 21.1. a). aseve, gamorTvisas, denis
Zala myisierad ki ar xdeba nulis toli, aramed garkveuli tΔ drois
Semdeg (sur. 21.1. b).
analogiur movlenas hqonda adgili meqanikaSi sxeulis inerciis sa-
xiT. SeuZlebeli iyo sxeulis siCqaris myisierad gazrda an Semcireba. maSa-
sadame, eleqtrul wredSi TviTinduqciis movlena analogiuria inerciis
movlenisa meqanikaSi. amboben, rom magnituri veli inerciiT aris
aRWurvili.
wredis CarTvisa da amor-
Tvisas aRZrul TviTinduqciis
denebs CarTvisa da amorTvis eq-
stradenebs uwodeben.∗ amorTvis
eqstradeni iwvevs wredis gan-
rTvad ubanze (amomrTvelze,
Camrazze) naperwklis warmoq-
mnas.∗∗
TviTinduqciis movlenas davakvirdeT Semdegi cdiT: SevadginoT wredi mudmivi denis
wyarosa da ori paraleluri Stosagan. erT StoSi mimdevrobiT CavrToT R winaRoba da
naTura (1), meore StoSi ki _ L koWa da iseTive naTura (2) (sur. 21.2). k CamrTveliT
wredis Sekvrisas pirveli naTura erTbaSad miaRwevs maqsimalur sikaSkaSes, meore naTura
ki _ TandaTan. es imitom xdeba, rom L koWaSi aRiZvreba TviTinduqciis em Zala, ris gamoc
∗ Tu wredis induqciuroba didia, amorTvis eqstradeni SeiZleba bevrad meti aRmoCndes gamorTvamde wredSi gamaval (ZiriTad) denze. ∗∗ wredis didi induqciurobis SemTxvevaSi, misi swrafi ganrTvisas, aRiZvreba didi TviT-induqciis em Zala, romelic iwvevs amomrTvelis kontaqtebs Soris arsebuli dieleq-trikis (sahaero RreCos) garRvevas (Itomi, $111) da naperwklis warmoqmnas. naperwkali azianebs kontaqtebs, amitom mZlavri denebis SemTxvevaSi, amorTvis win dens TandaTanobiT asusteben, TviT amomrTvels ki aTavseben karg dieleqtrikSi, magaliTad zeTSi.
t
I I
ttΔ tΔ
a b
sur. 21.1
L
1
2
R
k
L
'I R
k I A
b c
da
sur. 21.2. sur. 21.3.
I
70
denis Zala masSi maqsimalur sidides aRwevs garkveul tΔ drois Semdeg.
wredis ganrTvisas TviTinduqciis movlenis dasakvirveblad isev ganvixiloT
mudmivi denis wyaros da ori paraleluri Stosagan Sedgenili wredi. erT StoSi CavrToT
L koWa, meoreSi _ R winaRoba da ampermetri. k CamrTveliT wredis ganrTvisas denis
wyaros kavSiri StoebTan wydeba. am dros ikvreba zeda ( abcd ) wredi, romelsac `kvebavs~
L koWaSi aRZruli TviTinduqciis em Zala. igi xels uwyobs pirvandeli denis
SenarCunebas, amitom ganrTvis momentSi ampermetrSi gaivlis 'I deni (wyvetili isari),
romelsac eqneba ganrTvamde arsebuli I denis sapirispiro mimarTuleba (uwyveti isari).
Tu ad da bc StoebSi CavrTavT naTurebs, isini abcd wredSi mimdevrobiT aRmoCndeba
CarTuli, amitom orive naTura nelnela, magram erTdroulad Caqreba.
$22. denis Zalis cvlileba wredis CarTvisa da amorTvis dros
wina parafrafSi aRvniSneT, rom wredis CarTvisa da amorTvis dros aRiZvreba
TviTinduqciis denebi (CarTvisa da amorTvis eqstradenebi), ris gamoc denis Zalis
cvlileba wredSi gansxvavdeba imisagan, rac iqneboda TviTinduqcias rom ar qondes
adgili.
davadginoT denis Zalis cvlilebis kanoni wredis CarTvisa da amorTvis dros.
ganvixiloT wredi, romelSiac CarTulia L induqciuroba, R winaRoba da denis
wyaro, romlis em Zalaa ε (sur. 22.1). k CamrTvelis saSualebiT denis wyaro SeiZleba
CavrToT an amovrToT ise, rom wredi darCes Sekruli.
davadginoT jer denis Zalis cvlilebis xasiaTi wredis ganrTvis
dros.
vTqvaT, k CamrTveli mierTebulia a kontaqtze, maSin wredSi gadis deni
R
I ε=0 . (22.1)
(denis wyaros Siga winaRoba ugulebelvyofilia). sawyis 0=t momentSi
gamovrToTYdenis wyaro, risTvisac k CamrTveli mivuerToT b kontaqts. denis wyaros
gamorTva gamoiwvevs 0I denis Semcirebas da wredSi aRiZv-
reba TviTinduqciis em Zala Sε , romelic ganapirobebs
amorTvis eqstradens (romelsac ZiriTadi denis mimar-
Tuleba aqvs).
RdtdIL
RI S −==
ε.
cvladTa gancalkevebis Semdeg gveqneba:
dtLR
IdI
−=
movaxdinoT integreba 0-dan t -mde (roca t =0, maSin 0II = )
k
b
a
L
R
ε
sur. 22.1.
71
tLR
IIdt
LR
IdI tI
I
−==→−= ∫∫00
ln0
,
saidanac, potencirebis Semdeg miviRebT:
tLR
eII⋅−
= 0 (22.2)
(22.2) formulis grafiki (sur. 22.2a) savsebiT eTanxmeba Cvens Tvisobriv daskvnas
wredis amorTvisas denis TandaTan da ara mkveTrad Semcirebis Sesaxeb. am formulis
Tanaxmad, amorTvisas deni eqsponencialurad mcirdeba, anu xdeba nulis toli usasrulod
didi drois Semdeg. sinamdvileSi ki, Cveulebrivi wredebis SemTxvevaSi, deni mcirdeba
sakmaod swrafad da miT ufro, rac metia R da naklebia L . kerZod, Tu wredis
induqciuroba 0=L , maSin 0=I , e.i. denis Zala am SemTxvevaSi nulamde ecema myisve.
dro τ , romlis ganmavlobaSic denis Zala Semcirdeba orjer ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
20I
I , (24.2)-is
Tanaxmad tolia:
RL
RL 7,02ln ≈=τ .
Tu magaliTad, 1,0=L henris, xolo 7,0=R oms, maSin 1,0=τ wams. winaRobis
gazrdisas, an L -is Semcirebisas, es dro sagrZnoblad mcirdeba.
axla davadginoT denis Zalis cvlilebis xasiaTi wredis CarTvis
dros. k CamrTveli gadavrToT a kontaqtze anu wredSi CavrToT denis wyaro, romlis em
Zalaa ε . vidre deni wredSi ar miaRwevs (22.1) formuliT gamosaxul damyarebul
mniSvnelobas, masSi, garda CarTuli eleqtromamoZravebeli Zalisa, imoqmedebs denis
zrdis Sedegad aRZruli TviTinduqciis em Zala Sε , amitom, omis kanonis Tanaxmad, denis
Zala wredSi iqneba:
dtdI
RLI
RI S −=
+= 0
εε,
saidanac
dtLR
IIdI
=−0
,
vinaidan constI =0 , amitom ( )IIddI −−= 0 da sabolood gveqneba:
( )dt
LR
IIIId
−=−−
0
0 ,
romlis integreba gvaZlevs:
( ) CtLRII +−=−0ln . (22.3)
integrebis C mudmivas mniS-
vnelobas davadgenT sawyisi pirobe-
bidan, kerZod, roca 0=t , maSin
0=I ; amitom 0ln IC = . C - am mniS-
vnelobis CasmiT (22.3)-Si gveqneba:
I
t
0I
a b
sur. 22.2.
t
I
0I
72
tLR
III
−=−
0
0ln ,
saidanac, potencirebis Semdeg miiReba:
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛−=
− tLR
eII 10 . (22.3)
aseTia denis Zalis cvlilebis xasiaTi wredis CarTvis dros. misi grafiki
mocemulia 22.2 b suraTze. (22.3) formulidan Cans, rom denis Zala aRwevs Tavis maqsimalur
0I mniSvnelobas ara myisve, aramed TandaTan, sanam TviTinduqciis deni t
LR
eI−
0 ar
moispoba. es ki xdeba miT male, rac metia R da naklebia L .
wredis amorTvisas aRZruli TviTinduqciis eqstradeni gamoyenebul iqna zegamtaro-
bis Sesaswavlad (Itomi, $130). zegamtar mdgomareobaSi 0=R , amitom, (22.2) formulis
Tanaxmad 0II = , anu deni iarsebebs wredSi ragind didxans.
holandieli mecnieri kamerling-onesi, romelic iTvleba dabali temperaturebis
fizikis mamamTavrad, cdas atarebda Semdegnairad: koWa, romlis boloebi erTmaneTTan
mokledaa SeerTebuli, moTavsebulia mZlavri eleqtromagnitis polusebs Soris da
civdeba Txevadi heliumiT gadasvlis kritikul kT temperaturaze ufro dabla.
eleqtromagnitis amorTvisas solenoidSi aRiZvreba induqciuri deni, romelic miedineba
koWaSi ramdenime dRis ganmavlobaSi sagrZnobi Semcirebis gareSe.
$23. denis magnituri velis energia
rogorc viciT ($1), magnituri velis pirvelwyaros warmoadgens eleq-
truli deni. igi warmoiqmneba, icvleba da ispoba eleqtruli denis warmo-
qmnasTan, cvlilebasTan da mospobasTan erTad. magnitur vels, iseve
rogorc eleqtruls, gaaCnia energia. ra warmoadgens denis magnituri velis
energiis zomas?
am kiTxvaze pasuxis gasacemad davuSvaT, rom L induqciurobisa da
R omuri wianaRobis mqone wredSi gadis mudmivi I deni. am SemTxvevaSi
denis wyaros mier dt droSi Sesrulebuli muSaoba dtIdA ε= (sadac ε
wredSi CarTuli mudmivi denis wyaros em Zalaa) mTlianad ixarjeba
gamtarebis gaTbobaze, anu gamoiyofa siTbos saxiT. joul-lencis kanonis
Tanaxmad, dt droSi gamoyofili siTbos raodenoba RdtIdQ 2= . energiis
mudmivobis kanonis Tanaxmad
RdtIdtI 2=ε . (23.1)
sul sxvanairadaa saqme, rodesac wredSi gadis cvladi deni, vTqvaT,
zrdadi deni, rasac adgili aqvs, kerZod, wredis CarTvis dros. am dros
73
aRiZvreba TviTinduqciis em Zala Sε , romelic, lencis wesis Tanaxmad,
ewinaaRmdegeba denis zrdas. amitom deni Tavis mudmiv (maqsimalur) I
mniSvnelobas aRwevs ara myisve, aramed raRac t drois Semdeg. am drois
ganmavlobaSi denis wyaros garkveuli damatebiTi muSaobis Sesruleba
uxdeba TviTinduqciis em Zalis dasaZlevad, amitom, cxadia, (23.1) formuliT
warmodgenili energiis mudmivobis kanoni samarTliani aRar aris.
imis gasarkvevad, Tu ra saxes iRebs am SemTxvevaSi energiis mudmi-
vobis kanoni, davweroT omis kanoni Caketili wredisaTvis. wredis CarTvis
momentidan, vidre denis Zala ar miaRwevs mudmiv I mniSvnelobas, masSi
garda CarTuli denis wyaros ε eleqtromamoZravebeli Zalisa, moqmedebs
TviTinduqciis em Zala dtdILS −=ε , amitom denis Zala wredSi iqneba
RdtdIL
RI S
−=
+=
εεε.
tolobis orive mxare gavamravloT IRdt sidideze:
LIdIdtIRdtI −= ε2 ,
saidanac
LIdIRdtIdtI += 2ε . (23.2)
aseT saxes iRebs energiis mudmivobis kanoni. (23.2) formulidan Cans,
rom drois ganxilul ( )dt−0 periodSi wyaros mier Sesrulebuli dtIε
muSaobis mxolod nawili xmardeba joulis siTbos ( )RdtI 2 gamoyofas, meore
nawili ki dakavSirebulia induqciur movlenebTan da xmardeba denis Zalis
gazrdas dI sididiT. es muSaoba
LIdIdA = . (23.3)
sruli muSaoba, romelic sruldeba denis gasazrdelad nulidan mis
maqsimalur I mniSvnelobamde, miiReba (23.2) tolobis integrebiT:
2
2
0
LILIdIdAAI
=== ∫ ∫ .
vinaidan denis gazrdisas izrdeba misi magnituri veli, bunebrivia
CavTvaloT, rom A warmoadgens denis magnituri velis Seqmnaze
Sesrulebul damatebiT muSaobas, anu denis magnituri velis energiis
zomas:
2
2LIAWm == (23.4)
74
miRebuli formula msgavsia kinetikuri energies formulisa
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛=
2
2υmW . masSi masis magivrobas asrulebs induqciuroba (romelic
warmoadgens konturis inerciulobis zomas), xolo siCqaris magivrobas _
denis Zala. aseTi msgavsebas adgili aqvs magnetizmisa da meqanikis sxva
formulebs Sorisac.
(23.4) formulaSi denis magnituri velis energia gamosaxulia gamtaris
damaxasiaTebeli sidideebiT ( ), IL . gamovsaxoT es energia TviT velis
damaxasiaTebeli sidideebiT. amisaTvis gavixsenoT, rom grZeli solenoidis
SigniT veli erTgvarovania da mis RerZze magnituri velis induqcia
(formula 6.9) InB μμ0= , xolo aseTi solenoidis induqciuroba (formula
23.5) VnL 20μμ= ( n aris xviaTa ricxvi solenoidis sigrZis erTeulze, V _
solenoidis moculoba). Tu L -is mniSvnelobas SevitanT (23.4)-Si miviRebT,
rom solenoidis SigniT erTgvarovani velis energia
VInWm22
021 μμ= .
magram
μμ0
BnI = ,
amitom
VBWm μμ0
2
21
= . (23.5)
magnituri velis induqcia HB μμ0= ($27), amitom denis magnituri
velis energia SeiZleba daiweros Semdegi sami ekvivalenturi formiT,
romlebic am energiis gamosaxaven magnituri velis damaxasiaTebeli
sidideebiT ( )VHB ,, :
BHVVHVBWm 21
21
21 2
00
2
=== μμμμ
. (23.6)
vinaidan veli erTgvarovania, misi energia mW ganawilebulia velis
mTel moculobaSi Tanabrad. energiis moculobiTi simkvrive anu
moculobis erTeulis energia
BHHBV
Wmm 2
121
21 2
00
2
==== μμμμ
ω . (23.7)
aRsaniSnavia, rom iseve, rogorc eleqtruli velis SemTxvevaSi (23.7)
formulebi samarTliania araerTgvarovani velisaTvisac. gansxvavebaa isaa,
75
rom erTgvarovani velis SemTxvevaSi mω sivrcis yvela wertilSi
erTnairia, araerTgvarovani velis SemTxvevaSi ki wertilidan wertilamde
icvleba.
Cven ganvixileT wredis CarTvis SemTxveva da miviReT gamosaxuleba
denis magnituri velis energiisaTvis. wredis ganrTvisas deni ispoba da
denis mier momaragebuli energia gamoiyofa ama Tu im saxiT. es mJRavndeba
sakmaod mZlavr naperwkalSi, romelic didi induqciurobis wredSi
warmoiqmneba. Tu wredi isea Sedgenili, rom denis wyaros amorTvisas xdeba
koWas boloebis mierTeba R winaRobaze (sur. 22.1, k CamrTveli gadairTo a
konturidan b -ze), maSin am koWaSi aRZruli amorTvis eqstradenis energia
gamoiyofa R winaRobaze joulis siTbos saxiT.
Tavi III
magnituri veli nivTierebaSi
$24. magnetikebi
aqamde Cven vixilavdiT magnitur movlenebs vakuumSi. davuSvaT axla,
rom sivrce, romelSic deniani gamtaria moTavsebuli, Sevsebulia garemoTi.
cda da Teoria gviCvenebs, rom bunebaSi arsebuli yvela sxeuli magni-
turad aqtiuria im gagebiT, rom magnitdeba gareSe magnitur velSi Seta-
nisas da iwvevs mis cvlilebas. magniturad aqtiur sxeulebs zogjer
magnetikebsac uwodeben.
magnituri aqtivobis TvalsazrisiT ansxvaveben sustmagnitur da Zli-
ermagnitur sxeulebs. sustmagnitur sxeulebs miekuTvneba paramagnituri
da diamagnituri sxeulebi (paramagnetikebi da diamagnetikebi), Zlier-
magniturs ki _ feromagnituri sxeulebi (agreTve antiferomagnituri
da ferimagnituri sxeulebi. ferimagnitur sxeulebs, romlebsac, naxevar-
gamtaruli Tvisebebic aqvT, feritebi ewodeba).
gavixsenoT jer, ra movlenas hqonda adgili dieleqtrikis Setanisas
eleqtrostatikur velSi. velSi Setanisas dieleqtriki polarizdeba, ris
Sedegadac mis zedapirze warmoiqmneba bmuli eleqtruli muxtebi garkveu-
li 'σ zedapiruli simkvriviT (simartivisaTvis vuSvebT, rom dieleqtriki
erTgvarovania). es muxtebi qmnian Tavis eleqtrostatikur vels, romelic
ikribeba Tavdapirvel velTan _ Tavisufali muxtebis mier Seqmnil velTan.
76
Tu Tavisufali muxtebis mier Seqmnili velis daZabulobas aRvniSnavT 0E -iT,
bmuli muxtebisas '
E -iT, maSin jamuri velis daZabuloba sxeulis SigniT
'0 EEE += .
aRsaniSnavia, rom '
E yovelTvis 0E -is sawinaaRmdegodaa mimarTuli, rac
imas niSnavs, rom dieleqtrikis Setanisas eleqtrostatikur velSi veli
sustdeba.
analogiurad, magnetikis Setanisas gareSe (makrodenebis mier Seqmnil)
magnitur velSi, igi modis gansakuTrebul mdgomareobaSi _ magnitdeba.
damagnitebuli magnetiki qmnis (aRZravs) sakuTar magnitur vels, romelic
ikribeba gareSe magnitur velTan da cvlis mas. Tu gareSe magnituri velis
induqcias aRvniSnavT 0B -iT, damagnitebuli magnetikis mier Seqmnili velis
induqcias '
B -iT,∗ maSin, superpoziciis principis Tanaxmad, jamuri velis
induqcia sxeulis SigniT
'
0 BBB += . (24.1)
an, vinaidan '
000 , BHBHB +== μμ .
dieleqtrikisagan gansxvavebiT, '
B -s SeiZleba hqondes 0B –is rogorc
sawinaaRmdego, ise Tanxvdenili mimarTuleba. maSasadame, magnetikis
Setanisas magnitur velSi es ukanaskneli SeiZleba rogorc Sesustdes, ise
gaZlierdes. iseT magnetikebs, romlebic iwveven magnituri velis Sesus-
tebas, diamagnetikebi ewodeba, xolo iseT magnetikebs, romlebic aZliereben
gareSe magnitur vels _ paramagnetikebi. rogorc dia, aseve paramagnituri
sxeulebi gareSe magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi magnitur
Tvisebebs ar amJRavnebs.
aRsaniSnavia, rom yvela diamagnituri sxeulisTvis, agreTve paramagni-
turi sxeulebis didi umravlesobisTvis, 'B mcirea 0B _Tan SedarebiT. maSa-
sadame, am sxeulebis Setana gareSe magnitur velSi umniSvnelod cvlis mas.
magram paramagnituri sxeulebisagan gamoiyofa mcirericxovani, magram me-
tad didi praqtikuli mniSvnelobis mqone jgufi sxeulebisa, romelTaT-
visac 0' BB >> , e.i. am sxeulebis Setana magnitur velSi iwvevs am
∗ damagniteba dakavSirebulia sxeulSi mikrodenebis arsebobasTan, amitom, sxeulSi aRZrul damatebiT vels zogjer mikrodenebis vels uwodeben.
77
ukanasknelis mkveTr zrdas. maT, jgufis mTavari warmomadgenlis _ rkinis
mixedviT, feromagnetikebi ewodeba.
dabolos SevniSnoT, rom damagnitebuli sxeulis sakuTari magnituri
veli ( )'B , rogorc sxeulis SigniT, ise mis gareT, damokidebulia ara mar-
to nivTierebis gvarobaze, aramed sxeulis formazec (Rero, birTvi, rgoli
da sxv.). magram aRmoCnda, rom aseTi damokidebulebis ugulebelyofa SeiZ-
leba, Tu damamagnitebeli veli erTgvarovania da gamosakvlevi nivTiereba
mTlianad avsebs mas. aseTi pirobebis ganxorcieleba SesaZlebelia, Tu,
magaliTad, gamosakvlev nivTierebas mivcemT cilindris formas da
movaTavsebT mas grZeli solenoidis SigniT.
$25 damagnitebis veqtori. nivTierebis magnituri SeRwevadoba
sxeulis damagnitebis xarisxis dasaxasiaTeblad Semotanilia
damagnitebis veqtoris cneba. damagnitebis veqtori ewodeba magnetikis
erTeul moculobaSi moTavsebul molekulaTa magnituri
momentebis veqtorul jams. Tu VΔ moculobis magnitur moments
avRniSnavT ∑=
N
imiP
1
iT, maSin, ganmartebis Tanaxmad,
V
PP
N
imi
Δ=∑=1 , (25.1)
sadac iP mi -uri molekulis magnituri momentia, xolo N _ molekulebis
saerTo ricxvi VΔ moculobaSi. VΔ unda iyos imdenad mcire, rom mis
farglebSi veli SeiZleba CaiTvalos mudmivad. Tu magnetiki erTgvarovani
da izotropiulia, mis yvela molekulas aqvs erTnairi magnituri momenti
mP , maSin (najerobamde damagnitebis SemTxvevaSi)
m
N
imi PNP =∑
=1 da
mm Pn
VPNP == , (25.2)
sadac VNn = molekulebis koncentraciaa.
wriuli denis magnituri momentis ganmartebidan gamomdinareobs ($3),
rom SI sistemaSi damagnitebis veqtoris sazomi erTeulia a/m.
78
vinaidan sxeulis damagniteba Sedegia mikrodenebze gareSe magnituri
velis ( )H moqmedebisa, cxadia, rom damagnitebis xarisxi ( )P damokidebuli
iqneba am velis sidideze. cda gviCvenebs, rom sustmagnituri sxeulebisTvis
P –sa da H –s Soris wrfivi damokidebuleba arsebobs da izotropuli
garemos SemTxvevaSi aqvs Semdegi saxe:
HkP m= ∗ (25.3)
an (2.1) –is gaTvaliswinebiT
0
0
Bk
P m
μ= , (25.4)
mk proporciulobis koeficients nivTierebis magnituri amTvisebloba
an damagnitebis koeficienti ewodeba. igi uganzomilebo sididea, vinaidan
P da H erTi da imave erTeulebiT izomeba. mk damokidebulia nivTierebis
gvarobaze, amasTan cxadia, rom paramagnetikebisaTvis igi dadebiTia (P -s
aqvs H –is mimarTuleba), diamagnetikebisaTvis ki _ uaryofiTi.
(25.3) formulis fizikuri arsi naTelia. marTlac, rac ufro Zlieria gareSe
magnituri veli, paramagnituri sxeulebis SemTxvevaSi miT ufro ukeTesad axdens
mikrodenebis orientacias (romlis xelSemSleli faqtori siTburi moZraobaa), xolo
diamagnituri sxeulebis SemTxvevaSi miT ufro did inducirebul moments warmoqmnis ($27).
amitom gareSe velis zrdiT proporciulad izrdeba mikrodenebis saSualo velic.
mikrodenebis veli kolinearulia (mimarTulia imave wrfis gaswvriv) makrodenebis velisa
da misi proporciulia.
cxadia, rom unda arsebobdes gar-
kveuli kavSiri damagnitebis P veqtorsa
da damagnitebuli sxeulis (magnetikis)
sakuTar (mikrodenebis) '
B magnitur vels
Soris. davadginoT es kavSiri.
davuSvaT, rom erTgvarovani izo-
tropiuli magnetiki mTlianad avsebs im
sivrces, sadac gareSe magnituri velis
∗ aseT proporciulobas adgili aqvs diamagnituri sxeulebisaTvis da im SemTxvevaSi, Tu
H ar aris Zalian didi, xolo temperatura Zalian dabali _ paramagnituri sxeulebisaTvisac. feromagnituri sxeulebisaTvis aseT proporciulobas adgili ara aqvs.
garda amisa, Tu magnetiki anizotropulia, P da H veqtorebis mimarTulebebi SeiZleba
arc daemTxves erTmaneTs. aseTi magnetikisaTvis kavSiri P -sa da H -s Soris xorcieldeba magnituri amTviseblobis tenzoris saSualebiT.
sur. 25. 1
79
induqcia nulisagan gansxvavebulia. simartivisaTvis davuSvaT, rom
magnetiki warmoadgens cilindruli formis sxeuls, romelic moTavsebulia
misi msaxvelis paralelur magnitur velSi, magaliTad, grZeli solenoidis
SigniT. vinaidan solenoidis SigniT veli erTgvarovania ( )constB =0 ,
magnetikic erTgvarovnad damagnitdeba ( )constP = . solenoidis velis
moqmedebiT wriuli molekuluri denebis magnituri momentebi orientir-
debian cilindris RerZis gaswvriv, TviT wriuli denebi ki am RerZis mar-
Tobulad, rogorc es naCvenebia 25.1 suraTze. ganvixiloT magnetikis
erTerTi ganivikveTi. radgan constP = , SeiZleba CaiTvalos, rom am kveTaSi
yvela molekuluri deni erTnairia, rac gamoiwvevs maT
urTierTgabaTilebas kveTis SigniT. gaubaTilebeli rCeba denebi mxolod
kveTis gare konturze, amitom SeiZleba iTqvas, rom sxeulis sakuTari mag-
nituri veli '
B Seqmnilia cilindris RerZis marTobuli wriuli denebiT,
romlebic cilindris gare zedapirze miedinebian. es denebi msgavsia
solenoidSi gamavali denisa, amitom isini sxeulis SigniT qmnian magnitur
vels, romlis 'B induqciis gamosaTvlelad SeiZleba visargebloT (6.9)
formuliT solenoidis magnituri velis induqciisaTvis. Tu erT-erTi
wriuli denis sidide aris 'I , xolo cilindris erTeul sigrZeze maTi
ricxvi n , maSin (6.9) formulis Tanaxmad
'0
' nIB μ= . (25.5)
meore mxriv, ganvixiloT magnetikis mcire lΔ elementi, romlis
moculoba lSV Δ=Δ , sadac S nimuSis ganikveTis farTia. wriul denTa rao-
denoba am elementze iqneba lnΔ , xolo misi magnituri momenti
''
1SlInP
N
imi Δ=∑
=
.
damagnitebis P veqtoris sidide
''
1 nIlSSlIn
V
PP
N
imi
=Δ
Δ=
Δ=∑= . (25.6)
(25.5) da (25.6) formulebis Sedareba gvaZlevs
PB 0' μ= . (25.7)
damagnitebis ganxiluli meqanizmidan cxadia, rom '
B da P veqtorebi
paralelurni arian, amitom (25.7) tolobas veqtoruli xasiaTic eqneba:
PB 0
'μ= . (25.8)
80
SevitanoT (25.8) formulaSi P –is mniSvneloba (25.4)-dan
00
00
'BkB
kB m
m ==μ
μ
da '
B –is miRebuli mniSvneloba CavsvaT (24.1)-Si
( )mkBBBB +=+= 10'
0 ,
an
0BB μ= . (25.9)
uganzomilebo sidides mk+= 1μ ewodeba nivTierebis fardobiTi
magnituri SeRwevadoba, an ubralod magnituri SeRwevadoba. magnituri
SeRwevadoba nivTierebis mniSvnelovani magnituri maxasiaTebelia. igi gviC-
venebs, Tu ramdenjer metia (an naklebia) makrodenis mier Seqmnili magnitu-
ri velis induqcia mocemul nivTierebaSi ( )B vidre sicarieleSi ( )0B .
diamagnituri sxeulebisaTvis 0<mk , amitom 1<μ ; paramagnituri
sxeulebisaTvis 0>mk da 1>μ ;
unda aRiniSnos, rom rogorc dia-, ise paramagnituri nivTierebebisaT-
vis mk metad mcirea (Sesabamisad 10-9 da 10-7 rigisa), ris gamoc maTTvis μ
umniSvnelod gansxvavdeba erTisagan. feromagnituri sxeulebisaTvis 1>>μ .*
Tu (25.9) formulaSi gaviTvaliswinebT, rom HB 00 μ= , gveqneba:
HB μμ0= . (25.10)
miviReT metad mniSvnelovani Sedegi: aRmoCnda, rom rig SemTxvevebSi
magnituri velis ZiriTadi maxasiaTeblis B induqciis veqtoris gansazRvra
SesaZlebelia mikrodenebis velis codnis gareSe _ sakmarisia
ganvsazRvroT makrodenebis magnituri veli da vicodeT garemos magnituri
SeRwevadoba. magram unda gvaxsovdes, rom (25.9) da, maSasadame (25.10)
formuliT gamosaxuli martivi kavSiri B –sa da 0B –s, B -sa da H –s Soris
samarTliania mxolod erTgvarovani, izotropuli magnetikebisaTvis,
romlebic mTlianad avseben im sivrces, sadac gareSe veli 0≠H . yvela
sxva SemTxvevaSi B –s gasagebad saWiroa mikrodenebis magnituri velebis
saTanado gaTvla, rac gacilebiT rTulia.**
* 25.9 Tanafardoba marTebulia feromagnetikebisaTvisac, magram am sxeulebSi μ mudmivi ki
ar aris, aramed damokidebulia damamagnitebeli velis sidideze (§32).
** nebismieri garemosaTvis vargisi universaluri kavSiri B -sa da H -s Soris mocemulia §31-Si.
81
§26. eleqtronebisa da atomebis magnituri momenti
rogorc § 24-Si aRvniSneT, magnitur aqtivobas amJRavnebs uklebliv
yvela sxeuli, amitom bunebrivia davuSvaT, rom sxeulis magnituri Tvisebe-
bi ganpirobebulia elementaruli nawilakebiT, romlebisganac Sedgeba yove-
li atomi. yvela atomisaTvis saerTo aseTi elementaruli nawilakebia
eleqtronebi, protonebi da neitronebi. gamokvlevebiT dadginda, rom
protonebisa da neitronebis magnituri momentebi TiTqmis 1000-jer naklebia
eleqtronis umcires magnitur momentze, amitom pirvel miaxloebaSi
birTvis magnituri momenti SeiZleba ugulebelvyoT da CavTvaloT, rom
atomis magnituri Tvisebebi mTlianad ganpirobebulia eleqtronebiT.
SevafasoT eleqtronis magnituri momenti. ganvixiloT umartivesi Sem-
Txveva, roca erTi eleqtroni, romlis masaa m , xolo muxti e , moZraobs
uZravi dadebiTi birTvis garSemo wriul orbitaze (wyalbadis atomi).
eleqtronis es moZraoba ganapirobebs wriul dens, romlis magnitur
moments eleqtronis orbituli magnituri momenti ( )0p ewodeba. ganmartebis
Tanaxmad, ISp =0 , sadac I aris denis Zala, xolo S _ orbitis farTi.
evI = , sadac T
v 1= brunTa ricxvia erT wamSi, xolo 2rS π= , sadac r
wriuli orbitis radiusia. Tu eleqtronis wirul siCqares aRvniSnavT υ –
Ti, r
vπυ
2= , amitom magnituri momentisTvis gveqneba:
rerr
eISp υππυ
21
22
0 === . (26.1)
eleqtrons, orbituli magnituri momentis garda, gaaCnia impulsis
orbituli meqanikuri momenti 0L .
[ ] rmLrmL υυ == 00 ; .
magnituri momentis Sefardebas Sesabamis meqanikur momentTan ewodeba
giromagnituri fardoba ( )G da orbituli momentisaTvis igi toli:
me
rmre
LpG
21
21
0
00 ===
υυ
, (26.2)
saidanac
00 21 L
mep = . (26.3)
82
Tu gaviTvaliwinebT 0p –is da 0L –is mimarTulebebs (sur.26.1), toloba
(26.3) veqtorulad Semdegnairad Caiwereba:
000 21 L
meLGp −=−= . (26.4)
(26.4) formula erTmaneTTan akavSirebs eleqtronis orbitul magni-
tur da meqanikur momentebs. am formulaSi ar Sedis eleqtronis orbitis
nomeri. maSasadame, orbituli giromagnituri
fardoba nebismieri orbitisaTvis erTnairia
da udris me
21
-s.
SeiZleba Cveneba, rom (26.4) formula,
romelic miviReT wriuli orbitisaTvis,
zogadia da marTebulia eleqtronis nebismieri
elifsuri orbitisTvisac.
viciT, rom boris postulatis Tanaxmad,
romelic gansazRvravs stacionaluri
orbitis radiuss, eleqtronis impulsis orbituli momenti π2h
ricxvis
jeradia:
π2hnLon ⋅= ,
sadac ...,3,2,1=n gansazRvravs orbitis nomers, xolo 341062,6 −⋅=h j.wm
plankis mudmivaa.
Tu onL –is mniSvnelobas SevitanT (26.3)–Si, wyalbadis atomis
orbituli magnituri momentisaTvis miviRebT:
mehnpon π4
= .
orbituli magnituri momentis umciresi mniSvneloba miiReba, roca
eleqtroni moZraobs pirvel orbitaze ( )1=n . am elementarul magnitur
moments boris magnetoni ewodeba da aRiniSneba Bμ –Ti:
tl
j2331
3419
10927,0101,914,34
1062,6106,14
−−
−−
⋅=⋅⋅⋅⋅⋅⋅
==m
ehB π
μ ;
birTvis garSemo brunvis gamo eleqtroni waagavs bzrialas, es
garemoeba safuZvlad udevs giromagnitur anu magnitomeqanikur movlenebs _
magnetikis damagniteba iwvevs mis brunvas da piriqiT, magnetikis brunva
0p
I
0L
υ
sur. 26.1
83
iwvevs mis damagnitebas. pirveli movlenis arseboba eqsperimentulad
daamtkices ainStainma da de-haasma, meoresi_barnetma.
1. barnetis cda (1914 w).
Tu rkinis patara cilindrs swrafad vabrunebT sakuTari RerZis gar-
Semo, cilindri damagnitdeba. am efeqtis mizezia is garemoeba, rom nivTie-
rebis atomebs gaaCnia rogorc magnituri, ise meqanikuri momentebi, romle-
bic, rogorc es vaCveneT eleqtronis orbituli brunvis magaliTiT, erT-
maneTTan xistadaa dakavSirebuli (formula 26.4) da, maSasadame, erTis
cvlilebam unda gamoiwvios meores cvlileba. cilindris brunvis dros,
`eleqtronuli bzrialebi”, giroskopis mzgavsad, cdiloben miiRon iseTi
orientacia, rom maTi meqanikuri momentebi cilindris brunvis RerZis
paraleluri iyos. Cveulebriv, meqanikuri momentebi qaosuradaa orienti-
rebuli da maTi aseTi mowesrigeba iwvevs magnituri momentebis saTanado
mowesrigebas, ris Semdegac cilindri magnitdeba.
unda aRiniSnos, rom barnetis efeqtiT gamowveuli damagniteba Zalian
mcirea: magnituri velis daZabuloba, romelsac qmnis cilindri, roca igi
wamSi 100 bruns akeTebs, 1000-jer naklebia dedamiwis magnituri velis daZa-
bulobaze. amitom am efeqtis dakvirveba SeiZleba mxolod Zliermagnitur
sxeulebze _ feromagnetikebze.
2. ainStainis da de-haasis cda (1915 w).
am cdaSi rkinis cilindri (Rero) Camokidebulia solenoidis SigniT
kvarcis wvril Zafze (sur. 26.2). solenoidSi denis gatarebisas Rero Semob-
rundeba garkveuli kuTxiT, romlis sididesac gviCvenebs sarkeze aTinaTis
gadaadgileba.
am movlenasac safuZvlad udevs atomis magnitur da meqanikur
momentebs Soris uerTierTkavSiri. solenoidSi denis gatarebisas rkinis
Rero damagnitdeba, e.i. atomebis magnituri momentebi orientirdeba gareSe
(solenoidis) magnituri velis mimarTulebiT. (26.4) formulis Tanaxmad
aseTive orientacias, oRond velis sawinaaRmdegod miiRebs `eleqtronuli
bzrialebis” impulsis oiL momentebi, ris Semdegadac jamuri meqanikuri mo-
enti ∑ oiL nulisagan gansxvavebuli iqneba. magram impulsis momentis mudmi-
vobis kanonis Tanaxmad, izolirebuli sistemis _ `Rero-eleqtronebi” _
84
moZraobis raodenobis momenti unda iyos mudmivi, amitom Rero iZens _
∑ oiL -is tol moZraobis raodenobis moments da iwyebs brunvas.
Reros mobrunebis kuTxe Zalian mcirea, amitom, efeqtis gasaZliereb-
lad iyeneben rezonansis movlenas: solenoidSi atareben cvlad dens, rom-
lis sixSire sistemis rxevis sakuTari sixSiris tolia.
Reros Semobrunebisas kvarcis Zafi igrixeba, ris saSualebiTac ga-
nisazRvreba Reros impulsis momenti, romelic elqtronebis impulsis
momentebis geometriuli jamis tolia. Semdeg Reros damagnitebis
saSualebiT gaigeba eleqtronebis jamuri magnituri momenti da amrigad, ga-
nisazRvreba giromagnituri Tanafardoba 0G . mosalodneli iyo, rom es Ta-
nafardoba me
2-is toli iqneboda. cdis Sedegad ki miRebuli iqna
me, e.i.
orjer meti. es gansxvaveba fizikosebisTvis sruliad gaugebari iyo TiT-
qmis 10 wlis manZilze, vidre haudsmitma da ulenbekma ar gamoTqves mosaz-
reba, rom eleqtrons, garda orbituli magnituri da meqanikuri momentebi-
sa, gaaCnia e.w. spinuri magnituri da meqanikuri momentebi, romlebic
dakavSirebulia eleqtronis brunvasTan sakuTari RerZis garSemo.
spinuri momentebisaTvis giromagnituri fardoba tolia:
me
Lp
Gs
sS == .
e.i. zustad Tanxvdeba cdis Sedegebs. amrigad, ainStainisa da de-haasis
cdaSi miRebuli giromagnituri fardoba warmoadgens spinur da ara
orbitul giromagnitur fardobas.
giromagnituri fardobisaTvis aseTive sidide iqna miRebuli a.iofesa
da p.kapicas cdebSi (1917 w.). am cdebs safuZvlad udevs cnobili faqti, rom
yoveli feromagnituri sxeulisaTvis arsebobs gansakuTrebuli tem-
peratura, e.w. `kiuris wertili”, romelzedac damagniteba ispoba (sxeuli
kargavs feromagnitur Tvisebebs da xdeba paramagnituri). rkinisaTvis
kiuris temperatura C770 –is tolia. damagnitebul rkinis Reros hkideben
kvarcis wvril Zafze da swrafad axureben kiuris temperaturamde. damagni-
tebul ReroSi `eleqtronuli bzrialebi” orientirebulia RerZis gaswvriv.
maSasadame, maT gaaCniaT jamuri impulsis momenti ∑ iL0 (sur. 26.2,a). ganmag-
nitebisas xdeba `eleqtronuli bzrialebis” RerZebis dezorientacia
(sur. 26.2,b), ris Sedegadac maTi jamuri impulsis momenti nulis toli
85
xdeba. impulsis momentis mudmivobis kanonis Tanaxmad Rero iZens _
∑ iL0 -is tol impulsis moments da iwyebs brunvas.
zemoaRwerili giromagnituri
cdebi, romelic SemdgomSi mraval-
jer iqna gameorebuli sxva mecnier-
Ta mier, giromagnituri fardobisaT-
vis yovelTvis iZleoda erTi da igi-
ve sidides _ orjer mets imasTan
SedarebiT, rac eleqtronis orbi-
tuli brunvidan gamomdinareobs. uf-
ro zusti radiospeqtroskopuli
meTodis gamoyeneba, romlis saSu-
alebiTac xdeba amJamad giromagni-
turi fardobis gansazRvra, gvaZlevs
igive Sedegs.
amrigad, cdebiT sabolood
dadgenilia, rom ZiriTad faqtors, romelic gansazRvravs rkinis (da
saerTod, feromagnituri sxeulis) magnetizms, warmoadgens eleqtronis ara
orbituli moZraoba, aramed spini.
rogorc aRvniSneT, Tavdapirvelad spinis Sesaxeb gamartivebuli war-
modgena hqondaT da mas ukavSirebdnen eleqtronis brunvas sakuTari RerZis
garSemo. SemdgomSi dadginda, rom aseTi warmodgena swori ar aris, spini
eleqtronis iseTive ganuyofel, fundamentur Tvisebas warmoadgens, ro-
gorc masa da muxti da misi dayvana sxva raime ufro martivamde ar
SeiZleba.
amrigad, eleqtrons, garda orbituli magnituri ( )0p da meqanikuri
( )0L momentebisa, gaaCnia spinuri magnituri ( )sp da meqanikuri ( )sL
momentebi, amasTan spinuri giromagnituri fardobis sidide ( )sG orjer
metia orbituli fardobis sidideze ( )0G :
meG
Lp
Gs
ss === 02 .
cdiT dadgenilia, rom spinuri magnituri momenti boris magnetonis
tolia:
* S * S
a b sur. 26.2.
86
mehp Bs π
μ4
== .
atomis (molekulis) sruli magnituri momenti miiReba misi yvela
eleqtronis orbituli da spinuri magnituri momentebis geometriuli
SekrebiT (birTvul momentebs ugulebelvyofT):
∑∑==
+=z
isi
z
iia ppP
110 .
§27. diamagnetizmisa da paramagnetizmis buneba*
wina paragrafSi aRvniSneT, rom elementarul nawilaks, romelic Zi-
riTadad ganapirobebs nivTierebis magnitur Tvisebebs, warmoadgens
eleqtroni da gamovTvaleT eleqtronis magnituri momenti. vTqviT, rom
atomis (molekulis) magnituri momenti miiReba misi yvela eleqtronis
magnituri momentebis geometriuli SekrebiT. cxadia, rom imis mixedviT, Tu
rogoria atomSi Semavali eleqtronebis magnituri momentebis (rogorc
orbitulis, aseve spinuris) orientacia, atomis magnituri momenti iqneba
nulisagan gansxvavebuli an nulis toli. amis Sesabamisad bunebaSi arsebuli
nivTierebebi iyofa or jgufad:
1. nivTierebebi, romelTa Semadgeneli atomebis (molekulebis) magni-
turi momentebi nulisagan gansxvavdeba.
Cveulebriv pirobebSi (gareSe magnituri velis ararsebobis SemTxveva-
Si) es elementaruli atomuri magnituri momentebi qaosurad arian orienti-
rebulni da erTmaneTs abaTileben, amitom sxeuli magnitur Tvisebebs ar
amJRavnebs. gareSe (makrodenis) magnitur velSi Setanisas xdeba
elementaruli magnituri momentebis orientacia, ris Sedegadac sxeuli
iZens makroskopuli sididis magnitur moments _ igi magnitdeba.
damagnitebuli magnetiki qmnis sakuTar magnitur vels. amasTan, cxadia, rom
am SemTxvevaSi magnetikis sakuTari velis (mikrodenebis mier Seqmnili
velis) 'B induqcias eqneba gareSe velis 0B induqciis mimarTuleba da
gaaZlierebs mas, e.i. sxeuli iqneba paramagnituri.
maSasadame, paramagnetizmi damaxasiaTebelia iseTi nivTierebebisaTvis,
romelTa Semadgenel atomebs Cveulebriv (gareSe magnituri velis ararse-
bobis) pirobebSi gaaCniaT nulisagan gansxvavebuli magnituri momenti. para-
* am paragrafSi paramagnetizmi da diamagnetizmi axsnilia Tvisobrivad. sakiTxis raodenobrivi mxare ganxilulia §28-30-Si.
87
magnetikis damagnetebis meqanizmi daiyvaneba gareSe magnituri velis
moqmedebiT calkeuli atomebis elementaruli magnituri momentebis orient-
taciamde.
paramagnetikebs miekuTvneba tute liTonebi, iSviaT-miwaTa elementebi,
perioduli sistemis gardamaval elementTa jgufi ( )PtMnCr ,, , zogierTi
airi (mag. Jangbadi), zogierTi marili da maTi wyalxsnarebi da sxv.
paramagnetikis damagniteba gareSe velis mimarTulebiT iwvevs imas,
rom araerTgvarovan magnitur velSi masze moqmedebs velis zrdis gaswvriv
mimarTuli Zala, romlis moqmedebiTac is Seizideba Zlieri velis areSi.
2. nivTierebebi, romelTa Semadgeneli atomebis (molekulebis) magni-
turi momentebi nulis tolia (amas maSin aqvs adgili, roca atomis cal-
keuli eleqtronebis magnituri momentebi iseTnairad arian orientirebul-
ni, rom erTmaneTs abaTileben). atomis magnitur velSi Setanisas mis
TiToeul eleqtronze moqmedebs lorencis Zala, rac iwvevs brunvis kuT-
xuri siCqaris Secvlas. es tolfasia damatebiTi wriuli denis warmoqmnisa
(inducirebisa), romelsac (lencis wesis Tanaxmad) iseTi mimarTuleba aqvs,
rom misi Sesabamisi magnituri momenti yovelTvis gareSe magnituri velis
sawinaaRmdegodaa mimarTuli. amrigad, magnituri velis moqmedebiT atomis
TiToeuli eleqtroni iZens damatebiT mipΔ magnitur moments da vinaidan
atomis yvela eleqtronisaTvis mipΔ -s erTnairi (gareSe velis sawinaaRmde-
go) mimarTuleba aqvs, cxadia, rom maTi veqtoruli jami iqneba nulisagan
gansxvavebuli da imave mxares mimarTuli. calkeuli atomebis magnituri
momentebis Sekrebis Sedegad sxeuli iZens makroskopuli sididis magnitur
moments _ igi magnitdeba.
damagnitebis ganxiluli meqanizmidan naTelia, rom am SemTxvevaSi
sxeulis sakuTari magnituri velis 'B induqcia mimarTuli iqneba gareSe
magnituri velis 0B induqciis sawinaaRmdegod da Seamcirebs mas, e.i. sxeu-
li iqneba diamagnituri.
maSasadame, diamagnitizmi damaxasiaTebelia iseTi nivTierebebisaTvis,
romelTa Semadgenel atomebs gareSe magnituri velis ararsebobis
pirobebSi magnituri momenti ar gaaCniaT, diamagnetizmis damagnitebis
meqanizmi daiyvaneba gareSe magnituri velis moqmedebiT calkeul atomebSi
velis sawinaaRmdegod mimarTuli magnituri momentebis induqcirebamde.
88
diamagnetikebs miekuTvneba nivTierebaTa didi umravlesoba: yvela in-
ertuli airi, wyali, mina, faifuri, naxSirorJangi ( )2CO , organuli naerTe-
bis umravlesoba, agreTve tyvia, vercxliswyali, naxSirbadi, germaniumi,
siliciumi, spilenZi, vercxli, oqro, TuTia.
paramagnituri da diamagnituri sxeulebis damagnitebis ganxiluli
meqanizmidan gamomdinareobs, rom paramagnetikis damagniteba damokidebuli
unda iyos temperaturaze, vinaidan magnituri velis maorientebeli moqme-
debis xelSemSleli faqtors warmoadgens siTburi moZraoba, diamagnetikis
damagniteba ki temperaturaze damokidebuli ar aris.
diamagnetikis damagniteba
gareSe velis sawinaaRmdegod
iwvevs imas, rom araerTgvarovan
magnitur velSi masze moqmedebs
velis Semcirebis gaswvriv mi-
marTuli Zala, romlis moqmede-
biTac is gadaadgildeba velis
Semcirebis mimarTulebiT. 27.1
suraTze naCvenebia araerT-
gvarovani magnituri velis moq-
medeba para-(a) da diamagnitur
(b) sxeulebze.
dabolos, SevniSnoT Sem-
degi: radgan diamagnitizmi ganpirobebulia birTvis irgvliv mbrunav
eleqtronebze lorencis Zalis moqmedebiT, igi warmoadgens universalur
efeqts, e.i. damaxasiaTebelia yvela atomisa da maSasadame, yvela
nivTierebisaTvis. magram paramagnetikebSi es efeqti gadaifareba ufro
Zlieri, orientaciis efeqtiT. amitom sufTa saxiT diamagnitizmi gvxvdeba
mxolod iseT nivTierebebSi, romelTa Semadgenel atomebs Cveulebriv piro-
bebSi magnituri momenti ar gaaCniaT.*
* sityvebi `sufTa saxiT~ SemTxveviT ar aris naTqvami. saqme imaSia, rom atoms Cveulebriv pirobebSi SeiZleba gaaCndes nulisagan gansaxvavebuli magnituri momenti, magram imdenad mcire, rom igi gadafaros gareSe veliT inducirebulma magniturma momentma. aseTebia, magaliTad, oqros, vercxlis, spilenZis atomebi da amiT aixsneba am nivTierebebis diamagnetizmi. sazogadod, nivTierebis dia- an paramagnetizms ganapirobebs is, Tu romeli efeqti sWarbobs masSi _ orientaciuli Tu induqciuri. Tu orientaciuli efeqti sWarbobs, nivTiereba paramagnituria da piriqiT.
S N
N S
a
N S
N S
b
sur. 27.1.
89
§28. atomi magnitur velSi. larmoris Teorema
ganvixiloT ra gavlenas moaxdens gare magnituri veli eleqtronis orbitul moZ-
raobaze. simartivisaTvis davuSvaT, rom mocemulia wyalbadis atomi, romelSic eleqtroni
brunavs wriul orbitaze. gare magnituri veli mivmarToT orbitis sibrtyis marTobulad.
gare magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi birTvsa da eleqtrons Soris
moqmedi kulonis urTierTqmedebis Zala ( )kF warmoadgens centriskenul Zalas ( )cF . am
Zalis moqmedebiT eleqtroni brunavs birTvis garSemo 0ω kuTxuri siCqariT. maSasadame,
rmFF kc20ω== ,
sadac r orbitis radiusia.
gare magnituri velis CarTvisas eleqtronze, garda kulonis Zalisa, imoqmedebs
lorencis Zala
0BeFB υ= .
imis mixedviT, Tu rogoria gare magnituri velis mimarTuleba, lorencis Zalis mi-
marTuleba sawinaaRmdegoa (sur. 28.1, a) an Tanxvdeba (sur. 28.1,b) centriskenuli Zalis
mimarTulebas. pirvel SemTxvevaSi eleqtronis siCqare Semcirdeba. es tolfasia eleqtro-
nis moZraobisa υΔ siCqariT sawinaaRmdego mimarTulebiT (an brunvisa ωΔ kuTxuri siC-
qariT sawinaaRmdegod mimarTulebiT). amis Sedegad aRiZvreba damatebiTi ( pΔ ) magnituri
momenti, romelic mimarTulia velisa da orbituli magnituri momentis sawinaaRmdegod. am
moments inducirebuli momenti ewodeba. meore SemTxvevaSi eleqtronis siCqare izrdeba.
am drosac aRiZvreba damatebiTi (induqcirebuli) pΔ magnituri momenti momenti, romlis
mimarTuleba Tanxvdeba orbituli momentis mimarTulebas,
magram kvlav sawinaaRmdegoa gareSe magnituri velis
mimarTulebisa.
gamoviTvaloT velis moqmedebiT gamowveuli siCqaris
es cvlileba. magnituri velis CarTvis Semdeg centris-
kenuli Zala warmoadgens kulonisa da lorencis Zalebis
tolqmeds:
Bkc FFF ±=
CavsvaT mniSvnelobebi:
020
2 Bermrm υωω ±=
magram ωωω Δ±= 0 , amitom
( ) 020
20 Bermrm υωωω ±=Δ±
020
20
20 2 Bermrmrmrm υωωωωω ±=Δ+Δ±
Tu gaviTvaliswinebT, rom ωωω Δ<<Δ 02
, miviRebT:
002 Berm υωω ±=Δ± ,
saidanac, radgan r0ωυ = , miviRebT:
pΔ
υ
0B
0p
pΔ
BF
kF
a
υ
0B
0p
BF
kF
b
sur. 28. 1 a, b
90
00
0
22B
me
rmBe
==Δωυ
ω . (28.1)
gamoyvanis dros igulisxmeboda, rom orbitis radiusi r ucvlelia.
SevniSnoT, rom ωΔ warmoadgens wriuli sixSiris mcire danamats: 0ωω <<Δ .
marTlac, es piroba SeiZleba Caiweros Semdegnairad:
.2 0
0 em
Bω
<< (28.2)
SevitanoT 0,, ωme -is ricxviTi mniSvnelobebi:
tlk
wmkg 419
11531
0 10106,1
10101,92≈
⋅⋅⋅⋅
<< −
−−
B .
dRemde miRebuli maqsimaluri sididis magnituri veli
ar aRemateba 103 teslas, ase rom (28.2) piroba kargad
sruldeba.
ganxiluli SemTxveva (eleqtronis orbita mar-
Tobulia magnituri velisa) larmoris Teoremis kerZo
SemTxvevaa.
ganvixiloT zogadi SemTxveva, roca orbita velis
maTobuli ar aris. mivmarToT meqanikur models _
gavixsenoT bzrialas (giroskopis) brunva. gaSvebis
Semdeg bzrialaze, Tu misi RerZi mkacrad vertikaluri ar aris, imoqmedebs simZimis Zalis
mabrunebeli momenti, ris gamoc is, garda sakuTari RerZis garSemo swrafi brunvisa, Seas-
rulebs kidev damatebiT brunviT moZraobas, romelsac precesia ewodeba. precesia
bzrialas RerZis vertikalis garSemo brunvaa. romelic sakuTari RerZis garSemo
brunvasTan SedarebiT mcirea. precesiis Sedegad bzrialas OA RerZi, romlis gaswvrivac
mimarTulia misi impulsis momenti L , aRwers konuss verti-
kalis mimarT (sur. 28.2). SevniSnoT, rom vertikalis
mimarTuleba Tanxvdeba simZimis Zalis mimarTulebas.
rogorc aRvniSneT, eleqtroni, birTvis garSemo swra-
fi brunvis gamo, SeiZleba warmovidginoT rogorc Tavi-
seburi bzriala. amitom ganxiluli SemTxvevis analogiurad,
atomis moTavsebisas gareSe magnitur velSi, eleqtronul
orbitaze imoqmedebs [ ]00 Bp mabrunebeli momenti, ris Se-
degadac adgili eqneba orbitis precesias. am momentis moq-
medebiT 0p veqtori da maSasadame L –ic precesirebs 0B veq-
toris mimarT (sur 28.3). mtkicdeba, rom eleqtronis monawi-
leoba precesiul moZraobaSi tolfasia misi damatebiTi
brunvisa 02B
me
=Δω kuTxuri siCqariT, rac, larmoris Teo-
remis Sesabamisad, iwvevs velis sawinaaRmdegod mimarTuli
pΔ
υΔ
υ
e−
e−
0p
0B
r
'r
sur. 28.3
O P
A
sur. 28. 2
91
damatebiTi (inducirebuli) magnituri momentis warmoSobas.
