T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ORTAA TARH BLM DALI

BULGARLARIN MENE TARTIMALARINDA ORTA ASYA HTMAL

DOKTORA TEZ

Hazrlayan A. Osman Demiral

Tez Danman Prof. Dr. Kazm Yaar Kopraman

Ankara - 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Ali Osman Demirala ait Bulgarlarn Menei Tartmalarnda Orta Asya htimali adl alma jrimiz tarafndan Tarih anabilim dalnda doktora tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Kzm Yaar Kopraman (Bakan, Danman)

Prof. Dr. Reat Gen Prof. Dr. Refik Turan

Prof. Dr. Eref Buharal Do. Dr. ler Bulduk

NSZ

Yksek lisans renimi ile intisab ettiim Gazi niversitesinde yaptm ilk ilmi alma Tuna Bulgarlarnn Slavlamas zerine olmutu. Bu tamamen kendi tercihimdi. Trkiyede zerinde pek allmayan, dahas iyi bilinmeyen bu konu ok ilgimi ekiyordu. Bundan sonra, deerli hocalarmn anlayl tutumlar ve hatta tevikleri ile, Bulgarca renmek de dhil, yksek lisans ve doktora renimim boyunca ounlukla eski Bulgarlarn tarihi ile megul oldum. Bylesine youn bir ilgi konuya aina olmama ve zellikle mevzu ile ilgili kaynaklar tanyp edinmeme vesile oldu.

Eski Bulgar tarihi zerine yazlm ilmi almalar okurken karlatm husus, Bulgarlarn kkenleriyle ilgili ayrntl almalarn yaplmam olmas, daha da nemlisi Bulgarlarn kkeni ifadesinden Balkanlardaki Hristiyan Slav halkn aslnn anlalmas oldu. En nemli eserlerdeki ifadeler dahi, sanki yeri geldii iin mecburen sylenmi ve hzl geilmi izlenimi uyandryordu. Gerekten de, Bulgarlarn kkeni ve yurtlaryla ilgili ksmlar bu alanla ilgili ou kitap ve makalede bir cmleden fazla deildir. Bu konuda yardmc olanlar ise Eskialarn arkeolojisi ve tarihi zerinde almalarn yazdklar bize daha ok yardmc olmutur. Zira Sibiryada ve Asya bozkrlarndaki baz buluntular sonraki halklardan hangisine maletmek gerektii veya kaynaklarda geen belli bir topluluun (burada Ting-Linglerin bat kolu) ahfadnn kimler olduu tartlrken, mantkl sebeplerle Bulgarlar adaylar arasnda en baa geirilmitir.

ii

Yazl kaynaklardaki bilgilerin ok iyi tetkik edilmemesi, kaynaklar arasnda ayrmclk yaplmas ve elikili grnen ifadelerin deerlendirme d tutulmas ilmi tarihilik ile badamaz. Bu sahada kaynak ktl mevcutken ve bilhassa eski Bulgar tarihi bu ktlktan ok fazla etkilenmiken, hibir bilgi krntsn gz ard etme lksmz yoktur. Bir baka gereklilik de bu kt bilgiyi deiik baklar ve ihtimalleri gz nnde tutarak deerlendirmek ve muayyen kalplara bal kalarak heder etmemektir.

Ben de bu dnce ile Bulgar tarihinin baz kaynaklarnda yer alan ilgin ifadeler zerinde younlamaya baladm. Hrvat tarihilerin kendi milletlerinin kkenini douda, Orta Asyann gneyinde arama abalar bana ilham kayna oldu. Mantken, Trkler Orta Asya kaynakl iseler bir Trk kavmi olan Bulgarlar da bu blgeden gelmi olmalydlar. Buna zaten itiraz edilmemektedir. Ancak itiraz yokluu bu ihtimali veya gerei somutlatrma konusunda yava davranmaya bahane tekil etmemeliydi. Bu inanla paralar birletirmeye balaynca zellikle Maverannehr blgesinde Bulgar izlerinin grnmeye baladn fark ettim. Ak ifadelerle bu blgede Bulgarlarn bulunduundan bahseden baz slam mellifleri bir geree iaret ediyorlard. Bana den ise daha fazla delil bularak konuyu tam bir vuzuha kavuturmakt.

Ortaa slam kaynaklarnn tamamn, en azndan eserlerin btn sayfalarn okuma imknm olmad. Arapa ve Farsa bilmeyiim bu konuda etkendir. Bu eserlerin sadece Trklerle ilgili ksmlar Trkeye evrilmitir. Bu metinlerin dnda da konuyla ilgili bahislerin veya ipularnn bulunmas muhtemeldir. Yine de, ngilizce ve Franszca tercmeleri bulunan baz eserleri de inceleyince, szkonusu kaynaklarda daha tatmin edici deliller buldum. Bu almann bir dier eksii ise Sodca, Hinte ve ince kaynaklarn bizim bak amzla tetkik edilememesidir. ran kaynaklarnda bu konuda yardmc olacak veriye rastlayamadk. Buna ramen bu eksiklerin almamzn temellendirilmesini fazla etkilemedii inancndaym.

iii

Kronolojik bir tarih almas olmayan bu tezde farkl bir yntem izlenmitir. Hereyden nce yaplmas gereken ey, alma konumuz hakkndaki mevcut baz telakkilerin bertaraf edilmesiydi. ncelikle Dou Avrupada Bulgarlar merkezli olarak gelien etnik oluumun yeni batan aklanmas, daha dorusu etnik veya hakiki Bulgarlar ile Bulgarlaanlarn ve Bulgar saylanlarn (Ourlar vs.) ayrdedilmesi gerekti. Tezimizin ilk blm bu konuya hasredilmitir. Bu blmde sadece yeterli seviyede siyasi tarih bilgisine yer verilmi, bu arada Bulgarl tayin iin gerekli bilgiler, en bata dil verileri, nakledilmitir.

kinci blmde tezin esas olan Orta Asyada Bulgar varlyla ilgili bilgiler nakledilmi ve yorumlanmtr. Bu bilgiler olduka dank ve birbiriyle alakaszdr. Kurulabilecek tek sistem, bunlar birbirini destekleyecek ekilde sralamak olmutur. Buradaki delil ve ipular blm iinde ayrca zetlenmi, tezimizin bir nevi sonucu burada ifade edilmitir.

nc blmde ise tezimizin buraya kadar olan ksmnda vardmz neticeler Avrasyadaki etnik oluumun tabiat erevesinde, paralel baz rneklerin yardmyla aklanmaya allmtr. Dolaysyla bu blm aslnda almamzn sonucu mahiyetinde olup, Bulgar tarihinin hi bilinmeyen Eskia dnemini aydnlatmaya ynelik bir medhaldir. Bununla birlikte uzunca bir toplu sonu blm de yazlarak, ulalan sonular yeni baz yorumlar eliinde hlasa edilmitir.

Tez konumu edindiim malzeme ile birlikte Hocam Prof. Dr. Kzm Yaar Kopramana sunduumda, tereddtsz devam etmem konusunda tevikte bulundular. Kendileri de konu zerinde dnerek benim planmn son halini almasna katkda bulundular. Bylece tezimizin yazm byk lde kolaylam oldu. Sadece tez almam boyunca youn meguliyeti iinde gsterdii yakn ilgi ve byk yardm deil, yksek lisans ve doktora rencisi olarak Gazi niversitesinde geirdiim yllar boyunca pek ok

iv

hususta desteklerini esirgememeleri ve her mkilde daima yardmc olmalar sebebiyle de kendilerine burada teekkr ediyorum.

Bu niversitede geirdiim yllar iinde gerek derslerinden istifade ile gerekse gsterdikleri yakn ilgi ve dostluk hasebiyle isimlerini zikretmem gereken hocalarm iinde en bata Prof. Dr. Reat Gen, Prof. Dr. Refik Turan ve Prof. Dr. lhami Durmu gelmektedirler. Kendileri bu tez esnasnda da yardmlarn srdrdler. Laykyla teekkr iin kelime hazinem yetersiz kalmaktadr.

Ayrca eitli aamalarda sorularm sabrla cevaplayan ve yorumlarm deerlendiren, zellikle de kaynaklara eriimde yardmc olan Prof. Dr. Ramazan een, Prof. Dr. Salim Chce, Prof. Dr. Ahmet Taal, Yrd. Do. Dr. Bilgehan A. Gkda, Yrd. Do. Dr. Mehmet Tezcan ve Yrd. Do. Dr. Ali Ahmetbeyoluna kran borluyum. Kendileriyle istiare ettiim ve baz zor konularda yardmlarn aldm yurt dndaki bilginler arasnda Rutgersdan Prof. Dr. Peter B. Golden, Kazandan Prof. Dr. Mirfatih Zekiev, Sofyadan Prof. Dr. Plamen Tzvetkov, Szegedden Do. Dr. Istvn Zimonyi ve Semerkantdan Dr. Gaybullah Babayar zel yer tutmaktadrlar. zel bir teekkrm de Alanlar hakkndaki ok deerli eserini getirerek hediye eden, hatta bir ara doktora tez konusu olarak Alanlar zerinde dnmeme sebep olan Barselonadan Dr. Agust Alemaniyedir. lham kaynam ise Asya tarihini Asyallar yazmaldr diyerek beni bu gzle ve bamsz ve cesur bir kararla tarih almaya tevik eden Hindistanl lim Prof. Dr. A. K. Narain olmutur.

A. Osman Demiral orum, 26.6.2006

v

NDEKLER

NSZ I NDEKLER V KISALTMALAR CETVEL VIII GR 1

1. Dou Avrupa Tarihinde Bulgarln Yeri ve nemi 2 2. Konuyu almann Zorluklar 3 3. nyarglarn Almas ve Gerein Tespiti 4 4. Eski Bulgarla Duyulan lgi 6 5. Bulgarln Tarihteki Yeri 7 6. Adlandrma Tercihleri 8 7. Temel Tezler 9 8. Konu li lgili Kaynaklar 10 9. Modern Tarih almalarnda Bulgarlar Konusu 13 10. Dilbilimcilerin Eserlerinde Bulgarlar 16

1. BLM: BULGARLIIN TARF, TEEKKL VE ESK TARH

A. BULGAR KELMES ZERNE 1. Kelimenin Eski Kaynaklarda Geii 19 2. Etimoloji Teklifleri 21

B. BULGARLAR VE BULGARLAAN KAVMLER 1. Bulgarlarn Grld lk Yerler 27

2. Utrigur ve Kutrigurlar 32

vi

3. Ourlarn Avrupaya Gelii ve Bulgarlar 36 4. Sar Ourlarn Asl ve Faaliyetleri 38 5. Onourlarn Asl ve Faaliyetleri 39 6. Ermeni Corafyasndaki Bulgarlar 43

C. BULGARLIIN OLUUMU VE SYAS SRE 1. Genel erevenin zeti 45 2. Bulgarlkta Hun Bileeni 46 3. Bulgar Hanlar Listesindeki lk Hanlar 48 4. Bulgar-Hun Birlii ve Ananevi Bizans Siyaseti 51 5. Gktrkler ve Bulgarlar 52 6. Bamsz Bulgar Devletinin Kurulmas 55 7. Byk Bulgar Devleti ve Kubrat Han 57 8. Avarlar ile Mcadeleler 59

9. Byk Bulgarn Son Bulmas 61

D. BULGAR TRKESNN ZELLKLER 62

2. BLM: ORTA ASYADA BULGAR VARLII 68 1. bnn-Nedimin Bulgarlara Dair Verdii Bilgiler 68 2. Kazlarda kan Malzeme 70 3. rana Saldran Bulgarlar Kimlerdi? 71 4. ecerelerde Bulgarlarn Yeri 72 5. Semerkant ve Takentin Ad ve Bulgarlk 74 6. Sodiyana Dilleri ve Bulgarlk 76 7. Akhunlar ve Bulgar Balants 77 8. Bekrdeki Haberler 78 9. Anadolu Bulgarlar 79 10. Orta Asyada Bulgarln Sona Ermesi 83 11. Mbrekhn listesi ve Orta Asyada Ourlar 85 12. Bulgar Yer Ad 86

13. Dier pular ve Toplu Netice 88

vii

3. BLM: SARMATLAR ZAMANINDA BULGAR GLER 91

A. Batdan Douya G ve Suvar rnei 91

B. Doudan Batya G 95 1. El-Birnnin Bulgarlar Hakknda Verdii Bilgiler ve

Deerlendirilmesi 95 2. Sarmatlarn Ksa Tarihi 99 3. Alanlarn Ksa Tarihi 100 4. Massagetler rnei 102 5. Bulgar Gnn Tarihlenmesi 104 6. Etnik Sknet Dnemi 104

SONU 106 KAYNAKLAR 113 HARTALAR 121 ZET 123 SUMMARY 125

viii

KISALTMALAR CETVEL

a.g.e.: Ad geen eser a.g.m.: Ad geen makale a.g.t.: Ad geen tebli c.: Cilt ev.: eviren der.: Derleyen ed.: Editr haz.: Hazrlayan No.: Numero Nu.: Numara s.: Say S.: Sayfa p.: Page vol.: Voleme

GR

Bulgar kelimesi bir kavim ad olarak bugn nemli bir Balkan milletinin ve devletinin addr. Ayn zamanda bu isim tartlan bir konu olarak Kuzey Kafkasyada yaayan bir Trk halk olan Balkarlarn isminde yaamaktadr. Bu kavim ad Balkanlardaki telaffuzunun ayns biimiyle, Orta dil boyunda yaayan Tataristan Tatarlarnn z adlandrmalar olarak 20. yy. balarna kadar yaam, ancak Boleviklik dneminde halkn hafzasndan byk lde silinmitir.1

Salam bir temele oturmayan yeni baz almalar bir tarafa braklacak olursa, ilim aleminin Trklkleri konusunda ittifak ettii Eski Bulgarlar, gerek yaadklar ve faal olduklar blgeler, gerekse Ortaalardaki maceralar itibariyle dnemin kaynaklar ve gzlemcileri nazarnda olduka ilgin ve fakat o lde kafa kartrc bulunmulardr. Bulgarlar o dnemde dnyann iki yarsnn, Dou ve Batnn hem iinde, hem de kenarndaydlar. Batdaki kollaryla Bizansn ve Hristiyan Avrupann dikkat alan iindeydiler ve bir sre sonra da bu dnyann mensubu olmulardr. Doudaki kollaryla da Mslmanlarn gznde nemlerini koruyorlard ve yaklak Balkanlardaki soydalaryla e zamanl olarak onlar da slam dnyasna intisap etmilerdir.

