UNIVERSITETI ldquoFEHMI AGANIrdquo GJAKOVEuml

Fakulteti i Filologjiseuml - Programi Gjuheuml Shqipe

GJAKOVEuml 2018

PUNIM DIPLOME

Tema Zanoret neuml shkrimet e autoreumlve teuml vjeteumlr

Mentori Kandidatja

ProfAssDrFridrik Dulaj Bernardina Ukaj

1

ABSTRAKT

Trajtimi i keumlsaj teme lidhet me reumlndeumlsineuml e shumeumlfishteuml teuml gjuheumls neuml kuadeumlr teuml zhvillimit teuml saj

Meumlnyra e paraqitjes seuml gjuheumls neuml fillet e shkrimit ka mjaft dallime neuml lidhje me peumlrdorimin e soteumlm

Ky punim eumlshteuml shtjelluar neuml formeuml hulumtuese neuml teuml peumlrfshihet sistemi fonetik i veprave teuml

autoreumlve teuml vjeteumlr teuml shqipes gjateuml shekujve XV-XVIII Hulumtime teuml tilla kaneuml sheumlrbyer peumlr

studimin historik teuml gjuheumls dhe teuml leteumlrsiseuml shqipe

Gjateuml shtjellimit teuml temeumls do teuml veumlmeuml neuml dukje sistemin zanoreuml teuml shqipes seuml vjeteumlr si dhe

ndryshimet qeuml ka peumlsuar ajo neuml rrjedheumln e koheumls

Fjaleumlt kyccedile fonetike Kuvendi i Arbeumlnit grafia zanore gjuha shqipehellip

MIREumlNJOHJE

Nuk mund teuml peumlrshkruaj teuml gjitha ato ccedilfareuml ka ndodhur qeuml kur fillova studimet neuml Fakultetitin e

Filologjikut neuml degeumln e Gjuheumls Shqipe

Njeuml falenderim special shkon peumlr mentorin tim prof Fridrik Dulaj peumlr ndihmeumln dhe mbeumlshtetjen

qeuml meuml ofroi peumlrgjateuml gjitheuml puneumls sime dhe peumlr kontributin e tij neuml finalizimin e punimit tim teuml

diplomeumls Faleminderit profesor

Falenderoj miqteuml e mi peumlr mbeumlshtetjen qeuml meuml kaneuml dheumlneuml neuml ccedildo ccedilast

Deumlshiroj neuml fund teuml shpreh njeuml mireumlnjohje teuml thelleuml peumlr familjen time teuml cileumls i detyrohem shumeuml

peumlr fillimin dhe finalizimin me sukses teuml keumltij udheumltimi

Faleminderit teuml gjitheumlve

Gjakoveuml Shtator 2018

2

Peumlrmbajtja Hyrje 3

Shqipja neuml mesjeteuml 4

GJUHA DHE ALFABETI 4

Shkurtesat 5

I FONETIKA 5

ZANORET 6

Gjateumlsia e zanoreve 7

Grafia e Kuvendit neuml vete 8

GRAFIA A 9

GRAFIA E 12

GRAFIA I 14

GRAFIA Y [ ɣ ] 17

GRAFIA U 18

GRAFIA O 20

GRAFIA Euml 21

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22

Diftongu ndashuo 22

Peumlrfundim 24

Literatura 25

3

Hyrje

Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme

teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar

paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml

planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr

gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml

veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml

shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit

fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml

vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml

veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet

qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit

fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml

peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar

rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit

ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin

tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si

nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV

pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri

meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe

ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1

Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka

dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha

monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml

Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml

mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml

dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i

marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e

meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr

vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe

1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12

4

Shqipja neuml mesjeteuml

Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml

natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml

Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti

grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye

dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga

themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin

keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme

Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti

teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml

tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione

neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml

ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht

kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa

qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml

shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame

ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin

pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra

peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin

e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive

teuml peumlrmendura

GJUHA DHE ALFABETI

Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml

teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron

nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive

themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe

latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml

struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto

arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes

eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese

mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte

bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml

velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit

s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

1

ABSTRAKT

Trajtimi i keumlsaj teme lidhet me reumlndeumlsineuml e shumeumlfishteuml teuml gjuheumls neuml kuadeumlr teuml zhvillimit teuml saj