1895 wels ingliselma mecnierma larmorma daamtkica Torema, romlis arsi
eleqtronis orbituli brunvis mimarT daiyvaneba Semdegze: eleqtronis orbitul brunvaze
magnituri velis moqmedebis erTaderTi Sedegi mdgomareobs imaSi, rom imis mixedviT, Tu
rogoria magnituri velis mimarTuleba, eleqtronis brunvis kuTxuri siCqare izrdeba an
mcirdeba erTi da imave 02B
me
=Δω sididiT. amasTan eleqtronuli orbita da 0p
veqtori ganicdian precesias 0B veqtoris mimarT.
mniSvnelovania aRiniSnos, rom larmoris precesiis sixSire mocemuli atomis yvela
eleqtronisaTvis erTnairia, vinaidan is damokidebuli ar aris orbitis radiusze, eleq-
tronis moZraobis siCqaresa da gareSe magnituri velis mimarT orbitis daxris kuTxeze
(formula 28.1).
gamovTvaloT damatebiTi magnituri momenti, romelic, rogorc aRvniSneT, yovel-
Tvis gareSe velis sawinaaRmdegodaa mimarTuli: eleqtronis damatebiTi brunva ωΔ ku-
Txuri siCqariT warmoSobs damatebiT dens πω
2' Δ
=Δ= eveI ; 2'' rS π= , sadac
'S aris eleq-
tronis orbitis S farTobis gegmili 0B veqtoris marTobul sibrtyeze. amitom
0
2'22'02'''
4222B
mre
mreB
ereSI =⋅
=⋅Δ
= ππω
;
veqtorulad
0
2'2
4B
mrep −=Δ . (28.3)
sadac niSani `_” gamosaxavs mravaljer aRniSnul faqts, rom pΔ yovelTvis mimarTulia
0B –is sawinaaRmdegod.
(28.3) formula gamosaxavs erTeleqtroniani atomis inducirebul magnitur moments;
Tu atomi Seicavs Z eleqtrons, romelTa orbitis gegmilis '
ir radiusebi sxvadasxvaa,
maSin jamuri inducirebuli magnituri momenti apΔ toli iqneba:
∑=
−=ΔZ
iia r
mBep
1
2'02
4. (28.4)
(28.4) formula gviCvenebs, rom mravaleleqtroniani atomis an molekulis inducirebuli
magnituri momenti, romelic proporciulia eleqtronebis radiusebis kvadratebis jamisa,
ZiriTadad ganisazRvreba centridan meti manZiliT daSorebuli eleqtronebis orbituli
moZraobiT.
sabolood SevniSnoT, rom gareSe velis sawinaaRmdegod mimarTuli inducirebuli
magnituri momentis warmoqmna warmoadgens universalur efeqts, romelic damaxasiaTebelia
nebismieri nivTierebis atomebisaTvis.
92
§29. diamagnetikebi
diamagnetizmi warmoiSoba gareSe magnituri velis moqmedebiT eleqtronis orbitu-
li moZraobis Secvlis Sedegad. maSasadame, is damaxasiaTebelia yvela nivTierebisaTvis,
magram xSirad misi gamovlineba ar xdeba, vinaidan gadaifareba xolme ufro Zlieri para-
da feromagnetizmiT. sufTa saxiT diamagnetizmi mxolod iseT nivTierebebSi gvxvdeba,
romelTa atomebisa da molekulebis jamuri magnituri momenti gareSe magnituri velis
ararsebobis SemTxvevaSi nulis tolia. aseTi atomebisa da molekulebisagan Sedgenil
nivTierebebs diamagnetikebi ewodeba. maTi damagniteba, romelsac adgili aqvs mxolod
gareSe magnitur velSi, yovelTvis mimarTulia velis sawinaaRmdegod, amitom araerTgva-
rovan magnitur velSi xdeba diamagnetikebis gadaadgileba velis Semcirebis
mimarTulebiT.
imisaTvis, rom atomis an molekulis magnituri momenti nulis toli iyos, saWiroa,
adgili hqondes masSi Semavali eleqtronebis orbituli da spinuri magnituri momentebis
srul kompensacias. aseT kompesacias yovelTvis aqvs adgili iseT atomebSi, romlis eleq-
tronuli Sreebi ( )NMLK ,,, mTlianad aris Sevsebuli eleqtronebiT. amitom yvela iner-
tuli airi ( )RnXeKrArNeHe ,,,,, diamagnetikia. diamagneturia agreTve yvela ioni, rom-
lis eleqtronuli konfiguracia iseTivea, rogorc inertuli airis atomisa. aseTi ionebia,
magaliTad, −+ ClNa , da sxv.
spinuri magnituri momentebis sruli kompensaciisaTvis saWiroa atomi an molekula
Seicavdes eleqtronebis wyvil raodenobas. magram bevri elementi 514729 ,, SbAgCu , rom-
lebic Seicaven eleqtronebis kent raodenobas, amJRavnebs diamagnitur Tvisebebs. es imiT
aixsneba, rom am nivTierebebSi paramagnituri efeqti imdenad mcirea, rom ver faravs
diamagniturs.
garda CamoTvlili nivTierebebisa, diamagnituri Tvisebebis matarebelia ,,, CPbZn
,Hg ,Si 2,, COSGe wyali, mina, faifuri da organuli naerTebis umravlesoba.
diamagnituri atomis induqcirebuli magnituri momentisaTvis miviReT gamosaxuleba
(28.4)
∑=
−=ΔZ
iia r
mBep
1
2'02
4.
erTgvarovani izotropuli diamagnetikis SemTxvevaSi yvela atomis induqcirebuli
magnituri momenti erTnairia da velis sawinaaRmdegodaa mimarTuli, amitom moculobis
erTeulis magnituri momenti toli iqneba:
∑∑==
−=−=Δ=Z
ii
Z
iia r
mHenr
mBenpnP
1
2'02
1
2'02
44μ
,
sadac n atomebis ricxvia diamagnetikis moculobis erTeulSi. meore mxriv, (25.3)-is
Tanaxmad HkP m= amitom
∑=
−=Z
iim r
me
nk1
2'02
4μ
. (29.1)
93
rogorc (29.1) gamosaxuleba gviCvenebs, diamagnetikis magnituri amTvisebloba
damokidebuli ar aris arc temperaturaze, arc magnitur velze da elementis Z rigiTi
nomris proporciulia.
magnituri amTviseblobis temperaturaze damoukidebloba advili gasagebia. diamag-
netikis damagnitebis meqanizmi ganpirobebulia eleqtronis Siga atomuri moZraobis cvli-
lebiT (larmoris precesia), romelzec siTburi moZraoba TiTqmis ar axdens gavlenas.
(29.1) formulis marjvena nawilSi Semavali yvela sidide dadebiTia, amitom mk yov-
elTvis arsebiTad uaryofiTia, 0<mk . aqedan gamomdinare diamagnituri nivTierebis mag-
nituri SeRwevadoba naklebia erTze:
11 <+= mkμ da 00 BBB <= μ .
SevafasoT wyalbadis magnituri amTviseblobis sidide: orbitis radiusi 10105,0 −⋅≈r m,
atomebis koncentracia (normalur pirobebSi) 325107,2 −⋅= mn , amitom
931
202738225
102,1101,94
105,0104106,1107,2 −−
−−−
⋅−≅⋅⋅
⋅⋅⋅⋅⋅⋅⋅=
πmk .
cda gvaZlevs, rom wyalbadis magnituri amTvisebloba 91095,1 −⋅−=mk . rogorc vxe-
davT, Tanxvedra sakmaod kargia (miTumetes, rom formulaSi CavsviT r da ara 'r ).
vinaidan sxvadasxva nivTierebebis atomebis orbitebis radiusebi Zlier ar gansxvav-
deba erTmaneTisagan, amitom erTi da imave agregatul mdgomareobaSi maTi magnituri
amTviseblobebic Zlier ar gansxvavdebian erTmaneTisagan. marTlac, magaliTad,
argonisaTvis 91009,1 −⋅−=mk .
siTxeebsa da myar sxeulebSi atomebis koncentracia daaxloebiT 1000-jer metia, ami-
tom metia maTi magnituri amTviseblobac. magaliTad, wylisaTvis 6109 −⋅−=mk , xolo
vercxlisaTvis 61025 −⋅−=mk .
§30. paramagnetikebi
Cven aRvniSneT, rom nivTierebebi, romelTa atomebs an molekulebs ar gaaCnia mud-
mivi magnituri momenti, diamagnetikebia. nivTierebebi, romelTa atomebs da molekulebs ga-
reSe magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi gaaCnia mudmivi magnituri momenti, imis
mixedviT, Tu rogoria calkeul atomebs Soris urTierTqmedebis xasiaTi, SeiZleba iyos
paramagnetikebi an feromagnetikebi (agreTve antiferomagnetikebi da ferimagnetikebi).
ganvixiloT paramagnetikebi. gareSe magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi
atomebis magnituri momentebi qaosuradaa orientirebuli da erTmaneTs abaTilebs, ris
gamoc paramagnetikis magnituri momenti nulis tolia. gareSe magnituri velis CarTvisas
xdeba atomuri magnituri momentebis upiratesi orientacia velis gaswvriv da sxeuli iZens
nulisagan gansxvavebul jamur magnitur moments, romlis mimarTuleba emTxveva gareSe
94
velis mimarTulebas∗. sxeulis damagniteba am SemTxvevaSi ganisazRvreba statistikuri
wonasworobiT velis maorientirebel moqmedebasa da siTburi moZraobis madezorientire-
bel moqmedebas Soris. es ukanaskneli efeqti miT Zlieria, rac maRalia sxeulis
temperatura. amitom cxadia, rom diamagnetikisagan gansxvavebiT, paramagnetikis magnituri
amTvisebloba damokidebuli unda iyos temperaturaze.
paramagnetizmis klasikuri Teoria Camoayaliba frangma mecnierma lanJevenma jer
kidev 1905 wels. am TeoriaSi daSvebuli iyo, rom atomebi ar urTierTqmedeben da ar iyo
gaTvaliswinebuli magnituri momentebis sivrculi dakvantva, e. i. paramagnetiki ganxiluli
iyo rogorc idealuri airi magnituri momentebisa (isrebis), romlebic erTmaneTTan ar
urTierTqmedeben. paramagnetikis damagnitebis gamoTvla xdeboda statistikuri fizikis me-
TodebiT. amasTan igulisxmeboda, rom siTburi moZraobis gamo atomuri magnituri
momentebis orientacia qaosuri iyo.
gareSe magnituri velis moqmedebiT momentebi orientirdeba velis gaswvriv, amasTan,
atomis magnituri momentis proeqcia H –is mimarTulebaze
Θ= cosaaH pp , (30.1)
sadac Θ aris kuTxe aP -sa da H -s Soris.
Tu magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi Θ kuTxis kosinusis saSualo mniSvne-
loba Θcos nulis toli iyo axla ukve atomuri magnituri momentebis upiratesi orient-
taciis gamo 0cos ≠Θ . lanJevenma atomuri magnituri momentebis wonasworuli gana-
wilebisaTvis mimarTulebebis mixedviT gamoiyena bolcmanis kanoni da miiRo, rom Θcos
tolia magnitur velSi atomuri magnetikis potenciuri energiis ( )HpE a μμ0=p naxevaris
fardobisa siTburi moZraobis kinetikur energiasTan ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ = kTE
23
k :
kT
Hp
kT
Hpa
a
323
21
cos 00 μμ
==Θ , vinaidan 1=μ . (30.2)
aRsaniSnavia, rom (30.2) formula miRebulia daSvebiT: kTHpa <<0μ . Zlieri magnitu-
ri velisa da Zalian dabali temperaturis dros myardeba magnituri gajereba, p -sa da
H –s Soris wrfiv kavSirs adgili aRara aqvs da (30.2) formuliT gamosaxuli kanonzomie-
reba irRveva.
velis mimarTulebaze magnituri momentis proeqciis saSualo mniSvnelobisaTvis
gveqneba:
kTHppp a
aaH0
2
31cos μ
=Θ= ,
xolo damagnitebis veqtorisaTvis
∗ rogorc wina paragrafSi iyo aRniSnuli, orientaciuli (paramagnituri) efeqtis garda nebismieri nivTierebis atomebSi adgili aqvs induqcirebul (diamagnitur) efeqts. paramagnetikis damagniteba am ori urTierTsawinaaRmdego efeqtis moqmedebiT xdeba. amasTan, masSi orientaciuli efeqti ufro Zlieria, vidre induqciuri, amitom sxeuli magnitdeba gareSe velis mimarTulebiT.
95
aHpnP = ,
sadac n atomebis koncentraciaa.
magnituri amTviseblobisaTvis miiReba sidide:
TC
kTpn
HPk a
m ===3
20μ , (30.3)
sadac kpnC a
3
20μ= damokidebulia nivTierebis gvarobaze da mas kiuris mudmiva ewodeba.
TCkm = Tnafardobas kiuris kanoni ewodeba, vinaidan es kanonzomiereba eqsperimen-
tulad dadgenili iyo kiuris mier 1895 wels (lanJevenis Teoriis Seqmnamde), Tumca mas
Teoriuli dasabuTeba ar hqonda. am kanonzomierbam Teoriuli dasabuTeba hpova lanJevenis
SromaSi. (30.3) Tanafardobas mTlianad lanJevenis gantoleba ewodeba.
paramagnetizmis kvanturi Teoria, romelic iTvaliswineb atomis magnituri momentis
sivrcul dakvantvas, magnituri amTviseblobis temperaturaze damokidebulebisaTvis iZle-
va (30.3) Tanafardobis analogiur gamosaxulebas.
SevafasoT paramagnituri nivTierebebis magnituri amTvisebloba oTaxis temperatu-
raze ( )CT 293= . airisaTvis 325107,2 −⋅≈ mn , ap -s nacvlad CavsvaT misi umciresi mniS-
vneloba _ boris magnetoni. gveqneba:
723
746225
103,22931038,13
10410927,0107,2 −−
−−
⋅≈⋅⋅⋅
⋅⋅⋅⋅⋅=
πmk .
cda gvaZlevs, rom oTaxis temperaturaze Jangbadis amTvisebloba 71086,1 −⋅=mk ,
xolo azotis Jangisa ( ) 7108,0 −⋅=mkNO .
myari paramagnetikebis magnituri amTvisebloba gacilebiT meti unda iyos, rac das-
turdeba cdiT.
amrigad, paramagnetikebis magnituri amTvisebloba daaxloebiT 100-jer metia diamag-
netikebisaze. amitomaa, rom paramagnitur nivTierebebSi ar xdeba diamagnituri Tvisebebis
gamovlena. aq diamagnituri efeqti gadaifareba ufro mZlavri paramagnituri efeqtiT.
dabolos, SevniSnoT, rom liTonis magnitur Tvisebebze gavlenas axdens is
garemoeba, rom birTvidan yvelaze ufro daSorebuli savalento eleqtronebi, romelTa
erToblioba qmnis kvantur kanonebs daqvemdebarebul eleqtronul airs, faqtiurad Ta-
visufalia. gareSe magnituri veli orgvar moqmedebas axdens Tavisufal eleqtronebze.
erTi mxriv, magnituri veli amrudebs eleqtronebis moZraobis traeqtorias (romelic
dajaxebebs Soris wrfivi iyo) da aiZulebT maT imoZraon xraxnul wirebze, romelTa
RerZebi Tanxvdeba gareSe magnituri velis mimarTulebas. l. landaum aCvena, rom,
eleqtronebis aseTi moZraoba iwvevs liTonis damagnitebas velis sawinaaRmdegod e.i.
warmoSobs diamagnetizms. mas landaus diamagnetizmi ewodeba. meore mxriv, el-
eqtronebi, romlebsac gaaCnia spinuri magnituri momentebi, magnituri velis moqmedebis
Sedegad ganicdian maorientirebel moqmedebas. es iwvevs liTonis damagnitebas gareSe
velis mimarTulebiT, e.i. warmoSobs paramagnitur efeqts.
landaum Teoriulad gamoiTvala, rom Tavisufali eleqtronebis paramagnituri
efeqti samjer metia diamagniturze, amitom eleqtronuli airi mTlianad paramagnituria.
96
§31. magnituri velis cirkulacia nivTierebaSi
§8-Si gamovTvaleT magnituri velis 0B induqciis veqtoris cirkula-
cia vakuumSi. ganvazogadoT miRebuli Sedegi nivTierebisaTvis. viciT, rom
nivTierebaSi '
0 BBB += , sadac 'B sxeulSi mikrodenebis mier Seqmnili
velis induqciaa. amitom cirkulacia
( ) ( ) ∫∫∫ ⎟⎠⎞⎜
⎝⎛+=
lll
ldBldBldB'
0
(8.2)-is Tanaxmad
( ) ∑∫ == .000 makroIIldB kl
μμ
analogiurad '
B veqtoris cirkulaciisaTvis SeiZleba daiweros
.0
'
mikroIldBl
μ=⎟⎠⎞⎜
⎝⎛∫
makroI da mikroI Sesabamisad im makroskopuli, anu gamtarobis da mikro-
skopuli, anu molekuluri denebis algebruli jamia, romlebsac moicavs
Caketili konturi (anu is marezultirebeli makro- da mikro- denebia,
romlebic gadis l konturiT SemosazRvrul S zedapirSi).
maSasadame, nivTierebaSi jamuri magnituri velis induqciis veqtoris
cirkulaciisaTvis gveqneba:
( ) ( )mikromakro IIldBl
+=∫ 0μ . (31.1)
gamovTvaloT mikroI . SevniSnoT, rom molekuluri denebis algebrul
jamSi wvlils gvaZlevs mxolod is molekuluri denebi, romlebic `asxmu-
li~ arian l konturze (sur. 31.1a). marTlac, molekuluri denebi, romlebic
ar akmayofilebs am pirobas, an saerTod ar gadakveTen S zedapirs (deni
mol'I ), an gadakveTen orjer urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT (deni mol
''I ).
gamovyoT l konturis mcire dl elementi da davuSvaT, rom kuTxe P
damagnitebis veqtorsa da dl -s Soris aris α (sur. 31.1 b). suraTidan Cans,
rom dl elementze `asxmulia~ mxolod is molekuluri denebi, romelTa
centrebi moTavsebulia irib cilindrSi, romlis simaRlea dl da fuZe molS ,
sadac molS _ molekuluri deniT SemosazRvruli farTobia. am cilindris
moculoba αcos⋅= dlSdV mol . Tu molekulebis koncentracias aRvniSnavT n –
iT, maSin molekulebis raodenoba cilindrSi
97
αcos. ⋅⋅= dlSndn mol
xolo jamuri dI mikrodeni, romelsac `moicavs~ dl elementi
.cosα⋅⋅= dlSnIdI mol.mol.mikro
magram apSI =mol.mol. aris calkeuli molekulis magnituri momenti,
xolo anpSIn =⋅ mol.mol. _moculobis erTeulis magnituri momenti, anu damag-
nitebis veqtori P . amitom
( )dlPPdldI =⋅= αcosmikro . (31.2)
jamuri mikrodeni ( )mikroI , romelsac moicavs l Caketili konturi mi-
iReba (31.2) gamosaxulebis integrebiT:
( )∫=l
dlPImikro .
mikroI -s miRebuli mniSvneloba SevitanoT (31.1) formulaSi:
( ) ( )∫∫ +=ll
dlPIldB 00 μμ makro ,
saidanac yvela wevris 0μ –ze gayofisa da mcire gardaqmnebis Semdeg mivi-
RebT:
makroIdlPB
l
=⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛⋅⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛−∫
0μ. (31.3)
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛− PB
0μveqtors uwodeben magnituri velis daZabulobis veqtors da
aRniSnaven H –iT:
PBH −=0μ
(31.4)
da sabolood gveqneba:
a b sur. 31.1
P
l
'mol.I
''mol.I
dl
α
98
( ) makroIdlHl
=∫ . (31.5)
(31.5) formula warmoadgens (8.3) formulis ganzogadebas da gamosaxavs
sruli denis kanons nivTierebaSi: magnituri velis daZabulobis
veqtoris cirkulacia Caketili konturis mimarT tolia im makro-
skopuli denebis algebruli jamisa, romelsac es konturi moi-
cavs. rogorc vxedavT, damxmare veqtoris _ magnituri velis daZabulobis
veqtoris Semotanam saSualeba mogvca gamogvericxa cirkulaciis Teore-
midan mikrodenebi (rac niSnavs imas, rom H . ar aris damokidebuli niv-
Tierebis gvarobaze).
erTgvarovani, izotropuli garemos SemTxvevaSi HkP m= , amitom
HkBH m−=0μ
,
( )0
1μBkH m =+ ,
da
μμ0
BH = (31.6)
sadac mk+= 1μ _ nivTierebis magnituri SeRwevadobaa.
davuSvaT, makrodeni vakuumSi qmnis erTgvarovan vels, romlis induq-
ciaa 0B . vTqvaT, es aris solenoidis magnituri veli. (31.6)–is Tanaxmad am
velis daZabuloba
0
00
μBH = . (31.7)
SevitanoT solenoidSi cilindruli formis erTgvarovani, izotropu-
li magnetiki. igi damagnitdeba, amasTan P damagnitebis veqtori kolenia-
luri iqneba 0B veqtorisa. viciT ($25), rom magnetikSi aRZruli sakuTari
velis induqcia PB 0
'μ= , amitom jamuri veli magnetikSi
PBBBB 00'
0 μ+=+= . (31.8)
B -s miRebuli mniSvneloba SevitanoT (31.4)–Si
0
0
0
0
00
0
HBPPB
PBH ==−+
=−=μμ
μμ
.
miviReT, rom magnituri velis daZabuloba magnetikSi ( )H Tanxvdeba
velis daZabulobas vakuumSi ( )0H . miRebuli Sedegi samarTliania mxolod
99
maSin, rodesac erTgvarovani, izotropuli magnetiki mTlianad avsebs im
sivrces, sadac 00 ≠H . Tu es pirobebi ar sruldeba, maSin PBH −=0μ
ar
udris 0
00
μBH = -s.
§32. feromagnetikebi
rogorc 24-e paragrafSi iyo aRniSnuli, paramagnituri sxeulebidan
gamoiyofa mcirericxovani, magram didi ptaqtikuli mniSvnelobis jgufi
sxeulebisa, romlebSic mikrodenebis mier Seqmnili magnituri veli
(sakuTari veli) asjer da aTasjer SeiZleba sWarbobdes damamagnitebel
gareSe vels (makrodenebis vels). maT feromagnetikebi ewodebaT. feromag-
netikebia: rkina, nikeli, kobalti, mTeli rigi Senadnobebi da sxv.∗ fero-
magnetizmi maTSi Tavs iCens mxolod kristalur mdgomareobaSi.
para- da diamagnetikebisagan gan-
sxvavebiT (romlebisTvisac μ erTisa-
gan umniSvnelod gansxvavdeba), fero-
magnituri sxeulebisaTvis magnituri
SeRwevadoba Zalian did mniSvnelo-
bebs aRwevs. I cxrilSi moyvanilia
zogierTi feromagnetikis magnituri
SeRwevadobis maqsimaluri mniSvnelo-
bebi.
feromagnituri masalebis far-
To gamoyeneba mxolod me-19-e saukunis bolos daiwyes, roca warmoiSva
eleqtruli manqanebisa da magnituri wredis aparatebis Seqmnis aucileblo-
ba, romlebsac eqneboda rac SeiZleba mcire magnituri winaRoba.
feromagnetikebis eqsperimentuli Seswavla dawyebul iqna stoletovis
mier 1871 wels. aRmoCnda, rom feromagnituri sxeulebisaTvis damaxasiaTebe-
lia magnituri SeRwevadobis ara marto didi mniSvneloba, aramed misi
damokidebuleba magnitur velze: H –is gazrdiT μ Tavdapirvelad swrafad
izrdeba, aRwevs maqsimums, Semdeg mcirdeba da (Zlier didi velebis
∗ feromagnituri Tvisebebis matarebelia agreTve gadoliniumi, erbiumi, dispoziumi, tuliumi, golmiumi da Terbiumi. amasTan, ukanaskneli xuTi iSviaTmiwaTa elementebis feromagnetizmi Tavs iCens mxolod metad dabal temperaturebze.
cxrili I
feromagnituri nivTiereba μ
kobalti ~150
nikeli ~250
Tuji ( )CFe %3+ ~2000
rkina ~5000
kaJiani rkina ( )SiFe %3,3+ ~10000
permaloi ( )FeNi %28%78 + ~100000
100
SemTxvevaSi) miiswrafvis erTisaken∗ (sur. 32.1 a). amitom, Tumca formula
HB μμ0= marTebulia feromagnetikebisTvisac, am sxeulebSi magnituri
induqcia ukve aRar aris damamagnitebeli velis proporciuli: velis
daZabulobis SedarebiT mcire mH mniSvnelobis dros induqcia aRwevs did
(gajerebis) mB mniSvnelobas, ris Sedegadac is icvleba ukve nela, H -is
proporciulad (sur. 32.1, b), e. i. daaxloebiT ise, rogorc paramagnetikSi.
feromagnetikis damagnitebis mrudi gamosaxulia 32.2 suraTze. aRsaniSnavia,
rom damamagnitebeli velis ukve ~(10 _100) a/m mniSvnelobebis dros adgili
aqvs gajerebas.∗∗ SevniSnoT, rom ( )HfP = mrudis gansakuTrebiT swrafi
cvlileba Seesabameba ( )Hf=μ mrudis maqsi-
mums.
feromagnituri sxeulebisaTvis damaxa-
siaTebelia magnituri histerezisis movlena _
feromagnetikis gadamagnitebis sruli ciklis
Sesrulebis Sedegad miiReba Caketili mrudi
(sur. 32.3), romelsac histerezisis maryuJi
ewodeba. aseTi mrudis miRebas ganapirobebs
is garemoeba, rom cvlad magnitur velSi
feromagnetikis damagnitebis cvlileba Camor-
∗ marTlac,
( ).11
0
0
0
→+=+
==HP
HPH
HB
μμ
μμ roca ∞→H .
∗∗ ( )HfB = mrudis saxe eTanadeba ( )HfP = mruds: gajerebis momentSi constP = da
magnituri induqcia ( )PHB += 0μ izrdeba H -is proporciulad.
mH H
mP
P
O
sur. 32.2.
H
1
H mH
mB
Bμ
O O
a b sur. 32.1
101
Ceba magnituri velis cvlilebas.∗ histerezisis mrudis ZiriTadi maxasia-
Teblebia rP narCeni magnetizmi da kH koercitiuli Zala.∗∗ visargebloT
32.3 suraTiT da mivyveT ( )HfP = mrudis cvlilebas: Tavdapirvelad, H -is
zrdiT izrdeba P –c da mH –is raRac mniSvnelobis dros miiReba gajereba
mP . es procesi mimdinareobs OA mrudis
Sesabamisad, romelsac Tavdapirveli
damagnitebis mrudi ewodeba. Tu amis
Semdeg daviwyebT H –is Semcirebas, Sem-
cirdeba damagnitebac, magram P –s Sem-
cireba CamorCeba H –is Semcirebas, ris
gamoc, roca rr PPPH ;0,0 ≠== gansa-
zRvravs narCen magnetizms. mis mosax-
snelad saWiroa sxeulze movdoT sawi-
naaRmdego mimarTulebis veli, romlis raRac kH mniSvnelobis dros rP
xdeba nulis toli. kH -s ewodeba koercitiuli Zala. am velis Semdgomi
zrda gamoiwvevs feromagnetizmis damagnirebas sawinaaRmdego mimarTu-
lebiT, romlis - mH mniSvnelobis dros aRwevs najerobas ( )mP− , xolo
misi nulamde Semcirebisas miiReba narCeni magnetizmi ( )rP− . magnituri ve-
lis dadebiTi mniSvnelobis ganmeorebiTi gazrda gamoiwvevs sxeulis damag-
nitebas _ APr mrudis Sesabamisad da mrudi Seikvreba. amrigad, rogorc
suraTidan Cans, feromagnetikis damagnitebis
veqtori ar warmoadgens damamagitebeli velis
calsaxa funqcias. P –s mniSvneloba damokidebu-
lia ara marto H –is mniSvnelobaze, aramed
damagnitebis winaistoriazec: velis erTsa da
imave 0H mniSvnelobas Seesabameba damagnitebis
sami sxvadasxva mniSvneloba ( )321 ,, PPP . histerezi-
sis maryuJiT SemosazRvruli farTobi gansa-
zRvravs feromagnetikis gadamagnitebis muSao-
bas, romelic sxeulSi gamoiyofa siTbos saxiT.
∗ histerezisi berZnuli sityvaa da niSnavs CamorCenas. ∗∗ sityva `koerticiuli~ laTinuri warmoSobisaa da niSnavs Semakavebels.
cxrili II
nivTiereba
kiuris wertili
C kobalti 1127
rkina 770
nikeli 357
gadoliniumi 16
Terbiumi -43
disproziumi -168
tuliumi -222
erbiumi -253
102
cxadia, am muSaobis sidide damokidebulia narCen magnetizmze da
koercitiul Zalaze. es udevs safuZvlad feromagnetikebis dayofas rbil-
magnitur da xistmagnitur sxeulebad. rbilmagnituri sxeulebisaTvis rP da
kH mcirea (mcirea, maSasadame, gadamagnitebis dros gamoyofili siTbos
raodenobac) da isini gamoiyeneba. magaliTad, transformatoris gularebis
dasamzadeblad. xistmagnituri sxeulebisaTvis, piriqiT, rP da kH didia da
isini gamoiyeneba mudmivi magnitebis dasamzadeblad.
yoveli feromagnetikisaTvis arsebobs gansakuTrebuli temperatura,
e.w. kiuris wertili, romlis zeviTac sxeuli kargavs feromagnitur
Tvisebebs da iqceva ise, rogorc Cveulebrivi paramagnetiki. II cxrilSi
moyvanilia zogierTi feromagnetikis kiuris wertili.
§33 feromagnetizmis axsna
avxsnaT feromagnetizmi, gavarkvioT misi buneba. feromagnetizmis Ta-
viseburebani ar SeiZleba aixsnas ubralo klasikuri warmodgenebis safuZ-
velze. am Taviseburebebis asaxsnelad frangma fizikosma veisma 1907 w. wamo-
ayena ori hipoTeza, romelic safuZvlad daedo feromagnetizmis naxevrad
fenomenologiur Teorias.
pirveli hipoTezis Tanaxmad yovel feromagnetikSi kiuris wertilze
dabla adgili aqvs gareSe magnituri velisagan damoukidebel spontanur
(TavisTavad) damagnitebas.
am hipoTezidan gamomdinareobs, rom yoveli feromagnituri sxeuli
yovelTvis unda iyos damagnitebuli, rac cdiT ar dasturdeba.
Seqmnili winaaRmdegobis gadasalaxavad veisma wamoayena meore hipo-
Teza, romlis Tanaxmadac yoveli feromagnetiki kiuris temperaturaze dab-
la iyofa mcire sididis ( )sm210−≈ areebad (domenebad), romelTa fargleb-
Si adgili aqvs spontanur damagnitebas najerobamde.∗ amasTan, gareSe magni-
turi velis ararsebobis SemTxvevaSi domenebis magnituri veqtorebis
orientacia qaosuria (sur. 33.1,a), ris gamoc sxeulis jamuri damagniteba
udris nuls.
gareSe magnituri velis moqmedebiT xdeba domenebs Soris sazRvrebis
gadaadgileba da maTi moculobis Secvla. is domenebi, romlebic orienti-
∗ am TvalsazrisiT feromagnetiki hgavs segnetoeleqtriks, romelSic agreTve aris TavisTavadi polarizaciis areebi.
103
rebulia velis gaswvriv, izrdeba sxvagvarad orientirebuli domenebis xar-
jze da sxeuli magnitdeba (sur. 33.1, b). gareSe magnituri velis garkveuli
mH mniSvnelobis dros domenebs Soris sazRvrebis gadaadgilebis procesi
damTavrebulia, yvela domeni Semotrialebulia velis gaswvriv da sxeuli
warmoadgens erT mTlian domens (sur. 33.1, g). am mdgomareobas Seesabameba
feromagnetikis damagniteba najerobamde.
veisis pirveli hipoTeza safuZvlad udevs TavisTavadi damagnitebis
Teorias, romelic feromagnetizmis bunebis axsnis gasaRebs warmoadgens.
meore hipoTeza safuZvlad udevs damagnitebis mrudis Teorias, ro-
melic xsnis feromagnetikis qcevas gareSe magnitur velSi moTavsebisas.
feromagnetizmis bunebis gasarkvevad saWiroa pasuxi gaeces Semdeg
kiTxvebs:
1. eleqtronebis romeli magnituri momentebi _ orbituli Tu spinuri
_ ganapirobebs feromagnetizms?
2. ra aris spontanuri damagnitebis mizezi?
3. ra aris feromagnetikis domenebad dayofis mizezi?
dasmul kiTxvebze sruli pasuxis gacema eyrdnoba rTul kvantur-meqa-
nikur gamoTvlebs da scildeba Cveni kursis farglebs. ganvixiloT am
gamoTvlebidan gamomdinare mokle pasuxebi.
1. pirvel kiTxvaze pasuxis gacema xdeba giromagnituri cdebis safuZ-
velze, romelic adre ganvixileT. cdiT miRebuli giromagnituri fardobis
saSualebiT dadginda, rom feromagnetizms ganapirobebs eleqtronis
spinuri da ara orbituli momenti.
magram spini gaaCnia ara marto rkinis, nikelis, kobaltis atomebis
eleqtronebs, aramed, spilenZis, vercxlis, oqros atomebis eleqtronebsac
a b g sur. 33. 1
0=H H mH
104
da saerTod, yvela eleqtrons. ratomaa, rom spilenZi, vercxli da oqro
araferomagnituri arian?
feromagnituri nivTierebebis atomebis eleqtronuli struqturis gan-
xilva gviCvenebs, rom maT aqvT Seuvsebeli Siga eleqtronuli qveSreebi,
romelTa spinebi arakompensirebulia. mTlianad Sevsebuli qveSre yovel-
Tvis magniturad neitraluria, vinaidan adgili aqvs eleqtronuli spinuri
momentebis srul kompensacias.
amrigad, SeiZleba davaskvnaT, rom nivTierebebis feromagnetizmis
arsebobisaTvis aucilebeli pirobaa mis atomebSi Seuvsebeli qveSrisa da
maSasadame arakompensirebuli spinuri momentebis arseboba.
2. nivTierebis feromagnetizmisaTvis mis atomebSi arakompensirebuli
spinebis arseboba warmoadgens aucilebel, magram arasakmaris pirobas.
marTlac, Seuvsebeli Siga eleqtronuli Sre aqvT ara marto fero-
magnituri nivTierebebis atomebs, aramed sxva elementebis atomebsac. aseTe-
bia rkinis jgufis gardamavali elementebi ( )NiCoFeMnVCrTiSc ,,,,,,, . maSasa-
dame, saWiroa kidev atomebs Soris adgili hqondes iseT urTierTqmedebas,
romelic ganapirobebda spinebis paralelur orientacias da maSasadame,
spontanur damagnitebas.
sabWoTa fizikosebis i.dorfmanisa da i.frenkelis, agreTve germaneli
fizikosis haizenbergis Sromebis Sedegad dadginda, rom feromagnetikis
kristalur meserSi sxvadasxva atomebis Seuvsebeli qveSris eleqtronebs
Soris adgili aqvs e.w. gacvliT urTierTqmedebas, romelic energetikulad
ufro xelsayrels xdis spinebis paralelur orientacias, rac ganapirobebs
spontanur damagnitebas.
3. feromagnetizmis domenebad dayofis mizezi unda veZioT aseTi
struqturis warmoqmnis energetikul xelsayrelobaSi.
marTlac, ukve viciT, rom gacvliTi urTierTqmedeba qmnis im pi-
robebs, rom mTel feromagnetikSi Seiqmnas erTgvarovani spontanuri damage-
niteba. amis Sedegad, marTalia, gacvliTi urTierTqmedebis energia iqne-
boda minimumi, magram sasruli zomis feromagnetikis boloebze
warmoiqmneboda magnituri polusebi, e.i. miiReboda mudmivi magniti
(sur. 33.2,a). feromagnetiis aseT mdgomareobas Seesabameba mis mier aRZruli
magnituri velis mniSvnelovani sididis energia. feromagnetikis domenebad
dayofisas magnituri veli da masTan dakavSirebuli energia mcirdeba
(sur. 33.2, b). landaum da lifSicma aCvenes, rom energetikulad yvelaze uf-
105
ro xelsayrelia iseTi domenuri struqtura, rodesac spontanur damage-
nitebasTan dakavSirebuli magnituri nakadi ikvreba feromagnetikis SigniT
(sur. 33.2, g).
rac Seexeba gacvliTi urTierTqmedebis energias, is yvela eleqtroni-
saTvis, garda domenebis sazRvrebze myofisa, ucvleli rCeba. aRmoCnda, rom
feromagnetikis domenebad dayofisas, erTi mimarTulebis domenidan meore-
ze mkveTri gadasvla energetikulad xelsayreli ar aris, amitom warmoiq-
mneba sasazRvro fena, romlis saSualebiTac xdeba erTi domenidan meoreze
TandaTanobiTi gadasvla. es, cxadia, zrdis gacvliTi urTierTqmedebis
energias, magram gamoTvlebi gviCvenebs, rom es efeqti mcirea magnituri
velis energiis SemcirebasTan SedarebiT, amitom saboloo jamSi feromag-
netikis domenebad dayofa energetikulad xelsayrel process warmoadgens.
da bolos SevniSnoT, rom sasazRvro fenaSi myofi atomebis gacvliTi
energia SeiZleba ganvixiloT, rogorc zedapiruli energia, vinaidan is
proporciulia domenebis gamyofi zedapiris farTobisa. feromagnetikis
domenebad dayofisas gamyofi zedapirebis farTobi izrdeba. masTan erTad
izrdeba gacvliTi urTierTqmedebis sruli energiac, xolo magnituri
velis energia mcirdeba. domenebad dayofa Sewydeba maSin, roca magnituri
da gacvliTi energiebis jami minimumi gaxdeba. minimumis es piroba gansa-
zRvravs domenebis zomas.
arsebobs domenuri struqturi eqsperimentu-
li dakvirvebis ramdenime meTodi, romelTagan yve-
laze martivi da TvalsaCinoa akulov-biteris me-
TodiT. 1931 wels sabWoTa mecnierebma n.akulovma
da m.dextiarma da maTgan damoukideblad amerikel-
ma mecnierma s.biterma mogvces domenebis uSualo
N
N S
SS
N
SP
a b g sur. 33. 2
sur. 33.3
106
dakvirvebis meTodi: feromagnituri kristalis zedapiri gulmodgined po-
lirdeba da masze daaqvT feromagnituri nivTierebis (magaliTad, magnetiti
32OFe ) metad wvril marcvlovani fxvnilis wylis suspenzia. nawilakebis
ganlageba zedapirze iRebs seleqciur xasiaTs: magnituri Zalebis
moqmedebiT isini moZraoben domenebis sazRvrebisken (sadac xdeba magnituri
velis Zalwirebis gamosvla), iq ileqebian da amrigad, gvaZleven domenuri
struqturis moxazulobas, romelic kargad Cans mikroskopSi (sur. 33.3).
§34. feromagnetizmis damagnitebis meqanizmi
Cven gavarkvieT, rom feromagnetizmis movlenas safuZvlad udevs spontanuri
damagniteba. gareSe magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi feromagnituri sxeuli iyofa
domenebad, romelTa magnituri momentebi orientirebulia ioli damagnitebis mimarTule-
bebiT, Tanac ise, rom kuTxe mezobeli domenebis magnitur momentebs Soris an 180-ia
(antiparaleluri orientacia) an 90°. domenebis aseTi orientacia energetikulad xelsay-
relia, vinaidan spontanur damagnitebasTan dakavSirebuli magnituri nakadi ikvreba
feromagnetikis SigniT.
amrigad, gareSe magnituri velis ararsebobis SemTxvevaSi domenebis orientacia ise-
Tia, rom feromagnetikis jamuri magnituri momenti udris nuls (sur. 34.1,a). gareSe magni-
tur velSi Setanisas feromagnetikis iZens nulisagan gansxvavebul magnitur moments _ is
magnitdeba. feromagnetikSi momdinare fizikuri movlenebis xasiaTis mixedviT damagnitebis
procesi sam stadiad iyofa: domenebs Soris sazRvrebis gadanacvlebis procesi, damag-
nitebis veqtoris brunvis procesi da paraprocesi. damagnitebis mrudze (sur. 34.2) am pro-
cesis Sesabamisi monakveTebia: ABOA, da BC . ganvixiloT TiToeuli procesi calcalke.
1. gadanacvlebis procesi. SevitanoT feromagnetiki garkveuli mimarTulebis mcire
sididis magnitur velSi. maSin feromagnetikis saerTo energias daemateba misi magnitur
velTan urTierTqmedebis energia. am SemTxvevaSi energiis minimumis piroba, cxadia, ganxor-
cieldeba domenebis magnituri momentebis sxva orientaciisaTvis, rac gamoiwvevs feromag-
netikis damagnitebas. marTlac, im domenebis energia, romelTa magnituri momentebi velis
mimarTulebasTan adgens did kuTxes, meti gaxdeba im domenebis enrgiaze, romelTaTvisac
es kuTxe SedarebiT mcirea. amis Sedegad moxdeba energetikulad xelsayreli orientaciis
mHH < mH
a b g d sur. 34.1
H
107
domenebis zrda mezobeli domenebis xarjze. es zrda xorcieldeba domenebs Soris
sazRvrebis gadanacvlebiT, amitom process ewodeba gadanacvlebis procesi.
Cvens naxazze energetikulad yvelaze ufro xelsayreli orientacia aqvs zeda
domens. amitom igi gaizrdeba mezobeli domenebis xarjze (sur. 34.1b). gareSe velis zrda
agrZelebs gadanacvlebis process, romelic velis garkveuli mHH < mniSvnelobis dros
mTavrdeba. am dros feromagnituri sxeuli warmoadgens erT did domens (sur. 34.1 g). da-
magnitebis mrudze (sur. 34.2) gadanacvlebis process Seesabameba OA monakveTi. am monakve-
Tis dasawyisSi ( )'OO , H -is mcire mniSvnelobebis dros, damagniteba mimdinareobs Tanda-
Tan da process aqvs Seqcevadi xasiaTi _ magnituri velis moxsnisas damagniteba mTlianad
ispoba. magnituri velis Semdegomi zrdisas damagnitebis procesi Seuqcevadia ( AO '
monakveTi).
2. brunvis procesi. gadanacvlebis procesis
damTavrebis Semdeg feromagnetikis mP magnituri mo-
menti (spontanuri damagnitebis veqtori) maqsimalu-
ria, magram is adgens garkveul kuTxes H –is mimar-
TulebasTan. H –is Semdgomi zrda iwvevs damag-
nitebis veqtoris TandaTanobiT Semobrunebas velis
mimarTulebiT. Semobrunebis es procesi mTavrdeba
H –is mH mniSvnelobis dros. feromagnetikis damag-
niteba aRwevs teqnikur najerobas (sur. 34.1 d).
3. paraprocesi. teqnikuri najerobis miRwevis
Semdeg, H -is zrdiT feromagnetikis damagniteba Zalian nela, magram mainc izrdeba (BC
monakveTi). es imiT aixsneba, rom absoluturi nulisagan gansxvavebul temperaturaze spon-
tanurad damagnitebuli areebis yvela spini urTierTparaleluri ar aris. siTburi moZra-
obis gamo atomebis nawilis spinebs antiparaleluri orientacia aqvs (sur. 34.3). Zlieri
magnituri velis moqmedebiT xdeba aseTi spinebis Semobruneba 180-iT, rac iwvevs sxeuli
damagnitebis zrdas. teqnikur najerobamde damagnitebul feromagnetikis damagnitebis
zrdis process paraprocesi ewodeba.
davuSvaT, feromagnetiki imyofeba teqnikuri naje-
robis mdgomareobaSi. daviwyoT magnituri velis Semcireba.
es gamoiwvevs magnituri urTierTqmedebis Semcirebas da
spontanuri damagnitebis veqtoris gadaxras H –is mimar-
Tulebidan. H –is SemcirebiT damagnitebis veqtori sul
ufro da ufro Sordeba H –is mimarTulebas da
uaxlovdeba uaxloesi ioli damagnitebis mimarTulebas. rodesac veli Semcirdeba
nulamde, sxeulis damagniteba nulis toli ar iqneba, vinaidan atomebis spinuri magnituri
momentebi umTavresad orientirebuli iqneba ioli damgnitebis mimarTulebiT. amiT aixsneba
narCeni damagnitebis warmoSoba. mis mosaspobad saWiroa kristalze movdoT sawinaaRmdego
C B
A
'O
mH H
mP
P
O
sur. 34.2.
sur. 34. 3.
108
mimarTulebis veli, romelic zemoT aRwerili sqemis mixedviT gamoiwvevs domenebis
moculobis cvlilebas _ zogs gazrdis, zogs ki Seamcirebs.
feromagnetikis damagnitebis ganxiluli sqema, Tumca sworad asaxavs damagnitebis
calkeul etaps, magram idealizebulia. realur pirobebSi adgili aqvs gadanacvlebis,
brunvis da paraprocesebis zeddebas. dabejiTebiT SeiZleba mxolod imis mtkiceba, rom
susti velebis SemTxvevaSi sWarbobs gadancvlebis procesi, xolo Zlier velebSi _
brunvisa da paraprocesebi.
Tavi IV
cvladi deni
$35. cvladi denis miReba
cvladi deni warmoadgens iZulebiT eleqtromagnitur rxevebs. vnaxoT,
rogor xdeba misi miReba.
mudmiv da erTgvarovan magnitur velSi movaTavsoT mavTulis abcd
xvia (CarCo). am xviis Tanabari brunvisas (magnituri velis marTobuli) 'OO
RerZis irgvliv (sur. 35.1), misi farTobis gamWoli magnituri induqciis
nakadi ganuwyvetliv icvleba rogorc sididiT, ise mimarTulebiT. eleq-
tromagnituri induqciis kanonis Tanaxmad, xviaSi aRiZvreba sididiT da mi-
marTulebiT cvladi induqciis em Zala. Tu xvias gavwyvetT da mis boloebs
mivuerTebT raime momxmarebels, momxmarebelSi idens sididiT da
mimarTulebiT cvladi deni.
amrigad, magnitur velSi mbrunavi xvia warmoadgens cvladi denis
wyaros, xolo zemoT aRwerili mowyobiloba _ cvladi denis umartivesi
(erTfaziani) generatoris models.
gamoviTvaloT xviaSi aR-
Zruli induqciis em Zala.
vTqvaT, sawyis momentSi ( )0=t ,
xviis sibrtye marTobulia
magnituri induqciis wirebis:
B -sa da CarCos normals So-
ris kuTxe 0=α . maSin misi
gamWoli magnituri induqciis
nakadi 0Φ maqsimaluria da ga-
moiTvleba formuliT:
const=ω
d
b
a
O
'O
c constB =
sur. 35.1
109
BS=Φ 0 , sadac S _ xviiT SemosazRvruli farTobia. Tu xvia brunavs ω
kuTxuri siCqariT, maSin t droSi is Semobrundeba tωα = kuTxiT,
induqciis nakadi Semcirdeba da gaxdeba
tBS ωα coscos0 =Φ=Φ . (35.1)
(35.1) gviCvenebs, rom xviis brunvisas misi gamWoli magnituri nakadi
periodulad icvleba. (18.2)-is Tanaxmad, xviaSi aRZruli induqciis em Zala
tSitSinBSdtd ωεωωε 0==Φ
−= , (35.2)
sadac ωε BS=0 _ em Zalis maqsimaluri mniSvnelobaa, (romelsac igi iRebs
roca 1=tSinω ).
amrigad, mudmiv magnitur velSi (gamtari) xviis Tanabari brunvisas,
masSi aRiZvreba cvladi em Zala, romelic sinusis kanoniT icvleba. es em
Zala momxmarebelSi warmoqmnis sinusoidur cvlad dens
tItRR
I ωωεε sinsin 0
0 === . (35.3)
sadac R
I 00
ε= denis maqsimaluri mniSvnelobaa, xolo R _ momxmareblis wina-
Roba. (35.3) gviCvenebs, rom cvladi deni warmoadgens rxeviT process
(harmoniul rxevas), amitom, rxeviTi procesis damaxasiaTebeli sidideebis
dasaxeleba (tomi I, $36), ZalaSi rCeba cvladi denis SemTxvevaSic. saxel-
dobr, 0ε -s ewodeba em Zalis amplituda, 0I -s _ denis Zalis amplituda, ω -s
_ denis wriuli sixSire, tω -s _ cvladi denis faza. cvladi deni
xasiaTdeba agreTve periodiT ( )T da sixSiriT ( )v , amasTan vTt
ππαω 22=== .
yofili sabWoTa kavSirisa da evropis mTel rig qveynebSi
sayofacxovrebo da teqnikuri miznebisaTvis iwarmoeba cvladi deni,
romlis sixSire 50=v hercs. aSS-Si samrewvelo denis sixSire 60 hercia.
Tu em Zala ω sixSiriT icvleba, denis Zalac imave sixSiriT
Seicvleba. magram aucilebeli ar aris rom denis cvlilebis faza emTxve-
odes em Zalis cvlilebis fazas. amitom, zogad SemTxvevaSi
( )ϕω += tII sin0 , (35.4)
sadac ϕ aris fazaTa sxvaoba (fazaTa Zvra) denis Zalasa da em Zalas
Soris.
110
omis kanoni da misgan gamomdinare kirhofis kanonebi dadgenili iyo mudmivi
(stacionaruli) denisaTvis. magram es kanonebi marTebulia cvladi denisa da
ZabvisaTvisac, Tu maTi cvlileba ar xdeba Zalian swrafad. kerZod, Tu τ dro, romelic
saWiroa eleqtromagnituri SeSfoTebis∗ misaRwevad wredis yvelaze daSorebul ubnebamde,
gacilebiT naklebia cvladi denis T periodze, maSin denis Zalisa da Zabvis myisi
mniSvnelobebi wredis yvela kveTSi iqneba praqtikulad erTnairi da SesaZlebeli iqneba
maTTvis mudmivi denis kanonebis gamoyeneba. dens, romelic am pirobas akmayofilebs,
kvazistacionaruli deni ewodeba.
amrigad, denis kvazistacionarobis piroba Semdegnairad daiwereba:
T<<τ (35.5)
eleqtromagnituri SeSfoTebis gavrcelebis siCqare Zalian didia (vakuumSi
sinaTlis c siCqaris tolia). Tu manZils wredis yvelaZe daSorebul ubnamde (anu wredis
xazovan zomas) aRvniSnavT l -iT, maSin cl
≈τ da (35.5) piroba ase daiwereba:
Tcl<< , anu cTl << . magram =cT , amitom <<l
teqnikuri denisaTvis 50=v hc, 02,0=T wm; sinaTlis siCqare 5103 ⋅=c km/wm da
kvazistacionarobis piroba am SemTxvevaSi iqneba: 600010302,0 5 =⋅⋅<<l km. e.i. teqnikuri
deni CaiTvleba kvazistacionalurad, Tu wredis sigrZe ramdenime aseuli kilometriT
ganisazRvreba.
kvazistacionarobis piroba SeiZleba Sesruldes maRali sixSiris denis
SemTvevaSic, Tu wredis zoma mcirea. magaliTad, rxeviT konturSi SeiZleba aRiZvras deni,
romlis sixSire 610=v hc, e.i. periodi
610−=T wm. Tu konturis (koWas gragnilis da
SemaerTebeli sadenebis sigrZe 3=l m, maSin wm
wmm
m 88
10103
3 −=⋅
==clτ da (35.5) piroba
sruldeba.
$36. cvladi da mudmivi denis generatorebi
manqanas, romelic meqanikur energias gardaqmnis eleqtrul energiad,
eleqtromanqanuri generatori ewodeba.∗∗ mis moqmedebas safuZvlad udevs
eleqtromagnituri induqciis movlena.∗∗∗ rogorc viciT ($35), mudmiv magnitur velSi
∗ ase uwodeben eleqtromagnituri velis cvlilebas, romelic ganpirobebulia denis Zali-sa da muxtebis ganawilebis SecvliT. ∗∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan generator – mwarmoebeli. sazogadod, generatori ewodeba yovelgvar mowyobilobas, aparats an manqanas, romelic awarmoebs raime pro-duqcias (mag. karbidis generatori, orTqlis generatori), gamoimuSavebs eleqtroenergias (mag. eleqtromanqanuri generatori, magnitohidrodinamikuri generatori, galvanuri elementi, Termoelementi) an warmoqmnis eleqtrul, eleqtromagnitur, optikur, bgeriT signalebs _ rxevebs, impulsebs (mag. radiosignalebis generatori, kvanturi generatori, ultrabgeris generatori). ∗∗∗ amitomaa, rom mas xSirad induqciur generators uwodeben.
111
liTonis CarCos Tanabari brunvisas, CarCoSi aRiZvreba sididiT da mimarTulebiT cvladi
induqciis em Zala. Tu CarCos boloebze liTonis rgolebs mivarCilavT, am
ukanasknelidan, mosriale a da b musebis saSualebiT, CarCoSi aRZruli cvladi deni
SeiZleba gadaviyvanoT gare wredSi. cxadia, rom CarCos erTi brunvis dros musebis
polaroba orjer icvleba.
am principze agebuli umartivesi generatoris sqema mocemulia 36.1. suraTze.
generatorebis momWerebze maRali Zabvis misaRebad iReben ara erT xvias, aramed
mimdevrobiT SeerTebul xviaTa did ricxvs _ gragnils.
cvladi denis generatoris zemoaRwerili tipi,
romelSic magnituri sistema (induqtori) uZravia, xo-
lo gragnili, romelSic aRiZvreba cvladi deni (Ruza)
moZravi, didi simZlavris misaRebad ar gamoiyeneba. saqme
imaSia, rom didi Zabvis SemTxvevaSi mosriale musebsa da
rgolebs Soris adgili aqvs Zlier naperwklur gan-
muxtvas, romelsac SeuZlia mwyobridan gamoiyvanos gene-
ratori. amitom, cvladi denis generatorebSi, gragnili
(Ruza) magrdeba uZravad, xolo magnituri sistema
(induqtori) mohyavT brunviT moZraobaSi. manqanis uZrav nawils statori ∗ ewodeba, xolo
moZravs _ rotori. ∗ ∗ unda aRiniSnos, rom induqtori, rogorc wesi, eleqtromagnits
warmoadgens, romelic mudmivi deniT ikvebeba. amitom mosriale musebi da rgolebi
aqac saWiroa. magram eleqtromagnitis damamagnitebeli deni mniSvnelovnad sustia
generatoris mier gamomuSavebul denze, amitom kontaqtebis mwyobridan gamosvlis
albaTobac bevrad naklebia.
Tu Cvens mier ganxilul manqanaSi rgolebs SevcvliT naxevarrgolebiT, gare
wredSi miviRebT mudmivi mimarTulebis dens. aseT manqanas mudmivi denis generatori ewo-
deba. misi sqema mocemulia 36.2 suraTze.
suraTidan Cans, rom im momentSi, rodesac CarCoSi deni icvlis mimarTulebas, naxe-
varrgolebi musebs Seicvlian. amitom gare wredSi dens mudam erTi da igive mimarTuleba
eqneba. denis sidide ki mudam icvleba ise, rogorc ic-
vleba sinusis funqcia 0 -dan 180 -mde. aseT dens
gamarTuli pulsirebuli deni ewodeba. 36.3 suraTze
naCvenebia gare wredSi gamavali aseTi pulsirebuli
denis grafiki. punqtir-sinusoidiT gamosaxulia denis
grafiki CarCoSi.
zemoaRwerili wesiT CarCos boloebze mirCi-
luli naxevarrgolebi umartives koleqtors warmoad-
gens, xolo misi saSualebiT cvladi denis gamarTvas
koleqtoruli gamarTva ewodeba. amrigad, mudmivi
denis generatoris umartivesi modeli cvladi denis
∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan stator _ dgoma. ∗∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan rotore _ brunva.
112
generatorisagan gansxvavdeba mxolod gansakuTrebuli avtomaturi (meqanikuri)
gadamrTveliT _ koleqtoriT.
denis pulsacia Semcirdeba anu ufro `gasworebul~ dens miviRebT, Tu erTi xviis
nacvlad aviRebT 2,3,4 da a.S. xvias. Sesabamisad mogvixdeba koleqtoris ara erTi, aramed
2,3,4 da a.S. wyvilis gamoyeneba. 36.4 suraTze mocemulia denis cvlilebis grafiki (msvili
mrudi) im SemTxvevisaTvis, rodesac aRebulia mimdevrobiT SeerTebuli ori marTkuTxa
CarCo, romelTa gverdebi Ruzaze Tanabradaa ganawilebuli. denis cvlilebis grafiki Ti-
Toeul xviaSi gamoisaxeba erTi da imave mrudiT (suraTze wvrili wirebi), magram TviT
mrudebi wanacvlebulia erTmaneTis mi-
marT periodis meoTxediT. denis saer-
To sidide yovel momentisaTvis miiRe-
ba orive mrudis ordinatebis Sekre-
biT.
mudmivi denis Tanamedrove gene-
ratoris Ruza metad rTuli, Caketili
sistemaa. igi Sedgeba didi raodenobis
(ramdenime aTeuli) calke naxvevebisa-
gan _ seqciebisagan, romlebic Cawyobi-
lia Ruzis doluri gularis kiloeb-
Si da firfitovani koleqtorisagan.
koleqtoris firfitebis ricxvi udris
seqciebis ricxvs. koleqtoris yovel
firfitasTan mierTebulia erTi seqci-
is bolo da meoris dasawyisi. seqcie-
bis didi raodenoba uzrunvelyofs
praqtikulad mudmiv dens momxmarebelSi.