1 Bu konu, bir milli kimlik tartmas olarak Tataristanda son dnemde yeniden alevlenmitir.

Bir ksm Tatar aydn Mool/Altn Orda etkisini ve mirasn reddederek veya fazla itibar etmeyerek, Tatarl dorudan doruya Bulgar etnik mirasna oturtur ve milli ismin de birka nesil ncesine kadar olduu gibi Bulgar/Bolgar olmas gerektiini ne srer. Buna kar kanlar ise en bata siyasi bir sakncaya dikkat ekerler: Orta dilde Bulgarlama cereyan Rusyada ok geni bir alanda bulunan Tatarln paralanmasndan baka ie yaramayacaktr. Yani byle bir durumda Baraba, Tobol veya Krm Tatarlarnn Kazan

2

1. Dou Avrupa Tarihinde Bulgarln Yeri ve nemi

Attilann lmnden sonra Hun devletinin nispeten kolay bir ekilde ortadan kaldrlmas Bizans asndan kuzey cenahn emniyete alma benzemiyor. Bu yzden, mparator 1. Anastasius (491-518) zamannda, kuzeyden gelen saldrlara kar Trakyada byk bir duvar ina edilmitir. Ancak Anastasiusun dneminde, dier zamanlara kyasla, kuzeyden ok byk saldrlar ve tehditler yoktur. Byk birer siyasi iradeyi sergilemeyen eitli asllardan topluluklarn snr ihlalleri ve tacizleri sz konusudur.

Dolaysyla, kuzeyde byk bir devlet yok iken, mparatorun savamak yerine dmanlarn in Seddi gibi bir mnia ile durdurmay tercih etmesi, bildiklerimizi yeniden gzden geirmemizi gerektirir. Bizansn hala Hun dneminin yorgunluundan kurtulamadn, savamak yerine istihkmlarla savunmay tercih ettiini dnmek mmkndr. Nitekim Anastasius aslen asker deil, hazine grevlisi bir saray memuru idi; ldnde de dolu bir hazine brakmt.2 Ancak, kuzeydeki tehlike ve tehdidin bizce grndnden daha byk olduunu dnm olmaldr.

Atillann oullarndan kurtulmasna ve Hun devletini kkten kertmesine ramen (469), Bizans hala Hun sendromundan kurtulamam olup (duvar 507 ylnda tamamlanmtr), srekli yeni Hunlarn ortaya kacan dnyordu. Veya gerekten Hun kalntlar veya Bulgarlar eski Hunlar hatrlatacak bir gte idiler.3

Tatarlaryla ortak paydas azalacaktr. Bu konuda nemli bir eser olarak bkz. Alfred H. HALKOV: Kto mi Bulgari ili Tatari?, (Kazan, 1992). 2 George OSTROGORSKY: Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, 4. Bask, (Ankara, 1995),

59-60. 3 Lszl RSONYI: Tarihte Trklk, 2. Bask, (Ankara, 1988), 90.

3

Attilann oullarnn sahneden ekilmesinden sonra blgede olup bitenleri ak olarak bilemeyiimiz, bu esnada gerekleen olaylarn sonucu olarak mteakip dnemi etkileyen gelimelerin oyuncular ve bunlarla ilgili kimi konular da karanlkta brakmakta, yaplan aklamalar salam zemine oturmamaktadr. Buradaki mesele devlet ykldktan sonra Hunlarn ne yapt, Ourlarn Bulgarlarla ilikileri ve Bulgarlarn gerekte kim olduklar sorularnn iyi cevaplanmas olarak gzkyor.

Hunlardan sonra Bat bozkrlar, Goldenn ifadeleriyle bir kabileler pln andryordu. Kavimler Gnn balad bu blgede sadece Trk deil, eitli German ve Slav, belki de ran ve Fin-Ugor topluluklar dolap duruyordu. 4 Dou Avrupa tarihinin kabaca 450-950 yllar arasn Bulgar a olarak nitelemek mmkndr. Bu dnemde btn blgede ba oyuncu, ounlukla da hakim unsur Bulgar Trkleridir. 7. yyda kurduklar devlet tarihte byk etki yapmtr. Bulgar arl 7. yy sonlarnda Hazarlarn ykselmesi ile darbe alm ve iki yzyl sonra Peeneklerin gelmesi ile Bulgar dnyas kesin olarak ikiye, belki Hazar idaresine den Kafkaslar da eklersek e blnmtr. 10. yyda Kievin ykselii Bulgar hakimiyet alann iyice daraltm, 971 ylnda Tuna Bulgar Hanlnn Bizans tarafndan ykl ile de sadece dil Bulgar Devleti kalmtr.

2. Konuyu almann Zorluklar

Bulgarlarn daldklar corafyann olduka geni ve kopuk olmas (Balkanlar, Kuzey talya, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlar, Kafkaslarn kuzeyi, Orta dil boylar ve tezimizde ilenecek olan Maverannehr), bu halkn kendisinden bize mufassal bilgi ulamamas ve Ortaa boyunca

4 Peter B. GOLDEN: Trk Halklar Tarihine Giri, ev. O. Karatay, (Ankara, 2002), 79.

4

Bulgarlarn tarihi hakknda derli toplu bilgi veren birisinin bulunmamas gibi sebeplerle, bu kavim hakknda bize ulaan malumat olduka dank ve kafa kartrcdr. Zamanmz tarihiliinin bu muammay zme abalar esnasnda baz byk isimlerce yaplan bir takm tespitlerin ilim leminde ns olarak alglanmas ise, bu meselenin nihai zmszlne byk katk yapmtr.

Dolaysyla, Bulgarlarn eski tarihleri bugn Avrasya Ortaa tarihinin en zor mevzularndan birini tekil etmektedir. Belki bu yzden, kaynaklarn haklarnda nispeten iyi bilgi verdikleri Tuna Bulgarlar, ge dnem dil Bulgarlar ve bir nebze de Byk Bulgar konularnda ok ayrntl ve ileri almalar yaplrken, Bulgarlarn menei ve baz Ortaa kaynaklarndaki bunlar hakknda verilen artc ve elikili (gzken) haberlerin tahlili konular ou kez en byk limlerce bile hzl geilmitir. Avrasyadaki etnik oluumlarn tabiatn kavrayamad grlen son zamanlarn kimi uzmanlar ise, oturmu disiplinleri reddedip yeni ufuklara alma adna, tarihin gelimesine ve mantna zt baz yollara girmilerdir. Bulgar ismi tayan herkesi ayn kavm teekkln yesi olarak grmeyi buna bir misal olarak verirsek, pek ok nl alimin de bu tr baz yanlglardan kurtulamadn grrz. Bunlar tez esnasnda yeri geldike ifade edeceiz.

Kaynaklardaki bilgi azl ve elikiler dnda, eski Bulgar tarihini almann baz zorluklarn ksaca yle belirtebiliriz: Bilebildiimiz dnemde Bulgarlar Bat Avrasya bozkrlarnda, hem yerleik tarm topluluklarnn ve byk siyasi glerin ve geleneklerin bulunduu gney, hem de hl itimai tekilatlanma seviyesinin en alt basamaklarnda yaayan avc-toplayc iktisadi dzenin hkm srd orman kua halklarnn yaad kuzey arasnda, her ikisiyle de youn iliki iinde yaamlardr. Bulgar tanyabilmek iin mnasebette bulunduklar bu halklar da (Slavlar, Fin-Ugorlar, Germenler, Kafkasya yerlileri, baz ran topluluklar ve en bata da dier Trk kavimleri) iyi tanmak gerekir. Bahsedilen iktisadi ve siyasi

5

dzenlerin ve itimai yaplarn iyi bilinmesi ve bunlarn etnik srelere, dolaysyla da tarihin akna katksnn iyi irdelenmesi gerekmektedir. Bu ekilde, kaynaklardaki yetersiz bilgileri telif iin iyi bir dedektif olmas zaruri olan tarihi, ayn zamanda sosyolog, antropolog, arkeolog, etnolog, etnograf ve dilbilimci olacak, btn bu disiplinlere yukarda anlan halklarn eski tarihleri hakkndaki uzmanlklar ekleyecektir. Hepsinden nce de Bizans, Latin, Ermeni, Sryani, Arap, Fars, Rus ve Trk kaynaklarnn hepsinden de faydalanmasn bilecektir.

Btn bunlarn tek bir kiide toplanmas pek mkildir ve aka hem bu disiplinler ve hem de bu disiplinler iindeki uzmanlk alanlar arasnda ibirliine ihtiya vardr. Bunun byk lde baarldn belirtmeliyiz. zellikle almalarna Fin-Ugor ve Mool dilleriyle ilikileri de katan Trkologlarn, daha doru bir tabirle Avrasya dilbilimcilerinin byk katklaryla eski Bulgar dnyasnn esrar, en bata konutuklar dilin temel hususiyetleri byk lde aydnlatlmtr. Arkeologlarn baz bulgular da bu alanda baz ufuklar amtr.

3. nyarglarn Almas ve Gerein Tespiti

Esas mesele disiplinler aras yardmlamann younluundan ziyade, imdiye kadar kaide olarak grlen baz hkmlerin dier baz ihtimaller dhilinde dnme imknn ortadan kaldrmas olarak gzkmektedir. Dolaysyla, belli bir verinin ilim lemindeki umumi kabul biimi -elbette- gz ard edilmemekle birlikte, tm verilerin imdiye kadarki deerlendirmelerin arl nazara alnmadan, tm ihtimaller katlarak yeni batan deerlendirilmesi zarureti ortada durmaktadr.

6

Tarihin kaynaklarnn kayna hakkndaki baz nyarglar da bilgimizin gelimesinin nnde menfi bir etken olarak durmaktadr. Bizans eserlerinin tartmasz ekilde itibar grmesine karlk, Ermeni veya Sryani kitaplarna ayn lde bir itibar gsterilmemesi, slam kaynaklarndan ise, haberlerin tam manasyla tahliline gidilmeksizin, hep pein bir hkmle kafa kartrc olmak veya istinsah hatas tamakla ikyet edilmesi ada tarihiliin kmazlar arasndadr. Hlbuki mevcut bilgi ktl muvacehesinde en ufak bilgi krntlarna bile itibar etmek, ancak deerlendirirken ihtiyat elden brakmamak durumundayz.

Bu arada, ilimle bezeli grlen rk (burada daha ok Hint-Avrupac veya Aryani) yaklamlar da ayn lde tarih gerein yolunda nemli bir engel olarak durmaktadr. Bunlardan yeri geldike bahsedilecektir.

4. Eski Bulgarlara Duyulan lgi

Hangi kaynaa (Moses Khorenatsi veya oannes Antiokhes) itibar edilirse edilsin Bulgarlarn ismi ak ekilde ilk kez Kafkaslarn kuzeyinde gemektedir. Belirteceimiz zere, in kaynaklarnda geen ifadeler mulktr. Suvarlar ve Hazarlar gibi, doudaki menkabeleri hakknda bilgimiz bulunmayan ve en azndan isimleri itibariyle ilk kez batda karmza kan kavimlerden olan Bulgarlar, erken Trk tarihi iinde nemli bir yere sahiptirler.

Kstl verilerle ina edilebilen ve bugn yaayan uva Trkesi ile balantl olduu grlen eski Bulgar dili, hem yap ve ses zellikleri, hem de Moolca ve dier Dou dillerindeki erken devir Trke kelimelerin kayna olmas dolaysyla, Trklk almalarnda byk ilgi ekmi, Trklerin asli

7

dilinin Bulgarca zellikler tad neticesine ulalmtr. Bu, Trklerin asln bulmaya doru nemli bir adm tekil etmekteydi.

En azndan erken dnemde Trkenin, Bulgarca mizac ar basan kolu ile imdi dnya Trklnn yaklak yzde 99,5inin konutuu ve Ortak Trke denilen kolu arasnda ikiye blnm olmas, ilmin zerinde durmas gereken bir mesele idi. Bu, ayn zamanda, ilk almalar balatan limleri hayli zorlayan uvaann kkleri konusu iin de nemliydi. Ksaca, eski Bulgar almalar eski Trkl tam tespit iin ilerlemesi gereken bir disiplin olarak grlmtr ve hl bu hususiyetini korumaktadr.

5. Bulgarlarn Tarihteki Yeri

Bulgarlarn Dou Avrupa tarihindeki rollerine gelince: Bu Trk kavmi, ounlukla paral halde olsa da, Hunlarn inkraz (5. yyn ikinci yars) ile Peeneklerin gelii (9. yyn ikinci yars) arasnda Bat bozkrlarnn sahibiydiler. Sadece Hazarlar onlarla bu konuda rekabet edebiliyordu. Bulgarlarn veya Bulgar siyasi kltrnde bulunmu ve onlarla btnlemi dier topluluklarn kurduu devletlerden Tuna Bulgar Devleti, bugn bir Slav milletinin devleti olarak varln srdrmektedir.

Ayn eyi dil Bulgarlarnn siyasi mirass olarak grmemiz gereken Tataristan ve en azndan bir ihtimal dil mirass olan uvaistan iin de syleyebiliriz. Yzyllar boyunca ok deiik etnik tabakalarn teressbatyla olutuu iyi bilinse de, Orta Kafkaslardaki gnmz Karaay-Balkar Trklnn kklerinde de esasen Bulgarln bulunduu bilinmektedir. simleri Bulgarlar artran Onour Trklerinin kurduu Macaristan, Sar Ourlarn kurduu Hrvatistan ve dorudan Byk Bulgarlardan olan, Kubrat

8

Hann olu Kuberin kurduu Srbistan bugn hl yaayan devletlerdendir. Bunlara bu alma iinde yeri geldike temas edilecektir.

Tarihin aknda, balang noktasnda bulunmalar sayesinde ok nemli ve belirleyici rolleri bulunan Trk kavimleri olmutur. Mesela Bat Hunlarnn sebep olduu Kavimler G neticesinde bugnk Avrupann etnik, dolaysyla da siyasi yaps ekillenmitir. Tartmal ve itiraza ak bir konu olsa da, Hazarlarn slamn ilerleyiini engellemelerinin Dou Avrupann kaderini etkiledii sylenmektedir. Veya Osmanllarn Akdeniz hakimiyetinin Bat Avrupal gleri keiflere ynelterek neticede gnmzdeki gl Atlantik dnyasnn ortaya kn hzlandrd iddia edilmektedir.

Bunlarn hepsi de tarihin hassas anlarnda gerekleen siyasi gelimelerle ilgilidir ve birer zincirleme tepkime misalidirler. Bunlarda etnik boyut pek bulunmaz. Bulgarlar ise byle bir zincirleme etki ve tepkide bulunacak bir siyasi faaliyet iinde yer almamlar, buna karlk bizzat iinde ve banda bulunduklar faaliyetlerle bugnk Dou Avrupann etnik ve siyasi kltr ve geleneklerinin biimlenmesinde dorudan ok byk rol oynamlardr.

