*JICA: Japan International Cooperation Agency

ແບບຮຽນ ວຊານເວດສຂະສກສາ

ຮຽບຮຽງໂດຍ: ປທ. ເພດນອຍ ນະວະມາລຍ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປທ. ແກວພາ ສວນນະສ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ຊອ.ປທ. ພເງນ ແສງຂນຄ າ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປທ. ສມພອນ ວ ລະຈກ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປຕ. ບວພນ ວງດວງແກວ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປທ. ທະນງສກ ໄຊຊະນະປນຍາ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ຊອ.ປທ. ສກນາລ ທມມາ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ Prof. Takashi ASAKURA (Ph.D) Tokyo Gakugei University, Japan

Assoc.Prof. Sachi TOMOKAWA (Ph.D) Shinshu University, Japan

ກວດແກໂດຍ: ຮສ.ປອ. ໄຫງວ ແກວສະດາ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ປທ. ວນນະສກ ບວສງທອງ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ

ປທ. ວນທະລາ ສວນໄຊ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ປອ. ເກດສະໜາ ກນຍາສານ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປທ. ສາຍຄ າ ພມມະທດ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ປຕ. ຈດປະເສດ ຜາພເງນ ຄະນະສກສາສາດ, ມຊ ອຈ.ປທ. ບນທຽງ ຈວງເທວ ວທະຍາໄລຄຫວງພະບາງ ອຈ.ປທ. ຈດຕະພອນ ຄອນພະຈດ ວທະຍາໄລຄຫວງພະບາງ ປຕ. ເກດສະໜາ ວງຫາຈກ ວທະຍາໄລຄສະຫວນນະເຂດ ປຕ. ສວໄລ ໄຕລນ ວທະຍາໄລຄສະຫວນນະເຂດ ປຕ. ແສງດາວອນ ກງທະວງ ວທະຍາໄລຄສະຫວນນະເຂດ ຊອ.ປຕ. ຄ າເພດ ພມມະສອນ ວທະຍາໄລຄປາກເຊ ປຕ. ບນຫວາດ ແສນສ ວທະຍາໄລຄປາກເຊ ປຕ. ສມສກ ຄ າໃບອອນ ວທະຍາໄລຄປາກເຊ ປທ. ເພດສະໝອນ ດວງສລ ວທະຍາໄລຄສາລະວນ ຊອ.ປຕ. ໄມເພດ ຈນທະວງ ວທະຍາໄລຄຄງໄຂ ປທ. ສນສະໄໝ ຄ າສ ວທະຍາໄລຄດງຄ າຊາງ ອຈ.ປທ. ອ າພອນ ວໄລຄ າປານ ວທະຍາໄລຄຫວງນ າທາ ປຕ. ລດດາວນ ທະນມາ ວທະຍາໄລຄບານເກນ

ກວດແກພາສາລາວໂດຍ: ຮສ.ປອ. ອາທດອໄທ ຈະຕພອນໄຊ ຈດໜາ ແລະ ເຂ າເຫ ມໂດຍ: ປທ. ວນນະສກ ບວສງທອງ ຜ ປະສານງານຫ ກ: ຮສ.ປອ. ໄຫງວ ແກວສະດາ Kazumasa UEDA JICA* volunteer for Lao PDR ອອກແບບໜາປ ກໂດຍ: Yuka ISHIHARA JICA volunteer for Philippines

Emi YOSHIDA JICA volunteer for Philippines

ຄະນະຮບຜດຊອບຈາກຍ ປນ: Kazumasa UEDA JICA volunteer for Lao PDR

Sora IWAI JICA volunteer for Lao PDR

Mami ONO JICA volunteer for Lao PDR

Shiho SANO JICA volunteer for Lao PDR

ໜງສແຈງລຂະສດ

ປມແບບຮຽນວຊານເວດສຂະສກສານໄດຮບການຈດພມໃນປ 2020 ພາຍໃຕລຂະສດຂອງໂຄງການນເວດສຂະສກສາ. ຖາຫາກບກຄນ ຫ ພາກສວນໃດຫາກນ າໄປໃຊ, ດດແກ, ເຜຍແຜ ຫ ຈດພມໃນທາງທລະກດຈະຖວາເປນການລະເມດຊບສນທາງປນຍາ ແລະ ຈະໄດຖກດ າເນນການຕາມລະບຽບກດໝາຍແຫງ ສປປ ລາວ. ຖາຫາກບກຄນ ຫ ພາກສວນໃດມຄວາມສນໃຈຕ ກບປມດ ງກາວ ສາມາດພວພນກບພາກສວນທ ກຽວຂອງດ ງລມນ:

1. ກມສາງຄ, ກະຊວງສກສາທການ ແລະ ກລາ ໂທລະສບ: +856 21 216615, ເວບໃຊ: http://www.temis-moes.gov.la/

2. ຄະນະສກສາສາດ, ມະຫາວທະຍາໄລແຫງຊາດ

ໂທລະສບ: +856 21 770473, ອເມວ: fed@nuol.edu.la, ເວບໃຊ: http://www.fed.nuol.edu.la

3. Japanese Ecohealth education consortium

Prof. Takashi Asakura ໂທລະສບ: +81 42 329 7624, ອເມວ: asakurat@u-gakugei.ac.jp

Dr. Sachi Tomokawa ໂທລະສບ: +81 26 238 4167, ອເມວ: sachitjp@shinshu-u.ac.jp

© 2020 Ecohealth project. Requests for permission to use with or without making changes,

reproduce, or translate Ecohealth textbook should be addressed to the Ecohealth project. The

The project is composed of Department of Teacher Education in Ministry of Education and

Sports in Laos, Faculty of Education in National University of Laos, and Japanese Ecohealth

education consortium. Detailed contact information is as follows:

1. Department of Teacher Education in Ministry of Education and Sports in Laos

Tel: +856 21 216615, Website: http://www.temis-moes.gov.la/

2. Faculty of Education in National University of Laos

Tel: +856 21 770473, E-mail: fed@nuol.edu.la, Website: http://www.fed.nuol.edu.la

3. Japanese Ecohealth education consortium

Prof. Takashi Asakura Tel: +81 42 329 7624 E-mail: asakurat@u-gakugei.ac.jp

Dr. Sachi Tomokawa Tel: +81 26 238 4167 E-mail: sachitjp@shinshu-u.ac.jp

ຄ ານ າ ນເວດສຂະສກສາ (Ecohealth education) ແມນຂະຫຍາຍມາຈາກກອບແນວຄວາມຄດດານສຂະສກສາ (Health education) ເຊ ງເນນໃສການສາງຄວາມສມດນລະຫວາງການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ, ທ າມະຊາດ, ລະບບນເວດ, ການດ າລງຊວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມດໃນສະຕະວດທ 21. ແນວຄວາມຄດນແມນສອດຄອງກບເປາໝາຍດານການພດທະນາແບບຍນຍງ (SDG) ແລະ ການສກສາເພ ອການພດທະນາແບບຍນຍງ(ESD) ຂອງອງການ UNESCO. ພາຍໃຕການຮວມມຢາງສະໜດແໜນລະຫວາງທມງານນເວດສຂະສກສາຂອງລາວ ແລະ ຍ ປນທ ໄດຮວມມກນດ າເນນການປະຕບດເປນເວລາເກອບໜ ງທດສະວດຜານການຄນຄວາວໄຈ, ສ າຫວດ, ທດລອງ ແລະ ຈດຕງປະຕບດ ພວກເຮາຈ ງສາມາດສ າເລດການຂຽນປມວຊານເວດສຂະສກ. ປມເຫມນ ສາມາດນ າໃຊສອນບ ພຽງແຕໃນວທະຍາໄລຄເທ ານນ ແຕກ ຍງສາມາດນ າໄປໃຊສອນຢໃນຄະນະສກສາສາດຂອງມະຫາວທະຍາໄລແຫງອ ນໆໃນ ສປປ ລາວ ອກດວຍ. ເຖງຢາງໃດກ ຕາມ ໃນການສາງປມເຫມນອາດບ ສາມາດປາສະຈາກຂ ຜດພາດ ຫ ຂາດຕກບກຜອງໄດ ແລະ ຈ າເປນຕອງໄດມການຄນຄວາ, ກວດແກ ແລະ ປບປງໃຫສມບນຂນໃນອະນາຄດ ໂດຍຜານການນ າໃຊສອນຂອງຄອາຈານທ ກຽວຂອງ. ປມເຫມນແບງອອກເປນ 3 ພາກ ແລະ ປະກອບມ 17 ບດ. ສ າລບປມຄມ ຄນນ ແມນສາງຂນບນພນຖານເນອໃນຂອງແຕລະບດ ໂດຍອງໃສຮບແບບມາດຕະຖານ ລວມຂອງກມສາງຄ. ຄຽງຄກນນນ ທາງທມງານໄດສາງ Powerpoint ຂອງແຕລະບດ ເພ ອນ າໃຊເຂາໃນການເຝກອບຮມຄ ແລະ ສ າລບຄຜທ ຈະຮບຜດຊອບສອນວຊານເວດສຂະສກສາ. ໃນນາມທມມງານຂອງຄະນະພດທະນາຫກສດ ແລະ ຮຽບຮຽງປມແບບຮຽນ ແລະ ຄມຄ ຫວງວາຄ-ອາຈານທ ຮບຜດຊອບໃນການສດສອນຈະສາມາດນ າເອາຄວາມຮອ ນທ ຕດພນ ແລະ ກຽວຂອງກບທອງຖ ນຕນມາປບໃຊເຂາໃນການສອນຂອງຕນໃຫມປະສດທພາບ ເພ ອຂບເຄ ອນວຊານເວດສຂະສກສາໃຫມການພດທະນາ ແລະ ປບປງຂນ ແລະ ພວກເຮາຫວງຢາງຍ ງວາວຊານເວດສຂະສກສາຈະຊວຍພດທະນາຂດຄວາມສາມາດຂອງຜຮຽນໃຫເກດການປຽນແປງພດຕກ າໃນການດ າລງຊວດພາຍໃຕການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ, ຄວາມຈະເລນສວໄລຂອງຍກສະໄໝ ພອມທງຮຄນຄາຂອງສ ງແວດລອມ, ລະບບນເວດທ ຕດພນກບສຂະພາບ ເພ ອຮວມກນພດທະນາແບບຍນຍງຕະຫອດໄປ.

ໃບກຽດຕຄນ

ພວກຂາພະເຈາ ຄະນະສກສາສາດ ມະຫາວທະຍາໄລແຫງຊາດ ໃນນາມຜຮບຜດຊອບໂຄງການນເວດສຂະສກສາ ຂ ສະແດງຄວາມຮບນຄນຢາງສດໃຈມາຍງບນດາພາກສວນທ ມໃຫການຮວມມ ແລະ ສະໜບສະໜນໂຄງການນເວດສຂະສກສາ ແລະ ພອມດວຍບນດາທານທ ມລາຍຊ ໃນປມເຫມນ. ຂ ສະແດງຄວາມຂອບໃຈອກຄງຕ ກບການສະໜບສະໜນຂອງທກທານທ ເຮດໃຫພວກຂາພະເຈາສາມາດນ າເອາປມແບບຮຽນວຊານເວດສຂະສກສາໄປສຜອານຢາງເປນທາງການ.

ພວກຂາພະເຈາຂ ສະແດງຄວາມຮບນຄນຕ ຄະນະກມສາງຄ ແລະ ຄະນະອ ານວຍການຈາກວທະຍາໄລຄທງ 8 ແຫງທ ວປະເທດ ທ ໄດເອອອ ານວຍໃນການຮວມມ ແລະ ໃຫຄວາມສະດວກໃນການນ າໃຊສະຖາບນ, ພາຫະນະ ຕະຫອດຮອດບກຄະລາກອນຄອາຈານຂອງທານ ເພ ອດ າເນນການປະຕບດກດຈະກ າຕາງໆທ ສ າຄນຂອງໂຄງການ ເປນຕນແມນການກວດສຂະພາບນກຮຽນ-ນກສກສາ, ການສອນທດລອງບດຮຽນ, ການເຝກອບຮມຄ ແລະ ກດຈະກ າອ ນໆທ ກຽວຂອງ.

ຂ ສະແດງຄວາມຂອບໃຈມາຍງຜຮບຜດຊອບໂຄງການຝາຍຍ ປນຈາກມະຫາວທະຍາໄລຕາງໆ ພອມດວຍຜ ໃຫການສະໜບສະໜນທາງດານງບປະມານ ແລະ ວຊາການດ ງມລາຍຊ ລມນ:

Kazuhiko Moji, Jun Kobayashi, Tetsuya Mizoue, Ryuichi Watanabe, Shohei Kokudo, Masaaki

Nishi, Junpei Hasumi, Tohru Koiso, Megumi Sato, Yasushi Sakakibara, Masahiko Sakamoto,

Kimihiro Miyake, Kazumasa Ueda, Sora Iwai, Shiho Sano, Mami ONO, Azusa Morozumi,

Haruka Suzuki, Jiro Nakahara, Students of Tokyo Gakugei University, Students of Shinshu

University, JICA Laos, JICA, Tokyo Gakugei University, Shinshu University. This work was

supported by JSPS KAKENHI Grant Number JP23653287, JP23653287, JP24700722, JP25301007, and JP25350839, also supported by the Ministry of Health, Labor and Welfare of

Japan [Kosei Kagaku Research Grant, International Cooperation Research Grant 24S2, 27S1].

ສາລະບານ

ບ ດທ 1: ແນວຄວາມຄດຂອງວຊານເວດສຂະສກສາ ແລະ ລະບ ບນເວດກບສຂະພາບມະນດ 1

1. ແນວຄວາມຄດຂອງວຊານເວດສຂະສກສາ 1

2. ລະບບນເວດກບສຂະພາບຂອງມະນດ 4

3. ຄນລກສະນະຂອງນເວດສຂະສກສາ 7

ບ ດທ 2: ນ າ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 11

1. ຄວາມສ າຄນຂອງນ າ 11

2. ນ າ ແລະ ຮາງກາຍຂອງມະນດ 12

3. ການໃຊນ າ ແລະ ວງຈອນໝນວຽນຂອງນ າ 13

4. ມນລະພດທາງນ າ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 14

5. ບນຫາມນລະພດທາງນ າຢໃນໂລກ 15

6. ບນຫາມນລະພດທາງນ າຢ ສປປ ລາວ 16

7. ການປອງກນມນລະພດທາງນ າ 16

8. ວທປອງກນມນລະພດທາງນ າຢ ສປປ ລາວ 17

ບ ດທ 3: ລະບ ບນເວດກບບນດາພະຍາດທ ເກ ດຈາກນ າ ແລະ ອາຫານ 19

1. ລະບບນເວດກບພະຍາດທ ເກດມາຈາກນ າ 19

2. ສາເຫດ ແລະ ອາການຂອງພະຍາດທ ເກດມາຈາກນ າ 19

3. ຜນກະທບຂອງພະຍາດມາຈາກນ າ 20

4. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 21

5. ລະບບນເວດກບພະຍາດທ ເກດມາຈາກອາຫານ 21

6. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 25

ບ ດທ 4: ລະບ ບນເວດກບການລະບາດພະຍາດຢ ທອງຖນ 27

1. ລະບບນເວດກບການລະບາດພະຍາດຢທອງຖ ນ 27

2. ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ 27

3. ພະຍາດໄຂເລອດອອກ 29

4. ພະຍາດວນນະໂລກ 31

5. ພະຍາດຕບອກເສບ 33

ບ ດທ 5: ມ ນລະພດ, ພະຍາດທາງດນ ແລະ ສຂະພາບມະນດ 36

1. ຄວາມໝາຍຂອງມນລະພດທາງດນ 36

2. ສາເຫດທ ພາໃຫເກດມນລະພດທາງດນ 36

3. ຜນກະທບຈາກມນລະພດທາງດນ 37

4. ວທປອງກນເພ ອບ ໃຫເກດມນລະພດທາງດນ 38

ບ ດທ 6: ການບ ລຫານຈດການຂ ເຫຍອ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 40

1. ຄວາມເປນມາກຽວກບຂເຫຍອ 40

2. ຜນກະທບຈາກຂເຫຍອ ຫ ສ ງເສດເຫອ 40

3. ປະເພດຂເຫຍອ 41

4. ແນວທາງການຫດປະລມານຂເຫຍອໂດຍໃຊຫກການ 3R 42

5. ກດຈະກ າການຫດ, ຄດແຍກ ແລະ ການນ າຂເຫຍອກບມາໃຊປະໂຫຍດ 43

6. ພາຊະນະຮອງຮບຂເຫຍອ (ຖງຂເຫຍອ) 46

ບ ດທ 7: ການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 48

1. ການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 48

2. ສາເຫດການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 50

3. ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 50

4. ວທການປອງກນ ແລະ ແກໄຂການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 53

ບ ດທ 8: ບ ດບາດຍງ-ຊາຍ 56

1. ຄວາມເປນມາຂອງບດບາດຍງ-ຊາຍ 56

2. ສະພາບການໃນໂລກ ແລະ ການແກໄຂ 58

3. ສະພາບການຢໃນປະເທດລາວ ແລະ ການແກໄຂ 58

ບ ດທ 9: ການວາງແຜນຄອບຄ ວ, ການລຽງດ ເດກນອຍ ແລະ ສດທເດກ 61

1. ການວາງແຜນຄອບຄວ ແລະ ວທການຄມກ າເນດ 61

2. ການລຽງດເດກນອຍ 63

3. ສດທເດກ 66

ບ ດທ 10: ສຂະພາບຜ ງປາກ 69

1. ຄວາມເປນມາຂອງບນຫາສຂະພາບຜງປາກ 69

2. ສາເຫດທ ພາໃຫບນຫາສຂະພາບຜງປາກ 69

3. ຜນກະທບຂອງບນຫາສຂະພາບຜງປາກ 70

4. ວທປອງກນ ແລະ ຮກສາສຂະພາບຜງປາກ 71

5. ສະພາບບນຫາໃນໂລກ 72

6. ສະພາບບນຫາໃນປະເທດລາວ 73

7. ມາດຕະການການຄວບຄມຢໃນໂລກ 73

8. ມາດຕະການການຄວບຄມໃນ ສປປ ລາວ 74

ບ ດທ 11: ການສກສາທາງໂພຊະນາການ 76

1. ຄວາມຮທ ວໄປກຽວກບໂພຊະນາການ 76

2. ຄວາມໝາຍຂອງໂພຊະນາການ 76

3. ທາດອາຫານທ ຈ າເປນຕ ຮາງກາຍ 77

4. ສາເຫດການຂາດສານອາຫານ 80

5. ແຫງອາຫານໃນ ສປປ ລາວ 80

6. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນປະເທດລາວ 80

7. ສາຍພວພນກນລະຫວາງລະບບນເວດ, ພດຕກ າ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 80

8. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນໂລກ 81

9. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນ ສປປ ລາວ 82

10. ຄວາມສ າຄນກຽວກບອາຫານໃນໂຮງຮຽນ 83

11. ຈດປະສງກຽວກບອາຫານໃນໂຮງຮຽນ 83

12. ຄນປະໂຫຍດຂອງອາຫານໃນໂຮງຮຽນ 84

13. ການກວດສຂະພາບ 84

14. ວທແກໄຂຢ ສປປ ລາວ 84

ບ ດທ 12: ຮ ບແບບການດ າລ ງຊ ວດທ ກຽວກບການເກ ດພະຍາດ 88

1. ຄວາມໝາຍຂອງຮບແບບການດ າລງຊວດ 88

2. ພະຍາດທ ມກພບເຫນໃນ ສປປ ລາວ ທ ມສາເຫດມາຈາກການປຽນແປງຂອງຮບແບບການດ າລງຊວດ 88

3. ຜນກະທບຂອງພະຍາດຕາງໆ 92

4. ວທການປອງກນພະຍາດຕາງໆທ ເກດຂນ 93

5. ສະພາບທ ເກດຂນຢໃນໂລກ 93

6. ສະພາບທ ເກດຂນຢໃນ ສປປ ລາວ 95

ບ ດທ 13: ສງເສບຕດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 99

1. ຄວາມໝາຍຂອງສ ງເສບຕດ 99

2. ສ ງເສບຕດຊະນດຕາງໆ 99

3. ຜນກະທບຂອງສ ງເສບຕດ 101

4. ສາເຫດທ ພາໃຫຕດສ ງເສບຕດ 101

5. ການລງຢາ ແລະ ການເພ ງຢາ 102

6. ນເວດວທະຍາທາງສງຄມ ແລະ ການເສບຕດ 103

7. ສະຖຕກຽວກບສະພາບສ ງເສບຕດຢໃນໂລກ ແລະ ສປປ ລາວ 103

8. ການປອງກນ ແລະ ຄວບຄມສ ງເສບຕດຢໃນໂລກ ແລະ ສປປ ລາວ 105

ບ ດທ 14: ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສ າພນ 108

1. ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສ າພນ 108

2. ການຢຮວມກບຄນທ ເປນເອດສ 115

ບ ດທ 15: ຄວາມຮ ກຽວກບຄວາມປອດໄພ 118

1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ຄວາມສ າຄນຂອງຄວາມຮກຽວກບຄວາມປອດໄພ 118

2. ສະພາບໃນ ສປປ ລາວ 119

3. ສະພາບໃນໂລກ 120

4. ສາຍພວພນພດຕກ າການດ າລງຊວດຂອງມະນດ ແລະ ຄວາມປອດໄພ 121

5. ຜນກະທບການບາດເຈບຂອງເດກນອຍໃນລາວ 122

6. ໂຄງສາງພນຖານ ແລະ ຈດປະສງຂອງການໃຫຄວາມຮກຽວກບຄວາມປອດໄພ 123

7. ວທການຄວບຄມ ແລະ ປອງກນການເກດອບດຕເຫດ 124

ບ ດທ 16: ໄພພບດ ແລະ ການໃຫຄວາມຮ ກຽວກບການປອງກນໄພພບດ 130

1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ປະເພດຂອງໄພພບດ 130

2. ຄວາມສ າຄນຂອງການໃຫຄວາມຮກຽວກບການປອງກນໄພພບດ 131

3. ການນພວພນກນລະຫວາງພດຕກ າຂອງມະນດ, ການດ າລງຊວດ, ລະບບນເວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ 131

4. ຜນກະທບຂອງໄພພບດຕ ເດກ ແລະ ໂຮງຮຽນ 132

5. ສະພາບການຂອງໄພພບດໃນໂລກ 133

6. ສະພາບການໄພພບດໃນ ສປປ ລາວ 134

7. ວທການຄວບຄມທ ວໂລກ - ລະດບປະເທດ ແລະ ລະດບບກຄນ 136

8. ວທການຄວບຄມໃນ ສປປ ລາວ 138

ບ ດທ 17: ຜ ນກະທ ບຈາກສະພາບແວດລອມທາງຈດຕະສງຄ ມ ແລະ ສຂະພາບຈດ 141

1. ຄວາມໝາຍຂອງສຂະພາບຈດ 141

2. ທດສະດຄວາມຕງຄຽດ 142

3. ຄວາມຕງຄຽດ 142

4. ການປຽນແປງທາງສງຄມ, ທາງສະພາບແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຈດ 144

5. ສະຕຖກຽວກບສຂະພາບຈດໃນໂລກ 144

6. ສຂະພາຈດຢໃນ ສປປ ລາວ 145

7. ການປອງກນ 145

1

ພາກທ I: ຄວາມເປນມາຂອງວຊານເວດສຂະສກສາ

ບດທ 1 ແນວຄວາມຄດຂອງວຊານເວດສຂະສກສາ ແລະ

ລະບບນເວດກບສຂະພາບມະນດ

1. ແນວຄວາມຄດຂອງວຊານເວດສຂະສກສາ 1.1. ບນຫາການເພມຂນຂອງເຊ ອພະຍາດ

ນບເປນເວລາດນນານມາແລວທ ບນດາປະເທດກາລງພດທະນາໄດປະເຊ ນກບເຊ ອພະຍາດຕດແປດຕ າງໆເຊ ນ: ໄຂມາລາເຣຍ, ຖອກທອງ ແລະ ພະຍາດເອດສ. ໃນປດຈບນນ ສປປ ລາວ ກ ເປນໜ ງໃນຫາຍໆປະເທດທ ພບບນຫາຕ າງໆເຫ ານ . ໃນກລະນ ຂອງພະຍາດຕດແປດນ ປະຊາຊນແມ ນໄດຮບຜນກະທບຫາຍ ໂດຍສະເພາະແມ ນຜ ານທາງສະພາບແວດລອມທ ເຊ ອມໂຊມ ເປນສາເຫດໃຫເຊ ອຈລນຊ ທ ເປນເຊ ອໂລກແຜຂະຫຍາຍຫາຍຢ ໃນລະບບນເວດ.

ຮອດປດຈບນນ , ບນດາປະເທດກາລງພດທະນາເຫ ານ ກາລງປະເຊ ນກບບນຫາການເພ ມຂ ນຂອງເຊ ອພະ ຍາດຕດແປດຊາເຮ ອເຊ ນ: ພະຍາດມາລາເຣຍ, ປອດແຫງ, ໄຂເລ ອດອອກ ແລະ ຖອກທອງ ລວມທງພະຍາດບຕດແປດຮາຍແຮງເຊ ນ: ພະຍາດຫວໃຈວາຍ, ມະເຮງ, ເບາຫວານ ແລະ ພະຍາດຕຍ. ຕາມປກກະຕແລວ ສະພາວະພະຍາດຕຍນ ມກຈະມ ຢ ໃນບນດາປະເທດທ ພດທະນາແລວ ເຊ ງຖ ວ າເປນພະຍາດຊາເຮ ອທ ມ ຄວາມສ ຽງຫາຍ, ໃນຂະນະດຽວກນນນຢ ບນດາປະເທດກາລງພດທະນາກ ປະເຊ ນກບການຂາດສານອາຫານຫາຍ. ຕາມຄວາມເປນຈງແລວ, ສະພາບແວດລອມ ຫ ລະບບນເວດ ແມ ນເປນຕວການດສຂະພາບຂອງຄນເຮາ ໃນນນຕອງຮບຮ ວ າ ພະຍາດຕດແປດ ແລະ ພະຍາດຊາເຮ ອຮນແຮງກ ແມ ນມ ຕນກາເນ ດມາຈາກລະບບນເວດເຊ ນກນ. 1.2. ບນຫາດານສຂະພາບ ແລະ ສງແວດລອມປດຈບນຢ ໃນປະເທດລາວ

ຕາຕະລາງທ 1 ສະແດງເຖງບນຫາສຂະພາບໃນກ ມຕວຢ າງທ ເປນຄ -ອາຈານ ແລະ ພະນກງານຢ ມະຫາ ວທະຍາໄລແຫ ງຊາດລາວ. ການສາຫວດນ ແມ ນຖ ກດາເນ ນກບຄ -ອາຈານ ແລະ ພະນກງານຈານວນ 190 ຄນ ຢ ມະຫາວທະຍາໄລແຫ ງຊາດລາວໃນປ 2010. ມນສະແດງໃຫຮ ວ າ ພວກເຂາເຈາບ ພຽງແຕ ມ ຄວາມກງວນກບພະຍາດຕດແປດຊ ມເຊ ອຢ າງດຽວ ແຕ ຍງກງວນຕ ຄວາມສ ຽງຂອງພະຍາດຊາເຮ ອຮນແຮງອ ກ. ຍ ງໄປກວ ານນ ບນຫາສຂະພາບຢ ໃນໄລຍະການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມກ ຍ ງພບກບສ ງທາທາຍຫາຍປະການ ເປນຕນແມ ນບນຫາຢາເສບຕດ, ອບດເຫດທາງການສນຈອນ ແລະ ຄວາມກດດນທາງເຫດການດານສງຄມ ເຊ ງຈະກາຍເປນບນຫາໃຫປະເທດລາວໃນອະນາຄດ ຕາມປກກະຕບນຫາຄວາມກດດນນນແມ ນກ ໃຫເກ ດບນຫາສຂະພາບທາງຈດໃຈ ເຊ ງຢ ປະເທດລາວຍງບ ທນໄດຮບຮ ກນດ ພເທ າໃດ.