$37. cvladi denis sruli wredi
ganvixiloT cvladi denis sruli wredi. es eleqtruli wredis
yvelaze zogadi SemTxvevaa, vinaidan igi Seicavs wredis yvela elements _
R omur winaRobas,∗ L induqciurobis koWas da C tevadobis kondensators
(sur. 37.1). vTqvaT, wredSi CarTuli cvladi denis wyaro icvleba
harmoniuli kanoniT:
tωεε sin0=
miviRoT denis Zalis gamosaTvleli formula. rodesac K CamrTvels
CavrTavT, wredSi gaivlis I deni, romelic gamoiwvevs Zabvis vardnas R
∗ omur winaRobas aqamde ubralod winaRobas vuwodebdiT. misi axali saxelwodeba dakavSirebulia imasTan, rom cvladi denis wredSi gvxvdeba sxva saxis winaRobebic.
t
I
sur. 36. 3
113
winaRobaze ( )IR da C kondensatorze ( )21 ϕϕ −=u . kirxhofis meore kanonis
Tanaxmad, Caketil wredSi ZabvaTa vardnis jami wredSi moqmed em ZalTa
jamis tolia. Cvens wredSi moqmedebs ori em Zala: 1. wredSi CarTuli denis
wyaros em Zala tωεε sin0= da 2. denis cvlilebis Sedegad L koWaSi
aRZruli TviTinduqciis em Zala dtdILS −=ε .
amrigad, kirxhofis meore kanonis Tanaxmad
gveqneba:
dtdILtUIR −=+ ωε sin0 .
magram kondesatoris tevadobis ganmartebis
Tanaxmad CqU = , amitom
dtdILtq
CIR −=+ ωε sin1
0 .
gavawarmovoT miRebuli toloba droiT da gaviTvaliswinoT rom
Idtdq
= , gveqneba:
tICdt
dIRdt
IdL ωωε cos102
2
=++ (37.1)
miviReT meore rigis diferencialuri gantoleba, zustad iseTi,
rogoric gvqonda iZulebiTi meqanikuri rxevebis ganxilvis dros (tomi I,
$41). amitom, mis amoxsnas (romlis Sesrulebasac mkiTxvels vTavazobT) Cven
ar gavimeorebT. ubralod mivuTiTebT amoxsnis gzas:
davuSvaT, (37.1) gantolebis amoxsnas aqvs saxe:
( )ϕω −= tII sin0 , (37.2)
sadac 0I aris cvladi denis amplituda, xolo ϕ _ fazaTa sxvaoba denis
Zalasa da em Zalas Soris. maT mniSvnelobebs vipoviT moTxovnidan, rom
roca (37.2) funqcias CavsvamT (37.1) gantolebaSi, igi unda gadaiqces
igiveobad. amisaTvis (37.2) gavawarmooT orjer, I -s da misi warmoebulis
mniSvnelobebi SevitanoT (37.1) gantolebaSi da movaxdinoT ( )ϕω −tsin -s da
( )ϕω −tcos -s gaSla.∗ miviRebT raRac gantolebas. es gantoleba rom
igiveobas warmoadgendes, saWiroa tolobis orive mxares tωsin -sTan da
tωcos -sTan mdgomi koeficientebi iyos erTmaneTis toli. es moTxovna
∗ ( ) ( ) ϕωϕωϕωϕωϕωϕω sinsincoscoscos;sincoscossinsin ⋅+⋅=−⋅−⋅=− tttttt .
k 21 ϕϕ
c
L~ε
sur. 37.1.
R
114
mogvcems or gantolebas, romelTa amoxsniT miiReba Semdegi mniSvnelobebi
fazaTa sxvaobisa da amplitudisaTvis:
RC
Ltg ω
ωϕ
1−
= (37.3) 2
2
00
1⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −+
=
ωω
ε
CLR
I (37.4)
Tu fazaTa sxvaobisa da amplitudis miRebul mniSvnelobebs SevitanT
(37.2)-Si, miviRebT cvladi denis srul wredSi denis Zalis gamosaTvlel
formulas:
⎟⎟⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜⎜⎜
⎝
⎛ −−
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −+
=R
CL
arctgt
CLR
I ωω
ω
ωω
ε1
sin1 2
2
0 ∗
ganvixiloT kerZo SemTxvevebi.
1. cvladi denis wredi Seicavs mxolod omur winaRobas, e.i.
0,0 =≠ LR da ∞=C . es ukanaskneli gamomdinareobs im faqtidan, rom, Tu
wredi ar Seicavs kondensators, rac niSnavs, rom igi Secvlilia uwyveti
gamtariT, maSin damatebiTi potencialTa sxvaoba ar warmoiqmneba, anu
021 =−= ϕϕu . magram Cqu = da radgan 0≠q , maSasadame, ∞=C .∗∗
(37.3) tolobidan gamomdinareobs, rom am SemTxvevaSi 0=ϕtg da 0=ϕ .
maSasadame, rodesac wredi Seicavs mxolod omur winaRobas, fazaTa sxvao-
ba em Zalasa da denis Zalas Soris nu-
lis tolia, anu isini irxevian erTna-
ir fazebSi, rac niSnavs imas, rom erT-
droulad aRweven amplitudur da nu-
lovan mniSvnelobebs (sur. 37.2). garda
amisa, (37.4) tolobis Tanaxmad, am dros
RI 0
0ε
= da (37.2)-dan miviRebT ( )0=ϕ :
∗ gavixsenoT, rom xarctg aris kuTxe, romlis tangensi x -is tolia. Cveulebriv, am
Canaweris dros, kuTxe gamosaxeba ara gradusul, aramed radialur zomebSi. ∗∗ igive Sedegi SeiZleba Semdegnairadac aixsnas: kondensatoris firfitebis erTmaneTTan miaxloebiT kondensatoris tevadoba izrdeba da rodesac isini erTmaneTs Seexeba (anu
rodesac kondensatori, rogorc aseTi, ispoba) maT Soris manZili 0=d da ∞==d
SC
εε 0 .
t
I
sur. 37. 2
I
ε ε
115
RRt
tII εωεω ===
sinsin 0
0 ,
e.i. sruldeba omis kanoni im saxiT, rogorc es mudmivi denisaTvis
gvqonda.
aqve aRvniSnoT, rom rodesac cvladi denis wredi Seicavs
mimdevrobiT SeerTebul wredis yvela elements, omis kanoni sruldeba
denis Zalis mxolod amplituduri (da rogorc Semdeg vnaxavT, efeqturi)
mniSvnelobisaTvis (formula 37.4), sadac sidides 2
2 1⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −+=
ωω
CLRZ
wredis sruli winaRoba an impedansi∗ ewodeba.
2. cvladi denis wredi Seicavs mxolod L induqciurobis koWas,∗∗
e.i. 0,0 =≠ RL da ∞=C .
(37.3)-dan ∞==R
Ltg ωϕ da 2πϕ = . amitom ⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −=
2sin0
πω tII .
maSasadame, rodesac wredi Seicavs mxolod induqciurobis koWas,
denis Zala CamorCeba eleqtromamoZravebel Zalas 2π-is toli faziT.∗∗∗ Ca-
morCena 2π faziT grafikulad mocemulia 37.3 suraTze.∗∗∗∗
(37.4)-dan gamomdinareobs, rom
omis kanons am SemTxvevaSi aqvs
Semdegi saxe: ωεL
I 00 = , anu winaRobis
rols asrulebs sidide ωL . mas
ewodeba induqciuri winaRoba da
aRiniSneba LR -iT:
∗ impedansi, romelic cvladi denis wredis sruli winaRobis moZvelebuli saxelwodebaa, warmodgeba inglisuri sityvidan impedance _ laT. imedio _ vewinaaRmdegebi. ∗∗ SemaerTebeli gamtarebis R omuri winaRoba imdenad mcirea, rom SeiZleba misi ugulebelyofa.
∗∗∗ Tu wredi Seicavs omur winaRobasac, maSin R
Ltg ωϕ = , e.i. am dros CamorCena
RLarctg ωϕ = -is tolia, rac
2π
-ze naklebia. maSasadame, omuri winaRobis arseboba
amcirebs fazaTa sxvaobas.
∗∗∗∗ gavixsenoT, rom tt ωπω cos2
sin ∓∓ =⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
.
116
ω⋅= LRL (37.6)
rogorc misi gamosaxuleba gviCvenebs, induqciuri winaRoba sixSiris
proporciulia. mudmivi denis SemTxvevaSi 0=ω da induqciuri winaRobac
nulis tolia. cxadia, LR -s aqvs winaRobis ganzomileba ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛==amperi
volti
0
0
IRL
ε
da izomeba omebiT. magaliTad, induqciuri winaRoba 1 henri induqciurobis
mqone koWasi, romelic CarTulia 50=v herci sixSiris cvladi denis
wredSi, tolia: omi.wm
1
a
vwm3143142 ==== vLLRL πω 5000=v herci sixSiris
dros imave koWas induqciuri winaRoba izrdeba 31400 omamde.
3. cvladi denis wredi Seicavs mxolod C tevadobis
kondensators, e.i. 0, =∞≠ RC da 0=L .
(37.3)-dan −∞=−=R
Ctg ωϕ
1
da 2πϕ −= . amitom ⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +=
2sin0
πω tII .
maSasadame, rodesac wredi Seicavs mxolod tevadobas, denis Zala win
uswrebs em Zalas 2π faziT, an droSi
4T-iT.
winswreba 2π faziT grafikulad mocemulia (37.4) suraTze.
winswreba faziT Semdegnairad aixsneba:
kondensatoris denis wyarosTan mier-
TebisTanave ( 0=t , Zabva kondensatoris
Semonafenebze 0=u ), imis gamo, rom
SemaerTebeli gamtarebis winaRoba
praqtikulad nulis tolia, deni maSinve iRebs
maqsmimalur mniSvnelobas ( )0II = . iwyeba kon-
densatoris damuxtva. kondensatoris damux-
tvasTan erTad Zabva mis Semonafenebze
TandaTan izrdeba, ewinaaRmdegeba ra muxtebis Semdgom modinebas. amitom, deni wredSi
TandaTan mcirdeba, miuxedavad imisa, rom wyaros em Zala TandaTan izrdeba. rodesac 4T
drois Semdeg em Zala miaRwevs maqsimalur mniSvnelobas ( )0εε = , Zabva kondensatoris
Semonafenebze maqsimaluria da tolia 0ε -is ( )0ε=u . cxadia, am dros muxtebis modineba
Semonafenebze Sewydeba da deni gaxdeba nulis toli. amrigad, sawyis momentSi deni iyo
117
maqsimaluri, em Zala ki minimaluri ( )0=ε . 4T
drois Semdeg denis Zala minimaluria
( )0=I , em Zala ki _ maqsimaluri. amis Semdeg iwyeba kondensatoris ganmuxtva, deni
TandaTanobiT izrdeba (sapirispiro mimarTulebiT, em Zala ki _ mcirdeba. 2T
drois
Semdeg deni maqsimaluria, em Zala ki minimaluri da a.S.
(37.4)-dan gamomdinareobs, rom omis kanons am SemTxvevaSi aqvs saxe:
ω
ε
CI
10
0 = , anu winaRobis rols asrulebs sidide ωC1
. mas ewodeba
tevaduri winaRoba da aRiniSneba CR -Ti:
ωCRC
1= (37.7)
rogorc misi gamosaxuleba gviCvenebs, tevaduri winaRoba sixSiris ukupro-
porciulia. mudmivi denisaTvis 0=ω da ∞=CR . e.i. kondensatori mudmiv
dens ar atarebs. cxadia, SI sistemaSi tevaduri winaRobac izomeba omebiT.
magaliTad tevaduri winaRoba fmkf 51010 −==C tevadobis kondensatorisa,
romelic CarTulia 50=v hc sixSiris cvladi denis wredSi, tolia:
31810314
1211
5 ≈⋅
=== −vCCRC πω
omi. 5000=v hc sixSiris dros imave kondensa-
toris tevaduri winaRoba mcirdeba ~ 3 omamde.
unda aRiniSnos, rom induqciuri da tevaduri winaRobebi analogiuria
omuri winaRobisa mxolod denis Zalis amplitudaze moqmedebis
TvalsazrisiT. gansaxvaveba ki mdgomareobs imaSi, rom:
1. induqciuri da tevaduri winaRobebi warmoqmnian fazaTa sxvaobas
denis Zalasa da em Zalas Soris, agreTve damokidebuli arian sixSireze.
omuri winaRoba ki ar warmoqmnis fazaTa sxvaobas da arc sixSirezea
damokidebuli.
2. omur. winaRobaze xdeba energiis gamoyofa joulis siTbos saxiT,
induqciur da tevadur winaRobebze ki energia ar gamoiyofa.∗ amis gamo
∗ saqme imaSia, rom energia, romelic periodulad ixarjeba kondensatoris Semonafenebs Soris eleqtruli velis Seqmnaze (misi damuxtvis dros), imave raodenobiT da imave periodulobiT brundeba wredSi am velis mospobisas (misi ganmuxtvis dros). zustad aseve, energia, romelic periodulad ixarjeba magnituri velis Seqmnaze induqciurobis koWaSi (denis zrdis dros), imave raodenobiT da imave periodulobiT brundeba wredSi am magnituri velis mospobisas (denis Semcirebis dros). sinamdvileSi energiis mcire danakargebs mainc aqvs adgili kondensatoris eleqtruli velisa da koWas magnituri velis energiis gabnevis gamo, koWas omur winaRobaze (romelic mcire, magram nulisagan gansxvavebulia) joulis siTbos gamoyofis gamo da sxv.
118
omur winaRobas uwodeben aqtiur winaRobas, induqciur da tevadur
winaRobebs ki _ reaqtiuls.
(37.4)-dan gamomdinareobs, rom Tu wredi Sedgeba mimdevrobiT Seer-
Tebuli L induqciurobis koWasa da C tevadobis kondensatorisagan, maSin
wredis reaqtiuli winaRoba induqciuri da tevaduri winaRobebis sxvaobis
tolia: ω
ωχC
L 1−= .
$ 38. ZabvaTa rezonansi
(37.3) da (37.4) formulebi gadavweroT Cvens mier SemoRebuli
aRniSvnebis Sesabamisad:
R
RRtg CL −=ϕ . (38.1)
( )22
00
CL RRRI
−+=
ε. (38.2)
(38.1) gviCvenebs, rom Tu CL RR > , maSin 0>ϕtg da 0>ϕ ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ <<
20 πϕ ,
xolo Tu CL RR < , maSin 0<ϕtg da 0<ϕ ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ <<− 0
2ϕπ
. e.i. denis Zala
garkveuli faziT CamorCeba an win uswrebs em Zalas imis mixedviT, Tu
romeli winaRobaa meti _ induqciuri Tu tevaduri. gansakuTrebiT
sainteresoa SemTxveva, roca
CL RR = . (38.3)
maSin, (38.1)-dan 0=ϕtg da 0=ϕ . e.i. fazaTa sxvaoba denis Zalasa da em
Zalas Soris ara marto maSin aris nulis toli, roca wredSi CarTulia
mxolod omuri winaRoba, aramed maSinac, roca wredi Seicavs (mimdevrobiT
SeerTebul) yvela elements da sruldeba (38.3) piroba.
garda amisa, am dros wredis reaqtiuli winaRoba ( )CL RR −=χ nulis
tolia, sruli winaRoba Z minimaluria ( )RZZ == min , xolo denis Zalis am-
plituda R
I 00
ε= _ maqsimaluri. am movlenas eleqtruli rezonansi ewo-
deba. rezonansis pirobas gamosaxavs (38.3) toloba, saidanac gavigebT
rezonansul sixSires ( )rezω , Tu masSi SevitanT LR -sa da CR -s
mniSvnelobebs:
119
rez
rez ωω
CL 1
= , saidanac LC1
=rezω . (38.4)
rac naklebia wredis aqtiuri winaRoba ( )R , miT metia rezonansuli ampli-
tudis sidide, an, rogorc amboben xolme, miT ufro mkveTria rezonansi
(sur. 38.1).
denis Zalis gazrdasTan er-
Tad rezonansis dros mkveTrad iz-
rdeba Zabva (Zabvis vardna) induqci-
urobis koWaze da kondensatorze.
maqsimaluri Zabva induqciurobis
koWaze da kondesatorze (roca
rezωω = ) Sesabamisad tolia:
;0000 C
LR
LIRIu LLε
ω === rez
;1 0000 C
LRC
IRIu CCε
ω===
rez
rogorc vxedavT, Zabvis amplitudebi induqciurobis koWaze da
kondensatorze erTmaneTis tolia, magram fazebi aqvT sawinaaRmdego (Zabva
induqciurobaze denis Zalas uswrebs 2π faziT, xolo Zabva kondensatorze
CamorCeba denis Zalas 2π faziT), ris gamoc isini erTmaneTs akompensireben
da mTel Caketil wredSi Zabvis vardna ganisazRvreba Zabvis vardniT
aqtiur winaRobaze ( )RIuR 0= , romelic wredSi CarTuli em Zalis tolia.∗
Tu wredis aqtiuri winaRoba mcirea ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛<<
CLR , maSin Zabvis amplitu-
dam induqciurobis koWaze da kondensatorze SeiZleba bevrad gadaaWarbos
wyaros em Zalis amplitudas ( 00 ε>>Lu da 00 ε>>Cu ).
wina paragrafSi moyvanili magaliTebidan Cans, rom sixSire 50=v hc ( )hc314=ω ,
warmoadgens rezonansul sixSires wredisaTvis, romelic Sedgeba mimdevrobiT SeerTebuli
=L 1hn-is toli induqciurobis koWasagan da =C 10mkf-is toli tevadobis
∗ kirxhofis meore kanonis Tanaxmad CLR uuu ++=ε . rezonansis dros Lu da Cu
erTmaneTs akompensirebs, amitom Ru=ε .
O ω
0I
sur. 38. 1
123 RRR <<
1R
rezω
2R 3R
120
kondesatorisagan. am SemTxvevaSi 315≈= CL RR om. Tu wredis aqtiuri winaRoba =R 10oms,∗
xolo wredSi CarTuli denis wyaros em Zalis amplituda =0ε 180volts (es niSnavs, rom
em Zalis efeqturi mniSvneloba =efε 127v. ix. Semdegi paragrafi), maSin denis Zalis
amplituda 1800 ==
RI
εa, xolo Zabvebis amplitudebi induqciurobis koWaze da
kondensatorze toli iqneba:
5670315180000 =⋅==== CLCL RIRIuu v.
aqtiuri winaRobis SemcirebiT denis Zalis amplituda da Sesabamisad ZabvaTa
amplitudebi reaqtiul winaRobebze izrdeba. mag. Tu =R 1oms, maSin =0I 180v da
5670000 == CL uu v.
vinaidan ganxilul SemTxvevaSi Zabvis vardna induqciurobis koWaze
da kondensatorze mkveTrad izrdeba da amasTan isini wredSi mimdevrobiT
arian CarTuli, eleqtruli rezonansis am
saxes ewodeba ZabvaTa rezonansi (mimdevrobi-
Ti rezonansi).
arsebobs eleqtruli rezonansis meore saxe,
romelsac denebis rezonansi (paraleluri rezonansi)
ewodeba. amas maSin aqvs adgili, roca induqciurobis L
koWa da C tevadobis kondensatori paraleluradaa Car-
Tuli (sur. 38.2). rezonansuli sixSire am SemTxvevaSic
(38.4) tolobidan ganisazRvreba. paraleluri rezonansi
rezonansis gansakuTrebuli saxea, romelsac antirezonansic ki SeiZleba ewodos. saqme
imaSia, rom am dros paralelur StoebSi gamavali denebis amplitudebi aRweven udides
mniSvnelobas, magram imyofebian sawinaaRmdego fazebSi, amitom gare wredSi amplituda im
I denisa, romelic calkeul StoebSi denebis algebruli jamis tolia, aris minimaluri.
idealur SemTxvevaSi, roca Stoebis aqtiuri winaRoba nulis tolia, iqneba nulis toli.
swored am movlenas, anu gare wredSi mkveTr Semcirebas denis Zalisa, romelic kvebavs
paralelurad CarTul kondensatorsa da induqciurobis koWas, rodesac modebuli Zabvis
sixSire uaxlovdeba rezonansul sixSires, ewodeba denebis rezonansi (paraleluri
rezonansi). sazogadod, paraleluri rezonansi (iseve rogorc mimdevrobiTi) miT ufro
mkveTrad gamoisaxeba, rac naklebia wredis aqtiuri winaRoba.
∗ am SemTxvevaSi sruldeba piroba CLR << .
L
sur. 38. 2
c tωεε sin~ 0=
121
$39. simZlavre cvladi denis wredSi
eleqtruli simZlavre aris fizikuri isdide, romelic axasiaTebs
eleqtruli energiis gadacemis an gardaqmnis siCqares.
rogorc viciT (tomi I, $133), mudmivi denis Caketil wredSi gamoyofi-
li simZlavre denis Zalisa da em Zalis namravlis tolia:
εIP = . (39.1)
drois Zalian mcire intervalSi cvladi denic SeiZleba CaiTvalos
mudmivad, amitom cvladi denis myisi simZlavre imave (38.1) formuliT
ganisazRvreba, oRond ( )ϕω −= tII sin0 da tωεε sin0= . maSasadame, cvladi
denis myisi simZlavrisaTvis gveqneba:
( )ϕωωε −⋅= ttIP sinsin00 . (39.2)
praqtikuli miznebisaTvis sainteresoa vicodeT simZlavris ara myisi,
aramed saSualo mniSvneloba mravali periodis Semcveli didi drois gan-
mavlobaSi. amisaTvis sakmarisia ganvsazRvroT saSualo simZlavre erTi
periodis ganmavlobaSi, radgan momdevno periodebSic simZlavre cxadia,
igive iqneba.
am amocanas advilad gadavwyvetT, Tu gamoviyenebT ori sinusis
namravlis formulas:
( ) ( )[ ]βαβαβα +−−=⋅ coscos21sinsin .
Cven SemTxvevaSi ( )ϕωβωα −== tt, , amitom (39.2) formula
Semdegnairad gadaiwereba:
( )[ ]ϕωϕε −−= tIP 2coscos21
00 . (39.3)
(39.3) formulaSi droze mxolod frCxilebSi moTavsebuli meore
wevria damokidebuli. periodis ganmavlobaSi misi saSualo mniSvneloba
udris nuls: ( ) 02cos =−ϕω t . amitom periodis ganmavlobaSi saSualo
simZlavrisaTvis miviRebT:
ϕε cos21
00IP = . (39.4)
visargebloT dayvanis cnobili formuliT: ϕ
ϕ21
1costg+
= da gavixse-
noT, rom R
RRtg CL −=ϕ . maSin
( )22cos
CL RRR
R
−+=ϕ . ϕcos -s miRebuli mniSvne-
122
loba SevitanoT (39.4)-Si da gaviTvaliswinoT, rom (38.2)-is Tanaxmad
( )0
022
IRRR CL
ε=−+ . miviRebT: RIP 2
021
= . SemoviRoT aRniSvna 20I
I =ef , maSin
RIP 2ef= . (39.5)
Tu deni wredSi ar asrulebs meqanikur muSaobas, maSin saSualo
simZlavre gamoiyofa aqtiur winaRobaze siTbos saxiT.
sasrul t droSi denis mier gamoyofili siTbos raodenobisaTvis
gveqneba:
RtItPQ 2ef== . (39.6)
miRebuli formula SevadaroT mudmivi I denis mier imave R aqtiur
winaRobaze imave t droSi gamoyofili siTbos raodenobis formulas
(joul-lencis kanoni):
RtIQ 2' = . (39.7)
am Sedarebidan Cans, rom Tu 'QQ = , maSin II =ef . efI -s ewodeba
cvladi denis Zalis moqmedi anu efeqturi mniSvneloba. am dasaxelebas
safuZvlad udevs is faqti, rom igi iZleva iseTive energetikul efeqts,
rogorc misi toli mudmivi deni. amrigad, cvladi denis Zalis moqmedi
anu efeqturi mniSvneloba ewodeba iseTi mudmivi denis Zalas,
romelic imave winaRobaze da imave droSi gamoyofs iseTive siT-
bos raodenobas, rogorsac mocemuli cvladi deni.
analogiurad ganisazRvreba em Zalisa da Zabvis efeqturi
mniSvnelobebi:
2;
200 u
u == efef
εε .
amitom cvladi denis saSualo simZlavrisaTvis (39.4) formulis
safuZvelze sabolood gveqneba:
ϕε cos⋅⋅= efefIP . (39.8) miRebuli formula gviCvenebs, rom saSualo simZlavre, garda denis
Zalisa da em Zalisa, damokidebulia kidev fazaTa sxvaobaze I -sa da ε -s
Soris. simZlavre maSinaa maqsimaluri, roca 1cos =ϕ , anu roca 0=ϕ . amas
ki, rogorc viciT, adgili aqvs or SemTxvevaSi:
1. roca wredSi CarTulia mxolod omuri winaRoba. es SemTxveva
praqtikul interess ar warmoadgens.
2. roca wredSi CarTulia yvela elementi, magram sruldeba rezonansis
piroba CL RR = .
123
Tu wredi Seicavs mxolod reaqtiul winaRobas ( )0=R , maSin 0cos =ϕ da saSualo
simZlavre nulis tolia, ra sididisac ar unda iyos denis Zala da em Zala. es imiT
aixsneba, rom energia, romelsac wyaro awvdis wreds periodis meoTxedis ganmavlobaSi
(vTqvaT, kondensatoris damuxtvisas), ukanve ubrundeba wyaros periodis meore meoTxedSi
(kondensatoris ganmuxtvisas).
vinaidan cvladi denis saSualo simZlavre ϕcos -s proporciulia,
ϕcos -s uwodeben simZlavris koeficients. gamoTqma `gaizarda wredis ϕcos ~
niSnavs, rom gaizarda cvladi denis wredSi gamoyofili simZlavre. cvladi
denis wredebis proeqtirebisas induqciur da tevadur datvirTvebs
iseTnairad arCeven, rom ϕcos axlos iyos erTTan. ϕcos -s umciresi
dasaSvebi mniSvneloba daaxloebiT 0,85-ia.
Tu (38.2) formulis orive mxares gavyofT 2 -ze, amplituduri
mniSvnelobebi Seicvleba efeqturiT:
( )22
CL RRRI
−+= ef
ef
ε (39.10)
maSasadame, cvladi denis SemTxvevaSi omis kanoni sruldeba denis
Zalis da em Zalis ara marto amplituduri, aramed efeqturi
mniSvnelobebisaTvisac.
gavarkvioT, Tu ratom avirCieT cvladi denis dasaxasiaTeblad misi siTburi
moqmedeba. saqme imaSia, rom cvladi denis daxasiaTeba misi saSualo mniSvnelobiT ar
SeiZleba, vinaidan saSualo mniSvneloba periodis ganmavlobaSi nulis tolia. sazogadod,
cvladi denis daxasiaTeba ar SeiZleba arc erTi iseTi movleniT, romlis damaxasiaTebeli
fizikuri sidide icvlis niSans denis Zalis mimarTulebis Secvlis dros (mag. magnitur
velSi deniani konturis gadaxra, eleqtrolizis dros gamoyofili nivTierebis raodenoba
da sxva). cvladi denis daxasiaTeba misi amplituduri mniSvnelobiT principSi
SesaZlebelia, magram praqtikulad Znelia iseTi xelsawyos ageba, romelic uSualod am
sidides gazomavda. maSasadame, cvladi denis dasaxasiaTeblad unda gamoviyeneoT misi
iseTi moqmedeba, romelic denis mimarTulebaze ar aris damokidebuli da mudmiv densac
axasiaTebs. aseTia denis siTburi moqmedeba _ gamoyofili siTbos raodenoba denis Zalis
kvadratis proporciulia da e.i. denis mimarTulebaze damokidebuli ar aris. amitomaa,
rom denis siTburi moqmedebis safuZvelze SemoviReT misi damaxasiaTebeli sidide _ denis
Zalis efeqturi mniSvneloba. roca laparakia cvladi denis Zalis, Zabvis an em Zalis
konkretul mniSvnelobebze, am sidideebis efeqturi mniSvnelobebi igulisxmeba.
cvladi denis eleqtrosazomi xelsawyo gviCvenebs swored cvladi denis Zalis,
Zabvis an em Zalis efeqtur mniSvnelobas, romelic 2 -jer naklebia mis amplitudur
mniSvnelobaze. amitom xelsawyos gaangariSeba saWiroa im varaudiT, rom
zemoTCamoTvlili sidideebi calkeul momentebSi aRwevs 2 -jer met mniSvnelobebs.
124
$40. samfaziani deni
Cven mier $35-Si ganxilul cvlad dens (romelic generatoris erTi eleqtro-
mamoZravebeli Zalis mieraa Seqmnili) erTfaziani deni ewodeba. erTfazianma denma, rigi
mizezebis gamo, romlebzec qvemoT gveqneba saubari, ver hpova iseTi farTo gamoyeneba,
rogorc e.w. samfazianma denma, romelic dReisaTvis eleqtroenergiis warmoebis, gadace-
misa da gamoyenebis denis ZiriTad sistemas warmoadgens.
samfaziani deni ewodeba iseTi sami erTfaziani denis erTobliobas,
romlebsac toli amplitudebi da sixSireebi aqvT, fazebiT ki wanacvle-
bulni arian erTimeoris mimarT 120° -iT ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −iTπ
32
, an droSi _ 31 periodiT.
aseTi xasiaTis denebi miiReba denis samfaziani generatoris saSualebiT, romlis
sqema mocemulia 40.1 suraTze: generatoris statorze (4) moTavsebulia sami erTnairi
gragnili (`polusuri gragnilebi~) 1, 2, 3, romlebsac generatoris fazebi ewodeba da
romlebic wanacvlebulia erTmaneTis mimarT 120°-iT (anu wrewiris mesmediT). rotors,
isevev rogorc erTfaziani generatoris SemTxvevaSi, warmoadgens mudmivi magniti an
eleqtromagniti (5). rotoris brunvisas TiToeul gragnilSi aRiZvreba cvladi em Zala,
romelTac erTnairi sixSire da apmlituda aqvT, magram wanacvlebulni arian erTmaneTis
mimarT π32
faziT, an droSi _ periodis mesamediT:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −== πωεεπωεεωεε
34sin,
32sin,sin 030201 ttt . (40.1)
vTqvaT, TiToeuli gragnilis wredSi CarTulia toli sididis 321 ,, RRR omuri
winaRobebi (`simetriuli datvirTva~), maSin am wredSi miviRebT toli sididis denebs,
romlebic fazebiT saTanado em Zalebs emTxveva:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −== πωπωω
34sin,
32sin,sin 030201 tIItIItII . (40.2)
amrigad, samfaziani denis generatori warmoadgens sami Cveulebrivi (erTfaziani)
cvladi denis generatoris erTobliobas. misi TiToeuli gragnili warmoadgens
eleqtroenergiis damoukidebel wyaros da SeiZleba SeerTebul iqnes calkeul momxmare-
belTan, risTvisac saWiro iqneba eqvsi gamtari _ sam gamtarSi
deni midis denis wyarodan momxmarebelTan, danarCen samSi ki
ukan brundeba. aseTi damoukidebeli sistemebi (rodesac
generatoris calkeuli fazebi erTmaneTTan eleqtrulad
dakavSirebulni ar arian) praqtikaSi TiTqmis ar gamoiyeneba,
vinaidan aRmoCnda, rom samfaziani generatoris gragnilebis
garkveuli wesiT SeerTebisas, miiReba sami an oTxgamtariani
sistemebi, rac ekonomikurad gacilebiT xelsayrelia. arse-
bobs gragnilebis SeerTebis ori wesi: `varskvlaviseburad~ da
~samkuTxedad~.
125
varskvlaviseburad SeerTebas miviRebT, Tu generatoris samive gragnilis
boloebs SevaerTebT erT saerTo A wertilSi, romelsac nulovani an neitraluri werti-
li ewodeba, xolo dasawyisebs miv-
uerTebT momxmarebelTan (Cven Sem-
TxvevaSi 321 ,, RRR winaRobebTan)
mimyvan I, II, III sadenebs. Tu winaRo-
bebsac SevaerTebT varskvlavisebu-
rad, miviRebT sur. 40.2-ze gamosaxul
sqemas.
momxmarebelTan (datvirTvebTan)
SemaerTebel I, II, III sadenebs xazis
sadenebi ewodeba, xolo nulovani
wertilebis SemaerTebel AB sadens
_ nulovani (neitraluri) sadeni.
Zabvebs xazis sadenebs Soris da am sadenebSi gamaval denebs xazurs uwodeben, xolo
dens, romelic gadis generatoris fazis gragnilebsa da datvirTvis fazebSi, agreTve maT
Zabvebs _ fazurs. amrigad fazuri Zabva generatoris fazis Zabvaa (romelic sur. 40.2-ze
moyvanili sqemis Tanaxmad nulovan sadensa da nebismier xazis sadens Soris arsebuli
Zabvis tolia), xolo xazuri Zabva generatoris fazebs Soris arsebuli Zabvaa. suraTidan
Cans agreTve, rom varskvlaviseburi SeerTebis dros xazuri da fazuri denebi erTmaneTis
tolia ( )fx II = , xolo xazuri da fazuri Zabvebi erTmaneTisagan gansxvavdeba.
gamoviTvaloT nulovan sadenSi gamavali 321 ,, III denebis jami im SemTxvevi-
saTvis, roca datvirTvis winaRobebi erTmaneTis tolia. maSin 321 ,, III denebic sididiT
toli iqneba da gamoiTvleba (40.2) formulebiT. SevkriboT jer 1I da 2I . amisaTvis
gamoviyenoT trigonometriidan cnobili ori kuTxis sinusis jamis formula:
2cos
2sin2sinsin βαβαβα −
⋅+
=+ ; Cven SemTxvevaSi πωβωα32, −== tt , amitom
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −+=+
3sin
3cos
3sin2
32sinsin 000021
πωππωπωω tItItItIII .
davumatoT am jams 3I :
02
cos65sin2
34sin
3sin 000321 =⋅⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −+⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −=++
ππωπωπω tItItIIII .
e.i. am SemTxvevaSi AB sadenSi deni nulis tolia (amitom uwodeben mas nulovan
sadens) da igi saWiro aRar aris. amrigad, roca datvirTvis winaRobebi erTmaneTis tolia
generatoris momxmarebelTan samfaziani denis misayvanad eqvsis nacvlad sami sadenia
sakmarisi. igive Sedegi ( 0321 =++ III ) martivad miiReba veqtoruli diagramis gamoyenebiT
(sur. 40.3).
2 II 2I
1I
3R
321 III ++ B fu 2R 1R xu I
III
3
1
3I
sur. 40 .2
126
samfaziani denis ZravaSi samive gragnilis winaRoba erTnairia, amitom aseTi Zravas
wredSi CarTvisas sami sadenia saWiro.
Tu datvirTvis winaRobebi erTmaneTis toli ar aris,
maSin 321 ,, III denebis jami nulis toli ar iqneba da saWiroa
meoTxe sadenis gamoyenebac. sacxovrebeli saxlebis (da saerTod
Senobebis) eleqtroficirebisas, saWiroa oTxi sadenis Seyvana,
radgan nakleb savaraudoa, rom samive fazaSi denis Zala
erTnairi iyos. garda amisa, nulovani sadeni imitomac aris saWi-
ro, rom igi uzrunvelyofs samfazian wredSi erTfaziani datvir-
Tvis (televizoris, macivris da a.S.) CarTvis SesaZleblobas.
rogorc aRvniSneT, varskvlaviseburad SeerTebis dros
fazuri da xazuri Zabvebi ( )xf da uu erTmaneTisagan
gansxvavdeba. davadginoT maT Soris damokidebuleba. meti
sicxadisaTvis davuSvaT, rom wredi ganrTulia ( ∞=== 321 RRR ), maSin, ganmartebis
Tanaxmad, ,sin01 tu ωεε ==f xolo 21 εε −=xu . visargebloT (40.1) formulebiT da ori
kuTxis sinusis sxvaobis formuliT:
2sin
2cos2sinsin βαβαβα −+
=− ,
sadac α da β igive sidideebia, rac wina SemTxvevaSi. gveqneba:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −−=−=
3cos
3sin2
32sinsin 00021
πωπεπωεωεεε tttux .
magram 23
3sin =
π, xolo ⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−=⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ −
6sin
23sin
3cos πωππωπω ttt ,
amitom
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=−=
6sin3 021
πωεεε tux .
miviReT, rom xazuri Zabvis, anu fazebs Soris Zabvis amplituda 3 -jer metia
fazuri Zabvis amplitudaze ( 0ε -ze). cxadia, igive Sedegs miviRebT Tu gamoviTvliT
(romlis Sesrulebasac mkiTxvels vTavazobT) ( )32 εε − -s, an ( )31 εε − -s.
saqarTvelos eleqtroqselis TiToeul fazaSi Zabva 220 voltia, fazebs Soris Zabva
ki 38022073,12203 =⋅=⋅ volti.
Tu SevajamebT zemoT naTqvams SeiZleba davaskvnaT:
samfaziani denis erTi upiratesoba erTfazianTan Sedare-
biT isaa, rom eqvsi mimyvani sadenis nacvlad saWiroa sami
(maqsimum oTxi) sadeni, rac mniSvnelovand amcirebs masalis
danaxarjs.
samfaziani denis meore da SeiZleba iTqvas, yvelaze
mniSvnelovani upiratesoba isaa, rom igi warmoqmnis mbru-sur. 40. 4
sur. 40.3
127
nav magnitur vels. rogorc viciT, samfaziani deni miiReba rotoris mudmivi magnituri
velis brunviT statoris SigniT. cda da Teoria gviCvenebs, rom SesaZlebelia Sebru-
nebuli procesic: Tu samfaziani generatoris fazebs CavrTavT samfazian eleqtrul qsel-
Si, statoris SigniT Cndeba mudmivi mbrunavi magnituri veli. amaSi advilad avrwmundebiT,
Tu statoris SeigniT movaTavsebT magnitur isars _ igi daiwyebs brunvas. samfaziani denis
es Tviseba safuZvlad udevs samfaziani asinqronuli Zravas moqmedebas.
samfaziani asinqronuli Zravas umartivesi sqema mocemulia 40.4 suraTze. misi
statori iseTivea rogorc generatoris, rotorze ki moTavsebulia ori mokled CarTuli
1K da 2K polusuri koWebi.∗ statoris 1, 2, 3 gragnilebis samfazian wredSi CarTvisas,
masSi warmoiqmneba mbrunavi magnituri veli, ris gamoc 1K da 2K koWebs ganWolavs cvla-
di magnituri nakadi da aRZravs maTSi induqciur dens. am denebis urTierTqmedebis Sede-
gad mbrunav magnitur velTan, rotori daiwyebs brunvas (yovelgvari mosriale kontaqtebis
gareSe). lencis wesis Tanaxmad, induqciuri deni ewinaaRmdegeba mis gamomwvev mizezs. aseTi
mizezia magnituri velis brunva rotoris mimarT, rac iwvevs rotoris koWebis gamWoli
magnituri nakadis cvlilebas. maSasadame, induqciuri deni winaaRmdegobas gauwevs am
brunvas, magram vinaidan magnituri velis brunvis Seferxeba mas ar SeuZlia (igi gareSe
faqtoriTaa ganpirobebuli), winaaRmdegobis gaweva am SemTxvevaSi imiT gamoixateba, rom
rotori daiwyebs brunvas magnituri velis brunvis mimarTulebiT, rac gamoiwvevs
gamWoli magnituri nakadis cvlilebis Semcirebas. rotoris brunvis zrdasTan erTad es
cvlileba sul ufro mcirdeba. amis gamo mcirdeba masSi aRZruli induqciuri deni da
mabrunebeli momentic. Tu davuSvebT, rom rotoris brunva gautolda magnituri velis
brunvas, nakadis cvlileba da mabrunebeli momentic gaxdeba nulis toli. amitom rotori,
romelzec yovelTvis moqmedebs winaaRmdegobis Zalis (mag. xaxunis) momenti, daiwyebs
gaCerebas, damuxruWebas. brunvis siCqaris Semcireba Tavis mxriv gamoiwvevs gamWoli
magnituri nakadis cvlilebas da kvlav gaCndeba mabrunebeli momenti, romelic rotoris
Tanabari brunvis dros yovelTvis winaaRmdegobis Zalis (Zalebis) momentis tolia.
davuSvaT axla, rom winaaRmdegobis Zalis momenti (mamuxruWebeli momenti) iqmneba
rotoris meqanikuri datvirTviT. maSin, amiT gamowveuli rotoris brunvis Senelebis Sede-
gad, mis koWebSi aRiZvreba induqciuri deni da rotorze imoqmedebs mabrunebeli momenti,
romelic SesaZleblobas miscems Zravas daZlios datvirTvis mamuxruWebeli momenti e.i.
Seasrulos meqanikuri muSaoba. zemonaTqvamidan cxadia, rom aRniSnuli Zravas brunTa
ricxvi ar iqneba mudmivi da ramdenadme Seicvleba datvirTvis cvlilebasTan erTad.
amrigad, datvirTuli Zravas rotoris brunvis siCqare yovelTvis CamorCeba
magnituri velis brunvis siCqares. am SemTxvevaSi amboben, rom rotoris brunva magnituri
velis mimarT aris asinqronuli (araerTdrouli), ris gamoc aRniSnuli tipis Zravas
asinqronuli Zrava ewodeba.
CamorCena brunvaSi xasiaTdeba e.w. srialis koeficientiT:
%100⋅−
=n
nNK ,
∗ arsebobs sxva konstruqciis rotorebic.
128
sadac N da n Sesabamisad magnituri velisa da rotoris brunTa ricxvebia wuTSi.
normaluri datvirTvebisas K Cveulebriv Seadgens (3-4)%-s.
asinqronuli Zrava xasiaTdeba konstruqciis gansakuTrebuli simartiviT (ar
saWiroebs mosriale kontaqtebs da sxv.) da maRali saimedoobiT, amitom man farTo
gamoyeneba hpova teqnikaSi.
samkuTxedad SeerTebis dros generatoris pirveli gragnilis bolo uerTdeba
meoreis dasawyiss, meoris bolo mesamis dasawyiss da mesamis bolo _ pirvelis dasawyiss.
Tu datvirTvis 321 , RRR da winaRobebsac SevaerTebT samkuTxedad, miviRebT 40.5 suraTze
gamosaxul sqemas. suraTidan Cans, rom samkuTxedad SeerTebis dros iqmneba mxolod sam-
gamtariani sistema, romelSic moqmedebs mxolod erTi Zabva, vinaidan Zabva fazebs Soris
igivea, rac erT fazaSi: xf uu = . rac Seexeba denis Zalas, SeiZleba Cveneba, rom denis Za-
lis amplituda xazis sadenSi 3 -jer metia, vidre fazaSi.
dasasrul, aRvniSnoT, rom 40.2 da 40.5 suraTebze warmodgenilia is SemTxvevebi,
roca generatoris fazebi da dat-
virTvebi SeerTebulia erTnairad _
an varskvlaviseburad, an samkuTxe-
dad. ra Tqma unda, SeiZleba visar-
gebloT kombinirebuli sqemiT,
roca generatoris fazebi SeerTebu-
lia varskvlaviseburad, datvir-
Tvebi ki samkuTxedad, an piriqiT.
§41. eleqtruli energiis gadacema. transformatori.
eleqtruli energiis umTavresi upiratesoba sxva saxis energiebTan
SedarebiT mdgomareobs imaSi, rom SesaZlebelia misi gadacema Sor
manZilze sadenebis saSualebiT. magram sadenSi denis gavlisas igi Tbeba
(joul-lencis kanoni). sadenis gaTbobaze daxarjuli energia fuWad
daxarjuli energiaa. eleqtroenergiis gadacema ekonomikurad xelsayreli
rom iyos, saWiroa sadenebis gaTbobaze daxarjuli energia rac SeiZleba
SevamciroT. rogor movaxerxoT es?
joul-lencis kanoni RtIQ 2= gviCvenebs, rom sadenebis gaTbobaze
daxarjuli energia SeiZleba Semcirdes ori gziT: an sadenebis winaRobis
SemcirebiT, an denis Zalis SemcirebiT. pirveli gza moiTxovs sadenis
ganikveTis gazrdas ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
SlR ρ , rac ekonomikurad araxelsayreli (bevri
fx uu = fIfI
sur. 40. 5
xI
129
spilenZi daixarjeba) da teqnikurad mouxerxebelia (mZime sadenebs anZebze
ver davamagrebT).
maSasadame, siTburi danakargebis Sesamcireblad unda gamoviyenoT
meore gza _ denis Zalis Semcireba. es ki moiTxovs Zabvis Sesabamisad
gazrdas, vinaidan simZlavre IuP = .
amrigad, Sor manZilze eleqtroenergiis gadasacemad aucileblad
unda visargebloT maRali ZabviT.
momxmarebelTan miyvanisas maRali Zabvis deni unda gardavqmnaT
dabali Zabvis denad.
naTqvamidan gamomdinareobs, rom cvladi denis gadacemisa da
moxmarebisaTvis unda SegveZlos misi Zabvis regulireba _ gazrda da
Semcireba. amis ganxorcileba xdeba transformatoris saSualebiT.
transformatori∗ ewodeba iseT statikur (uZravnawilebian) eleqtro-
magnitur mowyobilobas (aparats), romlis saSualebiTac SeiZleba cvladi
Zabvis da denis sidideebis gardaqmna _
gazrda an Semcireba (sixSiris Seucvle-
lad). mis moqmedebas safuZvlad udevs
eleqtromagnituri induqciis movlena.
transformatoris gulari Sedgeba
foladis calkeuli firfitebisagan (fu-
kos denebTan brZolis mizniT), romlebic
Sekrulia Caketili CarCos saxiT. gular-
ze moTavsebulia ori gragnili (koWa) 1S
da 2S (sur. 41.1). gragnilebs aqvT mcire
omuri winaRoba da didi induqciuroba. 1S gragnils (romelic mierTebulia
cvladi Zabvis wyarosTan) vuwodoT pirveladi, xolo 2S -s (romelic
mierTebulia momxmarebelTan) _ meoradi. xveulebis ricxvi gragnilebSi
Sesabamisad aRvniSnoT 1N -iT da 2N -Ti.
transformatoris sruli Teoria, gansakuTrebiT Tu igi iTvalis-
winebs gularis histerezisis rolsac, rTulia. Cven SemovifargloT trans-
formatoris muSaobis gamartivebuli aRweriT.
∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan transformo _ gardavqmni.
1u 2u
1N 2N
2S1S
sur. 41.1.
130
1S gragnilis boloebs movdoT cvladi 1u Zabva. gragnilSi gaivlis
cvladi 0I deni, romelic daamagnitebs gulars da warmoSobs masSi cvlad
magnitur nakads.
denis TandaTan zrdasTan erTad izrdeba gularSi magnituri nakadi.
magnituri nakadis zrda ki iwvevs 1S gragnilSi TviTinduqciis em Zalis
aRZvras ( )Sε . es ukanaskneli, lencis wesis Tanaxmad, ewinaaRmdegeba denis
zrdas gragnilSi da rogorc ki TviTinduqciis em Zala gautoldeba
modebuli Zabvis sidides, pirveladi gragnilis wredSi denis zrda
Sewydeba. amrigad, pirveladi gragnilis wredSi moqmedebs modebuli Zabva
1u da TviTinduqciis em Zala Sε . 1u metia Sε -ze gragnilSi Zabvis vardnis
sididiT ( )RI 0 ,∗ magram igi Zalian mcirea, vinaidan gragnilis omuri
winaRoba ( )R aris mcire. amitom, miaxloebiT SeiZleba daiweros (sididiT):
1u Sε≈ . (41.1)
transformatoris gularSi warmoqmnili cvladi magnituri nakadi,
ganWolavs ra 2S gragnils, aRZravs masSi induqciis em Zalas 2ε -s. rodesac
meoradi gragnilis wredi ganrTulia, mis boloebs Soris 2u Zabva tolia
induqciis em Zalisa, e.i.
22 ε=u . (41.2)
satransformatoro foladisagan damzadebuli gulari axdens
magnituri velis koncentracias, ase rom magnituri nakadi arsebobs
praqtikulad mxolod gularSi da mis yvela kveTaSi erTnairia.∗∗ vinaidan
1S da 2S gragnilebs ganWolavs erTidaigive magnituri nakadi, cxadia, maT
TiToeul xviaSi aRiZvreba erTidaigive sididis induqciis em Zala. Tu mas
aRvniSnavT e -Ti, gveqneba:
eNeNS
22
1
==
εε
(41.3)
(41.1), (41.2) da (41.3) tolobebis Sedareba gvaZlevs:
KNN
uu
==2
1
2
1 , e.i. (41.4)
∗ pirveladi gragnilis wredi warmoadgens wredis araerTgvarovan ubans, amitom misTvis
omis kanons aqvs saxe: SuRI ε+=0 . Tu 00 ≈RI , maSin 1u Sε−≈
∗∗ sinamdvileSi, nakadis gabnevis gamo, 2S gragnilis gamWoli magnituri nakadi ramdenadme
naklebia, vidre 1S -is.
131
transformatoris pirveladi gragnilebis boloebze modebuli Zabva ise
Seefardeba meoradi gragnilis boloebze miRebul Zabvas, rogorc
pirveladi gragnilis xviaTa ricxvi meoradi gragnilis xviaTa rixvs.
mudmiv K sidides ewodeba transformatoris transformaciis koefi-
cienti. (41.4)-dan Cans, rom Tu ( )112 <> KNN , maSin 12 uu > . aseT
transformators ewodeba samaRlebeli da piriqiT.
vidre meoradi gragnilis wredi ganrTulia (e.i. masSi deni ar gadis),
transformatoris muSaoba fuWia.∗ am dros energiis gadacema pirveladi
gragnilis wredidan meoreSi ar xdeba. fuWi svlis dros transformatoris
mier moxmarebuli energia mcirea, vinaidan 1S koWas didi induqciurobis
gamo gularis damamagnitebeli 0I deni metad mcirea.
davtvirToT transformatori _ meoradi gragnilis wredSi CavrToT
R winaRobis raime momxmarebeli. masSi gaivlis induqciuri deni ( )2I . 2I
deni, lencis wesis Tanaxmad, gamoiwvevs gularSi magnituri nakadis
Semcirebas. magnituri nakadis Semcirebas mohyveba pirvelad gragnilSi
TviTinduqciis em Zalis Semcireba da wonasworoba 1u -sa da Sε -s Soris
dairRveva. amis Sedegad pirvelad gragnilSi deni gaizrdeba, raRac 1I
sididiT da gaxdeba ( )10 II + -is toli. denis gazrda gamoiwvevs magnituri
nakadis gazrdas da darRveuli wonasworoba 1u -sa da Sε -s Soris kvlav
aRdgeba. amrigad, transformatoris datvirTva iwvevs pirveladi
gragnilis wredSi denis gazrdas 1I sididiT. 1I deni gansazRvravs
1S gragnilis datvirTvis dens.
pirvelad gragnilSi denis Zalis gazrda xdeba energiis mudmivobis
kanonis Sesabamisad. kerZod, meoradi gragnilis wredSi momxmareblis mier
daxarjuli energia, tolia pirveladi gragnilis mier qselidan miRebuli
energiisa. Tu transformatoris datvirTva axloa nominalurTan,∗∗ simZlav-
reebi pirveladi da meoradi gragnilis wredSi daaxloebiT tolia:
,2211 uIuI ≈ saidanac 1
2
2
1
II
uu
= , (41.5)
∗ unda aRiniSnos, rom (41.4) toloba zustad mxolod am dros sruldeba. muSa svlis dros tolobaSi Semaval sidideebs Soris damokidebuleba ufro rTulia. ∗∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan nominalis _ saxelobiTi, rac aRniSnulia rameze (xelsawyoze, danadgarze da a.S).
132
e.i. Zabvis ramdenjerme gazrda iwvevs denis Zalis imdenjerve
Semcirebas da piriqiT. (41.5)-is Sedareba (41.4)-Tan gvaZlevs: 2
1
1
2
NN
II
= , e.i.
transformatoris pirveladi da meoradi gragnilebis datvirTvis denebi
maTSi xviebis ricxvis ukuproporciulia.
rogorc aRvniSneT (41.5) toloba miaxloebiTia, sinamdvileSi
1122 uIuI < , vinaidan transformatoris muSaobis dros energiis nawili
ixarjeba gragnilebis gaTbobaze, gularSi fukos denebis aRZvraze, adgili
aqvs magnituri nakadis gabnevas da sxv. magram es danakargebi mcirea.
Tanamedrove transformatoris mqk 97-99%-ia.
arsebobs transformatorebis sxvadasxva saxe. laboratoriuli mizne-
bisaTvis farTod gamoiyeneba avtotransformatori. aseTi transforma-
toris meorad gragnils warmoadgens pirveladi
gragnilis nawili (sur. 41.2). aseTi transformatore-
bi sadablebelia da piriqiT _ Tu 1u Zabva modebu-
lia gragnilis nawilze, 2u Zabvis moxsna ki xdeba
mTeli gragnilidan _ avtotransformatori samaRle-
belia. avtotransformatoris erTerT kontaqts
xSirad akeTeben mosriales, rac saSualebas iZleva
mdored vcvaloT meoradi gragnilidan mosaxsneli
Zabvis sidide.∗
amamaRlebel transformatorebs Soris gamoiyofa sruliad gansxvaveuli tipis
trasformatori, romelsac sainduqcio koWa (induqtori, bobina) ewodeba. induqtoris
gansxvavebulba imiT gamoixateba, rom misi saSualebiT xdeba mudmivi denis gardaqmna
maRali sixSiris cvlad denad. magram mudmivi deni aRZravs induqciur dens mxolod misi
CarTvis da amorTvis momentSi. amitom, mudmivi denis transformaciisaTvis aucilebelia
igi gardaiqmnas wyvetil (pulsirebul) denad. es xorcieldeba sxvadasxva
konstruqciis avtomaturi mwyvetebis saSualebiT, romlebsac Cven ar ganvixilavT.
sainduqcio koWas gulari Cauketavia, igi Sedgeba foladis calkeuli Reroebisagan.
masze moTavsebulia ori gragnili (koWa) _ pirveladi da meoradi. pirveladi gragnili
damzadebulia mcire winaRobis mqone msxvili mavTulisagan da Seicavs xviaTa SedarebiT
mcire raodenobas. meoradi gragnili piriqiT _ damzadebulia metad wvrili mavTulisagan
da Seicavs xviaTa Zalian did raodenobas.∗∗
pirveladi gragnili, romlis wredSi CarTulia ama Tu im konstruqciis avtomaturi
mwyveti, ikvebeba mudmivi denis wyarodan, magaliTad, akumulatorebis batareidan (sur. 41.3).
∗ aseTia, magaliTad CvenTan farTod gavrcelebuli rusuli warmoebis laboratoriuli avtotransformatori `ЛАТР~. ∗∗ meoradi gragnilis dasamzadeblad kilometrobiT sigrZis mavTuli ixarjeba.
2u
1u
sur. 41.2
133
meoradi gragnilis boloebi gamotanilia gareT (momxmarebelTan misaerTeblad). pirvelad
gragnilSi denis (`pirveladi denis~) yoveli CarTvis dros meorad gragnilSi aRiZvreba
pirveladi denis sawinaaRmdego mimarTulebis deni, amorTvisas ki _ pirveladi denis mi-
marTulebis deni (lencis wesi). amasTan, vinaidan meoradi
gragnilis xviaTa ricxvi gacilebiT aRemateba pirveladi
gragnilis xviaTa ricxvs, masSi aRZruli em Zala aRwevs
ramdenime aseul aTas volts (sixSiriT 1000-2000 hc).
sur. 41.4-ze mocemuli grafikebi gamosaxavs induq-
toris pirvelad gragnilSi gamavali denis (a) da meorad
gragnilSi aRZruli induqciis em Zalis (b) droze damo-
kidebulebas. 1t Seesabameba drois im moments, rodesac
mwyveti rTavs pirvelad dens, xolo 2t _ roca amorTavs.