6. Adlandrma Tercihleri

Tuna boylarnda Slavlama, dilde ise Tatarlama ncesindeki Bulgarlar iin ilim leminde n-Bulgar (Proto-Bulgar) tabiri kullanlmaktadr. Bu adlandrmann k ve dayanak noktas gnmzdeki Slav ve Ortodoks Bulgarlarnn esas alnmasdr. Hlbuki bu Balkan Bulgarlar eski Trk Bulgarlarn siyasi miraslarndan sadece bir ksmn olutururlar. Etnik mirasta ise fazla paylar yoktur.

9

Yani n-Bulgarlar imdiki Bulgarlarn ok az nispette atalardr. Dolaysyla bu Bulgarlar esas almak hem dier miraslara, hem de ok geni bir alanda varln srdrm olan eski Trk Bulgar geleneine kar hakkaniyetli bir davran olmaz. Bulgar isminin sahibi olmak, n-Tatar, n-Macar, n-Hrvat gibi topluluklar da sonuta n-Bulgar ile bititiinden, gnmz Bulgarlarn imtiyazl varis konumuna getirmez.

Ayrca da eski Bulgarlar kendileri bir n topluluk deil, nleri olan oturmu bir kavim idi. Yani gerek n-Bulgarlar btn Ortaa boyunca Dou Avrupada etkili olan Bulgar Trklerinin atalar olmak lazm gelir. Bu yzden biz, Ortaa Bulgar Trkln Eski Bulgar olarak adlandrmay uygun grdk. Bu eser dorudan kendileri hakknda olduu iin de, sadece kimi balk ve vurgularda eski tavsifini kullandk. Aksi ynde bir aklamas olmadktan sonra, buradaki Bulgar tabiri, Ortaan Trk Bulgarn anlatmaktadr.

Edebiyatta Bulgar almalarn dorudan Bulgar aratrmalar ve Trklk aratrmalar iinde Bulgarlara deinen eserler olarak iki ksma ayrabiliriz. kinci ksmn nemi, temel meselelere k tutan almalarn tamamna yaknnn bu eserler arasnda bulunmasndan gelmektedir. Her iki ksmda da sadece Bulgarlarn aslna dair fikir beyan edenleri almak zere, ncelikle birinci ksmn nemli eserlerini sayacaz.

7. Temel Tezler

Gumilev, Halikov ve Gening gibi isimlere gre Bulgarlk Dou Kazakistan bozkrlarnda olumutur. Burmov, Kristanov, Angelov gibi Bulgar

10

bilginleri ise bu oluumun Kafkaslarn kuzeyinde vuku bulduuna inanrlar.5 A. P. Smirnov Bulgarlar Sarmatlara balar.6 Aslnda Bulgarlarn Trk kkeni savn 18. yy sonu ve 19. yy balarndan itibaren nemli tarihiler dile getirmeye balamt: A. L. Schlzer, N. M. Karamzin vs. Ayn dnemde J. Klaphrot ise 1826 ylnda onlarn Fin-Ugor kkenli olduu fikrini ortaya att. te yandan W. Wienielin, S. S. Uvarov ve P. S. Savielev-Rostislavi gibi Slavistler onlarn Slav asll olduunu ileri sryorlard. Ch. Fraehn, V. V. Grigoriev ve V. . Grigorovi gibi alimler ise bu halkn Trk, Fin-Ugor ve Slavlarn karm olduu fikrini savundular. 19. yyn nl Slavbilimcisi P. afarik bu karm kuramna Hun-Ural enisi verdi. 1866da A. N. Popovann Bulgar Hanlar Listesini yaynlamasyla da Trk kuram g kazand.7

Trkiyat tecrbeleri zayf olan Bulgar limlere mukabil, nl bir Trklk aratrmacs olan E. Tryjarski de bu konuda alm ve birok boluu doldurmutur. O, tpk Sinor gibi Bulgarln Hunluk iinde olutuu, Atillann devletinin rn olduu fikrine scak bakar.8 Ancak Bulgarlar Hun devleti iine zorla alnmlardr; kendileri sf Hun deildirler.9

8. Konu li lgili almalar

1869 ylnda Bulgar tarihi ve devlet adam Gavril Kristevi storiya Blgarska (Bulgar Tarihi) adl kitabn yaynlad. O, burada Bulgar tarihini

5 Edward TRYJARSKI: Protobugarzy, Hunowie Europejscy, Protobugarzy, Chazarowie,

Pieczynegowie, yay. K. Dbrowski - T. Nagrodzka-Majchrzyk - E. Tryjarski, (Warszaw, 1975), 161. 6 TRYJARSKI: a.g.e., 158.

7 TRYJARSKI: a.g.e., 155-156.

8 TRYJARSKI: a.g.e., 157-158; Denis SINOR: Inner Asia, History-Civilization-Languages, A

Syllabus, (The Hague, 1969), 153. 9 TRYJARSKI: a.g.e., 162.

11

Hunlarla ilikilendirir.10 Bir Rus niversitesinde, Harkovda alan Marin Drinov ise Bulgar Trklerinden bahsetti ve Bulgarlarn geriye isimlerini brakarak Slavlar arasnda eridikleri fikrini ne srd. Onun buna rnei Ruslarn Slavlar arasnda ayn eyi yapmalaryd.11

Genel Bulgar tarihinde tm dnyada en nemli eser olarak Vasil Zlatarskinin Bulgar Devleti Tarihi nemini korumaktadr.12 20. yyn ok verimli geen ilk yarsndaki ilmi ve fikri ortamn mensubu olan Zlatarski, byk eserini iki dnya sava arasndaki dnemde (1918-1940) piyasaya karmtr. Bulgar tarihiliinin babasnn bu eserinin ikinci basks, kendisinin milliyeti duruuna ramen, 1970-71 yllarnda komnist rejim tarafndan byk bir itinayla, cilt olarak yaynlanmtr. lk cildin tamamen Eski Bulgar tarihine ayrlmasna ve ilgili haberlerin ok ayrntl ilenmesine ramen, eserde sadece ilk ksmn bal ve ilk cmlesi Bulgarlarn nihai kkeniyle ilgili fikir beyan eder: lk Bulgarlar Hun dnyas iinde aramamz lazmdr.13

Zlatarski, Ruslarn Osmanlya kar Bulgarlar srekli kkrtt ve bu iki halkn dilce olduu gibi soyca da akrabaln vurguladklar bir dnemde yetimiti; bu dnemde ok ilgin ve gln tarih kitaplar da yazlmtr. Ancak sonradan durum deiti. Akademik tarihilik Bulgaristana da ulat; eski kaynaklar incelendi. Bulgar ve Slavlar kesin hatlarla ayran dou ve batnn tm kaynaklarnn yannda, mesela Tuna Bulgar hkmdar Omurtak Hann kendi kitabesinde Slavlar dman olarak niteledii grld.14 Ayrca, milli siyaset olarak da Bulgaristan ynn Rusya yerine Almanyaya evirdi

10 Plamen TZVETKOV: Blgariya i Balkanite ot drevnostta do nai dni, (Varna, 1998), 21.

11 TZVETKOV: a.g.e., 21. Ruslarn aslyla ilgili fikirlerin geliimi iin bkz. Dimitri

OBOLENSKY: The Varangian-Russian Controvensy: The First Round, The Byzantine Inheritance of Eastern Europe, London, 1982, 232-242. 12

Bkz. Vasil ZLATARSK: storiya na blgarskata drjava prez srednite vekove, C.1, (Sofiya, 1970). 13

ZLATARSK: a.g.e., 55. 14

TZVETKOV: a.g.e., 22.

12

ve Kzlordunun igaline urad 1944e kadar byle kald. 1913 ylnda kyasya savat Osmanl devleti ile ertesi yl mttefik oldu.

Bu ortamda, kukusuz siyaseten ayn izgide bulunan Macarlarn Trkle olumlu bakan disiplinlerinin de etkisiyle (kr. G. Fehrin mrn Bulgaristandaki aratrmalara geirmesi rnei), ki erken Bulgar tarihinin pek ok meselesinde zm nerileri Macarlardan gelmitir, Bulgaristanda Trklerle tarihin derinliklerinde akrabal yadrgamayan bir anlay yerleti ve kk sald.

Akademik dnemin ciddiyetini yanstan bu almay 1936da Sslovun Ptya na Blgariya (Bulgaristann Yolu) adl eseri izledi.15 Onu yakndan izleyen Staniev ise 1942 ylnda bir ksa tarih yaynlad.16 Bunlar, Drinovarn oktan syledii, artk evrensel kabul grm grleri yanstyorlard: Asparuhun Trk asll Bulgarlar biyolojik olarak Slavlar arasnda kaybolmulard.

Akademik Bulgar tarihiliinin Bulgaristandaki ykselme devri siyaseten mihver gleri yanndaki Bulgar temsil eder. Bu dnemin dier nl isimleri A. Proi, B. Filov ve P. Mutafievdir. Bunlar Trk kuramna bal kimselerdir.

Lakin Bulgaristann Sovyetlerce igali tarihilikte de pein bir yorumu beraberinde getirdi: Sovyetler dneminde Bulgarlk iin Slav kkenleri nermek ebedi Bulgar-Rus dostluuna ve Sovyetlerin kalclna hizmet ve ilgin ekilde milliyetilik kart bir hareket olarak algland. Tersi de akas rejim kartln artryordu.17 Ayn propaganda akademik tarihiliin blgede henz balamad dnemde, Ruslarn Bulgarlar

15 D. D. SISILOV: Ptya na Blgariya, (Sofiya, 1936).

16 N. STANEV: Kratka istoriya na Blgarite ot nay-stari vremena do dnes, (Sofiya, 1942).

17 TZVETKOV: a.g.e., 6-7.

13

kkrtmas srasnda kullanlmt.18 Rusyada da benzer bir eilim vard. Bu dneme Marrc bilginler damga vurur: N. S. Derjavinov ve M. . Artamonov.19 Ancak Baskakov ve Khalikov gibi isimlerle birlikte Rusyada Trk kuram yeniden glendi.

Son dnemin en nemli almalar kukusuz Plamen Tzvetkova aittir. Kendisi bir Uralbilimci olan Tzvetkov, Bulgar etnik oluumunda Fin-Ugor katkya zellikle vurgu yapar. Forml ise Bulgarca gl Hint-Avrupa etkisi altndaki bir Ural-Altay dilidir; Slavlar ise gl Ural-Altay etkisindeki Hint-Avrupa dillerinde konuurlar. eklindedir.20 Bulgarln olutuu blge ise, ona gre Balka gl ile Sar nehrin yukar kollar arasndaki blgedir.21

9. Modern Tarih almalarnda Bulgarlar Konusu

Bulgarlar hakkndaki almalarn tarihilerden ziyade dilciler eliyle ilerlemesi sebebiyle, bir taraftan bu kavmin tarihteki rolnn toptan bir bak asyla deerlendirilmemesi ve mnferit olarak ele alnmas, bir taraftan da Bulgarlarn dil zelliklerinin ayn zellikleri gsteren tm Trkle temil edilmesi ve bylece dilbilimde de mevcudun ok fevkinde bir Bulgar varlnn ortaya k gibi iki ucu da vartal bir durumla kar karyayz. Bulgarln tam olarak tespiti konusundaki son derece mdekkikane almalar, bir bakma stnkr ve dikkatsiz yaklamlarn glgesinde kalmtr denebilir. Baka bir deyile, tarihilik Bulgarl hak etmedii nispette kltm, dilcilik ise onu olmad ufuklara tamtr.

18 TZVETKOV: a.g.e., 21.

19 TRYJARSK: a.g.e., 156-157.

20 TZVETKOV: a.g.e., 27.

21 TZVETKOV: a.g.e., 57; Trkler, Slavlar ve Bulgarlarn Kkeni, Trkler, C.II, (Ankara,

2002), 603.

14

Birka misal verirsek, Trk tarihine Dou Avrupa erevesinde toplu bakan eser veren limlerimizden A. Nimet Kurat, tarihte Macarl itelemekten baka fazla rolleri bulunmayan Peeneklere 20 sayfa ayrrken, btn Bulgar dnyasna 10 sayfa ayrmtr, bunun da sekiz sayfas dil Bulgarlar hakkndadr.22 eitli yerlerde dank olarak Bulgar meselesine dokunmakla birlikte, Z. V. Togan nl eserinde bu kavim iin tek bir sayfa ayrmtr.23 O. Turan, Trklerin slamlamasnda dil Bulgarlarnn ncln vurgulamakla birlikte,24 bu konuyu arlkl olarak bir Orta Asya tarihi meselesi olarak grmtr. Kendisi (G. Fehrin Trke kitapn25 takiben) Bulgarlarn asl hakknda ngilizcesi de olan Trke bir kitapk26 vcuda getiren . Kafesolu iin Our ve Bulgarlar, slam ncesi Trk tarihinde nispi olarak fazla bir yere sahiptir,27 ancak haklarnda zel ve fazlaca bir vurgu yoktur. Bu fazlaca yerin sebebini 1980lerde Bulgaristan Trklne kar yrtlen eritmeci siyasetlere bir tepki olarak tahmin etmek zor deildir.

Dili fazla nazara almayan tarihilerden Barthold, dil Bulgarnn slam kabulne yeterli yeri vermise de, Trk tarihine hasredilmi kitabnda (konferanslarnda) umumi olarak Bulgarlardan bahsi, Ruslardan bahsinden fazla deildir.28 Gumilevin tutumu ise ilgintir. Yeri geldike, baka kavimleri anlatrken, Bulgarlarla ilgili ok ilgin iddialar ileri srer, ancak Peenekleri, Ouz/Guzlar vb. incelemesine mukabil onlar tek bir balk altnda hibir zaman toplamaz. Onun Bulgarlar hakkndaki grlerini renebilmek iin

22 Akdes N. KURAT: IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, 3. Bask, (Ankara, 2002), 108-118. 23

Zeki V. TOGAN: Umum Trk Tarihine Giri, 3. Bask, (stanbul, 1981), 155-156. 24

Osman TURAN: Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Trihi, C.I, 6. Bask, (stanbul, 1993), 152. 25

Gza FEHR: Bulgar Trkleri Tarihi, (Ankara, 1984). 26

brahim KAFESOLU: Bulgarlarn Kkeni, (Ankara, 1985); Origins of Bulgars, (Ankara, 1986). 27

brahim KAFESOLU: Trk Mill Kltr, 21. Bask, (stanbul, 2001). 28

Vasiliy V. BARTHOLD: Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz. K. Y. Kopraman . Aka, (Ankara, 2006), 53-55.