2

ຕາຕະລາງ 1: ບນຫາສຂະພາບໃນກ ມຕວຢ າງທ ເປນຄ -ອາຈານ ແລະ ພະນກງານຢ ມະຫາວທະຍາໄລແຫ ງຊາດ ໃນປ 2010

ລາດບ ບນຫາກຽວກບສຂະພາບ ຈານວນ (ຄນ) 1 ໄຂຫວດ/ໄຂຫວດນກ 11

2 ເຈບທອງ ຫ ຖອກທອງ 7

3 ສ ງເສບຕດ 5

3 ມະເຮງ (ຕບອກເສບ) 5

5 ໂລກເອດ/ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ (HIV/STD) 4

5 ອບດຕເຫດທາງການສນຈອນ 4

7 ໄຂເລ ອດອອກ 3

7 ໄຂມາລາເຣຍ (ໄຂຍງ) 3

7 ຄວາມກດດນ (ຄວາມຕ ງຄຽດ) 3

7 ຫວໃຈວາຍ 3

8 ເບາຫວານ 2

8 ປອດແຫງ (ພະຍາດກ ຽວກບປອດ) 2

8 ເຈບກະເພາະ 2

8 ພະຍາດກ ຽວກບທາງເດ ນຫາຍໃຈ 2

ລວມ 56

ຕາຕະລາງທ 2 ແມ ນຜນການສາຫວດທ ສະແດງເຖງບນຫາທາງສະພາບແວດລອມທ ເປນບນຫາອນຮນແຮງຢ

ໃນປະເທດລາວ. ບນຫາທາງສະພາບແວດລອມນ ແມ ນກ ຽວຂອງກບການປ ຽນແປງທາງລະບບນເວດທອງຖ ນຢ ໃນປະເທດລາວ ກ ຄ ການປ ຽນແປງຂອງລະບບນເວດທງໝດ. ບນຫາການປ ຽນແປງຂອງລະບບນເວດພາໃຫເກ ດບນຫາຕສຂະພາບໄດເຊ ນກນ. ໃນປດຈບນມ ປະກດມນລະພດທາງອາກາດ, ມ ຂ ຝ ນ ແລະ ໝອກຄວນທ ລະບາຍອອກຈາກໂຮງງານທ ດາເນ ນການຜະລດເພ ອການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ (ອດສະຫະກາຜະລດລດ, ອດສະຫະກາຕ າງໆ) ເຮດໃຫເກ ດບນຫາທາງການຫາຍໃຈ ເຊ ງໝາຍເຖງການພວພນກນຢ າງສະໜດແໜນລະຫວ າງລະບບນເວດ, ການພດທະນາສງຄມ, ແບບແຜນການດາລງຊ ວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງຄນເຮາ.

3

ຕາຕະລາງ 2: ບນຫາກ ຽວກບສະພາບແວດລອມຢ ປະເທດລາວ ຈາກການສາຫວດທ ມະຫາວທະຍາໄລແຫ ງຊາດໃນປ 2010

1.3. ຄວາມໝາຍວຊານເວດສຂະສກສາ

ປດຈບນ ຍງບ ມ ຂອະທບາຍອນຈະແຈງກ ຽວກບນເວດສຂະພາບ, ແຕ ວ າສານວນຂອງມນປະກອບດວຍ 2 ປະການຄ : ລະບບນເວດມ ຄວາມສມບ ນ ແລະ ບ ສມບ ນ. ຄາວ າສຂະພາບຂອງຄນແມ ນຂ ນກບຄວາມສມບ ນຂອງລະບບນເວດ. ຖາວ າລະບບນເວດບ ສະອາດ ມນກ ຈະເຮດໃຫສຂະພາບຂອງຄນບ ແຂງແຮງ. ຕວຢ າງ: ອາກາດເປນມນລະພດສ ງໃນພ ນທ ໃດໜ ງ ມນກ ສາງບນກ ຽວກບທາງເດ ນຫາຍໃຈຕ ຄນໃນຂງເຂດນນເຊ ນ: ການໄອ, ຈາມ ແລະ ຫາຍໃຈຝ ດ. ຖາຫາກແຫ ງນາໃນທ ຢ ອາໄສເປເປ ອນ ເວລາດ ມນານນຈະພາໃຫເກ ດອາການຖອກທອງ ແລະອ ນໆ. ກງກນຂາມ ຖາຫາກລະບບນເວດມ ຄວາມສມບ ນສະອາດດ ສຂະພາບຂອງຄນກ ຈະແຂງແຮງດ . ດ ງນນ, ເຮາຈ ງຄວນເອາໃຈໃສ ແລະ ເຫນບດບາດສາຄນຂອງລະບບນເວດ ອນເປນຄວາມສາພນເຊ ງກນແລະກນຢ າງສະໜດແໜນລະຫວ າງສຂະພາບຂອງຄນ ແລະ ສະພາບແວດລອມ. ໃນປ ມແບບຮຽນ ນເວດສຂະສ ກສາໝາຍເຖງຄວາມເຂາໃຈກ ຽວກບສຂະພາບຂອງມະນດ ແລະ ການເປນຢ ທ ດ ເຊ ງເປນຜນມາຈາກການຕອບສະໜອງແບບສບຊອນ ແລະ ວອ ງໄວໃນບນດາປດໄຈຕ າງໆເຊ ນ: ຄນ, ສະພາບທາງສງຄມ ແລະ ເສດຖະກດ, ວດທະນະທາ ແລະ ສະພາບແວດລອມທາມະຊາດ. ນເວດສຂະສ ກສາແມ ນວທ ການໜ ງທ ຄ ກນກບແນວຄວາມຄດທ ມ ຄວາມພະຍາຍາມບນລເປາໝາຍທ ຈະເຮດໃຫສະພາບແວດລອມ (ລະບບນເວດ), ສງຄມ, ການດາລງຊ ວດ, ການພດທະນາທາງເສດຖະກດ-ສງຄມ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດໃຫມ ຄວາມສມດ ນກນຕາມແຜນວາດທ 1.

ລາດບ ບນຫາກຽວກບສງແວດລອມ ຈານວນ (ຄນ) 1 ອາກາດປ ຽນແປງ (ພາວະໂລກຮອນ) 32

2 ການຕດໄມທາລາຍປ າ 27

3 ມນລະພດທາງອາກາດ 16

4 ຂາດການຄວບຄມການໃຊນາ 24

5 ຂ ຝ ນ/ມນລະພດຈາກຂ ຝ ນ 21

5 ຂາດການບລຫານຄມຄອງ 21

6 ດນຂາດນາແຫງແລງ/ດນສມເປນອາຊດ 11

7 ຂາດນາສະອາດ 19

8 ນາຖວມ 9

9 ຄວນຈາກໂຮງຈກໂຮງງານ 5

ລວມ 185

4

ແຜນວາດ 1: ວງຈອນການພວພນເຊງກນແລະກນຂອງການພດທະນາ, ການດາລງຊວດ, ລະບບນເວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

ໃນປະເທດເຮາບ ອນທ ມ ການທ ອງທ ຽວແບບອະນລກລະບບນເວດ ເຊ ງເປນບ ລມະສດທາອດໃນ

ນະໂຍບາຍການພດທະນາທາງດານສງຄມ, ດານສະພາບແວດລອມທາມະຊາດ ລວມໄປເຖງສະຖານທ ວດທະນະທາທ ເປນມລະດກແມ ນມ ຄວາມສາຄນເປນຢ າງຍ ງ. ຈາກແນວຄດຂອງການທ ອງທ ຽວແບບອະນລກລະບບນເວດ ເຮດໃຫເຮາໄດຮບຮ ເຖງວໄສທດໃນອະນາຄດຂອງປະເທດລາວເຮາວ າບ ພຽງແຕ ສ ງເສ ມຄວາມທນສະໄໝຂອງສງຄມ ແລະ ວທ ການດາລງຊ ວດໃນແງຂອງພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມເທ ານນ ແຕ ຍງມ ການອະນລກວດທະນະທາ, ສະພາບແວດລອມທາງສງຄມ ແລະ ທາມະຊາດອ ກດວຍ. 2. ລະບບນເວດກບສຂະພາບຂອງມະນດ 2.1. ຄວາມໝາຍຂອງລະບບນເວດ

ລະບບນເວດແມ ນລວມມ ສ ງທ ມ ຊ ວດທກຢ າງເຊ ນ: ພ ດ, ສດ, ມະນດ ແລະ ສ ງມ ຊ ວດອ ນໆ ທ ຢ ໃນພ ນທ ໃດໜ ງທ ມ ການພວພນເຊ ງກນແລະກນ. ນອກນນ, ຍງພວພນກບບນດາສ ງແວດລອມທ ບ ມ ຊ ວດເຊ ນ: ຝນ, ຟາ, ອາກາດ, ໂລກ, ຕາເວນ, ດນ, ນາ, ຫ ນ, ພ ມອາກາດ ແລະ ບນຍາກາດ (ຮ ບທ 1).

5

ຮ ບທ 1: ລະບບນເວດຢ ໃນໜອງນາແຫງໜງ

ຕວຢ າງ: ໃນໜອງແຫ ງໜ ງ ທ ານອາດພບເຫນສ ງທ ມ ຊ ວດຫາຍຢ າງ ນບຕງແຕ ສ ງທ ມ ຊ ວດນອຍໆຈນເຖງຂະໜາດໃຫຍ ເຊ ນ: ແມງໄມ ແລະ ພ ດ. ສ ງດ ງກ າວໄດອາໄສຢ ໃນສ ງທ ບ ມ ຊ ວດເຊ ນ: ນາ, ຕາເວນ, ດນຟາອາກາດ, ອນຫະພ ມຄວາມກດດນທາງບນຍາກາດ ແລະ ສານອາຫານໃນນາເພ ອການມ ຊ ວດ.

ນອກນນ ຄວາມຕອງການພ ນຖານສາລບສ ງທ ມ ຊ ວດ ແມ ນມ ຢ 5 ປະການດວຍກນເຊ ນ: ອາກາດ, ນາ, ຕາເວນ, ອາຫານ ແລະ ອ ນນະພ ມ (ຮ ບທ 2).

ຮ ບທ 2: ສງທຈາເປນ 5 ປະການສາລບສງທມຊວດ

6

2.2. ຄວາມສາຄນຂອງລະບບນເວດ ລະບບນເວດ ແມ ນເປບລະບບທ ເກ ອກ ນສ ງທ ມ ຊ ວດ ເຊ ງໃນນນລວມມ ມະນດ ແລະ ສ ງທ ມ ຊ ວດອ ນໆ.

ຄວາມຕອງການດານອາຫານ, ນາ, ອາກາດ, ທ ພກ ແລະ ຄວາມຄງທ ຂອງພ ມອາກາດສາລບມະນດແມ ນເປນພ ນຖານ ແລະ ບ ມ ການປ ຽນແປງ. ສະນນ, ລະບບນເວດແມ ນເປນສ ງທ ຈາເປນເພ ອຄວາມສມບ ນຂອງມະນດ. ອງການອະນາໄມໂລກໄດໃຫຄານຍາມວ າ ການມ ສຂະພາບທ ດ ບ ໝາຍເຖງແຕ ວ າບ ມ ການເຈບເປນເທ ານນ ແຕ ມນຍງແມ ນມ ຄວາມອດມສມບ ນທາງດານຮ າງກາຍ, ຈດໃຈ ແລະ ສງຄມອ ກດວຍ.

ການພວພນກນລະຫວ າງການປ ຽນແປງສ ງແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ ແມ ນມ ຄວາມຊບຊອນເພາະວ າສ ວນຫາຍການປ ຽນແປງດ ງກ າວແມ ນເກ ດຂ ນໃນທາງອອມ, ສບປ ຽນສະຖານທ , ເວລາ ແລະ ຂ ນກບຈານວນຂອງການປບປ ຽນ. ຕວຢ າງ ການປ ຽນແປງດນຟາອາກາດໄດເຮດໃຫມ ບນຫາດານການຜະລດກະສກາ. ສະນນຈ ງເຮດໃຫມ ການຂາດສານອາຫານໃນເດກ, ການຂະຫຍາຍຕວຂອງເດກຊກຊາ, ຮ າງກາຍສາມາດຕດເຊ ອພະຍາດໄດງາຍ ແລະ ການໃຫອາຫານອ ນໆ. 2.3. ສາເຫດທພາໃຫລະບບນເວດມການປຽນແປງ

ການປ ຽນແປງລະບບນເວດແມ ນມ 2 ສາເຫດໃຫຍ ຄ : − ການປ ຽນແປງລະບບນເວດເກ ດມາຈາກທາມະຊາດເຊ ນ: ແຜ ນດນໄຫວ, ພ ໄຟລະເບ ດ, ໄພນາຖວມ,

ພາຍ ແລະອ ນໆ. − ການປ ຽນແປງລະບບນເວດເກ ດຈາກການກະທາຂອງມະນດເຊ ນ: ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການ

ຂະຫຍາຍຕວເມ ອງ, ໂຮງງານອດສາຫະກາ, ສາງເສນທາງລດໄຟແລະອ ນໆ. ການເພ ມຂ ນຂອງປະຊາກອນ ແລະ ການພດທະນາທາງດານເສດຖະກດໄດເຮດໃຫມ ການປ ຽນແປງລະບບ

ນເວດຢ ໃນໂລກ ແລະ ພາກພ ນຢ າງໄວວາ. ໃນໄລຍະ 50 ປ ຜ ານມາເຫນວ າມ ການປ ຽນແປງລະບບນເວດຢ າງໄວ ແລະ ຂອບເຂດກວາງຂ ນ ເມ ອທຽບໃສ ໄລຍະກ ອນໜານນ.

ຢ ສປປ ລາວ ການປ ຽນແປງສ ງແວດລອມ ແລະ ລະບບນເວດ ສ ວນໃຫຍ ແມ ນກ ຽວກບການຕດໄມທາລາຍປ າ, ໃນໄລຍະແຕ ປ 1990-2010 ປ າໄມໃນປະເທດລາວຖ ກທາລາຍ ເຮດໃຫຈານວນປ າໄມຫດລງ ສະເລ ຍປະມານ 78.000 ເຮກຕາຕ ປ ແລະ ໃນທ ວໂລກ ປ າໄມຫດລງ ສະເລ ຍປະມານ 8.300.000 ເຮກຕາຕ ປ . ສະນນ, ຈ ງເຮດໃຫ ລະບບນເວດເຊ ອມໂຊມເປນຕນແມ ນມ ນາຖວມຂງ, ດນເສາະເຈ ອນ, ນາຖວມກະທນຫນ ແລະອ ນໆ. ນອກຈາກນນ ການຖາງປ າເຮດໄຮ ຍງປ ອຍຄາບອນໄດອອກໄຊ (CO2) ອອກສ ອາກາດ. ສະນນ ໃນປ 1987 ໄດເຮດໃຫ ສປປ ລາວ ຖ ກຈດເປນໜ ງໃນບນດາ 11 ປະເທດ ຢ ໃນໂລກທ ປ ອຍ CO2 ຫາຍກວ າ 80%, ໃນໂລກ ມ ຈານວນການປ ອຍຕ ຫວຄນໃນແຕ ລະປ ແມ ນ 10 ໂຕນ. ມາໃນປ 2014 ການປ ອຍ CO2 ໃນໂລກແມ ນ 4.980 ໂຕນ ຕ ຄນ ແລະ ຢ ສປປ ລາວ ແມ ນ 300 ໂຕນ ຕ ຄນ.

ຍ ງໄປກວ ານນ ໃນຊ ວງສງຄາມອນດ ຈ ນ ໄລຍະທ 2 (1954-1975) ຜ ຮກຮານໄດຖ ມລະເບ ດໃສ ສປປ ລາວ ຢ າງໜກໜ ວງ ແລະ ຈານວນລະເບ ດທ ຍງບ ທນແຕກຍງມ ຈານວນຫາຍໂຕນ ພອມທງຂມລະເບ ດມ ຈານວນຫວງຫາຍ ເຊ ງສ ງດ ງກ າວໄດປ ຽນແປງລະບບນເວດຢ ທອງຖ ນນນໆ. 2.4. ການປຽນແປງຂອງລະບບນເວດສງຜນກະທບຕສຂະພາບ

ການປ ຽນແປງສ ງແວດລອມ ຫ ລະບບນເວດ ໄດສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງມະນດໂດຍທາງກງ ແລະ ທາງອອມ. ຜນກະທບທາງກງໄດແກ : ນາຖວມ, ອາກາດຮອນ, ຂາດນາ, ດນເຊາະເຈ ອນ ແລະ ການສາພດກບມນລະພດ. ຕວຢ າງ: ພະຍາດທ ມກເກ ດຂ ນໃນບ ອນທ ມ ນາຖວມແມ ນ: ອກເສບເຫຍ ອເມ ອກຕາ ຫ ຕາແດງ, ຖອກທອງ, ອະຫວາ ແລະ ຜ ວໜງອກເສບ. ນອກນນ, ການສາພດກບມນລະພດທາງອາກາດພາໃຫເກ ດເປນພະຍາດປອດອກເສບ, ພະຍາດຫອບຫ ດ, ມະເຮງປອດ, ພະຍາດຫອດປອດອດຕນຊາເຮ ອ ແລະອ ນໆ. ນອກຈາກນ ເຫນວ າ ຜນກະທບທາງອອມໄດແກ : ການສ ນເສຍແຫ ງທາມາຫາກນ, ການເຄ ອນຍາຍປະຊາກອນ (ຊມຊນແອອດ), ຄວາມຂດ

7

ແຍ ງ, ການປບຕວທ ບ ແທດເໝາະກບສະພາບ ແລະ ການຊ ວຍເຫ ອເພ ອບນເທາທກ. ຕວຢ າງ ບ ອນທ ມ ຊມຊນແອອດ ມນສາມາດກ ໃຫເກ ດມ ພະຍາດຕດຕ ຕ າງໆເຊ ນ: ພະຍາດໄຂຍງລາຍ, ໄຂຖອກທອງ. ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການຈ ດປ າເຮດໄຮ , ການຂດຄນບ ແຮ ທ ບ ຖ ກລະບຽບກດໝາຍ, ການເພ ມຂ ນຂອງປະຊາກອນ, ການຂະຫຍາຍຂອງຕວເມ ອງ, ຖ າຍຊະຊາຍ, ການປ ອຍນາເປ ອນລງແມ ນາ ແລະ ການປ ອຍທາດເຄມ ຕ າງໆລງແມ ນາລາເຊ ເຮດໃຫເກ ດຄວາມສ ຽງຕການຕດເຊ ອພະຍາດ. ການໄດຮບອາຫານບ ພຽງພ (ເຮດໃຫຂາດສານອາຫານ ແລວເຮດໃຫກາຍເປນຄນເຕຍ), ພ ດທ ໃຊເປນຢາພ ນເມ ອງສ ນພນ, ເສຍສຂະພາບຈດ (ບກຄນ ຫ ຊມຊນ) ແລະ ການເຊ ອມເສຍວດທະນະທາອນດ ງາມ. 2.5. ວທປກປກຮກສາ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 2.5.1. ວທປກປກຮກສາ

− ປະຊາຊນທກຄນຕອງເປນເຈາການປກປກຮກສາປ າໄມ ແລະ ຮກສາແຫ ງນາໃຫສະອາດ − ຖາເຫນປະກດການທາດເຄມ ປນເປ ອນແມ ນາຫາຍເກ ນໄປຕອງໃຫສະເໜ ໄປຍງກະຊວງຊບພະຍາກອນທາ

ມະຊາດ ແລະ ສ ງແວດລອມ ຫ ພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງ − ປະຊາສາພນເຖງພ ແມ ປະຊາຊນ ຫ ຊມຊນບ ໃຫປ ອຍນາເປ ອນ ແລະ ທາດເຄມ ຕ າງໆລງແມ ນາຊະຊາຍ − ຕານ ແລະ ສະກດກນການຂດຄນບ ແຮ ທ ບ ຖ ກລະບຽບກດໝາຍ

2.5.2. ວທແກໄຂບນຫາ − ລດຖະບານຕອງມ ມາດຕະການປອງກນ, ຈາກດ ແລະ ຄວບຄມການທາລາຍລະບບນເວດ − ລດຖະບານໄດອອກມາດຕະການຢດການຕດໄມໃນທກຮ ບແບບ, ຈາກດການສ ງອອກໄມ, ລະດມໃຫ

ປະຊາ ຊນປ ກຕນໄມທດແທນໃນແຕ ລະປ ເຊ ງຖ ເອາວນທ 1 ມຖນາ ເປນວນປ ກຕນໄມທດແທນ. − ລດຖະບານໄດລະດມໃຫປະຊາຊນຫນລງມາເຮດນາເປນຫກເພ ອຫດຜ ອນການຖາງປ າເຮດໄຮ − ສະໜອງແຫ ງນາສະອາດໃຫຊມຊນທ ວເຖງ − ຈດສນທ ຢ ອາໄສໃຫຊມຊນເພ ອຮບປະກນບ ໃຫມ ຊມຊນແອອດ

3. ຄນລກສະນະຂອງນເວດສຂະສກສາ ນເວດສຂະສ ກສາ ແມ ນນາໃຊ ແນວຄວາມຄດຂອງ ທ ານ ຄາຣອນ (Charron) ເຊ ງແນວຄດທ ສະໜບ

ໜ ນວທ ການທາງດານນເວດທ ພວພນເຖງສຂະພາບຂອງມະນດ. ຄນລກສະນະທ ສາຄນຂອງນເວດສຂະສ ກສາ ປະກອບມ 6 ລກສະນະດ ງລ ມນ .

1) ແນວຄວາມຄດກຽວກບລະບບນເວດ

ນເວດສຂະສ ກສາ ແມ ນພ ນຖານຂອງລະບບແນວຄວາມຄດ ທ ພຈາລະນາເຖງລະບບນເວດ, ສຂະພາບ ແລະ ການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ ໃຫເຂາໃຈເລກເຊ ງກ ຽວກບລະບບນເວດ. ໝາຍຄວາມວ າເປນລະບບແນວຄວາມຄດທ ເນນໜກເຖງຄວາມເຂາໃຈທງໝດຂອງລະບບນເວດ ໃນຫາຍລກສະນະ ເຊ ງພຈາລະນາເຖງຄວາມສາພນທ ຕອງເພ ງພາເຊ ງກນແລະກນ. ດ ງນນ, ພ ນຖານຂອງລະບບແນວຄວາມຄດຂອງນເວດສຂະສ ກສາ ເຊ ອວ າບນດາປດໄຈຕ າງໆ ຂອງການເຮດວຽກແມ ນມ ອດທພນຕ ສຂະພາບຂອງມະນດ ບ ສະເພາະແຕ ບກຄນແຕ ຍງລວມເຖງສ ວນລວມ. ຈດປະສງຂອງນເວດສຂະສ ກສາແມ ນເພ ອເຮດໃຫບກຄນກາຍເປນຜ ທ ມ ຄວາມຮ , ຄວາມສາມາດທ ຈະນາແນວຄດໄປປະຕບດໃຫປະກດຂ ນໃນລະບບນເວດຂອງແຕ ລະຂງເຂດ, ໂດຍການສະໜອງສ ງອານວຍຄວາມສະດວກແກ ການສອນໃຫມ ຄວາມເຂາໃຈເຖງສາຍພວພນລະຫວ າງການພດທະນາ, ການດາລງຊ ວດ, ລະບບນເວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ. ນອກຈາກນນ, ນເວດສຂະສ ກສາ ຍງເຮດໃຫຜ ຮຽນ ສາມາດພຈາລະນາວທ ການໃນການຮກສາສຂະພາບ ແລະ ການຮກສາລະບບນເວດໃຫມ ຄວາມສມດນ.

2) ການຮຽນຮ ແບບບ ລະນາການ

ນເວດສຂະສ ກສາ ແມ ນການປະສມປະສານຫາຍໆວຊາເຂາກນ ເຊ ງປະກອບມ ການສ ກສາທາງດານສະພາບແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບ ເຊ ງມ ຈດປະສງເພ ອສອນໃຫຄນເຮາມ ຄວາມຮ , ທກສະ, ທດສະນະຄະຕ

8

ແລະ ຄນຄ າຕ າງໆທ ຈະເຮດໃຫມ ການປ ຽນແປງໃນລະບບນເວດ, ການພຈາລະນາເຖງທ າອ ຽງຂອງລະບບນເວດ, ການຮກສາຄວາມສມດນລະຫວ າງການນາໃຊປະໂຫຍດຢ າງບ ຖ ກຕອງ ແລະ ການປກປກຮກສາລະບບນເວດ. ສະນນ, ນເວດສຂະສ ກສາບ ພຽງແຕ ສ ກສາບນຫາທາງດານສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມ ແຕ ຍງສ ກສາເຖງວທ ການໃນການເຊ ອມໂຍງບນຫາເພ ອເປນການສ ງເສ ມຄວາມເຂາໃຈຂອງສາຍພວພນຕ າງໆ.

3) ການຮຽນຮ ແບບມສວນຮວມ ນເວດສຂະສ ກສາແມ ນວທ ການສ ກສາແບບຮຽນສ ວນຮ ວມທ ເປນເງ ອນໄຂຈາເປນໃຫແກ ຜ ຮຽນ ລວມ

ທງ ເດກນອຍ, ຜ ປກຄອງ ແລະ ຊມຊນ ເພ ອນາເອາຄວາມຮ ດ ງກ າວໄປປະຕບດ ເຮດໃຫພວກເຂາສາມາດເຫນຄວາມຈາເປນໃນການປະຕບດ ແລະ ແກໄຂບນຫາຕ າງໆ. ການບລຫານຈດການເພ ອຫດຜ ອນຜນກະທບລະຫວ າງສ ງແວດ ລອມ ແລະ ການພດທະນາ ຜ ານການຮຽນຮ ແບບມ ສ ວນຮ ວມຂອງນເວດສຂະສ ກສາ, ຜ ຮຽນຈະມ ຄວາມສາມາດໃນການປະຕບດທາງພ ດຕກາທ ດ ເພ ອໃຫເກ ດຄວາມດ ນດ ຽງລະຫວ າງສ ງແວດລອມ ແລະ ການພດທະນາ. ນອກຈາກນນ, ຜ ານການຮຽນຮ ແລະ ການເຝກແອບ ເຮດໃຫຜ ຮຽນຮບຮ ປະສດທພາບຂອງຕນເອງໃນການຮກສາ, ສ ງເສ ມສຂະພາບ, ການປອງກນພະຍາດຕ າງໆ ແລະ ພດທະນາຄວາມໝນໃຈຂອງຕນເອງໃນການປອງກນພະຍາດດວຍຕວພວກເຂາເອງ. ໃນການຮຽນຮ ແບບມ ສ ວນຮ ວມໃນວຊານເວດສຂະສ ກສາແມ ນເຮາສາມາດໃຊພາລະບດບາດຂອງສະໂມສອນສຂະພາບເດກ ທງພາກທດສະດ ແລະ ປະຕບດ ຫ ເວາອ ກຢ າງໜ ງວ າ ການສ ງເສ ມການຮກສາສ ງແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຈະສາເລດໄດກ ຕອງໄດລງມ ປະຕບດບ ພຽງແຕ ຮຽນທດສະດ ເທ ານນ.