41.4 a grafikidan Cans, rom pirvelad gragnilSi denis Zalis zrda CarTvisas mimdinareobs
ufro nela (oa ubani), vidre misi Semcireba amorTvisas ( ab ubani). Sesabamisad, meorad
gragnilSi aRZruli induqciis em Zala CarTvisas ufro naklebia vidre amorTvisas (sur.
41.4 b). amrigad, meoradi gragnilis momxmarebelTan mierTebisas, masSi gadis asimetriuli
cvladi deni, magram, cxadia, rom orive mimarTulebiT gadatanili eleqtrobis raodenoba
iqneba erTi da igive. Tu meoradi gragnilis boloebs Soris davtovebT raime Sualeds
(rogorc es Cvens suraTzea gakeTebuli), maSin CarTvis momentSi aRZruli induqciis em
Zala ar iqneba sakmarisi boloebs Soris arsebuli airis garRvevisa da naperwklis
warmoqmnisaTvis. naperwkali warmoiSoba mxolod pirvelad gragnilSi denis amorTvis
momentSi. am SemTxvevaSi meo-
radi gragnilis wredSi gaiv-
lis pulsirebuli, magram yo-
velTvis erTi da igive mimar-
Tulebis deni.
sainduqcio koWa far-
Tod gamoiyeneba rogorc
laboratoriul praqtikaSi,
aseve teqnikaSi. magaliTad,
induqtoris gamoyenebiT her-
cma, pirvelad msoflioSi, mi-
iRo eleqtromagnituri tal-
Rebi (§49), induqtoris (bo-
binis) meSveobiT xdeba Siga-
wvis ZravaSi sawvavi narevis
aaleba da sxv.
I
t
o
t
ε
a
b
a
b
sur. 41.4
1t 2t
134
Tavi V
eleqtromagnituri rxevebi da talRebi.
maqsvelis gantolebebi
§42. rxeviTi konturi. tomsonis formula.
eleqtromagnitur rxevebs gaaCnia sixSireTa erTob farTo diapazoni.
sxvadasxva sixSiris rxevebi arsebiTad gansxvavdebian erTmaneTisagan, rogorc
TvisebebiT, ise miRebis saSualebebiT. amitom miRebulia maTi dayofa ramode-
nime saxed. aseTi dayofa mocemulia cxrilSi, 49-e paragrafis bolos. cxadia,
rom saxeobebs Soris sazRvari ar aris da arc SeiZleba iyos mkveTri. adgili
aqvs mezobel saxeTa sixSireTa intervalis nawilobriv gadafarvas. mocemul
paragrafSi ganxilulia im maRali sixSiris eleqtromagnituri rxevebis miRe-
ba, romelic gamoyenebulia radiokavSirgabmulobaSi (radiotalRebi). aseTi
rxevebi miiReba rxeviTi konturis saSualebiT, romelic warmoadgens
nebismieri radioteqnikuri mowyobilobis ganuyofel nawils.
rxeviTi kon-
turi ewodeba eleqt-
rul wreds, romelic
Sedgeba C kondensa-
torisa da L induq-
ciurobis koWasagan
(sur. 42.1. a). misi da-
niSnulebaa maRali sixSiris (radiosixSiris) eleqtromagnituri rxevebis
aRZvra. vnaxoT, rogor xdeba es.
K gadamrTveli gadavrToT a kontaqtze da davmuxtoT kondensatori
(sur. 42.1.b). amis Sedegad firfitebs Soris Seiqmneba eleqtruli veli, romlis
energia 22
22 CuC
qW == , sadac q kondensatoris muxtia, C _ misi eleqtroteva-
doba, xolo u _ firfitebs Soris potencialTa sxvaoba. amis Semdeg K gadam-
rTveli gadavrToT b kontaqtze da daviwyoT aqedan drois aTvla ( )0=t . am
momentisaTvis kondensatoris muxti da firfitebs Soris Zabva maqsimaluria,
Sesabamisad maqsimaluria eleqtruli velis energiac. koWaSi ki jer deni ar
bKa
a
LC
sur. 42.1
b
L+−
135
gadis, amitom nulis tolia koWas magnituri velis energia ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛= 0
2
2LI
(sur. 42.3. b). K gadamrTvelis b kontaqtze gadarTvis Semdeg kondensatori
iwyebs ganmuxtvas _ eleqtronebi daiwyeben moZraobas uaryofiTad damuxtuli
firfitidan dadebiTisaken da wredSi gaivlis sawinaaRmdego mimarTulebis
deni. es deni aRZravs magnitur vels, romelic faqtiurad koWas SigniTaa
koncentrirebuli. kondensatoris ganmuxtvisas misi eleqtruli velis energia
gardaiqmneba koWas magnituri velis energiad, msgavsad imisa, rogorc
wonasworobis mdgomareobidan gadaxrili zambariani qanqaras potencialuri
energia ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛2
2Kx, gadadis kinetikurSi ⎟⎟
⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛2
2υm burTulas wonasworobis
mdebareobisaken moZarobisas. rogorc viciT (It. §36), burTula, miaRwevs ra
wonasworobis mdebareobas, ar Cerdeba _ igi inerciiT ganagrZobs moZraobas,
romlis drosac xdeba SeZenili kinetikuri energiis gadasvla potenciurSi.
ramdenadme analogiur movlenas aqvs adgili rxeviT konturSi. ufro
kargad rom gaverkveT rxeviT konturSi mimdinare procesebSi, gavwyvitoT igi
da mivuerToT eleqtronul oscilografs (§16). ekranze miviRebT konturSi ga-
mavali denis cvlilebas drois mixedviT (sur. 42.2). grafikidan Cans, rom gan-
muxtvis deni uceb ki ar aRwevs Tavis maqsimalur mniSvnelobas (oa ubani),
aramed izrdeba TandaTan, iseve rogorc TandaTan ganimuxteba kondensatori.
amis mizezia koWaSi aRZruli TviTinduqciis em Zala, romelic lencis wesis
Tanaxmad, ewinaaRmdegeba denis yovelgvar cvlilebas (am SemTxvevaSi _ gazrdas).
rodesac deni miaRwevs maqsimalur mniSvnelobas ( a wertili. es moxda
konturis CarTvidan 4Tt = drois
Semdeg), kondensatoris firfitebs
Soris Zabva nulamde daecema. amri-
gad, 4T drois ganmavlobaSi konden-
satoris eleqtruli velis energia
gardaiqmna koWas magnituri velis
energiad (es zambariani qanqaras
SemTxvevaSi eqvivalenturia imisa,
T43
2T
I
a
b
c
td o
4T T
sur. 42.2
136
rom burTula mivida wonasworobis mdebareobaSi da misi potenciuri energia
mTlianad gadavida kinetikurSi). omis kanonis Tanaxmad ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
RuI , rogorc ki
Zabva firfitebs Soris gaxda nulis toli, denis Zalac myisve unda Semcire-
buliyo nulamde. grafiki ki gviCvenebs, rom deni, miedineba ra imave mimarTu-
lebiT, mcirdeba TandaTan ( ab ubani) da mxolod garkveuli drois Semdeg
(kerZod, 4T drois Semdeg) xdeba nulis toli (b wertili). amis mizezia L
koWaSi aRZruli TviTinduqciis em Zala, romelic ewinaaRmdegeba denis swraf
Semcirebas. denis TandaTanobiTi Semcirebisas xdeba kondensatoris firfi-
tebis gadamuxtva. (koWas magnituri velis energia gardaiqmneba kondensatoris
eleqtruli velis energiad). es gadamuxtva mTavrdeba maSin, roca deni koWaSi
gaxdeba nulis toli. am dros Zabva kondensatoris firfitebs Soris
maqsimaluria, magram eleqtrul vels aqvs Tavdapirveli velis sawinaaRmdego
mimarTuleba: axla ukve kondensatoris qveda firfitaze gvaqvs uaryofiTi
muxti, zedaze _ dadebiTi (konturis CarTvidan gavida 2T dro).
amis Semdeg yvelaferi meordeba sawinaaRmdego mimarTulebiT (bcd ubani)
da kidev 2T drois Semdeg, e.i. konturis CarTvidan T drois Semdeg, igi aRmoC-
ndeba Tavdapirvel mdgomareobaSi.
amrigad, rxeviT konturSi adgili aqvs kondensatoris eleqtruli veli-
sa da koWas magnituri velis periodul cvlilebas. eleqtruli da magni-
turi velebis periodul cvlilebas eleqtromagnituri rxevebi
ewodeba.
sur. 42.3-ze mocemulia Sedareba rxeviT konturSi mimdinare processa da zambariani
qanqaras rxevebs Soris.
sur. 42.3 a gamosaxavs im SemTxvevas, roca kondensatori jer ar damuxtula, anu rxeviT
konturs energia ar gadacemia. zambariani qanqaras semTxvevaSi amas Seesabameba misi is mdgo-
mareoba, roca burTula wonasworobis mdgomareobidan jer ar gamouyvaniaT. kondesatoris
damuxtvas Seesabameba burTulas gadaxra wonasworobis mdebareobidan x sididiT.
drois aTvla ( )0=t iwyeba konturis CarTvidan anu K gadamrTvelis b kontaqtze ga-
dayvanidan. qanqaras SemTxvevaSi es Seesabameba wonasworobis mdgomareobidan x manZiliT
gadaxrili burTulas ganTavisuflebas (xelis gaSvebas). am momentisaTvis kondesatoris
137
muxti da Zabva firfitebs Soris maqsimaluria, e.i. maqsimaluria kondesatoris eleqtruli
velis energia, koWaSi denis Zala ki nulis tolia, e.i. nulis tolia magnituri velis energia.
qanqaras SemTxvevaSi amas Seesabameba burTulas maqsimaluri gadaxra, e.i. misi potenciuri
energia ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛2
2Kxmaqsimaluria, xolo kinetikuri energia nulis tolia, vinaidan burTula jer
kidev gaCerebulia (sur. 42.3 b).
4Tt = momentisaTvis kondesatori mTlianad ganmuxtulia, xolo deni koWaSi maqsima-
luria ( )0I . e.i. am droisaTvis kondensatoris eleqtruli velis energia mTlianad gardaq-
mnilia koWas magnituri velis energiad. qanqaras SemTxvevaSi amas Seesabameba burTulas
wonasworobis mdgomareobaSi mosvla, roca misi siCqare maqsimaluria, e.i. maqsimaluria misi
kinetikuri energia; potenciuri energia ki nulis tolia, vinaidan zambaras deformaciaa nuli
(sur. 42.3 g).
am momentidan iwyeba koWaSi denis Semcireba da kondensatoris gadamuxtva. am process
sWirdeba kidev 4T
dro da konturis CarTvidan 2T
drois gasvlis Semdeg gvaqvs: koWaSi deni
nulis tolia, kondensatoris muxti ki maqsimaluria (gadamuxtva damTavrebulia), oRond el-
eqtrul vels kondensatorSi
aqvs Tavdapirvelis sawinaaRmde-
go mimarTuleba. qanqaras SemTx-
vevaSi amas Seesabameba burTulas
gadaxra marcxena ukidures mdgo-
mareobaSi, roca misi potenciuri
energia maqsimaluria, kinetikuri
ki nulis tolia, vinaidan bur-
Tula wamierad gaCerebulia
(sur. 42.3d).
amis Semdeg yvelaferi me-
ordeba sawinaaRmdego mimarTu-
lebiT da kidev 2T
drois Sem-
deg, anu konturis CarTvidan T
drois Semdeg, sistema aRmoCnde-
ba Tavdapirvel mdgomareobaSi
(sur. 42.3b). Sesruldeba erTi
sruli rxeva. amis Semdeg aRweri-
li procesi ganmeordeba.
4Tt =
2Tt =
a L C
sur. 42.3
0=I 0
0
+−
0I
0=t
0=I
b
g
d 0
0
−+
0=υ
0=υ
maqsυ
x
x
138
eleqtromagnituri rxevis periodi ( )T ewodeba drois im
umcires Sualeds, romlis ganmavlobaSic eleqtruli veli konden-
storis Semonafenebs Soris ( )E , an magnituri veli koWaSi ( )B , ic-
vleba ra Tavis romeliRac mniSvnelobidan, kvlav Rebulobs amave
mniSvnelobas rogorc sididiT, ise mimarTulebiT.
cxadia, rom eleqtromagnituri rxevis periodi damokidebuli unda iyos
rxeviTi konturis parametrebze _ kondensatoris tevadobaze da koWas induq-
ciurobaze. kerZod, C -s da L -is gazrdiT T unda gaizardos. marTlac, rac
metia kondensatoris tevadoba, miT met muxts daitevs igi da miT meti dro
iqneba saWiro misi ganmuxtvisaTvis. meores mxriv, rac metia L , miT meti
TviTinduqciis em Zala aRiZvreba koWaSi da miT ufro nela moxdeba masSi
denis gazrda an Semcireba (e.i. miT ufro nela moxdeba kondensatoris gan-
muxtva). Teoria iZleva Semdeg formulas:
LCT π2= , (42.1)
sadac L aris koWas induqciuroba gamosaxuli henrebSi, C _ tevadoba fara-
debSi, T _ periodi wamebSi. (42.1) formulas tomsonis formula ewodeba.
gamoviyvanoT tomsonis formula. amisaTvis unda davuSvaT, rom rxeviTi
konturi idealuria, anu misi omuri winaRoba 0=R . am SemTxvevaSi konturSi
gveqneba erTi Zabvis vardna (kondensatorze) da erTi induqciis em Zala
(koWaSi aRZruli TviTinduqciis em Zala Sε ). amitom kirxhofis II kanoni Sem-
degnairad daiwereba:
Su ε= . (42.2)
magramM ,;dtdIL
Cqu S −== ε xolo
dtdqI = . am sidideebis Casma (42.2)-Si mogvcems:
012
2
=+ qCdt
qdL .
Tu tolobis yvela wevrs gavyofT L -ze da SemoviRebT aRniSvnas
CL12
0 =ω , (42.3)
sabolood miviRebT:
0202
2
=+ qdt
qd ω . (42.4)
139
es gantolrba zustad Tanxvdeba harmoniuli rxevis diferencialur
gantolebas (Itomi, §36). viciT, rom mis amonaxsens aqvs saxe
( )ϕω += tqq 00 cos . (42.5)
amitom
( ) ( )ϕωϕω +=+== tutCq
Cqu 000
0 coscos
da
( )ϕωω +−== tqdtdqI 000 sin , an ⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ ++=
2cos 00
πϕω tII (42.6)
sadac 00 , uq da 0I muxtis, Zabvisa da denis Zalis maqsimaluri anu amplitu-
duri mniSvnelobebia.
miRebuli formulebi gviCvenebs, rom rxeviT konturSi kondensatoris
Semonafenebze muxti da Zabva, xolo koWaSi deni periodulad icvleba, rac
savsebiT eTanxmeba Cvens mier paragrafis dasawyisSi gakeTebul Tvisobriv
daskvnas.
LC1
0 =ω aris konturis rxevis wriuli sixSire. magram viciT (I tomi,
§36) rom 0
2ωπ
=T , amitom LCT π2= , rac Tanxvdeba (42.1)-s.
rxevis sixSire (rxevaTa ricxvi wamSi) ν periodis Sebrunebuli sididea.
amitom
LCT πν
211
== (42.7)
(42.7) formulis Tanaxmad, maRali sixSiris eleqtromagnituri rxevebis misaRe-
bad L da C unda iyos rac SeiZleba mcire. mag. rxeviTi konturi, romelic
Seicavs 10100001,0 −== mkfC faradis tol tevadobas da 0001,0=L hn-is tol
induqciurobas, aRZravs rxevebs, romlis sixSire
hchc 6
104106,1
101014,321
21
⋅≈⋅⋅
==−−LCπ
ν .
cxadia, veraviTari induqciuri generatori aseTi sixSiris rxevebs (cvlad
dens) ver aRZravs, vinaidan amisaTvis saWiro iqneboda rotors Seesrulebina
milioni bruni wamSi.
Tu konturis omuri winaRoba 0≠R , rxevis periodi izrdeba (§43):
140
2
21
2
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛−
=
LR
LC
T π.
Cveulebriv, rxeviTi konturis omuri winaRoba mcirea, amitom periodis
gamosaTvlelad, rogorc wesi, sargebloben (42.1) formuliT.
§43. milevadi eleqtromagnituri rxevebi
Cvens mier wina paragrafSi ganxiluli eleqtromagnituri rxevebi rxe-
viT konturSi aRiZvra erTxel miniWebuli energiis xarjze _ kondensatori
erTxel davmuxteT. aseT rxevas, romelic warmoebs erTxel miniWebuli ener-
giis xarjZe, sakuTari anu Tavisufali rxeva ewodeba,∗ xolo Sesabamis six-
Sires _ rxevis sakuTari sixSire. sakuTari imitom, rom igi damokidebulia
merxevi sistemis sakuTar Tvisebebze (C -ze da L -ze). sakuTari eleqtro-
magnituri rxevebi, rogorc amas sur. 42.2-ze moyvanili grafiki gviCvenebs,
yovelTvis milevadia (meqanikuris msgavsad), vinaidan erTxel miniWebuli
energia ixarjeba konturis winaaRmdegobis daZlevaze (realurad konturis
omuri winaRoba yovelTvis gansxvavdeba nulisagan), misi Sevseba ki ar xdeba.
gamoviyvanoT muxtis Zabvisa da denis cvlilebis formulebi realuri
konturisaTvis ( )0≠R . am SemTxvevaSi kirxhofis meore kanoni Semdegnairad
daiwereba:
SIRu ε=+ . (43.1)
radgan dtdqI
Cqu == , , xolo
dtdILS −=ε , miviRebT:
012
2
=++ qCdt
dqRdt
qdL . (43.2)
es diferencialuri gantoleba Tavisi formiT savsebiT analogiuria
zambariani qanqaris milevadi rxevis diferencialuri gantolebisa (Itomi, §40,
40.3 gantoleba):
02
2
=++ kqdtdxr
dtxdm . (43.3)
∗ an, rac igivea, Tavisufali rxeva ewodeba iseT rxevas, romelic aRiZvreba sistemaSi Sinagani Zalebis moqmedebiT, misi wonasworobis mdgomareobidan gamoyvanis Semdeg.
141
(43.2)-Si m masis analogs warmoadgens L induqciuroba, winaRobis r
koeficientisas _ wredis R omuri winaRoba, winaRobis dtdxr Zalisas _
dtdqR ,
zambaris drekadobis K koeficientisas _ C1, xolo x gadaxrisas _ q muxti.
(43.3) gantolebis amoxsnisaTvis, axali cvladis Semoyvanis meTodis
gamoyenebiT, Cven miviReT:
( ) ( )ϕωϕω +=+=−
tAteAxt
mr
coscos20 , (43.4)
sadac t
mr
eAA 20
−= da ϕ _ amplituda da sawyisi fazaa, xolo
2
220 2
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛−=−=
mr
mKβωω (43.5)
milevadi rxevis wriuli sixSirea.
(43.4)-is analogiurad (43.3)-is amoxsnas aqvs saxe:
( ) ( )ϕωϕω +=+=−
tAteqqt
LR
coscos20 , (43.6)
sadac
t
LR
eqA 20
−= (43.7)
kondensatoris muxtis rxevis amplitudaa, ϕ - sawyisi faza, xolo ω _
wriuli sixSire, romlisTvisac (43.5)-is analogiurad gveqneba:
222
0 21
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛−=−=
LR
LCβωω . (43.8)
(43.7) gviCvenebs, rom realur konturSi muxtis rxevis amplituda drois
mixedviT eqsponencialurad mcirdeba, anu rxeva milevadia. (43.6) warmoadgens
milevadi eleqtromagnituri rxevis gantolebas. rxevis mileva miT ufro
swrafad xdeba, rac metia L
R2
=β -is sidide, anu rac metia R da naklebia L .
β -s ewodeba milevis koeficienti.
milevadi rxevis periodi∗
∗ sazogadod milevadi rxeva perioduli ar aris, vinaidan merxevi sidide TandaTan mcirdeba da aRar ubrundeba sawyis mniSvnelobas. amitom, mkacrad Tu vimsjelebT, misTvis gamousadegaria sixSirisa da periodis cnebebi. magram Tu mileva didi ar aris, SeiZleba pirobiTad periodi vuwodoT drois Sualeds merxevi fizikuri sididis or momdevno maqsimums (an minimums) Soris.
142
2
21
22
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛−
==
LR
LC
T πωπ
. (43.9)
(43.8) da (43.9) formulebi gviCvenebs, rom realuri rxeviTi konturis
sixSire naklebia, xolo periodi metia, vidre idealuris, rac gasagebia,
vinaidan winaaRmdegobis Zalis arseboba, cxadia, gamoiwvevs yovelgvari rxevis
(rogorc meqanikuris, aseve eleqtromagnituris) sixSiris Semcirebas.
muxtis cvlilebis (43.6)
kanonzomierebidan advilad da-
vadgenT Zabvisa da denis Zalis
cvlilebis kanonzomierebebs,
radganac Cqu = , xolo
dtdqI = .
(43.1) suraTze mocemulia
muxtis (uwyveti wiri) da
amplitudis (wyvetili wiri)
cvlilebis grafikebi∗ (I tomis
40.2 suraTze milevadi rxevis
grafiki Seesabameba im SemTxve-
vas, roca 0=ϕ ).
(43.9) formula saSualebas gvaZlevs davadginoT piroba, romelsac unda akmayofi-
lebdes konturis damaxasiaTebeli sidideebi ( )RLC ,, imisaTvis, rom konturSi aRiZvras
rxeva. es piroba mdgomareobs imaSi, rom konturs unda gaaCndes namdvili periodi, anu fes-
vqveSa gamosaxuleba unda iyos dadebiTi:
,04
12
2
>−L
RLC
anu 4
2CRL > .
winaaRmdeg SemTxvevaSi kondensatoris rxeva iqneba aperioduli (araperioduli) xasiaTis _
q muxti monotonurad Semcirdeba drois mixedviT.
∗ roca ,,0 00 qAAt === xolo 00 cos qqq <= ϕ .
Aq,
2A 1A ϕcos0q
c
t
teqA β−= 00A
( )ϕωβ += − teqq t cos0
sur. 43.1
143
§44. iZulebiTi eleqtromagnituri rxevebi. TviTrxevebi
ganmartebis Tanaxmad, iZulebiTi rxeva ewodeba iseT rxevas,
romelic warmoebs periodulad cvladi gareSe Zalis moqmedebiT.
iZulebiT eleqtromagnitur rxevebTan Cven saqme gvqonda cvladi denis sruli
wredis ganxilvisas (§37) _ cvladi deni swored dabali sixSiris eleqtro-
magnituri rxevebia. aq periodulad cvlad gareSe Zalas warmoadgenda wredSi
CarTuli cvladi denis wyaros em Zala:
tωεε sin0= .
deni aseT konturSi icvleba kanoniT
( )ϕω −= tII cos0 ,
sadac
22
00
1⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −+
=
ωω
ε
CLR
I da R
CL
tg ωω
ϕ
1−
= .
am SemTxvevaSi konturSi rxeva iarsebebs nebismierad didi drois
ganmavlobaSi, anu sistema Seasrulebs aramilevad rxevebs.
magram es rxevebi, romelic aRiZvreba eleqtrosadgurSi cvladi denis
generatoris mier gamomuSavebuli em Zalis moqmedebiT, rogorc zemoT iyo
aRniSnuli, dabali sixSiris eleqtromagnituri rxevebia. aseT generators ar
SeuZlia radiokavSirisaTvis aucilebeli maRali sixSiris eleqtromagnituri
rxevebis aRZvra, vinaidan amisaTvis saWiro iqneboda rotors Seesrulebina
asiaTasobiT bruni wamSi.
maRali sixSiris eleqtromagnitur rxevebs warmoqmnis rxeviTi konturi,
magram rogorc §43-Si vnaxeT, realuri konturis SemTxvevaSi ( )0≠R , es rxeve-
bi yovelTvis milevadia. rxevebi rom aramilevadi iyos, saWiroa ganuwyvetliv
Seivsos konturis omuri winaRobis daZlevaze daxarjuli energia. gare
perioduli Zalis moqmedebiT amis miRweva, Tu gaviTvaliswinebT rxevis sixSi-
res, praqtikulad SeuZlebelia. magram aRmoCnda, rom arsebobs aramilevadi
rxevebis aRZvris sxva gzac. kerZod, Tu sistema romelSic SesaZlebelia
Tavisufali rxevebis aRZvra, Seicavs energiis wyaros da Tu sistemas
TviTonve SeuZlia areguliros rxeviTi konturisaTvis energiis miwodeba
144
omuri winaRobis daZlevaze daxarjuli energiis sakompensaciod, maSin rxevis
milevas adgili ar eqneba.
sistemas, romelSic warmoiqmneba aramilevadi rxeva sistema-
Sive arsebuli wyarodan energiis miRebis xarjze, TviTmerxevi
sistema ewodeba, xolo aramilevad rxevebs, romelbic arseboben sistemaSi
gare perioduli Zalis moqmedebis gareSe _ TviTrxevebi∗ (avtorxevebi). aRsa-
niSnavia, rom TviTrxevebis amplituda da periodi ganisazRvreba sistemis
TvisebebiT (iZulebiTi rxevisagan gansxvavebiT).
TviTmerxev sistemebs, romelTa saSualebiTac miiReba maRali sixSiris
eleqtromagnituri rxevebi miekuTvneba milakiani da tranzistoruli genera-
torebi. maT ase ewodeba imitom, rom rxeviTi konturisa da energiis wyaros
garda, pirveli Seicavs sameleqtrodian eleqtronul milaks (troids), xolo
meore _ agreTve sameleqtrodian naxevargamtarul xelsawyos, romelsac
tranzistori∗∗ ewodeba (`naxevargamtaruli triodi~ tranzistoris moZvele-
buli saxelwodebaa).
§45. wanacvlebis deni
rogorc viciT (§19), cvlad magnitur velSi velSi moTavsebul uZrav
gamtar konturSi induqciuri denis aRZvris asaxsnelad maqsvelma Camoayaliba
eleqtromagnituri velis Teoriis pirveli ZiriTadi debuleba: magnituri
velis yovelgvari cvlilebisas droSi warmoiqmneba grigaluri eleqtruli
veli.
sxvadasxva eleqtromagnituri procesebis analizis safuZvelze maqsveli
mivida daskvnamde, rom unda arsebobdes Sebrunebuli movlenac: eleqtruli
velis yovelgvari cvlileba droSi iwvevs grigaluri magnituri
velis warmoqmnas. es mtkiceba gamosaxavs eleqtromagnituri velis
umniSvnelovanes Tvisebas da warmoadgens maqsvelis Teoriis meore ZiriTad
debulebas. radgan magnituri veli yovelTvis dakavSirebulia eleqtrul
denTan (eleqtruli deni warmoadgens magnituri velis pirvelwyaros (§2)),
∗ TviTrxevebi aRiZvreba ara marto eleqtrul, aramed meqanikur sistemebSic. umartives meqanikur TviTmerxev sistemas warmoadgens qanqariani saaTi, romelSic energiis wyaros warmoadgens aweuli tvirTis potenciuri energia. ∗∗ warmodgeba inglisuri sityvebidan transfer _ gadatana da resistor _ winaRoba.
145
amitom maqsvelma cvlad eleqtrul vels uwoda wanacvlebis deni,
ganasxvava ra igi gamtarobis denisagan, romelic ganpirobebulia muxtebis
mowesrigebuli moZraobiT.
eleqtruli velis cvlilebis Sedegad warmoq-
mnili grigaluri magnituri velis induqciis wirebi
moicavs eleqtruli velis Zalwirebs, msgavsad imisa,
rogorc grigaluri eleqtruli velis Zalwirebi
moicavs magnituri induqciis wirebs, magram axla,
eleqtruli velis daZabulobis zrdisas ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ > 0
dtdE
,
kavSiri magnituri induqciis wirebis mimarTulebasa
da E veqtoris mimarTulebas Soris mocemulia mar-
jvena burRis wesiT (amboben, rom induqciis wirebis
mimarTuleba E veqtoris mimarTulebasTan qmnis mar-
jvena xraxns) (sur. 45.1).
wanacvlebis denis SemoRebis Semdeg Seicvala Cveni warmodgena cvladi
denis wredis Cauketavobis Sesaxeb. rogorc viciT (I tomi, §127), mudmivi denis
wredi yovelTvis Caketilia. rac Seexeba cvladi
denis wreds, iTvleboda, rom igi SeiZleba iyos
Cauketavic. amas maSin aqvs adgili, roca cvladi
denis wredi Seicavs kondensators. kondensato-
ris damuxtvisa da ganmuxtvis dros denis gadis
Semonafenebis SemaerTebel gamtarSi da ar gadis
Semonafenebs Soris dieleqtrikSi.
wanacvlebis denis cnebis Semosatanad gan-
vixiloT brtyeli kondensatori, romlis A da
B firfitebis (Semonafenebi) damuxtulia σ± ze-
dapiruli simkvriviT (sur. 45.2). vidre wredi gan-
rTulia, firfitebs Soris veli erTgavrovania, magram K CamrTvelis
CarTvisas kondensatori iwyebs ganmuxtvas da velic icvleba (mcirdeba) dro-
is mixedviT. ganmuxtvis I deni, romelic mimarTulia firfitebis SemaerTebel
gamtarSi (`gare wredSi~) A -dan B -sken, gamtarobis denia _ igi
+
+
+
+
-
-
-
- II
σ−σ+
A B
K
dtDd
D
sur. 45.2
0>dtdE
sur. 45. 1.
E
B
146
ganpirobebulia Tavisufali muxtebis moZraobiT. gamtarobis denis Zala
dtdqI = , xolo simkvrive
dtd
Sq
dtd
dtdq
SSIi σ
=⎟⎠⎞
⎜⎝⎛===
1. (45.1)
cxadia, rom gamtarobis denis simkvrivis veqtoric mimarTuli iqneba A -dan B -
sken.
radgan A da B firfitebs Soris dieleqtrikia (an vakuumi), aq muxtebis
moZraobas adgili ara aqvs da gamtarobis deni nulis tolia _ denis wirebi
Cauketavia. denis wirebis uwyvetobis SesanarCuneblad maqsvelma Semoitana wa-
nacvlebis denis cneba:
t momentSi firfitebs Soris velis daZabuloba (I tomi, §120) εεσ
0
=E ,
xolo induqcia (§121) ED εε 0= , saidanac
σ=D . (45.2)
amasTan, vinaidan A firfita damuxtulia dadebiTad, D mimarTulia A -dan B -
sken. ganmuxtvisas, raRac dt droSi firfitis muxti Seicvleba σd -Ti, amitom
A da B firfitebs Soris sivrceSi induqciis veqtoris cvlilebis siCqare
iqneba
dtd
dtdD σ
= . (45.3)
D induqciis, iseve rogorc σ -is cvlileba xdeba drois mixedviT,
amitom (45.3) tolobaSi sruli warmoebuli SeiZleba Seicvalos kerZo warmo-
ebuliT:
ttD
∂∂
=∂∂ σ
. (45.4)
sidides tD∂∂ maqsvelma uwoda wanacvlebis denis simkvrive.
tDi∂∂
=wan (45.5)
rogorc (45.3) toloba gviCvenebs, igi gamtarobis denis simkvrivis tolia
ii =wan , e.i. nebismier momentSi firfitebs Soris wanacvlebis denis simkvrive
iseTia, rogorc gare wredSi gamtarobis denis simkvrive.
147
vinaidan ganmuxtvisas σ mcirdeba, Semcirdeba D -c, amitom tD∂∂ uaryofi-
Tia da tD∂∂
veqtors eqneba D veqtoris sawinaaRmdego mimarTuleba (sur. 45.2).
magram
wanitD=
∂∂ (45.6)
aris wanacvlebis denis simkvrivis veqtori. e.i. wanacvlebis denis simkvrivis
veqtori firfitebs Soris mimarTulia B -dan A -sken, rac imas niSnavs, rom
gare wredSi gamtarobis denis wirebi uwyvetad gadadian firfitebs
Soris wanacvlebis denis wirebSi (gamtarobis deni ikvreba wanacvlebis
deniT)∗ sruli simkvrive
tDiiii∂∂
+=+= wansr . (45.7)
sruli simkvrive uwyvetia rogorc sididiT, ise mimarTulebiT. amitom, Tu
eleqtruli denis qveS vigulisxmebT srul dens, aRmoCndeba, rom bunebaSi
yvela eleqtruli denebi Sekrulia. es mniSvnelovani daskvna gaakeTa
maqsvelma.
dieleqtrikSi induqciis veqtori ori nawilisagan Sedgeba (Itomi, §121):
PED += 0ε . (45.8)
meore wevri, P polarizaciis veqtori, marTlac axasiaTebs bmuli muxtebis
wanacvlebas dieleqtrikis polarizaciis procesSi. dieleqtrikSi wanac-
vlebis denis simkvrive (45.8)-is Sesabamisad ori nawilisagan Sedgeba:
tP
tEi
∂∂
+∂∂
= 0εwan ;
pirvel Sesakrebs ewodeba wanacvlebis denis simkvrive vakuumSi, meores
_ polarizaciis denis simkvrive.
∗ kondensatoris damuxtvis SemTxvevaSi, roca A firfitis dadebiTi muxti izrdeba, deni
firfitebs Soris SemaerTebel gamtarSi miamarTulia B -dan A -sken. magram am dros tD∂∂
dadebiTia da tD∂∂
veqtors aqvs D -s mimarTuleba. e.i. am SemTxvevaSic gamtarobis deni
ikvreba dieleqtrikSi wanacvlebis deniT.
148
rodesac gamtarSi gadis cvladi deni, gamtaris SigniT warmoiqmneba
cvladi eleqtruli veli, maSasadame, wanacvlebis denic da denis sruli sim-
kvrive ganisazRvreba (45.7) formuliT. magram Cveulebriv, Tu cvlilebis
sixSire (denis sixSire) Zalian didi ar aris, wanacvlebis deni mcirea da
gaTvlebisas mas mxedvelobaSi ar iReben.
Tu gamtarobis deni Sekruli ar aris, rasac adgili hqonda Cvens mier
ganxilul magaliTSi, rogorc es gamomdinareobs (45.3) tolobidan, gamtaro-
bisa da wanacvlebis denebi, ubralod, erTmaneTis tolia. miuxedavad wanac-
vlebis denis mniSvnelovani sididisa, mTeli rigi gaTvlebi tardeba misi gaT-
valiswinebis gareSe. marTlac, wanacvlebis deni, kravs ra kondensatoris
firfitebs Soris gamtarobis dens, am sivrceSi qmnis iseTive magnitur vels,
rogoric Seiqmneboda gamtarobis dens rom gaevlo gauwyvetel wredSi. amitom
wanacvlebis denis arseboba gavlenas ar axdens magnituri velis, TviT-
induqciis koeficientis da a.S. gaTvlaze.
dasasrul, unda aRiniSnos, rom termini `wanacvlebis deni~ ar aris
mTlad mosaxerxebeli. dieleqtrikSi am terminis arsebobas kidev aqvs gar-
kveuli safuZveli, vinaidan eleqtruli velis moqmedebiT iq marTlac xdeba
bmuli muxtebis wanacvleba. magram termini gamoiyeneba vakuumisaTvisac, sadac
araviTari muxtebi ar aris. termini istoriulia da SesaZloa, dakavSirebulia
im drosTan, roca eleqtruli velis cvlileba vakuumSi ganixileboda,
rogorc hipotezuri garemos _ eTeris nawilakebis wanacvleba. erTaderT
gamarTlebad, tD∂∂
sidides rom wanacvlebis denis simkvrive uwodes, SeiZleba
CaiTvalos is, rom mas aqvs denis simkvrivis ganzomileba.
wanacvlebis dens ar axasiaTebs gamtarobis denis arc erT
Tviseba (siTburi, qimiuri da sxv.) garda erTisa _ igi qmnis mag-
nitur vels.
§46. maqsvelis gantolebebi
wanacvlebis denis cnebis SemoRebam maqsvels saSualeba misca Seeqmna
(me-19 saukunis 60-ian wlebSi) eleqtruli da magnituri movlenebis erTiani
Teoria, romelSic gadawyvetilia eleqtrodinamikis ZirTadi amocana: eleq-
149
truli da magnituri velebis damaxasiaTebeli sidideebis ( )HDBE ,,, povna
maTi Semqmneli muxtebisa da denebis saSualebiT.
maqsvelis Teoria eleqtromagnituri velis fenomenologiuri Teo-
riaa, rac niSnavs imas, rom TeoriaSi ar ganixileba garemos (romelSic
arsebobs eleqtromagnituri veli) molekuluri aRnagoba da masSi mimdinare
Siga procesebi. garemos eleqtruli da magnituri Tvisebebi xasiaTdeba sami
parametriT ( )γμε ,, , romelTa mniSvnelobebi cdebiTaa dadgenili.
maqsvelis Teoria makroskopuli Teoriaa, vinaidan igi ganixilavs mak-
roskopul eleqtrul da magnitur velebs, romlebic Seqmnilia makroskopuli
muxtebisa da denebis mier∗.
maqsvelis Teoriis maTematikur gamosaxulebas warmoadgens maqsvelis
oTxi gantoleba, romelTa Cawera miRebulia ori formiT _ integraluriT da
diferencialuriT.
maqsvelis gantolebebi bunebis fundamenturi gantolebebia, romlebic
iseTive rols TamaSobs eleqtromagnetizmis moZRvrebaSi, rogorsac niutonis
kanonebi meqanikaSi. maqsvelis gantolebebma ara marto axsna im droisaTvis
cnobili yvela cdiseuli faqti, (rac TavisTavad metad mniSvnelovania), ara-
med iwinaswarmetyvela mTeli rigi axali movlenebi, romelTa arseboba Sem-
degSi dadasturda cdiT. maqsvelis gantolebebidan gamomdinare Sedegebs So-
ris yvelaze mniSvnelovania daskvna eleqtromagnituri talRebis
arsebobis Sesaxeb, romelTa gavrcelebis siCqare sasrulia da
sinaTlis siCqaris tolia.∗∗ am talRebis Teoriuli gamokvlevis Sedegad
maqsvelma Seqmna sinaTlis eleqtromagnituri Teoria.
xazgasmiT unda aRiniSnos, rom maqsvelis gantolebebis gamoyvana ar
SeiZleba. isini miRebulia eleqtrostatikisa da eleqtromagnetizmis iseTi
mniSvnelovani kanonebis ganzogadebis safuZvelze, rogorebicaa gaus-ostro-
gradskis Teorema, sruli denis kanoni da eleqtromagnituri induqciis Ziri-
Tadi kanoni. gavecnoT am kanonebis ganzogadebas.
∗ e.i. iseTi uZravi da moZravi muxtebis mier, romelTa zomebi gacilebiT metia atomis zomaze. ∗∗ im droisaTvis fizosa da maikelsonis cdebis Sedegad cnobili iyo sinaTlis gavrcelebis siCqare.
150
1. maqsvelis pirveli gantoleba. eleqtromagnituri induqciis ZiriTadi
kanonis Tanaxmad cvlad magnitur velSi moTavsebul uZrav gamtar
konturSi aRZruli induqciis em Zala gamoiTvleba formuliT:
( )t
ldE∂Φ∂
−=∫ (46.1)
erTi SexedviT SeiZleba mogveCvenos, rom eleqtromagnituri induqciis
movlenaSi mTavar rols gamtari TamaSobs. magram maqsvelis mosazrebis Tanax-
mad, es ase ar aris _ gamtari mxolod xels gviwyobs, gvexmareba am movlenis
aRmoCenaSi. eleqtromagnituri induqciis movlenis WeSmariti arsi ki mdgo-
mareobs imaSi, rom droSi cvalebadi magnituri veli sivrceSi, damo-
ukideblad imisa aris iq gamtari Tu ara, warmoSobs grigalur eleqtrul
vels (maqsvelis eleqtromagnituri Teoriis pirveli ZiriTadi debuleba). ase
rom (46.1) formula samarTliania ara marto gamtari konturisaTvis, aramed
cvlad magnitur velSi azrobrivad gamoyofili nebismieri Caketili kon-
turisaTvis. aseTnairad ganzogadebuli (46.1) formula warmoadgens maq-
svelis pirvel gantolebas integraluri formiT. ikiTxeba Semdegnairad:
eleqtruli velis daZabulobis cirkulacia nebismieri (uZravi)
Caketili l konturis gaswvriv tolia am konturis momWimavi
zedapiris (konturze dayrdnobili zedapiris) gamWoli magnituri
nakadis cvlilebis siCqarisa Sebrunebuli niSniT.
magram
( )∫=ΦS
SdB da ( ) ∫∫ ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛⋅
∂∂
=∂∂
=∂Φ∂
SS
SdtBSdB
tt.
amitom maqsvelis pirveli integraluri gantoleba SeiZleba aseTi saxiTac
daiweros:
( ) ∫∫ ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛⋅
∂∂
=Sl
SdtBldE . (46.2)
2. maqsvelis meore gantoleba. rogorc viciT (§31), sruli denis kanons
nivTierebaSi aqvs saxe:
( ) makroIldHl
=∫ (46.3)
151
wanacvlebis denis cnebis SemoRebam (rasac safuZvlad udevs maqsvelis
eleqtromagnituri velis Teoriis meore ZiriTadi debuleba) saSualeba misca
maqsvels ganezogadebina sruli denis kanoni. maqsvelis Tanaxmad, vinaidan
magnitur vels qmnis rogorc makroskopuli (gamtarobis), ise wanacvlebis
deni, amitom (46.3) gantolebis marjvena mxares unda daematos wnacvlebis deni:
( ) wan.makro IIldHl
+=∫ (46.3)
(46.3) formula, romelic gamosaxavs sruli denis kanonis ganzogadebul saxes,
warmoadgens maqsvelis meore gantolebas integraluri formiT. ikiTxe-
ba Semdegnairad: magnituri velis daZabulobis cirkulacia nebismieri
(uZravi) Caketili l konturis gaswvriv, tolia im makrodenebisa da
wancvlebis denis algebruli jamisa, romelsac es konturi moicavs
(an, rac igivea, romelic gadis konturis momWimav zedapirSi).
magram denis simkvrivis ganmartebis Tanaxmad
( )∫∫ ==lS
n SdiidSImakro da ( ) ∫∫ ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛⋅
∂∂
==S
SdtDSdiI wan.wan. ,
sadac i da wani Sesabamisad gamtarobisa da wanacvlebis denebis sim-
kvrivis veqtorebia, amitom maqsvelis meore integraluri gantoleba SeiZleba
aseTi saxiTac daiweros:
( ) SdtDildH
Sl
⋅⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛
∂∂
+= ∫∫ , (46.4)
e.i. daZabulobis veqtoris cirkulacia nebismieri Caketili l konturis gas-
wvriv tolia sruli denis simkvrivis veqtoris nakadisa am konturis momWimavi
S zedapiris mimarT.
3. maqsvelis mesame gantoleba. rogorc viciT (I tomi, §121), gaus-
ostogradskis Teoremas eleqtrostatikuri (stacionaruli) velisaTvis∗
dieleqtrikSi aqvs saxe:
( ) qSdDS
=∫ , (46.5)
sadac ( ) NSdDS
=∫ aris induqciis nakadi S Caketili zedapiris mimarT, xolo
∑= iqq aris am zedapiris SigniT moTavsebuli Tavisufal muxtTa algebruli
∗ eleqtrostatikuri veli stacionaluri velia, vinaidan igi drois mixedviT ar icvleba.
152
jami. maqsvelma ganazogada es Teorema, gamoTqva ra varaudi, rom igi samara-
Tliania nebismieri _ rogorc stacionaruli, ise cvladi _ eleqtruli
velisaTvis. aseTnairad ganzogadebuli (46.5) formula warmoadgens maqsve-
lis mesame gantolebas integraluri formiT. ikiTxeba Semdegnairad:
eleqtruli induqciis nakadi eleqtromagnitur velSi azrobrivad
gavlebuli nebismieri Caketili zedapiris mimarT, tolia am
zedapiris SigniT moTavsebuli Tavisufal muxtTa algebruli
jamisa. magram dVqV∫= ρ , sadac ρ aris S zedapiriT SemosazRvruli V mocu-
lobis SigniT arsebuli Tavisufal muxtTa simkvrive. amitom maqsvelis mesame
integraluri gantoleba SeiZleba Semdegi saxiTac daiweros:
( ) dVSdDVS∫∫ = ρ (46.6)
4. maqsvelis meoTxe gantoleba: gaus-ostrogradskis Teoremas
magnituri velisaTvis vakuumSi aqvs saxe (§4):
( ) 0=∫S
SdB (46.7)
maqsvelma ganazogada es Teoremac, gamoTqva ra varaudi, rom igi
samarTliania nebismieri magnituri velisaTvis (rogorc vakuumSi, aseve ga-
remoSi, rogorc stacionaruli, aseve cvladisaTvis), aseTnairad ganzoga-
debuli (46.7) toloba warmoadgens maqsvelis meoTxe gantolebas integra-
luri formiT. ikiTxeba Semdegnairad:
magnituri induqciis nakadi eleqtromagnitur velSi azrobri-
vad gavlebuli nebismieri (uZravi) Caketili zedapiris mimarT
nulis tolia.
maqsvelis gantolebebi ar aris simetriuli eleqtruli da magnituri
velebis mimarT, rac imis Sedegia, rom bunebaSi eleqtruli muxti arsebobs,
magnituri muxti (magnituri monopoli) ki _ ara.
rogorc aRvniSneT maqsvelis Teoria fenomenologiuri Teoriaa, masSi
ar ganixileba garemoSi mimdinare Siga anu molekuluri procesebi, romlebic
ganapirobeben eleqtruli da magnituri velebis warmoSobas. amitom saWiroa
maqsvelis gantolebebi SevavsoT e.w. materialuri gantolebebiT, romle-
153
bic Seicaven garemos individualuri Tvisebebis damaxasiaTebel sidideebs (ε -
s, μ -s, γ -s). es gantolebebi CvenTvis cnobilia kursis sxvdasxva nawilidan:
ED εε 0= (I tomi, §121); HB μμ0= (§25); Ei γ= (I tomi, §137).
§47. maqsvelis diferencialuri gantolebebi
maqsvelis integraluri gantolebebi amyarebs damokidebulebas eleq-
truli da magnituri velis damaxasiaTebeli sidideebs Soris sivrcis sxvada-
sxva wertilebisaTvis (Caketili konturis wertilebi da am konturis
momWimavi zedapiris wertilebi, an Caketili zedapiris wertilebi da am zeda-
piris SigniT arsebuli wertilebi). maqsvelis integraluri gantolebebidan
SeiZleba gadavideT diferencialur gantolebebze, romlebic am kavSirs
amyareben sivrcis erTidaimave wertilebisaTvis. es gadasvla xdeba
veqtoruli analizis ori Teoremis _ gausis Teoremisa da stoqsis Teoremis
saSualebiT. gavecnoT am Teoremebs.
gausis Teorema. romelime velis damaxasiaTebeli A veqtoris nakadi
am velSi azrobrivad gavlebuli nebismieri S Caketili zedapiris mimarT to-
lia A veqtoris divergenciis integralisa, aRebuli am zedapiriT SemosazR-
vruli V moculobiT:
( ) VdAdiSdAVS∫∫ = υ , sadac
zA
yA
xA
Adi zyx
∂∂
+∂
∂+
∂∂
=υ (47.1)
stoqsis Teorema. romelime velis damaxasiaTebeli A veqtoris cirku-
lacia am velSi azrobrivad gavlebuli nebismieri Caketili l konturis gas-
wvriv tolia Arot veqtoris nakadisa am konturis momWimavi S zedapiris mimarT:∗
( ) ( )∫∫ ⋅=Sl
SdArotldA . (47.2)
∗ rotori maTematikaSi veqtoruli A velis `brunviTi mdgenelis~ veqtoruli maxasiaTebelia,
romlis gegmilebia (koordinatebia) x
Az
Az
Ay
A zxyz
∂∂
−∂∂
∂
∂−
∂∂ , da
yA
xA xy
∂∂
−∂
∂, e.i.
⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛∂∂
−∂
∂+⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛
∂∂
−∂∂
+⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛∂
∂−
∂∂
=y
Ax
Ak
xA
zA
jz
Ay
AiArot xyzxyz , sadac ji, da k erTeulovani
veqtorebia. zog SemTxvevaSi rotors veqtoruli velis grigalsac uwodeben.
154
1. maqsvelis pirveli diferencialuri gantoleba. stoqsis (47.2)
Teoremis Tanaxmad
( ) ( )∫∫ ⋅=Sl
SdErotldE . (47.3)
am formulis Sedareba maqsvelis pirvel integralur gantolebasTan
( ) ∫∫ ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛
∂∂
=Sl
SdtBldE , gvaZlevs:
tBErot∂∂
−= . (47.4)
es aris maqsvelis pirveli diferencialuri gantoleba.
2. maqsvelis meore diferencialuri gantoleba. stoqsis Teoremis
Tanaxmad
( ) ( )∫∫ ⋅=Sl
SdHrotldH .
am formuli Sedareba maqsvelis meore integralur gantolebasTan
( ) SdtDildH
Sl
⋅⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛
∂∂
+= ∫∫ , gvaZlevs:
tDiHrot∂∂
+= . (47.5)
es aris maqsvelis meore diferencialuri gantoleba.
3. maqsvelis mesame diferencialuri gantoleba. gausis (47.1) Teoremis
Tanaxmad
( ) VdDdiSdDVS∫∫ = υ .
am formulis Sedareba maqsvelis mesame integralur gantolebasTan
( ) VdSdDVS∫∫ = ρ , gvaZlevs maqsvelis mesame diferencialur gantolebas:
ρυ =Ddi . (47.6) 4. maqsvelis meoTxe diferencialuri gantoleba. gausis Teoremis
Tanaxmad
( ) VdBdiSdBVS∫∫ = υ .
am formulis Sedareba maqsvelis meoTxe integralur gantolebasTan
( ) 0=∫S
SdB , gvaZleva maqsvelis meoTxe diferencialur gantolebas.
155
0=Bdiυ . (47.7)
davweroT maqsvelis diferencialur gantolebaTa sistema:
tBErot∂∂
−= , tDiHrot∂∂
+= , ρυ =Ddi , 0=Bdiυ .
am oTxi gantolebidan ori veqtorulia, oric _ skalaruli (asea inte-
graluri gantolebebis SemTxvevaSic). Tu maT CavwerT koordinatebSi,
miviRebT rva gantolebas. es rva gantoleba akavSirebs 16 sidides: TxuTmeti _
iHBDE ,,,, veqtorebis mdgenelebi da skalari ρ . cxadia, rom 16 sididisaTvis
(ucnobisaTvis) rva gantoleba sakmarisi ar aris. swored amitom umateben maq-
svelis gantolebebs materialur gantolebebs: ED εε 0= ; HB μμ0= da Ei γ= ,
romlebic amasTan, Seicavs garemos individualuri Tvisebebis damaxasiaTebel
γμε ,, mudmivebs.
§48. eleqtromagnituri veli
ganvixiloT sivrcis iseTi nawili, sadac ar aris Tavisufali muxtebi
da maSasadame, eleqtruli deni ( )0=i . maSin, maqsvelis pirvel da meore dife-
rencialur gantolebebs, marjvena nawilebSi niSnis sizustiT, aqvT simet-
riuli saxe:
tBErot∂∂
−= , tDHrot∂∂
= . (48.1)
gansxvaveba niSanSi adasturebs imas, rom tD∂∂
da H veqtorebis mimarTu-
lebebi qmnian marjvena xraxnul sistemas (sur. 48.1 a), xolo tB∂∂
da E veqto-
rebis mimarTulebebi _ marcxena xrax-
nul sistemas (sur. 48.1 b).
maqsvelis (48.1) gantolebebidan ga-
momdinareobs metad mniSvnelovani das-
kvna imis Sesaxeb, rom eleqtrul da
magnitur velebs Soris arsebobs
mWidro kavSiri: magnituri velis
EH
a b sur. 48.1
tD∂∂
tB∂∂
156
cvlileba iwvevs garemomcvel sivrceSi cvladi eleqtruli velis
gaCenas; analogiurad, eleqtruli velis cvlileba iwvevs garemom-
cvel sivrceSi cvaladi magnituri velis gaCenas.
rac ufro didi tD∂∂
siCqariT icvleba eleqtruli veli, miT ufro Zli-
eri magnituri veli aRiZvreba, romelic eleqtrul velTan aris dakavSirebu-
li. zustad aseve, rac ufro didi tB∂∂
siCqariT icvleba magnituri veli, miT
ufro Zlieri eleqtruli veli aRiZvreba, romelic magnitur velTan aris
dakavSirebuli.
cvladi eleqtruli velis da masTan uwyvetad dakavSirebuli
cvladi magnituri velis erTobliobas eleqtromagnituri veli
ewodeba.
orive veli, eleqtrulic da magnituric grigaluria: maTi Zalwirebi Ca-
ketilia da amasTan urTierTgadaxlarTuli _ eleqtruli Zalwirebi `Semo-
xveulia~ magnitur Zalwirebze, xolo magnituri Zalwirebi _ eleqtrulze.
garkveuli warmodgena eleqtromagnituri velis xasiaTze SeiZleba
mogvces 48.2 suraTma, romelzec veli gamosaxulia monacvleobiTi eleqtruli
da magnituri Caketili Zalwirebis Zewkvis saxiT.
eleqtruli da magni-
turi velebis gancalkevebu-
lad warmodgenas aqvs far-
dobiTi xasiaTi. marTlac,
uZravi muxti qmnis mxolod
eleqtrul vels. magram
muxti uZravia garkveuli aTvlis sistemis mimarT. aTvlis sxva sistemebis
mimarT igi moZraobs da maSasadame, qmnis magnitur velsac. zustad aseve,
mudmivdeniani uZravi gamtari qmnis mxolod mudmiv magnitur vels, magram
gamtari uZravia mxolod garkveuli aTvlis sistemis mimarT. aTvlis sxva
sistemis mimarT igi SeiZleba moZraobdes, ris gamoc misi magnituri veli
iqneba cvladi, romelic Tavis mxriv aRZravs grigalur eleqtrul vels.
eleqtruli da magnituri velebi warmoadgens erTi mTlianis _
eleqtromagnituri velis gamovlenas.
EEEE
BBB
sur. 48.2
157
§49. eleqtromagnituri talRa
eleqtromagnituri velis SesaniSnavi Tvisebaa misi sivrceSi yvela
mimarTulebiT gavrcelebis unari. velis swored es Tviseba uzrunvel-
yofs radiokavSiris SesaZleblobas.
vTqvaT, sivrcis romelime wertilSi gaCnda cvladi eleqtruli veli. es
veli sivrcis mezobel wertilebSi induqciiT aRZravs cvlad magnitur vels.
cvladi magnituri veli Tavis mxriv mezobel wertilebSi induqciiT aRZravs
cvlad eleqtrul vels da a.S. cvladi eleqtruli da magnituri velebi moe-
deba sivrcis axal-axal areebs da vrceldeba (rogorc gamoTvlebi gviCvenebs)
sicarieleSi 300000 km/wm siCqariT, e.i. sinaTlis gavrcelebis siCqariT vakuumSi.
eleqtromagnituri velis gavrcelebis procesi warmoadgens
talRur process _ eleqtromagnitur talRas.
Cvens mier Tvisobrivi msjelobis safuZvelze gakeTebuli daskvna eleq-
tromagnituri talRebis Sesaxeb∗ dasturdeba maTematikurad, maqsvelis dife-
rencialuri gantolebebis amoxsniT. rogorc wina paragrafSi aRvniSneT,
maqsvelis gantolebebidan gamomdinare Sedegebidan yvelaze mniSvnelovani iyo
daskvna eleqtromagnituri talRebis arsebobis Taobaze.
CamovTvaloT maqsvelis diferencialuri gantolebebis amoxsniT miRebu-
li ZiriTadi Sedegebi:
1. eleqtromagnituri veli vrceldeba sivrceSi eleqtromagnituri tal-
Ris saxiT sasruli siCqariT.