15

tm eserlerinin tm sayfalarn okumak gereklidir.29 Umumi eseri olan tarihiler iinde Rsonyi Bulgarlara nem vermi gzkyor, ancak onun Trk tarihi konulu eseri, daha dorusu ders notlar da Macar merkezlidir ve Macarln teekklnde Bulgarla vurgu kanlmazdr. stelik kendisi Macarl mesela Gktrklerden ok daha uzun ele almaktadr.30

Bartholdun stanbulda 1927de verdii derslerin nce Trke, ardndan dier dillerde (1935 Almanca, 1945 Franszca ve 1968 Rusa) yaynlanmas dnda, Bat tarihiliinde Trklerle ilgili toplu esere rastlanmaz. Zaten eski Trk tarihi alanlarn tamamna yakn ya dorudan dilbilimcidir, ya da mecburen dilbilime kaym tarihidir. Bu ikinci zmreden olan D. Sinorun yaynlad Cambridge Erken Asya Tarihinde Avarlar iin bir blm ayrlm iken, eski Bulgar tarihi P. Golden tarafndan yazlan iki blm iine serpitirilmitir.31 Yine de, bu konuyu Goldenn yazmas bir talih olarak grlmelidir. Trk dilleri hakknda toplu almalar meydana getiren ve getirten L. Johansonun tevikiyle P. Golden tarafndan yazlan genel Trk tarihi, yazarn kendi hafi ifadesiyle Barthold ve Togandan sonra, ki bunlarn ikisi de ngilizcede bulunmaz, bu alandaki boluu doldurmay amalamaktadr. Onun kitabnda Bulgarlar mmkn olan en geni yere sahiptirler.32

29 Kr., Lev N. GUMLEV: Hazar evresinde Bin Yl, ev. A. Batur, 2. Bask, (stanbul, 2002),

adl eserinde Hazar evresinin en nemli halklarndan olan Bulgarlardan sadece iki yerde ksaca bahseder, buna karlk Sien-piler gibi Uzakdou kavimlerini btn ayrntlarla inceler. 30

Lszl RSONYI: a.g.e., 88-95. 31

Denis SINOR: Erken Asya Tarihi, (stanbul, 2000) iinde bkz. Goldenn yazd blmler: Rusyann Orman Kua Halklar, 311-344, Gney Rusya Bozkrlarnn Halklar, 345-382. 32

GOLDEN: Trk Halklar Tarihine Giri, 74-84, 201-214, ayrca Macar bahislerinde yeri geldike geen anlatmlar.

16

10. Dilbilimcilerin Eserlerinde Bulgarlar

uvalar, Moskovann 600 km dousunda bulunan eboksar/ upakar kenti merkezli olarak yaayan, 1925 ylndan beri kendi muhtar cumhuriyetleri olan, nfusun yars da Tataristan, Bakurdistan ve Rusya Federasyonunun kalan blgelerine ve kimi BDT lkelerine dalm bulunan bir Trk topluluudur. u anki nfuslarn 1,900,000 civarnda tahmin etmek mmkndr.33

uvalarn dili baka hibir Trk topluluunun anlayamayaca zellikler gsterir. Bu yzden, kimi erken almalarda uvaann Trk dil ailesine yelii konusu pheyle karlanm veya reddedilmitir. Ramstedtten itibaren (1922) bu dil tamamen Trke iinde incelenmeye balamtr.34 Ramstedt aslnda, daha 19. yy ortalarnda Trke ile Moolca arasndaki baz ses denkliklerini kefedip, aynsnn uvaa iin de geerli olduunu gsteren W. Schottun izinde yrmtr. Yapt ey ise onun kefini daha bir dzenliletirmekti.35 Bylece Ural-Altay dil blgesindeki muammalarn merkezinde bulunan bir dil olan uvaaya nfuz edilmi oldu ve bunu ok mdekkikane almalar takip etti.

uvaann nemi Trk dil ailesine mensup bir dilin bir taraftan (Ural dil dnyasnn tam ortasnda olmasnn da tesiriyle) bir Fin-Ugor dili sanlacak kadar sz konusu dillerle ortaklk ve benzerlikler gstermesinden, bir taraftan da Ortak Trke (gnmz Trklerinin yaklak yzde 99unun konutuu, uvaa dndaki tm Trk dil ve leheleri) ile ses denkliklerinin Moolcadaki eski bir tabaka ile paralellikler tamasndan kaynaklanyordu. Ayn zellikteki kelime ortaklklarn Samoyede ve Ural-Ob evresindeki baz

33 Nadir DEVLET: uvaistan Cumhuriyeti, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Ek

Cilt (15.), (stanbul, 1993), 256; Emine YILMAZ: uvalar ve uvaa Trkler, C.20, (Ankara, 2002), 112. 34

YILMAZ: a.g.m., 112-113.

17

Fin-Ugor dillerinde de bulmak mmknd. Dolaysyla bu kk Trk topluluunun dili btn Ural-Altay dnyas iin bir ifre ve giri kodu niteliinde idi.36 Eski Bulgar Trkesinin de yaklak ayn nitelikleri tad grldnde ise, bu kez Bulgarca eski dil aratrmalarnda ayn makama yerleti.

Eski Bulgarca dil yadigarlarnn says fazla deildir. Bunlarn balca kaynaklar batda Bulgar Hanlar Listesindeki kelime ve kii adlar, Bizans kaynaklarndaki geen kii adlar, Tuna Bulgarlarndan kalan abideler ve birka kk eya zerindeki kelimeler ile bir Slavca din yazmas zerindeki iki kelime, eski Kilise Slavcasna Bulgarcadan gemi olan dnlemeler,37 douda ise dil Bulgarlarndan kalan Mslman mezar kitabeleri ve eitli slam ve Rus kaynaklarnda geen kii ve yer adlardr.38 Bulgarca almalarnn ilerlemesi bir Fin-Ugor dili olup eski dnemde Trke ile youn ilikide bulunmu olan Macarcadaki eski Trke dnleme tabakasna da dikkatleri ekmi, Gomboczun39 derli toplu hale getirdii almalar Nmeth40 ve Ligeti41 gibi alimler tekmil etmitir. Bu tabaka da eski Bulgarca ile ilikilidir, ancak Tuna veya dilden ziyade Kuban (daha dorusu Byk) Bulgar topluluu ile komulua dayandrlmaktadr.42 Bulgarlarn dili meselesine bu almamzn birinci blmnde deineceiz.

35 Ahmet CAFEROLU: Trk Dili Tarihi, 4. Bask, (stanbul Bursa, 2001), 22, 27-28.

36 Buna son derece nem veren T. Tekin, bir makalesinin balnda konuyu Altay

Nazariyesinin Temel Direi olarak tavsif etmitir. Bkz. Zetacism and Sigmatism: Main Pillars of the Altaic Theory Makaleler 1: Altayistik, haz. E. Ylmaz N. Demir, (Ankara, 2003), 215-234. 37

Talat TEKN: Tuna Bulgarlar ve Dilleri, Ankara, 1987, 12. 38

Bkz. Talat TEKN: Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas, Ankara, 1988. 39

Zoltn GOMBOCZ: Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen Sprache, Helsinki, 1912. 40

Gyula NMETH: A honfoglal magyarsg kialakulsa, Budapest, 1930. 41

Lajos LIGETI: A magyar nyelv trk kapcsolatai a honfoglals eltt s az Arpad-korban, Budapest, 1986. 42

Macarlarn Bakurdistan civarndaki anayurtlarndan (Latin Macar kaynaklarnda Magna Hungaria) g ettikten sonra Kafkaslarn kuzeyinde durakladklar ve burada uzun sre Hazar hkimiyetinde ve Bulgar-Onour komuluunda yaadklar bilinir. Macarcadaki Bulgarca dnleme buradaki komuluk esnasnda ve Orta Tuna boylarna uzanan Macar-

18

Bylece, sadece eski Bulgarlardan gnmze kalan dil yadigarlar byk lde uvaa ile ilgili bir dile iaret ettiinden, Moolca, Manu-Tunguz dilleri, Samoyede vs. dillerdeki dnlemelerin kaynann Bulgarlar veya Ourlar olup olmad nazara alnmakszn, eski Trkenin bu zellikteki kolu Bulgarca-Ourca olarak adland. Daha teknik ifade ise aada belirtilecek ses zelliklerine binaen Ortak Trkenin veya az dili adlanmasna mukabil, Bulgar-Ourca r veya lir dili olarak vasfland. lk Trkenin bir lir dili olduu ynndeki gr ar basnca da,43 btn eski Trklerin dili Bulgarca haline geldi.

Sabit hale gelmi bu bak asna mukabil, Trkoloji veya Altayistik biliminin retimi iinde Bulgarca ile ilgili almalarn nispi azl, kukusuz dorudan Bulgar diliyle ilgili kaynaklarn azl ile ilgilidir. Erken Ortak Trke veya Eski Trke Orhon ve Yenisey yaztlar, henz tamam okunmam olan Uygur tomarlar ve 11. yy gibi erken bir tarihte balayan, aralarnda Divanu Lgtit-Trk gibi muhteem bir szln de bulunduu kitaplar ile nispeten erken dnemlerden itibaren kendisi hakknda bol miktarda malzeme brakrken, Bulgar Trkesinin gerek emaili, mevcut kaynak yokluunda hl esrarn korumaktadr.

Onour ortak serveni esnasnda alnmtr. Bkz. Rishat SAFUTDNOV: Macar Dilinde Bulunan Osmanl ncesi Trke Kelimeler, Trkler, C.3, (Ankara, 2002), 681. 43

Talat TEKN: Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic Makaleler 1: Altayistik, haz. E. Ylmaz N. Demir, (Ankara, 2003), 20; Altay Dilleri Teorisi, ayn eser, 73, 86.

1. BLM

BULGARLIIN TARF, TEEKKL VE ESK TARH

A. BULGAR KELMES ZERNE

1. Kaynaklarda Bulgar Kelimesi

Bulgar kelimesinin tarihi bir kaynakta ilk zikri olarak, 6. yy mellifi Antakyal oannesin, 482 ylnda Gotlara kar Bizansn yardmna koan Bulgar kabilesine dair kayd kabul edilmektedir.44 Burada kelime (Bulgar) biiminde geer ve sonraki hemen btn Bizans kaynaklarna da bu biim yansmtr.45

Tryjarski 334 ylna ait bir Latince halklar eceresinde geen ziezi ex quo vulgares (erkeslerden46 olan Bulgarlar) ifadesine dikkat eker.47 Latin

44 ZLATARSK: a.g.e., 81.

45 Istvn ZIMONYI: The Origins of the Volga Bulghars, (Szeged, 1990), 35.

46 Latin kaynaklarndaki bu kelime ve deiik biimlerinin ifade ettii topluluk genellikle

erkeslerin atalarna balanr. Mesela, Kafkaslar gezen 16. yydan talyan gezgin D. Interianonun eserinin ad erkes Adlandrlan Zikhlerin lkesinde Hayattr. Zikhlerin lkesi, zellikle Konstantinos Porphyrogenitusun aka tarif ettii zere (De Administrando Imperio, yay. Gy. Moravcsik R. J. H. Jenkins, Washington, 1967, 187, 189) Karadenizin kuzeydou sahil boylaryd. Bulgarlarn erken dnemde bulunduklar topraklar ise daha ok Dou Kafkaslar silsilesi idi. stelik Dou Kafkasya halklar tarihlerce daha iyi bilinmektedir. Bat Kafkaslardan ise ok yakn zamana kadar haber alnamamaktadr. erkesliin erken dnemde bu blgede etkin ve yaygn olduuna dair bir ipucu da yoktur. Bu yzden, aada Bulgar erken tarihinde grlecei zere, eenlerin atalarn veya genel olarak Dou Kafkas topluluunu Bulgarlarla ilikili grmek daha yerinde olacaktr.

20

kaynaklarnda vli biime rastlanmakla birlikte, bulgari biiminde karar klnmtr.

Aada tartlaca zere, Antakyal oannesden hemen sonra yazan, ama M.. 2. yydaki Bulgarlardan bahseden Horenli Musa, Bukar biimini kullanr.48 Ermeni Corafyasnda Bugar ve Bokarn yannda, Bkar biimine de rastlanr.49 Bunlar Kafkaslarda yaamaktadr. Ayn yerdeki Bulgarlardan Hatip Zakharias Brgr diye bahsetmektedir.50

slam kaynaklar iinde, Ceyhn geleneinde bal olanlarda (bn Rsteh, Hudud, Gerdz ve Bekr) Bulkr biimi grlr. Dierleri ise tashihler hari tutulmak zere, ounlukla bn Fazlann verdii Bulghr biimini takip etmektedirler. dil Bulgarlarndan kalan sikkelerde de bu biim geerlidir. Bunlarla ada olan (10. yy) Hazarlar Bulgr, Ruslar ise Bolgar biimini kullanyorlard.51

Kelimenin yer ad olarak Orta Asyada zikrine gelince, slam corafyaclar u biimleri verirler: Burgur brgr- (Ykt52), Brgar (bn Rusteh53), Brar ve Prar (Hudd54), Burgar, Bargar ve Frgar (bn Havkal55), Frar (stahr56), Burgar ve Fargar (Makdis57). Bunlar bir blgenin, kentin ve rman ismi olarak geerler. Bu ksmn ayrntlarna ikinci

47 TRYJARSKI: a.g.e., 160.

48 MOSES KHORENATSI: History of the Armenians, ng. ev. Robert W. Thomson,

(Cambridge London, 1978), 135-136. 49

IRAK AHARHACOYC: The Geography of Ananias of irak (Aharhacoyc), The Long and Short Recensions, ng. ev. R. H. Hewsen, (Wiesbaden, 1992), 55. 50

Kroly CZEGLDY: Pseudo-Zakharias Rhetor on the Nomads, Studia Turcica, yay. L. Ligeti, Budapest, 1971, 137. 51

ZIMONYI: a.g.e., 35-36. 52

Ramazan EEN: slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. Bask, (Ankara, 1988), 142. 53

Vasiliy V. BARTHOLD: Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. H. Dursun Yldz, (Ankara, 1990), 71. 54

BARTHOLD: a.g.e., 71; Hudd al-lam. The Regions of the World, yay. V. Minorsky, (London, 1937), 71. 55

EEN: a.g.e. 215, 228. 56

BARTHOLD: a.g.e. 71.