Meumlnyra e paraqitjes seuml gjuheumls neuml fillet e shkrimit ka mjaft dallime neuml lidhje me peumlrdorimin e soteumlm

Ky punim eumlshteuml shtjelluar neuml formeuml hulumtuese neuml teuml peumlrfshihet sistemi fonetik i veprave teuml

autoreumlve teuml vjeteumlr teuml shqipes gjateuml shekujve XV-XVIII Hulumtime teuml tilla kaneuml sheumlrbyer peumlr

studimin historik teuml gjuheumls dhe teuml leteumlrsiseuml shqipe

Gjateuml shtjellimit teuml temeumls do teuml veumlmeuml neuml dukje sistemin zanoreuml teuml shqipes seuml vjeteumlr si dhe

ndryshimet qeuml ka peumlsuar ajo neuml rrjedheumln e koheumls

Fjaleumlt kyccedile fonetike Kuvendi i Arbeumlnit grafia zanore gjuha shqipehellip

MIREumlNJOHJE

Nuk mund teuml peumlrshkruaj teuml gjitha ato ccedilfareuml ka ndodhur qeuml kur fillova studimet neuml Fakultetitin e

Filologjikut neuml degeumln e Gjuheumls Shqipe

Njeuml falenderim special shkon peumlr mentorin tim prof Fridrik Dulaj peumlr ndihmeumln dhe mbeumlshtetjen

qeuml meuml ofroi peumlrgjateuml gjitheuml puneumls sime dhe peumlr kontributin e tij neuml finalizimin e punimit tim teuml

diplomeumls Faleminderit profesor

Falenderoj miqteuml e mi peumlr mbeumlshtetjen qeuml meuml kaneuml dheumlneuml neuml ccedildo ccedilast

Deumlshiroj neuml fund teuml shpreh njeuml mireumlnjohje teuml thelleuml peumlr familjen time teuml cileumls i detyrohem shumeuml