2. eleqtromagnituri talRis gavrcelebis siCqare garemoSi gamoiTvleba
formuliT εμμε
υ00
1= , sadac 0ε da 0μ Sesabamisad eleqtruli da magnituri
mudmivebia, xolo ε da μ _ garemos fardobiTi dieleqtrikuli da magnituri
SeRwevadobebi.
magram m
f90 1094
1⋅⋅
=π
ε ,
xolo m
hn70 104 −⋅= πμ .
∗ rasac safuZvlad udevs maqsvelis Teoriis orive ZiriTadi debuleba.
158
e.i. wm
m816
9
700
103109
1094104
11⋅=⋅=
⋅⋅⋅
=−
ππμε
. es aris sinaTlis gavrcelebis
siCqare vakuumSi, romelic, Cveulebriv C -Ti aRiniSneba. amitom εμ
υ C= .
nebismieri garemosaTvis 1>εμ , amitom C<υ . sicarieleSi 1== με da C=υ ,
e.i. eleqtromagnituri talRa sicarieleSi vrceldeba sinaTlis siCqariT.
3. eleqtromagnituri talRa aris
ganivi talRa, rac imas niSnavs, rom
talRaSi eleqtruli velis daZa-
bulobisa da magnituri velis induq-
ciis veqtorebi irxevian erTmaneTis
da talRis gavrcelebis υ siCqaris
marTobulad ( BE, da υ veqtorebi qmnian marjvena xraxnul sistemas). amasTan,
rxevebi warmoebs erTnair fazebSi (sur. 49.1)
4. im faqtma, rom vakuumSi eleqtromagnituri talRis siCqare emTxveva
sinaTlis siCqares vakuumSi, afiqrebina maqsvels, rom sinaTle aris eleqtro-
magnituri talRa, romelic sxva eleqtromagnituri talRebisagan gansxvavdeba
mxolod talRis sigrZiT. amiT man Seqmna sinaTlis eleqtromagnituri Teoria.
radgan sinaTlis gavrcelebis siCqare εμ
υ C= , amitom garemos gardatexis ab-
soluturi maCvenebeli εμυ==
Cn . gamWvirvale sxeulebi, rogorc wesi, ara-
feromagnituria, maTTvis μ umniSvnelod gansxvavdeba erTisagan da amitom
miaxloebiT SeiZleba daiweros: ε≈n .
maqsvelma daadgina, rom sxvadasxva dieleqtrikebisaTvis am formuliT gamoT-
vlili gardatexis absoluturi maCvenebeli kargad Tanxvdeba cdiseul Sedegebs.∗
∗ am formuliT sargeblobisas unda gvaxsovdes rom aq ε aris nivTierebis dieleqtrikuli
SeRwevadoba maRali sixSiris eleqtromagnitur velSi (1410~ hc) da amitom misi sidide didad
gansxvavdeba (naklebia) mudmiv eleqtrul velSi misi sidididagan. magaliTad, wylisaTvis
81=ε da misi gardatexis absoluturi maCveneblisaTvis miiReba 9, cdiseuli 1,33-is nacvlad. swrafad cvlad velSi ε -is Semcireba imis Sedegia, rom periodis naxevris ganmavlobaSi wylis dipoluri molekulebi ver aswreben orientacias velis gaswvriv.
159
5. eleqtromagnituri talRa raime zedapirze dacem-
isas awarmoebs garkveul wnevas. marTlac davuSvaT, rom
eleqtromagnituri talRa marTobulad ecema A gamtar
zedapirs∗ (sur. 49.2). talRis eleqtruli mdgeneli iwvevs
gamtarobis denis gaCenas, magnituri mdgeneli ki am denze
moqmedebs F ZaliT, romelic, marcxena xelis wesis
Tanaxmad, mimarTulia talRis gavrcelebis gaswvriv. rad-
gan sinaTle warmoadgens eleqtromagnitur talRas, maq-
svelis Teoriidan gamomdinareobs sinaTlis wnevis arse-
boba, rac eqsperimentulad daadastura rusma mecnierma p. lebedevma 1901 wels.
6. kavSiri eleqtruli da magnituri velis daZabulobebs Soris mocemulia
formuliT:
20
20 HE μμεε =
magram viciT, rom eleqtruli velis energiis simkvrive 2
20 E
Eεε
ω = , xolo
magnituris _ 2
20 H
Hμμω = . maSasadame, eleqtromagnitur talRaSi eleqtruli
energia nebismier momentSi tolia magnituris.
formula εμ=n amyarebs damokidebulebas nivTierebis optikur,
eleqtrul da magnitur Tvisebebs Soris. magram am fromulidan ar
gamomdinareobs, rom n damokidebuli unda iyos talRis sigrZeze. meores
mxriv, cdiseuli faqtebi (magaliTad, dispersia) adasturebs aseTi
damokidebulebis arsebobas. maqsvelis Teoriis es nakli Sedegia imisa, rom
igi ar iTvaliswinebs nivTierebis Sinagan aRnagobas da ixilavs mxolod
makroskopul eleqtrul da magnitur velebs.
maqsvelis eleqtromagnituri velis Teoriam Semdgomi ganviTareba
hpova lorencis klasikur eleqtronul TeoriaSi (1896w). am TeoriaSi
daSvebulia, rom nivTiereba Sedgeba atomebisagan, romlebic Tavis mxriv
Seicavs dadebiT da uaryofiT muxtebs da eleqtruli da magnituri
movlenebis mTeli mravalsaxeoba ganpirobebulia am muxtebisa da
∗ sinaTlis wneva, cxadia, arsebobs aragamtar sxeulebze (maT Soris airebzec), magram misi axsna ise martivi da TvalsaCino ar aris, rogorc gamtari sxeulebis SemTxvevaSi. magaliTad, dieleqtrikSi eleqtromagnituri veli iwvevs muxtebis periodul rxevas, rac agreTve ganapirobebs talRis gavrcelebis gaswvriv mimarTuli Zalis warmoSobas.
gamtI
sur. 49.2
A B
F
160
mikrodenebis urTierTganlagebiT, moZraobiTa da urTierTqmedebiT. am
muxtebisa da denebis mier Seqmnili mikroveli aRiwereba gantolebebiT,
romlebic analogiuria maqsvelis gantolebebisa. es gantolebebi, droiTa da
sivrciT gasaSualoebis Semdeg, gadadis maqsvelis gantolebebSi. es
gasaSualoeba xdeba drois intervalis mixedviT, romelic bevrad aRemateba
Sigaatomuri procesebis periods da velis moculobis mixedviT, romelic
bevrad aRemateba atomebisa da molekulebis moculobas.
§50. eleqtromagnituri talRebis gamosxiveba da miReba
rogorc viciT (§42) rxeviTi konturis daniSnulebaa maRali sixSiris
eleqtromagnituri rxevebis aRZvra, rac Tavis mxriv, uzrunvelyofs radio-
kavSirgabmulobis SesaZleblobas. magram radikavSiris ganxorcilebisaTvis
saWiroa eleqtromagnituri talRebis uwyveti generacia da maSasadame, miule-
vadi eleqtromagnituri rxevebis miReba. rxeviT konturSi aRZruli sakuTari
rxevebi ki milevadia, rac ZiriTadad∗ ganpirobebulia imiT, rom konturisadmi
miniWebuli energia ixarjeba omuri winaRobis daZlevaze da gamoiyofa siTbos
saxiT. rxeviTi konturis am siZneleze Cven ukve gvqonda laparaki §44-Si da
viciT, rom dReisaTvis sakiTxi gadawyvetilia sameleqtrodiani eleqtronuli
milakis an tranzistoris gamoyenebiT (TviTrxevebi).
istoriulad, rxeviTi konturisaTvis energiis periodulad
miwodebisaTvis, germanelma mecnierma hercma gamoiyena sainduqcio koWa (§41)
da 1887 wels, pirvelad kacobriobis istoriaSi, miiRo maqsvelis TeoriiT
nawinaswarmetyvelebi eleqtromagnituri talRebi.
hercma rxeviT konturSi Seitana axali elementi _
sanaperwklo Sualedi (1), romelsac mosdo cvladi
Zabva sainduqcio koWas (2) meoradi gragnilidan
(sur. 50.1). es Zabva TandaTan muxtavda kondensators
da rodesac mis Semonafenebs Soris Zabva miaRwevda
garRvevis mniSvnelobas (I tomi, §153), sanaperwklo
SualedSi Cndeboda (`gaxteboda~) naperwkali, ro-
∗ energiis nawili ixarjeba gamosxivebaze.
1
2
sur. 50.1
161
melic kravda wreds. Sedegad konturSi aRiZvreboda eleqtromagnituri rxe-
vebi da igi asxivebda eleqtromagnitur talRebs. erTdroulad xdeboda sain-
duqcio koWas gamorTva (`damokleba~). sanaperwklo Sualeds didi winaRoba
aqvs, amitom rxevebi male miileoda da wredi wydeboda. magram am dros kvlav
irTveboda sainduqcio koWa, kondensatori imuxteboda, rasac Tan sdevda
axali naperwklis gaxtoma da eleqtromagnituri talRebis generireba da a.S.
rxeviTi konturis meore siZnele mdgomareobs imaSi, rom eleqtruli ve-
lis energia faqtiurad lokalizebulia kondensatoris firfitebs Soris, mag-
nituri velis energia ki _ koWas SigniT.∗ aseTi rxeviTi konturi, romelsac
Caketili ewodeba, eleqtromagnitur talRebs TiTqmis ar asxivebs. gavix-
senoT (§42, formula 42.7), rom rac ufro mcirea kondensatoris tevadoba da
koWas induqciuroba, miT metia rxeviTi konturis mier generirebuli eleqtro-
magnituri rxevis siSire da maSasadame, gamosxivebuli eleqtromagnituri
talRis intensivoba.∗∗ amitom, am meore naklis gamoricxvis mizniT, anu gamos-
xivebis intensivobis gazrdis mizniT, hercma kondensatoris firfitebi daaSo-
ra erTmaneTs, xolo koWa saerTod amoiRo konturidan (ufro sworad, Sec-
vala erTi xviiT). aseTi gardaqmnebis Sedegad (sur. 50.2 a, b, g), man miiRo e.w.
Ria rxeviTi konturi, romelsac SemdgomSi hercis vibratori ewoda. Tu
Tavdapirveli formis konturSi cvladi eleqtruli veli lokalizebulia
kondensatoris firfitebs Soris da mcire moculoba ukavia (sur. 49.2 a), her-
cis vibratorSi eleqtruli veli gars akravs vibrators da bevrad gazrd-
ilia mis mier dakavebuli moculoba (sur. 50.2 g), rac sagrZnoblad zrdis
∗ es imiT aixsneba, rom sxvadasxva niSniT damuxtuli kondensatoris Semonafenebis mier Seqmnili sawinaaRmdego mimarTulebis eleqtruli velebi konturidan moSorebiT sididiT TiTqmis erTmaneTis tolia, amitom isini TiTqmis mTlianad akompensireben erTmaneTs. aseve, koWas xviis mopirdapire elementebSi dens aqvs sapirispiro mimarTulebebi, amitom konturidan moSorebiT maTi magnituri velebi TiTqmis akompensireben erTmaneTs. ∗∗ sixSiris gazrdiT gamosxivebuli energia mkveTrad izrdeba. kerZod, SeiZleba damtkicdes, rom drois erTeulSi gamosxivebuli energia sixSiris meoTxe xarisxis proporciulia.
a b g
sur. 50.2
162
gamosxivebis intensivobas.
eleqtromagnituri talRebis registraciisaTvis hercma gamoiyena
rezonansis movlena: gamomsxivebeli (1) vibratoris maxloblad man moaTavsa
meore (2) vibratori, romelsac hqonda iseTive rxevis sakuTari sixSire,
rogorc pirvels, anu imyofeboda masTan rezonansSi, ris gamoc mas rezo-
natori ewoda. rodesac (1) vibratoris mier gamosxivebuli eleqtromagnituri
talRa aRwevda rezonators, masSi aRiZvreboda eleqtruli rxevebi, rasac Tan
axlda burTulebs Soris naperwklis gaCena (sur. 50.3).
vibratorisa da rezonatoris saSualebiT hercma 1887-91 wlebSi eqsperi-
mentulad Seiswavla eleqtromagnituri talRebis struqtura da gavrcelebis
kanonzomierebebi. kerZod, man daadgina, rom eleqtromagnituri talRa ganivi
talRaa, misi gavrcelebis siCqare haerSi sinaTlis siCqaris tolia. am talRe-
bis arekvla (liTonis zedapiridan), gardatexa ori garemos (dieleqtrikis)
sazRvarze da interferencia iseve warmoebs, rogorc sinaTlis talRebisa da sxv.
eleqtromagnituri talRebis aRZvris
ganxilul meqanizms is nakli hqonda, rom
sainduqcio koWadan konturisTvis (vibrato-
risTvis) energiis miwodebis sixSire bevrad
naklebi iyo konturis rxevis sakuTar
sixSireze. amitom hercis vibratorSi aRZru-
li eleqtruli rxevebi warmoadgenen mile-
vad rxevebs, romlebic meordebodnen erTime-
oris miyolebiT drois mcire intervalis Semdeg (sur. 50.4). rogorc paragra-
fis dasawyisSi iyo aRniSnuli, es nakli SemdgomSi aRmofxvril iqna sameleq-
trodiani eleqtronuli milakis, mogvianebiT ki tranzistoris gamoyenebiT.
herci Tavis vibratoriT iRebda da
ikvlevda eleqtromagnitur talRebs, ro-
melTa sigrZe 102sm-is rigis iyo (rac See-
sabameba 8103 ⋅ hc sixSires). gamosxivebuli
talRis sigrZis Semcireba SesaZlebelia
vibratoris zomis SemcirebiT, vinaidan
am dros mcirdeba vibratoris (liTonis Reroebis) tevadobac da
induqciurobac. am gziT p.lebedevma 1895 wels, gamoiyena ra platinis wvrili
2
sur. 50.3
1
I
t
sur. 50.4
163
Reroebisagan damzadebuli miniaturuli vibratori, miiRo milimetruli sig-
rZis eleqtromagnituri talRebi (6-4mm). kidev ufro mokle talRebi (~0,1 mm
sigrZis) miiRo sabWoTa fizikosma glagoleva-arkadievam 1923 wels e.w.
masobrivi gamomsxiveblis∗ meSveobiT. am talRebma gadafares are infrawiTeli
(siTburi) talRebisa, romlebic miiReba atomebsa da molekulebSi muxtebis
rxevis Sedegad.
paragrafis bolos moyvanilia eleqtromagnitur talRaTa cxrili, rome-
lSic miTiTebulia TiToeuli diapazonis talRebis gamosxivebis wyaro.
cxadia, sazRvari talRaTa calkeul diapazonebs Soris sakmaod pirobiTia.
dabolos, aRvniSnoT, rom maqsveli Tavis genialuri Teoriis triumfs _ eleqtromagni-
turi talRebis arsebobis eqsperimentul dadasturebas ver moeswro. es moxda hercis Sro-
mebis Sedegad mxolod misi gardacvalebidan (1879w) rva wlis Semdeg. gaivlis kidev rva weli
da 1895 wels, radios erTerTi gamomgonebeli, rusi mecnieri popovi gadascems msoflioSi
pirvel radiogramas, romelic Sedgeba mxolod ori sityvisagan _ `henrix herci~. amiT popovma
pativi miago hercis udides damsaxurebas eleqtromagnituri talRebis miRebisa da Seswavlis
saqmeSi.
cxrili
talRis saxe talRis sigrZe,
m talRis sixSire,
hc gamosxivebis wyaro
dabali sixSiris talRebi
410> 4103 ⋅< cvladi denis meqanikuri
generatori.
radiotalRebi 44 1010 −− 124 103103 ⋅−⋅ rxeviTi konturi, hercis vibratori, masobrivi
gamomsxivebeli. infrawiTeli sxivebi
74 107,710 −− ⋅− 1412 104103 ⋅−⋅
sinaTlis sxivebi 77 104107,7 −− ⋅−⋅ 1414 105,7104 ⋅−⋅
ultraiisferi sxivebi
87 10104 −− −⋅ 1614 103105,7 ⋅−⋅
sxvadasxva tipis naTurebi, lazeri
rentgenis sxivebi 118 1010 −− − 1916 103103 ⋅−⋅ rentgenis mili
γ _ sxvivebi 1110−< 19103 ⋅>
radioaqtiuri daSla, birTvuli procesebi
∗ ase ewoda mowyobilobas, romelic eleqtromagnitur talRebs asxivebs (satransformatoro) zeTSi Setivtivebul liTonis umcires nawilakebs (naqlibs) Soris naperwklebis gaxtomis Sedegad.
164
meore nawili
optikis safuZvlebi
$51. optikis ganviTarebis mokle istoria. sinaTlis dualizmi
optika aris mecniereba sinaTlis Sesaxeb. igi Seiswavlis sinaTlis bune-
bas, misi gavrcelebisa da nivTierebasTan urTierTqmedebis kanonebs. tradici-
ulad miRebulia optikis dayofa or nawilad: geometriuli optika da fizi-
kuri optika.
geometriuli optika optikis uZvelesi nawilia. jer kidev 300 wliT
adre Cvens welTaRricxvamde evklides geometriaSi mocemuli iyo sinaTlis
arekvlisa da wrfivi gavrcelebis kanonebi. geometriul optikas didi praqti-
kuli gamoyeneba aqvs, magram igi ar ixilavs sinaTlis bunebas (ar akeTebs ara-
viTar daSvebas imis Sesaxeb Tu ra aris sinaTle), amitom moicavs optikuri
sakiTxebis SedarebiT viwro wres. geometriuli optikis ZiriTadi cnebaa
sinaTlis sxivis cneba, aseTad ki miiCneva sinaTlis gavrcelebis mimarTuleba.
ufro zustad, sinaTlis sxivi aris wiri, romelic uCvenebs sinaTlis energiis
gavrcelebis mimarTulebas.∗ optikuri xelsawyoebis moqmedeba daiyvaneba
sinaTlis sxivebis arekvla-gardatexisa da wrfivi gavrcelebis kanonebze.
fizikuri optika, rogorc mecnieruli disciplina, Camoyalibda gaci-
lebiT gvian, me-17 saukuneSi. fizikuri optika garkveul daSvebas akeTebs si-
naTlis bunebis Sesaxeb da amitom moicavs optikuri movlenebis gacilebiT
farTo wres. unda aRiniSnos, rom fizikuri optika saSualebas iZleva ara
marto gamoviyvanoT geometriuli optikis kanonebi, aramed davadginoT maTi
gamoyenebis sazRvrebic.
optikuri movlenebis sirTulem ganapiroba is, rom istoriulad (TiT-
qmis erTdroulad) Camoyalibda ori urTierTsawinaaRmdego fizikuri Teoria:
sinaTlis korpuskuluri Teoria da sinaTlis talRuri Teoria.
∗ es maTematikuri abstraqciaa, vinaidan, difraqciis gamo SeuZlebelia sinaTlis nakadidan sinaTlis usasrulod wvrili konis (`wiris~) gamoyofa. fizikis TvalsazrisiT sxivi aris sasruli zomis, magram sakmaod viwro sinaTlis kona, romlis miRebis principul SesaZleblobasac iZleva difraqciis movlena (ufro sworad, am viwro konebis RerZebi miiCneva sxivebad). sinaTlis sxivis `danaxva~ SesaZlebelia kvamlian (an mtvrian) oTaxSi, rodesac masSi viwro xvrelidan (WuWrutanidan) Sedis sinaTle.
165
korpuskuluri Teoriis fuZemdebelia didi ingliseli mecnieri niu-
toni. am Teoriis Tanaxmad, sinaTle aris nakadi umciresi nawilakebis – kor-
puskulebisa,∗ romlebic gamoedinebian mnaTi sxeulidan (`gamodinebis Teoria~).
sinaTlis korpuskulebis moZraobis analizisaTvis niutoni iyenebda mis mier-
ve Camoyalibebul meqanikis kanonebs. magaliTad, am nawilakebis inerciiT moZ-
raobiT aixsneboda sinaTlis wrfivi gavrceleba. am Teoriis mixedviT sinaT-
lis arekvla da gardatexa Sedegia mizidvisa da ganzidvis Zalebisa, romle-
bic aRiZvreba ori garemos gamyofi zedapiris Txel fenaSi. amasTan igulis-
xmeba, rom nawilakebi zedapirs ecemian `sxvadasxva faziT~. fazis zogierTi
mniSvnelobisaTvis isini ganizidebian zedapiris mier (arekvla), zogierTi
mniSvnelobisaTvis ki _ miizidebian (gardatexa). gardamtexi garemos mier si-
naTlis korpuskulebis mizidva ara marto ganapirobebs sinaTlis gardatexas,
aramed cvlis kidec mis siCqares. am warmodgenebze dayrdnobiT martivad
miiReba arekvlisa da gardatexis kanonebi, amasTan gardatexis kanonidan
gamomdinareobda, rom sinaTlis siCqare optikurad metad mkvriv garemoSi
ufro metia, vidre naklebad mkvrivSi, rac, rogorc qvemoT vnaxavT, ar Seesaba-
meboda sinamdviles.∗∗ sinaTlis dispersias niutoni xsnida sinaTlis korpus-
kulebis sxvadasxva zomiT. igi Tvlida, rom wiTeli feris sinaTlis korpus-
kula yvelaze didia, iisferis ki – yvelaze patara. sxvadasxva zomis korpus-
kulebi sxvadasxvanairad gadaixrebian samwaxnaga prizmaSi gavlisas, rac gana-
pirobebs speqtris warmoqmnas. magram sinaTlis korpuskuluri Teoria ver
xsnida sinaTlis interferencias, difraqcias, sinaTlis sxivTa damoukideblo-
bis princips (Zneli asaxsneli iyo, Tu ratom ar moqmedeben erTmaneTze siv-
rceSi gadakveTili sinaTlis konebi _ sinaTlis korpuskulebi xom unda eja-
xebodnen erTmaneTs da ganicdidnen gabnevas da sxv.
talRuri Teoriis fuZemdebelia holandieli mecnieri hiugensi. am
Teoriis Tanaxmad, sinaTle warmoadgens drekadi deformaciis talRas, rome-
lic vrceldeba msoflios eTerSi. eTeri hipotezuri garemoa, romelic avsebs
∗ sityva `korpuskula~ laTinuri warmoSobisaa da niSnavs nawilaks. ∗∗ 1850 wlamde cnobili iyo sinaTlis siCqare mxolod vakuumSi, romelic gazoma danielma mecnierma riomerma 1675 wels astronomiuli meTodiT, iupiteris erT-erT Tanamgzavr ios dabnelebaze dakvirvebiT da miiRo daaxloebiT 300000 km/wm. aqve SevniSnoT, rom Tanamedrove monacemebiT planetaSoris sivrceSi 1 sm3-ze modis saSualod erTi atomi, maSin rodesac laboratoriul pirobebSi miRebuli yvelaze maRali vakuumis SemTxvevaSic ki 1 sm3-Si milionze meti atomi an molekulaa.
166
mTel sivrces da aRwevs yvela (gamWvirvale) sxeulSi (ikavebs sxeulis nawi-
lakebs Soris arsebul Sualedebs). mas gaaCnia garkveuli meqanikuri Tvisebebi
_ drekadoba da simkvrive. amasTan eTeris simkvrive metismetad mcirea, riTac
aixsneba planetebis orbitebis praqtikuli ucvleloba.
sinaTlis talRuri TeoriiT advilad miiReboda arekvlisa da gardate-
xis kanonebi, amasTan gardatexis kanonidan gamomdinareobda, rom sinaTlis
siCqare optikurad metad mkvriv garemoSi naklebia, vidre naklebad mkvrivSi.
aseve advilad gasagebi iyo sinaTlis sxivTa damoukideblobis principi _
wylis zedapirze warmoqmnili talRebi xom ar urTierTqmedeben da Tavisuf-
lad gadian erTmaneTSi. Teoria xsnida interferenciisa da difraqciis movle-
nebs da sxva. magram sinaTlis talRuri Teoria ver xsnida sinaTlis wrfiv
gavrcelebas (wylis zedapirze warmoqmnili talRebi xom gars uvlian dab-
rkolebas), ferebis warmoqmnas, sinaTlis polarizacias (romelic, sxvaTa So-
ris, hiugensma aRmoaCina), vinaidan, hiugensis Tanaxmad, drekadi deformaciis
talRa iyo gaswvrivi∗ da sxv.
korpuskuluri Teoriis simartivem (ar saWiroebda hipotezur garemos)
da niutonis didma mecnierulma avtoritetma ganapiroba is, rom Tavdapirve-
lad, xangrZlivi drois ganmavlobaSi, am Teorias ufro meti mimdevari hyavda.
brZola am ori Teoriis momxreebs Soris saukuneze met xans gagrZelda
da dasrulda talRuri Teoriis sruli gamarjvebiT. am gamarjvebaSi didi ro-
li iTamaSa iungis da gansakuTrebiT frenelis Sromebma sinaTlis interfe-
renciasa da difraqciaSi. da mainc, saboloo da gamanadgurebeli dartyma si-
naTlis korpuskulurma Teoriam miiRo 1850-ian wlebSi, roca frangma fiziko-
sebma fizom da fukom daamuSaves sinaTlis siCqaris gazomvis laboratoriu-
li meTodebi da daadgines, rom sinaTlis siCqare wyalSi naklebia vidre vakuumSi.
am droidan moyolebuli, talRuri Teoriis sisworeSi da maSasadame,
msoflio eTeris arsebobaSi eWvi aravis ar epareboda, Tumca eTeris buneba
kvlav rCeboda gaurkveveli. yovelgvari cda, mieweraT eTerisaTvis iseTi
Tvisebebi, romlebic uzrunvelyofda yvela cnobili optikuri movlenis
axsnas, marcxiT mTavrdeboda.
∗ polarizacia damaxasiaTebelia mxolod ganivi talRebisaTvis. drekadi ganivi talRebi ki aRiZvreba da vrceldeba mxolod myar sxeulebSi.
167
msoflio eTeris arsebobis sayovelTao aRiarebasTan erTad mecnierebis
winaSe daisva sakiTxi imis Sesaxeb, waritaceba Tu ara igi moZravi sxeulebis
mier. Zneli iyo iseTi kavSiris warmodgena sxeulisa da eTeris nawilakebs
Soris, romelic uzrunvelyofda am watacebas, wayolas. magram Tu es ase ar
aris, e.i. Tu eTeri (absoluturad) uZravia, maSin sxeulebis moZraobisas masSi
unda warmoiSvas eTeris qari. amerikeli mecnieris maikelsonis mier
Catarebulma metad zustma eqsperimentebma (1881 w. da Semdgom) cxadyo, rom
sxeulebis, kerZod, dedamiwis moZraobisas, araviTari eTeris qari ar warmoiq-
mneba. miRebul iqna Sinagani winaaRmdegoba, ramac aiZula mecnierebi gadaesin-
jaT arsebuli warmodgenebi sivrcisa da drois kategoriebis Sesaxeb. am gada-
sinjvis Sedegi iyo ainStainis mier fardobiTobis Teoriis Seqmna, rac
Tanamedrove fizikis qvakuTxedia.∗
me-19 saukunis meore naxevarSi maqsvelisa da hercis Sromebis Sedegad
dadginda sinaTlis eleqtromagnituri buneba, riTac moxda optikisa da eleq-
trodinamikis Serwyma, sinTezi.
eleqtromagnituri Teoriis Tanaxmad sinaTle aris eleqtromag-
nituri talRa. es talRa aris ganivi, rac niSnavs imas, rom talRaSi eleq-
truli velis daZabulobis da magnituri velis induqciis veqtorebi irxevian
erTmaneTis da talRis gavrcelebis υ siCqaris marTobulad (sur. 49.1).
sinaTlis eleqtromagnitur Teorias didi miRwevebi hqonda. man
brwyinvaled axsna im droisaTvis cnobili optikuri movlenebis umravlesoba
(sinaTlis interferencia, difraqcia, dispersia, polarizacia da sxv.). amitom,
sinaTlis eleqtromagnituri buneba iTvleboda uryevad TiTqmis me-19 saukunis
bolomde, Tumca am droisaTvis dagrovili iyo mTeli rigi sakiTxebi, romel-
sac es Teoria ver xsnida. am sakiTxTa ricxvs miekuTvneba fotoefeqti,
absoluturad Savi sxeulis gamosxivebis speqtrSi energiis ganawileba da sxv.
sakiTxebis es jgufi aixsna sinaTlis kvanturi TeoriiT.
kvanturi Teoriis fuZemdebelia germaneli mecnieri maqs planki, ro-
melmac dauSva (1900 w.) rom nivTierebis atomebi da molekulebi eleqtromagni-
tur energias asxiveben ara uwyvetad, e.i. ara talRis saxiT, aramed wyvetilad,
energiis calkeuli porciebis saxiT. energiis am calkeul porciebs kvantebi
∗ sakmarisia aRiniSnos, rom Tanamedrove teqnikis iseTi dargebi, rogorebicaa birTvuli energetika da elementaruli nawilakebis amaCqareblebis teqnika, am Teoriazea dafuZnebuli.
168
ewoda. mogvianebiT (1905 w), fotoefeqtis asaxsnelad, ainStainma dauSva, rom
nivTierebis mier eleqtromagnituri energiis STanTqmac xdeba calkeuli
porciebis anu kvantebis saxiT. optikuri diapazonis Sesabamis gamosxivebis
kvantebs fotonebi ewoda. amrigad, kvanturi Teoriis Tanaxmad si-
naTle aris fotonebis nakadi. TiToeuli fotonis energia gamoiTvleba
formuliT: hv=ε , sadac 341062,6 −⋅=h j.wm aris plankis mudmiva, xolo v - rxe-
vis sixSire. fotoni sinaTlis gansakuTrebuli nawilakia, romelsac aqvs
energia, impulsi, magram ar gaaCnia uZraobis masa. xazgasmiT unda aRiniSnos,
rom kvanturi Teoriis Seqmna da sinaTlis nawilakebze _ fotonebze warmod-
genis ganviTareba ar aris dabruneba wminda korpuskuluri Teoriisken, vi-
naidan kvantur TeoriaSi SenarCunda talRuri warmodgenebic: energiis kvanti
raodenobrivad gamoisaxeba rxevis sixSiris (talRis sigrZis) saSualebiT.
sinaTlis dualizmi: amrigad, ra aris sinaTle?
arsebobs sinaTlis ori Tamanedrove Teoria _ eleqtromagnituri da
kvanturi. eleqtromagnituri Teoriis Tanaxmad sinaTle aris eleqtromagni-
turi talRa. am TeoriiT aixsneba iseTi optikuri movlenebi, rogorebicaa in-
terferencia, difraqcia, polarizacia da sxv. kvanturi Teoriis Tanaxmad
sinaTle aris fotonebis nakadi. am TeoriiT aixsneba fotoefeqti, energiis ga-
nawileba absoluturad Savi sxeulis gamosxivebis speqtrSi, luminescencia da
sxva (SeiZleba iTqvas, rom gavrcelebis dros sinaTle iqceva talRis msgav-
sad, xolo gamosxivebisa da STanTqmis dros _ nawilakebis nakadis msgavsad).
arcerT am Teorias ara aqvs upiratesoba meoris mimarT, vinaidan calke aRe-
buli vercerTi ver xsnis yvela optikur movlenas. es miuTiTebs imas, rom
sinaTles aqvs rTuli, ormagi buneba. sinaTlis bunebis ormagobas
sinaTlis dualizmi ewodeba.∗
sinaTlis dualizmi, rac ganapirobebs sinaTlis bunebis Sesaxeb ori
Teoriis arsebobas, erTgvari gamowvevaa mecnierebisadmi _ Seiqmnas sinaTlis
erTiani Teoria, romelSic asaxuli iqneba sinaTlis rogorc talRuri, aseve
kvanturi (korpuskuluri) buneba. am mimarTulebiT mimdinareobs intensiuri
muSaoba, Tumca erTiani Teoriis damuSaveba jer damTavrebuli ar aris.
∗ SemdgomSi aRmoCnda, fizikuri bunebis es ormagoba damaxasiaTebelia ara marto sinaTlisa-Tvis, aramed nebismieri mikronawilakebisTvisac ($ ).
169
Tavi VI
geometriuli optikis elementebi
$52. geometriuli optikis ZiriTadi kanonebi
geometriuli (anu sxivuri) optika aris optikis nawili,
romelic Seiswavlis sinaTlis sxivTa gavrcelebis kanonebs. ∗ jer
kidev sinaTlis bunebis garkvevamde cdebiT iyo dadgenili geometriuli opti-
kis oTxi ZiriTadi kanoni. esenia: sinaTlis wrfivi gavrcelebis kanoni, sinaT-
lis sxivTa konebis damoukideblobis kanoni (principi), sinaTlis arekvlis
kanoni da sinaTlis gardatexis kanoni. ganvixiloT mokled es kanonebi.
1. sinaTlis wrfivi gavrcelebis kanoni. Tu Tvalsa da sinaT-
lis wyaros Soris raime gaumWvir sxeuls movaTavsebT, Cven sinaTlis wyaros
ver davinaxavT, rac imaze metyvelebs, rom erTgvarovan garemoSi sinaT-
le wrfivad vrceldeba. sinaTlis wrfivi gavrcelebiT aixsneba Crdilisa
da naxevarCrdilis warmoqmna, agreTve mcire xvretis saSualebiT sagnis gamo-
saxulebis miReba.
Crdili, anu are, sadac ar xvdeba sinaTlis energia, miiReba mcire zomis
(`wertilovani~) S sinaTlis wyaros SemTxvevaSi (sur. 52.1 a), xolo naxevar-
Crdili anu aramkveTri Crdili (romelic gars akravs Crdils) miiReba roca
sinaTlis wyaro didi zomisaa (sur. 52.1 b).
∗ ufro zustad, geometriuli optikis amocanaa sinaTlis sxivis svlis dadgena iseT garemoSi, romlisTvisac cnobilia n gardatexis maCveneblis damokidebuleba koordinatebze da piriqiT _ gamWvirvale da amrekl garemoTa Tvisebebisa da formis dadgena cnobili sxivTa svlis mixedviT.
S S
a b sur. 52.1
170
mcire xvretis saSualebiT sagnis gamosaxulebis miReba naCvenebia 52.2
suraTze. sinaTlis wrfivi gavrcelebis gamo AB sagnis TiToeuli wertili-
dan gamosuli sxivi E ekranze iZleva TiTo mnaT wertils, romelTa erTob-
lioba qmnis sagnis ''BA gamosaxulebas. gamosaxuleba Sebrunebulia.
magram aRmoCnda, rom Zalian mcire zo-
mis xvrelis SemTxvevaSi sinaTlis wrfivi
gavrcelebis kanoni irRveva. marTlac, cda
gviCvenebs, rom yvelaze kargi gamosaxuleba
miiReba, roca xvrelis zoma daaxloebiT
0,5 mm-ia. xvrelis zomis TanadaTanobiTi Sem-
cirebiT gamosaxuleba xdeba sul ufro
metad bundovani, Semdeg kargavs formas da
sagans aRar gavs, xolo roca zoma gaxdeba ≈0,0005 mm-is toli, gamosaxuleba
saerTod qreba da miiReba sustad, magram TiTqmis Tanabrad ganaTebuli
ekrani.∗ cxadia, aRwerili cdis Sedegi SeiZleba aixsnas mxolod imiT, rom Za-
lian viwro xvrelSi gavlisas irRveva sinaTlis wrfivi gavrcelebis kanoni.
erTgvarovan garemoSi sinaTlis wrfivi gavrcelebis kanonis dar-
Rvevas difraqcia ewodeba. difraqciis movlenas Cven ganvixilavT VIII
TavSi.
vinaidan xiluli sinaTlis talRis sigrZe 0,0005 mm-is rigisaa, ganxiluli cdis Sedegi
saSualebas gvaZlevs davadginoT geometriuli optikis gamoyenebis sazRvrebi: difraqciis
movlenis ugulvebelyofa da sinaTlis wrfivi gavrcelebis kanonis gamoyeneba SesaZlebelia
manam, vidre xvrelis (an sagnis, romelsac ecema sinaTle) zoma gacilebiT metia sinaTlis
talRis sigrZeze.
2. sinaTlis sxivTa konebis damoukideblobis kanoni. am kanonis
arsi imaSi mdgomareobs, rom sxivTa konebis gadakveTisas maTi urTierTqmedeba
ar xdeba, e.i. TiToeuli vrceldeba meoresgan damoukideblad ise, TiTqos gan-
saxilveli konis garda sxva konebi ar arsebobdes. marTlac, Tvalis badu-
raze miRebuli sagnis gamosaxuleba ar Seicvleba, Tu sinaTle, romelic qmnis
am gamosaxulebas, Tavis gzaze gadakveTs sinaTlis gverdiT konebs, romlebic
TvalSi ar xvdeba. aRmoCnda, rom es kanoni samarTliania mxolod wrfiv
∗ ekranis srul ganaTebamde miiReba bneli da naTeli koncentruli rgolebis erToblioba ($67).
A
B A′
B′
E sur. 52.2
171
optikaSi anu arc Tu Zalian didi intensivobis sinaTlis konebis SemTxvevaSi.∗
mZlavri lazeruli sxivebis gadakveTisas adgili aqvs maT urTierTqmedebas.
3. sinaTlis arekvlis kanoni. uZvelesi droidan aris cnobili, rom
rodesac sinaTle ecema ori (gamWvirvale) garemos gamyof zedapirs, misi
nawili ukuigdeba zedapiris mier anu airekleba, nawili ki gadadis meore
garemoSi da vrceldeba Secvlili mimarTulebiT anu gardatydeba.
kuTxes dacemul sxivsa da (ori garemos gamyofi zedapirisadmi) dacemis
O wertilSi aRmarTul perpendikulars Soris dacemis kuTxe ewodeba ( )1i , xo-
lo kuTxeebs arekvlil da gardatexil sxivebsa da imave perpendikulars So-
ris _ Sesabamisad arekvlisa da garda-
texis kuTxeebi ( )'1i da ( )2i (sur. 52.3).
arekvlis kanoni optikis erTerTi
uZvelesi kanonia (romelic cnobili iyo
jer kidev 300 wliT adre Cvens wel-
TaRricxvame) da mdgomareobs SemdegSi:
dacemuli sxivi, arekvlili sxivi
da dacemis wertilSi aRmarTuli
perpendikulari erT sibrtyeSi mde-
bareobs;∗∗ arekvlis kuTxe dacemis
kuTxis tolia '11 ii = .
Tu sxivs davcemT OS ' mimarTulebiT, arekvlis kanonis Sesabamisad igi
gavrceldeba 1OS mimarTulebiT. e.i. dacemuli da arekvlili sxivebi
urTierTSeqcevadia.
∗ susti sinaTlis eleqtromagnitur velebTan ⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ ≤
smv10E Catarebulma cdebma aCvena, rom
optikuri movlenebis (mag. STanTqmis) xasiaTi ar aris damokidebuli gamosxivebis intensivobaze. aseT movlenebs wrfivi optikuri movlenebi ewodeba, xolo optikis nawils, romelic Seiswavlis aseT optikur movlenebs _ wrfivi optika. wrfiv optikas safuZvlad udevs is faqti, rom arsebobs wrfivi damokidebuleba polarizaciis veqtorsa da eleqtruli
velis daZabulobas Soris: kEP = . aqve SevniSnoT, rom arawrfivi optika dasabams iRebs 1960 wlidan, da dakavSirebulia sinaTlis mZlavri wyaros _ lazeris SeqmnasTan. lazeris saSualebiT miiReba iseTi sinaTlis talRa, romelSic eleqtruli velis daZabuloba aRwevs
smv610 -s. SedarebisaTvis aRvniSnoT, rom dedamiwis zedapiris maxloblad mzis gamosxivebaSi
eleqtruli velis daZabuloba sm
v7≈E ∗∗ am sibrtyes dacemis sibrtye ewodeba.
N S1 S′ i1 i1
′ I garemo M O N i2 II garemo S2 sur. 52.3
172
ori garemos gamyofi zedapiris Tvisebebis mixedviT arekvlas SeiZleba hqones sarkuli
an gabneuli xasiaTi.
sarkuli arekvla ewodeba iseT arekvlas, rodesac zedapirze dacemuli
paraleluri sxivTa kona airekvleba erTi garkveuli mimarTulebiT (sur. 52.4 a). amas maSin
aqvs adgili, rodesac arekvla xdeba sarkuli zedapiridan, anu iseTidan, romlis uswormaswo-
robaTa zomebi sinaTlis talRis sigrZeze naklebia. Tavisi TvisebebiT sarkuls uaxlovdeba
kargad gaprialebuli liTonis zedapiri, gluvi minis zedapiri da sxv.
gabneuli anu difuzuri arekvla ewodeba iseT arekvlas, roca areklili sxivebi
vrceldeba yvela mimarTulebiT (sur. 52.4 b). amas maSin aqvs adgili, roca arekvla xdeba
mqise, xorkliani zedapiridan, anu iseTidan, romlis uswormasworobaTa zomebi sinaTlis
talRis sigrZeze metia.
difuziuri gabnevis gamoa, rom Cven vxedavT sagnebs, romlebic TviTon ar asxiveben
sinaTles. aseTi ki Cven irgvliv arsebul saganTa udidesi umravlesobaa. mcire gabnevas
adgili aqvs gluvi zedapiridanac, mag. sarkidan da amitomaa, rom vxedavT sarkes.
absoluturad sarkuli zedapiri uxilavia. vxedavT mxolod misgan arekvlil sxivebs,
romlebic sinaTlis wyarodan ecema, anu vxedavT TviT sinaTlis wyaros.
ganvixiloT wertilis gamosaxulebis brtyel sarkeSi, anu iseT sibrtyeSi, romelic
sinaTles sarkulad areklavs. vTqvaT, MN aris brtyeli sarke, xolo S _ mnaTi wertili.
ganvixiloT am wertilidan gamosuli ori sxivi _ SO da 'SO (sur. 52.5). arekvlis kanonis
gamoyenebiT miviRebT, rom arekvlili sxivebi aris ganSladi. am ganSladi sxivebis TvalSi
moxvedrisas adamians eCveneba, rom sinaTle gamodis am sxivebis gagrZelebis gadakveTis 'S
wertilidan. 'S wertili aris S wertilis gamosaxuleba brtyel sarkeSi. am gamosaxulebas
ewodeba warmosaxviTi, vinaidan 'S wertilSi ikveTeba ara TviT arekvlili sxivebi, aramed
maTi gagrZelebebi. sinaTlis energia 'S wertils ar gadaecema.
'SMO da ''MOS tolobidan
gamomdinareobs, rom ,'MSSM = rac niSnavs, rom 'S wertili sarkis mimarT S wertilis
simetriulia. cxadia amitom, rom brtyel sarkeSi sagnis gamosaxulebis misaRebad saWiroa
moinaxos am sagnis TiToeuli wertilix simetriuli wertili. sagnis gamosaxuleba brtyel
sarkeSi sididiT TviT sagnis zomisaa (sur. 52.6).
a b sur. 52.4
173
4. sinaTlis gardatexis kanoni. gardatexis kanoni dadginda
gacilebiT gvian, 1621 wels, holandieli mecnieris sneliusis mier da
mdgomareobs SemdegSi (sur. 52.3): dacemuli sxivi, gardatexili sxivi da
dacemis wertilSi aRmarTuli perpendikulari erT sibrtyeSi
mdebareobs; dacemis kuTxis sinusis fardoba gardatexis kuTxis
sinusTan mocemuli ori garemosaTvis mudmivi sididea da mas
ewodeba meore garemos gardatexis maCvenebeli pirvelis mimarT:
212
1
sinsin
nii= . (52.6)
cda gviCvenebs, rom Tu sxivs davcemT OS2 mimarTulebiT, gardatexis
Semdeg is gavrceldeba 1OS mimarTulebiT. e.i. dacemuli da gardatexili
sxivebi urTierTSeqcevadia. urTierTSeqcevadobis safuZvelze SeiZleba
davweroT:
121
2
sinsin
nii= . (52.7)
(53.1) da (53.2) tolobebis Sedareba gvaZlevs:
1221
1n
n = . (52.8)
mocemuli garemos gardatexis maCvenebels vakuumis mimarT ewodeba am
garemos absoluturi gardatexis maCvnebeli. gardatexis absolutur
maCvenebels Rrma fizikuri Sinaarsi aqvs. igi gviCvenebs, Tu ramdenjer metia
sinaTlis gavrcelebis siCqare vakuumSi ( )C vidre mocemul garemoSi ( )υ :
υCn = .
S B A M O 'O N M N A′ B′ S′ sur. 52.5 sur. 52.6
174
vinaidan haeris gardatexis maCvenebeli erTisagan umniSvnelod gansxvav-
deba ( )0003,1=n , amitom mocemuli garemos gardatexis maCvenebeli haeris mimar-
Tac miCneulia am garemo gardatexis absolutur maCveneblad.
davamyaroT damokidebuleba fardobiT
da absolutur gardatexis maCvenebels So-
ris. SevadginoT naxazi da davweroT gar-
datexis kanonebi:
23
221
2
11
1
1sinsin
;sinsin
;sinsin
nii
nii
nii
=== .
dadgenilia, rom yvela SemTxvevaSi
ii =3 , anu gamosuli sxivi dacemulis para-
leluria. amis gaTvaliswinebiT samive to-
lobis erTmaneTze gadamravlebiT miviRebT:
2
2111n
nn ⋅= , saidanac
1
221 n
nn = ;
miRebuli Sedegis gaTvaliswinebiT gardatexis (52.1) kanoni miiRebs saxes
1
2
2
1
sinsin
nn
ii= . (52.9)
paragrafis bolos kidev erTxel aRvniSnoT, rom geometriuli optikis
kanonebi samarTliania wrfiv optikaSi da mxolod im SemTxvevaSi, roca xvre-
lis an dabrkolebis zoma gacilebiT metia sinaTlis talRis sigrZeze.
$53. sinaTlis sruli Sinagani arekvla da misi gamoyeneba
wina paragrafSi miRebuli gardatexis kanoni (52.9) gadavweroT Semdeg-
nairad:
2211 sinsin inin = (53.1) ori garemos erTmaneTTan Sedarebisas erT-erT maTgans, romlis absolu-
turi gardatexis maCvenebeli ufro metia, ewodeba optikurad metad
mkvrivi.
(53.1) formula gviCvenebs, rom Tu 21 nn < , maSin 12 ii < da piriqiT, e.i. Tu
sxivi gadadis optikurad naklebad mkvrivi garemodan metad mkvrivSi,
gardatexili sxivi uaxlovdeba normals (sur. 53.1a) da piriqiT (sur. 53.1b).
i haeri
1i 1i I garemo
2i 2i
II garemo
3i haeri sur. 52.7
175
ganvixiloT es meore SemTxveva ufro dawvrilebiT, roca sxivi gaadadis
opitikurad metad mkvrivi garemodan naklebad mkvrivSi, vTqvaT, minidan haerSi
(sur. 53.2). suraTidan Cans, rom dacemis kuTxis TandaTanobiTi zrda iwvevs
gardatexis kuTxis Sesabamis zrdas (sur. 53.2 a,b). amitom cxadia, rom dacemis
kuTxis raRac 0i mniSvnelobis dros gardatexis kuTxe gaxdeba 90 –is toli,
anu gardatexili sxivi isrialebs ori garemos gamyof zedapirze (sur. 53.2 g).
Tu dacemis kuTxes kidev gavzrdiT,
gardatexili sxivi saerTod aRar iarse-
bebs, anu sxivi meore garemoSi ar gadava da
mTlianad airekvleba imave garemoSi
(sur.53.2d). am movlenas ewodeba sinaTlis
sruli Sinagani arekvla. dacemis 0i ku-
Txes, romlis Sesabamisi gardatexis kuTxe
90 –ia, ewodeba sruli Sinagani arekvlis zRvruli kuTxe.
amrigad, srul Sinagan arekvlas rom hqondes adgili saWiroa Sesrul-
des ori piroba: 1. sxivi gadadiodes optikurad metad mkvrivi garemodan nak-
lebad mkvrivSi da 2. dacemis kuTxe iyos zRvrul kuTxeze meti.
sruli Sinagani
arekvlis zRvrul kuTxes
advilad gamoviTvliT.
radgan am dros
gardatexis kuTxe 90= ,
amitom gveqneba: n
i 1sin 0 = .
sruli Sinagani
arekvlis movlenas mravalmxrivi gamoyeneba aqvs. magaliTad, es movlena udevs
safuZvlad e.w. sruli Sinagani arekvlis prizmebis moqmedebas, romelTa
saSualebiTac xdeba sxivis mimarTulebis Secvla 90 da 180 -iT, gamosaxulebis
amotrialeba (sur. 53.3 a,b,g).
N N N N
0i 1n 21 nn > 2n 90
a b g d sur. 53.2
1i 1i 1n 21 nn < 1n 21 nn > 2n 2n 2i 2i a b sur. 53.1
176
sinaTlis sruli Sinagani arekvla gamoiyeneba
boWkovan optikaSi sinaTlisa da gamosaxulebis
gadasacemad specialuri Suqsatarebis saSualebiT.
Suqsatari warmoadgens cilindruli (an sxva) for-
mis minis wvril, moqnil Reros _ boWkos, romelsac
SeiZleba mivceT nebismieri forma. boWko dafarulia
gamWvirvale garsis Txeli feniT, romlis gardatexis
maCvenebeli naklebia minis gardatexis maCvenebelze.
mravaljeradi sruli Sinagani arekvlis Sedegad
sinaTle SesaZlebelia mivmarToT nebismierad mrud
gzaze (sur. 53.4), rac gansakuTrebiT mniSvnelovania
Znelad misadgomi ubnebis gasanaTeblad, magaliTad,
adamianis Sinagani organoebis dasamzerad.
boWkos mier gadacemuli sinaTlis energiis gasazrdelad unda gaizardos boWkos
ganivkveTi, magram es gamoiwvevs misi moqnilobis da maSasadame, gamoyenebis aris SezRudvas.
imisaTvis, rom boWkos moqnilobis Seumcireblad gazardon gadacemuli sinaTlis energia,
boWoebs kreben konebad e.w. CaliCebad.
sainteresoa aRiniSnos rom brilianti∗ Tavis gansakuTrebul brwyinva-
lebas unda umadlodes sinaTlis srul Sinagan arekvlas. brilianti warmoad-
gens almasis kristals, romelsac didi gardatexis maCvenebeli ( )42,2=n da
Sesabamisad, mcire zRvruli kuTxe ( )240 =α aqvs. amitom briliantis Sesabami-
si (e.w. saiuveliro) dawaxnagebis SemTxvevaSi∗∗ sinaTlis didi nawili, rome-
lic ecema briliants yvela mxridan, mTlianad airekvleba da gamodis
briliantis zeda waxnagze (waxnagebze), ris
gamoc igi moCans moelvare, mbrwyinavi.
igive principi moqmedebs brolis Sem-
TxvevaSi, romelic warmoadgens Cveulebriv
minas tyviis danamatiT (gardatexis maCve-
neblis gasazrdelad).
∗ sityva franguli warmoSobisaa da niSnavs mbrwyinavs, elvares. ∗∗ aseTi dawaxnagebis SemTxvevaSi brilians aqvs 56 gverdiTi waxnagi.
sur. 53.4
sur.53.3
177
$54. sxivTa svla brtyel paralelur firfitaSi da samwaxnaga prizmaSi
vTqvaT, brtyelparalelur firfitas, romlis sisqea d , A wertil-
Si ecema sxivi 1i kuTxiT. igi gardatydeba ufro naklebi, 2i kuTxiT (sur. 54.1).
vinaidan firfitis waxnagebi paraleluria, gardatexili sxivi qveda waxnags
B wertilSi daecema imave 2i kuTxiT da sxivTa Seqcevadobis gamo gardat-
ydeba 1i kuTxiT. amrigad, brtyel paralelur firfitaSi gavlisas sxivi mimar-
Tulebas ar icvlis, igi mxolod gadaad-
gildeba TavisTavis paralelurad.
gadaadgilebis l sidides advilad
gamoviTvliT. marTlac ABKΔ -dan
( )21sin iiABlBK −== ; xolo ABCΔ -dan
2cos idAB = ; amitom
( )2
21
cossin
iiidl −
= . miRebuli
formula gviCvenebs, rom sxivis gadaadgi-
leba miT naklebia, rac naklebia firfi-
tis sisqe da sxivis dacemis kuTxe ( l ram-
denadme damokidebulia firfitis garda-
texis maCvenebelzec, romelic gansa-
zRvravs gardatexis kuTxes).
axla ganvixiloT sxivTa svla samwaxnaga prizmaSi. mocemulia
ABC samwaxnaga prizma, romlis gardatexis maCvenebelia n , xolo gardamtexi
kuTxe _ α . vTqvaT, prizmis AB wax-
nags ecema sxivi 1i kuTxiT. igi gar-
datydeba 2i kuTxiT, 12 ii < vinaidan
sxivi gadadis naklebad mkvriv ga-
remodan metad mkvrivSi (haeridan mi-
naSi). gardatexili sxivi ecema BC
waxnags '1i kuTxiT da gardatydeba '
2i
kuTxiT (sur. 54.2). '1
'2 ii > , vinaidan
sxivi gadadis metad mkvrivi garemo-
dan naklebad mkvrivSi. amrigad,
N 1i A
2i d 2i K
C B 1i l sur. 54.1
sur. 54.2
178
samwaxnaga prizmaSi gavlisas, sxivi, orgzis gardatexis Sedegad, ixreba fu-
Zisken. advilia Cveneba (ix. petitis teqsti), rom daxris kuTxe ( )1−= nαδ (54.1).
e.i. daxra miT metia, rac metia prizmis gardamtexi kuTxe da gardatexis
maCvenebeli.
marTlac, suraTidan Cans, rom sxivis daxris kuTxe δ ori nawilisagan Sedgeba:
21 δδδ += , sadac 1δ aris sxivis daxris kuTxe AB waxnagze gardatexisas, xolo BC−2δ
waxnagze gardatexisas. magram 211 ii −=δ , xolo '1
'22 ii −=δ , amitom
'1
'221 iiii −+−=δ ;
davweroT gardatexis kanonebi: nii=
2
1
sinsin
; ni
i 1sinsin
'2
'1 = ; davuSvaT, kuTxeebi imdenad mcirea, rom
maTi sinusebi SeiZleba Seicvalos uSualod kuTxeebiT (amas adgili aqvs Txeli prizmis
SemTxvevaSi): nii=
2
1 da nii='
1
'2 . maSin 21 nii = , xolo
'2
'2 nii = da
( ) ( ) ( )( )'12'12 111 iinnini +−=−+−=δ . davakavSiroT
'12 ii + prizmis gardamtex α kuTxesTan.
suraTidan Cans, rom πα =∠+∠+ OBOBOO ''. magram 2
'
2iBOO −=∠
π,
'1
'
2iOBO −=∠
π. amitom
πππα =−+−+ '12 22ii , saidanac
'12 ii +=α da ( )1−= nαδ rac Tanxvdeba (54.1)-s.
$55. linza. linzis fokusi. optikuri Zala.
wertilis gamosaxulebis ageba linzaSi
optikuri linza ∗ ewodeba sinaTlisaTvis gamWvirvale sxeuls
(umTavresad mina, agreTve plastmasa da sxvadasxva kristalebi) ,
romelic ori mxridan SemosazRvrulia sferuli an sxva mrude
zedapiriT.∗∗ erT-erTi zedapiri SeiZleba brtyeli iyos.
linzas, romlis Sua nawili ufro ganieria, vidre napirebi, amozneqili
ewodeba da piriqiT _ Tu linzis napirebi ufro ganieria vidre Sua nawili,
igi Cazneqilia. 55.1 suraTze mocemulia sxvadasxva formis amozneqili (1,2,3)
∗ arsebobs sxva saxis linzebic, magaliTad eleqtronuli linza _ mowyobiloba, romelic gamoiyeneba eleqtronuli konis fokusirebisaTvis; geologiuri linza _ ase ewodeba qanebisa da madneuli sxeulebis formas, romelic kideebisaken swrafad Txeldeba da isoleba. ∗∗ arsebobs cilindruli da sxva mrude zedapirebiT SemosazRvruli optikuri linzebic. Cven maT ar ganvixilavT.