21

blmde temas edeceiz. Horenli Musada Orta Kafkaslar silsilesinin ismi olarak geen Parkhar da burada anmalyz.58

Bunun dnda, in kaynaklarndaki baz kavim adlarn Bulgar kelimesiyle ilikilendiren bilim adamlar olmutur. D. D. Sslov ve N. Staniev, in yllklarnn ilk kez M 541 ylnda Hun birliinin bir boyu olarak zikrettikleri Bu veya Bu-Dziong kabilesinin Bulgar olabileceini dile getirmilerdir.59 M 2. yyda Hun devletinin batsnda ismi geen Po-le halknn ismi de Staniev tarafndan Bulgar isminin bir biimi olarak nitelenmitir.60 Hollandal lim de Groot ise MS ilk yyda geen Pu-ku kavim adn Bulgar kelimesinin ince telaffuzu olarak grmtr.61

2. Etimoloji Teklifleri

Bulgar kelimesi byk merak uyandrmtr. Ancak erken dnemden kendilerinden aklayc bilgi gelmemesi, ge dnemdeki eserlerin de yukardaki rneklerin cinsinden izahlar sunmas sebebiyle, tamamen kendi tahminlerimizle ba baa kalyoruz. Bu kelime hakknda muasr tarihiler ok erkenden teklifler yapmlardr. Bulgar aratrmac imanov daha 1903 ylnda bu nerileri olduka uzun, iki say yaynlanan bir makale iinde birletirmek ihtiyac hissetmitir.62 Burada kendi nerisini sunan imanov, Volga + ar eklinde bir aklama getirmitir. Yakn zamanlarda dier bir Bulgar tarihi olan Todorov-Bemberski mevcut teklifleri derleyerek yeni bir

57 EEN: a.g.e. 249, 262.

58 MOSES KHORENATSI: a.g.e., 135.

59 SISILOV: a.g.e., 14-15; STANEV: a.g.e., 13, 67.

60 STANEV: a.g.e., 30.

61 TZVETKOV: a.g.e., 57.

62 Ivan IMANOV: Ltimologie du nom Bulgare, Keleti Szemle, S.4 (1903), 334-363; S.5,

88-110.

22

makale iinde toplamtr.63 Bunlarn zerine son yorumlar ise Tatar lim Zekiev yapmtr. Todorov-Bemberskiden naklen, balca etimoloji nerileri unlardr:

- Bulgar bodun ad mukaddes kitapta ad geenlere veya tarihi ahsiyetlere dayandrlyor. Yafesin ve Nuhun oullarndan geliyor; Hazar ve Kumanlarn nderi Bulgariosun adndan geliyor; skit Bolgarn olunun adndan M., 127 senesinde olutuu biliniyor ve onlarn balarnda bulunan Blegerden geliyor...

- Bulgar bodun ad dier bodun adlarnn baka dillerden alnarak tercmesiyle olumutur: Bolgar/Bulgar anlam bakmndan begur/bagur (Bakurt) be uur; bul- Bulgarca be, -gar ugor.

- Bulgar bodun ad baz yer adlarndan tretilir. Volga/Bulga nehrinin adndan geliyor. Bolga-ar dil halk; Bolgar, Bug, Bucak, Bolgaray, Bolkarda yer adlarndan tryor.

- Etimoloji eski Bulgarlarn yaad yere dayanlarak yaplyor: Bolgar yksek dalar veya yksek ky; blgaron (Osete) dalarn eteklerinde yaayan insanlar; bulag-er nehir insanlar, vs.

- Etimoloji eski Bulgarlarn sosyal zelliklerine dayal yaplyor: Bolgar asi, isyanc veya Bulgar zenginlik derecesine ulaan kii; Bolgar okumu kii, bolga-ar samur avclar, Moolcada bulga samur; bolgar ehir sakini, nk balg ehir (Todorov-Bemberskinin kendi nerisi bu sonuncusudur; tercih sebebi de Bulgarlar gebe grmeme istei gibidir).

63 Hristo TODOROV-BEMBERSK, Opt tematieskih sistematizatsii sutestvuyutih

etimologii etnonima bulgarin Linguistique Balkanique, XXXI/3-4, 1988, 175-219.

23

- Etimolojiye gre, Bulgar bu bodun adn tayanlarn geldii kkenin karmak olmasn yanstyor. Bulgar Slav ve Trklerin karm, bolg- yerini deitirmek.

- Bulgar bodun ad totem kkenlidir ve totem anlam tayor. Bulgar aa sansar, samur, kurt srs, mecazen askeri topluluk.64

Bu teklifleri sraladktan sonra, hemen btn etimolojilerinde olduu gibi, -ar ekine dikkat eken Zekieve gre, Bulgar kelimesi nehir insan demektir: bolga (volga) ar. Zekiev, isimleri iin sub + ar su halk nerisini yapt Suvarlarla Bulgarlarn komuluuna dikkat eker.65

Yine son dnemin bilginlerinden Valeri Stoyanova gre bul- < bl- kk adam anlamna gelmektedir; -g ve ar ise oul belirtiyor. Macar, Bayer vs. ayn biimdeki paralel rneklerdir.66 D. . Dimitrova gre ise Bulgar kelimesi gl demek olan baladan kaynaklanyor; Sanskrite bal kelimesi de ayn anlamdadr.67 Ancak bunlar delili olmayan tahmini nerilerdir ve her kelimenin her dilde etimolojisinin mmkn olduu gereinden hareketle, fazla bir geerlilikleri olmasa gerektir.

Z. V. Togan da ok ilgin ve akla yatan bir neri sunmaktadr: bel-gur Be Our.68 Ona gre, Reidddin Ouznamesinde geen Ulu Balaur ifadesi69 bundan esinlenmi olabilir.

64 Mirfatih Z. ZEKEV: Bulgar-Tatarlarn Etnogenezi ve Genel Gelime Aamalar Trkler,

C.II, 427-428. 65

ZEKEV: a.g.m., 277-278. 66

TZVETKOV: a.g.e., 58. 67

TZVETKOV: a.g.e., 58-59. 68

TOGAN: a.g.e., 155. 69

Metinde ; balaur biiminin inas Togann teklifidir. Bkz. Zeki V. TOGAN: Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, (stanbul, 1972), 22, 87.

24

Bugn tm dnyada en muteber neri, ounlukla Nmethe mal edilen, ancak bilindii kadaryla ilk Tomaschek tarafndan ne srlen ve ardndan Vmbery tarafndan desteklenen bulga- bulamak, karmak fiil kknden getirilen etimoloji giriimidir.70 Ancak, eseri Tomascheke gre ge tarihli olsa da, onun ve Vamberynin ada olan Kazanl alim Mercnnin de ayn fiil kkne dikkat ektiini vurgulamamz gerekir.71

Nmethin yapt ey, 1930 ylnda yaynlanan nl eseri Yurt Tutan Macarln Oluumunda bu karmay bir sisteme balamak, tarihi olarak aklamak olmutur. Ona gre, Attilann oullar yenilip geri ekilirken, doudan da Ourlar geliyorlard. Bu Hunlar ve Ourlar kartlar ve ortaya yeni bir topluluk kt. Bu halka kark, melez anlamnda Bulgar dendi. T. Tekin buradaki dil zorluuna dikkat eker ve etken ve geili bir fiilden elde edilen bulgarn kark deil, kartran anlamna gelebileceini syler.72 Ancak Nmeth, Tekinin bu uyarsndan ok nce kark manasn terk etmi ve kartran zerinde karar klmtr: syanc, kargaa karan topluluk.73 Bunu sonraki dnemin kazak kelimesi ile karlatrabiliriz. Sonuta, her iki neride de k noktas ayndr: bula-.74

Ancak buradaki tutarszlk kaynak fiilin geili veya geisiz olmasnda deil, daha ok tarihi zeminde gzkmektedir. ncelikle, aada ksaca greceimiz zere, bu nerilerde doudan gelen Ourlarn ak kimlii verilmez. Eer kastedilenler Kutrigur ve Utrigurlar ise, bunlar zaten Hun tebaas idiler. Byle sonradan, geri dnen Hunlarla kartklarn dnmek mantksz olur. Eer doudan gelen boydan (aslnda iki: Onour ve Sar

70 Bkz. S. A. ROMAOV: Bolgarskie plemena Severnogo priernomorja v V-VII vv.,

Archivum Eurasiae Medii Aevi, VIII (1992-1994), 207-208. 71

ahabeddin MERCN: Mustefd al-Ahbr f Ahvl-i Kazan ve Bulgr, Kazan 1897 basmnn tpkbasm, C.I, (Ankara, 1997), 11. 72

TEKN: Tuna Bulgarlar, 63. 73

ZIMONYI: a.g.e., 38. 74

bula-: to stir (a liquid etc.), confuse, disturb (someone), produce a state of disorder bkz. Gerard CLAUSON: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, (Oxford, 1972), 337.

25

Ourlar) bahsediliyorsa, bunlarn Hunlara kar dostane davran hakknda bir verimiz yoktur. Hatta Sar Ourlarn Hun boyu veya tebaas Aaerilere saldrp hezimete urattklarn biliyoruz.75 En nemlisi de, gerekten bir karma, ihtilat hadisesi gereklemi olsa bile, elimizdeki zaman aral (en fazla 17 yl; evrensel tarihe gre Bulgarn ilk zikri olan 480 ile Ourlarn geli tarihi olan 463 aras) hibir ekilde byle bir etnik sre iin yeterli deildir. Ayrca, kelimenin ok eski zamanlarda getiinin delilleri ok daha kuvvetli gzkmektedir. Bunlar aada inceleyeceiz.

Bulgarln ortaya knda deiik kavimlerin karmasna dayanan bulgamak teklifi her halkarda yetersiz ve sonusuz kalyor. Karmalarda istisnas grlmeyen iki kaide gze arpyor: Birden fazla boyun olduu yerlerde nc veya kaanl boy tm birlie ismini veriyor; dierleri bunu st isim olarak benimsiyor, kendi isimlerini ise muhafaza ediyorlar. 8. yy banda Orhon yaztlarnda isimleri hi gemeyen Kpaklarn 10. yyda neredeyse Trk dnyasnn yars haline gelmeleri bu ekilde aklanabilir. Dierinde ise ikili birlikler grlyor ve henz tam zlmemi de olsa Kengeras (Kenger ve As) gibi rneklerde bu usul srdrlyor. Bununla birlikte, nihai olarak bunlardan birisi tercih ediliyor. rnein Macar-Onour birliinde etnik tektrlleme sreci sonunda oluan yeknesak halk kendisinde Macar ismini korurken, baka halklar onlar adlandrmak iin Onour (Hungar, Venger, vb.) biimini kullanyor.76 Ayn ekilde Avar-Hun birlii Avar ismi altnda biliniyor.77

Bulgar kelimesi hakkndaki Bulgamak Teorisi bylece mesnedini yitirmi gzkyor. Hatta bulga- fiilinin rol ve varl dahi sorgulanmak durumundadr. Orta Asyada -gar ile biten pek ok yer ad vardr: Baar, vaar, Cargar, Abgar, Vazgar vb. Bu isimler ak ekilde randir, fakat bu son ek veya kelimenin de ran olduu veya ran dillere mnhasr olduu

75 Peter VCSYye gre Hun devletini Ourlar ykmtr, bkz. Hunlar Avrupada, Attila ve

Hunlar, yay. Gy. Nmeth, ev. . Batav, (stanbul, 1962), 136. 76

RSONYI, a.g.e., 119. 77

Kroly CZEGLDY: Turan Kavimlerinin G, ev. G. Karaaa, (stanbul, 1999). 95-100.

26

anlamna gelmez. uvaa Bulgar iin kullanlan palxar Ortak Trke balqar gibi bir biimden gelmi olmaldr. Buradaki -kar/-qar Ermeni Corafyasnda geer78 ve tarihte Bulgarlarn yaad yerde oturan gnmzdeki Kuzey Kafkasya Trk halk Balkarlarn ismi de unutulmamaldr. Trabzon ve Adanada Bulgar ismiyle balantl gzken iki damzn ismi de byledir.

Bu yzden, asli biim Balkar/Bulkar olmaldr, nk k < g geii Trkede pek grlmez. Bu iddiay destekleyecek ekilde dier Trk topluluklarnda k/q biimini koruyan boy adlar grlmektedir. rnein Eski Uygurlardaki Sqar, (H)uturqar, Yabutqar ve Yalaqar.79 Bu yzden, Orta Asyadaki yer isimlerine bakarak Bulgar kelimesine de pein olarak ran bir atf yklemek acelecilik olur. ncelikle, -ar ile biten bodun isimleri Trkede zaten ok yaygndr ve en kolay bu dilde aklanrlar: Yukardaki rneklere ilaveten Avar, Hazar, Macar, Avar, Kacar, vb. Hatta bu eke dayanarak Afganistandaki Belh kentinden bizzat Bulgar getirme teebbsleri dahi mmkndr: Balkh + r.

78 IRAK AHARHACOYC: a.g.e., 55. Yukarda getii gibi, Ceyhn geleneine bal kimi

slam kaynaklar da bu biimi kullanr. 79

GOLDEN: Trk Halklar, 127. Uygurlarn anayurdu byk ihtimalle Ourlarn komuluundayd ve her ikisi de bir dnem Tieh-l birliine dahildi (GOLDEN, a.g.e., 128). Bizzat bunlarn isimleri arasndaki armlar henz tam zlm olmaktan uzaktr. Bu isimleri alakasz gren aklamalar tatmin edicilikten uzaktr. Her iki Trk topluluundaki qar ve gur soneklerine bakan birisi aralarnda bir alaka iddia edebilir (bu iki biim bile almak

27

B. BULGARLAR VE BULGARLAAN KAVMLER

1. Bulgarlarn Grld lk Yerler

Yukarda belirttiimiz Latince halklar eceresinden sonra, kronolojik olmak bakmndan Bulgar kelimesi ikinci kez 6. yyda geer. Sryani yazar Hatip Zakharias, 555 yl civarnda Kuzey Kafkasyada Hazar Kaps civarnda yaayan Burgarlardan haber vermektedir.80 Kendilerine mahsus dilleri olup, ehirleri bulunan bu halkn Bulgarlar olduunda phe yoktur.

Antakyal Ioannes, Bizans mparatoru Zenon (474-475 ve 476-491) dneminden bahsederken, 482de Bizansn Bulgarlardan Gotlara kar yardm istediini syler.81 Bu, tam ekliyle Bulgar kelimesinin ilk geiidir. Ayn yzylda, Ioannesden hemen sonra yazan Ermeni Horenli Musa (Moses Khorenatsi) ok eskilerden bahseder. Horenli, Sryani Mar-Abbas-Katinaya dayanarak, M 2. yyda Kafkaslarn kuzey eteklerinde ve Kuban nehri boylarnda, silsilenin ortalarnda yaayan Bulgarlar anlatr: (Ermeni kral Val-Arak) Kuzeye, Taykdaki Parkhar (dan)n eteklerine, yamurlu ve sisli ormanlk ve bataklk blgelere doru dnd... Dalarn iindeki iki dz ve aal yeri avlak olarak dzenledi... Orada kuzey ovas ile byk Kafkas dann eteklerinde ve gneydeki dadan byk ovaya doru inen uzun ve derin vadilerde oturan yabanc barbar rk toplad. Onlara haydutluu ve ktalleri brakmalarn ve kraln emir ve vergilerine tabi olmalarn emretti ve bir dahaki sefer grdnde zerlerine mukabil kurumlaryla birlikte nderler ve prensler atayacan syledi. Ve onlar bilge kimseler ve nezaretilerle birlikte brakt. Kendisi ise bat ordusunu terhis ettikten sonra, eskilerin

gzkmektedir. Kr. sungur / sunqar). Tarihi bir aklama getirmek imdilik zor olmakla birlikte Kafkasl Utrigur ve Uygur (H)uturqar boylarnn isimleri karlatrlabilir. 80

CZEGLDY: a.g.m., 137; ZLATARSK: a.g.e., 72. 81

ZLATARSK: a.g.e., 81.