ສະໂມສອນສຂະພາບເດກ ແມ ນກດຈະກາທ ນກຮຽນຈະຮຽນຮ ດວຍຕນເອງຈາກການປະຕບດກດຈະກາຜ ານວຊານເວດສຂະສ ກສາເຊ ນ: ການກວດສຂະພາບ, ການອະນາໄມຫອງຮຽນ ແລະ ການຈດການຂ ເຫຍ ອ. ເພາະນກຮຽນທ ວໄປແມ ນບ ສາມາດເຂາໃຈເຖງບນຫາສ ງແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບໂດຍກງ ພວກເຂາຈະເຂາໃຈເມ ອພວກເຂາໄດລງມ ປະຕບດກດຈະກາທ ກ ຽວຂອງກບບນຫາດ ງກ າວໃນອະນາຄດ. ກດຈະກາສະໂມສອນສຂະພາບເດກແມ ນຈາຕອງປະຕບດຜ ານວຊານເວດສຂະສ ກສາທ ເປນສ ວນໜ ງຂອງການຮຽນ-ການສອນໃນຊນປະຖມ ແລະ ມດທະຍມສ ກສາ. ນກຮຽນຄວນໄດຮບການຊ ວຍເຫ ອຈາກຄ -ອາຈານ, ພ ແມ , ຜ ປກຄອງ ແລະ ຊມຊນ ເຊ ງນກຮຽນຕອງການສະພາບແວດລອມທ ເໝາະສມໃນການປະຕບດກດຈະກາ. ນກຮຽນມ ຄວາມພະຍາຍາມທ ຈະເຮດໃຫສຂະພາບ, ສະພາບແວດລອມການຮຽນ ແລະ ຄນນະພາບຊ ວດຂອງພວກເຂາດ ຂ ນ ໂດຍຜ ານການປະຕບດກດຈະກາຕ າງໆ ເພາະການປະຕບດກດຈະກາ ແມ ນເປນການສ ງເສ ມການຮກສາສ ງແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບ.

ກດຈະກາສະໂມສອນສຂະພາບເດກ ໃນວຊານເວດສຂະສ ກສາທ ສາມາດປະຕບດໄດເຊ ນ: 1) ສາງຕງສະໂມສອນ ຫ ກ ມສຂະພາບໃນໂຮງຮຽນ 2) ກວດສຂະພາບນກຮຽນໃນໂຮງຮຽນ 3) ການສ ງເສ ມການໃຊຊ ວດໃຫມ ສຂະພາບດ 4) ໂຮງຮຽນສຂະອະນາໄມ 5) ກດຈະກາຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ 6) ປ ກຝງ ແລະ ລຽງສດຂອງໂຮງຮຽນ

ການປະຕບດກດຈະກາໃນໂຮງຮຽນບ ຈາເປນຕອງປະຕບດທກກດຈະກາ ແຕ ລະໂຮງຮຽນສາມາດເລ ມຕນຈາກກດຈະກາທ ເຫນຜນໄວທ ສດ ຫ ກດຈະກາທ ສາມາດເຮດໄດເລ ຍ. ຖາວ າບາງກດຈະກາທ ທາງໂຮງຮຽນໄດປະ ຕບດແລວກ ແມ ນໃຫສ ບຕ ແຕ ປ ຽນຈາກຄ -ອາຈານເປນຜ ບລຫານ ມາໃຫນກຮຽນເປນຜ ປະຕບດກດຈະກາກນເອງ.

ການຈດຕງ ແລະ ການບລຫານສະໂມສອນສຂະພາບເດກ ປະກອບດວຍນກຮຽນຊນປະຖມ ແລະ ມດທະ ຍມ. ແຕ ລະກດຈະກາແມ ນມ ນກຮຽນ 2 ຫາ 3 ຄນ, ໃນນນຈະເປນຫວໜາໜ ງຄນ ຫງຈາກນນແຕ ລະທ ມຈະ

9

ມາເລ ອກເອາຫວໜາສະໂມສອນສຂະພາບເດກ ເຊ ງເປນກ ມໃຫ ຍທ ກວມເອາແຕ ລະທ ມຂອງແຕ ລະກດຈະກາ. ທ ມ ແລະ ກດຈະກາແມ ນອາດຈະເພ ມຂ ນ ແລວແຕ ເງ ອນໄຂຂອງແຕ ລະໂຮງຮຽນ. ສ ວນຄ -ອາຈານຈະເປນຜ ຮບຜດຊອບຊ ນາແຕ ລະກດຈະກາ.

ໃນປ ທາອດຂອງການປະຕບດກດຈະກາ, ເດກຈະບ ຮ ວທ ປະຕບດ. ດ ງນນ, ຄ ຕອງແນະນາ ແລະ ນາພາປະຕບດເຊ ນ: ວທ ການປະຕບດ, ການກະກຽມອປະກອນ, ການບນທ ກ. ໃນປ ທ ສອງ ນກຮຽນຈະມ ຄວາມຮບຜດຊອບແຕ ລະກດຈະກາຫາຍຂ ນ ໂດຍການບລຫານຈດການຂອງນກຮຽນເອງ. ການປະຕບດກດຈະກາແມ ນຕອງໄດປະຕບດທ ວໂຮງຮຽນ. ຕວຢ າງ: ກດຈະກາການກວດສຂະພາບປະຈາພາກຮຽນ, ການອະນາໄມພອມກນທ ວໂຮງຮຽນປະມານ 5-10 ນາທ ຂອງທກໆມ .

4) ທດສະນະຂອງໂລກ ແລະ ທອງຖນໃນລາວ ເພ ອຮບປະກນການພດທະນາແບບຍ ນຍງ

ນເວດສຂະສ ກສາແມ ນໜ ງໃນມາດຕະການທ ຕອບສະໜອງເພ ອເຮດໃຫມ ຄວາມເຊ ອໝນຕ ການພດທະນາແບບຍ ນຍງ, ເພ ອໃຫຮບຮ ເຖງການພດທະນາແບບຍ ນຍງ ໃນດານທດສະນະໂດຍລວມ ແລະ ສະເພາະກ ຽວກບບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມທ ມ ຄວາມຈາເປນ. ເພາະບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມແມ ນໄດແຜ ລາມໄປໃນບນດາປະເທດຕ າງໆ ແລະ ເກ ດການປ ຽນແປງຢ າງໄວວາກ ຽວກບຄວາມດ ນດ ຽງຂອງການພດທະນາສງຄມ ແລະ ການປກປກຮກສາສະພາບແວດລອມໃນບນດາຂງເຂດຕ າງໆ, ໝາຍຄວາມວ າມນມ ຂອບເຂດຄວາມສາຄນຫາຍກວ າໃນຍກໂລກາພວດກ ຽວກບບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມ. ສະນນ, ນເວດສຂະສ ກສາ ມ ຈດປະສງໃນການກະຕນຜ ຮຽນສະແດງແນວຄວາມຄດກ ຽວກບບນຫາທາງດານສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມທ ຍງມ ຢ ໃນບາງຈດໃຫທນເວລາກບບນຫາຕ າງໆທ ມ ຢ ພາຍໃນປະເທດ ແລະ ບນດາປະເທດຕ າງໆ. ນເວດສຂະສ ກສາຍງເຮດໃຫຜ ຮຽນເຂາໃຈກ ຽວກບບນຫາສຂະພາບຂອງພວກເຂາທ ເປນພ ນຖານຂອງແນວຄວາມຄດ, ຄນລກສະນະປະຈາຕວກ ຽວກບບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມ ເພ ອຊອກຫາປດໄຈຕ າງໆທາງດານສ ງແວດລອມ ແລະ ສງຄມ ທ ກ ຽວຂອງກບບນຫາຕ າງໆ. ຄວາມຈາເປນໃນການປະຕບດເພ ອຫດຜ ອນອດຕາການເກ ດພະຍາດຕ າງໆ ເພ ອເຂາໃຈກ ຽວກບລະບບກນໄກຂອງອດຕາການເກ ດບນຫາທາງດານສະພາບແວດລອມ, ມນມ ຄວາມຈາເປນທ ຈະເຂາໃຈບນຫາຄວາມເປນມາກ ຽວກບສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມສະເພາະໃນປະເທດ, ຜ ານການຮຽນຮ ບນຫາຄນລກສະນະຂອງກດຈະກາໃນການດາລງຊ ວດຂອງປະຊາຊນໃນທອງຖ ນ ເພາະເປນພາກສ ວນໜ ງຂອງສະພາບຄວາມເປນຈງໃນອດຕາການເກ ດບນຫາທາງດານສະພາບແວດລອມ. ນເວດສຂະສ ກສາສອນໃຫຮ ທ ຕງ ແລະ ບດບາດຂອງລະບບນເວດທ ເໝາະສມກບສຂະພາບ , ແນວຄດຂອງບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມທ ຈະເຮດໃຫສາເລດໃນຫາກຫາຍວທ ໃນສງຄມ. ດ ງນນ, ເປາໝາຍເພ ອພດທະນາຊບພະຍາກອນມະນດ ເຊ ງຈະບ ປະຕບດຕາມແນວທາງການພດທະນາຂອງບນດາປະເທດທ ພດທະນາແລວ ແຕ ຈະຊອກຫາວທ ທາງກະຕນການພດທະນາໃຫສອດຄ ອງກບສະພາບຄວາມເປນຈງທາງດານວດທະນະທາສງຄມຂອງປະເທດນນເພ ອການພດທະນາແບບຍ ນຍງ.

5) ຄວາມເທາທຽມກນລະຫວາງເພດ ແລະ ສງຄມ ນເວດສຂະສ ກສາບ ພຽງແຕ ສມໃສ ບນຫາສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມ ແຕ ຍງສ ກສາເຖງບນຫາຄວາມ

ເທ າທຽມກນທາງດານເພດ ແລະ ສງຄມ. ໃນປະເທດລາວ ແລະ ບນດາປະເທດທ ກາລງພດທະນາ ເພດຍງ, ຊນເຜ າ, ຄນພການ ແລະ ກ ມຄນທ ດາລງຊ ວດຢ ໃນເຂດຊນນະບດ ຍງປະເຊ ນໜາກບຄວາມບ ເທ າທຽມກນ ແລະ ຄວາມບ ຍດຕທາໃນການເຂາເຖງໂອກາດທາງດານເສດຖະກດ, ການສ ກສາ ແລະ ກດຈະກາຕ າງໆທາງສງຄມ. ຍ ງໄປກວ ານນ, ບນຫາຄວາມບ ເທ າທຽມກນ ແລະ ຄວາມບ ຍດຕທາ ຍງເປນຜນສະທອນຕ ກບສາຍພວພນຂອງລະບບນເວດ. ນອກຈາກນນ, ຍງເປນຜນກະທບຫາຍຕ ຄວາມສ ຽງດານສຂະພາບ ເຊ ງເຮດໃຫສຂະພາບຂອງເຂາເຈາອ ອນເພຍ. ຕວຢ າງ: ເພດຍງຍງມ ຄວາມຮບຜດຊອບສາລບສຂະພາບຂອງຄນໃນຄອບຄວຂອງພວກເຂາ, ສາຍພວພນສງຄມໃນຊມຊນຂອງພວກເຂາ, ການເຂາຫາສງຄມ ແລະ ການສ ກສາຂອງເດກ. ການຫດຜ ອນຄວາມບ ເທ າທຽມກນທາງດານ

10

ເພດ ແລະ ສງຄມ ຜ ານການສ ກສານເວດສຂະສ ກສາທ ເປນການປະກອບສ ວນໃນການຮບຮ ເຖງຄວາມຢ ນຍງທາງສງຄມອ ກດວຍ.

6) ຄວາມຮ ສ ພາກປະຕບດ

ຈດປະສງຂອງນເວດສຂະສ ກສາ ແມ ນໂຄງສາງດານຄວາມຮ ທ ຈາເປນທ ຈະນາໄປສ ການປະຕບດ. ນອກຈາກນນ, ເພ ອເປນການສ ງເສ ມໃນການປະຕບດໃຫເປນທ ໜາພໃຈ, ຜ ຮຽນຖ ກຄາດຫວງຈະໃຫມ ຄວາມຮ ແລະ ເຫນຄນຄ າຂອງການພວພນລະຫວ າງສຂະພາບ ແລະ ສ ງແວດລອມ ຍ ງໄປກວ ານນ, ຍງມ ຈດປະສງເພ ອພດທະນາຊບພະຍາກອນມະນດ ສາງສຂະພາບທ ແຂງແຮງໃນຊມຊນ ບ ແມ ນເລ ງໃສ ແຕ ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕທາງດານເສດຖະກດ, ການດາລງຊ ວດໃນຊມຊນຢ າງດຽວ, ແຕ ແມ ນເພ ອສຂະພາບແຂງແຮງ ໃນການດາລງຊ ວດ ແລະ ເປນມດຕ ສະພາບແວດລອມ.

ກດຈະກາ

1) ໃຫນກສ ກສາສນທະນາລວມໝ ໃນຫອງກ ຽວກບບນຫາການເພ ມຂ ນຂອງເຊ ອພະຍາດ 2) ຈດກ ມສນທະນາກ ຽວກບການພວພນຂອງການພດທະນາ, ການດາລງຊ ວດ, ລະບບນເວດ ແລະ

ສຂະພາບຂອງມະນດ ແລວໃຫຕາງໜາແຕ ລະກ ມນາສະເໜ 3) ໃຫນກສ ກສາສນທະນາກ ຽວກບລະບບນເວດ (ຄວາມໝາຍ, ຄວາມສາຄນ, ສາເຫດທ ເຮດໃຫລະບບ

ນເວດປ ຽນ, ຜນກະທບ ແລະ ວທ ປກປກຮກສາບນຫາຂອງລະບບນເວດ) ຄາຖາມ

1) ລະບບນເວດແມ ນຫຍງ? ອງປະກອບທ ສາຄນພ ນຖານສາລບສ ງທ ມ ຊດວດມ ຫຍງແດ ? 2) ເປນຫຍງລະບບນເວດຈ ງສາຄນຕ ສຂະພາບຂອງມະນດ? 3) ບນດາພະຍາດທ ອາດເກ ດຂ ນຍອນການປ ຽນແປງລະບບນເວດມ ຫຍງແດ ? 4) ຈ ງອະທບາຍຄນລກສະນະຂອງນເວດສຂະສ ກສາມ ຫຍງແດ ?

ເອກະສານອາງອງ

1) http://eschooltoday.com/ecosystems/what-is-an-ecosystem.html

2) http://eschooltoday.com/ecosystems/images/ecosystem-illustration.jpg

3) Carlos Corvalan, Simon Hales, Anthony McMichael. A report of the Millennium

Ecosystem Assessment, World Health Organization

11

ພາກທ II: ສງແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

ບດທ 2 ນາ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

1. ຄວາມສາຄນຂອງນາ

ນາເປນສ ງທ ສາຄນ ແລະ ຈາເປນສາລບການດາລງຊ ວດຂອງຄນ, ສດ ແລະ ພ ດທງໝດເທງໂລກໜ ວຍນ ທາງກງ ແລະ ທາງອອມ. ຮ າງກາຍຂອງມະນດສາມາດທນທານຢ ໄດບ ພເທ າໃດວນໂດຍປດສະຈາກນາ. ນາເປນສ ງຈາເປນສາລບປກປອງຮ າງກາຍຂອງມະນດ ແລະ ທງເປນສ ງແວດລອມທ ດ ຕ ສຂະພາບ.

ອ ກປະການໜ ງ ນາສາມາດຂນສ ງສ ງເສດເຫ ອ, ຂ ເຫຍ ອຈາກການຊມໃຊຂອງມະນດໄດໄຫລງສ ແມ ນາລາຄອງ ຫ ມະຫາສະໝດ, ແລະ ທາດເສດເຫ ອຕ າງໆກ ຖ ກລະລາຍຢ ໃນນາ ໂດຍຜ ານວງຈອນໝນວຽນຂອງນາອນກວາງໃຫຍ . ນອກຈາກນ ໃນຂະນະທ ນາໄດຂນສ ງທາດອງຄະທາດລງສ ທະເລໂດຍຜ ານແມ ນາລາຄອງ ມນອາດກ ໃຫເກ ດທາດອາຍເຮ ອນແກວຂ ນ ເປນຕນແມ ນ CO₂ ແລະ ທາດອາຍເມຕານ. ຍອນສາເຫດດ ງກ າວນ ມນລະພດທາງນາອາດສ ງຜນຕ ພາວະໂລກຮອນ ແລະ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດໃນໂລກ ດ ງມ ຄາກ າວຈາກທ ານ K

Schleicher ວ າ “ມນລະພດແມ ນບ ມ ພມແດນ”. ດ ງນນ, ນາຄວນໄດຮບການຄມຄອງເໝ ອນຊບພະຍາກອນອນ ລາຄ າ. ຖາຫາກວ ານາເກ ດການເປເປ ອນ ຫ ຂາດແຄນ ມນກ ຈະກ ໃຫເກ ດບນຫາທາງສຂະພາບ ແລະ ບນຫາທາງສ ງແວດລອມຕາມມາຢ າງແນ ນອນ.

ຮ ບທ 1: ສະແດງວງຈອນໝ ນວຽນຂອງນາ

12

2. ນາ ແລະ ຮາງກາຍຂອງມະນດ 1) ຮາງກາຍຂອງມະນດມນາຈກເປເຊນ ເປ ເຊນຂອງນາທ ບນຈໃນຮ າງກາຍມະນດມ ການປ ຽນແປງໄປຕາມອາຍ ແລະ ເພດ. ໂດຍທ ວໄປແລວ, ເມ ອ

ຄນເຮາເລ ມມ ອາຍແກ ລງໄປນນ, ສມສ ວນຂອງນາໃນຮ າງກາຍກ ລດຜ ອນລງ. ເປນທ ແນ ນອນແລວວ າ, ໃນຮ າງ ກາຍເດກ ນອຍເກ ດໃໝ (Infant) ມ ນາເຖງ 80％, ໃນຮ າງກາຍເດກນອຍ (Baby) ມ ນາ 70％, ໃນຮ າງກາຍເດກ (Child) ມ ນາ 65％. ໃນຮ າງກາຍໄວໜ ມເພດຊາຍໜ ມມ ນາປະມານ 60％, ສ ວນວ າໃນຮ າງກາຍໄວໜ ມເພດຍງໜ ມແມ ນມ ນາປະມານ 55％. ໃນທ ສດ, ສາລບໃນຮ າງກາຍຂອງພວກຄນແກ ແມ ນມ ນາປະມານ 50-55％.

2) ປະລມານນາໃນອະໄວຍະວະໃນຮາງກາຍມະນດ ສ ວນຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍມ ປະລມານນາທ ແຕກຕ າງກນ. ສາລບຢ ໃນແກວຕາຈະມ ນາສ ງເຖງ 99％. ດ ງນນ,

ຖາຫາກພວກເຮາບ ກນນາເລ ຍ ພວກເຮາກ ອາດຈະກາຍເປນຄນຕາບອດໄດ. ໂດຍອ ງຕາມເປ ເຊນຂອງນາຢ ໃນເລ ອດ, ທາດຈລງ (ສມສ ວນທາດແຫວ) ຈະບນຈເອາ 55％ ຂອງເລ ອດ ແລະ ທາດຈລງມ ນາເຖງ 92％. ຫວໃຈມ ນາເຖງ 75-80％. ກາມຊ ນ ແລະ ອະໄວຍະວະພາຍໃນມ ນາເຖງ 70-75％, ສະໝອງປະກອບມ ນາ 80-85％, ໜງມ ນາ 70-75％, ກະດ ກມ ນາປະມານ 20-25％. ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ, ການສ ກສາກ ຽວກບເປ ເຊນຂອງນາຢ ໃນອະໄວຍະວະນ ກ ມ ຄວາມແຕກຕ າງກນໄປ.

3) ໜາທຫ ກຂອງນາໃນຮາງກາຍມະນດ ນາເປນອງປະກອບພ ນຖານທາງເຄມ ຢ ໃນຮ າງກາຍຂອງພວກເຮາ ແລະ ທກໆລະບບຂອງຮ າງກາຍແມ ນຂ ນ

ກບ ນາ. ໃນຄວາມເປນຈງແລວ, ນາຍງມ ໜາທ ສາຄນຫາຍໆຢ າງໃນຮ າງກາຍຂອງມະນດເຊ ນ: ຊ ວດຂອງຈລງ, ເປນພາຫະ ນະຂນສ ງ, ເປນທາດຊ ວຍລະລາຍ ແລະ ຊ ວຍເຮດປະຕກລຍາທາງເຄມ , ຄວບຄມອນຫະພ ມ, ຊ ວຍລະລາຍອາຫານ, ຊ ວຍຂບຖ າຍສ ງເສດເຫ ອ, ເປນທາດລ ລ ນ ແລະ ນມນວນ ແລະ ຍງມ ບດບາດອ ກຫາຍໆຢ າງ. ຕວຢ າງຂາງລ ມນ ສະແດງໃຫເຫນໜາທ ຂອງນາ.

− ນາແມ ນມ ຄວາມສາຄນສາລບຂະບວນການມທາບລສມ (Metabolism) ໃນຈລງ ແລະ ຍງເຮດໜາທ ເໝາະ ສມໃນຈລງອ ກດວຍ (ຊ ວດຂອງຈລງ)

− ນາຮບໃຊເປນພາຫະນະຂນສ ງທາດບາລງລຽງເຂາສ ຈລງ ແລະ ນາທາດເສດເຫ ອອອກຈາກຈລງ (ການຂນສ ງ) − ນາຮບໃຊເປນພາຫະນະຂນສ ງທາດ ເຊ ນ ຮຣໂມນ (Hormone), ເອນໄຊມ (Enzyme) ແລະ ຈລງ

ເລ ອດ (ການຂນສ ງ) − ນາເປນສ ວບປະສມທ ສາຄນເພ ອຊ ວຍໃນຂະບວນການຜະລດໃນຮ າງກາຍ (ປະຕກລຍາທາງເຄມ ) − ນາເປນທາດຊ ວຍລະລາຍ (ນາເປ ອຍປະສມ) ແລະ ສາມາດເປນທາດຊກນາໄຟຟາ − ນາເປນຕວຊ ວຍເຮດໃຫອນຫະພ ມຮ າງກາຍເປນປກກະຕ (ການຄວບຄມຄມອນຫະພ ມ) − ນາຊ ວຍໃນການລະລາຍອາຫານ (ການລະລາຍ) − ນາເປນຕວຊ ວຍລບລາງສະສາງສ ງເສດເຫ ອອອກຈາກຮ າງກາຍ (ການຂບຖ າຍສ ງເສດເຫ ອ) − ນາປກປອງ ແລະ ຊ ວຍໃຫທກໆອະໄວຍະວະມ ຄວາມລ ລ ນຢ າງມ ຊ ວດຊ ວາ (ຄວາມລ ລ ນ) − ນາຊ ວຍເປນເບາະນມຮອງຕາມທກໆຂຕ (ເບາະນມ) − ນາຊ ວຍໃຫອາກາດໃນປອດມ ຄວາມຊ ມຊ ນ 4) ປະລມານນາທຄວນດ ມໃນແຕລະວນ

ໃນທກໆມ ພວກເຮາມ ການເສຍນາໂດຍຜ ານການເຄ ອນໄຫວຫາຍໃຈ, ການອອກເຫ ອ, ຖ າຍເບາ ແລະ ຖ າຍ ໜກ. ໂດຍທ ວໄປແລວ, ນາທ ຖ າຍອອກໄປຕາມປດສະວະ ແລະ ອາຈມນນມ ປະມານ 1,6 ລດ, ມ ປະມານ 0,9 ລດ ທ ຖ ກຂບຖ າຍອອກໄປຕາມເຫ ອ ຫ ການຫາຍໃຈໃນທາງກງກນຂາມ, ພວກເຮາໄດຮບນາເຂາໃນຮ າງກາຍປະມານ 2,5 ລດໂດຍຜ ານອາຫານ ແລະ ການດ ມ.

13

ການພວພນອນຈາເປນລະຫວ າງນາ ແລະ ສຂະພາບຂອງພວກເຮາ. ຖາຫາກນາໃນຮ າງກາຍຂອງພວກເຮາສ ນເສຍໄປ 5％ ຂອງນາໜກ, ກາມຊ ນຂອງພວກເຮາກ ເລ ມປນ (ເປນກາມຊ ນ Cramp), ຖາພວກເຮາເປນກາມຊນແລວກາມຊ ນຂາກ ບ ສາມາດຫດຍ ດທງບ ສາມາດຍກຍາຍຂາ. ຖາຫາກວ າມ ການສ ນເສຍນາເຖງ 7％ ພວກເຮາກ ອາດເສຍສະຕໄດ. ຖາຫາກວ າພວກເຮາສ ນເສຍນາຫາຍກວ າ 20％ ພວກເຮາອາດສ ຽງຕາຍ ເພາະກນໄກເຄ ອນໄຫວມ ຊ ວດຖ ກຢດສະງກ. ເພ ອຫ ກລ ຽງຈາກຜນກະທບຕ ສຂະພາບ, ໃນລະດ ຮອນເມ ອເຮາເຫ ອອອກຫາຍ ພວກເຮາຄວນດ ມນາເລ ອຍໆ. ໃນມ ໜ ງພວກເຮາດ ມນາຫາຍປານໃດ? ນ ເປນຄາຖາມງາຍໆ ແຕ ຫາຄາຕອບຍາກ ເພາະ ວ າການຄວບຄມປະຊາກອນຂອງເດກ (Child Demographic Control ຫ CDC) ໄດສະເໜ ວ າ ແຜນການຊມໃຊນາມ ການປ ຽນແປງໄປຕາມອາຍໄຂ, ເຊ ອຊາດ, ຊນເຜ າ, ສະຖານະພາບທາງເສດຖະກດສງຄມ ແລະ ລກສະນະທາງພ ຕກາໃນການຊມໃຊ. ໂດຍອ ງຕາມ CDC, ໃນຊ ວງປ 2005-2010, ຊາວໜ ມ ອະເມຣກາໄດ ດ ມນາໂດຍສະເລ ຍປະມານ 444 ມ ລ ລດ ແລະ ຄນໄດດ ມນາໂດຍສະເລ ຍປະມານ 1,153 ມ ລ ລດຕ ມ ສະຖາບນແພດສາດໄດການດໄວ ອດຕາການດ ມນາທ ພຽງພ (Adequate Intake ຫ AI) ສາລບເພດຊາຍ ໂດຍສະເລ ຍຈະດ ມນາຫາຍປະມານ 3 ລດຕ ມ . ສ ວນອດຕາການດ ມນາສາລບເພດຍງນນມ ປະມານ 2,2 ລດຕ ມ . ຕາຕະລາງທ 1 ຂ ມ ນກ ຽວກບການດ ມນາໂດຍອ ງຕາມພ ນຖານທາງປະຊາກອນ. ຕາຕະລາງ 1: ປະລມານນາທ ໄດຂມ ນຈາກການດ ມນາຕ ວນຂອງປະຊາກອນ

ກມປະຊາກອນ ປະລມານນາທໄດຂມ ນຈາກການດ ມຕວນ (ການດ ມ) ເດກນອຍ ອາຍ 4-8 ປ 1.183 ມ ລ ລດ

ເດກນອຍ ອາຍ 9-13 ປ 1.656-1.893 ມ ລ ລດ

ເດກນອຍ ອາຍ 14-18 ປ 1.893-2.602 ມ ລ ລດ

ຜ ຊາຍ ອາຍ 19 ປ ແລະ ຫາຍກວ າ 3.075 ມ ລ ລດ

ຜ ຍງ ອາຍ 19 ປ ແລະ ຫາຍກວ າ 2.129 ມ ລ ລດ

ແມ ມານ 2.366 ມ ລ ລດ

ແມ ລ ກອອ ນ 3.075 ມ ລ ລດ

(ຂມ ນຈາກ Healthline (http/www.healthline.com/health/how-much-should-water-I-drink?tre=true#overview)

3. ການໃຊນາ ແລະ ວງຈອນໝນວຽນຂອງນາ 3.1. ການຊມໃຊນາໃນຊວດປະຈາວນໂດຍປະມານ

ພວກເຮາທງດ ມ ແລະ ທງກນນາທກໆວນເພ ອຮກສາສຂະພາບຂອງພວກເຮາ. ຕວຢ າງ: ອາບ, ຄວກນ, ຊກເຄ ອງ ແລະ ການຊມໃຊວດຖ າຍ. ສ ວນໜ ງຂອງນາເສດກ ໄຫລງສ ແມ ນາ.