179
da Cazneqili (4,5,6) linzebi. linzis Sua wertils linzis optikuri centri
ewodeba. yvelanairi formis linzis Sua nawili warmoadgens brtyelparale-
lur firfitas, amitom, Txeli linzis SemTxvevaSi, optikur centrze gama-
vali sxivi praqtikulad ar gardatydeba. aqve aRvniSnoT, rom linzas ewodeba
Txeli, Tu misi sisqe gacilebiT naklebia linzis sferuli zedapirebis
simrudis 1R da 2R radiuseb-
ze. SemdgomSi Cven yovelTvis
Txel linzas vigulisxmebT.
nebismier wrfes, rome-
lic gadis linzis optikur
centrze, optikuri RerZi
(optikuri TanaRerZi) ewo-
deba ( 'AOA da 'BOB wrfeebi), xolo optikur RerZs, romelic gadis linzis
sferuli zedapirebis simrudis 1O da 2O centrebze _ mTavari optikuri
RerZi (sur. 55.2). cxadia, rom mTavari optikuri RerZi linzas erTi aqvs, op-
tikuri TanaRerZi ki uamravi).
rogorc aRvniSneT, optikuri RerZis Tan-
xvedrili sxivi linzaSi gardatexis gareSe gaiv-
lis optikuri RerZis paraleluri sxivebi amoz-
neqil linzaSi gavlis Semdeg ikribeba Cazneqil
linzaSi gavlis Semdeg ki _ ganibneva. es imiT
aixsneba rom amozneqili linza warmoadgens fu-
ZeebiT midgmul samwaxnaga prizmebis erTobli-
obas, Cazneqili ki _ wveroebiT midgmuls (sur. 55.3) Cven ki vnaxeT ($54), rom
samwaxnaga prizmaSi gavlisas sxivi fuZisken ixreba.
amrigad, yvela amozneqili linza Semkrebia, yvela Cazneqili ki _
gambnevi. miRebulia Semkreb linzas ewodos dadebiTi, gambnevs ki _ uaryofiTi.
wertils, romelSic ikribeba mTavari optikuri RerZis paraleluri
sxivebi Semkreb linzaSi gavlis Semdeg mTavari fokusi ewodeba, aRiniSneba
F-iT (sur. 55.3 a). manZils linzis optikuri centridan fokusamde fokusuri
manZili ewodeba. fokusuri manZilic F-iT aRiniSneba. linzas meore mTavari
A 'B O
2O 1O B 'A sur. 55.2
180
fokusic aqvs romelic moTavsebulia mis meore mxares da daSorebulia imave
manZiliT (Tu garemo orive mxares erTnairia).
EmTavari optikuri RerZis marTobulad fokusSi gamaval sibrtyes foka-
luri sibrtye ewodeba (MN). optikuri TanaRerZis paraleluri sxivebi linza-
Si gavlis Semdeg ikribebian fokaluri sibrtyis 'F wertilSi, romelsac fo-
kusi (,,Tanafokusi~) ewodeba (sur. 55.4).
gambnevi linzidan gamosul ganSlad sxivebs Tu SevxedavT, mogveCveneba,
rom sinaTle gamodis am sxivebis gagrZelebis gadakveTis wertilidan
(sur. 55.3 b). mas gambnevi linzis mTavari warmosaxviTi fokusi ewodeba
(amiT xazgasmulia misi gansxvaveba `namdvili~ fokusisagan, romelic miiReba
Semkrebi linzidan gamosuli sxivebis gadakveTis Sedegad). Semkrebi linzis
msgavsad, gambnev linzasac aqvs meore warmosaxviTi mTavari fokusi, romelic
mis meore mxaresaa moTavsebuli. Semkrebi linzis fokusuri manZili dadebi-
Tia, gambnevis _ uaryofiTi. cxadia, rom linzis fokusuri manZili damokide-
buli unda iyos linzis sakuTar Tvisebebze _ misi masalis gardatexis maCve-
nebelze da SemomsazRvreli sferuli
zedapirebis 1R da 2R radiusebze. SeiZ-
leba Cveneba, rom es damokidebuleba
mocemulia TanafardobiT:
( ) ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛+−=
21
1111RR
nF
, an
( )( )21
21
1 RRnRR
F+−
= . (55.1)
(55.1) gviCvenebs, rom rac naklebia
1R da 2R (e.i. rac ufro amozneqilia sur. 55.4
F
F ’
M
N
F
181
linza) da metia n , miT naklebia F .
sxvadasxva linzebis optikuri Tvisebebis dasaxasiaTeblad, maT Soris
saTvalis minebis klasifikaciisaTvis, sargebloben optikuri Zalis cnebiT.
linzis optikuri Zala ewodeba misi fokusuri manZilis Seb-
runebul sidides: F
D 1= .
rac naklebia F , miT ufro Zlierad gardatexs linza sxivebs da miT me-
tia misi optikuri Zala. maSasadame, optikuri Zala aris linzis gardatexis
unaris maCvenebeli.
fokusuri manZilis niSnis Sesabamisad, Semkrebi linzis optikuri Zala
dadebiTia, gambnevis _ uaryofiTi.
optikuri Zalis erTeulia dioptri. dioptri aris iseTi linzis
optikuri Zala, romlis fokusuri manZili erTi metria. (ase magali-
Tad, Semkrebi linzis optikuri Zala, romlis fokusuri manZilia 20 sm, aris 5
dioptri).
ganvixiloT (mnaTi) wertilis gamosaxulebis ageba Semkreb linzaSi. Teo-
riulad mtkicdeba da cdac adasturebs, rom erTi mnaTi wertilidan gamosu-
li paraqsialuri sxivebi∗ linzaSi gavlis Semdeg ikribeba isev erT wertil-
Si, romelsac mnaTi wertilis gamosaxuleba ewodeba. amitom, wertilis gamo-
saxulebis asagebad sakmarisia vipovoT misgan gamosuli Tundac ori sxivis
gadakveTis wertili maTi linzaSi gavlis Semdeg. aseT or sxivad, rogorc
wesi, iReben e.w. `mosaxerxebel~ sxivebs, anu iseT sxivebs, romelTa svla lin-
zaSi cnobilia. esenia: 1. sxivi, romelic vrceldeba optikuri RerZis gaswvriv
da maSasadame, gardatexas ar ganicdis da 2. (mTavari) optikuri RerZis
∗ sxivebi, romlebic iptikur RerZTan mcire kuTxeebs adgenen.
N A S 'F
S F F 'S F F
'S M a b sur. 55.5
182
paraleluri sxivi, romelic linzaSi gardatexis Semdeg gadis (mTavar)
fokusSi. (55.5) suraTze naCvenebia mTavar optikur RerZze (a) da mis gareT (b)
moTavsebuli S wertilis gamosaxulebis ( )'S ageba.
rodesac wertili moTavsebulia mTavar optikur RerZze, saqmes aZnelebs
is, rom orive mosaxerxebeli sxivi erTiandeba da mTavar optikur RerZs
emTxveva. amitom, wertilidan gamosuli sxivis svlis dasadgenad saWiro
xdeba optikuri TanaRerZis gavleba.
$56. linzis formula. gamosaxulebis ageba linzaSi.
rogorc wina paragrafSi aRvniSneT, sagnis romelime erTi wertilidan
gamosuli paraqsialuri sxivebi linzaSi gavlis Semdeg agreTve erT wer-
tilSi ikveTeba. linzis swored es Tviseba ganapirobebs misi saSualebiT sag-
nis nebismieri wertilisa da, maSasadame, mTeli sagnis gamosaxulebis miRebas.
sagnis gamosaxulebis misaRebad sakmarisia avagoT misi ori kidura A
da B wertilis gamosaxuleba (sur. 56.1), risTvisac viyenebT CvenTvis cnobil
mosaxerxebel sxivebs. xSirad sagans aTavseben optikur RerZs zemoT, rogorc
es sur. 56.2-zea warmodgenili.
Txeli linzis Tvisebebi ZiriTadad misi fokusebis ganlagebiT gani-
sazRvreba. es niSnavs, rom Tu viciT linzis fokusuri manZili ( )F da manZili
sagnidan linzamde ( )d , gavigebT manZils gamosaxulebidan linzamde ( )f ise,
rom ar dagvWirdeba sxivebis svlis ganxilva linzaSi. formulas, romelic
amyarebs damokidebulebas Fd , da f sidideebs Soris, linzis formula
ewodeba. miviRoT igi. amisaTvis mivmarToT 56.2 suraTs, romelzedac ''BA aris
AB sagnis gamosaxuleba.
183
suraTidan Cans, rom FOC da '' BFA marTkuTxa samkuTxedebi msgavsia, ris
gamoc SeiZleba daiweros Tanafardoba
''' FAOF
BAOC
= . (56.1)
aseve, ABO da OBA '' marTkuTxa samkuTxedebis msgavsebidan
gamomdinareobs Tanafardoba
OA
AOBA
AB''' = . (56.2)
magram OCAB = , ris gamoc (56.1) da (56.2) tolobebis marcxena nawilebi
tolia, amitom toli iqneba maTi marjvena nawilebic:
OAAO
FAOF
'' = .
magram FOF = , FfFA −=' ; dAO = da fOA =' ; amitom gveqneba
fd
FfF
=−
,
saidanac
fdFdfF =+ .
miRebuli tolobis gayofiT fFd namravlze miviRebT linzis
formulas:
Ffd111
=+ . (56.3)
d , f da F manZilebis aTvla xdeba linzis optikuri centridan.
amozneqili linzis SemTxvevaSi d da F sidideebi yovelTvis dadebiTia, f -is
sidide ki warmosaxviTi gamosaxulebis SemTxvevaSi uaryofiTia. igi aiTvleba
linzis centridan imave mxares, saiTac d . gambnevi linzis SemTxvevaSi
uaryofiTia rogorc f , aseve F .
184
Tu 56.3-Si SevitanT F1-is mniSvnelobas (55.1)-dan, miviRebT linzis
zogad formulas:
( ) ⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛+−=+
21
11111RR
nfd
.
gamosaxulebis wrfivi zomis Sefardebas sagnis wrfiv
zomasTan linzis wrfivi gamadidebloba ewodeba.
ABBAK
''
= , an (56.2)-is Tanaxmad, dfK = .
ganvixiloT amozneqil linzaSi gamosaxulebis agebis sxvadasxva Sem-
Txvevebi. unda aRiniSnos, rom arsebobs sagnis (da, maSasadame, gamosaxulebi-
sac) mdebareobis mxolod eqvsi gansxvavebuli varianti. gamosaxulebis mdeba-
reoba ganvsazRvroT rogorc geometriuli agebiT, ise analizurad _ linzis
formulis gamoyenebiT. amisaTvis linzis formulas vucvaloT saxe:
Ffd111
=+ , an Fd
FddFf
−=−=
111,
saidanac
dF
FFd
Fdf−
=−
=1
. (56.4)
1. sagani moTavsebulia usasruloba-
Si, e.i. ∞=d . maSin 0=dF
da (56.4)-is Ta-
naxmad Ff = . e.i. Tu sagani mdebareobs
usasrulobaSi, gamosaxuleba miiReba fokusSi. gamadidebloba 0==dfK .
marTlac, usasrulod daSorebuli sagnidan wamosuli sxivebi paralelurni
arian, romlebic linzaSi gavlis Semdeg ikveTebian fokusSi.
2. sagani mdebareobs ormag fo-
kuss gareT (Cveulebriv, aseTi mdebare-
oba aqvs sagans fotografirebis dros):
Fd 2> . maSin 21
<dF
, 211 >−
dF
da Ff 2< .
F O
B
F 'A 2F A 2F F O B’
185
1<=dfK . e.i. Tu sagani mdebareobs ormag fokuss gareT, gamosaxuleba miiReba
ormag fokuss SigniT. gamosaxuleba aris namdvili, Sebrunebuli da Semcire-
buli.
3. sagani mdebareobs ormag fokus-
Si: Fd 2= . maSin 21
=dF
, 211 =−
dF
da
Ff 2= . 1==dfK . e.i. Tu sagani mdebare-
obs ormag fokusSi, gamosaxulebac miiReba ormag fokusSi. gamosaxuleba aris
namdvili, Sebrunebuli da imave zomis.
4. sagani mdebareobs fokussa da
ormag fokuss Soris. Fd 2< . maSin
21
>dF
, 211 <−
dF
da Ff 2> . 1>=dfK . e.i.
Tu sagani mdebareobs ormag fokuss
SigniT, gamosaxuleba miiReba ormag fokuss gareT. gamosaxuleba aris
namdvili, Sebrunebuli da gadidebuli (me-4-e SemTxveva me-2-is Seqcevadia).
5. sagani mdebareobs fokusSi: Fd = .
maSin 1=dF
, 01 =−dF
da ∞=f . ∞==dfK .
e.i. Tu sagani mdebareobs fokusSi, gamo-
saxuleba miiReba usasrulobaSi. mar-
Tlac, rogorc agebidan Cans, linzidan
gamodis paraleluri sxivebi, romlebic ar gadaikveTeba (an, rogorc maTema-
tikaSia miRebuli, gadaikveTeba usasrulobaSi).
6. sagani mdebareobs fokuss SigniT:
Fd < . maSin 1>dF
, 01 <−dF
da ∞<f .. es
niSnavs imas, rom gamosaxuleba mdebareobs
linzis imave mxares, sadac sagania moTav-
sebuli, anu igi warmosaxviTia. es kargad
Cans agebidanac. e.i. roca sagani moTavsebu-
B
A F 2F 2F F O 'A 'B
B
F 2F 'A 2F A F O 'B
F F O
'B
B
'A F
F A O
186
lia fokuss SigniT, gamosaxuleba miiReba warmosaxviTi, pirdapiri da
gadidebuli.
gamosaxulebis ageba Cazneqil
linzaSi.
rogorc agebidan Cans, Cazneqil
linzaSi gamosaxuleba yovelTvis (sadac
ar unda mdebareobdes sagani) miiReba
warmosaxviTi, pirdapiri da Semcirebuli.
$57. linzis (optikuri sistemebis) defeqtebi.
wina paragrafSi vnaxeT, rom paraqsialuri sxivebis SemTxvevaSi gamosa-
xuleba miiReba yovelgvari damaxinjebis gareSe, rac imis Sedegia, rom sagnis
yovel wertils (`wertilovan sagans~) Seesabameba wertilovani gamosaxuleba.
aseT gamosaxulebas stigmaturi ewodeba .∗ magram paraqsialur sxivebTan
saqme gvaqvs mcire zomis linzebis SemTxvevaSi. maTi gamoyeneba ki qmnis gar-
kveul uxerxulobas, vinaidan mcire zomis linza atarebs mcire sinaTlis na-
kads da ekranis an fotofiris ganaTeba miiReba susti. amitom praqtikaSi
Cveulebriv iyeneben didi zomis linzebs. es ki iwvevs sxivebis paraqsialuro-
bis darRvevas, ris gamoc gamosaxuleba miiReba sxvadasxva damaxinjebiT. yvela
es damaxinjeba gaerTianebulia erTi saxelwodebiT _ `linzis defeqtebi~.
ganvixiloT zogierTi maTgani.
1. sferuli aberacia.∗∗ am damaxinjebis arsi advilad gaigeba $54-Si
miRebuli formulis saSualebiT:
( )1−= nαδ (57.1)
sadac δ aris samwaxnaga prizmaSi gavlisas sxivis daxris kuTxe, α _
prizmis gardamtexi kuTxe, n _ prizmis masalis gardatexis maCvnebeli. viciT,
rom amozneqili linza warmoadgens fuZeebiT midgmuli samwaxnaga prizmebis
∗ stigma berZnulad niSnavs wertils. stigmaturi, e.i. wertilovani. Sesabamisad astigmaturis niSnavs arawertilovans. gamosaxuleba astigmaturia, e.i. damaxinjebulia. ∗∗ sityva aberacia laTinuri warmoSobisaa da niSnavs gadaxras, gadaxvevas. optikuri xelsawyoebis SemTxvevaSi aberacia niSnavs gamosaxulebis gabundovanebas an damaxinjebas . aqve aRvniSnoT, rom astronomiaSi aberacia niSnavs cis TaRze varskvlavebis moCvenebiT gadaxras, rac gamowveulia dedamiwis moZraobiT.
187
erTobliobas, romelTa gardamtexi kuTxeebi centridan wverosaken moZraobi-
sas ganuwyvetliv izrdeba. es ki iwvevs imas, rom linzis sxvadasxva nawilebSi
dacemuli sxivebi sxvadasxvanairad gar-
datydeba da gamosaxuleba optikur Rer-
Zze miiReba ara wertilovani, aramed
''''SS wrfis saxiT (sur. 57.1). xolo Rer-
Zis marTobulad moTavsebul ekranze
gamosaxulebas eqneba araTanabrad gana-
Tebuli diskos saxe. damaxinjebis am sa-
xes ewodeba sferuli aberacia, Tumca igi damaxasiaTebelia ara marto
sferuli zedapirebisaTvis.
2. qromatuli aberacia. am damaxinjebis aucileblobac gamomdinare-
obs (57.1) formulidan, romlis Tanaxmadac δ damokidebulia gardatexis maCve-
nebelze. cnobilia, rom TeTri sinaTle rTulia da is Sedgeba Svidi
sxvadasxva ferisagan. sxvadasxva feris sxivebi prizmaSi gavlisas sxvadasxva-
nairad gardatydebian _ yvelaze metad gardatydeba iisferi, yvelaze nakle-
bad _ wiTeli. sinaTlis eleqtromagnituri Teoriis Tanaxmad, sinaTlis fers
gansazRvravs talRis sigrZe. e.i. gardatexis maCvenebeli damokidebuli
yofila talRis sigrZeze:
( )λfn = . (57.2) (57.2) formulas ewodeba dispersiis formula, xolo TeTri sinaTlis
ferebad daSlas prizmaSi gavlisas _ dispersiis movlena. cxadia, rom Tu
linzas daeca TeTri sinaTle, moxdeba misi ferebad gaSla _ yvelaze
Zlierad gardatydeba iisferi, yvelaze sustad _ wiTeli (sur. 57.2), ris gamoc
wertilis gamosaxuleba optikur RerZze miiReba ara wertilis, aramed
garkveuli sigrZis Seferadebuli wrfis saxiT, xolo RerZis marTobulad
dayenebul ekranze _ feradi rgolebis saxiT. gamosaxulebis damaxinjebis
ganxilul saxes ewodeba qromatuli aberacia. rogorc sferul, aseve
qromatul aberacias ebrZvian imiT, rom iyeneben ara erT linzas, aramed
sxvadasxva saxis Semkrebi da gambnevi linzebis kombinacias.
S
'''''' SSS sur. 57.1
188
3. astigmatizmi. sferuli abera-
cia aris kerZo SemTxveva linzis (opti-
kuri sistemis) ufro zogadi defeqtisa
(damaxinjebuli gamosaxulebis miRebisa),
romelsac astigmatizmi ewodeba. astig-
matizmi imis Sedegia, rom si-
naTlis talRis sferuli zedapiri
optikur sistemaSi gavlis Semdeg
deformirdeba da kargavs sferulobas.
ansxvaveben astigmatizmis or saxes. pirveli miiReba maSin, roca sxivebi,
romlebic ecemian linzas, mTavar optikur RerZTan adgenen did (30-40°)
kuTxeebs (iribi sxivebis astigmatizmi).
ganvixiloT gardatexa sxivebisa, romlebic gamodian linzis mTavari op-
tikuri RerZidan moSorebiT moTavsebuli S wyarodan (sur. 57.3). gardatexamde
sxivebi vrceldebian S wertilidan radiusebis gaswvriv (homocentruli sxi-
vebi) da maTdami marTobuli talRuri zedapirebi mkacrad sferulia. gardate-
xis Semdeg ki zedapiri kargavs sferul formas da iZens ornair simrudes.
talRuri zedapiris ornairi simrudis gamo linzidan gamosuli sinaTlis ko-
na kargavs homocentrulobas da ikribeba ara erT wertilSi, aramed erTmane-
Tisagan daSorebul urTierT-
marTob 'S da ''S monakveTebze.
Tu 'S da ''S monakveTebs So-
ris, an maT gareT, sxivis mar-
Tobulad movaTavsebT ekrans,
masze miviRebT arawesieri
formis bundovan laqas, romelic gadadis horizontalur 'S monakveTSi, roca
ekrans gadavanacvlebT marcxniv, am wiris moTavsebis adgilas da ''S
vertikalur monakveTSi, roca ekrans gadavaadgilebT marjvniv.
astigmatizmis meore saxes adgili aqvs maSin, roca darRveulia TviT
optikuri sistemis (RerZuli) simetria sinaTlis konis mimarT. amas adgili
aqvs, magaliTad, cilindruli linzis SemTxvevaSi. Tu cilindrul L linzas
davcemT mTavari optikuri RerZis paralelur sxivTa konas, maSin, vinaidan
S wiTeli
iisferi
sur. 57.2
sur. 57.3
189
linza sxivebs gardatexs mxolod cilindris
msaxvelis marTobulad, linzis fokalur si-
brtyeSi moTavsebul Э ekranze miiReba wrfe
da ara wertili, romelic miiReboda linza
rom sferuli yofiliyo (sur. 57.4). Tu aseTi
linzis saSualebiT gamovsaxavT ekranze
wvrili mavTulisagan damzadebul kvadra-
tul ujredebian bades (sur. 57.5 a), ekranze
ufro mkveTrad gamoCndeba cilindris msaxvelis paraleluri wirebi
(sur.57.5b).
asigmatizmis Tavidan asacileblad qmnian rTul optikur sistemebs,∗
romlebic Seicavs iseT linzebs, rom xdeba maT mier warmoqmnili astigmatiz-
mis urTierTkompensireba. astigmatizmisagan Tavisufal aseT sistemebs anas-
tigmatebi ewodeba.
astigmatizmi damaxasiaTebelia adamianis TvalisTvisac, rac imiT das-
turdeba, rom adamiani ver xedavs Tanabrad mkveTrad urTierTmarTobi wirebis
sistemas gamosacdel tabloze. Tvalis astigmatizmi
ganpirobebulia Tvalis Suqmtexi aparatis naklo-
vanebiT da gamowveulia rqovanas, ufro iSviaTad
brolis, uTanabro simrudiT. mxedvelobis am naklis
nawilobrivi an sruli gamosworeba SesaZlebelia
cilindrul minebiani saTvaliT an kontaqturi linzebiT.
$58. Tvali. mxedveloba
58.1. suraTze mocemulia adamianis Tvalis horizontaluri Wrili. Tvals
TiTqmis sferos forma qvs. misi diametri daaxloebiT 2,5 sm-ia.∗∗ Tvalis kaka-
li garedan garSemortymulia sami garsiT. gareTa, myar da mtkice, TeTri fe-
ris, sinaTlisadmi gaumWvir (1) garss ewodeba sklera da igi icavs Tvalis Si-
ga nawils meqanikuri dazianebisagan. wina nawilSi sklera amoburculi da
∗ Txeli linza warmoadgens umartives optikur sistemas. ∗∗ zrdasruli adamianis `Tvalis sigrZe~ (wina-ukana zoma) saSualod 24,3 mm-ia, horizontaluri zoma _ 23,6 mm, xolo vertikaluri _ 23,4 mm.
sur. 57.4
a b sur. 57.5
190
gamWvirvalea da mas rqovana ewodeba (2).
igi TamaSobs erTgvari sarkmlis rols,
romlis gavliTac sinaTle xvdeba xvde-
ba TvalSi. sklerasa da rqovanas saz-
Rvarze mdebareobs e.w. Slemis arxi,∗
romliTac TvalSiga siTxe gareT gamoe-
dineba. am arxis daxSoba iwvevs Tvalis
Siga wnevis momatebas, rasac moyveba
Tvalis mZime daavadeba _ glaukoma.
skleras Sida mxridan akravs sisxlZar-
Rvovani garsi (8), romelic mofenilia
Tvalis masazrdoebeli sisxlZarRvebiT.
es meore garsi Tvalis wina nawilSi ga-
dadis ferad garsSi anu irisSi (3), romelic sxvadasxva adamianebSi sxvadasxva
feradaa Seferili da maSasadame, ganapirobebs adamianis Tvalis fers. feradi
garsis centrSi aris xvreti _ guga (4), romlis diametri ferad garsSi arse-
buli kunTebis saSualebiT refleqsurad (e.i. gonebis Caurevlad, uneburad)
icvleba 2mm-dan (Zlieri ganaTebis dros), 8 mm-mde (susti ganaTebis dros).∗∗
Tvalis mesame, yvelaze SigniTa garsia badura anu badisebri garsi (9),
romelic warmoadgens mxedvelobis nervis (10) ganStoebebs Cxirebis an kolbe-
bis saxis nervuli daboloebebiT. isini warmoadgens sinaTlis aRmqmel ele-
mentebs (receptorebs) _ sinaTlis mier am daboloebaTa gaRizianeba CvenSi iw-
vevs sinaTlis SegrZnebas.∗∗∗ baduras naxevarsferos forma aqvs _ igi faravs
Tvalis mTel fskers, garda misi wina nawilisa. mxedvelobis nervis gamos-
vlis adgilas (11) sinaTlisadmi mgrZnobiare ujredebi ar aris. am adgil brma
laqa (brma xali) ewodeba. brma laqis maxloblad safeTqlis mxrisken, aris
yviTeli laqa (yviTeli xali), romelic centrSi CaRrmavebulia (12). yviTeli
laqa da gansakuTrebiT misi Rrmuli, sinaTlisadmi yvelaze mgrZnobiare adgi-
lebia baduraze (yviTeli laqis horizontaluri zomaa 1-3 mm, vertikaluri _ 0,8 mm).
∗ pirvelad aRwera germanelma anatomma Slemma. ∗∗ es procesi fotoaparatis diafragmis cvlilebis msgavsia. ∗∗∗ receptorebis gaRizianebisas warmoiqmneba eleqtruli impulsebi, romlebic mxedvelobis nervis boWkoebis saSualebiT gadaecema Tavis tvins da Cven SevigrZnobT sinaTles.
sur. 58.1
191
gugis ukan moTavsebulia broli (5) _ linzis msgavsi fenovani gamWvir-
vale sxeuli. misi diametria 8-10 mm, xolo sisqe ~3,6 mm. specialuri kunTi (6),
romelic gars artyia, refleqsurad cvlis brolis formas, xdis ra ufro
amozneqils (e.i. amcirebs fokusur manZils) axlos myofi sagnebis danaxvi-
saTvis da piriqiT.
sivrce rqovanasa da brols Soris, romelsac Tvalis wina kamera
ewodeba, avsebulia wyalwyala siTxiT, xolo Tvalis danarCeni nawili (7) anu
brolis ukana sivrce, romelsac Tvalis ukana kamera ewodeba, ukavia gamWvir-
vale, naxevrad Txevad minisebr sxeuls. wyalwyala siTxisa da minisebri sxeu-
lis gardatexis maCveneblebi erTnairia da udris 1,336-s. rqovanas gardatexis
maCvenebeli 1,376-ia, xolo brolis gardatexis maCvenebeli saSualod udris
1,437-s (brolis sxvadasxva fenebis simkvrive sxvadasxvaa).
pirdapiri xedvis RerZi AB gansazRvravs yvelaze ufro SuqmgrZno-
biare mimarTulebas da gadis brolisa da yviTeli laqis Rrmulis centreb-
ze. igi ramdenadme acdenilia (daxrilia 5 -iT) mTavar optikur RerZs (simet-
riis RerZs), romelic gadis rqovanas, gugis da brolis geometriul centreb-
ze (suraTze naCvenebi ar aris). es imiT aris gamowveuli, rom yviTeli laqa
moTavsebulia ara baduras centrSi, aramed wanacvlebulia safeTqlisaken.
baduraze SuqmgrZnobiare elementebis _ Cxirebis da kolbebis raodeno-
ba sxvadasxvaa (Sesabamisad 130000000 da 7000000). sxvadasxva maTi funqciebic.
Cxirebi ufro SuqmgrZnobiare elementebia, isini aRiqvamen sust sinaTles, xo-
lo kolbebis meSveobiT xdeba Zlieri sinaTlis aRqma da ferebis garCeva.∗
susti ganaTebiT kolbebi ver Riziandeba. amis gamo, bindSi an RamiT mxedve-
loba xorcieldeba CxirebiT. amasTan, sagnebi gansxvavdebian erTmaneTisagan
sikaSkaSiT, xolo maTi ferebis gansxvaveba ar aRiqmeba (Canan erTferovnad).
kolbebis mgrZnobiaroba sxvadasxva ferebis mimarT sxvadasxvaa. iungisa
da helmholcis Teoriis Tanaxmad, arsebobs kolbebis sami saxe, romelTagan
erTi gansakuTrebiT mgrZnobiarea wiTeli feris mimarT, meore _ mwvane feris
mimarT, xolo mesame _ lurji feris mimarT. Tu TvalSi zemoT CamoTvlili
ferebidan erTi romelime feri moxvda, igi gamoiwvevs Sesabamisi kolbebis ga-
∗ Ramis arsebebis _ bu, Ramura, agreTve kata _ badura umetesad Cxirebs Seicavs, dRis arsebe-bis, mag. qaTmis badura ki ZiriTadad kolbebisagan Sedgeba. amitomaa, rom qaTami sibneleSi ver xedavs. aqedan termini _ `qaTmis sibrmave~
192
Rizianebas da Cven aRviqvamT am feris sinaTles. saSualedo feris sxivis mox-
vedrisas ki Riziandeba, amasTan, sxvadasxva intensivobiT, orive ZiriTadi me-
zobeli feris Sesabamisi kolbebi. magaliTad, TvalSi im ferebis moxvedrisas,
romlebic mdebareobs wiTelsa da mwvanes Soris, Riziandeba (yovel calkeul
SemTxvevaSi sxvadasxva intensivobiT) am ZiriTadi ferebis Sesabamisi kolbebi.∗
Tu kolbebi arasworad funqcionireben, adamiani zogierT fers ver ar-
Cevs erTmaneTisagan. yvelaze xSirad aseTi adamiani ver arCevs wiTel fers
mwvanisagan. es movlena Seiswavla cnobilma ingliselma qimikosma daltonma,
romelsac qonda mxedvelobis es nakli. aqedan warmoiSva misi saxelwodeba _
daltonizmi.
baduraze Cxirebi da kolbebi araTanabradaa ganawilebuli: periferiaze,
sadac umeteswilad Cxirebia, maTi ganawilebis simkvrive mcirea da mxedve-
lobis nervis TiToeuli boWko mierTebulia am receptorebis did ricxvTan.
yviTeli laqis mimarTulebiT receptorebis simkvrive TandaTan matulobs
(ZiriTadad kolbebis xarjze) da yviTel laqaze, gansakuTrebiT ki mis Rrmul-
Si, xdeba maqsimaluri. aq, sadac umeteswilad kolbebia, TiToeul receptorze
modis TiTo nervuli boWko.∗∗
sistematuri gamokvlevebis Sedegad dadginda, normaluri Tvalis para-
metrebis saSualo mniSvnelobebi. kerZod, dauZabavi TvalisaTvis, wina da uka-
na fokusuri manZilebisaTvis es mniSvnelobebi Sesabamisad aris 17,1 mm da
22,8 mm. manZilebis gansxvaveba imiT aris gamowveuli, rom garemo, sadac
moTavsebulia sagani (haeri, 1=n ) gansxvavdeba garemosagan, sadac miiReba
gamosaxuleba (minisebri sxeuli, ).336,1=n es manZilebi akomodaciis Sedegad
(ix. qvemoT) icvleba. amitom, mTlianobaSi Tvalis optikuri sistema SeiZleba
ganvixiloT rogorc Semkrebi linza, romelsac aqvs cvladi fokusuri
manZili da ucvleli `siRrme~ (manZili optikuri centridan ekranamde). ekranis
rols asrulebs badura, romelic Tanxvdeba fokalur sibrtyes.
aseTi mcire wina fokusuri manZilis gamo sagani yovelTvis imyofeba
ormag fokusze gacilebiT ufro Sors, praqtikulad usasrulobaSi, amitom
sagnis mkafio gamosaxuleba miiReba fokalur sibrtyeSi anu baduraze. sagnis
∗ Teorias, SesaZloa safuZvlad daedo eqsperimentuli faqti: wiTeli, mwvane da lurji ferebis SereviT miiReba speqtris nebismieri feri. ∗∗ saSualod, mTeli baduris masStabiT, erT nervul boWkoze modis 140 receptori.
193
TvalTan miaxloebisas d mcirdeba, amitom f unda gazrdiliyo da gamosaxu-
leba unda daSoreboda baduras, rac gamoiwvevda mis gabundovnebas, magram es
ase ar xdeba, vinaidan, rogorc zemoT iyo aRniSnuli, sagnis miaxloebisas
specialuri kunTi refleqsurad cvlis brolis formas, xdis mas ufro amoz-
neqils, ris gamoc igi ufro Zlierad gardatexs sxivebs da gamosaxuleba
rCeba baduraze.
Tvalis unars, ise Secvalos brolis simrude, rom sagnis
gamosaxuleba, mudam baduraze darCes da iyos mkafio, akomodacia
ewodeba . ese igi sxvadasxva manZiliT daSorebuli sagnebis mkafio gamosaxu-
lebis miReba akomodaciis anu manZilTan Tvalis Seguebis gamo aris SesaZle-
beli.
axlomxedveloba da Sorsmxedveloba. manZilTan Tvalis Seguebas
aqvs sazRvari. yovel Tvals aqvs mkafio xedvis Soreuli da uaxloesi werti-
lebi. mkafio xedvis Soreuli wertili iseTi manZiliT daSorebuli werti-
lia, romelzedac Tvali sagans xedavs Tvalis kunTis damSvidebul mdgo-
mareobaSi. xolo mkafio xedvis uaxloesi wertili iseTi manZiliT daSo-
rebuli wertilia, romelzedac Tvali sagans xedavs Tvalis kunTis udidesi
daWimvis dros. arsebobs kidev saukeTeso xedvis manZili. es iseTi manZilia
sagnidan Tvalamde, romlis drosac Tvali yvelaze ufro bevr wvrilmans
xedavs da yvelaze naklebad iRleba. am manZilTa sididis mixedviT Tvalebi
sam jgufad iyofa: normaluri, axlomxedveli da Sorsmxedveli Tvalebi.
normaluri ewodeba iseT Tvals, romlisTvisac mosvenebul mdgomareo-
baSi anu Tvalis kunTis dauZabavad, Soreuli wertili mdebareobs usasrulo-
baSi, anu romelic masSi Sesul paralelur sxivTa konas afokusirebs badu-
raze. manZili uaxloes wertilamde asakTan erTad izrdeba: 10 wlamde igi ~10
sm-is tolia, 30 wlisTvis izrdeba 15 sm-mde, xolo 50 wlisaTvis aRwevs 45-
50 sm-s.∗ am movlenas moxucebulobis Sorsmxedveloba ewodeba. misi gamoswore-
ba xdeba saTvalis saSualebiT (ix. qvemoT). normaluri TavlisaTvis saukeTeso
xedvis manZili 25 sm-ia. wvrili detalebis gasarCevad, xanmokle droiT, es
manZili SeiZleba Semcirdes (cxadia akomodaciis sazRvrebSi).
∗ manZilis gazrda imiaTaa gamowveuli, rom asakTan erTad izrdeba brolis fenebis simkvrive, rac amcirebs maT elastiurobas da SekumSvis unars.
194
axlomxedveli Tvali ewodeba iseT Tvals, romelSic Tvalis kunTis
damSvidebuli, dauZabavi mdgomareobis dros fokusi mdebareobs Tvalis kak-
lis SigniT, baduras win (sur. 58.2 a).
aseTi Tvali daSorebul sagnebs xedavs
bundovnad. Tvalis daZabva mdgomare-
obas ki ar aumjobesebs, aramed auare-
sebs, vinaidan es iwvevs fokusis miax-
loebas brolTan da ara badurasTan.
axlomxedveli Tvalis Soreuli werti-
li mdebareobs ara usasrulobaSi, ara-
med sasrul manZilze. saukeTeso xedvis manZili da uaxloesi wertilis man-
Zili misTvis ufro naklebia, vidre normaluri TvalisaTvis (da damokidebu-
lia imaze, Tu ramdenad didia sibece). axlomxedvelobis gamosworeba xdeba
Cazneqillinziani saTvalis tarebiT (sur. 58.2 b).
Sorsmxedveli Tvali ewodeba iseT Tvals, romlis fokusi Tvalis
kunTis dauZabavi mdgomareobis dros mdebareobs Tvalis kaklis gareT
(sur. 58.2 g). aseTi TvalisaTvis Soreuli wertili ar arsebobs, xolo
uaxloesi wertilis manZili daaxloebiT 30 sm-ia. saukeTeso xedvis manZilic
ufro metia, vidre normaluri TvalisaTvis. Sorsmxedvelobis gamosworeba
xdeba amozneqillinziani saTvalis gamoyenebiT (sur. 58.2d).
axlomxedveloba SeiZleba gamoiwvios Tvalis sigrZis metma, xolo
Sorsmxedveloba _ naklebma mniSvnelobam normalurTan SedarebiT. normaluri
mniSvnelobidan erTi milimetris farglebSi gadaxramac ki SeiZleba gamoiw-
vios SesamCnevi axlomxedveloba an Sorsmxedveloba. mxedvelobis es da sxva
naklovanebebi SeiZleba gamoiwvios agreTve rqovanasa da brolis gardamtexi
zedapirebis arasworma simrudem, am zedapirebis arasimetriulobam, brolis
arasworma mdebareobam da sxv.
xedvis kuTxe. mkafio xedvis aucilebeli pirobaa gamosaxulebis
miReba yviTel laqaze da baduras ganaTebis Sesabamisi xarisxi. garda amisa,
saWiroa, rom sagnis xedvis kuTxe zRvrul kuTxeze naklebi ar iyos. xedvis
kuTxe ewodeba Tvalis optikuri centridan sagnis kidura A da B
wertilebamde gavlebul wrfeebs Soris moTavsebul α kuTxes (sur. 58.3).
sxvanairad, es is kuTxea, romliTac Tvalis optikuri centridan Cans sagani.
sur. 58. 2
195
suraTidan Cans, rom xedvis kuTxis gadideba SesaZlebelia an sagnis
`gadidebiT~ an misi TvalTan miaxloebiT. TvalTan mialoeba SezRudulia xed-
vis uaxloesi wertilis manZiliT. es manZili axlomxedvelebisaTvis yvelaze
naklebia, amitom maT yvelaze
ukeT SeuZliaT wvrilad nabeWdi
teqstis wakiTxva da sagnis
wvrilmani detalebis garCeva.
sagnis ori wertilis cal-
calke aRsaqmelad saWiroa, rom
yviTel laqaze maT gamosaxule-
bebs Soris manZili moicavdes
aranakleb or receptors. es zRvruli manZili 0,004 mm-ia. Tu wertilebis
gamosaxulebebs Soris manZili 0,004 mm-ze naklebia, igi Tavsdeba erT nervul
daboloebaze da Tvali maT aRiqvams rogorc erT wertils.∗ am zRvrul
manZils Seesabameba '1 (erTi minuti) kuTxe,∗∗ romelsac xedvis zRvruli
kuTxe ewodeba. es is kuTxea, romliTac 1 sm sigrZis monakveTi Tvalidan 34
metr manZilze moCans. cudi ganaTebisas (mag. bindSi) zRvruli kuTxe SeiZleba
gaizardos 1°-mde.
yviTeli laqis Sesabamisi mxedvelobis are didi ar aris. laqaze
SeiZleba ganTavsdes im sagnis gamosaxuleba, romlisTvisac xedvis kuTxe
horizontaluri mimarTulebiT 8°-ia, vertikaluri mimarTulebiT _ 6 °.
centralur Rrmuls xedvis are kidev ufro mcirea da Seadgens 5,11− °-s. es
imas niSnavs, rom 1 metris moSorebiT mdgari adamianis mTeli figuridan
yviTel laqaze SegviZlia davafiqsiroT, magaliTad, mxolod misi saxe, xolo
centralur Rrmulze _ zedapiri, romelic odnav aRemateba Tvalisas.
sxeulis danarCeni nawili `proeqtirdeba~ baduras periferiaze bundovnad.
xedvis aris aseTi SezRuduloba kompensirdeba imiT, rom cocxal Tvals
aqvs Tvalis budeSi swrafi Semobrunebis unari, ris gamoc mas SeuZlia Zalian
mokle droSi `Semoirbinos~ gansaxilveli didi sagnis xiluli zedapiris
∗ yviTeli laqis RrmulSi manZili kolbebs Soris 0,0025 mm-ia.
∗∗ 10800
11' = radians.
B α 'A A 'B sur.58.3
O
196
yvela wertili. amasTan, Tvalis agebuleba SesaZleblobas iZleva ara marto
miviRoT saerTo warmodgena yvelaferze, rac Tvalis xedvis areSia, aramed ga-
vamaxviloT yuradReba gansakuTrebiT arsebiT detalebze. Tvalis am Tvisebis
gamo xedvis are farTovdeba horizontaluri mimarTulebiT 150, xolo verti-
kaluri mimarTulebiT 120°-mde, rac bevrad aRemateba kargi optikuri
xelsawyoebis monacemebs.
$59. Tvalis SemaiaraRebeli optikuri xelsawyoebi
58.3 suraTidan Cans, rom xedvis kuTxis gadidebisas baduraze miRebuli
sagnis gamosaxuleba izrdeba, rac qmnis sagnis mcire detalebis ukeT garCevis
SesaZleblobas. xedvis kuTxis mniSvnelovani gazrda xdeba Tvalis Semaiara-
Rebeli optikuri xelsawyoebis saSualebiT. rogorc viciT, xedvis kuTxis
gazrda SeiZleba an sagnis `gadidebiT~, an misi TvalTan miaxloebiT. amasTan
dakavSirebiT es xelsawyoebi iyofa or jgufad.
pirvel jgufSi Sedis xelsawyoebi, romlebic gamoiyeneba metad mcire
sagnebis dasakvirveblad (lupa, mikroskopi). es xelsawyoebi TiTqosda
`adideben~ dasakvirvebel sagans.
meore jgufSi Sedis xalsawyoebi, romlebic gamoiyeneba daSorebuli
sagnebis dasakvirveblad (sxvadasxva saxis teleskopebi∗). es xelsawyoebi
TiTqosda `aaxloeben~ dasakvirvebel sagans.
ganvixiloT sxivTa svla am xelawyoebSi.
lupa. Tvalis SemaiaraRebel xelsawyoebs Soris umartivesia lupa. lu-
pa ewodeba moklefokusian
(1-10sm) ormxriv amozneqil
linzas an linzaTa siste-
mas, romelic moqmedebs ro-
gorc erTi Semkrebi linza.
lupis moqmedeba moce-
mulia 59.1 suraTze: mcire
zomis sxeuli AB saukeTe-
∗ berZnulad skopo niSnavs vumzer, mikros _ mcire, tele _ Sors.
sur. 59.1
197
so xedvis manZilidan ( 25=D sm) moCans α kuTxiT.∗
sagnis simciris gamo xedvis α kuTxec aris mcire, ris gamoc Wirs
saganze detalebis garCeva. sagnis TvalTan miaxloebiT ( 11BA mdebareoba) xed-
vis kuTxe gaizarda, ( )αα >1 , magram detalebis garCeva mainc gaZnelebulia,
vinaidan sagani aRmoCnda akomolaciis zRvars miRma (uaxloes wertilze ufro
axlos). magram Tu Tvalsa da 11BA sagans Soris movaTavsebT lupas ise, rom
sagani aRmoCndes fokuss SigniT (fokusTan axlos), maSin lupis mdebareobis
SerCeviT SeiZleba mivaRwioT imas, rom (pirdapiri, warmoasaxviTi da gadide-
buli) gamosaxuleba aRmoCndes ''BA mdebareobaSi, anu Tvali sagans dainaxavs
gadidebuli 1α kuTxiT saukeTeso xedvis manZilze.
ganmartebis Tanaxmad, gamadidebloba
FD
df
BABAK ===
11
''
,
saidanac Cans, rom lupis saSualebiT miRebuli gamadidebloba 2,5-dan
25-mdea.
mikroskopi. mikroskopis optikuri sistema ori linzisagan (linzaTa
sistemisagan) Sedgeba. erTi dasamzeri sagnisken (obieqtisken) aris mimarTuli
da obieqtivi ewodeba ( )1O , xolo meore Tvalis mxridan aris moTavsebuli
da okulari ∗∗ ewodeba ( )2O . orive linza, romelTa optikuri RerZebi Tan-
xvdeba, moTavsebulia liTonis milSi _ tubusSi. obieqtivi moklefokusiani
linzaa, okulari _ grZelfokusiani. manZili obieqtivsa da okulars Soris
(romlebic moTavsebulia tubusis boloebSi), SeiZleba Seicvalos specialuri
xraxnis saSualebiT.
sxivTa svla mikros-
kopSi mocemulia 59.2 suraTze:
mcire zomis dasamzeri sagani
AB moTavsebulia obieqtivis
win, misi 2F fokusidan odnav
moSorebiT, amitom igi gvaZ-
levs namdvil, Sebrunebul da
∗ Tvali linzasTan imdenad axlosaa, rom maTi optikuri centrebi miCneulia Tanxvedrilad. ∗∗ warmodgeba laTinuri sityvisagan ocularis _ Tvalisa.
sur. 59.2
198
gadidebul 11BA gamosaxulebas. es pirveli gamosaxuleba okularisaTvis
sagans warmoadgens. gadidebuli gamosaxulebis xelaxlad misaRebad okulars
ise gadaadgileben, rom 11BA gamosaxuleba okularsa da mis 2F fokuss Soris
moxvdes. maSin, okularis mier mocemuli gamosaxuleba (lupis msgavsad) iqneba
warmosaxviTi, gadidebuli da sagnis mimarT Sebrunebuli. okularis gadaadgi-
lebiT aRweven imas, rom es gamosaxuleba moTavsdes xedvis saukeTeso D
manZilze.
Tu obieqtivisa da lupis fokusebs Soris manZils Δ -Ti aRvniSnavT, ma-
Sin obieqtivis gamadidebloba toli iqneba 1FΔ
-is. okularis gamadidebloba
iseTivea rogorc lupis da tolia 2F
D-is. amitom mikroskopis sruli gamadide-
bloba K toli iqneba:
21FFDK Δ⋅
= (59.1)
mikroskopi iZleva sagnis mniSvnelovan `gadidebas~ da maSasadame, xedvis
kuTxis mniSvnelovan gazrdas. mag. Tu 2=F mm, 151 =F mm da 160=Δ mm, maSin
1330=k . aqve unda aRiniSnos, rom mikroskopis margi gadideba SezRudulia
difraqciuli movlenebiT (igi 1000-s ar aRemateba).
teleskopi. mikroskopis msgavsad, teleskopis mTavari nawilebia obi-
eqtivi da okulari. obieqtivis saxis mixedviT arsebobs sami tipis teleskopi:
linziani (refraqtorebi), sarkiani (refleqtorebi) da sarkian-linziani.
refraqtorebSi obieqtivis rols asrulebs linza da pirveli gamosa-
xuleba miiReba sagnidan wamosuli sxivebis linzaSi gardatexis Sedegad.
refleqtorebSi obieqtivis rols asrulebs Cazneqili sarke da pirveli
gamosaxuleba miiReba sagnidan wamosuli sxivebis sarkidan arekvlis Sedegad∗.
sarkian-linzian teleskopebSi obieqtivis rols asrulebs sarkisa da
linzis erToblioba.
erT-erTi pirveli refraqtori iyo kepleris mier 1611 wels Seqmnili
astronomiuli mili. milis obieqtivi grZelfokusiania, okulari _
moklefokusiani. sxivTa svla kepleris milSi mocemulia 59.3 suraTze.
∗ aqedan warmodgeba teleskopis dasaxeleba: laTinurad refractio niSnavs sinaTlis sxivis gardatexas, xolo reflecto –arekvlas, ukan mimarTvas.
199
siSoris gamo ciuri sxeulis TiToeuli wertilidan wamosuli sxivebi
ptaqtikulad paraleluria, amitom obieqtivis fokalur sibrtyeSi (ufro
zustad, mis marjvniv, masTan Zalian axlos) miiReba sxeulis namdvili, Sebru-
nebuli da Semcirebuli gamosaxuleba 11BA . suraTze marcxniv pirobiTadaa ga-
mosaxuli ciuri sxeuli. am sxeulis diametralurad sawinaaRmdego B da A
wertilebidan gamosuli sxivebi aRniSnulia Sesabamisad erTi da ori isriT.
es sxivebi obieqtivSi xvdebian imave ϕ kuTxiT, romliTac Cven vxedavT sxe-
uls SeuiaraRebeli TvaliT (xedvis kuTxe). es sxivebi, obieqtivSi gardatexis
Semdeg, mis fokalur sibrtyeSi qmnian sxeulis namdvil, Sebrunebul da
(Zalian) Semcirebul gamosaxulebas 11BA -s. gamosaxuleba imdenad mcirea, rom
gaZnelebulia masze detalebis garCeva, magram vinaidan igi namdvilia,
SesaZlebelia misi gadideba, rac xdeba okularis saSualebiT, romelic isea
moTavsebuli, rom misi wina fokusi Tanxvdeba obieqtivis F ukana fokuss.
maSin, zemoTqmulis Tanaxmad, 11BA gamosaxuleba moxvdeba okularis fokuss
SigniT, masTan Zalian axlos da igi imoqmedebs rogorc lupa anu mogvcems ga-
didebul da warmosaxviT gamosaxulebas. igi sxeulis mimarT Sebrunebulia,
magram es ar qmnis uxerxulobas, vinaidan kepleris miliT xdeba ciuri
sxeulebis damzera.
okularidan gamosul TiTqmis paralelur (odnav ganSlad) sxivebs
Soris kuTxe aris γ da damkvirvebeli am kuTxiT xedavs ciuri sxeulis '2
'2 BA
gamosaxulebas. γ kuTxe gacilebiT metia ϕ -ze, rac gansazRvravs teleskopis
gamadideblobas.
200
dedamiwis sxeulebis dasamzerad gamoiyeneba galileis optikuri mili,
romelic man Seqmna keplerze odnav adre, 1609 wels. galileis refraqtometri
keplerisagan imiT gansxvavdeba, rom okulari warmoadgens gambnev da ara
Semkreb linzas. sxivTa svla galileis milSi mocemulia 59.4 suraTze.
AB sxeulidan gamosuli sxivebi, 1O obieqtivSi gavlis Semdeg xdeba
krebadi. am sxivebs unda moeca sxeulis namdvili Sebrunebuli da Semcirebu-
li gamosaxuleba ab , magram gamosaxulebis mocemamde sxivebi xvdeba 2O oku-
larSi, ris gamoc isini xdeba ganSladi. am ganSladi sxivebis damkvirveblis
TvalSi moxvedrisas igi dainaxavs AB sagnis pirdapir da warmosaxviT gamo-
saxulebas 11BA -s. kuTxe γ , romliTac damkvirvebeli xedavs gamosaxulebas,
gacilebiT metia α kuTxeze, romliTac is sxeuls dainaxavda SeuiaraRebeli
TvaliT, rac uzrunvelyofs sxeulze detalebis kargad garCevas.
galileis or SeerTebul mils, romelic saSualebas gvaZlevs sxeuli
erTdroulad orive TvaliT davaTvalieroT, binokli ewodeba (saTeatro
binokli).
pirveli lefleqtori (sarkiani teleskopi) aago niutonma 1672 wels.
misi gamartivebuli sqema mocemulia 59.5 suraTze.
B sferul sarkes ecema Soreuli
ciuri sxeulidan wamosuli sxivebi. sxe-
ulis siSoris gamo sxivebi parale-
luria, amirom B sarkidan arekvlis Sem-
deg isini gvaZleven sxeulis gamosaxu-
lebas sarkis fokalur sibrtyeSi. es iq-
neba ciuri sxeulis namdvili, Seb-
sur. 59. 4
sur. 59.5
201
runebuli da Semcirebuli gamosaxuleba. imisaTvis rom dakvirveba iyos
mosaxerxebeli, fokaluri sibrtyis maxloblad, mis win, aTavseben S brtyel
sarkes, romelic ucvlis mimarTulebas B sarkidan wamosul sxivebs. sferuli
sarkis mier mocemuli gamosaxulebis damzera xdeba L okulariT, romelic
moqmedebs rogorc lupa.
marTalia, sferuli sarke qromatuli aberaciisgan Tavisufalia, magram
igi xasiaTdeba Zlieri sferuli aberaciiT, rac auaresebs gamosaxulebis
xarisxs. sarkuli teleskopis es nakli gamosworebulia sabWoTa mecnieris
maqsutovis mier 1941 wels agebul sarkian-linzian teleskopSi, romlis obieq-
tivi warmoadgens sarkisa da linzis SeTavsebas. am teleskopis moqmedebis
ZiriTadi principi mdgomareobs sferuli sarkis aberaciis gamosworebaSi
linzis sferuli aberaciis daxmarebiT. amisaTvis saWiro iyo iseTi linza,
romelic qromatuli aberaciisgan iqneboda Tavisufali, sferuli aberacia ki
eqneboda imis toli da sawinaarmdego, rac aqvs Cazneqil sarkes da maSasadame
gaabaTilebda mas. aRmoCnda, rom aseTi Tvisebebis matarebelia garkveuli
geometriuli zomebis mqone Cazneqil-amozneqili linza (meniski).
maqsutovis teleskopis sqema mocemulia 59.6 suraTze. ciuri sxeulidan
wamosuli paraleluri sxivebi M me-
niskSi gardatexis Semdeg ecema B sfe-
rul sarkes. sarkidan arekvlili sxi-
vebi ecema meniskis zedapiris S mover-
cxlil nawils, saidanac arekvlis Sem-
deg gadis sferuli sarkis xvrelSi da
ecema L okulars, romelic moqmedebs
rogorc lupa.
obieqtivis damzadeba teleskop-refraqtorisaTvis warmoadgens did siZneles, romelic
swrafad izrdeba obieqtivis zomis zrdisas. mTavari siZnelea didi zomis erTgvarovani
(mudmivi gardatexis maCvenebliT) linzis damzadeba Sinagani daZabulobis gareSe. ukanas-
knelis moxsna xdeba neli gamowviT, romelic TveobiT grZeldeba.
obieqtivis damzadeba teleskop-refleqtorisaTvis gacilebiT iolia, vinaidan
gacilebiT naklebia moTxovna sarkis dasamzadebeli minis erTgvarovnebisadmi, radgan
masSi sinaTle ar gadis da igi mxolod warmoadgens fuZe Sres, razec daaqvT amrekli fena.
am mizeziT arsebuli teleskopebidan yvelaze didia sarkiani _ misi diametri 1 metria
(milis sigrZe 21 metria). teleskopis garCevisunarianoba ki mniSvnelovanad aris damokidebu-
sur. 59.6
202
li mis diametrze. magaliTad, teleskopi, romlis diametri 10 sm-ia, saSualebas gvaZlevs
aRmovaCinoT mTvareze da marsze arxebi, romelTa sigane Sesabamisad 40 m da 5 km-ia. 5
metriani diametris teleskopis SemTxvevaSi es cifrebi mcirdeba erT da as metramde.
$60 fermas principi
geometriuli optikisadmi miZRvnili Tavis bolos ganvixiloT erTi
metad mniSvnelovani principi, romelic Camoayaliba frangma maTematikosma da
fizikosma fermam (1660).
viciT, ($52) rom erTgvarovan garemoSi sxivi wrfivad vrceldeba. ro-
desac sxivi gadadis erTi garemodan meoreSi, romelTac gansxvavebuli gar-
datexis maCveneblebi aqvT, igi gardatydeba, anu icvlis mimarTulebas. vTqvaT,
sxivi vrceldeba araerTgvarovan garemoSi, romlis gardatexis maCvenebeli
wertilidan wertilamde icvleba. maSin sxivi, ganicdis ra ganuwyvetel
gardatexas wertilidan wertilamde, vrceldeba mrud wirze. magram or
wertils Soris uamravi mrudi wiris gavleba SeiZleba. ismis kiTxva _ mainc
ra gziT vrceldeba sxivi araerTgvarovan garemoSi? am kiTxvas pasuxs scems
fermas principi, romelic Semdegnairad gamoiTqmis:
erTi wertilidan meoreSi sxivi vrceldeba iseTi gziT,
romlis gasasvleladac umciresi droa saWiro.∗
fermas principis maTematikuri gamosaxvisaTvis visargebleT gzis opti-
kuri sigrZis cnebiT. gzis optikuri sigrZe ( )l ewodeba gzis geometriuli sig-
rZis ( )S namravlis garemos gardatexis maCvenebelze ( ) .: nSln =
Tu garemo araerTgvarovania AB gza unda davyoT imdenad mcire SΔ
moankveTebad, rom TiToeulis farglebSi n iyos mudmivi. gamoviTvaloT Ti-
Toeuli monakveTisaTvis optikuri sigrZe da Semdeg SevkriboT. iSΔ monakveTis
optikuri sigrZe iii Snl Δ=Δ , xolo mTeli gzis optikuri sigrZe
∑∑==
Δ=Δ=k
iii
k
ii Snll
11
, sadac k _ monakveTebis ricxvia. zRvarSi (roca monakveTebis
sigrZe usasrulod mcirdeba, xolo maTi ricxvi usasrulod izrdeba) jami
gadava integralSi:
∗ am princips umciresi drois principsac uwodeben.