28

Aasz ve Yukar Basean adladklar, fakat sonra Vendur Bukar kolonisi Vund buraya yerletikten sonra onun ismine binaen Vanand denen, aray hududundaki otlu ayrlara doru indi.82

Kaynan yayncsna gre, kuzeydeki yabanc barbar rk, tpk bu bahsin hemen aasnda geen Bukarlar gibi, Bulgarlardr.83 Basean isminden, Bulgarlardan bir ksmnn imdiki Kars evresine yerletiklerini ve buraya kendi isimlerini verdiklerini anlyoruz. Bu g ise ksa bir sre sonra, Val-Arakn olu Arak zamannda olmutur. Kafkas dalarndaki Bulgar lkesinde kan bir kargaann ardndan bunlarn bir ksm ayrlm ve sz konusu yerlere yerlemitir.84

Bu haberde irdelememiz gereken bir ey de Taykdaki Parkhar dadr. Bu kelimelerin birer zel isim olduu ve Kafkasya dalk blgesini ifade ettii aktr. Birinci kelimenin sonundaki ky Ermenicede ayn zamanda yer ve blge anlam veren oul eki olarak grmemiz gerekir. Tay ise ak ekilde dadr (kr. Tavlu kelimesi, sadece buradaki Trk unsurlarn deil, Kafkasllarn ortak kltrel-etnik ismidir). Yani Kafkas silsilesindeki Parkhar adl bir dadan bahsediliyor. Bu haberin hemen ncesinde Val-Arakn kuzeye Acara (Egeria) lkesinden gittii syleniyor. Dolaysyla Parkhar dann olduu yer Orta Kafkaslardadr. Bugnk Karaay-Balkar Trklerinin etnik blgesine, dzlk ve ayrlklar hesaba katarsak, muhtemelen eenistana doru bir uzantya tekabl eder. Bu dan ismi de Bulgardan baka bir ey olmasa gerektir. Eer Horenlinin kayna olan Sryanca eser, tpk Zakhariasn Kilise Tarihi gibi byk ihtimalle bir Orta Farsa nshaya dayanyorsa, yani yazmada l ve r nszleri ayrlmyorsa,85 bunu anlamak kolaydr.

82 MOSES KHORENATSI: a.g.e., 135-136.

83 MOSES KHORENATSI: a.g.e., 135, dn.6.

84 MOSES KHORENATSI: a.g.e., 145.

85 bkz. CZEGLDY: a.g.m., 140.

29

Burada ok artc bir haber verilmektedir. Ortadouya doru en eski Trk glerinden biri olarak Bulgar ve Vanandlarn M.. 149-127de Kars ve Pasin ovalarna gn gren Togan86 ile dier birka lim haricinde, Horenlinin bu haberi zaman elikili olarak grlr ve tarihi bir kymet verilmez.87 Eski devirlerde olmadklar halde, mevcut kavimlerin eskiden de var olarak gsterilmesi, hatta bunlarn atalarnn Hz. Nuhun torunlar arasnda saylmas yaygn bir Ortaa uygulamas olduu iin, Horenlinin haberi zayf kabul edilmitir. Ancak yukarda geen Hatip Zakharias da ayn yerde yaayan Bulgarlardan bahsetmektedir.

Horenlide geen haberin bilim evrelerinde reddinin pein bir hkme dayandn belirtmemiz gerekir. Buna gre, 1837 ylnda Zeuss tarafndan balatlan bir gelenee binaen,88 Bulgarlar Ourlardr; bunlar da Avrupaya Asyadan Hun devleti ykldktan sonra gelmilerdir; dolaysyla Priskusun Our topluluunun Asyadan gelii iin verdii 463 tarihinden nce burada Bulgar varl dnmeye imkn yoktur. Bu yzden, Bulgar kelimesinin ilk geii Antakyal Ioannestedir ve 482 tarihini gsterir.

Bu nyarg tamamen ispatlanmam fikirler zerine kuruludur. ncelikle, aada geecei zere, Bulgarlar ile Ourlar arasndaki balant henz zlm olmaktan ok uzaktr, dolaysyla bunlarn kaderlerinin balangcn telif etmenin gerei yoktur. Bu ikisini birbirinden ayrnca da Kafkaslarda erken bir Bulgar varl dnmek iin bir engel kalmaz. Latince ecere ve Horenlideki haberler buna imkn salar.

kinci olarak, kendi lkesinin komuluunda olup, kendi yaad yerlere kadar uzanan gelimeleri anlatan ve kendi blgesinden yazl kaynaklar kullanan Ermeni yazar Horenli Musa, en az rivayetleri ve

86 TOGAN: Umum Trk Tarihine Giri, 168-169.

87 rn. ROMAOV: a.g.m., 208.

88 ROMAOV: a.g.m., 211.

30

dedikodular kayda geiren Antakyal oannes kadar, ama gerekte ondan fazla itimad hak etmektedir. Onun verdii dier bilgilere gvenip Bulgarlar hakknda sylediklerine inanmamak keyfi bir tercih olur. Dolaysyla, M bir tarihte Kafkasyada Bulgarlarn varl gz ard edilemeyecek bir ihtimal, belki de tarihi iin bir gereklik olarak durmaktadr.

Byle eski bir tarihte bu kadar batda Trklerin olamayaca eklindeki acele itirazlarn ise bugn bir hkm kalmamtr. Bu konuda en isteksiz davranan Sinor bile Eskia kaynaklarnda geen baz kavim isimlerinin bizzat Trk kelimesine iaret ettiini kabul etmektedir.89 almamzn son blmnde Dou Avrupadaki Hun ncesi Trk topluluklar zerinde ksaca durulacaktr.

Ayrca, efsanevi bilgilerle skit lkesinin ilerinden gelen kardelerden biri olarak Bulgariosu zikreden Bar Hebraus dnda, maddi tarihten bahseden hibir kaynak Bulgarlarn gnden bahsetmez. Bu ya onlarn yerli olduklarn, ya da M.. ok erken bir tarihte gelmi olduklarn gstermektedir.

Ermeni yazar destekleyen bir baka haber, resmi olarak kabul edilen tarihten tam 150 yl ncesinde, 334 ylnda, anonim bir Latin yazmasnda geer. Burada Ziezi ex quo Vulgares ifadesine rast gelinir.90 Buradaki Ziezi ak ekilde eenleri gstermektedir. Buna nceki blmde deinmitik. Vulgares ise Bulgardan baka bir ey olamaz. Horenlinin Bulgarlar iin gsterdii yurt da Kafkaslarn kuzey eteklerini iine alan blgedir.

89 Denis SINOR: (Kk) Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl, ev. Talat Tekin, Erken

Asya Tarihi, der. D. Sinor, stanbul, 2000,385. 90

TRYJARSKI: a.g.e., 160.

31

eenistan balantsn Ermeni kaynaklar da gsterir. M 2. yyda Ermeni kral Val-Arakn muhatap olduu ve Kars-Artvin yresine getirip yerletirdii kimseler Vendur Bulgardr. Ayn yerde ayn halka, bir baka Ermeni kayna olan irakl Ananiasn Ermeni Corafyasnda Okhontor Bkar olarak rastlarz.91 Tarihilerin hemen tamam bu ikinci kelimede byk Bulgar boyu Onour/Onounduru grmektedir,92 ancak Mesdde geen (Vulundur) biimi ak ekilde Ermeni kaynaklarn desteklemektedir. bni Kalbnin verdii (Uluundur) biimi de buna yakndr.

Ne Ermeni, ne de Arap alfabesinde sondaki iki sessizin arasna u seslisi koymak zorunda deiliz. Bu tercih tamamen, Bizans kaynaklarndan iyi bildiimiz Onoundur okunuunun bu biime de tatbik edilmesinden kaynaklanmaktadr. Mesela, Mesud pekl Velender veya Valandar diyor olabilir. Bu ise, imdiki eenistan snrlar iinde kalan, Hazar dneminin nemli kentinden biri olan Belencer/Balancar artrmaktadr. Kimi limlere gre bu ayn zamanda dil Bulgarlarnn bir boyu olarak geer ki,93 daha sonra Mslman olan bu Bulgarlarn, tabi olduklar Hazar devletine 8. yyn ilk yarsndaki youn Arap saldrlar yznden yurtlarn terk edip kuzeye gittikleri eklindeki savlara delil olarak gsterilir.94

Erken dnem Bulgar yurdunu Kafkaslarda aramamz gerektiini 10. yyn ilk yarsnn slam tarihisi Mesd de sylemektedir: Bulgarlar Trklerden, Bizansn dousundaki... Valandariyye denen gebelerdendir.95 Btn bunlar, Bulgarlarn Hun gnden ok nce Kafkasyada bulunduklarn, dolaysyla bir (Bat) Hun topluluu olmadklarn gstermektedir.

91 RAK AHARHACOYC: a.g.e., 99.

92 GOLDEN: a.g.e., 82-83.

93 ZIMONYI: a.g.e., 49. dildeki boyun ismi Barancardr. Blgenin yerli ve eski Trklerinden

olan Baranlar olmalar daha muhtemel gzkyor. Belencer ilgisi kesin olmayabilir. 94

ZIMONYI: a.g.e., 75, 78, 180; V. F. GENNG - A. H. HALKOV: Ranne bolgar na Volge, (Moskova, 1964), 74. 95

EEN: a.g.e., 57.

32

Horenlideki habere itibar eden Stanieve gre, Byk Hun hkmdar Mao-tung Kafkaslarn kuzeyine bir Bulgar ordas yerletirmitir. Bunlar bir sre sonra gneye gen ve Mar-Abas Katinann haber verdii Vanand Bulgarlardr.96

2. Utrigur ve Kutrigurlar

Kaynaklarda erken Ortaada Bulgarlarla zdeletirilen iki nemli topluluk vardr: Ut(r)igur ve Kutrigurlar. Sondaki -gur ekine dayanarak bunlar Our birlii iinde grmek alkanlk haline gelmitir;97 ancak kaynaklar bu iki topluluun Ourlardan ok nceleri de Kafkaslarda olduklarn sylerler. Glerine dair bir rivayet bulunmad gibi, ittifakla yerli halklardan olduklar belirtilir. Mesela Prokopius, Utrigurlarn Azak kylarna geldiklerinde (buraya yayldklarnda) Gotlarla karlatklarn syler.98 Hunlar Gotlarla karlatklarnda etin bir savaa tutumu ve Gotlarn her iki kolunu da datmlard. O tarihten sonra sadece Krmn ilerinde baz Got topluluklarnn kald biliniyor. Bu durumda, Utrigurlar Hunlardan sonra gelmi olamazlar. Ya Hun birlii iinde en ge 375 yl civarnda burada idiler, ya da daha nce gelmilerdi.

Nitekim Prokopius, (Azakn dousunda) yaayanlara eskiden Kimmerler denirdi; imdi Utrigur deniyor99 ifadesiyle ve onlarn hibir yere gmedikleri vurgusuyla, aslnda Utrigurlarn blgeye Orta Asyadan yeni

96 STANEV: a.g.e, 20-25.

97 NMETH: a.g.e., 86-87: Kutrigur iin yle bir ters gei nerir: Quturur < *Toqur(o)ur <

toqur dokuz. Utrigur ise daha basittir Uturur < utur/otur otuz. 98

ZLATARSK: a.g.e., 63. 99

ZLATARSK: a.g.e., 60. Kr. Mcmel at-Tevrih: Bulgarlarn ve Burtaslarn babas olan (Yafesin oullarndan) yedincisinin ad Kemr idi. (EEN: a.g.e., 30). Kemrnin oullar vard. Bunlardan biri Bulgard. (a.g.e., 34). Burada, Bizansllarca Utrigurlara atfedilen

33

gelen kavimlerden olmadn sylemektedir.100 Kendisi bozkrdaki etnik hareketlenmelerin farkndadr ve gle gelenleri bildirmektedir. Utrigurlar ve onlarn akrabalar ve dildeleri olan Kutrigurlar hakknda ne Prokopiusda, ne de bir baka kaynakta sonradan geldiklerine dair bir ibare bulunmuyor. stelik Prokopius, bir baka yerde yine blgedeki hareketlenmeleri anlatrken Utrigurlarn anayurtlarnda kaldklarn, bir yere ayrlmadklarn syler.101

Bundan Kuzey(bat) Kafkaslarn imdilik bilmediimiz bir zamandan beri Utrigur, dolaysyla da Kutrigur adl Trk topluluklarnn yurdu olduu sonucu kar. Bizans ve slam kaynaklarnda Bulgar ve Utrigurlarn Kimmerlere balanmasnn corafi ardllkla ilgili olduu ne srlebilir; ancak ayn corafyay paylaan dier kavimlerin (Alanlar, Kasoglar -erkesler-, Serirler vs.) Kimmer balants kaynaklarda bu ekilde srarla sz konusu edilmemektedir.

Bu iki boyu Kafkaslarn ve Ortadounun yerlisi kabul etmek iin ipular vardr. Bugnk Gney Azerbaycann eskiadaki sakinleri Kut/Gut adn tayan bir halkt. Bunlarn hemen kuzeyinde de Uti102 adl, ayn soydan, ayn dilden bir baka halk vard. Kk itibariyle bunlar birbirinden tam ayramyoruz. Bunlarn dili Trkenin de mensup olduu bitiken diller snfndan olup, kelime hazinesi artc ekilde Trke iermektedir. Hatta bir Kut kralnn ismi, aynen 9. yydaki nl Tuna Bulgar han gibi Kurumdur.103 Kutilerdeki ilah ismi Kiur Ermeni kaynaklarnda gre Kafkasya Hunlarnn tanrs olan Kuar artrmaktadr.104 Bu Kutlarn Kutrigurlarla ilikili olmas muhtemeldir. Uti ile Pliniustaki Utidors ve sonraki Utigur boy

gelenek sonraki Bulgarlama srecinde umumilemi, oradan slam bilimince alnm gzkyor. 100

te yanda, aklanmas gereken bir mesele olarak kr. Ortaa Uygur boyu (H)uturqar. 101

ZLATARSK: a.g.e., 83. 102

Bu kavim Togann ilgisini ekmitir. Utileri Udh ile balayp oradan Uza ular. Bkz. Umumi Trk Tarihine Giri, 169-170. Ayrntl bir inceleme iin bkz. Giyaseddin GEYBULLAYEV: Azerbaycan Trklerinin Teekkl Tarihinden, (Bak, 1994), 43-47. 103

Kemal BALKAN: Eski nasyada Kut (veya Gut) Halknn Dili ile Eski Trke Arasndaki Benzerlik, Erdem, VI/16 (Ocak 1990), 35; GEYBULLAYEV: a.g.e., 52.