ເຖງວ ານາຈະຖ ກນາໃຊຕາມວດຖປະສງນາໆປະການຢ າງກວາງຂວາງ, ແຕ ພວກເຮາຍງຂາດການຄານ ງເຖງປະລມານທ ເຮາໃຊຕ ວນ. ສ ງດ ງກ າວນ ແມ ນຂ ນຢ ກບຄວາມສາມາດເຂາເຖງການນາໃຊນາສະອາດຂອງແຕ ລະປະເທດ. ຕວຢ າງ: ຢ ສະຫະລດອະເມຣກາ, ໂດຍສະເລ ຍ ຊາວອະເມຣກາໄດນາໃຊນາຫາຍກວ າ 575 ລດຕ ມ . ໃນນນມ ນາ 24％ ທ ຖ ກໃຊສາລບສວມຖ າຍ, 20％ ສາລບອາບ, 19％ ສາລບເຮ ອນຄວ (ການຄວກນ) ແລະ 17％ ສາລບຊກເຄ ອງ ໂດຍປະມານ.

ສ ວນຢ ປະເທດອງກດທກໆຄນໄດໃຊນາໃນອດຕາສ ງສດ 150 ລດຕ ມ , ໃຊສາລບສວມຖ າຍ 30％, ໃຊ ສະລາງສ ວນຕວ-ອາບ ແລະ ກອກລາງມ 21％, ໃຊອາບສ ວນຕວ 12％, ຊກເຄ ອງ 13％, ສະລາງອ ນໆ 8％, ຫດສວນຄວ 7％, ໃຊໃນກດຈະກາອ ນໆ 5％ ແລະ ດ ມ 4％.

ປະລມານນາທ ຈາເປນຕ ຊ ວປະຈາວນມ ປະມານຕ າສດ 100 ລດຕ ວນ. ເຖງຢ າງໃດກ ດ ມນຍງມ ຄວາມ

14

ແຕກຕ າງຢ າງຫວງຫ າຍລະຫວ າງປະເທດໃນການໃຊ ນ າຕ ຄນຕ ວນ . ຕາມການປະເມ ນຂອງອງການຊບພະຍາກອນນາ ແລະ ການຄມຄອງນາຂອງໂລກໃນປ 1996 ໂດຍທ ານ Igor A. Shiklomanov, ໂດຍສະເລ ຍຄນເອ ຣບຜ ໜ ງຈະໃຊນາ 280 ລດຕ ວນ, ຄນອະເມຣກາເໜ ອໃຊນາ 425 ລດຕ ວນ, 63 ລດ ສາລບຄນອະຟຣກາ, 132 ລດ ສາລບຄນໃນອາຊ , 274 ລດ ສາລບຄນໃນອະເມຣກາໃຕ, 305 ສາລບຄນອດສຕຣາລ ແລະ ໂອເຊອານ . ໂດຍສະເລ ຍແລວ ໃນປ 1995 ຢ ໃນໂລກນ ຄນຜ ໜ ງໄດໃຊນາເຂາໃນຊ ວດປະຈາວນປະມານ 174 ລດຕ ວນ. 3.2. ວງຈອນການໝນວຽນຂອງນາ

ວງຈອນໝນວຽນຂອງນາແມ ນອະທບາຍກ ຽວກບການລະເຫ ຍອາຍຂອງນາ (ຈາກພາວະແຫວ) ຈາກຜວໜ ວຍໂລກຂ ນສ ຊນອາກາດ (ເປນພາວະອາຍ), ຈາກນນກ ເຢນລງ ແລະ ລວມຕວເຂາກນເປນນາຝນ (ເປນພາວະແຫວ) ຫ ກາຍເປນຫມະ (ເປນພາວະແຂງ) ຢ ຂ ເຝ ອແລວຕກລງຄ ນສ ຜວໂລກອ ກ. ຝນ ຫ ຫມະທ ຕກລງສ ຜວໂລກຈະໄຫລງສ ແມ ນາລາເຊ, ແຊກຊ ມເຂາສ ຊນດນ, ຊນຫ ບຫ ນ ແລະ ສດທາຍນາສ ວນໃຫຍ ກ ໄຫລວມຕວລງສ ມະຫາສະໝດ ເຊ ງເປນບ ອນລະເຫ ຍອາຍອນກວາງໃຫຍ . ພວກເຮາຈະເລ ມຈາກຈດໃດກ ໄດເພ ອອະທບາຍກ ຽວກບວງຈອນໝນວຽນນາ, ແຕ ເພ ອເຂາໃຈໄດງາຍຄວນເລ ມອະທບາຍການລະເຫ ຍອາຍນາຈາກມະຫາສະໝດເພາະ ວ າວງຈອນນາອນກວາງໃຫຍ ນ ເປນບ ອນການດພະຍາກອນອາກາດ ຫ ສະພາບຂອງອາກາດ ແລະ ໃນບາງກລະນ ກເປນສາເຫດໃຫເກ ດໄພພບດເປນຕນແມ ນພາຍຝນ, ນາຖວມຮນແຮງ. 4. ມນລະພດທາງນາ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

ດ ງທ ຮ ແລວວ າ ແມ ນາໄຫຜ ານລາຄອງອນຍາວໄກແລວມນອາດເກ ດມນລະພດໄດ. ບນດາອງຄະທາດ ແລະ ອະນງຄະທາດຕ າງໆຢ ດນ, ຢ ພ ນດນ, ນາເປ ອນ, ຂ ເຫຍ ອ ແລະ ສ ງເສດເຫ ອຈາກກດຈະກາຂອງມະນດໄຫລງສ ແມ ນາໃນແຕ ລະວນແລວເຕາໂຮມລງສ ທະເລ. ເມ ອຄນເຮາໄດຊມໃຊນາທ ບ ຜ ານການອະນາໄມມນກ ຈະນາທາດພດ ແລະ ບກ ເຕຣ ມາສ ຮ າງກາຍຂອງຄນຈນໃນທ ສດມນກ ທາລາຍສຂະພາບຂອງມະນດ. ທາດມນລະພດໃນນານນສາມາດກ ໃຫເກ ດ ຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຄນໄດຫາຍທາງ. 4.1. ສາເຫດທພາໃຫເກດມນລະພດທາງນາ ມນລະພດທາງນາອາດເກ ດຈາກທາດມນລະພດພຽງແຫ ງດຽວເຊ ນ: ການປ ອຍທາດເຮ ອນແກວຈາກໂຮງງານ,ຈາກຟາມກະສກາ ຫ ສວນຄວລງສ ນາ. ສ ວນນາເປນມນລະພດນນແມ ນເກ ດມາຈາກທາດມນລະພດທ ປ ອຍອອກມາຈາກຫາຍແຫ ງເຊ ນ: ນາເສດ ແລະ ນາເປ ອນຈາກການໃຊສອຍຂອງຄອບຄວ, ປຍເຄມ ແລະ ຢາຂາແມງໄມຈາກຟາມ ແລະ ສ ງເສດເຫ ອຈາກສດທ ເຄ ອນໄຫວດາລງຊ ວດຢ ໃນຂງເຂດ. ຈາກກດໝາຍຊບພະຍາກອນນາທ ລດຖະບານແຫ ງ ສປປ ລາວ ວາງອອກໃນວນທ 2 ເດ ອນພະຈກ ປ 1996, ມນລະພດທາງນາໝາຍເຖງມນລະພດທ ເກ ດຈາກທາດສານພ ດເຈ ອປນຢ ໃນນາທ ມ ລະດບຄວາມເຂມຂນສ ງເກ ນມາດຕະຖານເກ ນຈາກການຄວບຄມແຫ ງຊາດໂດຍເກ ດຈາກກດຈະການຂອງມະນດເອງ, ສາງຜນກະທບໃສ ແມ ນາ, ຫວຍຮ ອງ, ລາຄອງ, ບ ນາພ ນດນ, ສຂະພາບຂອງມະນດ, ສດ, ພ ດພນທນຍາຫານ, ສ ງມ ຊ ວດອ ນໆ ແລະ ລະບບນເວດ. ພວກເຮາສາມາດບອກຊ ຂອງສາເຫດທ ພາໃຫເກ ດມນລະພດທາງນາດ ງລາຍລະອຽດລ ມນ (ສາລບຂທ 1, 2, 3, 4 ແມ ນຈະນາໄປອະທບາຍຢ ພາກຕ ໄປ).

1) ສ ງເສດເຫ ອຈາກໂຮງງານ 2) ສ ງເປເປ ອນ ແລະ ນາເປ ອນຈາກການຊມໃຊ 3) ປຍເຄມ ແລະ ຢາຂາແມງໄມ 4) ທາດປບປງດນ 5) ສ ງເສດເຫ ອເປເປ ອນໃນມະຫາສະໝດ ແລະ ທະເລ 6) ການຮ ວໄຫຂອງນາຈາກອບດຕເຫດ (ມນລະພດຈາກນາມນ) 7) ຂມຂ ເຫຍ ອ ແລະ ທ ນາເປ ອນຮ ວໄຫ

15

8) ການເຜາຈ ດຖ ານຫ ນ (ມນລະພດໃນອາກາດກ ໃຫເກ ດຝນສມ) 9) ພາວະໂລກຮອນ (ປ ອຍທາດອາຍເຮ ອນແກວ ເຊ ນ CO2 ແລະ ມເທນ (Methane) 10) ສ ງເສດເຫ ອເປເປ ອນຢ ກະປອງເຄ ອງບລໂພກ 11) ສ ງເສດຈາກທາດກາມະລງສ 12) ຂ ເຫຍ ອທ ມາຈາກການດດ ຫ ໄຖດນ 13) ຂ ຫ ສ ງເສດເຫ ອຈາກສດ 14) ກດຈະກາບ ແຮ

ນອກນນມນລະພດທາງນາຍງເກ ດຈາກສາເຫດອ ນໆອ ກເຊ ນການພດທະນາຕວເມ ອງ ແລະ ສງຄມ. ເມ ອປະຊາກອນເພ ມຂ ນກ ມ ຄວາມຕອງການທ ຢ ອາໄສ, ອາຫານ ແລະ ເຄ ອງນ ງຫ ມ, ໃນເມ ອມ ເມ ອງ ແລະ ເຂດພດທະນາຫາຍຂ ນມນກ ມ ຄວາມຕອງການໃນການໃຊປຍ ແລະ ຢາຂາແມງໄມ, ຢາຂາຫຍາຫາຍຂ ນ. ອາດມ ດນເຈ ອນແມ ນເປນຍອນການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການເພ ມທະວ ກດຈະກາການກ ສາງແຕ ຂາດສາງຮອງຮບສ ງເສດເຫ ອ, ການປບໜາດນ ຫ ການໄຖດນກ ເຮດໃຫມ ຂ ເຫຍ ອຫາຍຂ ນ. ນອກນ ຍ ງມ ການປ ອຍກະຈາຍທາດເຄມ ຈາກໂຮງງານເພ ມຂ ນ. ສະຫບໄດວ າ ການພດທະນາຕວເມ ອງ ແລະ ສງຄມແມ ນສ ງຜນໃຫເກ ດມນລະພດທາງນາ. 5. ບນຫາມນລະພດທາງນາຢ ໃນໂລກ 5.1. ຕວຢາງສງເສດເຫ ອຈາກໂຮງງານ

ພະຍາດ Minamata ເກ ດມາຈາກທາດພດບາຫອດທ ລະບາຍຈາກໂຮງງານ ເປນພະຍາດທ ເຮດໃຫນ ວມ ນ ວຕນງ ເຊ ງມ ສາເຫດມາຈາກການໃຊນາ ແລະ ກນອາຫານຈາກນາທ ມ ທາດບາຫອດ. 5.2. ຕວຢາງຈາກສງເສດເຫ ອ ແລະ ນາເປ ອນ ສ ງເສດເຫ ອ ແລະ ນາເປ ອນຈາກເຮ ອນຄວຈາພວກເສດຜກ, ເສດອາຫານ ແລະ ນາມນທ ໃຊຂວຈ ນ ເມ ອຖ ກຖ ມລງແມ ນາກ ຈະກາຍເປນທາດອນຊ ເປເປ ອນຢ ໃນນາ. ການວດແທກນາເປ ອນນ ແມ ນນາໃຊ Biological

Oxygen Demand ຫ BOD ທ ເປນຕວຊ ວດທ ສາຄນຕ ລະດບການເປເປ ອນຂອງນາ ເປນຕນແມ ນທາດເຄມ ແລະ ເຊ ອພະບາດ. ຖາຫາກປະຊາຊນນາໃຊນາເປ ອນທ ມ ທາດເຄມ ດ ງກ າວກ ຈະເກ ດມ ພະຍາດຕາມມາເຊ ນ: ທອງຂ ຮາກ, ຖອກທອງແລະອ ນໆ. 5.3. ຕວຢາງຈາກປຍເຄມ ແລະ ຢາຂາແມງໄມ ທາດອນຊ ມນລະພດທ ທນທານ (Persistent Organic Pollutants ຫ POPs) ແມ ນທາດສານເຄມ ທ ມ ຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງມະນດ ແລະ ສະພາບແວດລອມທ ວທງໂລກ,ໃນທາງກງການຂາມທາດເຄມ ເຫ ານ ແມ ນມ ປະໂຫຍດໃນການປາບສດຕ ພ ດ ແລະ ການຄວບຄມພະຍາດ, ການປ ກພ ດເມດອດສະຫະກາ. ທາດອນຊ ມນລະພດທ ທນທານນ ແມ ນເຈ ອປນຢ ກບນາ ແລະ ອາກາດ ເຊ ງມນສາມາດແຜ ກະຈາຍໄປຢ າງກາງຂວາງທ ວທກຂງເຂດ ດວຍລມ ແລະ ນາ. ໜ ງໃນຈານວນທາດມນລະພດເຫ ານ ທ ຮ ກ ນດ ແມ ນທາດ DDT (Dichloro-diphenyl-

trichloroethane) ທ ຖ ກນາໃຊໃນການກະສກາຢ າງກວາງຂວາງສາລບໃຊເປນຢາຂາແມງໄມ. ແມ ນແຕ DDT ໄດ ຖ ກຫາມນາໃຊຢ ໃນປະເທດທ ພດທະນາມາແຕ ດນແລວກ ຕາມຍອນຜນກະທບທາງນເວດ ແຕ ຢ ໃນບາງປະເທດໃນທະວ ບອາຟຣກກາກ ຍງນາໃຊຢ າງກວາງຂວາງເພ ອປາບປາມທາລາຍຍງມະລາເຣຍ ເພາະວ າ DDT ເປນທາດສານລາຄາຖ ກ, ແຕ ມນພດມ ຜນກະທບຮນແຮງ ແລະ ຕກຄາງຢ ໃນດນຢ າງທນທານ. ເມ ອມນຖ ກຖມລງສ ນາແລວ ກຈະເຮດໃຫນາເປນພດ ແລະ ອາຫານໃນນາກ ເປນພດຢ າງດນນານ ຈາກນນມະນດກ ໄດຮບຜນກະທບແບບຊາໆຢ າງບ ຮ ສ ກຕວເລ ຍ. 5.4. ຕວຢາງການປບປງດນ ສ ວນໜ ງຂອງປຍທ ໃຊປບປງດນທາງການກະເສດເຊ ນ: ໄນໂຕຣເຈນ ແລະ ຟສເຟດ ແມ ນຖ ກສະລາງລງສ ນາ ແລວກ ເຮດໃຫເກ ດນາເໜ າຈນເກ ດເທາສ ຟາ, ສ ຂຽວຢ ໜອງ-ບ ງ ເຊ ງເປນຜນເຮດໃຫປະລມານອອກຊເຈນ

16

ໃນນາລດລງ ແລະ ບ ພຽງພ ຍອນວ າເທາດ ງກ າວນາໃຊອອກຊເຈນຫາຍເກ ນໄປຈນເຮດໃຫປາຕາຍຢ າງຫວງຫາຍ. 6. ບນຫາມນລະພດທາງນາຢ ສປປ ລາວ ປະເທດລາວ ເປນປະເທດທ ອດມຮ ງມ ດວຍຊບພະຍາກອນແຫ ງນາ ແລະ ທງເປນນາທ ມ ຄນນະພາບ. ນາແມ ນປດໄຈທ ຈາເປນຂອງຊ ວດ ແລະ ສງຄມລາວມາແຕ ດນນານ, ແລະ ທງມ ຄວາມສາຄນຕ ເປາໝາຍຂອງການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມຂອງປະເທດ. ການໃຊນາຢ າງເຕມສ ວນໃນລາວ ໂດຍສະເພາະແມ ນໃນລະດ ຝນແມ ນເປນເງ ອນໄຂທ ດ ສາລບການຂນສ ງທາງນາ. ນາຖ ກນາໃຊເຂາໃນການພດທະນາອດສາຫະກາປະມານ 60％ ຂອງປະຊາຊນໃນຕວເມ ອງ ແລະ ມ 51％ ຂອງຊາວຊນນະບດໄດຊມໃຊນາ. ໃນປດຈບນ ສປປ ລາວ ໄດເລ ງການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມເປນຕນແມ ນການຂະຫຍາຍຕວເມ ອງ ແລະ ຊນນະບດ (ບານພກ, ໂຮງແຮມ, ໂຮງໝ, ຮານບນເທ ແລະອ ນໆ) ຈ ງເຮດໃຫເກ ດບນຫາທາງມນລະພດໃນສະພາບແວດລອມເພ ມຂ ນຫາຍ. ອ ກປະການໜ ງມນກ ມ ບນຫາມນລະພດທາງນາຈາກການກະສກາ, ອດສາຫະການບທງການຂດຄນບ ແຮ . ໃນປດຈບນມນອາດເປນບນຫານອຍແຕ ມນກ ເພ ມທະວ ຂ ນໄປເລ ອຍໆ. 7. ການປອງກນມນລະພດທາງນາ

ປະເທດຍ ປ ນໄດການດລະບຽບກດໝາຍລະດບຊາດເພ ອປອງກນສະພາບແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ (Water Pollution Control Law in Japan) ເຊ ງໄດການດເປນທດທາງປະຕບດດ ງຕວຢ າງລ ມນ :

1) ການດລກສະນະຂອງນາເປ ອນທ ສາມາດກ ໃຫເກ ດມນລະພດທາງນາໃນແຫ ງນາສາທາລະນະ 2) ການດເງ ອນໄຂທ ເອ ອອານວຍຄວາມສະດວກເປນພເສດ ເພ ອຄວບຄມການປ ອຍນາເປ ອນໃນທກຮ ບແບບ 3) ການດລະບຽບຫກການຄວບຄມບນດາໂຮງງານ ແລະ ທລະກດຕ າງໆເພ ອບ ໃຫສາງຂະບວນການທ ບ ເໝາະສມໃນການປ ອຍນາເປ ອນໂດຍໃຫຖ ເປນສ ງເອ ອອານວຍແບບພເສດໃນການຄວບຄມນາ. ອ ງຕາມການການດຂອງອງການອະນາໄມໂລກກ ຽວກບຂຫາມ ແລະ ວທ ປອງກນມນລະພດທາງນາ ເຊ ງໄດນາ

ສະເໜ ມາດ ງລ ມນ : − ນາໃຊມາຕະການທ ເປນໄປໄດໃນທາງປະຕບດ ແລະ ລະບຽບຫກການ ກ ຄ ຍດທະສາດຄວບຄມມນລະພດ

ທາງນາ − ສ ງເສ ມການຮ ວມມ ລະຫວ າງປະເທດເພ ອການຄວບຄມມນລະພດທາງນາຢ າງກວາງຂວາງ ແລະ ມ ປະສທພາບ − ບລຫານຄວາມສມດນດານເຄ ອງມ ທາງເສດຖະກດ ແລະ ກດລະບຽບ: ໝາຍເຖງການວາງນະໂຍບາຍການ

ພດທະນາເສດຖະກດໃຫມ ຄວາມເໝາະສມ ແລະ ການວາງກດລະບຽບໃນການຄມຄອງໃຫສອດຄ ອງ − ສາງກນໄກໃນການປະສານຮ ວມມ ລະຫວ າງພາກສ ວນຕ າງໆເພ ອໃຫເກ ດການປະສານງານກບພາກສ ວນທ

ກ ຽວຂອງເພ ອຄວບຄມມນລະພດທາງນາໂດຍການແລກປ ຽນຂມ ນຂ າວສານນາກນເຊ ນ: ຂະແໜງສາທາລະນະສກ, ກະສກາ ແລະອ ນໆ

− ກະຕນໃຫເກ ດການມ ສ ວນຮ ວມຈາກທກໆພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງໂດຍສະເພາະແມ ນຜ ທ ການດນະໂຍບາຍເພ ອໃຫຮບຮ ແລະ ເຫນໄດເຖງຄວາມສາຄນຂອງການຄວບຄມມນລະພດທາງນາ

• ສາລບການປະຕບດເປນສວນບກຄນນນ 1) ປະຢດນາດວຍການປດກອກນາເມ ອບ ຕອງການໃຊນາ 2) ໃຫມ ຄວາມລະມດລະວງໃນການຖມເຄ ອງລງອ າງນາ 3) ໃຫໃຊຜະລດຕະພນເຄມ ໜອຍລງສາລບທາຄວາມສະອາດໃນເຮ ອນ ແລະ ວຽກສວນຄວ 4) ໃຫມ ຄວາມລະມດລະວງໃນການໃຊປຍ, ຢາຂາແມງໄມ ແລະ ຢາຂາຫຍາ 5) ຢ ໃກເຮ ອນຂອງທ ານຄວນປ ກຕນໄມໃຫຫາຍເພ ອກນທາດສານເຄມ ແລະ ນາປນເປ ອນທ ຈະ

ໄຫລງແຫ ງນາໃກຄຽງ 6) ຢ າຖມເສດພລາສຕກ, ຂ ເຫຍ ອ ແລະ ສ ງເສດເຫ ອລງໃສ ແມ ນາລາເຊ, ຫວຍຮ ອງ ແລະ ແຫ ງນາອ ນໆ

17

8. ວທປອງກນມນລະພດທາງນາຢ ສປປ ລາວ ການຄວບຄມມນລະພດທາງນາຢ ລາວ ແມ ນໄດການດໄວໃນກດໝາຍມາດຕາ 35 ສະບບປບປງ, ເຊ ງມ ເນ ອໃນວ າບກຄນ ຫ ອງການຈດຕງທ ດາເນ ນກດຈະການທ ກ ຽວຂອງ ແມ ນມ ໜາທ ໃນການຄວບຄມມນລະພດທ ຈະກະທບໃສ ແຫ ງນາລາເຊ ໂດຍປະຕບດຕາມມາດຕະການຄວບຄມມນລະພດແຫ ງຊາດ, ຄວບຄມການປ ອຍນາເປ ອນລງສ ແຫ ງນາຕ າງໆ ຕະຫອດເຖງນາສາງ, ນາບາດານ. ນອກຈາກນ ກດ ໝາຍຍງຫາມບາງພ ດຕກາເຊ ນ: ການປ ອຍນາເປ ອນ, ສ ງເສດເຫ ອ, ທາດມນລະພດ ໂດຍທາງກງ ແລະ ທາງອອມລງສ ແຫ ງນາ ຫ ຕາມສະຖານທ ອ ນໆທ ອາດກ ໃຫເກ ດມນລະພດທາງນາໄດ. ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ໃຫນກສ ກສາສນທະນາເປນກ ມ ແລວອະທບາຍກ ຽວກບແຫ ງທ ມາຂອງມນລະພດທາງນາ ເຊ ງຍງ

ບ ທນໄດອະທບາຍໃນພາກທ 2

ກດຈະກາ 2: ໃຫຍກເອາຕວຢ າງທ ເກ ດຂ ນຢ ໃນທອງຖ ນຂອງຕນ ແລະ ຖ າຍຮ ບເອາສ ງເຫ ານນ ເພ ອນາມາສະເໜ ແລກປ ຽນຄວາມຄດເຫນກບໝ ເພ ອນ

ກດຈະກາ 3: ສນທະນາພາຍໃນກ ມກ ຽວກບການຄວບຄມມນລະພດທາງນາຢ ປະເທດລາວ (ໃຫຊອກຂມ ນໃນ

Website) ກດຈະກາ 4: ໃຫແຕມແຜນວາດກ ຽວກບມນລະພດທາງນາຈາກການພດທະນາຕວເມ ອງ ແລະ ສງຄມ ຄາຖາມ

1) ຖາຂາດນາຈະມ ຜນກະທບຫຍງແນ ຕ ກບມະນດເຮາ? 2) ເຮາຈະມ ວທ ຮກສານາ ຫ ແຫ ງນາແນວໃດແນ ? 3) ສາເຫດຂອງມນລະພດທາງນາແມ ນມາຈາກໃສ ແລະ ຈະແກໄຂແນວໃດ?

18

ເອກະສານອງອງ 1) UNESCO, Water and Our health,

http://www.unesco.org/fileadmin/MULTIMEDIA/FIELD/Venice/pdf/special_events/bozza

_scheda_DOW03_1.0.pdf

2) https://en.wikipedia.org/wiki/Body_water

3) The USGS Water Science School, The water in you, https://water.usgs.gov/edu/propertyyou.html

4) BioFoundations, http://biofoundations.org/water-and-the-human-body-series-chapter-1-

water-content-in-the-human-body/

5) Ministry of Health, Labor and Welfare, “Kenko no tame mizuwonomo” suisin undo,

http://www.mhlw.go.jp/stf/seisakunitsuite/bunya/topics/bukyoku/kenkou/suido/nomou/index.html

6) CDC, Get the Facts: Drinking Water and Intake, https://www.cdc.gov/nutrition/data-

statistics/plain-water-the-healthier-choice.html

7) United States Environmental Protection Agencies, https://www.epa.gov/watersense/how-

we-use-water

8) http://www.conserve-energy-future.com/sources-and-causes-of-water-pollution.php

9) United States Environmental Protection Agency, Persistent Organic Pollutants: A Global

Issue, A Global Response, https://www.epa.gov/international-cooperation/persistent-

organic-pollutants-global-issue-global-response#pops

10) CDC, Dichlorodiphenyltrichloroethane (DDT),

https://www.cdc.gov/biomonitoring/pdf/ddt_factsheet.pdf

11) Rogan WJ, Chen A, Health risks and benefits of bis(4-chlorophenyl)-1,1,1-trichloroethane

(DDT), Lancet 2005; 366: 763–73 DOI: 10.1016/S0140-6736(05)67182-6

12) Water Environment Partnership in Asia, State of water environmental issues Lao PDR,

http://www.wepa-db.net/policies/state/laos/overview.htm

13) WHO Representative Office Lao PDR, Water and sanitation,

http://www.wpro.who.int/laos/areas/water_sanitation/en/

14) WWF-Global, WWF-Laos Begins Sustainable Water Use Project,

http://wwf.panda.org/?255412/WWF-Laos-Begins-Sustainable-Water-Use-Project

15) WWF, http://www.wwflaos.org/projects/water_use_coffee_bolaven_plateau/

16) Vientiane Times, Banana Plantation Study In Laos Shows Negative Impacts,

http://jclao.com/banana-plantation-study-laos-shows-negative-impacts/

17) T Fengthong, S Dethoudom, O Keosavanh, Drinking Water Quality in the Lao People's

Democratic Republic, http://publications.iwmi.org/pdf/H033492.pdf

18) Radio Free Asia, http://www.rfa.org/english/news/laos/water-05072014185021.html

19) http://www.wepa-db.net/policies/law/japan/wpctop.htm

20) http://www.wepa-db.net/policies/law/japan/wpctop.htm

21) Richard Helmer and IvanildoHespanholeds, Water Pollution Control - A Guide to the Use

of Water Quality Management Principles, E & FN Spon, 1997,

http://www.who.int/water_sanitation_health/resourcesquality/watpolcontrol.pdf

22) http://www.wikihow.com/Reduce-Water-Pollution

23) http://www.water-pollution.org.uk/preventingyou.html

24) http://www.pinterest.com

19

ບດທ 3 ລະບບນເວດກບບນດາພະຍາດທເກດຈາກນາ ແລະ ອາຫານ

1. ລະບບນເວດກບພະຍາດທເກດມາຈາກນາ

ນາແມ ນສ ງທ ຈາເປນສາລບຊ ວດທ ຢ ໃນບນໂລກນ , ແຕ ລະປ ມ ຫາຍພນຄນເປນພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກນາທ ປນເປ ອນກບສ ງຕ າງໆ. ແຫ ງນາດ ມ ແລະ ນາໃຊ ແມ ນມ 2 ແຫ ງຕນຕຄ :

− ນາຢ ເທງໜາດນ: ນາຢ ເທງໜາດນແມ ນນາທ ທອນໂຮມຢ ຕາມຫວຍ, ແມ ນາ, ບ ງ ຫ ອ າງເກບນາ. ອ ງຕາມອງກອນປກປອງສ ງແວດລອມ 68％ ຂອງລະບບສະໜອງນາໃນຊມຊນແມ ນມາຈາກນາທ ຢ ເທງໜາດນເຊ ນ: ບ ງນາທ ຢ ເທງໜາດນແມ ນຕອງການໃຫມ ການບາບດຫາຍເພາະວ າມນມ ໂອກາດສ ງທ ຈະປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດ ແລະ ສ ງຕ າງໆ.