203
∫∫ ==B
A
B
A
ndSdll .
dS monakveTis gasavlelad saWiro dro aRvniSnoT dt -Ti, xolo sinaT-
lis gavrcelebis siCqare mocemul garemoSi (romlis gardatexis maCvenebe-
lia n ) υ -Ti. maSin υdSdt = da A -dan B wertilamde sinaTlis gavrcelebisa-
Tvis saWiro dro toli iqneba:
∫∫∫ ===B
A
B
A
B
A Cdl
CndSdSt
υ
fermas principis Tanaxmad es dro unda iyos umciresi anu minimaluri,
rac maTematikurad niSnavs, rom am drois variacia∗ (warmoebuli raime SerCeu-
li parametriT) unda iyos nulis toli, e.i.
0==== ∫∫∫ Cdl
CndSdSt
B
A
B
A
δδυ
δδ (60.1)
(60.1) toloba warmoadgens fermas principis maTematikur gamosaxulebas.
sinamdvileSi (60.1) toloba ufro zogadia, vidre Tavdapirveli saxiT
Camoyalibebuli fermas principi, vinaidan igi gamosaxavs ara marto minimumis,
aramed maqsimumis (e.i. zogadad eqstremumis) da stacionarulobis pirobasac.
e.i. or wertils Soris gavrcelebisas sxivi `irCevs~ ara marto im gzas, rome-
lic minimalur dros moiTxovs, aramed imasac, romlis gavlac maqsimalur
dros saWiroebs, an gzebs, romelTa gavlasac erTnairi dro sWirdeba.
fermas principi zogadi principia. misi saSualebiT SeiZleba geometriu-
li optikis ZiriTadi kanonebis (wrfivi gavrcelebis, arekvla-gardatexis)
miReba:∗∗
sinaTlis wrfivi garvelebis kanoni. imis gamo, rom umciresi
(minimaluri) manZili or wertils Soris aris am wertilebis SemaerTebeli
wrfe, amitom fermas principidan gamomdinareobs, rom erTgvarovan garemoSi
sinaTle wrfivad unda gavrceldes.
sinaTlis arekvlis kanoni. vTqvaT, A wertilidan gamosuli sxivi,
MN sarkuli zedapiridan arekvlis Sedegad, xvdeba B wertilSi. SeiZleba
∗ warmodgeba laTinuri sityvisgan da niSnavs cvlilebas. ∗∗ ufro metic, fermas principi saSualebas iZleva gamoviyvanoT Txeli linzis zogadi formula gardatexis kanonis gareSe, avxsnaT miraJebis warmoSoba, dRis xangrZlivobis `gazrda~ da sxv.
204
warmovidginoT uamravi gzebi ( BAOAOB 1, da sxv),, romelTa saSualebiTac A
wertilidan gamosuli sxivi arekvlis Semdeg xvdeba B wertilSi. aqedan
mxolod erTia namdvili. kerZod is, romelic akmayofilebs fermas princips
anu romlis gasavleladac minimaluri droa saWiro.
ganvixiloT erT-erTi gza, mag. OBAO + , Tu sinaTlis siCqares mocemul
garemoSi aRvniSnavT υ -Ti, am gzis gasavlelad saWiro dro υυ
OBAOt += , an
suraTze naCvenebi aRniSvnebis Sesabamisad
( ),,,,, 21111111 hBBhAAxaOBconstaBAxOA ==−====
( )υυ
222
221 xahxh
t−+
++
= (60.2)
(60.2) gviCvenebs, rom A da B wertilebis mocemuli mdebareobis dros,
t -s mniSvneloba damokidebulia x -ze (anu O wertilis mdebareobaze). Tu gan-
xiluli gza namdvilia, fermas principis Sesabamisad, t unda iyos minimaluri
anu unda Sesruldes piroba 0=dxdt
. gawarmoebis martivi operaciis Catarebis
Semdeg gveqneba:
( )011
222
221
=⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−+
−−
+ xah
xa
xh
xυυ
,
saidanac
1sinsin ii = da 1ii = .
amrigad fermas princi-
pidan gamomdinareobs CvenTvis
cnobili arekvlis kanoni.
sinaTlis gardatexis
kanoni. gardatexis kanoni miiReba zustad iseTive msjelobiT, rac CavatareT
arekvlis kanonis miRebisas.
vTqvaT, A wertilidan gamosuli sxivi, ori garemos gamyof MN zeda-
pirze gardatexis Semdeg, xvdeba B wertilSi. SeiZleba warmovidginoT uamra-
vi gza ( BAOAOBBAO 21 ,, da sxv.), romelTa saSualebiTac A wertilidan gamo-
suli sxivi gardatexis Semdeg xvdeba B wertilSi (sur. 60.2). aqedan mxolod
isaa namdvili, romlis gasavleladac, fermas principis Tanaxmad, minimaluri
droa saWiro. ganvixiloT erTerTi gza, mag. OBAO + . Tu pirvel garemoSi
A B x 1h '
1i 2h 1i a M N 1A 1O O 1B sur. 60.1
205
sinaTlis siCqares aRvniSnavT 1υ -iT, xolo
meoreSi 2υ -Ti, am gzis gasavlelad saWiro dro
21 υυOBAOt += , an, Tu gamoviyenebT suraTze naCveneb
aRniSvnebs,
( )2
222
1
221
υυxahxh
t−+
++
= . (60.3)
aqac sinaTlis gavrcelebis dro damo-
kidebulia O wertilis mdebareobaze anu x -ze. Tu ganxilulia gza namdvi-
lia, fermas principis Sesabamisad, t unda iyos minimaluri anu unda
Sesruldes piroba 0=dxdt
. am pirobis Sesruleba gvaZlevs:
( )0sinsin11
2
2
1
122
2222
11
=−=−+
−=
+ υυυυii
xah
xaxh
x,
saidanac viRebT gardatexis kanons:
1
2
2
1
2
1
sinsin
nn
ii
==υυ
. (60.4)
(60.4)-is Tanaxmad, Tu 12 nn > , maSin 12 υυ < . e.i. fermas principidan gamom-
dinareobs daskvna, rom sinaTlis gavrcelebis siCqare meti gardatexis
maCveneblis mqone garemoSi naklebia, rac emTxveva hiugensis Teorias da
ewinaaRmdegeba niutonisas.
vinaidan nebismieri gza A -dan B -mde, romelic ar mdebareobs dacemis
sibrtyeSi, metia dacemis sibrtyeSi mdebare OBAO + gzaze (es exeba rogorc
arekvlas, aseve gardatexas), fermas principidan gamomdinareobs, rom gza, rom-
lis gavlac saWiroebs minimalur dros,
mdebareobs dacemis sibrtyeSi. anu da-
cemuli da gardatexili sxivebi (iseve ro-
gorc dacemuli da areklili) mdebareobs
erT sibrtyeSi da es dacemis sibtryea.
drois stacionarul mniSvne-
lobas Seesabameba sinaTlis arekvla
brunvis elifsoidis Siga Sedapiridan,
romlis erT-erT fokusSi imyofeba mnaTi sur. 60.3
206
wertili P . am wertilis gamosaxuleba Q miiReba meore fokusSi (sur. 60.3) da
vinaidan elifsoidis Tvisebis Tanaxmad OQPO + manZili O wertilis
nebismieri mdebareobisaTvis erTnairia, maSasadame erTnairi iqneba maTi
gavlisas saWiro droc. arekvlas naklebi simrudis mqone zedapiridan (mag.
elifsoidis mxebi MM sibrtyidan) Seesabameba gavrcelebis drois minimumi,
xolo meti simrudis mqone zedapiridan ( NN _ zedapiri) _ maqsimumi.
Tavi VII
sinaTlis interferencia
$61. interferenciis movlena. iungis cda.
sinaTlis talRis sigrZis Sefaseba.
meqnikuri talRebis ganxilvisas Cven vnaxeT (It, $44), rom koherentuli
talRebis zeddebis dros xdeba maTi urTierTgaZliereba da
Sesusteba. am movlenas interferencia ewodeba.
koherentuli ewodeba talRebs, romelTa sixSire erTnairia,
xolo fazaTa sxvaoba mudmivi; Sesabamis wyaroebs koherentuli wyaroebi
ewodeba.
talRebi erTmaneTs aZliereben anu miiReba interferenciuli suraTis
maqsimumi sivrcis im wertilebSi, romelTaTvisac talRebs Soris svlaTa
sxvaoba talRis sigrZis naxevris luwi ricxvis tolia:
λλ⋅==Δ kk
22 , (61.1)
xolo erTmaneTs asusteben, anu miiReba interferenciu-
li suraTis minimumi sivrcis im wertilebSi, romelTaT-
visac talRebs Soris svlaTa sxvaoba talRis sigrZis
naxevris kenti ricxvis tolia:
( )2
12 λ+=Δ k , (61.2)
sadac kk ;...,3,2,1,0= -s ewodeba interferenciis rigi.
svlaTa sxvaoba ( )Δ ewodeba talRebis mier Sexvedramde gavlili manZi-
lebis sxvaobas: 21 xx −=Δ (sur. 61.1).
2x 2O 1x 1O Δ sur. 61.1
207
interferencia talRuri procesisaTvis damaxasiaTebeli movlenaa, ami-
tom, Tu sinaTle talRuri bunebisaa, koherentuli wyaroebis mier gamosxive-
buli sinaTlis konebis gadafarvisas, unda miiRebodes interferenciuli su-
raTi naTeli da bneli zolebis saxiT. cdiT dadasturda, rom sinaTlis
interferencias marTlac aqvs adgili, ramac, Tavis droze, didi roli iTa-
maSa sinaTlis talRuri Teoriis gamarjvebaSi.
sinaTlis interferencias miaqcia yuradReba, daiwyo misi kvleva da
daadgina garkveuli kanonzomierebebi∗ niutonma, magram man, rogorc sinaTlis
korpuskuluri Teoriis mimdevarma, ver axsna igi. koherentuli talRebi miiRo
da sworad axsna talRuri Teoriis mimdevarma, ingliselma mecnierma Tomas
iungma.∗∗ ganvixiloT iungis cdis sqema.
sinaTlisadmi gaumWvir I firfi-
tas, romelsac datanebuli aqvs mcire
S xvreli, ecema paralelur sxivTa ko-
na anu brtyeli talRa (sur.61.2). hiugen-
sis principis Tanaxmad, xvreli TviTon
gadaiqceva sinaTlis wyarod da gamoas-
xivebs naxevarsferul talRebs. Semdeg
sinaTlis es talRa ecema II firfitas,
romelsac datanebuli aqvs ori _ 1S da
2S xvreli. hiugensis principis Tanaxmad, es xvrelebic gadaiqceva meoradi
naxevarsferuli sinaTlis talRebis centrebad. sinaTlis es talRebi iqnebian
koherentulni, vinaidan warmodgebian erTidaigive wyarosagan. amitom, maT
gadafarvis areSi miiReba interferenciuli suraTi naTeli da bneli zolebis
saxiT.∗∗∗ am suraTis dakvirvebisaTvis, 1S da 2S wyaroebidan garkveul L man-
Zilze aTavseben MN ekrans.
ganvixiloT iungis cda ufro dawvrilebiT (sur. 61.3): 1S da 2S wyaroebs
Soris manZili aRvniSnoT d -iT, xolo manZili wyaroebidan MN ekranamde
L -iT. dL >> . dakvirvebas vawarmoebT C wertilSi, romelic ekranis centri-
∗ kerZod is, rom erTi da igive nomris mqone `niutonis rgolebis~ radiusebi izrdeba speqtris iisferi bolodan wiTlisaken _ wiTel rgolebs aqvT maqsimaluri radiusi. ∗∗ sagulisxmoa, rom termini `interferencia~ iungis mieraa SemoRebuli. ∗∗∗ niutonis Teoriis Tanaxmad ekranze unda miRebuliyo ori naTeli zoli.
sur. 61.2
208
dan daSorebulia l manZiliT. Ll << .∗ sigrZeebis arsebuli Tanafardobisas
SeiZleba miaxloebiT daiweros:
Ll
d=
Δ,
saidanac
dLl⋅=Δ . (61.3)
(61.1)-is Tanaxmad C -Si miiReba naTeli zoli,
Tu
λkdLl
=⋅=Δ (61.3)
da (61.2)-is Tanaxmad miiReba bneli zoli Tu
( )2
12 λ+=⋅=Δ kd
Ll
. (61.4)
(61.3)-dan gavigebT im kl manZilebs, romliTac daSorebulia centridan naTeli
zolebi:
Ld
klkλ
= . (61.5)
manZili or mezobel naTel zols Soris (igi iseTivea, rogorc manZili or
mezobel bnel zols Soris):
Ld
l λ=Δ . (61.6)
am manZils ewodeba interferenciuli zolis sigane .
naTeli zolebis mdebareoba SeiZleba ganisazRvros α kuTxiTac. sura-
Tidan Cans, rom αα LtgLl ≈= (vinaidan α mcirea), saidanac Ll
=α . Tu am mniS-
vnelobas SevitanT (61.3)-Si, gavigebT im kα kuTxeebis mniSvnelobebs, romli-
Tac Cans A wertilidan naTeli zolebi:
dkkλα = .
kuTxuri manZili or mezobel naTel zols Soris
dλα =Δ . (61.7)
∗ l ar SeiZleba didi iyos, vinaidan centridan daSorebisas interferenciuli suraTis intensivoba swrafad klebulobs.
N C 2S l d α A L 1S Δ M sur. 61.3
209
(61.7) gviCvenebs: imisaTvis rom αΔ iyos sakmaod didi da Cven SevZloT ori
mezobeli naTeli zolis erTmaneTisagan garCeva, d unda iyos mcire. kerZod,
cdebi gviCvenebs, rom 310−=Δα -s (es Seesabameba zolebs Soris 1mm manZils
roca 1=L m-s) maSin, roca 5,0=d mm-s. am monacemebis safuZvelze SeiZleba
SevafasoT sinaTlis talRis sigrZis rigi:∗
5,010 3 ⋅=⋅Δ= −dαλ mm 43 10510 −− ⋅⋅= m 7105 −⋅= m. (61.8)
Cvens mier ganxiluli interferenciuli suraTi, romelic Sedgeba naTe-
li da bneli zolebis erTobliobisagan, miiReba mxolod monoqromatuli∗∗
anu erTi feris mqone sxivebis interferenciisas. im SemTxvevaSi, Tu es sxivebi
wiTeli ferisaa, naTeli zolebic iqneba wiTeli, Tu mwvane ferisaa, naTeli
zolebi iqneba mwvane da a.S. sul sxvanairadaa saqme rodesac interferireben
TeTri sinaTlis sxivebi, mag. mzis sxivebi. am SemTxvevaSi bneli zolebi saer-
Tod ar miiReba da interferenciul suraTs aqvs Semdegi saxe: ekranis cen-
trSi (O wertilSi) aris TeTri zoli, xolo mis irgvliv sxvadasxva feris
zolebi, romlebic TandaTan, uwyvetad gadadian erTimeoreSi. aseTi suraTis
axsna advilia: jer kidev niutonis mier Catarebuli cdebis Sedegad sinaTlis
dispersiaSi dadginda, rom TeTri sinaTle rTuli sinaTlea _ igi Sedgeba
Svidi sxvadasxva ferisagan (wiTeli, narinjisferi, yviTeli, mwvane, cisferi,
lurji, iisferi). sinaTlis eleqtromagnituri Teoriis Tanaxmad, sinaTlis
fers gansazRvravs talRis sigrZe anu rxevis sixSire.∗∗∗ vTqvaT, ekranis moce-
muli wertilisaTvis ganxorcielda maqsimumis piroba yviTeli ferisaTvis ( 1λ
sigrZis talRisaTvis). maSin mezobel wertilebSi am ferisaTvis Sesruldeba
minimumis piroba (vinaidan Seicvala manZili da unda Seicvalos talRis sig-
rZec). magram am mezobel wertilebSi maqsimumis piroba Sesruldeba narinjis-
feri sxivebisaTvis, romelTac sxva, 2λ talRis sigrZe aqvs da a.S. ekranis
centrSi miiReba TeTri zoli imitom, rom aq svlaTa sxvaobs nulis tolia da
∗ cxadia, talRis sigrZis gasagebad SeiZleba gamoviyenoT (61.6) formulac, amisaTvis saWiro
iqneba mxolod lΔ -is gazomva, vinaidan d da L winaswar cnobilia. ∗∗ warmodgeba berZnuli sityvebisagan monos _ erTi da choma _ feri. ∗∗∗ sinaTlis obieqturi maxasiaTebelia talRis sigrZe, feri ki warmoadgens adamianis subieqturi SegrZnebis Sedegs, misi Tvalis unars sxvadasxva talRis sigrZis sxivebi aRiqvas sxvadasxvanairad. arian cxovelebi, romlebic ferebs ver ansxvaveben (e.i. mxedvelobis nervis daboloebebi ar Seicaven kolbebs) da yvelafers aRiqvamen SavTeTr ferebSi.
210
maqsimumis piroba sruldeba yvela ferisaTvis (nuli luwi ricxvia). Svidive
feris naTeli zolebis zeddebis Sedegad ki miiReba TeTri feri.
cdam aCvena, rom αΔ sxvadasxva feris sxivebisaTvis aris sxvadasxva. igi
yvelaze metia wiTeli ferisaTvis da yvelaze naklebi _ iisferisaTvis. aqedan,
(61.8) formulis safuZvelze vaskvniT, rom yvelaze grZeli talRa aqvs wiTel
fers, yvelaze mokle _ iisfers. dadagenilia, rom sxvadasxva feris sinaTlis
talRis sigrZeebi icvleba Semdeg farglebSi
(1 mikrometri (mkm)= 610− m):
wiTeli ( ) 7103,67,7 −⋅− m ( )63,077,0 −= mkm
narinjisferi ( ) 7100,63,6 −⋅− m ( )60,063,0 −= mkm
yviTeli ( ) 7107,50,6 −⋅− m ( )57,060,0 −= mkm
mwvane ( ) 7100,57,5 −⋅− m ( )50,057,0 −= mkm
cisferi ( ) 7105,40,5 −⋅− m ( )45,050,0 −= mkm
lurji ( ) 7103,45,4 −⋅− m ( )43,045,0 −= mkm
iisferi ( ) 7100,43,4 −⋅− m ( )40,043,0 −= mkm. eleqtromagnitur talRebs, romelTa sigrZe 0,77 mkm-ze metia da 0,40 mkm-
ze naklebia, Cveni Tvali ver aRiqvams. maT Sesabamisad infrawiTeli da
ultraiisferi sxivebi ewodeba.
$62. koherentul talRaTa miRebis meTodebi
yoveli sinaTlis wyaro miliardobiT atomebisagan Sedgeba. sinaTle,
romelsac Cveni Tvali aRiqvams, am atomebis erToblivi moqmedebis Sedegia. si-
naTlis ori damoukidebeli wyaro rom koherentuli iyos, saWiroa, am wyaro-
ebis Semadgeneli atomebis SeTanxmebuli moqmedeba, anu isini ise unda asxiveb-
des sinaTles (talRebs), rom jamur talRebs Soris fazaTa sxvaoba iyos mud-
mivi. es ki SeuZlebelia, vinaidan calkeuli wyaros atomuri gamosxivebis
fazebi swrafad da qaosurad icvleba, ris ganoc jamuri gamosxivebis
(talRis) fazis cvlilebac swrafi da qaosuria. amrigad, sinaTlis ori sxva-
dasxva wyaros mier gamosxivebuli talRebi yovelTvis arakoherentulia.∗
sinaTlis koherentuli talRebis misaRebad iqcevian Semdegnairad: iRe-
ben sinaTlis erT wyaros. misgan gamosxivebul sinaTles (sinaTlis konas) yo-
fen or nawilad, da sxvadasxva manZilebis gavlis Semdeg axvedreben erTma- ∗ es ar exeba lazerul gamosxivebas.
211
neTs. sinaTlis gayofili nawilebi, cxadia, koherentulni iqnebian, vinaidan
isini warmosdgebian erTi da imave wyarodan da maSasadame, dakavSirebulni
arian erTmaneTTan,∗ maTi fazebi erTdroulad (SeTanxmebulad) icvleba, ris
gamoc fazaTa sxvaoba mudmivi iqneba.
sinaTlis konis gayofa or nawilad SeiZleba ganxorcieldes sxvadasxva
saSualebebiT _ xvrelebis, sarkeebis an prizmebis gamoyenebiT.
xvrelebis saSualebiT koherentuli talRebi martivad da maxvilgoniv-
rulad miiRo iungma (iungis meTodi); igi Cven ganvixileT wina paragrafSi
(sur. 61.2). gavecnoT sxva meTodebs.
frenelis sarkeebi . ori brtyeli sarke ganlagebulia erTmaneTisadmi
TiTqmis 180° kuTxiT (sur. 62.1). S wyarodan gamosuli sxivebi airekvleba sar-
keebidan da ecema MN ekrans, romelic daculia S wyaros sxivebis pirdapiri
moxvedrisagan K garsacmiT.
brtyeli sarkidan sinaTlis arek-
vlis kanonis Tanaxmad, pirveli sarkidan
areklili sxivebi TiTqos gamodian 1S
warmoasaxviTi wyarodan, romelic simetri-
uladaa ganlagebuli S wyaros mimarT da
maSasadame, warmoadgens mis gamosaxulebas
am sarkeSi.
analogiurad, meore sarkidan arek-
vlili sxivebi TiTqos gamodian 2S war-
mosaxviTi wyarodan, romelic warmoadgens S wyaros gamosaxulebas am
sarkeSi. 1S da 2S warmosaxviTi wyaroebi cxadia, koherentulni arian, vinaidan
warmosdgebian erTi da igive S wyarodan, amitom maTi gadafarvis areSi
miiReba interferenciuli suraTi, romlis dakvirveba xdeba MN ekranze.
frenelis biprizma. mcire gardamtexi kuTxis mqone ori samkuTxa
prizma erTmaneTze miwebebulia fuZeebiT (sur. 62.2). S wyarodan gamosuli sxi-
vebi gardatydebian am prizmebSi, daixrebian fuZeebisken da gvaZleven ganSlad
konebs. miiReba iseTi suraTi, TiTqos es konebi gamodian 1S da 2S warmosax-
∗ gavixsenoT, rom laTinurad koherentuloba niSnavs kavSirSi yofnas, erTmaneTTan dakavSi-rebuls.
sur. 62.1 M
N
212
viTi wyaroebidan, romlebic araerTxel Tqmuli mizezis gamo, koherentulebi
arian, amitom maTi gadafarvis areSi miiReba interferenciuli suraTi,
romlis dakvirveba xdeba MN ekranze.
loidis sarke. am meTodSi erT
konas qmnis uSualod sinaTlis S wyaro-
dan wamosuli sxivebi, xolo meores _
brtyeli sarkidan (loidis sarkidan) di-
di kuTxiT arekvlili sxivebi, romlebic
TiTqos S wyaros warmosaxviTi 'S gamo-
saxulebidan gamodian (sur. 62.3). amrigad, wina SemTxvevebisgan gansxvavebiT, am
meTodSi koherentul wyvils qmnis sinaTlis pirveladi wyaro da misi
warmosaxviTi gamosaxuleba. garda amisa, Tu wina SemTxvevebSi ekranis
centrisaTvis koherentul talRebs Soris svlaTa sxvaoba iyo nulis toli,
e.i. sruldeboda maqsimumis piroba da miiReboda naTeli zoli, am meTodSi
interferenciuli suraTis centraluri zoli bnelia. aixsneba es imiT, rom
roca sinaTlis talRa irekleba optikurad
metad mkvrivi garemodan (sarkidan), adgili
aqvs naxevartalRis dakargvas, ris gamoc
svlaTa sxvaoba xdeba 2λ-is toli, anu
sruldeba minimumis piroba.
$63. gamWvirvale firfitidan arekvlili sxivebis interferencia.
Tanabari daxrisa da Tanabari sisqis interferenciuli zolebi
interferenciis metad gavrcelebul saxes, romelsac amave dros didi
praqtikuli gamoyeneba aqvs, warmoadgens interferencia sxivebisa, romlebic
miiReba gamWvirvale firfitis zedapirebidan arekvlisas. aq ganixileba ori
SemTxveva:
I. interferencia paraleluri sxivebisa, romlebic miiReba brtyelpara-
leluri firfitis zedapirebidan arekvlisas da
II. interferencia araparaleluri sxivebisa, romlebic miiReba cvladi
sisqis firfitis zedapirebidan arekvlisas.
213
pirvel SemTxvevaSi miiReba e.w. Tanabari daxris interferenciuli
zolebi, xolo meore SemTxvevaSi _ Tanabari sisqis interferenciuli zolebi.
ganvixiloT es sakiTxi dawvrilebiT.
Tanabari daxris inter-
ferenciuli zolebi . P si-
brtyis S manaTobeli wertilidan
gamosuli sxivebi L linzaSi
gavlis Semdeg, 1aa paraleluri
konis saxiT ecema brtyel-
paraleluri firfitis 1AA
zedapirs. dacemuli sinaTlis na-
wili airekleba da gvaZlevs ba '
sxivebs; nawili ki gardatydeba,
ecema firfitis qveda, 1BB zeda-
pirs, airekleba, Semdeg xelmeo-
red gardatydeba 1AA zedapirze da gvaZlevs 1'1ba sxivebs (sur. 63.1). arekvlili
sxivebi urTierTparaleluria, vinaidan firfita aris brtyelparaleluri.
maTi Sekreba xdeba 2L linziT 1P sibrtyis 1S wertilSi da imis da mixedviT,
Tu rogoria svlaTa sxvaoba am sxivebs Soris, 1S wertilSi miiReba bneli an
naTeli laqa. gamoviTvaloT es svlaTa sxvaoba. SevadginoT naxazi (sur. 63.2).
CavTvaloT, rom haeris gardatexis maCvenebeli 1-is tolia, xolo minis _ n -is.
firfitis sisqe aRvniSnoT d -Ti. maSin 'a da '1a sxivebs Soris optikuri svla-
Ta sxvaoba
( )2
'' λ−−+=Δ ODnCOOO 63.1)
aq 2λ gaCnda imitom, rom sinaTlis talRis
arekvlisas optikurad metad mkvrivi garemodan,
xdeba naxevartalRis dakargva. naxazidan Cans, rom
12
'' sin.cos
iOCODi
dCOOO === ;
1L 'a 2L a 1a '
1a b 1b
A 1A B 1B sur. 63.1
11 PSS P
a 'a '1a
11 ii D
1i O C d 2i 2i
'O
sur. 63.2
214
magram 22itgdOC
= ,
amitom 21sin2 itgidOD = . gardatexis kanonis Tanaxmad nii=
2
1
sinsin
, saidanac
21 sinsin ni = .
maSin 2
22
22 cossin2sin2
ii
dnitgidnOD == ;
miRebuli mniSvnelobebi SevitanoT (63.1)-Si:
( )2
cos22
sin1cos2
2sin
cos2
cos2
222
22
2
22
λλλ−=−−=−−=Δ idni
idni
idn
idn
.
magram
122
21
2
22
2 sin1sin1sin1cos innn
iii −=−=−=
da sabolood gveqneba:
2sin2 1
22 λ−−=Δ ind . (63.2)
Tu sruldeba maqsimumis piroba anu
λλ kind =−−=Δ2
sin2 122 , (63.3)
maSin 1S wertilSi miviRebT naTel laqas.
davuSvaT axla, rom S wertili ki ar aris sinaTlis wyaro, aramed
mTeli P sibrtye aris manaTobeli (`ganfenili~ sinaTlis wyaro). interferen-
cias adgili rom ar hqondes, e.i. gamWvirvale firfitis nacvlad rom iyos
sarkulad amrekli zedapiri, maSin 2L linzis fokalur sibrtyeSi miviRebT P
sibrtyis gamosaxulebas 1P -s. magram, imis gamo, rom adgili aqvs sxivebis
interferencias, 1P sibrtyeSi naTel laqas
mogvcems P sibrtyis ara yvela wertili, aramed
mxolod isini, romlebic akmayofileben (63.3)
pirobas. kerZod, is wertilebi, romelTa svlaTa
sxvaoba erTnairia da gvaZleven erTidaigive
0k rigis interferenciul maqsimums, moiZebneba
pirobidan:
constkind ==−− λλ01
22
2sin2 .
N 'a 'b
P a b
11 ii
A 'A
sur. 63.3
P 1P
215
an, vinaidan nd , da λ mudmivia, tolobis marcxena mxare mudmivi iqneba roca
consti =1 . (63.4)
erToblioba im wertilebisa, romlebidanac gamosuli sxivebi akmayofilebs
(63.4) pirobas, miiReba P sibrtyis gadakveTiT im konusTan, romlis RerZs war-
moadgens 1AA zedapiris normali, xolo gaSlis kuTxe 12i -is tolia (sur. 63.3).
wertilTa es erToblioba P sibrtyeze gvaZlevs 1aa rkals. mas 'P sibrtyeze
Seesabameba 'bb naTeli rkali.∗ intereferenciis sxva rigis SemTxvevaSi
miiReba sxva naTeli zoli. naTel zolebs Soris moTavsebulia bneli zolebi.
amrigad, miRebuli interferenciuli suraTi warmoadgens naTeli da
bneli zolebis (rkalebis) erTobliobas. TiToeuli naTeli zoli Seesabameba
dacemis 1i kuTxis mudmiv mniSvnelobas, e.i. miiReba im sxivebis interferenciis
Sedegad, romlebic zedapiris normalis mimarT Tanabrad arian daxrilni. aqe-
dan warmodgeba miRebuli interferenciuli suraTis dasaxeleba _ Tanabari
daxris interferenciuli zolebi.
TiToeuli mnaTi wertili 'P sibrtyeSi miiReba paraleluri sxivebis in-
terferenciis Sedgad. e.i. mkafio interferenciuli suraTis dasamzerad
'P sibrtye unda movaTavsoT 1L linzis fokalur sibrtyeSi anu, moviqceT ise,
rogorc vakeTebT xolme usasrulod daSorebuli sxeulebis gamosaxulebis
misaRebad. amitom amboben, rom Tanabari daxris interferenciuli zolebi
lokalizebulia usasrulobaSi. linza SeiZleba SevcvaloT Tvalis bro-
liT, ekrani _ baduraTi. maSasadame, Tanabari daxris zolebis damzera SeiZ-
leba uSualodac, Tvalis saSualebiT. oRond am SemTxvevaSi Tvali akomodi-
rebuli unda iyos usasrulobaze.
Cven ganvixileT SemTxveva, rodesac firfitas ecemoda monoqromatuli
sinaTle. davuSvaT axla, rom mas ecema TeTri sinaTle, romelic Seicavs
...,, 321 λλλ talRis sigrZeebs. maSin, dacemis mocemuli kuTxis ( )consti =1 Sem-
TxvevaSi, maqsimumis pirobas daakmayofilebs yvela is talRebi, romelTaT-
visac sruldeba piroba:
( ) ( ) ...21 321 =+=+==Δ λλλ kkk (63.5)
∗ Tu firfitas sinaTle ecema yvela mxridan (e.w. gabneuli sxivebi), cxadia, rom is wertilebi,
romlebic akmayofileben consti =1 pirobas, mdebareoben wrewirze. Sesabamisi
interferenciuli suraTic iqneba naTeli rgoli.
216
magram vinaidan sxvasxva talRis sigrZes sxvadasxva feri Seesabameba, in-
terferenciuli suraTi iqneba Seferadebuli: bneli zolebi saerTod aRar iq-
neba, iqneba mxolod Tanmimdevrulad ganlagebuli sxvadasxva feris naTeli
zolebi.
(63.2) formula gviCvenebs, rom rac metia d , miT metia Δ , (63.3)-is Tanax-
mad, rac metia Δ , miT metia k , xolo (63.5)-is Tanaxmad, rac metia k , miT nak-
lebia gansxvaveba ...,, 321 λλλ talRis sigrZeebs Soris. es imas niSnavs, rom
sqeli firfitis SemTxvevaSi interferenciuli zolebi ganlagebuli iqneba
mWidrod, xolo Tu firfita sakmaod sqelia, moxdeba zolebis gadafarva.
amrigad, interferenciuli suraTis misaRebad saWiroa, rom firfita iyos rac
SeiZleba Txeli.
interferenciuli zolebi warmoadgenen wesieri wrewiris nawilebs
mxolod im SemTxvevaSi, Tu firfita mkacrad brtyelparaleluria. brtyel-
paralelurobidan odnavi gadaxrac ki iwvevs zolebis damaxinjebas. amitom,
interferenciuli meTodiT amowmeben firfitis brtyelparalelurobas da
gadaxra SeimCneva maSinac ki, roca igi ar aRemateba 0,00001 mm-s.
Tanabari sisqis interferenciuli zolebi: ganvixiloT axla Sem-
Txveva, roca firfita, romelsac ecema sinaTle, brtyelparaleluri ar aris,
amasTan, misi d sisqe wertilidan wertilamde umniSvnelod icvleba anu Θ
kuTxe 1AA 1BB zedapirebs Soris aris mcire (sur. 63.4).
vTqvaT, sinaTlis wyaro imdenadaa
daSorebuli, rom misgan wamosuli sxivebi
SeiZleba CaiTvalos paralelurad. gan-
vixiloT pirveli sxivi (1), romelic daeca
1AA zedapirs O wertilSi, gardatyda,
airekla 1BB zedapiris D wertilidan,
gardatyda C wertilSi da mogvca '1 sxivi.
cxadia, dacemul sxivTa konaSi moiZebneba
iseTi sxivi (2), romelic firfitas daecema
imave C wertilSi, airekleba da mogvcems
'2 sxivs. es sxivebi, L linzaSi gavlis
2 L 1 '2
1i '1
A O C 'A Θ
B D 'B
sur. 63.4
1P'C
217
Semdeg, gadaikveTebian 'P sibrtyis 'C wertilSi, romelic C wertilis
gamosaxulebas warmoadgens. '1 da '2 sxivebi, cxadia, koherentulni arian da
interferireben, amitom, imis mixedviT, Tu rogoria maT Soris svlaTa sxvaoba,
'C wertilSi miiReba naTeli an bneli laqa. radgan sxivebi CavTvaleT para-
lelurad da firfitis sisqe umniSvnelod icvleba, svlaTa sxvaobisaTvis
SeiZleba visargebloT (63.3) formuliT, romelic Cven miviReT brtyelparale-
luri firfitisaTvis. aqac (iseve, rogorc wina SemTxvevaSi), is wertilebi,
romelTagan gamosuli sxivebis svlaTa sxvaoba erTnairia da gvaZleven
erTidaigive 0k rigis interferenciul maqsimums, moiZebneba pirobidan:
constkind ==−− λλ01
22
2sin2 .
an, vinaidan λ,n da 1i mudmivia, tolobis marcxena mxare mudmivi iqneba roca
constd = .
es imas niSnavs, rom Tu 1AA zedapiris C wertili 'P sibrtyis 'C wer-
tilSi gvaZlevs naTel laqas, maSin naTel laqas mogvcems yvela is wertili,
romelTaTvisac d iseTivea, rogorc C wertilisaTvis. sxvanairad, maqsimumis
pirobas daakmayofilebs 1AA zedapiris is wertilebi, romlebic mdebareoben
Tanabar sisqeze. aqedan warmodgeba interferenciuli suraTis dasaxeleba _
Tanabari sisqis interferenciuli zolebi.
mkafio interferenciuli suraTis misaRebad L linza unda davafokusi-
roT 1AA zedapirze. amitom amboben, rom Tanabari sisqis interferenciuli
zolebi lokalizebulia firfitis zedapirze. linza SeiZleba
SevcvaloT Tvalis broliT, xolo ekrani ( 'P sibrtye) _ Tvalis baduraTi. e.i.
Tanabari sisqis interferenciuli suraTis dakvirveba SeiZleba uSualod
TvaliTac, oRond Tvali akomodirebuli unda iyos firfitis zedapirze.
Tanabari sisqis interferenciuli zolebis forma damokidebulia firfitis
formaze. magaliTad, Tu cvladi sisqis firfitas
aqvs solisebri forma, interferenciuli zolebi
cxadia, iqneba wrfivi zolebi, romlebic solis
wibos paraleluria (sur. 63.5). aqac, Tu firfitas
ecema TeTri sinaTle, interferenciuli zolebi
iqneba sxvadasxva feris, e.i. damzerisas firfitis sur. 63.5
218
zedapiri mogveCveneba Seferadebuli. cxadia, damzeris kuTxis SecvliT inter-
ferenciis piroba Seicvleba da interferenciuli zolebi ferebs Seicvlian.
aseT `ferTa TamaSs~ firfitis zedapirze Cven vakvirdebiT yoveldRiur cxov-
rebaSi, mag. wylis zedapirze, an asfaltze ganTxmuli navTobis Txeli fenis
damzerisas, sapnis buStis damzerisas da sxv.
Tanabari sisqis interferenciuli zolebis saintereso saxes warmoad-
gens wriuli rgolebi, romelsac pirvelad daakvirda niutoni da niutonis
rgolebi ewodeba. niutonis rgolebze dakvirveba xdeba (63.6) suraTze
moyvanili sqemis mixedviT: didi R simrudis radiusis mqone brtyel-
amozneqili linza moTavsebulia brtyelparaleluri firfitis AB zedapirze
da exeba mas O wertilSi (sur. 63.6 a). linzasa da firfitis Soris war-
moiqmneba cvladi sisqis haeris wriuli fena (cvladi sisqis wriuli
`firfita~).
davuSvaT, aseT optikur sistemas daeca
brtyeli talRa, anu paralelur sxivTa kona.
cxadia, rom TiToeuli sxivi mogvecems or arek-
lil sxivs, romelTagan erTi miiReba linzis
amozneqili zedapiridan mina-haeris sazRvarze
arekvlis Sedegad, xolo meore haeri-minis sa-
zRvarze arekvlis Sedegad. es sxivebi koheren-
tulni arian, amitom interferireben da vinaidan
linzasa da firfitas Soris warmoqmnil haeris
fenas aqvs wriuli forma, interferenciuli su-
raTic, iqneba bneli da naTeli wriuli rgole-
bis erToblioba (sur. 63.5 b).
interferenciuli rgolebis radiusebs advilad gamoviTvliT. marTlac
63.7 suraTidan Cans, rom ( )222 dRrrk −−= , sadac kr _ k rigis interferenciuli
rgolis radiusia, xolo d _ haeris fenis sisqe. Tu d -s simciris gamo 2d -s
ugulebelvyofT, gveqneba
dRrk 22 = (63.6)
b b L a
b
219
sxivebs Soris svlaTa sxvaoba 2
2 λ+=Δ d ∗. naTeli
k rigis rgolisaTvis 2
22
2 λλ kd =+ , saidanac
( )2
122 λ−= kd . SevitanoT (63.6)-Si:
( ) λλ RkRkrk ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ −=⋅−=
21
212 ;
aseve martivad miiReba, rom k rigis bneli rgolis
radiusi
λkRrk = .
miRebuli formulebi gviCvenebs, rom Tu gavzomavT interferenciuli rgolis
radiuss da gvecodineba linzis simrudis radiusi ( )R , gamoviTvliT sinaTlis
talRis sigrZes ( )λ da piriqiT, cnobili talRis sigrZis mixedviT SeiZleba
ganvsazRvroT linzis simrudis radiusi.
dabolos, SevniSnoT, rom ganxilul SemTxvevaSi (roca interferireben
areklili da ara optikur sistemaSi gasuli sxivebi) interferenciuli sura-
Tis centrSi miiReba bneli laqa, vinaidan aq 02 =d da 2λ
=Δ , rac minimumis
pirobaa.
$64. interferenciis praqtikuli gamoyeneba
sinaTlis interferencia sinaTlis talRuri bunebis Sedegia, amitom
cxadia, rom interferenciuli suraTis raodenobrivi mxare _ vTqvaT interfe-
renciul zolebs Soris manZili, an interferenciuli rgolebis radiusi,
damokidebuli unda iyos sinaTlis talRis sigrZeze. marTlac, rogorc wina
paragrafSi vnaxeT, zemoT CamoTvlili parametrebis gazomva saSualebas
gvaZlevs ganvsazRvroT sinaTlis talRis sigrZe. interferenciuli suraTi
saSualebas gvaZlevs ganvsazRvroT agreTve gamWvirvale firfitis sisqe,
linzis simrudis radiusi, didi sizustiT SevamowmoT firfitis brtyel- ∗ am SemTxvevaSi geometriul svlaTa sxvaobas _ d2 -s,
2λ
ki ar akldeba, aramed emateba ,
vinaidan optikurad metad mkvrivi garemo, romlidanac xdeba sxivis arekvla, esazRvreba haeris fenis qveda zedapirs.
sur. 63.7
kr
220
paraleluroba, zedapiris damuSavebis xarisxi da sxv. CamoTvlili sakiTxebi
Seadgens interferenciis praqtikuli gamoyenebis pirvel jgufs.
interferenciis praqtikuli gamoyenebis meore, metad mniSvnelovani
sakiTxia e.w. optikis gasxivosneba . saqme isaa, rom rodesac sinaTle ecema
linzas, nawili gadis masSi, nawili ki airekleba. dadgenilia, rom sxivebis
marTobulad dacemis SemTxvevaSic ki airekleba dacemuli energiis 5-8%.
vinaidan Tanamedrove optikuri xelsawyoebi Seicaven linzaTa did raoden-
obas, arekvlili sinaTlis wili sakmaod didia _ xSirad xelsawyos ekranamde
(fotofiramde) aRwevs masSi Sesuli sinaTlis mxolod 10-20%. es, garda imisa,
rom amcirebs gamosaxulebis sikaSkaSes, dakavSirebulia kidev erT usiamov-
nebasTan, kerZod, samxedro saqmeSi: arekvlili sxivis (aTinaTis) saSualebiT
mowinaaRmdeges SeuZlia daadginos SeniRbuli obieqtis adgilmdebareoba.
aRniSnuli usiamovnebebis Tavidan asacileblad saWiroa sinaTlis arek-
vlili nawilis maqsimalurad Semcireba. amis Sedegad gamosaxuleba xdeba uf-
ro naTeli, `gasxivosnebuli~ da aqedan warmodgeba termini `gasxivosnebuli
optika~.
optikis gasxivosneba dafuZnebulia interferenciis movlenaze: linzis
(firfitis, prizmis) wina zedapirs faraven sinaTlisaTvis gamWvirvale Txeli
feniT, ris Sedegadac Cndeba ori arekvlili sxivi. erTi miiReba haerisa da am
fenis gamyofi zedapiridan arekvlisas, meore _ fenis da linzis gamyofi
zedapiridan. (sur. 64.1). arekvlili sxivebi, cxadia, koherentulni arian da ami-
tom interferireben. fenis sisqes da masalas ise arCeven, rom Sesruldes
minimumis piroba, anu arekvlilma sxivebma erTmaneTi Caaqron. am dros qreba
aTinaTic da xelsawyoSi gasuli sinaTlis intensivobac izrdeba, vinaidan in-
terferenciis dros sruldeba energiis mudmivobis kanoni _ is rac akldeba
interferenciul minimumebs, emateba interferenciul maqsimumebs.
fenis d sisqis gamoTvla advilia: amisaTvis
davweroT minimumis piroba: optikuri svlaTa
sxvaoba 2
2 λ=dn , saidanac
nd
4λ
= .
gamoTvlebi gviCvenebs, rom areklili
sxivebi yvelaze srulad maSin aqroben erTmaneTs,
rodesac sruldeba piroba:
2 1 S sur. 64.1
221
lf nn = ,
sadac fn da ln Sesabamisad fenisa da linzis gardatexis maCveneblebia.
interferenciis prqatikuli gamoyenebis mesame jgufi dakavSirebulia
preciziul anu metad zust gazomvebTan. xelsawyoebs, romlebic am mizniT
gamoiyeneba, interferometrebi ewodeba.
ganvixiloT maikelsonis interferomet-
ri. misi sqema mocemulia 64.2 suraTze: sinaTlis S
monoqromatuli wyarodan sxivi (sxivTa kona) 45°-
ian kuTxiT ecema brtyelparalelur gamWvirvale
P firfitas, romlis erTi gverdi dafarulia
naxevradgamWvirvale vercxlis Txeli feniT. am
fenaze xdeba sxivis or nawilad gayofa: nawili
airekleba da gvaZlevs pirvel sxivs (1), xolo
nawili gadis masSi da gvaZlevs meore sxivs (2). 1
sxivi ecema marTobulad dayenebul 1M sarkes,
brundeba ukan, gaivlis firfitaSi∗ da xvdeba T WogrSi (an ekranze). 2 sxivi
airekleba 2M sarkidan, brundeba ukan, Semdeg airekleba vercxlis Txeli
fenidan da isic xvdeba WogrSi (samzer milSi). pirveli sxivi orjer gadis P
firfitis sisqes (win da ukan), meore ki arcerTxel. amitom, amis Sedegad
warmoqmnili svlaTa sxvaobis kompensaciisaTvis meore sxivis gzaze aTavseben
zustad imave zomis da iseTive masalisagan damzadebul 'P firfitas (cxadia,
movercxlili gverdis gareSe). maSin, sxivebs Soris svlaTa sxvaoba
damokidebuli iqneba, mxolod 1M da 2M sarkeebis mdebareobaze. sxivebs
Soris optikuri sxvlaTa sxvaoba ( )212 lln −=Δ , sadac n _ haeris gardatexis
absoluturi maCvenebelia, xolo 1l da 2l _ manZili 1M da 2M sarkeebamde. Tu
1l = 2l , sruldeba maqsimumis piroba da WogrSi daimzireba naTeli laqa. erTerT
sarkis 4λ-iT gadaadgilebisas svlaTa sxvaoba Seicvleba
2λ-iT da WogrSi
daimzireba bneli laqa. cxadia, rom Tu sarkes vamoZravebT gasazomi obieqtis
∗ nawili cxadia, airekleba, romelic Cven ar gvainteresebs.
222
gaswvriv, interferenciuli suraTis cvlilebis mixedviT, didi sizustiT,
kerZod 4λ-is sizustiT, gavigebT am obieqtis zomas.
xelsawyos sizustis gasazrdelad 1M sarkes xrian mcire α kuTxiT. am SemTxvevaSi
interferenciul suraTs eqneba ara erTgvarovani foni (bneli an naTeli), aramed miiReba Ta-
nabari sisqis wrfivi interferenciuli zolebi, romelic Seesabameba 1M sarkisa da 2M sar-
kis warmosaxviT gamosaxulebas Soris Seqmnil sahaero zols. 2S sarkis gadaadgileba gamo-
iwvevs interferenciuli zolebis wanacvlebas, romlis didi sizustiT dakvirveba Zneli ar
aris. am gziT pirvelad iqna gazomili da Sedarebuli sinaTlis talRis standartul sig-
rZesTan sigrZis saerTaSoriso etaloni metri. maikelsonis interferometri gamoiyeneba ag-
reTve gardatexis maCveneblis zusti gazomvisaTvis (interferenciuli refraqtometri),
sinaTlis speqtruli analizisaTvis (interferenciuli speqtrometri) da sxv.
Tavi VIII
sinaTlis difraqcia
$65. difraqciis movlena. hiugens-frenelis principi
difraqcia ∗ ewodeba talRis mier dabrkolebis Semovlas, rac
iwvevs misi gavrcelebis sworxazovnebis darRvevas.
difraqciis movlenas Cven vakvirdebiT yoveldRiur cxovrebaSi. esaa mag.
wylis zedapirze warmoqmnili talRebis mier dabrkolebis Semovla, bgeriTi
an radiotalRebis mier dabrkolebaTa Semovla _ bgera Cven xom maSinac
gvesmis, roca bgeris wyarosa da Cvens Soris raime dabrkoleba, vTqvaT
kedelia moTavsebuli; aseve `gvesmis~ Soreuli sadgurebidan gamosxivebuli
radiotalRebi, romlebsac, vidre Cvenamde (antenamde) moaRwevdes, mravali
dabrkoleba eRobeba win.
difraqcia talRuri procesisaTvis damaxasiaTebeli movlenaa, amitom,
Tu sinaTle talRuri bunebisaa, mis difraqciasac unda qondes adgili, anu,
roca sinaTle ecema gaumWvir sxeuls, unda Semouaros mas da SeiWras geomet-
riuli Crdilis areSi. cda ki gviCvenebs sapirispiros _ sxeulebi, romlebic
∗ iwarmoeba laTinuri sityvisagan diffractus _ gatexili.
223
naTdebian wertilovani wyaros mier gamosxivebuli sinaTliT, qmnian mkveTr
Crdilebs, e.i. sxivebi ar ixrebian Tavdapirveli gavrcelebis mimarTulebidan.
sinaTlis difraqciis damzera gaZnelebulia imiT, rom talRebis dif-
raqcia arsebiTad aris damokidebuli talRis sigrZesa da difraqciis gamom-
wvevi obieqtis zomebs Soris Tanafardobaze. yvelaze mkveTrad difraqcia
maSin vlindeba, roca dabrkolebaTa zoma talRis sigrZis Tanazomadia. zemoT
CamoTvlili talRebisaTvis, romelTa sigrZe santimetrebiT, metrebiT da
kilometrebiT ganisazRvreba, es piroba sruldeba. sinaTlisaTvis ki, romlis
talRis sigrZe santimetris measiaTasedi nawilis rigisaa, `cxovrebiseuli~
obieqtebis zoma metismetad didia. amitomaa, rom sinaTlis difraqcia
yoveldRiur cxovrebaSi ar vlindeba, da mis dasamzerad specialuri
mowyobilobebia saWiro.
difraqciis movlena aixsneba principiT, romelic Camoayaliba sinaTlis
talRuri Teoriis fuZemdebelma holandielma mecnierma hiugensma (1690 w).
hiugensis principis Tanaxmad, sivrcis yoveli wertili, romelamdisac
aRwevs talRuri zedapiri, TviTon xdeba meoreuli sferuli
talRebis wyaro. am meoreuli naxevarsferuli ∗ zedapirebis momv-
lebi warmoadgens axal talRur zedapirs drois momdevno
momentSi.
vTqvaT, sinaTlisadmi gaumWvir AB firfitas, romelsac datanebuli aqvs
ab xvreli, ecema paralelur sxivTa kona anu brtyeli talRa (sur. 65.1). hiu-
gensis principis Tanaxmad, xvrelis TiToeuli wertili gadaiqceva sferuli
talRebis wyarod, romelTa momvlebi warmoadgens xvrelidan gamosuli
talRis zedapirs. suraTidan Cans, rom zedapiri brtyelia mxolod Sua
nawilSi, napirebSi ki mruddeba da vinaidan sxivi marTobulia talRuri
zedapiris, gamodis rom adgili aqvs
sinaTlis SeWras geometriuli
Crdilis areSi, anu difraqcias.
hiugensis principi zogadi
principia. misi saSualebiT miiReba
arekvlisa da gardatexis kanonebi
∗ vinaidan talRebi win vrceldeba, meore naxevris Semoxazva ar aris saWiro.
sur. 65.1
224
talRuri Teoriis safuZvelze, aixsneba ormagi sxivTtexa kristalebSi da sxv.
hiugensis principiT arekvlis kanoni
gamoviyvaneT kursis pirvel tomSi ($43) talRuri
procesebis sakiTxebis ganxilvasTan dakavSirebiT.
miviRoT axla gardatexis kanoni.
davuSvaT, MN gardamtex zedapirs ecema
brtyeli talRa OA . mas Seesabameba paralelur
sxivTa kona, romelic zedapiris normalTan adgens 1i
kuTxes. suraTze oTxi aseTi sxivia gamoyofili
(sur. 65.2). vTqvaT OA talRis A wertilma MN ze-
dapiris B wertils miaRwia t droSi. maSin
tAB 1υ= , sadac 1υ talRis gavrcelebis siCqarea I
garemoSi. hiugensis principis Tanaxmad, MN zedapiris yoveli wertili, masze talRuri
zedapiris miRwevis Semdeg, gadaiqceva meoreuli talRis centrad. cxadia, rom vidre OA
talRis A wertili miaRwevs MN zedapiris B wertils, O wertilSi aRiZvreba da meore
garemoSi gavrceldeba naxevarsferuli talRa, romlis radiusi tOC 2υ= , sadac 2υ aris
talRis gavrcelebis siCqare II garemoSi. sxva wertilebidan ( )'',' OO imave momentisaTvis gav-
rceldebian ufro naklebi radiusis mqone talRebi. am naxevarsferuli zedapirebis momvlebi
BC warmoadgens gardatexili talRis fronts. mas Seesabameba gardatexil sxivTa kona, ro-
melic zedapiris normalTan adgens gardatexis 2i kuTxes. suraTidan Cans, rom
11 sin iOBtAB ==υ da 22 sin iOBtOC ==υ , saidanac 2
1
2
1
sinsin
υυ
=ii
; 2
1
υυ
mudmivi sididea da am-
rigad, miRebuli formula warmoadgens gardatexis kanons. Tu mas SevadarebT gardatexis
cdiseul (52.1) kanonTan, miviRebT 1
2
2
1
nn
=υυ
. Tu pirveli garemo vakuumia ( )1, 11 == nCυ , maSin
22
nC=
υ. magram 12 >n , amitom υ>C . e.i. siCqare vakuumSi metia, vidre raime garemoSi.
amrigad, hiugensis principi warmatebiT wyvets talRis frontis gav-
rcelebis mimarTulebis dadgenis sakiTxs, magram ar ganixilavs sxvadasxva
mimarTulebiT gavrcelebuli talRebis amplitudas da maSasadame, inten-
sivobis ( )2~ AI sakiTxs (e.i. warmoadgens wminda geometriul princips). hiu-
gensis principis es nakli Seavso frangma fizikosma frenelma (1615 w.), da-
umata ra mas idea meoreuli talRebis interferenciis Sesaxeb. amis gamo, hiu-
gensis mier formalurad Semotanilma meoreuli talRebis momvlebma zeda-
225
pirma, romelic ubralo geometriul zedapirs warmoadgenda, SeiZina fi-
zikuri Sinaarsi, rogorc zedapirma, sadac meoreuli talRebis interfe-
renciis Sedegad jamuri talRis intensivoba maqsimaluria. sivrcis nebismier
wertilSi aRZruli rxevac meoreuli talRebis interferenciis Sedegia.
aseTnairad modificirebul hiugensis princips ewoda hiugens-frenelis
principi. igi talRuri optikis ZiriTadi principia da saSualebas iZleva
ganisazRvros sxvadasxva mimarTulebiT gavrcelebuli (jamuri) talRebis
intensivobebi, anu gadaiWras sinaTlis difraqciasTan dakavSirebuli
sakiTxebi. amis Sesabamisad gadawyda sakiTxi sinaTlis wrfivi gavrcelebis
kanonis gamoyenebis sazRvrebis Sesaxeb.
gamovsaxoT hiugensis principi maTematikurad. vTqvaT, wertilovani S
wyaros mier gamosxivebuli talRis zedapiri t momentisaTvis aris σ . davyoT
es zedapiri imdenad mcire σd elementebad,
rom TiToeulis farglebSi r da ψ iyos
mudmivi (sur. 65.3). gamoviTvaloT TiToeuli
elementis mier aRZruli rxevis amplituda
dakvirvebis P wertilSi da Semdeg Sevkri-
boT (imis gaTvaliswinebiT, rom sxvadasxva
σd elementebis mier aRZruli rxevis am-
plitudebis fazebi P wertilSi sxvadasxvaa). cxadia, calkeuli elementebis
mier aRZruli rxevebi koherentulni arian, vinaidan warmodgebian erTidaimave
S wyarodan. TiToeuli elementis mier aRZruli rxevis amplituda miT metia,
rac metia σd farTobi da naklebia r manZili da ψ kuTxe. P wertilSi
aRZruli rxevis gantolebis dasawerad frenelma Semoitana ( )ψk koeficienti,
romelic maqsimaluria, roca 0=ψ da nulis tolia, roca 2πψ ≥ . aRvniSnoT,
rom aseTi koeficientis SemotaniT gamoiricxa meoreuli wyaroebidan ukumi-
marTulebiT (σ zedapiridan S wyarosken) gavrcelebuli talRebis arseboba.
frenelma dauSva agreTve, rom Tu S wyarosa da dakvirvebis P wertils
Soris moTavsebulia sinaTlisadmi gaumWviri firfita xvreliT, firfitis
zedapirze meoreuli rxevebis amplitudebi nulis tolia, xolo xvrelSi
iseTivea, rogoric firfitis ararsebobis SemTxvevaSi.