34

adlarnn ilikisine dikkat eken Geybullayev bunlar alakal grr.105 Bu alakay Kuti ve Kutrigurlara geniletmesi beklenirdi.

1680 tarihli olup, bugn elimizde sadece Rusa bir tercmesi bulunan, bu yzden de ilim leminde itibar grmeyen Cafer Tarihi adl Bulgar-Tatar yazmasnda da Bulgarlarn atas olan topluluklar iinde Khot ve Utilerden bahsedilir; buna karlk dier kaynaklarda bolca geen Utrigur ve Kutrigurlar burada gemez.106

Ortaada Karadeniz boylarnda, Eskiada ise Azerbaycanda isimleri daima birlikte geen, dilleri Trke olan, stelik de Bulgar lehesi zellikleri tayan bu iki topluluun isminin, bir de mahiyeti ne olursa olsun byle bir kaynakta ift olarak gemesi, zerinde durulmas gereken bir noktadr. Menanderosa gre bunlar karde idi; yneticileri farkl ama dilleri ayn olan iki ayn halk idi. stelik sonraki kader birlii dneminde Bulgarlamalar dnda, kken olarak Bulgarlar ile balantlar gzkmemektedir.107

simlerine gelince, her iki kavmin isminde de ilk ksmlar Azerbaycandaki iki mukabil Eskia halknn ismiyle uyumaktadr. Ortadaki -r sessizini Trke oul eki olarak grmek durumundayz.108 Sondaki -gur ise, nceki blmde incelediimiz zere, lke olsa gerektir.109 Kutrigur:

104 GEYBULLAYEV: a.g.e., 51.

105 GEYBULLAYEV: a.g.e., 45.

106 MAN BAKH: Cafar Tarihi, heyet yayn, (Orenburg, 1993), 10-14.

107 Kutrigur ve Utrigurlarn yerlerini ve tarihi rollerini iyi tehis etmesine ramen, Zlatarskinin

bunlar srasyla Altziagiri ve Onour olarak tehis etmesi (a.g.e., 69-70) Nmethin tm-Ourcu aklamasyla kyaslanabilir ve kabul etmek zordur. Burmovun Zlatarskiye ynelik zellikle Bulgar ve Kutrigur-Utrigur olgularn birletirmesi zerine eletirileri Romaovun hcumuna uramtr. Bkz. ROMAOV: a.g.m., 213-216. 108

Omeljan PRITSAK: Die bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, (Wiesbaden, 1955), 75, n-Bulgarcada oul eki olarak ryi grr. 109

Tekin gur ekini budun adlarnda kullanlan Altayca gir sonekinin bir biimi olarak grr (Tuna Bulgarlar, 66). Bu ikinci biim yir yer, lke, yurt kelimesiyle ilgili olmaldr, kr. Ouz Yregir reglerin yurdu, Hun Altziagir Alakn memleketi (kr. Alzeco, 7. yyda talyaya

35

Kutlar Yurdu; Utrigur: Utiler Yurdu. Memleket isminin bodun ad olarak kullanlmas Trk geleneinde yaygndr ve tabiidir. lkenin ve lkedeki halkn ismi ayn olduu gibi, hkmdar ve o topluluktan bir fert de ayn ismi tayabilirdi: (kr. Urus Qaan, Kpak Melik, vd.). Dede Korkutun dili bunu aka gstermektedir. Ouz hem lkenin, hem de halkn ismidir. Bu halktan herhangi birisi Ouzdur. Ouz Han bu halkn efsanevi atasdr. Hanlar han Bayndr Handr; ama bu ayn zamanda Bayndr boyunun ismidir. Bu boyun yurduna da kukusuz Bayndr deniliyordu. Belencer kelimesinin yer ve topluluk ismi olarak gemesi de buna dier bir rnektir.

Grnen o ki, Hun gc ktkten sonra oluan siyasi bolukta bu iki topluluk Kafkaslar zerinden ilerlemi ve ndeki Kutrigurlar Azak denizinin hemen kuzeyindeki dzlkleri igal etmilerdir. Bu, bozkrdaki vazife taksimi uyarnca, Bizansa akn srasnn Kutrigurlara gemesi demek olmutur.110 Bundan sonra onlar sk sk Bizans topraklarnda grrz.

Utrigurlar Kuban ve Don nehirleri arasndaki genin asnda kalmlar, batlarndaki akrabalarnn baarlarn kskanmalar ve Bizansn oyununa gelmeleri yznden, sk sk Kutrigurlarla savamlardr. Bunlar Bizans toprana akn yaptklarnda, Utrigurlar onlar arkadan vuruyorlar, karlnda Bizanstan ykl bir mebla alyorlard.111 ustinianosun (527-

gen Bulgarlarn nderi). Her ikisi de, nihai kaynaklarn ayn kelimeden alm olabilen ayr birer kelime olmaldr. 110

Yukarda bahsettiimiz Bizansa Hun sonras aknlar ve Uzun Duvarn yaplmas Kutrigur dnemi saldrlaryla alakaldr. Ancak kaynaklar Hunlar veya skitler iinde bu saldrlar tam olarak kimlerin (Hun kalntlar, z Bulgars veya Kutrigurlar) yapt konusunda fazla aklayc deildir. Hatta Slavlarn aknlarn, Zlatarskinin iddia ettii gibi yle erken bir dnemde Bizansa saldrdlarsa (a.g.e., 97), Trk aknlarndan ayrmak pek kolay deildir. Rsonyi: a.g.e., 90, Simonyinin grn takdir ile Kutrigurlarn 547den nce Balkanlarda gzkmediklerini ne srer. te yandan, Uzun Duvarn onlara kar neden yarm asr nce yapldn aklamaz. Nada KLAI: Povijest Hrvata u srednjem vjeku, (Zagreb, 1990), 12, Slav saldrlarnn 5. yy sonlarnda Bulgarlarla ittifak iinde balad fikrindedir. 111

Bu, Bizansn sk uygulad bir stratejisi idi ve bu stratejiye mrnn binyl gemesini borludur. Kr. Avarlarn (ve de Bulgar ve Slavlarn) 626daki stanbul kuatmasnn atlatlmas; ve Anadolu Trklerinin mttefiki olan Balkanlardaki Peeneklerin 1091 ylndaki Levunion savanda Kumanlarca yok edilmeleri. Zenonun 482de Bulgarlar daveti byk ihtimalle bu stratejinin balangc idi.

36

565) bir sre baaryla uygulad bu strateji daha sonra ters tepmi, iki Trk kavmi aralarnda anlaarak tarifeyi ykseltmeye ve paray aralarnda paylamaya balamlardr.112

3. Ourlarn Avrupaya Gelii ve Bulgarlar

Priskus tarafndan anlatlan bir vakaya gre Okyanus kysndaki ykselen sislerden ve insan yiyen kulardan (anka113) kaan Avarlar () Sabirleri () yurtlarndan srerek kendileri gelmiler; onlarda Our (metinde , aslnda olmal), Onour () ve Sar Our () adl kavimleri yerlerinden srmlerdir. Bunlar 463 ylnda stanbula eli gndermilerdir.114

Our burada ayr bir topluluk olmayp ortak isim olarak grlmeli; birliin iki boydan olutuu kabul edilmelidir.115 Bizans kaynaklarnn ortak ismi ayr kabile ismi olarak algladklar sanlyor. Ourlarn tarihte rolleri

112 Bkz. PROKOPIUS: The Secret History, yay. Richard Atwater, (Michigan, 1961), 40, 57.

113 Eski Yunan kltrnde anka kuu lmn simgesiydi (Hans W. HAUSSIG: pek Yolu ve

Orta Asya Kltr Tarihi, ev. M. Kayayerli, stanbul, 2001, 106). in vahametini gstermek iin, eer Priskusun kendisi deilse, baka birilerince buradaki mevzua eklenmi grlyor. 114

Tam metin yledir: Aa yukar bu sralarda Saragur, Urog (Our) ve Onourlar Dou Romallara eliler gnderdiler. Bu kavimler Sabirlerle yaplan harp neticesinde meskun olduklar yerlerden kartlmlard ve komu lkelerin topraklarn istila etmilerdi. Sabirleri Abarlar pskrtmlerdi. Abarlar ise okyanus kysnda oturan ve bir yerden denizden ykselen byk buharlarla sislerin, dier taraftan imdiye kadar duyulmam pek ok yrtc kuun (grifon) yaklamasndan kaan kavimler vatanlarndan kartmlard ki, bu yrtc kularn insan soyunu yiyip bitirmeden yok olmayacaklar sylentisi vard ve insanlar paralyorlard. Bu felaketler neticesi hareketlenerek komu lkelere hcum ettiler. Btn bu kavimler, hcumun iddetinden dolay mukavemet edemeden bulunduklar yerleri terk edip kayorlard. yle ki, yeni bir yurt arayan Saragurlar ilerlediler ve Akatir Hunlarna rastladlar. Onlar harple yenerek tabi kldlar ve zellikle Romallarn dostluunu kazanmak maksadyla eliler yolladlar. mparator elileri kabul etti ve hediyelerle memnun ederek geri gnderdi. Bkz. Ali AHMETBEYOLU: Avrupa Hun mparatorluu, Ankara, 2001, 125. 115

KAFESOLU: Trk Mill Kltr, 21. Bask, (stanbul, 2001), 198.

37

yoktur; ksa bir sre sonra ortadan kaybolurlar.116 Onour ismi ise srekli olarak geer117 ve baka uluslarn dilinde Macarlar anlatan Hungar kelimesiyle bugne kadar gelmitir.118

Kimi bilginlere gre Our kelimesi muhtemelen oklar, kabileler anlam ile, Ouzun r dilindeki mukabilidir: ok + (u)r.119 Kimi limler in kaynaklarnda geen Hu-chieh veya Wu-chieh gibi kelimelerde Ouru grmek istemilerdir, fakat bu kesin deildir.120 Ourlar byk ihtimalle Gney Sibirya kuandaki eski Ting-ling ve sonraki Tieh-l birliinin bir yesi idiler. Bu birlik Hun andan itibaren Moolistan merkezli Trk kaanlklarnn ba ars olmu, srekli isyan etmitir. Bu isyanlarn Gktrk devletini de sarst biliniyor. Bu birliin dier iki yesi Ouz ve Uygur Trkleri idi.121

116 Priskosdan sonra sadece 6. yydan Hatip Zakharias ve Muhafz Menander onlardan

bahseder. 7. yy balarndan Theophilaktos Simokattes, Gktrk kaannn szlerini naklederken onlar anar (GOLDEN: a.g.e., 81; kaann mektubunun en ayrntl incelemesi Czegldydedir, a.g.e., 115-134). Bu gayet tabiidir, nk Gktrkler bozkrdaki boy rgtlenmesini iyi biliyorlard ve genel konumalarda genel ismi anarlard. 117

rnein sadece 8. ve 9. yylardan Latin kaynaklar hepsi de Onourdan tremi yaklak 60 isim verirler (ZIMONYI: Bulgarlar ve Ourlar, Trkler, C.2, (Ankara, 2002), 613). Yunan ve slam kaynaklarnn da ayn lde altklar bilinmektedir. 118

ZIMONYI: a.g.m., 613; Prhistoire hongroise: mthode de recherche et vue densemble, Le Hongrois et lEurope: Conqute et Intgration, yay. S. Csernus - K. Korompay, (Paris - Szeged, 1999), 38-39. Zimonyi ve dierlerinin bu kelimenin Bat dillerine Slavlardan getii, birlik yelerinin kendilerini yle adlandrmadklar eklindeki dnceleri kabul edilebilir deildir. Arpad a Macarlar aknlarda bizzat Almanya, Fransa, hatta spanya ilerine kadar gidiyorlard ve Bat Avrupallar da onlar yaklak, araclk adaylar olan Orta Avrupa Slavlaryla ayn dnemde tandlar. Bu yzden, bir aracya ihtiyalar olmamtr. Ykt el-Hamevdeki bir kayt bunun bir z adlandrma olduunu aka gsterir. Yazar (13. yy balar) Mslman Macarlarla (metinde Bakurtlar) konumasnda unlar duyar: Bizim memleketimiz Kostantniyyenin tesinde, Frenklerden Hungar denen bir milletin lkesindedir. (EEN: a.g.e., 132). Kendisi bir Avrupal olmasna ramen eserinde Dou/slam stlah tercih ettiine kuku olmayan dris de benzer bir ipucu verir: Ruslar iki snftr... Dier snf ise Hungarya ve Katolikiye (Cesliye, Gthulie) lkelerine komudurlar. (DRS: Geographie ddrisi, yay. P. Amde Jaubert, C2, (Paris, 1840), 404; EEN: a.g.e., 120.). Fin-Ugor asll kitle ile Onourlarn Hazar idaresinde birarada yaadklar eklindeki dier kuram (ZIMONYI: Prhistoire hongroise, a.g.m., 39) daha inandrc gzkmektedir. 119

GOLDEN, a.g.e., 78, bu kkteki akrabalk manasna vurgu yapar. 120

GOLDEN, a.g.e., 75. 121

Ayrntl bir inceleme iin bkz. CZEGLDY, a.g.e., 19-20, 25.