− ນາຢ ໃຕດນ: ນາຢ ໃຕດນແມ ນນາທ ຢ ຊນພ ນດນຢ ບ ອນທ ມ ຊນຫ ນ. ນາຢ ໃຕດນສ ວນຫາຍແມ ນໄດນາໃຊ ເປນແຫ ງສະໜອງນາໃຫຊມຊນ ແຕ ກ ມ ຈານວນຊມຊນໜອຍທ ສດໄດນາໃຊນາຈາກແຫ ງດ ງກ າວ ເພາະວ າພ ນທ ສ ວນໃຫຍ ໄດໃຊນາຈາກບ ງ, ໜອງ, ນາສາງ ຫ ຈາກແມ ນາລາເຊ. ອງກອນປກປອງສ ງແວດລອມ ຄາດຄະເນວ າມ ພຽງ 15％ ຂອງຈານວນປະຊາກອນສະຫະລດອາເມລກາ ໄດນາໃຊນາສາງສ ວນຕວ.

ບນດາພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກນາແມ ນມ ຫາຍເຊ ນ: ພະຍາດຖອກທອງ, ທອງບດ, ພະຍາດອະຫວາ, ໄຂ ທລະ ພດ, ພະຍາດໃບໄມດ ດເລ ອດ (ຢ ເມ ອງໂຂງ ແລະ ເມ ອງມ ນລະປະໂມກເທ ານນຂອງແຂວງຈາປາສກ ສປປ ລາວ) ແລະອ ນໆ. ແຕ ພະຍາດທ ພບເຫນຫາຍທ ສດແມ ນພະຍາດຖອກທອງ ໂດຍສະເພາະແມ ນຢ ປະເທດທ ກາລງພດທະນາ (ຕາຕະລາງ 1).

ພະຍາດຖອກທອງແມ ນເປນສາເຫດຕນຕອນດບສອງຂອງການຕາຍໃນເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ແລະ ເປນສາເຫດຕນຕຂອງການຂາດສານອາຫານໃນກ ມເດກດ ງກ າວ. ອງການອະນາໄມໂລກໄດຄາດຄະເນວ າ ແຕ ລະປ ໃນທ ວໂລກ ປະມານ 760.000 ຂອງເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ໄດເສຍຊ ວດຍອນພະຍາດຖອກທອງ ເຖງແມ ນວ າພະຍາດດ ງກ າວສາມາດປ ນປວ ແລະ ປອງກນໄດ. ປະມານ 1,7 ຕ ຄນໄດເປນພະຍາດຖອກທອງໃນແຕ ລະປ . 1.1. ຄວາມຫມາຍຂອງພະຍາດຖອກທອງ ພະຍາດຖອກທອງແມ ນການຖ າຍທ ມ ອາຈມເປນນາ ຫາຍກວ າ 3 ເທ ອຂ ນໄປ. ຖາມ ອາການຖອກທອງ ຫດ 14 ມ ເອ ນວ າຖອກທອງກະທນຫນ ແລະ ຖາມ ອາການຖອກທອງກາຍ 14 ມ ຂ ນໄປ ເອ ນວ າ: ຖອກທອງແກ ຍາວ ແລະ ຖາອາການພະຍາດຖອກທອງກາຍ 3 ອາທດ ຫ 1 ເດ ອນ ເອ ນວ າ: ຖອກທອງຊາເຮ ອ. ພະຍາດຖອກທອງໄດສ ງຜນກະທບອນຮນແຮງຕ ສຂະພາບເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ແລະ ຜ ສ ງອາຍ, ເຮດໃຫ ຮ າງກາຍສ ນເສຍນາຢ າງໄວທ ສດ ແລະ ເຖງແກ ຊ ວດ ຖາບ ໄດຮບການປ ນປວທ ຖ ກຕອງ. 2. ສາເຫດ ແລະ ອາການຂອງພະຍາດທເກດມາຈາກນາ

ພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກນາສ ວນໃຫຍ ແມ ນເປນພະຍາດທ ຕດຕ ແລະ ແຜ ລະບາດ ໂດຍການສາຜດກບນາ ຫ ດ ມນາທ ປນເປ ອນກບເຊ ອບກເຕຣ , ໄວຣດ, ໂປຣໂຕຊວາ ແລະ ເຊ ອກາຝາກ (ຕາຕະລາງ 1). ອງການອະນາໄມໂລກ ຄາດຄະເນວ າ ປະມານ 88％ ຂອງກລະນ ທ ເປນພະຍາດຖອກທອງແມ ນຕດພນກບການດ ມນາທ ບ ສະອາດ (ນາບ ຕມ ແລະ ນາທ ປນເປ ອນກບເຊ ພະຍາດ), ຖ າຍຊະຊາຍ ແລະ ບ ມ ສຂະອະນາໄມ.

20

ຕາຕະລາງ 1: ນາປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດຕ າງໆ, ແຫ ງທ ປນເປ ອນ ແລະ ອາການເຈບເປນ ຊະນດພະຍາດ ການຕດແປດພະຍາດ ອາການເຈບເປນ

Diarrhea

ຖອກທອງ ນາ, ອາຫານ ຫ ຈາກ ການສາພດໃກສດລະຫວ າງຄນຕ ຄນ

ຖອກທອງຮນແຮງ, ຮາກ ແລະ ມ ໄຂ

E. coli Infection ອາຫານ, ນາປນເປ ອນກບເຊ ອບກເຕລ ຖອກທອງ ແລະ ມ ອາການຂາດນາສາມາດເສຍຊ ວດໄດຖາບ ໄດຮບການປ ນປວທ ຖ ກຕອງ ໂດຍສະເພາະແມ ນເດກນອຍ ແລະ ຜ ເຖາ

Amoebiasis

ນາເປ ອນ, ນາດ ມທ ບ ສະອາດ, ແມງວນທ ປນເປ ນຢ ໃນນາ

ເຈບທອງ, ເມ ອຍ, ຖອກທອງ, ຍ ງທອງ, ຈ ອຍຜອມ ແລະ ເປນໄຂ

Cyclosporiasis ນາເປ ອນ, ນາດ ມທ ບ ສະອາດ ຈກທອງ, ຮາກ, ເຈບກາມຊ ນ, ເປນໄຂ ແລະ ເມ ອຍ

Giardiasis

ນາທ ບ ໄດບາບດ, ຂາເຊ ອບ ໄດດ , ທ ນາແຕກ, ນາບາດານທ ປນເປ ອນ, ບ ນາທ ຄນ ແລະ ສດໃຊຮ ວມກນ, ໜອງທ ຈາພວກສດເຄ ງບກເຄ ງນາ ແລະ ສດຢ ໄດທງບກ ແລະ ນາສາງຂ ນມາເອງ ເຊ ງມນກາຍເປນບ ອນແຜ ເຊ ອພະຍາດ Giardia.

ຖອກທອງ, ເຈບທອງ ແລະ ຍ ງທອງ

Cholera

ອະຫວາ ນາດ ມປນເປ ອນກບເຊ ອບກເຕລ

ເປນພະຍາດທ ຮາຍແຮງເຖງແກ ຊ ວດ ໃນຊ ວງເວລາ 12-18 ຊມ ບນດາອາຫານແມ ນ: ຖ າຍເປນນາ ໃນປະລມານຫາຍທ ສດ, ມ ອາການຂາດນາຢ າງຮນແຮງ, ເຈບທອງ, ໄຂ ແລະ ຮາກ

Dysentery

ເຈບທອງບດ

ນາປນເປ ອນກບເຊ ອບກເຕລ ຕາມປກກະຕ ໃນອາຈມຈະມ ເລ ອດ ແລະ ມ ກປນຢ ກບອາຈມ ແລະ ເຈບບດທອງ

3. ຜນກະທບຂອງພະຍາດມາຈາກນາ

ພະຍາດຖອກທອງ ເປນສາຍເຫດຂອງການຂາດສານອາຫານໃນເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ , ເດກທ ຂາດສານອາຫານມນຈ ງເຮດໃຫການຂະຫຍາຍຕວຊກຊາ ແລະ ການພດທະນາການສະໝອງຊກຊາ, ນອກນນ ເດກທ ຂາດສານອາຫານມກຈະມ ອາການຖອກທອງຊາເຮ ອ ແລະ ແກ ຍາວ ສະນນ ມນຈ ງເຮດໃຫມ ອດຕາການຕາຍໃນເດກສ ງ. ຢ ສປປ ລາວ ປດຈບນເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ມ ອດຕາການຂາດສານແບບເຕຍ ແມ ນ 35,6％, ແບບນາໜກຫດ ແມ ນ 25％ ແລະ ແບບຈ ອຍ ແມ ນ 9,6％. ພະຍາດຖອກທອງ ສ ງຜນກະທບຕ ເສດຖະກດຄອບຄວ ຍອນໃຊຈ າຍຄ າປ ນປວ, ຂນສ ງ, ອາຫານ ແລະ ຂາດກາລງແຮງງານໃນຄອບຄວ. ນອກນນຍງສ ງຜນກະທບຕງບປະມານຂອງລດຖະບານໃນການນາໃຊເຂາໃນການປອງກນ ແລະ ປ ນປວສຂະພາບເດກໃນແຕ ລະປ ຄ ດ ງທ ຈດຕງປະຕບດໃນປດຈບນຢ ເຂດຊນນະບດຫ າງໄກສອກຫ ກ ລດຖະບານໄດໃຫການປ ນປວບ ເສຍຄ າໃນເດກອາຍຕ າກວ າ 5 ປ .

21

4. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 4.1. ວທປອງກນ

1) ລະດບສງຄມ − ມ ການໂຄສະນາອບຮມສາມສະອາດ − ມ ໂປສເຕ ຕາມສະຖານທ ຕ າງໆ − ປກປກຮກສາສ ງແວດລອມທາງນາໃຫສະອາດ 2) ລະດບຄອບຄວ ແລະ ບກຄນ − ຕອງແນະນາໃຫລາງມ ດວຍສະບ ນາສະອາດທກຄງຫງຈາກເຂາຫອງນາ − ຖ າຍໃສ ວດທກຄງ ແລະ ເກບມຽນອາຈມເດກໃຫຖ ກຫກອະນາໄມ − ປກປດອາຫານເພ ອບ ໃຫແມງວນຕອມ − ຕອງດ ມນາສະອາດຖາເປນນາຕມຈະດ ທ ສດ − ເວລາເຮດວດຖ າຍຕອງເຮດຫ າງໄກຈາກຊມຊນ ແລະ ແຫ ງນາ

4.2. ວທແກໄຂບນຫາ − ຖອກທອງຮນແຮງຕອງໄປປ ກສາແພດ − ຄວນດ ມນາໃຫຫາຍໆເພ ອທດແທນນາທ ເສຍໄປໃນຮ າງກາຍ − ເດກຄວນກນນມແມ ແຕ ມ ເກ ດເຖງ 6 ເດ ອນ ເພາະເດກຈະມ ພ ມຕານທານຕ ພະຍາດຖອກທອງໄດດ

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ຈດກ ມນກສ ກສາລງໄປຊມຊນຂອງນກສ ກສາ ເພ ອສງເກດເບ ງສະພາບຄວາມເປນຈງເຊ ນ: ບ ງ, ໜ

ອງ, ນາສາງ ແລະ ແມ ນາລາເຊໃນທອງຖ ນ ຫ ໃກເຮ ອນຂອງນກສ ກສາ ກດຈະກາ 2: ສນທະນາກ ມຂອງນກສ ກສາກ ຽວກບຜນດ , ອນຕະລາຍ ແລະ ວທ ປອງກນຈາກແຫ ງນາຕ າງໆຕາມ

ທ ນກສ ກສາໄປສງເກດມາໃນທອງຖ ນຂອງພວກເຂາ ກດຈະກາ 3: ຖາມ-ຕອບສາລບສະພາບຕວຈງລວມພາຍໃນຫອງຮຽນ ຄາຖາມ

1) ພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກນາແມ ນຫຍງ? 2) ພະຍາດຕນຕທ ເກ ດມາຈາກນາແມ ນພະຍາດຫຍງ? 3) ຜ ທ ຮ ສ ກໄວຕ ພະຍາດຖອກທອງແມ ນຢ ໃນກ ມອາຍໃດ? 4) ຖາເດກຖອກທອງແມ ນຈະມ ອາການເປນແນວໃດ? 5) ວທ ປອງກນພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກນາມ ຫຍງແດ ? 6) ເພ ອເສ ມສາງພ ມຄມກນໃນເດກເພ ອຕານທານຕ ພະຍາດຖອກທອງໃນເດກ ເຮາຄວນເຮດແນວໃດ?

5. ລະບບນເວດກບພະຍາດທເກດມາຈາກອາຫານ ພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານແມ ນພບເຫນຫາຍ ແລະ ເປນບນຫາສາທາລະນະສກຢ ໃນທ ວໂລກໂດຍສະ

ເພາະຢ ພາກພ ນອາຊ ປາຊ ຟກ ແລະ ລວມທງ ສປປ ລາວ. ພະຍາດທ ເກ ດຈາກອາຫານ ໂດຍສະເພາະແມ ນພະຍາດໃບໄມໃນຕບ (Opisthorchis Viverrini) ແມ ນເປນບນຫາສາທາລະນະສກ ຢ ສປປ ລາວ. ໃນປດຈບນ ເກ ອບ 2 ລານຄນຕດເຊ ອກາຝາກພະຍາດໃບໄມໃນຕບ ແລະ ສ ວນຫາຍແມ ນພບເຫນຢ ທາງພາກກາງ ແລະ ພາກໃຕ ຂອງ ສປປ ລາວ. ພະຍາດດ ງກ າວ ແມ ນເປນສາເຫດທ ກ ໃຫເກ ດເປນພະຍາດຕບເຊ ນ: ອກເສບທ ສ ງນາບ , ທ ສ ງນາບ ອດຕນ, ອກເສບຖງບ , ໜ ວຖງບ , ຕບແຂງ ແລະ ມະເຮງທ ສ ງນາບ (ພະຍາດທ ບ ສາມາດປ ນປວໄດ). ລກສະນະທ

22

ສາຄນຂອງພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານແມ ນກະຈາຍເປນຈດ/ເປນກ ມ/ເປນຊມຊນ ໂດຍສະເພາະ ຢ ບ ອນທ ມ ພ ດຕກາການກນອາຫານປະເພດດບ ຫ ສກໆດບໆ, ມ ພ ດຕກາການຖ າຍຊະຊາຍ ແລະ ມ ສຂະອະນາໄມສ ວນບກຄນທ ບ ຖ ກຕອງ. ນອກນນ ພະຍາດທ ເກ ດຈາກອາຫານຍງມ ສ ວນພວພນກບພ ດຕກາດານສຂະອະນາໄມ ແລະ ການອະນາໄມສ ວນບກຄນທ ບ ຖ ກຕອງເຊ ນ: ລາງຜກບ ສະອາດ ແລະ ລາງໝາກໄມບ ສະອາດ, ຖ າຍຊະຊາຍ (ບຖ າຍໃສ ວດ), ບ ລາງມ ກ ອນກນເຂາ ຫ ກນອາຫານ ແລະ ບ ລາງມ ຫງໃຊວດຖ າຍ. ອ ກຢ າງໜ ງ ພະຍາດກາຝາກທ ເກ ດຈາກອາຫານຍງພວພນກບພ ດຕກາການກນອາຫານຂອງຊມຊນເຊ ນ: ພ ດຕກາການກນປາດບ ຫ ປາທ ປງແຕ ງບ ສກດ . ຕວຢ າງ: ກອຍປາດບ, ລາບປາດບ, ສມປາດບ ແລະ ປາແດກດບ ເຊ ງເປນສາເຫດທ ກ ໃຫເກ ດພະຍາດໃບໄມໃນຕບ. 5.1. ຄວາມຫມາຍຂອງພະຍາດທເກດມາຈາກອາຫານ ພະຍາດກາຝາກທ ເກ ດຈາກອາຫານ ແມ ນພະຍາດທ ເກ ດຂ ນຍອນກນອາຫານ ຫ ເຄ ອງດ ມທ ປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດເຊ ນ: ເຊ ອຈລນຊ (ບກເຕຣ ), ເຊ ອກາຝາກ, ໄວຣດ ແລະ ປນເປ ອນກບທາດເຄມ . ອາຫານສາມາດປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດໄດໃນທກຂນຕອນຂອງຂະບວນການຜະລດ ຈນເຖງຂນຕອນບລໂພກອາຫານ ເອ ນວ າ farm to fork ແລະ ສາມາດເກ ດຂ ນໄດຍອນລະບບນເວດປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດ ເຊ ງລວມມ ນາ, ດນ, ອາກາດ ແລະ ສ ງທ ມ ຊ ວດຢ ໃນນາ. 5.2. ສາເຫດທພາໃຫເກດພະຍາດທເກດມາຈາກອາຫານ

ສາເຫດທ ພາໃຫເກ ດພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານແມ ນຍອນການບລໂພກອາຫານ ຫ ດ ມນາ ທ ປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດເຊ ນ: ເຊ ອຈລນຊ (ບກເຕຣ ), ເຊ ອກາຝາກ, ເຊ ອໄວຣດສ ແລະ ປນເປ ອນກບທາດເບ ອ/ທາດເຄມ (ຮ ບພາບ 1). ຢ ບນດາປະເທດອ ນໆ ໃນປດຈບນ ປດໄຈດານວດທະນະທາ ແລະ ປະຊາກອນເຊ ນ: ດຽວກນກບການເຄ ອນຍາຍປະຊາກອນເພ ມຂ ນ ກ ເຮດໃຫມ ການປ ຽນແປງການລະບາດຂອງພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານ.ກ ອນໜານ ການລະບາດຂອງພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານແມ ນມ ໜອຍ ແລະ ຢ ໃນຂອບເຂດຈາກດ ແລະ ສ ວນຫາຍແມ ນເກ ດຂ ນຢ ໃນຄອບຄວ ແລະ ພວພນກບ ເຊ ອພະຍາດ Staphylococcus or Clostridium

spp. ການໄປກນອາຫານຢ ຂາງນອກເຊ ນ: ໄປປກນກ ຫ ກນອາຫານນອກບານ ແລະ ກນອາຫານກະປອງ ແມ ນເປນແຫ ງຂອງການລະບາດ ພະຍາດ. ປດຈບນ ຄນສ ວນຫາຍແມ ນກນອາຫານຢ ນອກບານ ແລະ ເດ ນທາງໄກ ດວຍເຫດນ ຈ ງເວາໄດວ າ ພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານ ຫາຍກວ າ 80％ ແມ ນມາຈາກການສາຜດກບອາຫານຢ ຂາງນອກ.

23

ຮ ບພາບ 1: ວງຈອນຊວດຂອງພະຍາດໃບໄມໃນຕບ

ຕວຢ າງ: ພະຍາດກາຝາກທ ຕດຈາກອາຫານ ຄ : ຫອຍທ ຕດເຊ ອແມ ນເປນຕວສ ກາງຂອງການຕດເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບ ຫອຍທ ຕດເຊ ອຈະປ ອຍເຊ ອອອກສ ນາ ແລວເຊ ອໄປມນເຂາຢ ໃນຊ ນປາ, ສະນນ ຄນເຮາມ ຄວາມສ ຽງໃນການຕດເຊ ອ ຄ ຖາໄປກນປາຕດເຊ ອ ແລະ ປງແຕ ງບ ສກດ ເຊ ນ: ກອຍປາດບ, ລາບປາດບ, ສມປາດບ ຄນຜ ນ ນສາມາດຕດ ເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບໄດ. ຜ ທ ຕດເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບແລວ ຖາໄປຖ າຍຊະຊາຍ ຫ ບ ຖ າຍໃສວດ ເຊ ອພະ ຍາດໃບໄມໃນຕບກ ສາມາດແຜ ລະບາດລງໄປສ ຫອຍ ແລະ ຈາກນນກ ໄປຕາມວງຈອນທ ກ າວມາຂາງເທງນນ (ຮ ບທ 2).

24

ຮ ບທ 2: ເສນທາງຕດຕຂອງການຕດເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບ

(ຂມ ນຈາກ ອງການອະນາໄມໂລກຮ ວມກບກະຊວງສາທາລະນະສກ ສປປ ລາວ)

ຢ ສປປ ລາວ ການກນສກໆດບໆແມ ນເກ ດຈາກຕາມການເຊ ອຖ ມາຕງແຕ ດງເດ ມຂອງປະຊາຊນລາວພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານສ ວນຫາຍແມ ນພວພນກບການກນອາຫານທ ປນເປ ອນກບເຊ ອພະຍາດກາຝາກ ແລະ ກນອາຫານທ ປງແຕ ງບ ສກດ . ຕວຢ າງ: ພະຍາດໃບໄມໃນຕບ (ຍອນກນປາດບ ຫ ປາທ ປງແຕ ງບ ສກດ ເຊ ນ: ກອຍປາດບ, ລາບປາດບ, ປາສມດບ, ປາແດກດບ, ພະຍາດແມ ທອງແປ ສາຍພນ ສາງນາຕາ (Saginata) (ຍອນກນຊ ນງວດບ ຫ ປງແຕ ງບ ສກດ ເຊ ນ: ລາບຊ ນດບ, ພະຍາດແມ ທອງແປ ສາຍພນໂສລ ອ ມ (ຍອນກນຊ ນໝ ດບ ຫ ປງແຕ ງບ ສກດ ), ພະຍາດລຊ (ຍອນກນຊ ນໝ ດບທ ຕດເຊ ອລຊ ຫ ຊ ນໝ ທ ປງແຕ ງບ ສກດ ) ແລະ ພະຍາດຕວຈ ດ (ຍອນກນປາຄ ກງ ຫ ອ ຽນ ທ ປງແຕ ງບ ສກດ ). ນອກນນ ມນຍງພວພນກບພ ດຕກາດານສຂະອະນາໄມ ແລະ ການອະນາໄມສ ວນບກຄນ ທ ບ ຖ ກຕອງເຊ ນ: ຖ າຍຊະຊາຍ ຫ ບ ຖ າຍໃສ ວດ, ບ ລາງມ ກ ອນກນເຂາ ຫ ຫງໃຊວດຖ າຍ (ຮ ບທ 3).

25

ຮ ບທ 3: ປາທເປນພາຫະນາເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບ (OV) ຢ ສປປ ລາວ

5.3. ຜນກະທບຈາກພະຍາດໃບໄມໃນຕບ ພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານ ຈະສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຄນໃນຊມຊນສ ວນໃຫຍ ຈະມ ອາການກ ຽວກບກະເພາະລາໃສ: ເຈບກະເພາະກະທນຫນ, ຮາກ, ຖອກທອງແລະອ ນໆ. ຈານວນໜ ງອາດມ ອາການວນວາຍທາງລະບບປະສາດ, ອາການແພ ແລະ ອາການອ ນໆ. ນອກນນ ອາດເຮດໃຫມ ອາການຊດໂຊມຢ ອະໄວຍະວະຕ າງໆຢ ໃນຮ າງກາຍ ແລະ ເປນມະເຮງ. ພະຍາດໃບໄມໃນຕບ (Opisthorchis Viverrini ) ເຊ ງແມ ນໜ ງໃນບນດາພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານທ ເປນບນຫາສາທາລະນະສກຢ ສປປ ລາວ ໄດສ ງຜນກະທບອນໜກໜວງຕ ສຂະພາບຂອງຄນໃນຊມຊນ. ຖາຕດເຊ ອບ ຮນແຮງ ຜ ຕດເຊ ອຈະມ ອາການເໝ ອນເຈບກະເພາະທາມະດາ, ແຕ ຖາຕດເຊ ອເປນເວລາຍາວນານ, ຮນແຮງ ແລະ ບ ໄດຮບການປ ນປວທ ຖ ກຕອງ (ບ ໄດກນຢາຂາພະຍາດໃບໄມ ໃນຕບ) ເຊ ອພະຍາດຈະວວດທະນາການມາເປນພະຍາດອກເສບທ ສ ງນ າບ , ທ ສ ງນາບ ອດຕນ, ໜ ວຖງບ , ຕບກະດນ ແລະ ສາຄນທ ສດແມ ນມະເຮງທ ສ ງນາບ (ຂນຕອນທ ບ ສາມາດປ ນປວໄດ). ນອກນນ ພະຍາດໃບໄມໃນຕບຍງສ ງຜນກະທບຕ ອະໄວຍະວະອ ນໆເຊ ນ: ເປນໜ ວໄຂ ຫງ ແລະ ໜ ວພກຍ ຽວ. 6. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 6.1. ວທປອງກນ

− ຮກສາສຂະພາບໃຫຖ ກຕອງຕາມຫກອະນາໄມ: ຖ າຍໃສ ວດທກຄງ ເພ ອຮກສາສ ງແວດລອມໃຫສະອາດ ແລະ ໄຂ ກາຝາກຈະບ ໄປປນເປ ອນໃສ ອາຫານ ແລະ ສ ງແວດລອມເຊ ນ: ຫອຍ ແລະ ປາ

− ຕອງກນອາຫານທ ປງແຕ ງສກດ ເຊ ນ: ກອຍປາ ຫ ລາບປາດບຕອງປງແຕ ງໃຫສກດ . ສາລບນາໝາກນາວ, ມດສມ, ເຫາ ແລະ ເຄ ອງປງອ ນໆ ບ ສາມາດຂາເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບໄດ ນອກ ຈາກຈະຂວໃຫສກດ

− ເກບຮກສາອາຫານແບບມ ພາຊະນະປກປດເພ ອປອງກນບ ໃຫມ ແມງວນຕອມ − ຕອງລາງມ ກ ອນກນອາຫານ ແລະ ຫງໃຊວດຖ າຍທກຄງ − ລາງຜກ ແລະ ໝາກໄມໃຫສະອາດກ ອນບລໂພກ

6.2. ວທແກໄຂບນຫາ − ຕອງກວດກາອາຫານເພ ອຮບປະກນບ ໃຫອາຫານມ ການປນເປ ອນ − ເຜ ຍແຜ ສຂະສ ກສາໃນຊມຊນກ ຽວກບການຮກສາອະນາໄມ 3 ສະອາດ ຄ : ຢ ສະອາດ, ກນສະອາດ ແລະ

ນ ງຖ ສະອາດ − ຜ ບລຫານຊມຊນຕອງສາງສ ໂຄສະນາ, ຕດໂປສເຕ ຂ າວເຕ ອນປະຊາຊນໃນຊມຊນຂອງຕນກ ຽວກບອາຫານ

ເຊ ນ: ອາຫານສາເລດຮ ບ ຕອງເບ ງວນທ ສະຫາກ ຖາໝດອາຍອາຫານນນຕອງທາລາຍຖ ມ

26

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ໃຫນກສ ກສາເຮດວຽກເປນກ ມ ປ ກສາກ ຽວກບ ພະຍາດທ ເກ ດຈາກອາຫານທ ພບເຫນກບບກຄນ

ແລະໃນຊມຊນ ແລວໃຫແຕ ລະກ ມຂ ນສະເໜ ໃນຫອງ. ກດຈະກາ 2: ໃຫນກສ ກສາຂຽນລງໃສ ເຈຍກ ຽວກບອາຫານປະເພດດບ ຫ ສກໆດບໆ ທ ບລໂພກໃນຄວເຮ ອນ

ແລະ ຖາມເຫດຜນວ າເປນຫຍງຈ ງບລໂພກອາຫານປະເພດດ ງກ າວ ຈາກນນ ອາຈານກ ໃຫຂມ ນທ ຖ ກຕອງກ ຽວກບການບລໂພກອາຫານ.