peumlr fillimin dhe finalizimin me sukses teuml keumltij udheumltimi

Faleminderit teuml gjitheumlve

Gjakoveuml Shtator 2018

2

Peumlrmbajtja Hyrje 3

Shqipja neuml mesjeteuml 4

GJUHA DHE ALFABETI 4

Shkurtesat 5

I FONETIKA 5

ZANORET 6

Gjateumlsia e zanoreve 7

Grafia e Kuvendit neuml vete 8

GRAFIA A 9

GRAFIA E 12

GRAFIA I 14

GRAFIA Y [ ɣ ] 17

GRAFIA U 18

GRAFIA O 20

GRAFIA Euml 21

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22

Diftongu ndashuo 22

Peumlrfundim 24

Literatura 25

3

Hyrje

Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme

teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar

paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml

planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr

gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml

veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml

shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit

fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml

vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml

veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet

qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit

fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml

peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar

rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit

ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin

tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si

nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV

pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri

meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe

ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1

Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka

dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha

monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml

Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml

mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml

dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i

marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e

meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr

vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe

1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12

4

Shqipja neuml mesjeteuml

Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml

natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml

Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti

grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye

dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga

themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin

keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme

Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti

teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml

tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione

neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml

ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht

kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa

qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml

shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame

ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin

pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra

peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin

e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive

teuml peumlrmendura

GJUHA DHE ALFABETI

Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml

teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron

nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive

themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe

latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml

struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto

arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes

eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese

mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte

bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml

velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit

s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

2

Peumlrmbajtja Hyrje 3

Shqipja neuml mesjeteuml 4

GJUHA DHE ALFABETI 4

Shkurtesat 5

I FONETIKA 5

ZANORET 6

Gjateumlsia e zanoreve 7

Grafia e Kuvendit neuml vete 8

GRAFIA A 9

GRAFIA E 12

GRAFIA I 14

GRAFIA Y [ ɣ ] 17

GRAFIA U 18

GRAFIA O 20

GRAFIA Euml 21

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22

Diftongu ndashuo 22

Peumlrfundim 24

Literatura 25

3

Hyrje

Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme

teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar

paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml

planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr

gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml

veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml

shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit

fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml

vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml

veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet

qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit

fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml

peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar

rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit

ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin

tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si

nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV

pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri

meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe

ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1

Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka

dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha

monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml

Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml

mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml

dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i

marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e

meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr

vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe

1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12

4

Shqipja neuml mesjeteuml

Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml

natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml

Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti

grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye

dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga

themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin

keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme

Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti

teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml

tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione

neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml

ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht

kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa

qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml

shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame

ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin

pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra

peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin

e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive

teuml peumlrmendura

GJUHA DHE ALFABETI

Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml

teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron

nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive

themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe

latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml

struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto

arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes

eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese

mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte

bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml

velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit

s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

3

Hyrje

Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme

teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar

paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml

planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr

gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml

veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml

shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit

fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml

vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml

veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet

qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit

fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml

peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar

rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit

ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin

tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si

nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV

pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri

meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe

ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1

Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka

dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha

monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml

Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml

mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml

dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i

marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e

meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr

vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe

1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12

4

Shqipja neuml mesjeteuml

Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml

natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml

Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti

grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye

dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga

themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin

keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme

Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti

teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml

tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione

neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml

ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht

kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa

qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml

shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame

ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin

pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra

peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin

e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive

teuml peumlrmendura

GJUHA DHE ALFABETI

Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml

teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron

nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive

themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe

latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml

struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto

arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes

eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese

mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte

bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml

velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit

s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

4

Shqipja neuml mesjeteuml

Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml

natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml

Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti

grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye

dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga

themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin

keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme

Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti

teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml

tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione

neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml

ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht

kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa

qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml

shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame

ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin

pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra

peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin

e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive

teuml peumlrmendura

GJUHA DHE ALFABETI

Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml

teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron

nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive

themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe

latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml

struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto

arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes

eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese

mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte

bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml

velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit

s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

5

Shkurtesat

Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml

studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml

evitohej2

˸ = gjateumlsia e zanoreve

[] = kllapa fonetike

= shkurteumlsia e zanoreve

= hundoreumlsia e zanoreve

part = euml

I FONETIKA

Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar

ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore

dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml

pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave

nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3

Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml

Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe

evoluimet e meumlvonshme janeuml

a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara

b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen

fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye

2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

6

d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr

gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml

e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae

f) Zanoret hundore

g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera

fenomene

ZANORET

Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml

cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra

6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml

pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4

Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse

neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si

neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml

cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i

cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave

4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004

5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

7

Gjateumlsia e zanoreve

Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet

edhe sot e keumlsaj dite6

Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml

numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me

zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr

qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy

veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj

Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto

Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml peumlrparme i e y

2 Qendrore euml a

3 Teuml prapme o u

Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls

1 Teuml hapuara a

1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml

2 Teuml mbyllura i y u

Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve

1 Teuml buzoreumlzuara y u o

2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml

Sipas lokalizimit

a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore

b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare

Sipas shkalleumls seuml hapjes

a) Me hapje maksimale

b) Me hapje teuml mesme

c) Me hapje minimale

6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

8

Sipas gjateumlsiseuml

a) Teuml gjata

b) Teuml shkurteumlra

i-ῐ u-ŭ

e-ӗ o-ǒ

a-ӑ

Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat

peumlrkateumlse alfabetike

Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e

velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte

bashkeumltingeumlllore frikative v 8

Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml

edhe cileumlsineuml e zanoreve

Caesar -kaḬsar

-kaumlsar

-`cezar

-`ccedilezare

Grafia e Kuvendit neuml vete

Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me

mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml

peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi

teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve

teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml

8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

9

Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e

funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml

peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit

latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme

Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe

njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml

ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes

Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema

shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra

Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak

grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe

parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha

Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen

fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml

kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml

Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema

teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re

funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve

Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr

Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale

Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi

Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10

Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11

GRAFIA A

Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e

madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml

peumlrveccedileumlm

Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml

ndryshme a ᾶ aa ὰa

Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12

Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml

trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml

meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj

te Buzuku raam daam shaam paam etj

10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

10

te Matreumlnga klaaneuml kaa etj

te Budi baam ngaam baartuneuml etj

te Bardhi laam daam thaam etj

te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj

Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi

zjarm djaleuml fjaleuml etj

Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci

etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13

Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet

Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr

me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes

Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml

Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj

Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml

teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes

gjateumlsi dhe hudoreumlsi

Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml

uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si

neutrale ose si e gjateuml14

Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls

seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj

Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa

mὰa gjὰa

Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi

peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj

Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml

uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes

13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

11

Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]

atὰ [a`tᾰ]

ketὰ [k euml`tᾰ]

prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]

Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]

maa [ma]

pegaam [peumlgam]

baam [bam]

te laamit [teuml lamit]

murtaar [murtar]

te laane [teuml laneuml]

kaa [ka]

goje aarti [`goḭe`arti]

ɛaani [`zani]

praa [pra]

ʃaa [saa]

saa [sa]

Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]

prὰa [pra]

mὰa [ma]

giὰa [ʄa]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar

= [a]

miʃteria [misterḭa]

kercova [keumlrkova]

plagat [plagat]

ndighiova [ndigḭova]

Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =

[ᾰ]

16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85

Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a

fonetikisht teuml mesme

na [nᾰ]

primat [primᾰt]

mbas [mbᾰs]

keta [keumltᾰ]

fajiet [faḭet]

pak [pᾰk]

tue paʃs [tue pᾰs]

cach [kᾰq]

keʃʃai [keumlsaḭ]

ɛiarr [zḭᾰR]

cias [čᾰs]

giak [ϝᾰk]

Shembuj me a = [a]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml

funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml

dmth se mund teuml keneuml fonetikisht

gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara

edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16

Atit [atit]

Pape [papeuml]

ʃane [saneuml]

taneve [taneumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

te falleʃet [teuml faleumlset]

cachie [kaqeuml]

chiafe [qafeuml]

te prappenit [teuml prapeumlnit]

tue paʃs [tue pas]

pegahen [peumlgahen]

ʃappe [sapeuml]

paghe [pageuml]

gian [ϝan]

me damm [me dam]

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

12

Shembuj me a = [acirc]

Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml

supozohet se kaneuml ᾶ hundore

aʃct [ᾶšt]

urandue [u rᾶndue]

cambe [kᾶmbeuml]

perɛane [peumlrzᾶneuml]

bante [bᾶnte]

kanga [kᾶŋga]

mὰa = [mᾶ]

Shembuj me ae = [ae]

pae [pae]

hae [hae]

Shembuj me a = euml

famijat [feumlmiḭeumlt]

fiallat [fḭaleumlt]

candon [keumlndon]

GRAFIA E

Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml

kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml

kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj

Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls

seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra

rregullisht zanore teuml shkurteuml

[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj

Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml

vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me

grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj

zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml

vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18

Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee

fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera

Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem

kee bleem etj

Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj

[e έ e euml e]19

Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve

e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik

17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429

19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

13

Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e

Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml

poziteuml teuml patheksuar

Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do

teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore

Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy

mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe

Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj

teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]

Shembuj me egrave = [έ]

kiegrave [kḭέ]

persegrave [peumlrsέ]

biegrave [bḭέ]

per segrave [peumlrsέ]

endegrave [endέ]

segrave [sέ]

Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]

Clementit [klementit]

kineʃe [kinsέ]

vend [vέnd]

decreta [dekreta]

mend [mέnd]

creu [krέu]

ʃe [sέ]

ende [endέ]

ʃcent [šέnt]

ep [έp]

nuk jet [nukḭӗt]

kech [kέq]

Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]

here [hereuml]

tiereve [tḭereumlve]

veʃʃevet [vesevet]

kiene [kḭeneuml]

verteteʃe [veumlrteteumlseuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

feʃta [festa]

Dieλa [dḭeLa]

diocheʃe [dioqeseuml]

veti [veti]

tietr [tḭeteumlr]

dera [dera]

beʃʃe [beseuml]

hiecune [hḭekuneuml]

Shembuj me ee = [e]

vee [ve]

ndeer [nder]

feeʃe [feseuml]

jee [ḭe]

beecueme [bekueme]

nee [ne]

keet [ket]

te veene [teuml veneuml]

keene [keneuml]

fee [fe]

te keete [teuml ket]

te vee [teuml ve]