38

4. Sar Ourlarn Asl ve Faaliyetleri

Kafkaslarn kuzeyine yerlemi olsalar da,122 bu iki boyun Kafkaslardaki, zellikle de dalk blgedeki etkisi snrldr. Yalnzca atein davranan Sar Ourlar (Rus vakayinamelerinde Ak Ourlar123) nce Dou Avrupann en eski Trk boylarndan Akatzirleri (Aaeri) yenip ardndan Bizans ile ittifak yaparak rana saldrmlardr.124 Ancak ertesi yzylda gelen Avar dalgas bunlar datm, nemli bir ksm kaarak imdiki Slovakya ve Gney Polonya civarna gitmi, orada kurduklar birlikle de Hrvat etnosunun temelini atmlardr.125

Moolca, Macarca ve Ortak Trkede sar anlamna gelen sar kelimesi, uvaada (ur) beyaz anlamna gelmektedir.126 Bu kelimenin bir dnem Our-Bulgar-Hazar blgesinde beyaz anlam verdiini, Don nehri boylarndaki Hazar kalesi Sarkelin ismi gsterir. Buras slam kaynaklarnda Beyz,127 Rus kaynaklarnda ise Belaya Veja olarak geer.128 Yani kentin isminde bir beyaz sfat vardr.129 Bu ise Sarkelin ilk hecesinde sakl olmaldr. Bu yzden, Sar Ourlar Ak Ourlar olarak grmek,130 bunun karsnda kara bodunu aramak gerekecektir131 (kr. Trgi Sar Trgi,

122 ROMAOV: a.g.m., 218.

123 Povest Vremmenkh Let po lavrentevskoy letopisi 1377 g., yay. D. S. Lihaev - B. A.

Romanov, (Moskova, 1950), 210. 124

TRYJARSKI: a.g.e., 170. 125

Bununla ilgili eserler olarak bkz. Osman KARATAY: Hrvat Ulusunun Oluumu - Erken Ortaada Trk-Hrvat likileri, (Ankara, 2000), zl. 133-152; Hrvat ve Srp Glerinde Our lgisi, Trkler, C.2, Ankara, 2002, s.591-597; In Search of the Lost Tribe - The Origins and Making of the Croatian Nation, orum, 2003, zl. 65-96. 126

TEKN: Tuna Bulgarlar, a.g.e., 64. 127

rn. Hudd al-lam, 162. 128

Mihail . ARTAMONOV: Hazar Tarihi, ev. D. Ahsen Batur, (stanbul 2004), 548-549, 552-553, 559, vd.; KURAT: a.g.e., 33. 129

Zaten Konstantinos Porphyrogenitus Sarkelin Hazarlarn dilinde beyaz ev anlamna geldiini aka belirtemktedir: De Administrando Imperio, s.183. 130

NMETH: a.g.e., 91, 106. 131

Bu tasnif veya adlandrma aksyk (asiller, beyaz halk) karsnda karasyk (ikinci snf) geleneine dayanyor olabilir. Fakat Kafesolu byle bir tabakalamay kabul etmez. Kara sfat daha byk toplulua, ak/sar ise kne iaret ediyordu (Trk Mill Kltr, 242-245). Gerekten de, Kafkaslarn kuzeyindeki yurtlarnda kalan ve muhtemelen z Bulgarlarn

39

Uygur Sar Uygur/Yugur, vb.). Kafesolu bir delile dayanmakszn Onourlarn kara bodun olmas gerektiini syler.132 Bunun delili ise Macarlarn kader arkadalar olarak Onour yerine erne Ugrdan bahseden Rus ana vakayinamesinden gelir.133

simleri gnmze kadar kalan Onourlarn aksine, stanbula eli gndermeden hemen nce Don nehri boylarndaki Akatziri (Aaeri?) kabilesini hrpalayan Sar Ourlar, haliyle Bizansn kkrtmas neticesinde Kafkaslarda rana kar baz harekatta bulunduktan bir sre sonra gzden kaybolurlar.134 Sadece 6. yydan Hatip Zakharias eski dnemleri anlatt kukusuz olan listesinde onlara yer verir.135 Bu topluluk byk ihtimalle Avarlarn nnden kaarak Galiya civarna gitmitir. Zira Rus kaynaklar bu blgede Bele Ugr Ak Ourlar adl bir kavimden bahseder. Bu kavmin faaliyetleri Konstantinos Porphyrogenitosun anlatt Herakleios dnemindeki Beyaz Hrvatlar136 ile birebir uyumaktadr. Dolaysyla, Sar Ourlarn 7. yy balarnda Hrvatln oluumunu balattklar ve kendilerinin bu etnik srecin banda olduu anlalmaktadr.

5. Onourlarn Asl ve Faaliyetleri

Onourlara gelince, bunlarn ismi bir nceki yzylda geiyor gzkmektedir. Albanlar Tarihi adl Ermeni kaynanda, ran hkmdar

esas ksmn oluturan Bulgarlara Kara Bulgar deniyordu. Hunlarn Orta Asyaya gm bir topluluuna da Akhunlar denir. 132

KAFESOLU: a.g.e., 198. 133

Povest Vremennh Let, 210. Fahreddin Mbrekahn listesinde geen Karaur adl Trk boyu da buna iaret ediyor olmaldr. GOLDEN: a.g.e., 191. eenin, a.g.e., 153, bu kelimeyi Kara-guz okumasna katlmak zordur. Zira listede hem Ouz, hem de Our kelimeleri ak ekilde geer. Ouzlarn ak-kara tasnifi ise szkonusu olmamtr. 134

TRYJARSKI: a.g.e., 170. 135

GOLDEN: a.g.e., 78. 136

CONSTANTINE PORPHYROGENITUS: De Administrando Imperio, 143, 147, 153.

40

apur zaman anlatlrken, Hun yurdundan Hun Honagur ifadesi kullanlr.137 Ancak, Hunlarn batya gt dnemi anlatan metinde geen bu kelime bir kii ismidir; rana akn yapan bir Hun komutan olduu anlalyor. Bunu Onour ile telif etsek bile, Kafkasyada olduunu dnmek zorunda deiliz. Hunlar Hazarn dousundan, Orta Asyadan da rana akn yapmlardr.

Yukarda getii gibi, Theophilaktos Simokattes, Onourlarn eskiden (Bakath) adl bir kentlerinin olduunu syler.138 Kafkasyada hem Onourlarn ismi eski zamanlarda gemez, hem de nemli olduu kesin olan byle bir kent bilinmez. Buna karlk pek ok bilgin bu kelimenin Soda olduunu, dolaysyla Onourlarn bir dnem Orta Asyada bulunduklarn dnmtr.139 Bu dnceyi, Priskosun yukarda geen haberi de destekler. Zekievin M 7. yydan beri var olduu bilinen Karadenizin kuzeyindeki Phanagoria kentini Onourlarla ilikilendirme nerisine140 imdilik katlmak zordur.

Ravenna Anonimi adl Latince yazmaya dayanan Romaov, Onogoriann Azakn dousunda olduunu syler.141 Genel kanaat, Onourlar Kuban boylarna yerletirmektedir. Ancak bir tarihi olay bunu zorlatrr: Bat Avrasya bozkrlarnda Onourlarla birlik halinde, Hazar bals olarak yaayan Macarlar, 9. yydaki Peenek saldrlar sebebiyle yurtlarn brakp batya gmlerdir. Peenekler Orta Asyadan batya Hazarn kuzey sahilleri boyunca gemi olamazlar. Burada gl Hazar devleti ve de bakenti Etil vard; Peenekler de onlara dmand. Hazar mttefiki Ouzlarn sktrd Peenekler daha kuzeyden, Hazar ve dil Bulgar

137 MOVSS DASXURANCI: The History of the Caucasian Albanians by Movss

Dasxuranci, yay. C. J. F. Dowsett, (London, 1961), 63-64. N. A. BASKAKOV: mena Sobstvenne gunnov, bulgar, hazarov, sabirov i avarov v istorieskih istonikah, Sovetskaya Tyurkologiya, N.4 (1985), 34, bunu Hun ve Sabirlerde bir kii ismi olarak grr. 138

THOPHILAKTOS SIMOKATTES: Theophilacti Simocattae Historiarum (Libri Octo), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, (Bonn, 1834), 286. 139

GOLDEN: a.g.e., 81. 140

Mirfatih Z. ZEKEV: Trki-Tatar Etnogenez, Kazan-Moskova, 1998, 277. 141

ROMAOV: a.g.m., 223.

41

arasnda bir yerden, en azndan Burtas lkesi iinden gemi olmallar. Bu ise onlar hayli kuzeye iter. Byle uzak bir yerden Hazar lkesini dolanp Kuban boylarnda yaayan Macar ve Onourlara saldrsalard, bu sonuncular kamak iin isteseler de batya gidemezlerdi, nk Don nehri boyunca gelen Peenekler bat yolunu kapatm oluyorlard. Macarlarn Grcistan zerinden Anadolu ve Azerbaycana doru gelmeleri gerekirdi.

Bizce Onourlar Don nehrinin aa boylarnda ve gneylerinde, aslen bugnk Bakurdistan civarndan olan Macarlar da o gnlerde onlarn hemen kuzeybatlarnda idiler ki, dnemin kayna Hudd el-lem bunu aka bildirir: Macarlarn dousunda da142 gneylerinde Vanandar diye adlandrlan bir Hristiyan kabilesi bulunur.143 (Vanandarlarn) gneyinde Hazarlar, kuzeyinde Macarlar bulunur.144 Kuzey Kafkas dzlklerindeki bir halkn dousunda da bulunamaz. Macarlarn Slav kle ticareti ile mehur olmalar, etraflarnda Slavlarn yayor olmas,145 byle bir noktada, Dou Slavlar ile komu olmalarn gerektirir.

Onlarn krk ticaretiyle uratklarn bildiren ve yurtlarn yaklak Don ve dil nehirlerinin birbirine yaklatklar yerin gneyindeki dzlklerde aklayan Jordanes de ayn corafi mntakaya iaret eder.146

Onourlarn ok fazla savalara katlmadklar anlalyor. Bu blgedeki uzun ve barl varlklar nfuslarn artrma benziyor. Bunu Hazar kaan Yusufun Endlsl Hasday bin apruta cevabi mektubunda gryoruz: Yaadm lkede nceden (Vununturlar < Vunundur < Onoundur) vard. Atalarmz, Hazarlar onlarla savat. Vununturlar kalabalkt. Denizdeki kumlar kadar kalabalk, fakat Hazarlara kar

142 Muhtemelen dil ile Donun yaknlat yerde bulunan At dalar.

143 EEN: a.g.e., 68.

144 EEN: a.g.e., 71.

145 EEN: a.g.e., 38 (ibni Rsteh), 68 (Hudd el-lem), 84, 85 (Gerdz),

146 GOLDEN: a.g.e., 79.

42

duramadlar. lkelerini brakp katlar... Duna (Tuna) adl nehre varncaya kadar.147

Gktrk devletinin knden sonra Onourlar Kubrat Hann Byk Bulgar birliine dahil oldular. Onlarn bu srete Bulgar bodun adn benimsediklerine dair bir iz bulunmamaktadr. Ancak, belki gerekte etnik ayrla iaret eden kimi Bizans yazarlarnn bu iki halkn ismini birlikte anmas ( (Agathon); Byk Bulgarn kurucusu Koubratos ... idi (Nikephoros); - (Theophanes); Bulgarlar nceden kendilerini - adlyorlard (Porphyrogenitus)148 Onourlarn Bulgarlar veya bir Bulgar kabilesi olduklar eklinde yorumlanmtr. slam kaynaklar ise daima bu iki topluluu ayrrlar.

Onourlar bir dnem, Macarlarla birlikte batya gmeden nce, Hazar hkimiyetinde kalmlardr. Hudd al--lama gre, dnyann 51 bayndr yurdundan biri olan N.nd.r (*V.n.nd.r) lkesi Majghar (Macarlar) ve Trk Peenekler arasnda saylmaktadr.149 Yukarda getii zere, bir dier yerde onlarn lkesinin dousunda B.rdas halknn,150 gneyde Hazarlarn ve

147 GOLDEN: a.g.e., 203. Hun a sonrasnn Utrigur, Kutrigur, Sar Our ve Sabir gibi

boylarnn aksine, Onourlar Avar, Gktrk, Bulgar ve Hazar hkimiyetlerinden gemelerine ramen bir bodun olarak varlklarn srdrmlerdir. Byk Bulgardan hibir eyin kalmad 9. ve 10. yylarda, bir dnem ayn blgede hkm srm gerek Bulgarlarn dahi Onourlar olduu sanlyordu. Konstantinos Porphyrogenitusun aada verdiimiz Bulgarlar nceden Onour adlanyordu ifadesi buna iaret etse gerektir. Buradaki ifadeleriyle Hazar kaan da ayn kanaatte olduunu gsteriyor. halk Onour deil de, Vlendur < Belencer kelimesinin muharref bir biimi de olabilir. Nitekim Hazarlar eskiden Bulgarlarn yaad Dastanda yerlemilerdi ve lkelerinin merkezi Mervann istilasndan nce burasyd. nce veya sonra, Hazarlar hibir zaman Onourlarn yaad dzlklerde yaamadlar. Yusufun atalarnn datt kimseler gerek Bulgarlard. Ancak, eer tabiri Onoura iaret ediyorsa (ki, slam kaynaklarnn benzer kelimeler ile aka Onourlar anlatmas bu kanaati gletirir), belirttiimiz gibi, Bulgarlkla bir tevhit sz konusudur. 148

GOLDEN: a.g.e., 102. 149

Hudd al-lam. The Regions of the World, yay. V. Minorsky, London, 1937, 83. 150

Burtaslar, Hazarlar ile Bulgarlar arasnda dil boylarnda yaayan bir halkt. Ortaa kaynaklarnn ittifakla onlar Trkler arasnda saymalarna ramen, tarihilikte Fin-Ugor rkndan grlrler. Bkz. GOLDEN: Rusyann Orman Kua Halklar, a.g.m., 336-337.

43

kuzeyde Macarlarn olduu belirtilir.151 Bu yzden, Onourlar Don nehrinin hemen (gney)dousundaki bozkrlarda yayor olmalydlar. Gerdzye gre de, Azak denizi ile dil Bulgarn Eskil memleketi arasnda, anlalan Don nehrinin bat yakas boyunca imdiki Saratovun gneybatsnda yaayan Macarlar, nehrin te yakasndaki N.nd.rleri grebilirlerdi. Bunlar Macarlardan daha kalabalk (kr. Kaan Yusufun szleri), fakat zayf idiler.152

Onourlar kukusuz Bulgarlardan ayr bir topluluktu. Kaynaklarda farkl olarak zikredilirler. Bar Hebraus, rnein, Dier iki karde Salia ad ile tannan Alan lkesine, yani Bulgarlarn ve Panguryallarn (Onourlar)153 Trkler Kaps adn verdikleri Hazar ehirlerine geldiler.154 demekle bu iki topluluu ayr olarak grmektedir.

6. Ermeni Corafyasndaki Bulgarlar

Ermeni Corafyas adl eser, Asyann 18. lkesi olan Sarmatyadaki yannda yaadklar rmaa gre isim alan drt Bulgar topluluu sayar: Kupi, Dui, Okhondor ve dar Bulgarlar.155 Bunlardan ncs Onourla zdeletirilir. Bunun dnda, dier nn tatminkar bir aklamas bugne kadar yaplamamtr. Kald ki, Onour tehisi de tatmin edici deildir. Kupi Bulgarlar, genellikle Kuban nehrinin eski kaynaklardaki ismi olan Kuphisle zdeletirilirken,156 Gening ve Halikov, bunlarn Kutrigurlar olduunu syler

151 Hudd al-lam, 162.

152 EEN: a.g.e., 84.

153 Kesin olmamakla birlikte, Zekievin ilikilendirmesini Bar Hebraus Pangurya biimiyle

farknda olmadan yapm gzkyor. Ancak bu, tarihi bir gereklie ulamak iin delil tekil etmez. 154

GREGORY ABL-FARAC (BAR HEBRAUS): Abl-Farac Tarihi, ev. mer R. Dorul, C.1, 3.