ກດຈະກາ 3: ເອາໂປສເຕ ກ ຽວກບພະຍາດໃບໄມໃນຕບ ແລະ ປາທ ຕດເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບ ຢ ສປປ ລາວ ແລະ ໂປສເຕ ກ ຽວກບການປະຕບດສຂະອະນາໄມ ແລະ ການອະນາໄມສ ວນບກຄນທ ຖ ກຕອງໃຫນກສ ກສາເບ ງ.

ຄາຖາມ

1) ພະຍາດທ ເກ ດຈາກອາຫານແມ ນຫຍງ? 2) ເສນທາງຂອງການຕດຕ ຂອງພະຍາດທ ເກ ດມາຈາກອາຫານມ ຫຍງແດ ? 3) ວທ ປອງກນພະຍາດທ ຕດຈາກອາຫານ ມ ຫຍງແດ ? 4) ພະຍາດທ ເກ ດຈາກອາຫານທ ສາຄນຢ ສປປ ລາວ ແມ ນພະຍາດຫຍງ? ຕດເຊ ອພະຍາດນນໄດແນວໃດ

ແລະ ເຮາຄວນປອງກນແນວໃດ? 5) ປາທ ຕດເຊ ອພະຍາດໃບໄມໃນຕບຢ ສປປ ລາວ ມ ປາຊະນດໃດແດ ?

ເອກະສານອາງອງ

1) ກະຊວງສາທາລະນະສກ, 1998. ຄ ມ ປ ນປວເອກະພາບແຫ ງຊາດ. 2) ກະຊວງສາທາລະນະສກ, 2015. ການສາຫວດປະເມ ນສດສ ວນຮ າງກາຍຂອງເດກຕ າກວ າ 5 ປ 3) http://www.who.int/topics/foodborne_diseases/en/

4) http://www.clevelandclinicmeded.com/medicalpubs/diseasemanagement/infectious-

disease/foodborne-disease/

5) Phongluxa K, Xayaseng V, Vonghachack Y, Akkhavong K, van Eeuwijk P, Odermatt

P. Helminth infection in southern Laos: high prevalence and low awareness.Parasit

Vectors. 2013 Nov 14,6(1):328. doi: 10.1186/1756-3305-6-328. PMID: 24499584.

Free PMC Article

27

ບດທ 4 ລະບບນເວດກບການລະບາດພະຍາດຢ ທອງຖນ

1. ລະບບນເວດກບການລະບາດພະຍາດຢ ທອງຖນ

ລະບບນເວດແມ ນມ ຄວາມກ ຽວພນກບການເປນພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໄຂເລ ອດອອກ. ການປ ຽນແປງລະບບນເວດເຊ ນ: ອາກາດຮອນ, ຄວາມຊ ມ, ແວດລອມບ ສະອາດ (ມ ນາຂງຢ ຕາມຕ ນລດເກ າ ແລະ ກະປອງ), ນາຄາງທ ໃບບອນ, ນາຄາງບວກ, ນາສາງເກ າໃກບານຫງຈາກຝນຕກ ແລະອ ນໆ. ສ ງດ ງກ າວໄດອານວຍຄວາມສະດວກໃຫແກ ການເພາະພນຂອງປະຊາກອນຍງ. ການຕດໄມທາລາຍປ າຈະເຮດໃຫມ ການປ ຽນແປງຮ ບແບບຂອງພະຍາດຊ ມເຊ ອເຊ ງສ ງຜນກະທບຕ ການແຈກຢາຍປະຊາກອນຍງຕະຫອດເວລາ, ພະຍາດວນນະພະຍາດເປນພະຍາດຕດຕ ຊາເຮ ອທາງລະບບຫາຍໃຈທ ອນຕະລາຍຫາຍເປນໄດກບຄນທກເພດທກໄວ ແລະ ມກຈະເກ ດກບບ ອນທ ບ ມ ການຮກສາອະນາໄມຄ : ຊມຊນທ ມ ຖານະທາງເສດຖະກດຕ າເຊ ນ: ຊມຊນແອອດທ ຢ ຮ ວມກນຫາຍຄນຢ າງໜາແໜນ, ບ ມ ອາກາດບລສດສາລບຫາຍໃຈພະຍາດວນນະພະຍາດ ໂດຍສະເພາະວນນະພະຍາດປອດທ ພບເຫນຫາຍກວ າໝ , ພະຍາດດ ງກ າວຄນທ ຢ ອອມຂາງສາມາດຕດເຊ ອພະຍາດໄດໂດຍຜ ານລະບບຫາຍໃຈເຊ ນ: ໄອ, ຈາມ, ຮອງ ແລະ ຄາກຂ ກະເທ ຢ ຕາມສາທາລະນະ ສະນນ, ເຊ ອຈລນຊ ຈະຂບອອກມາຕາມຟອດນາລາຍ ແລະ ຕບອກເສບແມ ນການຊ ມເຊ ອຢ ຈລງຕບສ ວນໃຫຍ ແມ ນເກ ດຂ ນຍອນຕດເຊ ອຈລະພະຍາດ (ໄວຣສ) ເຊ ນ: ໄວຣສ A, B, C, D ແລະ E ແລະ ສ ວນນອຍຕບອກເສບເກ ດຂ ນຍອນທາດເບ ອເຊ ນ: ເຫາ, ຢາ ແລະອ ນໆ, ຍອນພະຍາດພ ມແພຕ ຈລງຢ ຮ າງກາຍຕນເອງ (Autoimmune Disease). ຕບອກເສບເອຈະບ ສະແດງອາການໃນເດກນອຍ ແຕ ຈະສະແດງອາການໃນຜ ໃຫຍ ທ ຕດເຊ ອອາການຕບອກເສບ ແມ ນມ ອາການຕບຊດໂຊມ ແລະ ຕຣງອາມ ນາ (ໜາທ ການຂອງຕບ) ຂ ນສ ງ, ຄນເຈບຈະມ ອາການອ ອນເພຍບ ມ ແຮງ, ເມ ອຍ, ໂຕເຫ ອງ, ປວດຮາກ ແລະ ເຈບບລເວນຕບເປນຄງຄາວ. 2. ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ

ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍແມ ນເປນບນຫາສາທາລະນະສກໂລກ, ປະມານ 216 ລານຄນໃນທ ວໂລກແມ ນຕດເຊ ອພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ປະມານ 655.000 ຄນ ຕາຍໃນແຕ ລະປ . ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍພບເຫນຫາຍທ ສດແມ ນຢ ທະວ ບອາຟຣກກາ ເຊ ງມ ຜ ຕດເຊ ອເຖງ 60%. ຢ ສປປ ລາວ ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍສ ວນຫາຍແມ ນຊະນດ ປລາສໂມດ ອອມ ຟານຊ ປາລອມ (P. Falciparum) ແລະ ຖດລງມາແມ ນ ປລາສໂມດ ອອມ ວ ວກ (P.

Vivax,). ເລ ມແຕ ປ 2000 ເປນຕນມາ ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດຫດລງຢ າງຫວງຫາຍ. ການລາຍງານກລະນ ຕາຍໃນປ 2000 ມ ຈານວນ 350 ກລະນ ຕ ປ ແລະ ມາເຖງປ 2013 ການຕາຍຈາກພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດຫດລງຕ າກວ າ 20 ກລະນ ຕ ປ . ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມພະຍາດໄຂມາລາເຣຍຍງສ ບຕ ແຜ ລະບາດຢ ໃນບນດາແຂວງພາກໃຕ ຂອງ ສປປ ລາວ ແລະ ຢ ຕາມຊາຍແດນລາວ-ຫວຽດນາມ ແລະ ກາປ ເຈຍ. ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍແມ ນເປນພະຍາດກາຝາກທ ເກ ດມາຈາກ Protozoaire ຊະນດ ປາສໂມດ ອອມ (Pasmodium). ປາສໂມດ ອອມ ແມ ນມ 4 ສາຍພນ ຄ : P. Falciparum, P. Vivax, P. Ovale ແລະ P. Malariae. ສອງຊະນດທາອດແມ ນພບເຫນຫາຍທ ສດ. P. Falciparum ແມ ນເປນຊະນດທ ອນຕະລາຍທ ສດໃນບນດາເຊ ອກາຝາກໄຂມາລາເຣຍ ເພາະວ າການຕດເຊ ອສາມາດເຮດໃຫຄນເສຍຊ ສດໄດຢ າງໄວວາ (ພາຍໃນຫາຍວນ) ສ ວນເຊ ອກາຝາກໄຂມາລາເຣຍຊະນດອ ນໆ ມ ພຽງແຕ ກ ໃຫເກ ດການເຈບເປນແຕ ບ ມ ກລະນ ຕາຍ.

28

2.1. ສາເຫດທພາໃຫຕດເຊ ອພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ຕາມປກກະຕແລວ ຍງກນຊ ໂຕແມ (ຮ ບທ 1) ເປນພາຫະນາເຊ ອໄຂມາລາເຣຍສາຍພນ ປລາສໂມດ

ອອມ (Plasmodium) ໄປສ ຄນ, ຄນຕດເຊ ອພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດຍອນຖ ກຍງທ ຕດເຊ ອກດ. ຍງກນຊ ໂຕແມຈະຕດ ເຊ ອກາຝາກໄຂມາລາເຣຍ ພາຍຫງທ ໄປກດຜ ທ ຕດເຊ ອໄຂມາລາເຣຍ ພອມທງດ ດກນເລ ອດຜ ທ ຕດເຊ ອໄຂມາລາເຣຍນນ. ຫງຈາກ 10-18 ວນ ຈະພບເຫນເຊ ອໄຂມາລາເຣຍ ໃນຮ ບແບບ "Sporozoites" ຢ ໃນຕ ອມນາລາຍຂອງຍງ. ໃນຂນຕອນນ ຖາຍງໄປກດຄນຜ ຕ ໄປ ເຊ ອ "Sporozoites" ຈະຖ ກປ ອຍເຂາໄປໃນຄນພອມກບນາລາຍຂອງຍງ ແລວຫງຈາກນນມນເຮດໃຫມ ການຕດເຊ ອໃນຜ ຕ ໄປ. ເຊ ອກາຝາກຈະເຂາໄປຢ ໃນຕບຂອງຄນ. ນອກນນ ຄນສາມາດຕດເຊ ອໄຂມາລາເຣຍ ຈາກການໃສ ເລ ອດທ ຕດເຊ ອໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໃນໄລຍະຖ ພາເຊ ອໄຂມາລາເຣຍສາມາດສ ງຕ ຈາກແມ ໄປສ ລ ກ.

ຮ ບທ 1: ຍງກນຊ (ຂມ ນຈາກ https://www.Pixelsquid.com)

ຍ ງກນຊ ສ ວນຫາຍມ ຢ ຕາມຊນນະບດ ແລະ ເພາະພນຢ ຕາມປ າໃກບານ, ເຮ ອນ ແລະ ໂຮງຮຽນ. 2.2. ອາການ ແລະ ຜນກະທບຈາກພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ 2.2.1 ອາການຂອງຜ ເປນໄຂມາລາເຣຍ

ຜ ປ ວຍຈະຮ ສ ກບ ສະບາຍ, ປວດຫວ, ປວດແຂນ-ຂາ, ປວດຫງ, ຫາຍໃຈໄວ, ເບ ອອາຫານ, ປນທອງ, ປວດຮາກ, ແລະ ຮາກ. ການນາເຊ ອຈະຢ 2-3 ມ ແລວອາການໄຂຈະເລ ມຂ ນ ໃນໄລຍະທາອດອາການໄຂຈະບແນ ນອນ ແລະ ມ ອາການບ ຊດເຈນ, ຕ ມາອາການຈ ງຊດເຈນຂ ນ ເຊ ງການຈບໄຂແຕ ລະຄງຈະມ ໄລຍະເວລາ ແລະ ຮນແຮງຂ ນຢ ກບເຊ ອມາລາເຣຍ. 2.2.2 ຜນກະທບຈາກພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຊມຊນທ ຢ ໃນເຂດລະບາດຂອງພະຍາດໄຂມາລາເຣຍຢ າງໜກໜ ວງ ໂດຍສະເພາະແມ ຍງໄວຈະເລ ນພນ ແລະ ເດກນອຍ. ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດເຮດໃຫການຖ ພາມ ຄວາມສ ຽງທ ຮາຍແຮງຫາຍຂ ນ ເຊ ງລວມມ ຕາຍກ ອນເກ ດ, ຫລ ກ ແລະ ລ ກຕາຍໃນທອງ. ນອກນນ ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍຍງສ ງຜນກະທບຕ ການຂະຫຍາຍຕວຂອງເດກຢ ເຂດທ ມ ລະບາດຂອງພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໂດຍສະເພາະໃນກລະນ ທ ເດກເປນພະຍາດໄຂມາລາເຣຍຊາເຮ ອ. ເຖງແມ ນວ າການປ ນປວພະຍາດໄຂມາລາເຣຍໄດຮບການສະໜອງຢາໃຫແບບບ ເສຍຄ າປ ນປວຈາກລດຖະບານແຕ ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍຍງສ ງຜນກະທບຕສະພາບເສດຖະກດ-ສງຄມຂອງຄອບຄວ ເນ ອງຈາກວ າເຮດໃຫກາລງແຮງງານໃນຄອບຄວໃນການສາງລາຍໄດໃຫ ຄອບຄວຫດລງຍອນການເຈບເປນ.

29

2.3. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ 2.3.1. ວທປອງກນ

ທາລາຍແຫ ງເພາະພນຂອງຍງ, ປອງກນບ ໃຫຍງກດເຊ ນ: ເຮາຕອງນອນໃນມງຍອມຢາທກຄງ, ເວລາໄປປ າຕອງນ ງເສ ອແຂນຍາວ ແລະ ໂສງຂາຍາວເພ ອປກປດຮ າງກາຍທກຄງ, ໃຊຢາທາກນຍງທກຄງທ ອອກໄປປ າ,ໃຊຢາກນຍງພ ນຂາຍງທ ຢ ໃນເຮ ອນ ແລະ ໃສ ຕາໜ າງກນຍງ, ອະນາໄມແວດລອມບ ອນຢ , ທາລາຍແຫ ງເພາະພນຂອງຍງ. 2.3.2. ວທແກໄຂບນຫາ

− ຖາເປນໄຂຕອງໄປປ ນປວຢ ໂຮງໝ ຫ ສກສາລາ − ຄວນກນຢາຄບຕາມຄາແນະນາຂອງແພດ − ບ ໃຫໄປຊ ຢາມາກນເອງ

3. ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກໄດແຜ ລະບາດຢ າງໄວວາໃນທ ວໂລກ. ປດຈບນປະມານ 390 ລານຄນຕດເຊ ອ

ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກໃນແຕ ລະປ ແລະ ປະມານ 96 ລານຄນ ປາກດມ ອາການພະຍາດທ ຮາຍແຮງ ແລະ ປະມານ 3.9 ຕ ຄນ ໃນ 128 ປະເທດແມ ນມ ຄວາມສ ຽງ. ຢ ສປປ ລາວ ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ ຄນພບຄງທາອດໃນປ 1977 ແລະ ປດຈບນຍງເປນບນຫາສາທາລະນະສກ ແລະ ມ ການລະບາດເປນຮອບວຽນ.

ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກແມ ນເປນພະຍາດເກ ດຈາກເຊ ອໄວຣດສ ຊະນດ ອາກໂບໄວຣດສ (Arbovirus) ທ ມ 4 ສາຍພນດວຍກນ ຄ : DENV 1, DENV 2, DENV 3 ແລະ DENV 4. ຍງໂຕແມ ເປນພາຫະນາເຊ ອ ແລະ ຍງນນມ ຊ ວ າ Aedes aegypti (ຮ ບທ 2). ຍງນ ເປນທ ຮ ກນດ ຢ ສປປ ລາວ ເຊ ງເອ ນວ າ: ຍງລາຍ. ພະຍາດໄຂເລ ອດ ອອກແບບເລ ອດໄຫ (Haemorrhagic Dengue Fever) ແມ ນອນຕະລາຍທ ສດ.

ຮ ບທ 2: ຍງລາຍ (Aedes aegypti)

(ຂມ ນຈາກ www.thaihealth.or.th/Content/43062)

ຖາເປນໄຂເລ ອດອອກສາຍພນໃດໜ ງ ລະບບພ ມຄມກນຈະສາງພ ມຕານທານຕ ສາຍພນນນ ແຕ ບ ມ ພ ມຄມ

ກນສາລບໄຂເລ ອດອອກສາຍພນອ ນ, ສະນນ ຖາເປນໄຂເລ ອດອອກອ ກຄງທ ສອງມນຈະເຮດໃຫຄນຜ ນ ນມ ຄວາມສ ຽງສ ງທ ສດຕ ການເປນໄຂເລ ອດອອກແບບເລ ອດໄຫ. 3.1. ສາເຫດທພາໃຫຕດເຊ ອພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ ຍງ Aedes aegypti ໂຕແມ ເປນພາຫະຕນຕໃນການນາເອາເຊ ອໄວຣສໄຂເລ ອດອອກໄປຕດໃສ ຄນ. ຍງຈະຕດເຊ ອໄວຣສຍອນໄປກດ ແລະ ດ ດກນເລ ອດຜ ທ ຕດເຊ ອໄຂເລ ອດອອກ, ເຊ ອໄວຣສຈະພກຢ ໃນໂຕຍງປະມານ 4-10 ວນ ຈາກນນ ຍງກ ສາມາດແຜ ລະບາດໄຂເລ ອດອອກໄປຍງຜ ອ ນໆຕ ໄປ. ຍງສາຍພນ Aedes aegypti ອາໄສຢ ໃນເຂດຕວເມ ອງ ແລະ ວາງໄຂ ໃສ ຕາມກະປ ອງ ຫ ຢາງຕ ນລດເກ າທ ມ ນາຂງຢ , ເຊ ງຍງຊະນດນ ມນຈະຕ າງຈາກຍງຊະນດອ ນ ຍງສາຍພນນ ຈະວາງໄຂ ໃນຊ ວງກາງເວນ ແລະ ຈະກດ

30

ຄນຫາຍທ ສດໃນຕອນເຊາໆ ແລະ ຕອນຄ າກ ອນຕາເວນຕກດນ. ຍງ ສາຍພນນ ຈະກດຫາຍໆຄນໃນຊ ວງເວລາຊອກຫາກນອາຫານ2.

ຮ ບທ 3: ການຕດຕພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ

(ຂມ ນຈາກ www.anamaibantum.com)

3.2. ອາການ ແລະ ຜນກະທບຈາກພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ 3.2.1 ອາການຂອງພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ

ຜ ປ ວຍຈະມ ອາການໄຂຂ ນສ ງເຖງ 40 ອງສາ, ໜາແດງ, ຊ ມເສາ, ເຈບຫວຮນແຮງ, ປວດຕາດານຫງປວດຕາມກາມຊ ນ ແລະ ຕາມຄ , ປນທອງ, ປວດຮາກ, ຮາກ, ບາງຄນມ ເລ ອດໄຫອອກເປນຈດນອຍໆຕາມຜວໜງກນເວລາປະມານ 3-4 ວນ, ອາການຈະຊດໂຊມ, ມ -ຕ ນເຢນ, ຊ ບພະຈອນເຕນໄວແຕ ເບາ, ຄວາມດນເລ ອດຕ າ, ຮາກອອກເລ ອດ, ຖ າຍເປນເລ ອດ, ປວດທອງຢ າງຮນແຮງແລວຕາມດວຍອາການຊອກໝດສະຕ ແລະ ອາດເສຍຊ ວດໄດ. 3.2.2 ຜນກະທບຈາກການເປນພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ

ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກແມ ນເປນພະຍາດທ ຮາຍແຮງ, ມ ລກສະນະຄາຍຄ ໄຂຫວດ ແລະ ເກ ດຂ ນກບເດກເກ ດໃໝ , ເດກນອຍ ແລະ ຜ ໃຫຍ ແລະ ມ ຜນກະທບຕ ຕນເອງ, ຄອບຄວ ແລະ ສງຄມ.

31

3.3 ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ 3.3.1. ວທປອງກນ

ເຮາຄວນປະຕບດ 5 ປ ຄ :

ຮ ບທ 4: ການປະຕບດ 5 ປ

(ການເຜ ຍແຜ ຂອງກະຊວງສາທາລະນະສກໃຫກ ມບານ ແຂວງຫວງພະບາງ, 2019)

1) ປກປດອ າງເກບນາໃນເຮ ອນ 2) ປ ອຍປາຫາງນກຍງເພ ອກນໜອນນາໃນອ າງນາ 3) ປ ຽນນາ ແລະວດຖພາຊະນະເຊ ນ: ເຕາດອກໄມ, ນາຮອງຕ ນຕ , ຖາດຮອງຈອກນາ 4) ປບປງບ ໃຫມ ນາຄາງກະໂປະ, ກະປ ອງ, ຮາງລນ, ຢາງຕ ນລດເກ າ 5) ປະຕບດເປນປະຈາທກອາທດ

3.3.2. ວທແກໄຂບນຫາ − ຖາເປນໄຂຕອງໄປປ ນປວຢ ໂຮງໝ ຫ ສກສາລາ − ຄວນກນຢາຄບຕາມຄາແນະນາຂອງແພດ − ບ ໃຫໄປຊ ຢາມາກນເອງ

4. ພະຍາດວນນະໂລກ ພະຍາດວນນະພະຍາດແມ ນເປນພະຍາດທ ສາມາດປ ນປວໄດ ແຕ ປດຈບນພະຍາດວນນະພະຍາດປອດຍງ

ເປນບນ ຫາສາທາລະນະສກຢ ບນດາປະເທດທ ກາລງພດທະນາ. ຢ ອາຊ ຕາເວນອອກສຽງໃຕ ໃນປ 2014 ປະມານ 4 ລານຄນ ເປນພະຍາດວນນະພະຍາດ 340.000 ຄນ ແມ ນເດກນອຍ ແລະ ປະມານ 500.000 ຄນ ໄດເສຍຊ ວດຈາກພະຍາດດ ງກ າວ. ສປປ ລາວ ໄດສະໜອງການປ ນປວພະຍາດວນນະພະຍາດປອດແບບບ ເສຍຄ າຢ ແຕ ລະເມ ອງ ແລະ ມ ການຕດຕາມເປນປະຈາ ໂດຍໄດຮບການສະໜບສະໜ ນທາງດານການເງນຈາກກອງທ ນໂລກ (Global

Fund). ໃນຂະນະດຽວກນໄດມ ການຊອກຫາຄນເຈບທ ພະຍາດວນນະພະຍາດປອດໃນແຕ ລະແຂວງ. ພະຍາດວນນະພະຍາດແມ ນພະຍາດຊ ມເຊ ອ ແລະ ຕດຕ , ສາມາດເກ ດຂ ນຍອນຕດເຊ ອ Mycobacterium

Tuberculosis ຫ ເອ ນວ າ Bacille de KOCH (BK). ພະຍາດວນນະພະຍາດສ ວນຫາຍແມ ນພບເຫນໃນປອດ ເອ ນວ າ ວນນະພະຍາດປອດ. ສ ວນວນນະພະຍາດນອກປອດແມ ນມ ປະມານ 10-15% ເຊ ນ: ວນນະພະຍາດເຈຍຫມອະໄວຍະວະຕ າງໆທ ມ ຫາຍປະເພດເຊ ນ: ວນນະພະຍາດເຈຍຫມປອດ, ວນນະພະຍາດເຈຍຫມຫວໃຈ,

32

ວນນະພະຍາດເຈຍຫມທອງ, ວນນະພະຍາດເຈຍຫມສະໝອງ, ວນນະພະຍາດກະດ ກ, ວນນະພະຍາດລາໃສ, ວນນະພະຍາດໝາກໄຂ ຫງ ແລະ ວນນະພະຍາດອະໄວຍະວະສ ບພນ. 4.1. ສາເຫດທພາໃຫຕດເຊ ອພະຍາດພະຍາດວນນະພະຍາດປອດ

ພະຍາດວນນະພະຍາດປອດເກ ດມາຈາກການສ ບດມຝ ນລະອອງ ແລະ ອາຍຕ າງໆເຊ ນ: ຄວນຢາສ ບ, ຄວນລດ ແລະ ກ ນຕ າງໆໃນເຂດຊມຊນທ ອາກາດບ ຖ າຍເທສະດວກ. ເມ ອຝ ນລະອອງຕ າງໆສະສມໃນຮ າງກາຍເຮາເປນເວລາດນນານຈະເຮດໃຫຮ າງກາຍຂອງເຮາມ ພ ມຄມກນຫດລງ ແລະ ມ ຄວາມສ ຽງທ ຈະເກ ດເປນພະຍາດວນນະພະ ຍາດປອດ. ພະ ຍາດດ ງກ າວສາມາດຕດຕ ກນຜ ານ 3 ທາງຄ :

1) ທາງປາກ: ໂດຍການກນອາຫານທ ເຊ ອວນນະພະຍາດປະປນເຂາໄປເຊ ນ: ການດ ມນມເປນວນນະພະຍາດທ ບ ໄດຜ ານການຂາເຊ ອ ຈະຕດເຊ ອເປນວນນະພະຍາດລາໄສອ ອນ ມນຈະອນຕະລາຍໜອຍກ ວາວນນະພະຍາດປອດ

2) ທາງດງ: ເປນສາເຫດທ ສາຄນໃນການເກ ດວນນະພະຍາດໃນປອດ ໂດຍການຫາຍໃຈເອາເຊ ອພະຍາດທ ຕດມາກບນາມ ກ, ນາລາຍ, ຂ ກະເທ ຂອງຄນເຈບໄອ, ຈາມ

3) ທາງຜ ວໜງ: ເຊ ອຈະເຂາທາງບາດແຜ ຫ ຮອຍລອກຂອງຜ ວໜງ ແຕ ພບເປນສ ວນໜອຍ 4.2. ອາການ ແລະ ຜນກະທບຈາກພະຍາດວນນະພະຍາດປອດ 4.2.1 ອາການຂອງພະຍາດວນນະໂລກປອດ

− ມ ໄຂ ແລະ ໄອຊາເຣ ອເປນອາທດເປນເດ ອນ − ມ ອາການຄາຍຄ ກນກບຫວດ, ໄຂຫວດໃຫຍ , ຫອດລມອກເສບ, ໄອແຫງໆ ຕ ມາຈະໄອມ ຂ ກະເທສ ເຫ ອງ,

ມ ໄຂຕ າ ຊ ວງຕອນບ າຍຈະຮ ສ ກອ ອນເພຍ, ເບ ອອາຫານ, ເຫ ອອອກກາງຄ ນ ແລະ ເບ ອອາຫານຫາຍຂ ນ, ນາ ໜກຫດລງຢ າງໄວວາ

− ການໄອອາດມ ເລ ອດສ ແດງ ຫ ດາ ປນອອກມາແຕ ບ ຫາຍ, ມ ບາງຄນທ ມ ເລ ອດອອກມາ, ໃນເວລາໄອໜາຊດເປນລມ, ໜາມ ດ, ຕ ນມ ເຢນ

− ບາງຄນແໜນໜາເອກຫາຍໃຈບ ສະດວກ, ເມ ອຍງາຍ − ບາງຄນອາດຈະໄຂເປນເດ ອນ ໂດຍບ ມ ອາການສະແດງອອກ

4.2.2 ຜນກະທບຂອງພະຍາດວນນະໂລກປອດ − ຜນກະທບຕຕນເອງ: ນາໜກຫດລງ (ຈ ອຍລງ), ກນເຂາບ ແຊບ, ນອນບ ຫລບ, ມ ເຫ ອອອກ,

ອດເມ ອຍ, ມ ອາການໄອຊາເຮ ອ ແລະ ມ ເລ ອດອອກ ແລະ ມ ສຂະພາບຈດບ ດ . − ຜນກະທບຄອບຄວ: ເຮດໃຫຄອບຄວທກຍາກລງຍອນ ການໃຊຈ າຍຄ າປ ນປວສຂະພາບເພ ມຂ ນ,

ຂາດແຮງງານຄອບຄວ, ແລະ ຂາດລາຍໄດຂອງຄອບຄວ ຜນກະທບຕ ຕນເອງ: ຄນເຈບບ ສາມາດປະກອບສ ວນວຽກໃນຄອບຄວໄດເຕມປ ຽມ

− ຜນກະທບຕສງຄມ: ແຜ ເຊ ອພະຍາດແກ ຄນອ ນໃນສງຄມ ເຮດໃຫເກ ດການລະບາດຂອງພະຍາດ ແລະ ຍາກທ ຈະສາມາດຄວບຄມໄດ, ສງຄມລງກຽດ

4.3. ວທປອງກນ ແລະ ແກໄຂບນຫາ 4.3.1. ວທປອງກນ

− ເດກເກ ດໃໝ ແມ ນຕອງໄດສກຢາກນພະຍາດວນນະພະຍາດປອດຫງເກ ດ. − ຫ ກລ ຽງການສາຜດ ຫ ໃກຊດກບຄນເປນວນນະພະຍາດ, ໃນກລະນ ແມ ທ ມ ລ ກນອຍ ແຕ ແມ ເປນວນນະ

ພະຍາດຄວນແຍກເດກໄປລຽງດ ຕ າງຫາກ, ຜ ຢ ໃກຊດກບຄນເປນວນນະພະຍາດ 1 ປ ໃຫໄປກວດພະຍາດ 1 ຄງ ເພ ອສາມາດ ປອງກນດວຍການໃຫຢາວນນະພະຍາດ.