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

14

Shembuj me e peumlr [euml]

te [teuml]

pape [papeuml]

tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]

ndene [ndeumlneuml]

kercova [keumlrkova]

here [hereuml]

nde [ndeuml]

viette [vḭeteuml]

Turchiiʃe [turqiseuml]

cambe [kambeuml]

mengu [meumlngu]

endreut [eumlndreut]

bierre [bḭeReuml]

hiecune [hḭekuneuml]

perɛane [peumlrzaneuml]

Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt

supozohet se do teuml keneuml qeneuml me

hundore

reeneum [Rẽneum]

peendeʃe [pẽndeseuml]

mend [mẽnd]

ɛembre [zẽmbre]

Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej

shumeuml

Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20

GRAFIA I

Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij

Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e

shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe

teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme

Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda

peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm

Nga analiza na dalin keumlta tinguj

neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa

neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]

Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin

gjysmeumlzanor [i]

Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm

fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj

Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

dobije dijet dijessi godije nieriju etj

20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

15

Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja

meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml

tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml

rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore

Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir

bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj

Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga

palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi

teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22

Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml

fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke

jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml

peumlrjashtim

Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml

pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj

mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet

teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale

[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen

Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin

Shembuj me i = [ ǐ ]

visk [vǐsk]

apostoλik [apostolǐk]

si [sǐ]

miʃc [mǐs]

ʃchipp [šqǐp]

te ʃiλ [teumlsǐL]

ʃcind [šǐnd]

Shembuj me i = [i] e patheksuar

lumit [lumit]

atit [atit]

maλit [malit]

kinese [kineumlsɛ]

sinnodi [sinodi]

21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97

viɛituemit [vizituemit]

i pari [i pari]

jinati [inai]

me i baam [me i bam]

ndiʃckuem [ndiškuem]

ʃicuur [sikurr]

si [si]

Shembuj me ii = [i]

mbii [mbi]

Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]

e tii [e ti]

hiim [him]

cocii [koči]

diine [dineuml]

Mrii [mri]

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

16

diitune [dituneuml]

rriim [rim]

bariite [bariḭteuml]

ketii [keumlti]

viim [vim]

urtii [urti]

mirefiiλ [mireumlfiL]

nierii [nḭeri]

Shembuj me ij = [i]

dijen [dien]

urtije [urtie urtiḭe]

davija [davia]

paʃtrije [pastrie]

dobije [dobie]

bijen [bien]

kecchija [keumlqia]

Shembuj me ij = [ iḭ ]

Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose

[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ

gjysmeumlzanore

e zija [esiḭa]

famijat [famiḭat]

mije [miḭeuml]

provintijeʃe [provintsḭeseuml]

dijeʃʃet [diḭeset]

Fjaleuml me ii = [ iḭ ]

te ziit [teumlsiḭt]

bariite [baiḭteuml]

diiessi [diḭesi]

Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

muoje [muoḭe]

ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]

feeja [feḭa]

goje [goḭeuml]

jeteʃe [ḭeteumlseuml]

jane [ḭaneuml]

Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore

ndighiova [ndigḭova]

kiegrave [kḭέ]

tiereve [tḭereumlve]

mbaitunit [mbaḭtunit]

piessa [pḭesa]

kiene [kḭeneuml]

viette [vḭete]

biegrave [bḭέ]

vinat [uḭnat]

paitimi [paḭtimi]

cuituem [kuḭtuem]

Shembuj me i peumlr palatalitet

provintieʃe [provintsḭeseuml]

ʃciaam [šam]

kisciat [kišat]

λiterete [litereumlteuml]

ameʃciueme [ameumlšueme]

acchie [aqeuml]

tedaʃciunit [teumldašunit]

civem [čuem]

cias [čas]

u priʃci [u priš]

meʃcia [meša]

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

17

GRAFIA Y[ ɣ ]

Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml

adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml

Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si

Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush

i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes

seuml larteuml e peumlrparme por buzore23

Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ

Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]

neuml poziteuml teuml patheksuar

Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml

shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr

shkalleumln e hapjes

Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti

Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e

rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj

Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml

pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj

23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

18

Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ

atɣni [atyni]

atɣ [aty]

Hɣit [hyit]