226
σd elementis mier P wertilSi aRZruli rxevis gantolebis dasawerad
unda gaviTvaliswinoT, rom am rxevis amplituda proporciulia σd far-
Tobisa da ukuproporciulia (rogorc sferuli rxevis amplituda) r
manZilisa. sabolood gveqneba:
( ) ( )00 cos ϕωσ
ψ +−= krtrda
kdx , (65.1)
sadac 0ϕω +t aris rxevis faza σ talRur zedapirze, 0a _ Tanamamravlia,
romelic ganisazRvreba σd ubanze rxevis amplitudiT, xolo ( )rda
kdAσ
ψ 0=
aris elementaruli rxevis amplituda P wertilSi. jamuri rxeva P wer-
tilSi miiReba (65.1)-is integrebiT:
( ) ( ) σϕωψσ
dkrtr
akx ⋅−−= ∫ 0
0 cos . (65.2)
(65.2) warmoadgens hiugens-frenelis principis maTematikur gamosaxvas, romlis
amoxsniT gaigeba x , xolo misi saSualebiT _ rxevis amplituda da maSasadame,
intensivobac.
$66. frenelis zonebis meTodi. sinaTlis wrfivi gavrceleba
zogad SemTxvevaSi (65.2) integralis amoxsna da jamuri amplitudis
povna metismetad rTulia. magram rogorc frenelma aCvena, simetriiT gamor-
Ceul SemTxvevebSi, specialuri, e.w. zonebis meTodis gamoyenebiT, amocana
martivdeba da jamuri rxevis amplitudis gamoTvla daiyvaneba ubralo
algebrul an geometriul Sekrebaze.
frenelis zonebis meTodi ganvixiloT principulad mniSvnelovani
sakiTxis gadawyvetasTan dakavSirebiT: rogor xsnis sinaTlis talRuri
Teoria sinaTlis gavrcelebis praqtikul sworxazovnebas da rogoria am
sworxazovnebaze dafuZnebuli geometriuli optikis gamoyenebis sazRvrebi.
vTqvaT, erTgvarovan izotropul garemoSi moTavsebuli sinaTlis S
wertilovani wyaros mier gamosxivebuli talRis zedapiri drois t momenti-
saTvis aris σ . hiugens-frenelis principis Tanaxmad S wyaros moqmedeba P
wertilSi daiyvaneba am zedapiris TiToeuli wertilis mier gamosxivebuli
meoreuli talRebis jamur moqmedebaze (interferenciaze). talRuri zedapiri
simetriulia SP wrfis mimarT, rac saSualebas iZleva daiyos igi wriul
227
zonebad. freneli amas akeTebda iseTnairad, rom manZilebi momdevno zonebis
kideebidan P wertilamde gansxvavdebodnen 2λ-iT (sur. 66.1). suraTze 4 aseTi
zonaa gamosaxuli, amasTan, kenti zonebi (pirveli da mesame), daStrixulia,
xolo luwi _ dauStrixavi.
manZilebi talRuri zedapiris
O wverodan S wyaromde da
dakvirvebis P wertilamde
aRvniSnoT Sesabamisad a -Ti
da b -Ti∗, maSin mb manZili ne-
bismieri m -uri zonis kididan
P wertilamde toli iqneba
2λmbbm += . (66.1)
aseTnairad agebul frenelis zonebs is SesaniSnavi Tviseba aqvT, rom
mezobeli zonebidan aRZruli rxevebi imyofebian sawinaaRmdego fazebSi da
nawilobriv abaTileben erTmaneTs.
SeiZleba Cveneba (ix. petitis teqsti), rom m -is arc Tu ise didi mniS-
vnelobebisaTvis, frenelis zonebis farTobebi erTnairia da gamoiTvleba
formuliT:
baab+
=Δλπσ . (66.2)
frenelis pirveli, meore da a.S. zonebis mier aRZruli rxevebis ampli-
tudebi aRvniSnoT Sesabamisad mAAAA ...,, 321 -iT. maSin, vinaidan zonebis
farTobebi erTnairia, xolo zonis nomrisTan zrdasTan erTad izrdeba ro-
gorc mb manZili zonis kididan P wertilamde, ise kuTxe ψ zonis normalsa
da mb -s Soris (rac iwvevs ( )ψk koeficientis Semcirebas), SeiZleba davweroT:
mAAAA >>>> ...321 .
rogorc aRvniSneT, mezobeli zonebis mier aRZruli rxevebi imyofebian
sawinaaRmdego fazebSi da erTmaneTs asusteben, ris gamoc kenti zonebis
Sesabamisi amplitudebi SeiZleba CaiTvalos dadebiTad, xolo luwis _
uaryofiTad. maSin jamuri amplitudisaTvis P wertilSi gveqneba:
∗ sferuli talRis SemtxvevaSi a , cxadia, sferuli zedapiris simrudis R radiusia.
sur. 66.1
228
mAAAAAAA ∓...54321 +−+−= , (66.3)
romelic SeiZleba ase gadavweroT:
2...
222225
433
211 mAA
AAA
AAA
A ∓+⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−+⎟
⎠⎞
⎜⎝⎛ +−+= . (66.4)
vinaidan zonis nomris zrdasTan erTad amplitudebis mniSvnelobebi
monotonurad mcirdeba, SeiZleba miaxloebiT davweroT
211 +− +
= mmm
AAA .
maSin frCxilebSi moTavsebuli gamosaxulebani iqneba nulis toli da jamuri
amplitudisaTvis sabolood miviRebT:
221 mAAA ∓= , (66.5)
sadac dadebiTi niSani Seesabameba m -is kent, xolo uaryofiTi _ luw mniSvne-
lobebs.
Tu davuSvebT, rom are S wyarosa da P wertils Soris mTlianad Tavi-
sufalia (`gaxsnilia~), maSin, rogorc agebidan gamomdinareobs, zonebis ri-
cxvi ( )m Zalian didia,∗ Sesabamisad, mA Zalian mcirea, da SeiZleba daiweros:
21A
A ≈ . (66.6)
(66.6) gviCvenebs, rom jamuri amplituda ( A ), romelic miiReba P
wertilSi σ sferuli zedapiris sxvadasxva ubnebidan wamosuli talRebis in-
terferenciis Sedegad, naklebia vidre centraluri ( )1=m zonis mier gamos-
xivebuli talRis amplituda ( )1A . maSasadame, P wertilze mTeli talRuri
zedapiris moqmedeba daiyvaneba misi mcire ubnis moqmedebaze, romlis farTobi
centraluri zonis farTobze naklebia. centraluri zonis farTobi σΔ ki
sakmaod mcirea. marTlac sinaTlis talRis sigrZe 7105 −⋅≈λ m, amitom, Tu
davuSvebT, rom 1== ba m, maSin (66.2)-is Tanaxmad 226 8,0108,0 mmm =⋅≈Δ −σ .
maSasadame, sinaTlis nakadi S wyarodan P wertilamde vrceldeba Zalian
viwro arxis SigniT, e.i. wrfivad.
ar unda vifiqroT, rom Tu SP wrfis marTobulad movaTavsebT mcire zomis ekrans
(romelic vTqvaT, gadafaravs centarlur zonas), es gamoiwvevs P wertilis Cabnelebas, Tum-
ca misi ganaTebulobis intensivoba odnav moiklebs. marTlac, amis Sedegad amovardeba
∗ ix. petitis teqsti.
229
pirveli wevri niSancvladi (66.2) mwkrividan da miviRebT, rom 2AA < . ekranis zomis Tanda-
TanobiT zrdiT gaizrdeba gadafaruli zonebis ricxvi, rac gamoiwvevs P wertilis ganaTe-
bulobis TandaTan Semcirebas, da mxolod maSin, roca ekrani iqneba sakmaod didi da
gadafaravs frenelis zonebis sakmaod didi ricxvs, igi Cabneldeba, anu amoqmeddeba geo-
metriuli optikis ZiriTadi debuleba imis Sesaxeb, rom sinaTlis gavrcelebis gzaze ekranis
(dabrkolebis) moTavseba iwvevs ekranis ukan geometriuli Crdilis warmoaqmnas (dabnelebas).
amrigad, Catarebuli msjelobis safuZvelze SeiZleba davadginoT geometriuli
optikis gamoyenebis sazRvrebi: difraqciuli movlenebis ugulebelyofa da sinaTlis wrfivi
gavrcelebis marTebulobis daSveba misaRebia manam, sanam ekranis zoma sakmaod didia da fa-
ravs frenelis zonebis did ricxvs. magram frenelis zonis sidide ganisazRvreba talRis
sigrZiT da mcirdeba ukanasknelis SemcirebiT. da vinaidan xiluli sinaTlis talRis sigrZe
Zalian mcirea, Zalian mcire zomis ekranic ki gadafaravs frenelis zonebis did ricxvs.
amitomaa, rom yoveldRiur cxovrebaSi sinaTlis difraqcias ver vamCnevT da mis dasakvirveb-
lad specialuri optikuri xelsawyoebia saWiro.
frenelis zonebis meTodis marTebulobaze miuTiTebs is faqti, rom Tu
davamzadebT da sinaTlis gavrcelebis gzaze movaTavsebT firfitas, romelic
gadafaravs mxolod luw (an mxolod kent) zonebs, maSin (66.2)-is Tanaxmad, P
wertilSi jamuri amplituda ...531 AAAA ++= me-
ti iqneba, vidre gaxsnili sivrcis SemTxvevaSi
e.i. P wertilamde miaRwevs meti sinaTle, vidre
es gvqonda firfitis ararsebobis SemTxvevaSi.
cda mTlianad adasturebs am mosazrebebs: aseT-
nairad damzadebuli firfita, romelsac `zonu-
ri firfita~ ewodeba zrdis P wertilis gana-
Tebulobas da moqmedebs rogorc Semkrebi linza
(sur. 66.2).
gamoviTvaloT frenelis m -uri zonis farTobi mσΔ . misi gare sazRvari sferul
zedapirze gamoyofs mh simaRlis sferul segments (sur. 66.3). am segmentis farTobi aRvniS-
noT mσ -iT. maSin 1−−=Δ mmm σσσ , sadac 1−mσ aris ( )1−m zonis mier gamoyofili sferuli
segmentis farTi.
m -uri zonis gare sazRvris radiusi aRvniSnoT mr -iT, maSin rogorc suraTidan Cans,
( ) ( )22
222
2 mmm hbmbhaar +−⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +=−−=
λ, an
sur. 66.2
230
2
2222 2
42 mmmmm hbhmmbhahr −−+=−=
λλ , (66.7)
saidanac
( )ba
mmbhm +
+=
24
2 λλ.
Tu SemovifarglebiT m -is arc
Tu ise didi mniSvnelobebiT, λ -s
simciris gamo, 4
22 λm SeiZleba ugu-
lebelvyoT:
( )bambhm +
=2
λ (66.8)
analogiurad, ( )1−m -e zonis mier ga-
moyofili sferuli segmentis simaR-
lisaTvis gveqneba:
( )( )ba
bmhm +−
=− 21
1λ
.
cnobilia, rom sferuli segmentis farTobi Rhπσ 2= , sadac R sferos radiusia, h _
segmentis simaRle. Cven SemTxvevaSi aR = , amitom
λπσ mba
abm += ,
xolo m -uri zonis farTobi
λπσσσba
abmmm +
=−=Δ −1 . (66.9)
rogorc vxedavT, farTobi ar aris damokidebuli zonis nomerze, rac niSnavs imas, rom igi
yvela zonisaTvis erTnairia.
m -uri zonis radiusi ganisazRvreba (66.7) tolobidan:
22 2 mmm hahr −= .
aqac, Tu SemovifarglebiT m -is arc Tu ise didi mniSvnelobebiT, segmentis simaRle
ahm << , amitom 2mh SeiZleba ugulebelvyoT da gveqneba:
λmba
abahr mm +== 2 . (66.10)
Tu davuSvebT, rom 1== ba m, 7105 −⋅≈λ m, frenelis pirve-
li zonis radiusi 5,01 =r mm.
dabolos, ganvsazRvroT frenelis zonebis m ri-
cxvi talRuri zedapiris im nawilze, romelic `mimar-
Tulia~ P wertilisaken ( cd nawili, sur. 66.4). c
2λmb +
d
R S
Ra = b P
sur. 66.4
sur. 66.3
231
suraTidan Cans, rom
( ) 222 22
bababamb +=−+=+λ
saidanac
( )λ
bbabm −+=
222.
7105 −⋅≈λ m. Tu davuSvebT 1== ba m, miviRebT
6103 ⋅≈m .
$67. frenelis difraqcia mcire wriul xvrelze da diskoze
frenelis zonebis meTodi saSualebas gvaZlevs avsnaT sinaTlis gavrce-
lebis Taviseburebani, roca mas win xvdeba ama Tu im saxis dabrkoleba. Cven
ganvixilavT or umartives SemTxvevas, roca talRis gavrcelebis gzaze
moTavsebulia:
I. gaumWviri firfita mcire wriuli xvreliT da
II. gaumWviri mcire wriuli disko.
difraqcia mcire wriul xvrelze. monoqromatuli sinaTlis S
wertilovani wyarodan a manZilze movaTavsoT gaumWviri AB firfita, romel-
sac datanebuli aqvs 0r radiusis wriuli xvreli. SO sxivi marTobulia fir-
fitis sibrtyis da gadis xvrelis centrSi. dakvirvebas vawarmoebT AB
frifitis paralelurad moTavsebuli MN ekranis P wertilSi, romelic
xvrelis centridan b manZilzea moTavsebuli (sur. 67.1).
wina paragrafis (66.4) formulis Tanaxmad amplituda P wertilSi
221 mAA
A ∓= (67.1)
Tu xvrelSi moTavsebuli zonaTa ricxvi mcirea (amas ganapirobebs xvre-
lis zomis simcire), mA mcired gansxvavdeba 1A -sagan, amitom, kenti zonebis
SemTxvevaSi 1AA ≈ , xolo luwi zonebis SemTxvevaSi 0≈A . dabrkoleba rom ar
yofiliyo, anu talRuri zedapiri rom yofiliyo `gaxsnili~, (66.5)-is Tanax-
mad, amplituda P wertilSi iqneboda 2
1A. maSasadame dabrkoleba mcire xvre-
liT, romelSic Tavsdeba mcire raodenobis kenti zonebi, ara Tu ar amcirebs
ganaTebas P wertilSi, aramed zrdis amplitudas TiTqmis orjer da
232
maSasadame, intensivobas TiTqmis oTxjer (es imiT aixsneba, rom firfita
`ketavs~ mezobel zonebs, romlebic interferenciis gamo Seasustebdnen
centraluri zonis moqmedebas).
MN ekranze miRebuli difraqciuli suraTis
saxis dasadgenad unda gaviTvaliswinoT xvrelis wer-
tilebis simetriuli ganlageba SP wrfis mimarT, ris
gamoc MN ekranze P wertilidan Tanabrad daSo-
rebuli wertilebis ganaTebuloba erTnairi iqneba.
difraqciul suraTs eqneba naTeli da bneli koncent-
ruli rgolebis erTobliobis saxe centrSi naTeli
laqiT _ Tu P wertilisaTvis zonebis ricxvi kentia.
am SemTxvevas Seesabameba sur. 67.1 a-ze mocemuli inten-
sivobis ganawileba MN ekranze.
Tu ekrans gadavwevT Tavis Tavis paralelurad
(davaSorebT an mivuaxlovebT xvrels), b manZilis
Secvlis gamo Seicvleba xvrelSi moTavsebuli zo-
nebis ricxvi P wertilisaTvis _ igi gaxdeba luwi.
amis gamo P wertili Cabneldeba da difraqciul su-
raTs eqneba, cxadia, isev naTeli da bneli koncen-
truli rgolebis erTobliobis saxe, oRond centrSi
bneli laqiT. am SemTxvevas Seesabameba sur. 67.1 b-ze
mocemuli intensivobis ganawileba MN ekranze.
ufro gasagebi rom gaxdes zemoTqmuli, davuSvaT, rom frenelis zonebis
radiusebis ganmsazRvreli (66.10) formula, romelic Cven miviReT gaxsnili
talRuri zedapirisaTvis, samarTliania xvrelSi moTavsebuli zonebisaT-
visac.∗ maSin
λmba
abr+
=0 ( )mrr =0 ,
saidanac xvrelSi moTavsebuli zonebis m ricxvisaTvis miviRebT:
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +=
bar
m 1120
λ.
∗ ba, da 0r sidideebis garkveuli Tanafardobis dros aseTi daSveba SeiZleba CaiTvalos
samarTlianad.
sur. 67.1
233
simartivisaTvis davuSvaT, rom xvrels ecema brtyeli talRa.∗ maSin ∞=a da
formula martivdeba:
b
rm
λ
20= . (67.2)
(67.2) gviCvenebs, rom mocemuli xvrelis mocemuli sinaTlis talRiT ganaTe-
bisas zonebis ricxvi damokidebulia b -ze. vTqvaT, P wertilisaTvis b ise-
Tia, rom m aris kenti. maSin am wertilSi miiReba naTeli laqa. magram P -s
mezobeli 'P wertilisaTvis manZili Seicvala, gaxda 'b , Sesabamisad Seic-
vleba zonebis ricxvic _ gaxdeba wyvili da am wertilSi miiReba bneli laqa.
cxadia, rom Cabnelebuli iqneba yvela is wertilebi, romelTaTvisac 'b
iseTivea, rogorc 'P wertilisaTvis. am bneli wertilebis erToblioba mog-
vcems bnel rgols. ''P wertilisaTvis manZili isev Seicvala, ris gamoc
zonebis ricxvi gaxda kenti, amitom es wertili iqneba ganaTebuli, `msgavsi~
wertilebis erToblioba ki mogvcems naTel rgols da a.S. Sedegad,
difraqciuli suraTi warmogvidgeba, rogorc naTeli da bneli rgolebis er-
Toblioba centrSi naTeli laqiT.
Tu MN ekrans odnav movuaxlovebT an davaSorebT AB firfitas, b
manZili Seicvleba, Seicvleba zonebis ricxvic da P wertili Cabneldeba. Se-
sabamisad Seicvleba difraqciuli suraTic. cxadia, igi isev iqneba naTeli da
bneli zolebis erToblioba, magram centrSi bneli laqiT.
Tu xvrelis zoma imdenad mcirea, rom masSi Tavsdeba frenelis mxolod
erTi zona (an zonis nawili), ekranze miiReba erTi didi zomis naTeli laqa,
romlis intensivoba centridan daSorebisas TandaTan moiklebs.
dabolos, SevniSnoT, rom xvrelis TeTri sinaTliT ganaTebisas miiReba
`Seferadebuli~ difraqciuli suraTi.
difraqcia mcire zomis gaumWvir wriul diskoze. monoqromatu-
li sinaTlis S wertilovani wyarodan a manZilze movaTavsoT mcire zomis
0r radiusis gaumWviri disko ise, rom diskos centrze dacemuli SO sxivi
aRmoCndes diskos sibrtyis marTobuli. dakvirvebas vawarmoebT diskos sib-
rtyis paralelurad moTavsebul MN ekranis P wertilSi, romelic xvrelis
centridan b manZiliTaa daSorebuli (sur. 67.2). difraqcias rom adgili ar
∗ aseTi daSveba ar cvlis saqmis arss.
234
hqonoda, MN ekranze unda migveRo wriuli Crdili, romlis zoma damokide-
buli iqneboda diskos zomaze da a da b manZilebze.
difraqciis Sedegad miiReba ufro rTuli suraTi, romelic warmoadgens
naTeli da bneli wriuli rgolebis erTobliobas, amasTan, rac yvelaze ufro
moulodnelia, ekranis centrSi ( P wertili) yovelTvis miiReba naTeli laqa.
am cdiseuli faqtis axsna SesaZleblia frenelis zonebis meTodis gamo-
yenebiT, oRond am SemTxvevaSi unda gamoiricxos diskoTi gadafaruli talRu-
ri zedapiris nawili da frenelis zonebis ageba daiwyos diskos kideebidan.
vTqvaT, disko faravs frenelis m zonas. maSin, P wertilSi aRZruli
jamuri rxevis A amplituda toli iqneba:
2...
222.. 12
211
321++
−++
+−+ =+⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ +−+=−+−= mm
mmm
mmmAA
AAA
AAAA , (67.3)
vinaidan frCxilebSi moTavsebuli gamosaxuleba nulis tolia.
Tu m mcirea, maSin 11 AAm ≈+ da 2
1AA ≈ , anu ekranis centrSi gveqneba
TiTqmis iseTive ganaTeba, rogoric gvqonda dabrkolebis ararsebobis Sem-
TxvevaSi. es faqti sinaTlis difraqciis metad TvalsaCino dadasturebaa.
mTeli suraTis simetriuloba SP RerZis mimarT ganapirobebs imas, rom
naTeli laqa monacvleobiTaa garSemortymuli bneli
da naTeli rgolebiT. P wertilidan daSorebisas
rgolebis intensivoba klebulobs (sur.67.2b).
Tu disko didi zomisaa da faravs zonaTa did
raodenobas, maSin 11 AAm <<+ , rac imas niSnavs rom ek-
ranis centri iqneba Cabnelebuli, e.i. amoqmeddeba
geometriuli optikis ZiriTadi kanoni, romlis Tanax-
madac sinaTlis gavrcelebis gzaze dabrkolebis
moTavseba iwvevs mis ukan Crdilis warmoqmnas.
unda aRiniSnos, rom jamuri amplitudis ga-
moTvla MN ekranis nebismieri araRerZuli wertili-
saTvis ( )''' , PP did siZneles warmoadgens, vinaidan am
dros simetriis darRvevis gamo garkveuli nomridan
dawyebuli, maTi Sesabamisi zonebis farTis nawili
235
aRmoCndeba ekranis gaumWvir areSi, rac gamoiwvevs meTodisaTvis saWiro
zonaTa farTobebis tolobis darRvevas.
$68. fraunhoferis difraqcia marTkuTxa xvrelze
wina paragrafSi ganvixileT difraqcia, romlis dasakvirveblad aravi-
Tari optikuri xelsawyo ar gamogviyenebia _ gvqonda sinaTlis wyaro, dab-
rkoleba da ekrani. aseTi saxis difraqcias ikvlevda freneli da mas Cve-
ulebriv frenelis difraqcias uwodeben.
difraqciis gansxvavebuli tipi ganixila germanelma mecnierma
fraunhoferma (1821 w): igi sinaTlis brtyel talRas scemda xvrels, saidanac
difraqciis Sedegad sxvadasxva mimarTulebiT gavrcelebuli paraleluri
sxivebis Sekreba xdeboda linzis fokaluri sibrtyis sxvadasxva wertilSi.
difraqciis am saxes, romlis dasakvirveblad optikuri xelsawyos (linza,
linzaTa sistema) gamoyenebaa saWiro, fraunhoferis difraqcia ewodeba.
linzis gamoyeneba mniSvnelovnad zrdis difraqciuli suraTis sikaSkaSes,
rac aadvilebs mis dakvirvebas.
ganvixiloT frenelis difraqcia usasrulod grZel marTkuTxa xvrelze
(aqve SevniSnoT, rom xvreli iTvleba usasrulod grZlad, Tu misi sigrZe
bevrad metia siganeze. magaliTad, 0,01 mm siganis dros, xvreli, romlis sigrZe
ramodenime milimetria, iTvleba usasrulod
grZlad). davuSvaT, a siganis aseT xvrels mar-
Tobulad ecema brtyeli talRa (sur. 68.1). xvre-
lidan gamosul sxivebs davuxvedroT L Semkrebi
linza. difraqcias rom adgili ar hqondes, xvre-
lidan gamovidoda mxolod Tavdapirveli mimar-
Tulebis sxivebi da linzis fokalur sibrtyeSi
miviRebdiT naTel zols, romelic iqneboda mo-
cemuli xvrelis gamosaxuleba. magram, imis gamo,
rom adgili aqvs difraqcias, xvrelidan gamo-
suli sxivebi vrceldeba yvela mimarTulebiT,
ris gamoc ekranze miiReba ara erTi naTeli
zoli, aramed naTeli da bneli zolebis sur. 68.1
236
erToblioba. SeviswavloT es sakiTxi dawvrilebiT.
rodesac talRis fronti miaRwevs xvrels da daikavebs AB mdebareobas,
xvrelis TiToeuli wertili, hiugensis principis Tanaxmad gadaiqceva wyarod
meoreuli talRebisa, romlebic gavrceldebian win yvela mimarTulebiT. Cven
avirCioT erTi mimarTuleba, kerZod is, romelic Tavdapirvel mimarTu-
lebasTan adgens ϕ kuTxes (sur. 68.1). am sxivebis Sekreba xdeba L linzis MN
fokaluri sibrtyis P wertilSi da imisda mixedviT, Tu rogoria maT Soris
svlaTa sxvaoba, miiReba naTeli an bneli zoli.
A wertilidan sxivis mimarTulebaze davuSvaT perpendikulari AC .
maSin, vinaidan linza ar warmoqmnis damatebiT svlaTa sxvaobas,∗ AD sibrtyi-
dan dawyebuli sxivebs Soris svlaTa sxvaoba aris nulis toli. interferen-
ciis Sedegis ganmsazRvreli svlaTa sxvaoba warmoiqmneba AB sibrtyidan AC
sibrtyemde. davyoT BC wrfe 2λ-is tol monakveTebad. maSin ϕsinaBC =
manZilze moTavsebuli monakveTebis raodenoba toli iqneba:
2
sinλ
ϕam = . (68.1)
TiToeuli monakveTis bolodan gavavloT BC -s paraleluri wrfeebi xvrelis
sibrtyis gadakveTamde. es wrfeebi xvrels dayofen toli siganis zolebad.
agebidan gamomdinareobs, rom es zolebi aris frenelis zonebi. vinaidan
mezobeli zonebidan wamosuli rxevebi imyofebian sawinaaRmdego fazebSi,
amitom, P wertilSi miviRebT bnel zols, Tu m luwia da naTel zols _ Tu
m kentia.
amrigad, difraqciuli minimumebis Sesabamisi kuTxeebi gamoiTvleba
tolobidan:
22sin min
λϕ ka = . (68.2)
difraqciul minimumebs Soris moTavsebuli iqneba difraqciuli maqsi-
mumebi. maT Sesabamis kuTxeebs gavigebT tolobidan:
( )2
12sin maxλϕ += ka . (68.3)
∓∓∓ ,2,1,0=k . . . gansazRvravs difraqciis rigs.
∗ linzis am Tvisebas `tautoqronizmi~ ewodeba.
237
MN ekranze miiReba Semdegi suraTi: ekranis centrSi iqneba naTeli zo-
li (vinaidan aq svlaTa sxvaoba nulis tolia da maSasadame, sruldeba maq-
simumis piroba), mis marjvniv da marcxniv bneli zolebi, Semdeg isev naTeli
zolebi da a.S. centralur naTel zols ewodeba centraluri maqsimumi,
momdevno naTel zolebs ki mTavari maqsimumebi. maTi intensivobebi centridan
daSorebisas TandaTan mcirdeba, vinaidan izrdeba rogorc manZili (MN
ekranamde), ise kuTxe ϕ . intensivobis ganawileba ekranze mocemulia (68.1 b)
suraTze.
zolebis sigane da ricxvi damokidebulia xvrelis siganisa da talRis
sigrZis Tanafardobaze. Cven ganvixiloT ori zRvruli SemTxveva:
1. xvrelis sigane gacilebiT naklebia talRis sigrZeze: λ<<a , maSin,
vinaidan sinusis maqsimaluri mniSvneloba erTis tolia, frenelis zonebis
maqsimaluri ricxvi, (68.1)-is Tanaxmad, toli
iqneba:
2λam =maqx , e.i. 1<<maqsm , rac imas niS-
navs, rom xvreli warmoadgens frenelis er-
Ti zonis metad mcire nawils da misi yvela
wertilidan gavrcelebuli rxevebis fazebi
erTnairi iqneba. minimumis (68.2) piroba ar
SeiZleba Sesruldes maSinac ki roca k min-
imaluria da udris erTs. praqtikulad,
aseTi mcire zomis xvreli warmoadgens si-
naTlis wertilovan (ufro swored xazovan)
wyaros. intensivobis ganawilebas sivrceSi
eqneba (68.2) suraTze mocemuli saxe.
2. xvrelis sigane gacilebiT metia talRis sigrZeze: λ>>a . SevafasoT
pirveli difraqciuli minimumis Sesabamisi kuTxe:
( ) 1arcsin1 <<≈=aaλλϕ min
. maSasadame, pirveli difraqciuli minimumis mdebareoba
Seesabameba sinaTlis wrfivi gavrcelebis mimarTulebidan umniSvnelo
gadaxras. asevea meore difraqciuli minimumic, vinaidan ( ) 12arcsin2 <<=aλϕ min
da
a.S. difraqciul minimumebs Soris iqneba difraqciuli maqsimumebi. amrigad,
sur. 68.2
238
farTo xvrelSi gavlisas talRis frontis centraluri nawili brtyelia, na-
pirebSi ki odnav mruddeba (sur. 68.3 a). Sesabamisad ekranze miiReba xvrelis
geometriuli gamosaxuleba, romelic garSemortymulia metad susti maqsimu-
mebiTa da minimumebiT. intensivobis ganawilebas ekranze aqvs sur. (68.3 b)-ze
mocemuli saxe.
Cven ganvixileT ori ukiduresi SemTxveva. mkafio difraqciuli suraTis
misaRebad saWiroa daculi iqnas iseTi Tanafardoba a -sa da λ -s Soris, rom
m toli iyos (3-5)-is.
(68.2) da (68.3) formulebi gviCvenebs, rom difraqciuli minimumebis da
maqsimumebis Sesabamisi kuTxeebi damokidebulia sinaTlis talRis sigrZeze.
amitom, xvrelis aramonoqromatuli, TeTri sinaTliT ganaTebisas, sxvadasxva
feris Sesabamisi maqsimumebi gaiSleba sivrceSi da ekranze miiReba dif-
raqciuli speqtri. amasTan, rogorc (68.3) formulidan gamomdinareobs, rac
naklebia λ , miT naklebi kuTxiTaa ganTavsebuli Sesabamisi difraqciuli
maqsimumi.
speqtris miReba SeiZleba samkuTxa prizmis saSualebiTac ($71), magram
difraqciul speqtrs is upiratesoba aqvs prizmatulTan SedarebiT, rom aq
ferebis urTierTganlageba ar aris damokidebuli im masalis gvarobaze, rom-
lidanac mzaddeba ekrani da xvreli da calsaxad ganisazRvreba talRis
sigrZiT da xvrelis geometriiT.
speqtris Seswavlas didi
mniSvneloba aqvs. sxvadasxva niv-
Tierebebis gamosxivebisa da
STanTqmis speqtrebis saSuale-
biT dadginda atomis agebulebis
uwvrilmanesi detalebi, energe-
tikuli doneebi atomebSi da sxv.
atomebisa da molekulebis speq-
trebis codna saSualebas gvaZ-
levs CavataroT speqtruli ana-
lizi anu davadginoT gamosakv-
levi sxeulis qimiuri Sedgeni- a b sur. 68.3
239
loba, maT Soris Zlier daSorebuli ciuri sxeulisac.
difraqcia marTkuTxa xvrelze Cven ganvixileT Tvisobrivad. sakiTxis
raodenobrivi ganxilva daiyvaneba sxvadasxva mimarTulebiT gavrcelebuli
meoreuli talRebis jamuri amlitudisa da intensivobis dadgenamde. amisaTvis
saWiroa talRis AB fronti daiyos xvrelis napirebis paraleluri, erTnairi
siganis mcire elementebad (zonebad). gamoviTvaloT calkeuli elementebis
mier aRZruli amplitudebi da SevkriboT isini maTi sidideebisa da fazebis
gaTvaliswinebiT. aseTi gamoTvla gvaZlevs, rom amplituda P wertilSi
ϕλπ
ϕλπ
ϕ
sin
sinsin
0 a
a
AA⎟⎠⎞
⎜⎝⎛
= . (68.4)
(68.4) gviCvenebs, rom roca 0→ϕ (O wertili), maSin 0AA = , vinaidan
1sinlim0
=→ α
αα
.
intensivoba amplitudis kvadratis proporciulia, amitom
2
2
02
sin
sinsin
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ⋅
⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ ⋅
==
ϕλπ
ϕλπ
ϕϕa
a
IAI . (68.5)
miRebuli formulis Tanaxmad, roca 0=ϕ , maSin 200 AII == . e.i. ekranis
centrSi miiReba naTeli zoli. es centraluri maqsimumia.
ϕ kuTxis im mniSvnelobebisaTvis, roca πϕλπ ka
=⋅ sin , anu roca
( )...321,sin ∓∓∓== kka λϕ (68.6)
intensivoba 0=I . amgvarad, (68.6) gansazRvravs ϕ kuTxis im mniSvnelobas,
romelTac Seesabameba bneli zolebi anu difraqciuli minimumebi.
vinaidan mezobel minimumebs Soris aucileblad unda iyos maqsimumi,
gamodis, rom bnel zolebs Soris moTavsebulia naTeli zolebi. am maqsimume-
bis mdebareobis dasadgenad (maT gverdiTi an meoradi maqsimumebi ewodeba)
iyeneben funqciis eqstremumebis povnis meTods. (68.5) funqciis mimarT am
meTodis gamoyenebiT dadgenilia, rom intensivoba aRwevs maqsimalur mniS-
vnelobebs ϕλπ sin⋅
a argumentis Semdegi mniSvnelobebisaTvis: ;46,2;43,1;0 ππ
ππ 47,4;47,3 da a.S.
240
(68.5) formuliT mocemuli damokidebuleba I intensivobasa da ϕ kuTxes
Soris grafikulad mocemulia (68.4) suraTze.
rogorc grafikidan
Cans, gverdiTi maqsimumebis
intensivobebi swrafad kle-
bulobs. gamoTvlebi gviCve-
nebs, rom centraluri da
momdevno (gverdiTi) maqsimu-
mebis mniSvnelobebi ise See-
fardebian erTmaneTs, ro-
gorc 005,0:008,0:047.0:1 da a.S.
e.i. sinaTlis talRis ener-
giis ZiriTadi nawili modis cenralur maqsimumze. energiis daaxloebiT 5%
modis pirvel gverdiT maqsimumebze, ~2% _ meore gverdiT maqsimumebze da a.S.
suraTidan Cans, rom centraluri maqsimumis kuTxuri sigane anu δϕ man-
Zili or minimums Soris ganisazRvreba tolobidan aλδϕ
=2
sin ; Tu λ>>a , maSin
sinusi SeiZleba kuTxiT Seicvalos, e.i. aλδϕ 2
= .
$69. difraqcia or xvrelze. difraqciuli meseri.
praqtikul interess warmoadgens difraqcia difraqciul meserze.
difraqciuli meseri ewodeba paralelurad ganlagebul didi rao-
denobis∗ marTkuTxa xvrelebis erTobliobas, romlebic erTma-
neTisagan gamoyofilia toli siganis gaumWviri SualedebiT
(sur.69.1)
manZils mezobeli xvrelebis Sesabamis wertilebs (mag. xvrelis
napirebs) Soris mesris mudmiva an periodi ewodeba. suraTidan Cans, rom mes-
ris mudmiva bad += , sadac a _ xvrelis siganea, xolo b _ gaumWviri
Sualedis sigane. difraqciuli meseri aris ori tipis _ gamWvirvale da amrek-
li. gamWvirvale meseri mzaddeba minis an kvarcis firfitisagan, romelzedac
∗ ramodenime aTasi 1 mm-ze.
a a a a a a sur. 68.4
241
specialuri damyofi manqaniT (romelic aRWurvilia almasis saWrisiT),
avleben paralelur ganakawrebs. es ganakawrebi warmoadgens mesris gaumWvir
Sualedebs, xolo maT Soris dauzianebeli areebi _ gamWvirvale Sualedebs
anu xvrelebs. amrekl meserSi gamWvirvale Sualedebi Secvlilia sarkulad
amrekli SualedebiT. am SemTxvevaSi ganakawrebis gavleba xdeba kargad
gaprialebul liTonis zedapirze. mesers, romelsac aqvs mudmivi periodi da
erTnairi siganis xvrelebi, regularuli ewodeba.
mesris TiToeuli xvreli
mogvcems misTvis damaxasiaTebel
difraqciul suraTs, romelic ϕ
kuTxiT ganisazRvreba (sur. 69.1),
amasTan calkeuli xvrelebidan
miRebuli suraTebi erTnairia, vi-
naidan kuTxe ϕ yvela Wrili-
saTvis erTnairia. miuxedavad ami-
sa, N raodenobis xvrelis Sem-
TxvevaSi, jamuri intensivoba ϕI
ar udris erTi xvrelis mier gamosxivebul 1ϕ
I intensivobas gamravlebuls N -
ze ( ).1ϕϕ NII ≠ saqme isaa, rom meoreuli talRebis koherentulobis gamo, adg-
ili aqvs sxvadasxva xvrelebis Sesabamisi wertilebidan wamosuli (gamosxi-
vebuli) meoreuli talRebis interferencias,
rac gamoiwvevs zogierT werilebSi maT
urTierTgaZlierebas, zogSi ki _ Sesustebas.
simartivisaTvis ganvixiloT difraq-
ciuli meseri, romelic Sedgeba ori ( AB da
)CD xvrelisagan. davuSvaT, brtyeli mono-
qromatuli talRa marTobulad ecema mesris
sibrtyes. radgan xvrelebi daSorebulni
arian erTmaneTisagan toli manZiliT, amitom
mezobeli zonebis Sesabamisi wertilebidan
wamosuli sxivebis svlaTa sxvaoba erTnairia
da udris (sur. 69.2)
sur. 69.1
242
( ) ϕϕ sinsin dbaCF =+==Δ (69.1)
cxadia, rom im mimarTulebiT ( )ϕ , romlis gaswvrivac arc erTi xvre-
lidan ar vrceldeba sinaTle, ar gavrceldeba ori xvrelis SemTxvevaSic, e.i.
uwindeli minimumebis (romelic gvqonda erTi xvrelis SemTxvevaSi) mdebareoba
ar Seicvleba. vuwodoT maT mTavari minimumebi. maTTvis daculia (68.2) piroba:
( )...,2,1sin ∓∓∓== kka λϕ . (69.2)
magram ori xvrelis Sesabamisi wertilebidan gamosxivebuli sinaTlis
talRebi, interferenciis gamo, garkveuli mimarTulebebiT gaabaTileben
erTmaneTs, rac gamoiwvevs damatebiTi minimumebis warmoqmnas. cxadia, es mimar-
Tulebebi ganisazRvreba pirobidan, rom svlaTa sxvaoba unda iyos
naxevartalRis kenti ricxvis toli:
( ) ( )...3,2,1,0,2
12sin =+= kkd λϕ . (69.3)
da piriqiT, erTi xvrelis moqmedeba gaaZlierebs meoris moqmedebas, Tu
svlaTa sxvaoba talRis sigrZis naxevris luwi ricxvis tolia:
( )...3,2,1,0,2
2sin === kkkd λλϕ . (69.4)
(69.4)-iT gansazRvrul maqsimumebs mTavari maqsimumebi ewodeba.
amrigad, ori xvrelidan miRebuli difraqciuli suraTi ganisazRvreba
Semdegi pirobebidan:
mTavari minimumebi ...,3,2,sin λλλϕ =a
damatebiTi minimumebi ...,25,
23,
21sin λλλϕ =d
mTavari maqsimumebi ...,3,2,sin λλλϕ =d rogorc vxedavT, ori xvrelis SemTxvevaSi, or mTavar maqsimums Soris
moTavsebulia erTi damatebiTi minimumi. es gamoiwvevs maqsimumebis Seviw-
rovebas da maTi intensivobis gazrdas. analogiurad SeiZleba Cveneba, rom
sami xvrelis SemTxvevaSi or mTavar maqsimums Soris moTavsdeba 2 damatebiTi
minimumi, xolo zogadad, N xvrelis SemTxvevaSi _ 1−N damatebiTi minimumi.
damatebiTi minimumebi gamoyofilia erTmaneTisagan susti damatebiTi
maqsimumebiT, romelTa raodenoba or mezobel maqsimums Soris 2−N -ia. dama-
tebiTi maqsimumebis intensivoba Seadgens uaxloesi mTavari maqsimumis
intensivobis %30,4~ -s.
243
Catarebuli Tvisobrivi analizis safuZvelze SeiZleba gavakeToT Semde-
gi daskvna: rac metia xvrelebis raodenoba, miT met sinaTlis energias gaata-
rebs difraqciuli meseri, miT meti damatebiTi minimumebi (Cajdeba) warmoiq-
mneba mTavar maqsimumebs Soris, da maSasadame miT ufro intensiuri da mkveT-
ri iqneba mTavari maqsimumebi∗ xvrelTa didi ricxvis SemTxvevaSi MN ekran-
ze miRebuli difraqciuli suraTi warmoadgens mkveTr, viwro maqsimumebs,
romelTa Soris praqtikulad bneli Sualedebia. TvalsaCinoebisaTvis (69.3)
suraTze SeTavsebulia erTi, ori, oTxi da rva xvrelisagan miRebuli
difraqciuli suraTebi. vinaidan 1sin ≤ϕ , (69.4)-dan gamomdinareobs, rom mTavar
maqsimumTa raodenoba λdk ≤ , anu ganisazRvreba mesris periodisa da talRis
sigrZis TanafardobiT.
sakiTxis raodenobrivi ganxilva gvaZlevs, rom meoreuli talRebis
interferenciis Sedegad intensivoba izrdeba ara xvrelebis N ricxvis pro-
porciulad, aramed am ricxvis kvadratis propor-
ciulad: 1
2ϕϕ INI = , rac Sedegia (interferenciis
gamo) mesris mier gatarebuli sinaTlis mTeli en-
ergiis gadanawilebisa.
(69.4)-dan gamomdinareobs, rom mTavar maqsi-
mumTa mdebareoba (romelic ϕsin -Ti ganisazRvreba),
garda centralurisa ( )0=k , damokidebulia λ
talRis sigrZeze. rac metia λ , miT metia ϕsin ,
anu miT ufro didi difraqciis ϕ kuTxiT miiReba
am talRis Sesabamisi maqsimumi. amitom, meserSi
TeTri sinaTlis gatarebisas, yvela maqsimumi,
garda centralurisa, daiSleba ferebad. miiReba
e.w. difraqciuli speqtri. amasTan, vinaidan tal-
Ris sigrZis zrdiT izrdeba ϕsin da maSasadame ϕ ,
∗ SeiZleba Cveneba, rom centraluri maqsimumis kuTxuri sigane
Ndλϕ 2
=Δ . daaxloebiT
aseTivea yvela mTavari maqsimumis siganec. e.i. rac metia N , miT viwro da maSasadame, mkveTria mTavari maqsimumebi.
sur. 69.3
244
didi difraqciis kuTxiT miiReba didi talRis sigrZis Sesabamisi maqsimumi.
amitom speqtris iisferi nawili yvelaze axlos iqneba difraqciuli suraTis
centrTan, wiTeli ki _ yvelaze Sors (sur. 69.4).
difraqciuli meseri umniSvnelovanesi speqtruli xelsawyoa, romlis
daniSnulebaa sinaTlis speqtrad daSla da talRis sigrZis gansazRvra, rac
martivad xorcieldeba (69.4) formulis saSualebiT. vinaidan mocemuli
mesrisaTvis d cnobilia, amisaTvis saWiroa mxolod gaizomos mocemuli ri-
gis maqsimumis mdebareobis ganmsazRvreli ϕ kuTxe.
$70. rentgenis sxivebis difraqcia.
1895 wels germanelma fizikosma vilhelm rentgenma, kaToduri sxivebis
Seswavlisas aRmoaCina, rom eleqtronebis swrafi damuxruWebis dros Cndeba
uxilavi gamosxiveba, romelsac, manamde ucnobi Tvisebebis gamo (haeris
ionizaciis unari, nivTierebis ganWolvis didi unari, mafluorescirebeli
ekranis naTebis unari da sxv.), X _ sxivebi uwoda. Zalian male am sxivebs, misi
aRmomCenis pativsacemad, rentgenis sxivebi ewoda.∗
rentgenis gamosxivebis warmoSobis meqanizmi sworad iqna axsnili sxva-
dasxva mecnierebisa da TviT rentgenis mier: moZravi eleqtroni warmoadgens
eleqtrul dens, romelic garSemortymulia magnituri veliT. eleqtronis
swrafi damuxruWebisas icvleba (mcirdeba) magnituri veli. maqsvelis Teoriis
Tanaxmad ki, eleqtruli da magnituri velis cvlileba iwvevs eleq-
tromagnituri talRis gamosxivebas. magram Tu rentgenis sxivebi talRuri
∗ sagulisxmoa, rom TviT rentgeni am sxivebs sikvdilamde moixsenebda X _ sxivebad.
iisfer
i mw
vane
wiT
eli
meore pirveli nulovani pirveli meore rigis rigis rigis rigis rigis speqtri speqtri speqtri speqtri speqtri
( )2−=k ( )1−=k ( )0=k ( )1+=k ( )2+=k
sur. 69.4
245
bunebisaa, adgili unda hqondes yovelgvari talRuri procesisaTvis
aucilebel movlenebs _ maT interferenciasa da difraqcias. praqtikulad ki
rentgenis sxivebis difraqciis (iseve, rogorc interferenciis) dakvirveba
(ganxorcieleba) ver xerxdeboda _ isini difraqciul meserSi gadiodnen
yovelgvari gadaxris gareSe. es winaaRmdegoba axsna germanelma mecnierma
lauem 1912 wels: difraqcias rom hqondes adgili saWiroa, rom zoma
xvrelebisa da dabrkolebebisa, romlebic qmnian mesers sxivebis gavrcelebis
gzaze, ar iyos Zalian didi talRis sigrZesTan SedarebiT. marTlac,
formulidan λϕ nd =sin Cans, rom Tu λ>>d , maSin gadaxris ϕ kuTxe iqneba
metismetad mcire, e.i. difraqcias ar eqneba adgili. amitom, rentgenis sxivebis
difraqciis ararseboba, SesaZloa, imiT iyos gamowveuli, rom maTi talRis
sigrZe metismetad mcirea xelovnurad damzadebuli mesris periodTan
SedarebiT. magram Tu SeuZlebelia xelovnurad damzaddes meseri Zalian
mcire periodiT, igi arsebobs bunebaSi kristalis saxiT, romelSic
nawilakebi (atomebi, ionebi, an molekulebi) kanonzomieradaa ganlagebuli da
qmnian kristalur mesers (It, $83). kristalur meserSi manZili atomebs Soris
(xvrelebi) iseTivea, rogorc atomis (gaumWviri Sualedis) zoma da Seadgens
1010~ − m (rac niSnavs rom kristaluri mesris `periodi~ ramodenime rigiT
naklebia difraqciuli mesris periodze). lauem ganaxorciela rentgenis
sxivebis difraqcia kristalur meserze, SeimuSava miRebuli difraqciuli su-
raTis gaTvlis meTodi da gazoma talRis sigrZe. dReisaTvis dadgenilia, rom
rentgenis gamosxivebis talRis sigrZe icvleba ( )118 1010 −− − m-is farglebSi.
kristaluri meseri samganzomilebiania da bevrad rTulia erTganzomil-
ebian difraqciul meserTan SedarebiT. Sesabamisad, rentgenis sxivebis dif-
raqciis Sedegad miRebuli suraTis gaTvla sakmaod rTulia. amitom praq-
tikaSi xSirad sargebloben rusi mecnieris vulfisa da ingliseli mecni-
erebis mama-Svili bregebis mier SemuSavebuli martivi da mosaxerxebeli meTo-
diT, romlis arsi mdgomareobs imaSi, rom rentgenis sxivebis difraqcia
SeiZleba ganvixiloT rogorc monokristalis∗ paraleluri kristalogra-
fiuli (atomuri) sibrtyeebidan maTi arekvlis Sedegi. magram Cveulebrivi
arekvlisagan gansxvavebiT aseT arekvlas adgili aqvs mxolod im SemTxvevaSi,
∗ erTi mTliani kristali, romlis moculoba warmoadgens erTian kristalur mesers.
246
roca mezobeli sibrtyeebidan arekvlili talRebisaTvis sruldeba
interferenciuli maqsimumis piroba∗ (sur. 70.1).
( )...,3,2,1==Δ kkλ (70.1)
rentgenis sxivebisaTvis nebismieri
nivTierebis gardatexis maCvenebeli 1=n ,
amitom, rogorc (70.1) suraTidan Cans, '1 da
'2 sxivebs Soris optikuri svlaTa sxvaoba
Θ=+=Δ sin2dDFED ,
sadac Θ aris kuTxe dacemul sxivebsa da
kristalografiul sibrtyes Soris (`sria-
lis kuTxe~), xolo d _ manZili sibrtyeebs Soris. Δ -s miRebuli mniSvnelo-
bis CasmiT (70.1)-Si miiReba vulf-bregebis cnobili formula:
λkd =Θsin2 . (70.2)
(70.2) formula gamoiyeneba ori mniSvnelovani amocanis gadasawyvetad:
1. cnobili Θ,λ da k -s mixedviT kristalografiul sibrtyeebs Soris d
manZilis gansazRvra anu kristalis struqturis dadgena. es meTodi udevs
safuZvlad rentgenostruqturul analizs.
2. meore amocana pirvelis Sebrunebulia da mdgomareobs cnobili Θ,d da k -
s mixedviT λ -s gansazRvraSi. es meTodi udevs safuZvlad rentgenul
speqtroskopias.
radgan Θsin ar SeiZleba iyos erTze meti, (70.2) formulidan gamomdina-
reobs, rom kristalis sivrcul meserze difraqcia SesaZlebelia mxolod
maSin, roca 2λ
>d ; Tu 2λ
<d , maSin difraqcias adgili ara aqvs da brtyeli
talRa gadis kristalSi mimarTulebis Seucvlelad, anu ise, rogorc
erTgvarovan garemoSi. amis gamo utolobas d2>λ uwodeben kristalis
optikuri erTgvarovnobis pirobas λ talRis sigrZis sxivebisaTvis. aqedan ga-
momdinare, sinaTlis sxivebisaTvis ( 7105 −⋅≈λ m) yvela kristali ( 109 1010 −− −≈d m)
unda iyos optikurad erTgvarovani, rasac sinamdvileSi ara aqvs adgili.
∗ sibrtyeze ganlagebuli nawilakebis (ionebi, atomebi, molekulebi) qmnian im araerTgvarovne-bebs, romlebzec xdeba rentgenis sxivebis gabneva yvela mimarTulebiT, magram gabneuli sxive-bidan interferenciis Sedegad erTmaneTs aZliereben mxolod im mimarTulebis sxivebi, rom-lebic akmayofileben (70.1) pirobas.
sur. 70.1
247
aixsneba es imiT, rom Cveni msjeloba samarTliania mxolod idealuri
kristalisaTvis, romlis nawilakebs Soris manZili zustad erTnairia. sinam-
dvileSi, realur kristalSi, es manZilebi siTburi moZraobis gamo swrafad
da qaosurad icvleba. garda amisa, realuri kristali yovelTvis Seicavs mina-
revebs da sxvadasxva defeqtebs. yovelive amis gamo, realuri kristali ar
SeiZleba iyos sinaTlis talRebisaTvis mTlianad optikurad erTgvarovani,
ramac unda gamoiwvios sinaTlis gabneva.
rentgenis sxivebis farTo praqtikuli gamoyeneba dafuZnebulia mis did
gamWolisunarianobaze da imaze, rom es unari damokidebulia nivTierebis
simkvriveze _ simkvrivis SemcirebiT igi izrdeba.
amazea dafuZnebuli rentgenodefeqtoskopia _ sxeulebsa da liTonis
nakeTobebSi sxvadasxva defeqtebis (bzarebis, fuWvilebis anu carieli adgi-
lebis) aRmoCena.
rentgenis sxivebis am Tvisebazea agreTve dafuZnebuli rentgenodiagnos-
tika _ adamianis Sinagan organoebSi sxvadasxva arabunebrivi kerebis (wylule-
bis, simsivnuri wamonaqmnebisa da sxv.) aRmoCena, mkvrivi qsovilebis (Zvlebis)
motexilobis an bzarebis aRmoCena da sxv.
Tavi IX
sinaTlis dispersia, STanTqma da gabneva
$71. dispersiis movlena. niutonis cdebi. normaluri da anomaluri
dispersia.
viciT, ($54) rom sinaTlis sxivi (kona) samwaxnaga prizmaSi gavlisas
ixreba fuZisken. magram Tu sxivi TeTri sinaTlisaa (mag. mzis), igi ara marto
ixreba fuZisken, aramed iSleba ferad-ferad sxivebad. am movlenas sinaTlis
dispersia∗ ewodeba, xolo miRebul suraTs _ speqtri. speqtri 7 feris
zolisgan Sedgeba, romlebic TandaTan, uwyvetad gadadian erTimeoreSi. es
ferebia: wiTeli, narinjisferi, yviTeli, mwvane, cisferi, lurji da iisferi.
yvelaze naklebad gadaixreba wiTeli feris sxivi, yvelaze metad _iisferi
∗ warmoiqmneba laTinuri sityvisagan dispersio _ gabneva, mimofantva.
248
(sur. 71.1). vinaidan garemos gardatexis maCvenebeli damokidebulia am garemoSi
sinaTlis siCqareze ⎟⎠⎞
⎜⎝⎛ =
υcn , gamodis, rom wiTeli sxivis gavrcelebis siCqare
udidesia, iisferis ki umciresi.
sinaTlis dispersiiT aixsneba
cisartyelas warmoSoba. am SemTxve-
vaSi prizmebis rols TamaSobs
wvimis wylis wveTebi.
sinaTlis dispersiis pirveli
eqsperimentuli gamokvleva Caatara
niutonma (1672 w.). niutonis cda
genialurad martivi iyo _ sinaTlis wyaros warmoadgenda mzis sxivebiT
ganaTebuli (fanjris) darabis viwro xvreli, xolo ekrans _kedeli. rodesac
niutonma diafragmis saSualebiT speqtridan gamoyo erT-erTi feris sxivi
(vTqvaT, wiTeli) da gaatara prizmaSi, igi fuZisken ki daixara, magram ferebad
ar daSlila, rac imas niSnavda, rom prizma ki ar aferadebda TeTr sinaTles,
ki ar cvlida mas, aramed mxolod Slida nawilebad. speqtris Svidive feris
SekrebiT niutonma kvlav TeTri sinaTle miiRo.
am cdebis safuZvelze niutonma gaakeTa Semdegi daskvnebi:
1. TeTri sinaTle rTuli sinaTlea, igi Sedgeba Svidi sxvadasxva ferisagan.
2. sxvadasxva feris sxivisaTvis mocemuli nivTierebis gardatexis maCvenebeli
sxvadasxvaa, ris gamoc prizmaSi gavlisas TeTri sinaTle iSleba ferebad.
3. speqtris Svidive feris Sekrebisas kvlav miiReba TeTri sinaTle.
sinaTlis talRuri Teoriis Tanaxmad, sinaTlis fers gansazRvravs tal-
Ris sigrZe anu rxevis sixSire. maSasadame, sinaTlis dispersia imiTaa gamo-
wveuli, rom gardatexis maCvenebeli damokidebulia talRis sigrZeze.
( )λfn = . (71.1) (71 . 1) formulas ewodeba dispersiis zogadi formula, xolo
sazogadod, dispersia ganimarteba rogorc gardatexis maCveneblis
damokidebuleba talRis sigrZeze (sixSireze) . sinaTlis dispersia
dispersiis kerZo gamovlenaa.
Cvens mier ganxilul magaliTSi gardatexis maCvenebeli talRis sigrZis
zrdasTan erTad mcirdeba. aseT dispersias normaluri ewodeba. normalur
sur. 71.1