33

− ໃຫການສຂະສ ກສາກ ຽວກບພະຍາດວນນະພະຍາດໃຫແກ ຄນເຈບ ແລະ ຍາດພ ນອງ ເພ ອໃຫເຂາໃຈກ ຽວກບພະຍາດວນນະພະຍາດປອດ ແລະ ໃຫການຮ ວມມ ໃນການປ ນປວ ແລະ ສາມາດປະຕບດຕນໄປຕາມການປ ນປວ

4.3.2. ວທແກໄຂບນຫາ ຖາຮ ສ ກວ າຕນເອງໄອແກ ຍາວຫາຍກວ າ 2 ອາທດ ພອມທງມ ອາການນາໜກຫດ, ອດເມ ອຍ, ເຫ ອອອກ,

ມ ຂ ກະເທປນເລ ອດ ແລະ ເຈບເອ ກ ແມ ນຕອງໄປປ ກສາແພດໂດຍດ ວນ. ຜ ທ ເປນວນນະພະຍາດປອດຕອງໃຊຜາອດປາກໂດຍສະເພາະໃນເວລາໄອ, ຈາມ ແລະ ລມກບຜ ຄນອອມ

ຂາງ ລວມທງສະມາຊກໃນຄອບຄວເພ ອປອງກນບ ໃຫມ ການກະຈາຍເຊ ອໄປສ ຄນອ ນ ຄວນໃຫຄວາມຮ ແກ ຄນເຈບວ າພະຍາດວນນະພະຍາດແມ ນຫຍງ ເພ ອໃຫຄນເຈບເຂາໃຈ ແລະ ບອກຄນ

ເຈບວ າພະຍາດດ ງກ າວສາມາດປ ນປວຫາຍຂາດໄດຖາໄດຮບການປ ນປວ, ຖາບ ໄດຮບການປ ນປວອາດເຖງແກ ຊ ວດ. 5. ພະຍາດຕບອກເສບ

ຕບອກເສບແມ ນເປນບນຫາສາທາລະນະສກໂດຍສະເພາະຢ ປະເທດທ ກາລງພດທະນາລວມທງ ສປປ ລາວ. ຕາມທາມະດາແລວການລະບາດຂອງຕບອກເສບແຕ ລະຊະນດແມ ນແຕກຕ າງກນ. ຕບອກເສບໄວຣສ ເອ (Virus A) ສ ວນໃຫຍ ແມ ນພບເຫນໃນເດກນອຍໄວກ ອນ 10 ປ (90), ຫງການຕດເຊ ອເດກມ ພ ມຄມກນຕ ຕບອກເສບໄວຣສ ເອ ແລະ ຈະບ ຕດເຊ ອໄວຣສເອອ ກຕ ໄປ, ການລະບາດຂອງຕບອກເສບ ເອ ຈະປະກດມ ຢ ເຂດທ ມ ລະດບການຕດເຊ ອຕບອກເສບໄວຣດສ ເອ ປານກາງ ແລະ ຕ າ. ສ ວນ ຕບອກເສບໄວຣສ ບ (Virus B) ສ ວນໃຫຍ ແມ ນພບເຫນຢ ທະວ ບອາຟຣກາ ເຂດລ ມທະເລຊາຍຊາຮາຣາ ແລະ ອາຊ ຕາເວນອອກ, ປະມານ 5-10%

ຂອງປະຊາກອນຜ ໃຫຍ ແມ ນຕດເຊ ອແບບຊາເຮ ອ. ຕບອກເສບຊ (Virus C) ສາມາດພບເຫນຢ ທກບ ອນຢ ໃນໂລກ ແຕ ພ ນທ ທ ຕດເຊ ອຫາຍກວ າໝ ແມ ນຢ ທະວ ບອາຟຣກາ, ອາຊ ກາງ ແລະ ຕາເວນອອກ. ການລະບາດຂອງຕບອກເສບ ຊ ອາດເກ ດຂ ນໃນກ ມປະຊາກອນໃດໜ ງເຊ ນ: ກ ມທ ສກປາເສບຕດ ຫ ໃນປະຊາກອນທ ວໄປ. ຕບອກເສບ ດ (Virus D) ສ ວນຫາບພບເຫນຢ ເຂດເມເດ ເຕຣາເນ, ອາຊ ກາງ, ອາຊ ເໜ ອ, ຍ ປ ນ, ໄຕຫວນ, ແລະ ບາງປະເທດຢ ທະວ ບອາຟະຣກກາ, ປະມານ 5% ຂອງຈາພວກທ ຕດເຊ ອໄວຣສບ ຕດຮ ວມກນກບໄວຣສດ . ອກເສບຕບ ອ (Virus E) ພບເຫນທ ວທກບ ອນ ໂດຍສະເພາະຢ ບ ອນທ ບ ມ ສຂະອະນາໄມ ແລະ ນາປນເປ ອນກບເຊ ອໄວຣສອ .

ຕບອກເສບແມ ນການຊ ມເຊ ອຢ ຈລງຕບສ ວນໃຫຍ ແມ ນເກ ດຂ ນຍອນຕດເຊ ອຈລະພະຍາດ (ໄວຣສ) ເຊ ນ ໄວຣສ A, B, C, D ແລະ E ແລະ ສ ວນນອຍຕບອກເສບເກ ດຂ ນຍອນທາດເບ ອເຊ ນ: ເຫາ, ຢາ ແລະອ ນໆ, ຍອນພະຍາດພ ມແພຕ ຈລງຢ ຮ າງກາຍຕນເອງ (Autoimmune disease). ຕບອກເສບເອຈະບ ສະແດງອາການໃນເດກນອຍ ແຕ ຈະສະແດງອາການໃນຜ ໃຫຍ ທ ຕດເຊ ອ ອາການຕບອກເສບ ແມ ນມ ອາການຕບຊດໂຊມ ແລະ ຕຣງອາມ ນາ (ໜາທ ຂອງຕບ) ຂ ນສ ງ, ຄນເຈບຈະມ ອາການເປນຂ ໝາກເຫ ອງ, ເມ ອຍ, ປວດຮາກ ແລະ ເຈບບລເວນຕບເປນຄງຄາວ.

34

ຕບອກເສບ

ສາເຫດຕດເຊ ອພະຍາດ

ອາການ ຜນກະທບ ວທປອງກນ ວທແກໄຂ

A

E ຕດຕ ທາງການກນ

ອາຫານ ແລະ ເຄ ອງດ ມ

ຈະບ ສະແດງອາການໃນເດກ ແຕ ສະແດງອາການ ໃນຜ ໃຫຍ ເຊ ນ: ເປນຂ ໝາກເຫ ອງ

- ຕ ຕນເອງ: ສຂະພາບອ ອນເພຍ

- ຕ ຄອບຄວ: ຂາດກາລງແຮງງານ, ເພ ມຄ າໃຊ

ຈ າຍ - ຕ ສງຄມ: ແຜເຊ ອພະຍາດ, ຂາດກາລງແຮງງານ, ເສຍງບປະມານ

- ຕອງຖ າຍໃສວດທກຄງ, ລາງມ ກ ອນຮບ

ປະທານອາຫານ ດ ມ ແລະ ກນອາຫານທ

ສະອາດ ແລະ ສກດ ,

- ແຕ ລະຄນຕອງກວດ

ສຂະພາບທກປ , ສກຢາກນພະຍາດໃຫເດກເກ ດໃໝ , ເດກ ແລະ ຜ ໃຫຍ , ໃຫ ການສຂະສ ກສາກ ຽວກບວທ ປອງກນຕບອກເສບແກ ຊມຊນ

B

C

D

ຕດຕ ຜ ານ ການສກຢາທ ບ ປອດໄພ

ທາງເພດສາພນກບຜ ທ ຕດເຊ ອ, ທາງເລ ອດ

ເປນຂ ໝາກເຫ ອງ, ເມ ອຍ, ປວດຮາກ ແລະ ເຈບບລເວນຕບເປນຄງຄາວ

ແລະ ມ ອາການຕບຊດໂຊມ

- ໃສ ຖງຢາງອະນາໄມຖາມ ການຮ ວມເພດທ ບ ປອດໄພ, ໃສ ເລ ອດທ

ປອດໄພ, ບ ໃຊ ເຂມສກຢາຮ ວມກນ

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ສາລບພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໄຂເລ ອດອອກ

ນາພານກຮຽນລງໄປຕດຕາມແຕ ລະເຮ ອນຊານຂອງປະຊາຊນກ ຽວກບນາສາງເກ າ, ນາຄາງໃນແຕ ລະພາສະນະຕາມສະພາບແວດລອມອອມຮອບເຮ ອນຊານຂອງປະຊາຊນແຕ ລະຄອບຄວ. ຊ ແຈງໃຫນກຮຽນເຫນກ ຽວກບທ ຢ ອາໄສຂອງຍງກນຊ ແລະ ຍງລາຍ ແລະ ເບ ງຄວາມແຕກຕ າງທາງດານລກສະນະຂອງຍງ ທງສອງຊະນດ.

ຄ ຕງຄາຖາມສນທະນາກ ຽວກບ 1) ສະພາບແວດລອມເປນແນວໃດຈ ງເກ ດມ ຍງ? 2) ເມ ອມ ຍງຫາຍສຂະພາບຂອງມະນດຈະເປນແນວໃດ? 3) ຖາສຂະພາບຂອງມະນດບ ດ ການດາລງຊ ວດຈະເປນແນວໃດ? 4) ການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມຈະເປນຄ ແນວໃດ?

ກດຈະກາ 2: ສາລບພະຍາດວນນະພະຍາດ ແລະ ຕບອກເສບ − ເຮດວຽກເປນກ ມ (ແບ ງນກຮຽນອອກເປນກ ມ) ຈາກນນມ ການລາຍງານ ແລະ ຖາມ-ຕອບ − ຄ ນາພານກສ ກສາສະຫບກ ຽວກບການພວພນລະບບນເວດ ກບການເກ ດເຊ ອພະຍາດ ແລະ ການດາລງ

ຊ ວດຂອງຄນເຮາ.

35

ຄາຖາມ ສາລບພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໄຂເລ ອດອອກ

1) ພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ ແມ ນຫຍງ? 2) ຢ ສປປ ລາວ ມ ການລະບາດຂອງພະຍາດໄຂມາລາເຣຍທ ພບເຫນຫາຍກວ າໝ ແມ ນຢ ໃສ? 3) ປດໄຈ ຫ ສະພາບແວດລອມແນວໃດພາໃຫຕດເຊ ອພະຍາດໄຂຍງ ແລະໄຂເລ ອດອອກ? 4) ຄນເຮາຕດເຊ ອພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໄຂເລ ອດອອກໄດແນວໃດ? 5) ວທ ປອງກນພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ໄຂເລ ອດອອກມ ຫຍງແດ ?

ສາລບພະຍາດວນນະພະຍາດ ແລະ ຕບອກເສບ 1) ພະຍາດວນນະພະຍາດແມ ນຫຍງ? ມ ຈກຮ ບແບບ? 2) ການແຜ ລະບາດເຊ ອພະຍາດວນນະພະຍາດຈາກຄນໜ ງໄປສ ຄນອ ນດວຍວທ ໃດ? 3) ເຮາຈະປອງກນພະຍາດວນນະພະຍາດດວຍວທ ໃດ? 4) ພະຍາດຕບອກເສບແມ ນຫຍງ? ມ ຈກຊະນດ? 5) ການແຜ ລະບາດເຊ ອພະຍາດພະຍາດຕບອກເສບແຕ ລະຊະນດໄປສ ຄນອ ນດວຍວທ ໃດ? 6) ເຮາຈະປອງກນພະຍາດຕບອກເສບແຕ ລະຊະນດດວຍວທ ໃດ?

ເອກະສານອາງອງ

1) ອງການອະນາໄມໂລກ, 2013. ບດລາຍງານລະດບໂລກກ ຽວກບພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ ແລະ ພະຍາດໄຂເລ ອດອອກ. ສານກງານປະຈາ ຢ ທ ຈ ເນວາ ປະເທດ ສວດເຊ ແລນ

2) ສ ມມະລ ນະລງສກ, 2008, ປະຊາກອນສ ກສາ ແລະ ສ ງແວດລອມ, ນະຄອນຫວງວຽງຈນ, Nhan

Dan Printing House HCMC.

3) http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs117/en

4) http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs328/en/

36

ບດທ 5

ມນລະພດ, ພະຍາດທາງດນ ແລະ ສຂະພາບມະນດ

1. ຄວາມໝາຍຂອງມນລະພດທາງດນ ດນແມ ນໜ ງໃນຊບພະຍາກອນທາມະຊາດທ ສາຄນຕ ກບການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ ເພ ອເປນບ ອນຕງຖ ນ

ຖານ ແລະ ທາມາຫາກນ. ເມ ອມະນດມ ການປ ຽນແປງສະພາບຂອງດນເຮດໃຫດນເກ ດເປນມນລະພດ ເຊ ງໝາຍເຖງສະພາບຂອງດນມ ການປ ຽນແປງທາງກາຍະພາບ, ຊ ວະວທະຍາ ແລະ ທາດເຄມ ຍອນມ ສານພດເຈ ອປນເກ ນມາດຕະຖານຄນນະພາບຂອງດນທ ໄດການດໄວ ເຊ ງເປນສາເຫດໃຫດນເປນພດ ແລະ ສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຄນ, ສດ, ພ ດ ແລະ ສ ງແວດລອມໂດຍທາງກງ ແລະ ທາງອອມ. 2. ສາເຫດທພາໃຫເກດມນລະພດທາງດນ

ມນລະພດທາງດນເກ ດຈາກຫາຍປດໄຈທ ແຕກຕ າງກນ, ແຕ ໃນນ ເຮາສາມາດແຍກອອກເປນ 2 ກ ມຄ : ເກ ດຈາກທາມະຊາດ ແລະ ມະນດສາງຂ ນ.

− ມນລະພດທ ເກ ດຈາກທາມະຊາດສາງຂ ນໝາຍເຖງດນທ ມ ລກສະນະການປະກອບສາງທາງເຄມ ແລະ ສາ ມາດທາປະຕກລຍາທາງເຄມ ໄດດວຍໂຕມນເອງ ຫ ອາດມ ປດໄຈອ ນກະທບໃສ ເຊ ນ: ການເສາະເຈ ອນ, ນາຖວມ ແລະ ພ ໄຟລະເບ ດ ຈາກນ ນຈະເຮດໃຫດນກາຍເປນດນສມ ແລະ ເຄມ.

− ມນລະພດທ ເກ ດຈາກມະນດສາງຂ ນກາລງເປນບນຫາທ ຮນແຮງຂ ນໃນທກໆມ . ໃນນນແມ ນມາຈາກການປ ອຍສ ງເສດເຫ ອຈາກຄວເຮ ອນ, ໂຮງໝ, ໂຮງຮຽນ, ໂຮງງານ ແລະ ອດສາຫະກາຕ າງໆເຊ ນ: ນາເປ ອນ ແລະ ຂ ເຫຍ ອປະເພດຕ າງໆ. ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ ເນ ອງຈາກວ າປະເທດ ສປປ ລາວ ເປນປະເທດທ ເໝາະສມແກ ການເຮດກະສກາ ແລະ ກາລງໄດຮບການສ ງເສ ມ ເພ ອຕອບສະໜອງໃຫທ ວງທນຕາມຄວາມຮຽກຮອງຕອງການຂອງຕະຫາດ, ສານເຄມ ຕ າງໆຈ ງໄດຖ ກນາໃຊເຂາໃນຂະບວນການຜະລດເພ ອເພ ມປະລມານໃນການຜະລດ. ສານເຄມ ເຫ ານ ຈະຖ ກສະສມໃນດນ ແລະ ສ ງຜນກະທບຕ ກບຄນນະພາບຂອງດນ. ນອກຈາກນ ດນທ ຖ ກລະເບ ດ ຫ ດນທ ຖ ກທາລາຍຈາກການຂດຄນບ ແຮ ຍງມ ສານເຄມ ເຈ ອປນ ເຊ ງອາດເປນຜນກະທບຕ ກບການໃຊຊ ວດຂອງມະນດ ແລະ ສ ງແວດລອມ.

ຮ ບທ 1: ສານເຄມທມາຈາກການກະສກາຢ ແຂວງບແກວ ຮ ບທ 2: ການຖມຂເຫຍ ອ ຢ ຫ ກ 32 ນະຄອນຫ ວງວຽງຈນ 2.1. ທາດເຄມໃນດນ

ທາດເຄມ ໃນດນໝາຍເຖງການຕກຄາງຂອງທາດເຄມ ໃນດນ ພາຍຫງການນາໃຊທາດເຄມ ຕ າງໆເປນຕນໃນການກະສກາເຊ ນ: ຢາຂາສດຕ ພ ດ, ຢາຂາຫຍາ, ປຍເລ ງ (ໝາກ, ດອກ, ໃບ). ນອກນນທາດເຄມ ຍງມາຈາກສ ງເສດເຫ ອຂອງການເຮດອດສາຫະກາຕ າງໆ ເປນຕນແມ ນອດສາຫະກາເຄມ (ຢາປວພະຍາດ, ອາວດ, ກາມນຕະພາບລງສ ), ໂລຫະໜກ, ນາມນເຊ ອໄຟ ແລະອ ນໆ.

37

2.2. ເຊ ອພະຍາດໃນດນ ໂດຍທ ວໄປແລວ ຢ ໃນດນມ ສ ງທ ມ ຊ ວດອາໄສຢ ຢ າງຫວງຫາຍທງເປນປະໂຫຍດ ແລະ ບ ເປນປະໂຫຍດ.

ເຊ ນ: ຈາພວກຂ ກະເດ ອນ ແລະ ຈລນຊ ທ ຈະຊ ວຍເຮດໃຫພ ດຊະນດຕ າງໆ ຈະເລ ນເຕ ບໂຕໄດໄວ ສ ວນເຊ ອແບກເຕ ເຣຍ ແລະ ໄວຣສແມ ນຈາພວກເຊ ອພະຍາດ ແລະ ສາມາດສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຄນ, ສດ ແລະ ທກສ ງທ ມ ຊ ວດອ ນໆ. ການແຜ ຂະຫຍາຍຂອງເຊ ອພະຍາດເຫ ານ ແມ ນຂ ນກບອງປະກອບຫາຍຢ າງເຊ ນ: ການປ ອຍສານເຄມ ລງດນ, ພ ມສນຖານ, ອນນະພ ມ ແລະ ຄວາມຊ ມຂອງດນ.

ເມ ອດນເປນມນລະພດ ຫ ດນທ ມ ເຊ ອພະຍາດແມ ພະຍາດກາຝາກປະປນຢ ແລວຟກເປນຕວອ ອນ ໄຂ ຂອງພະຍາດແມ ກາຝາກຈະຕດຢ ຕາມຂ ຝ ນ, ໃບຫຍາ, ຜກ, ໝາກໄມ ທ ບ ສະອາດ ເມ ອຄນເຮາຍ າງດວຍຕ ນເປ າ, ຫນຂ ດນ ແລວຈບບາຍ ຫ ກນອາຫານ ໂດຍບ ໄດລາງມ ເຮດໃຫໄຂ ຂອງແມ ພະຍາດກາຝາກຈະເຂາສ ຮ າງກາຍຂອງຄນ. ແມພະຍາດກາຝາກທ ມກພບເຫນໃນຄນເຮາມ : ແມ ທອງຕວກມ, ແມ ທອງປາກຂ, ແມ ທອງຕວແປ, ແມ ທອງເສນດາຍ ແລະ ແມ ທອງແສມາ. ຄນທ ເປນພະຍາດນ ຈະສະແດງອາການຫາຍຢ າງເຊ ນ: ເຈບທອງ, ກນເຂາບ ແຊບ, ຜວໜງແດງເປນຈດ, ເປນປ າມ, ຄນຮ ທວານ, ລາໄສຕນ, ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕດານຮ າງກາຍ ແລະ ສະໝອງຊກຊາ ບ ສາມາດຮຽນໜງສ ໄດດ . 3. ຜນກະທບຈາກມນລະພດທາງດນ 3.1. ສະພາບແວດລອມ

ດນເປນແຫ ງຜະລດທ ສາຄນສາລບມະນດ ໂດຍສະເພາະແມ ນປະເທດລາວເຮາ ເນ ອງຈາກຄນລາວສ ວນໃຫຍ ແມ ນຫາລຽງຊ ບໂດຍການເຮດກະສກາປ ກຝງ ແລະ ລຽງສດ. ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມຖາດນເປນມນລະພດ ມນກ ຈະສ ງຜນກະທບໂດຍກງຕ ສະພາບແວດລອມ ຫ ເຊ ອພະຍາດ ລງສ ແຫ ງນາ ສ ງທ ມ ຊ ວດໃນນາກ ຈະມ ສານປນເປ ອນ. ທງຄນກ ບ ສາມາດໃຊນານນໄດ ຫ ຖາໃຊນາເປ ອນ ມນກ ຈະສ ງຜນກະທບຕ ກບສຂະພາບ. ສດ ຫ ສ ງທ ມ ຊ ວດຢ ໃນດນເຊ ນ: ຂ ກະເດ ອນ, ມດ, ຈາພວກຈລນຊ ເປນສ ວນໜ ງມ ເຮດໃຫດນມ ອດມສມບ ນ ຫາກດນມ ສານພດຈະເຮດໃຫສດດ ງກ າວບ ສາມາດໃຊດນໃນການສາງອາຫານ, ບ ສາມາດຍ ອຍສະຫາຍສ ງຕ າງໆຢ ໃນດນເຮດໃຫສດ ແລະ ເຊ ອຈລນຊ ດ ງກ າວຄ ອຍໆຫດລງ ແລະ ຕາຍໄປ ເປນສາເຫດພາໃຫດນບ ອດມສມບ ນ. ສ ວນພ ດແມ ນອາໄສດນໃນການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ເມ ອບ ມ ພວກຍ ອຍສະຫາຍ ຫ ດນມ ສານເຄມ ຕກຄາງຢ ຈະສ ງຜນກະທບໂດຍກງຕ ພ ດໃນການດ ດຊ ມແຮ ທາດ, ສານອາຫານຈາກດນ ກາຍເປນພ ດດ ດຊ ມສານພດຈາກດນແທນ ແລະ ເຮດໃຫການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງພ ດຊກຊາ, ສານພດຕກຄາງຢ ໃນພ ດເຮດໃຫໃບພ ດຫ ຽວແຫງ, ບ ມ ດອກ, ບ ມ ໝາກ ພາໃຫຈານວນພ ດຫດລງ ແລະ ສດທາຍກ ຕາຍໄປ ເມ ອພ ດຕາຍພາໃຫດນຂາດຄວາມອດມສມບ ນ ຈະສ ງຜນກະທບທາງອອມຕ ການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ. 3.2. ເສດຖະກດ-ສງຄມ

ດນເປນຊບພະຍາກອນທາມະຊາດທ ລາຄ າທ ສດ ແລະ ເປນປດໄຈສາຄນສາລບການກະສກາ ເມ ອດນເກ ດເປນມນລະພດ ເຮດໃຫການປ ກພ ດບ ໄດຮບຜນດ ຈະເຮດໃຫຂາດລາຍໄດໃນການຈນເຈ ອຄອບຄວ ແລະ ເກ ດການຂາດແຄນອາຫານ ພອມນນເມ ອຜນຜະລດບ ພຽງພຕ ກບຄວາມຕອງການຕະຫາດ ກ ເຮດໃຫລາຄາຂອງສນຄາ ແລະ ຄ າຄອງຊ ບສ ງຂ ນ. 3.3. ສຂະພາບມະນດ

ດນເຊ ອມຄນນະພາບ ຫ ດນເປນມນລະພດ ມນຈະສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບມະນດ ໃນທາງກງ ແລະ ທາງອອມເຊ ນ: ເມ ອຄນເຮາສາພດກບດນທ ມ ສານເຄມ ແລະ ເຊ ອພະຍາດ ກ ເຮດໃຫຄນເຮາເປນພະຍາດ ເປນຕນແມ ນ ພະຍາດຜວໜງ ຖາເຮາສາພດກບສານເຄມ ດ ງກ າວເປນໄລຍະຍາວຈະກາຍເປນມະເຮງຜວໜງ. ນອກຈາກນ ການນາໃຊນາໃນຊ ວດປະຈາວນ ໂດຍສະເພາະການນາໃຊນາທ ເປ ອນ ຫ ນາທ ມ ສານເຄມ ປນເປ ອນ ແລະ ການກນອາຫານທ

38

ມ ສານເຄມ ປນເປ ອນຈະສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຄນເຊ ນ: ພາໃຫເປນພະຍາດທາງເດ ນຫາຍໃຈ, ພະຍາດແມ ກາຝາກໃນລາໄສ ແລະ ພະຍາດຕບ ທ ເປນອນຕະລາຍຕ ຊ ວດ.