ɛotɣni [zotyni]

ketɣne [keumltyne]

vertɣtja [vertyteḭa]

arreʃɣe [aReumlsye]

meu refɣem [me u Reumlfyem]

me pɣetune [me pyetuneuml]

e tɣne [e tyne]

detɣre [detyreuml]

sɣre [zyre]

se dɣiti [seuml dyti]

tatɣne [tatyne]

mendɣre [meumlndyreuml]

kendɣj [keumlndyḭ]

virtɣtevet [virtytevet]

Shembuj me ɣɣ

sɣɣt [syt]

kɣɣ [ky]

dɣɣ [dy]

cɣɣ [ky]

GRAFIA U

Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu

ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale

Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml

patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen

Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml

theksuar25

Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa

shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml

teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]

Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu

muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj

Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml

Shembuj me ugrave = [ŭ]

keʃctugrave [keumlštŭ]

nugravek [nŭk]

cugrave do [kŭdό]

ketugrave [keumltŭ]

praʃctugrave [praštŭ]

aʃctugrave [aštŭ]

cugrave [kŭ]

Shembuj me uu = [u]

mbi guur [mbi gur]

ʃicuur [sikur]

guuri [guri]

sicuur [sikur]

25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

19

Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar

Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht

mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e

qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste

si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet

lumit [lumit]

duhet [duhet]

suola [suoLa]

vuum [vum]

murin [murin]

luftavet [luftavet]

Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar

urᶓinova [urӘinova]

voλundete [voLundeteuml]

mbaitunit [mbaḭtunit]

creu [kreu]

e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]

ʃecundrese [sekundeumlrse]

famuλiine [famuLineuml]

uratne [uratneuml]

murtaar [murtar]

Rituali [rituali]

mbaitune [mbaḭtuneuml]

paʃʃune [pasuneuml]

Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml

gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i

Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa

peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar

neuml u teuml gjateuml

Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj

Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje

edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml

peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj

26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

20

Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se

fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls

seuml peumlrparme jobuzore

GRAFIA O

Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml

mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme

Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo

monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur

kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml

fonetike e fonematike

Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur

Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml

teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml

radheumls seuml prapme buzore

Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e

mesme [omiddot]

Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml

theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet

ashtu si edhe teuml gjatat27

Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj

Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon

mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e

sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj

kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si

zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra

e formimit me a-neuml hundore

Shembuj me ograve = [ ɔ ]

pograve [pɔ]

ndo [ndɔ]

keʃʃsograve [keumlsɔ]

atograve [atɔ]

ketograve [keumltɔ]

prograve [prɔ]

jograve [ḭɔ]

kiograve [kḭɔ]

27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112

atograve [atɔ]

ograve [ɔ]

ʃidograve [sidɔ]

chi dograve [qidɔ]

aʃʃograve [asɔ]

Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml

shkruara me theks

Shembuj me o = [ɔ o omiddot]

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

21

Romeʃe [romeumlseuml]

goje [goḭeuml]

krou [krou]

beʃʃogn [besoɍ]

teneԑone [teumlneumlzoneuml]

te fort [teuml fort]

kercova [keumlrkova]

Shembuj me o = [o] e patheksuar

mos [mos]

postafat [postafat]

ceremonia [čeremonia]

robeniʃʃe [robeumlniseuml]

coccii [koči]

miʃʃionaare [misionareuml]

propagandeʃe [propagandeumlseuml]

ʃciocchinii [šoqni]

copillii [kopili]

forzuem [fortsuem]

Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e

ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]

GRAFIA Euml

Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore

qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i

peumlrdorimit teuml -euml 28

Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml

saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml

folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por

peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml

ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml

teuml gjitha fjaleumlt

Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave

foljeve ndajfoljeve etj psh

veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet

deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj

Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml

prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii

shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj

28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

22

DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE

Diftongu ndashuo

Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim

togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot

teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla

Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet

dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml

Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29

1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj

2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj

3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj

4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj

Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin

teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e

Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls

gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj

Togzanori -ue

grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj

Togzanori -ie

diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj

Togzanori -ye

dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj

Togzanori -ae

Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj

Togzanori -oe

Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj

29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

23

Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve

eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja

Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet

dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me

teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX

teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

24

Peumlrfundim

Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat

janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar

Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur

me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe

Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a

Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ

Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ

Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ

Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave

Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y

Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i

shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml

Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e

gjuheumls shqipe

Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e

fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004

25

Literatura

1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml

2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT

Prishtineuml 2012

3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina

Tirane

4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave

Tiraneuml 2004