ຮ ບທ 3: ເກດຕມຄນຕາມຜວໜງ ຮ ບທ 4: ດນທມສານເຄມປນເປ ອນ ຮ ບທ 5: ດນມສານເຄມສງຜກະທບຕສດ

4. ວທປອງກນເພ ອບໃຫເກດມນລະພດທາງດນ

ເນ ອງຈາກວ າປະເທດລາວເຮາເປນປະເທດທ ເຮດການກະສກາເປນຫກໃນການດາລງຊ ວດຂອງປະຊາຊນ. ສະນນຖາດນມ ມນລະພດກ ຈະສ ງຜນຕ ກບການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ. ດ ງນນ, ເພ ອເປນການປອງກນດນບໃຫເກ ດມ ມນລະພດຄວນປະຕບດດ ງນ :

− ບ ຄວນປ ອຍສານພດລງສ ດນຢ າງຊະຊາຍ − ໃຊປຍເຄມ ແລະ ສານພດໃຫຖ ກຕາມຫກການຂການດທ ໄດລະບໄວ − ບ ປ ອຍສ ງເສດເຫ ອ ຫ ຂ ເຫຍ ອຈາກໂຮງຈກໂຮງງານທ ບ ສາມາດລະລາຍໄດລງສ ດນ − ປ ກພ ດຕະກນຖ ວທ ຊ ວຍປບປງດນ, ລຽງຂ ກະເດ ອນໃສ , ປ ກຫຍາແຝກ − ປບປງດນໂດຍໃຊປຍຊ ວະພາບ, ໃສ ຝ ນຄອກເຊ ນ: ຂ ງວ, ຄວາຍ, ໝ ແລະ ຂ ສດອ ນໆ − ໃຊປ ນຂາວບາບດດນທ ເປນກດເປນດ ງ (ດນເຄມ ແລະ ສມ) − ຂດດນຕາກແດດປະມານ 7 - 15 ວນເພ ອເປນການຂາເຊ ອພະຍາດໃນດນ − ບ ຖ າຍຊະຊາຍ

ກດຈະກາ

1) ໃຫນກສ ກສາຈດກ ມສນທະນາ ແລະ ສາງແຜນວາດກ ຽວກບສາເຫດ, ຜນກະທບ, ວທ ປອງກນບ ໃຫເກ ດມນລະພດທາງດນ ແລວຂ ນລາຍງານ

2) ໃຫນກສ ກສາຈດກ ມສນທະນາກ ຽວກບວທ ປອງກນເພ ອບ ໃຫພະຍາດແມ ກາຝາກເຂາສ ຮ າງກາຍຂອງຄນ ແລວຂ ນລາຍງານ

3) ຄ ອະທບາຍຄວາມສາຄນ ແລະ ນາພານກສ ກສາປະຕບດການລາງມ ທ ຖ ກຕອງໃນ 7 ຂນຕອນ ຄາຖາມ

1) ການພວພນລະຫວ າງການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ ແລະ ການດາລງຊ ວດຂອງມະນດໄດສ ງຜນຕ ຄນນະພາບຂອງດນແນວໃດ?

2) ມນລະພດທາງດນໄດສ ງຜນແນວໃດຕ ສ ງທ ມ ຊ ວດ? 3) ພວກເຮາມ ວທ ປອງກນແນວໃດເພ ອບ ໃຫດນເປນພດ?

39

ເອກະສານອາງອງ 1) ປ ມແບບຮຽນ ເຄມ ສາດ, ສາຍສາງຄ ມດທະຍມຕນ ກມສາງຄ ປ 2009 2) ປ ມແບບຮຽນ ສຂະສ ກສາ 2, ສາຍສາງຄ ອະນບານ ກມສາງຄ ປ 2009 3) ປ ມແບບຮຽນ ວທ ສອນໂລກອອມຕວ 2, ສາຍສາງຄ ປະຖມ ກມສາງຄ ປ 2009

40

ບດທ 6 ການບລຫານຈດການຂເຫຍ ອ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

1. ຄວາມເປນມາກຽວກບຂເຫຍ ອ

ໃນປດຈບນ ຈານວນປະຊາກອນເພ ມຂ ນຫາຍ ເຊ ງເຮດໃຫມ ການເພ ມຂ ນໃນການອປະໂພກ-ບລໂພກ ອນເຮດໃຫມ ບນດາໂຮງງານອດສາຫະກາຕ າງໆເພ ມຂ ນ ເພ ອຕອບສະໜອງຄວາມຮຽກຮອງຕອງການຂອງປະຊາກອນຢ ໃນສງຄມ. ສະນນ, ເມ ອມ ການຊມໃຊເພ ມຂ ນ ຈ ງພາໃຫມ ຂ ເຫຍ ອ ຫ ສ ງເສດເຫ ອກ ເພ ມຂ ນເຊ ນກນ.

ຂ ເຫຍ ອ ແມ ນສ ງເສດເຫ ອທ ກ ໃຫເກ ດບນຫາອນໃຫຍ ຫວງຕ ສ ງແວດລອມ ແລະ ຍງເປນສາເຫດສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງມະນດ. ໃນປດຈບນ ຂ ເຫຍ ອແມ ນເພ ມປະລມານຂ ນທກໆປ ຍອນການເພ ມຂ ນຂອງປະຊາກອນ, ການຂະຫຍາຍຕວທາງດານເສດຖະກດ ແລະ ອດສະຫະກາ ນບມ ນບເປນບນຫາທ ສາຄນຂອງບານເມ ອງທ ຈາເປນຕອງຈດການ ແລະ ແກໄຂ ປະລມານສ ງເສດເຫ ອ, ຂອງເສຍ, ສານອນຕະລາຍຈາກຂ ເຫຍ ອ ແລະ ສານພດທ ປນເປ ອນຢ ໃນແຫ ງນາ, ດນ ແລະ ອາກາດ ຕະຫອດຮອດສ ງເຈ ອປນບາງສ ວນທ ຕກຄາງຢ ໃນອາຫານ ເຮດໃຫ ປະຊາຊນທ ວໄປຕອງສ ຽງຕ ອນຕະລາຍຈາກການເປນພະຍາດຕ າງໆເຊ ນ: ພະຍາດມະເຮງ, ພະຍາດທາງເດ ນຫາຍໃຈ ແລະອ ນໆ. 2. ຜນກະທບຈາກຂເຫຍ ອ ຫ ສງເສດເຫ ອ 2.1. ດານສງແວດລອມ

ດນ: ຂ ເຫຍ ອຖາຕກໃສ ດນບ ອນໃດ, ຍ ງຕກໃສ ໃນປະລມານຫາຍເທ າໃດ ສານເຄມ ເຫ ານນຈະຖ ກສະສມຢ ໃນດນ ເຮດໃຫດນກາຍເປນດນສມ, ດນເຄມ ແລະ ຈະສ ງຜນຕ ຄນນະພາບຂອງດນເຮດໃຫດນເສ ອມໂຊມ, ຖາເປນບ ອນປ ກຝງເຮດໃຫພ ດຈະເລ ນເຕ ບໂຕຊາ, ຈະບ ໄດຮບຜນດ ຫ ບ ສາມາດປ ກພ ດໄດ.

ນາ: ຂ ເຫຍ ອມ ທາດອງຄະທາດທ ສາມາດເໜ າເປ ອຍປະກອບຢ ນາ ເມ ອຖ ມລງໃສ ແມ ນາຜນທ ຕາມມາເຮດໃຫແຫ ງນາເສຍ. ອ ກຢ າງໜ ງຍາມຝນຕກລງມາ ນາຝນກ ນາເອາສ ງເປເປ ອນ, ເໜ າເໝນ ແລະ ສານພດໃນກອງຂ ເຫຍ ອໄຫໄປທ ວພ ນທ ທ ຕ າ ແລະ ພ ນທ ໃກຄຽງ ອາດຈະໄຫລງສ ຫວຍຮ ອງ, ໜອງ, ບ ງ ແລະ ແມ ນາລາເຊເຮດໃຫນາເປ ອນຫາຍພາໃຫນາເໜ າເສຍ, ມ ສານເຄມ ປນເປ ອນໃນນາ ແລວເຮດໃຫສດທ ອາໄສຢ ໃນນາຕາຍ ແລະ ມ ຈານວນຫດລງ ພອມທງສ ງຜນກະທບໃນການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ.

ອາກາດ: ຂ ເຫຍ ອຫາຍຢ າງທ ນາເອາໄປຖ ມໃສ ລວມກນໄວເປນເວລາດນໆ ຈະພາໃຫເກ ດມ ກ ນເໝນ ຖາຈ ດຂ ເຫຍ ອໃນຕອນກາງເວນເຮດໃຫເກ ດຄວນ ແລະ ກາຍເປນມນລະພດທາງອາກາດ ເຊ ງສ ງຜນກະທບຕ ບນດາຜ ທ ຢ ໃກຄຽງສະຖານທ ເກບມຽນຂ ເຫຍ ອ ແລະ ເມ ອມນລນຖງກ ຈະມ ການຈ ດເຜາພາໃຫເກ ດເປນມນລະພດ ເຊ ງເກ ດທາດທ ຈະກ ໃຫເປນມະເຮງໄດ. 2.2. ດານເສດຖະກດ-ສງຄມ

ບນດາຂ ເຫຍ ອຕ າງໆເມ ອມ ປະລມານຫາຍເກ ນໄປຈະພາໃຫເໜ າເໝນ ພອມທງເປນທ ລງກຽດຂອງຜ ຄນທ ຍ າງກາຍໄປມາ, ພອມດຽວກນນນຄວາມເປເປ ອນກ ເປນບ ອນເພາະພນຂອງເຊ ອພະຍາດ ເຊ ງຈະສ ງຜນກະທບຕຜ ທ ອາໄສຢ ບລເວນນນໂດຍທາງກງ ແລະ ທາງອອມ.

ການຖມຂ ເຫຍ ອຊະຊາຍ ຫ ຖມລງທ ລະບາຍນາເຮດໃຫທ ລະບາຍນາອດຕນ ເມ ອຝນຕກບ ສາມາດລະບາຍນາໄດຈ ງພາໃຫເກ ດນາຖວມຂງຕາມຖະໜນຫນທາງຕ າງໆ ເຮດໃຫການຈາລະຈອນຕດຂດ ແລະ ຖະໜນຫນທາງເປ ເພໄດຮບຄວາມເສຍຫາຍ ເມ ອນາຫດລງສ ສະພາບປກກະຕກ ຕອງໄດສອມແປງໃໝ ເຮດໃຫເສຍງບປະມານອ ກ. ນອກຈາກນນ, ເພ ອປບປງ ແລະ ບລະນະເຮດໃຫສະຖານທ ຕ າງໆໃນບລເວນທ ມ ຂ ເຫຍ ອໃຫ ສະອາດງາມຕາ ທາງລດຖະບານ ຫ ພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງຈະຕອງເພ ມຄ າໃຊຈ າຍ ສາລບການກາຈດຂ ເຫຍ ອ ໂດຍ

41

ການມ ຖງຂ ເຫຍ ອພຽງພເພ ອທ ຈະຮອງຮບກບປະລມານຂ ເຫຍ ອໃນແຕ ລະເດ ອນ ແລະ ພາຫະນະໃນການຂນສ ງຂ ເຫຍ ອດ ງກ າວໄປສ ສະໜາມເກບມຽນຂ ເຫຍ ອໃນແຕ ລະບ ອນ. 2.3. ດານສຂະພາບ

ໃນສະຖານທ ເກບມຽນຂ ເຫຍ ອ ຫ ກອງຂ ເຫຍ ອຍງເປນແຫ ງຂະຫຍາຍພນຂອງຈາພວກແມງວນ, ຍງ, ແມງສາບ, ໜ ແລະອ ນໆ ທ ນາເຊ ອພະຍາດຫາຍຊະນດມາສ ຄນເຮາ. ນອກຈາກນ ການຈ ດຂ ເຫຍ ອຊະຊາຍ ພາໃຫ ເກ ດມນລະພດທາງອາກາດ ເຊ ງກ ໃຫເກ ດທາດທ ຈະພາໃຫເກ ດເປນພະຍາດມະເຮງ ແລະ ພະຍາດທາງເດ ນຫາຍໃຈ. ສ ງສາຄນອ ກຢ າງໜ ງສະຖານທ ການສ ກສາ ຖາມ ຂ ເຫຍ ອຫາຍຈະສ ງກ ນເໜນ, ເກ ດຄວາມລາຄານ, ນກຮຽນບ ມ ສາມະທໃນການຮຽນໜງສ ແລະ ສ ງຜນຕ ສຂະພາບຂອງນກຮຽນໃນອະນາຄດ. 3. ປະເພດຂເຫຍ ອ 3.1. ຂເຫຍ ອຍອຍສະຫ າຍ ຫ ຂເຫຍ ອອນຊ ຂ ເຫຍ ອຍ ອຍສະຫາຍ ຫ ຂ ເຫຍ ອອນຊ ເປນຂ ເຫຍ ອທ ສາມາດລະລາຍເອງໄດຕາມທາມະຊາດ ໂດຍໃຊ ເວລາບ ດນເຊ ນ: ເສດອາຫານ, ເສດຜກ, ເສດໝາກໄມ, ກ ງໄມໃບໄມ, ເສດວດສະດທາງການກະ ເສດ ຂ ເຫຍ ອປະ ເພດນ ສາມາດມາໃຊປະໂຫຍດໄດອ ກເຊ ນ: ໃຊເປນປຍອນຊ , ນາໝກ ແລະ ແກສທາມະຊາດເປນຕນ.

ຮ ບທ 1: ຂເຫຍ ອປະເພດຍອຍສະຫ າຍ

3.2. ຂເຫຍ ອທວໄປ ເປນຂ ເຫຍ ອທ ຍ ອຍສະຫາຍຍາກ ບ ຄມຄ າໃນການນາໄປລ ໄຊເຄ ນ ແລະ ມ ອນຕະລາຍເຊ ນ: ຖງຢາງເປ ອນອາຫານ, ກ ອງໂຟມໃສ ອາຫານແລວ ແລະ ຖງເຂາໜມເປນຕນ ແຕ ຂ ເຫຍ ອທ ວໄປບາງຊະນດຍງສາມາດນາກບມາໃຊເປນເຊ ອໄຟໄດ ໂດຍສະເພາະຖງຢາງພລາສະຕກ.

ຮ ບທ 2: ຂເຫຍ ອທວໄປ

3.3. ຂເຫຍ ອລໄຊເຄນ ຫ ຂເຫຍ ອຂາຍໄດ ຂ ເຫຍ ອລ ໄຊເຄ ນ ຫ ຂ ເຫຍ ອຂາຍໄດເປນຂ ເຫຍ ອທ ສາມາດນາກບມາເຂາສ ຂະບວນການລ ໄຊເຄ ນ ເພ ອຜະລດເປນຜະລດຕະພນໃໝ ໂດຍແບ ງອອກເປນ 4 ຊະນດໄດແກ : ແກວ, ເຈຍ, ພລາສະຕກ, ໂລຫະ ແລະ ອະໂລຫະ ເປນຂ ເຫຍ ອທ ຈດການໄດງາຍ ໂດຍຂດແຍກຈາກປະເພດອ ນໆ ແລະ ຂາຍໃຫຮານຮບຊ ຂອງເກ າໄດ.

42

ຮ ບທ 3: ຂເຫຍ ອທສາມາດແປຮ ບນາໄປໃຊປະໂຫຍດໃໝ

3.4. ຂເຫຍ ອອນຕະລາຍ ຫ ຂເຫຍ ອທເປນພດ ຂ ເຫຍ ອອນຕະລາຍ ຫ ຂ ເຫຍ ອທ ເປນພດເປນຂ ເຫຍ ອທ ມ ພດ ແລະ ເປນອນຕະລາຍຕ ສຂະພາບ ລວມເຖງສ ງຜນກະທບຕ ສ ງແວດລອມເຊ ນ: ຫອດໄຟ, ຖ ານໄຟສາຍ, ກະປອງສະເປຣ, ແບດເຕ ຣ ໂທ ລະສບ ແລະ ຢາໝດອາຍ, ແກວທ ແຕກ ເປນຕນ. ນອກຈາກນ ຍງລວມເຖງຂ ເຫຍ ອທ ຕດເຊ ອຈາກໂຮງໝເຊ ນ: ສາລ , ເຂມສກຢາ, ບາຫອດທ ໃຊແລວ.

ຮ ບທ 41: ຂເຫຍ ອປະເພດອນຕະລາຍ

ຮ ບທ 5: ຂເຫຍ ອໃນ 4 ປະເພດ

4. ແນວທາງການຫດປະລມານຂເຫຍ ອໂດຍໃຊຫ ກການ 3R ການປອງກນ ແລະ ການຄວບຄມການເພ ມຂ ນຂອງປະລມານຂ ເຫຍ ອ ທ ສາຄນທ ຕອງອາໄສຂະບວນການ

ປບປ ຽນພ ດຕກາໃນຊ ວດປະຈາວນ ໂດຍທ ວໄປແລວ ໜ ວຍງານ, ປະຊາຊນ, ຫອງການ ແລະ ບານເມ ອງສາມາດຫດຜ ອນປະລມານຂ ເຫຍ ອທ ເກ ດຂ ນໄດໂດຍໃຊຫກການດ ງນ : 4.1. ຫດການໃຊ (Reduce)

1) ຫດການນາຂ ເຫຍ ອເຂາເຮ ອນເຊ ນ: ຖງຢາງ, ເຈຍ, ໂຟມ... 2) ຫດໃຊຜະລດຕະພນຊະນດອ ນຕ ມເຊ ນ: ນາຢາລາງຖວຍ, ຄ ມອາບນາ ແລະອ ນໆ

43

3) ຫດປະລມານຂ ເຫຍ ອອນຕະລາຍພາຍໃນເຮ ອນ ຫ ກລ ຽງການໃຊສານເຄມ ພາຍໃນເຮ ອນເຊ ນ: ຢາຂາແມງໄມ ຫ ນາຢາຮກສາຄວາມສະອາດຕ າງໆ ຄວນຈະຫນໄປໃຊວທ ການທາງທາມະຊາດດ ກວ າເຊ ນ: ໃຊ ເປ ອກໝາກກຽງແຫງນາມາຈ ດໄລ ຍງ ຫ ໃຊໝາກຂ ຫ ດເພ ອດບກ ນໃນຫອງນາ...

4) ພະຍາຍາມຫ ກລ ຽງການນາໃຊໂຟມ ຫ ພຣາດສະຕກ ທ ຈດການຍາກ ໂດຍການໃຊຖງແພ ຫ ກະຕ າໃນການໄປຊ ເຄ ອງ ແລະ ໃຊປ ນໂຕໃສ ອາຫານແທນຖງຢາງ.

4.2. ໃຊຊາ (Reuse) 1) ເອາສ ງຂອງທ ໃຊແລວມາໃຊໃໝ ເຊ ນ: ຖງຢາງທ ບ ເປ ອນໃຫເກບໄວໃສ ເຄ ອງອ ກເທ ອໜ ງ ແລະ ຈາພວກ

ໂທລະສບ, ຄອມພວເຕ ທ ເປ ເພ ສາມາດສອມແປງເພ ອກບນາມາໃຊໃໝ ໄດອ ກ. 2) ເອາສ ງຂອງມາດດແປງໃຫໃຊປະໂຫຍດໄດອ ກເຊ ນ: ຢາງຕ ນລດເກ າມາເຮດຕ ງ, ເຮດຖງປ ກຕນ ໄມ, ການເອາ

ກະຕກເຮດເປນເຕາດອກໄມ, ເປນຟອຍ, ກວາດ ແລະ ເອາເສດຜາແພມາເຮດເປນເປນອນ ແລະອ ນໆ

ຮ ບທ 6: ການນາເອາສງຂອງທໃຊແລວມາໃຊຊາອກ (ຂມ ນຈາກ http://sanya-indy.com/plastic-bottle-diy)

4.3. ສາມາດດດແປງເອາມາໃຊໃໝ (Recycle)

ເປນການເອາວດຖທ ມາສາມເອາຄ ນມາໃຊໃໝ ໄດອ ກເຊ ນ: ເຈຍ, ແກວ, ຢາງ, ເຫກ, ອາລ ມ ນຽມ ມາປ ຽນຮ ບໂດຍວທ ຕ າງໆເຊ ນ:

1) ຄດແຍກຂ ເຫຍ ອລ ໄຊເຄ ນແຕ ລະປະເພດເຊ ນ: ເຈຍ, ແກວ, ຢາງ, ໂລຫະ 2) ເອາໄປຂາຍ, ບລຈາກ, ເອາເຂາທະນາຄານຂ ເຫຍ ອ, ກດຈະກາຂ ເຫຍ ອແລກປ ຽນຂ ເຫຍ ອພວກນນກ ຈະ

ເຂາສ ຂະບວນການລ ໄຊເຄ ນ 5. ກດຈະກາການຫດ, ຄດແຍກ ແລະ ການນາຂເຫຍ ອກບມາໃຊປະໂຫຍດ 5.1. ວຽກງານການຈດຕງໂຄງການທະນາຄານຂເຫຍ ອປະກອບດວຍ

− ຫວໜາທະນາຄານຂ ເຫຍ ອ 1 ຄນ − ຜ ທ ຄດເລ ອກຂ ເຫຍ ອ ແລະ ຊ ງນາໜກ ຈານວນ 2 ຄນ − ຜ ຈດບນທ ກ ແລະ ຄດໄລ ເງນ ຈານວນ 2 ຄນຜ ລງບນທ ກບນຊ ອ ນໆ ຈານວນ 1 ຄນ • ຫວໜາທະນາຄານຂເຫຍ ອ ມໜາທ: ເພ ອມອບໜາທ ໃຫແກ ຜ ປະຕບດວຽກງານໃນເບ ອງຕນມ : 1) ກະກຽມສະຖານທ ທ ໃຊໃນການເກບຂ ເຫຍ ອທ ສາມາດໃຊໄດກ ອນນາໄປຂາຍ 2) ກະກຽມອປະກອນທ ຈາເປນໃນການເຮດທະນາຄານຂ ເຫຍ ອເຊ ນ: ເຄ ອງຊ ງ, ຈກຄດໄລ 3) ກະກຽມປ ມ ຝາກ-ຖອນ ແລະ ເອກະສານໃນການເຮດບນຊ ທ ຈາເປນ 4) ຕດຕ ປະສານງານກບຮານຂາຍເຄ ອງເກ າ ກ ຽວລາຄາຂ ເຫຍ ອທ ມາໃຊຄ ນປະເພດຕ າງໆ ເພ ອປຽບທຽບ

ລາຄາຂ ເຫຍ ອແຕ ລະປະເພດ

44

5) ການປະຊາສາພນເພ ອຊ ແຈງກດຈະກາທ ໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບການຄດເລ ອກຂ ເຫຍ ອປະເພດຍ ອຍທ ຈະໄດຮບ 6) ການເຝກອບຮມໃຫຄວາມຮ , ຄວາມເຂາໃຈກ ຽວກບການຄດເລ ອກຂ ເຍ ອ ແລະ ການໃຊປະໂຫຍດຈາກຂ

ເຫຍ ອໃນຮ ບແບບຕ າງໆກບສະມາຊກໃນຊມຊນ 7) ການຊອກຫາງບປະມານສະໜບສະໜ ນໃນການກ ສາງສ ນຈາກໜ ວຍງານລດເຊ ນ: ກອງທ ນເພ ອສງຄມ 8) ການດາເນ ນວຽກງານທະນາຄານຂ ເຫຍ ອນາມາໃຊຄ ນ ໂດຍການດາເນ ນງານຂອງທະນາຄານຈະຢ ພາຍໃຕ

ການຊ ນາຂອງຄະນະກາມະການ, ມ ການອອກກດລະບຽບໃນການເຮດວຽກ, ຄວນມ ການລາຍງານຜນການດາເນ ນງານທາງບນຊ ແກ ຄະນະກາມະການ ແລະ ສະມາຊກເປນປະຈາ

9) ການປະເມ ນຜນການເຮດກດຈະກາຈາກຈານວນສະມາຊກທ ເຂາຮ ວມ, ປະລມານອປະກອນທ ໄດຮບຈາກສະມາຊກທ ເອາມາຝາກ, ຈານວນເງນ ແລະ ເງນທ ນໝ ນວຽນທ ເກ ດຈາກການຂາຍໃນຮານຮບຊ ເຄ ອງເກ າ ແລະ ການຫກຄ າໃຊຈ າຍຕ າງໆ. ຄວນມ ການເຮດປາຍສະແດງຜນການເຮດກດຈະກາ ຫ ການປະຊາສາພນໃຫສະມາຊກຮບຮ ຈາກການເຮດກດຈະກາເປນປະຈາ ເພ ອການຊກຍ ໃຫແກ ສະມາຊກທ ເຫ ອເຂາມາມ ສ ວນຮ ວມໃນການເຮດກດຈະກາຫາຍຂ ນ.

• ໜາທຫ ກໃນການເຮດວຽກ 1) ຫວໜາທະນາຄານຈະຮບຜດຊອບການດາເນ ນງານໃນພາບລວມຂອງທະນາຄານ ໂດຍຄວບຄມການເຮດ

ວຽກຂອງຝ າຍປະຕບດ ແລະ ຝ າຍຄວບຄມ 2) ຜ ທ ມ ໜາທ ຄດເລ ອກຂ ເຫຍ ອຈະຮບຜດຊອບການເລ ອກຂ ເຫຍ ອທ ສາມາດນາມາຂາຍ ແລະ ຄດເລ ອກແຕ

ລະປະເພດ ເພ ອເກບມຽນໃຫເປນລະບຽບ ພອມທງບນທ ກລາຍລະອຽດກ ຽວກບສະມາຊກເຊ ນ: ຊ , ນາມສະກນ, ເລກທ , ປະເພດ ແລະ ປະລມານອປະກອນທ ໃຊແລວເພ ອຄດໄລ ເງນ

3) ຜ ເກບເງນຈະຮບຜດຊອບລາຄາທ ການດ ແລະ ຄດໄລ ຈານວນເງນຂອງສນຄາທ ສະມາຊກນາມາຝາກ ພອມທງຮບຜດຊອບການຝາກ-ຖອນເງນຂອງສະມາຊກ

4) ຜ ເຮດບນຊ ຈະຮບຜດຊອບເອກະສານຕ າງໆທ ກ ຽວຂອງກບການເງນເຊ ນ: ສະຫບຍອດເງນຝາກຂອງສະມາຊກ, ສະຫບຍອດລາຍຮບ-ລາຍຈ າຍ ຂອງທະນາຄານຂ ເຫຍ ອ ແລະ ບນທ ກລາຍລະອຽດຍອດເຫ ອຂອງສນຄາຕາມປະເພດຕ າງໆ ໂດຍບນທ ກເປນປະຈາ

5) ທ ປ ກສາຮບຜດຊອບເລ ອງການຄວບຄມການດາເນ ນງານ ການປະສານກບຮານຮບຊ ເພ ອຂາຍອປະກອນທ ໃຊແລວ ແລະ ຄວບຄມການເງນຂອງໂຄງການ ພອມທງຄວບຄມເອກະສານການເບ ກຈ າຍເງນຂອງສະມາຊກທະນາຄານຂ ເຫຍ ອ.

ຮ ບທ 7: ວທແຍກຂເຫຍ ອໃນທະນາຄານຂເຫຍ ອ (ຂມ ນຈາກ https://data.bopp-obec.info)

ພລາສະຕກ

45

5.2. ການເຮດປຍໝກຈາກຂເຫຍ ອຍອຍສະຫ າຍ ຂ ເຫຍ ອຍ ອຍສະຫາຍເປນຂ ເຫຍ ອທ ມ ສ ວນປະລມານຫາຍທ ສດຂອງຂ ເຫຍ ອທ ວໄປທ ເກ ດຂ ນທງໝດ

ແຕ ຂ ເຫຍ ອຍ ອຍສະຫາຍຍງສາມາດນາກບມາໃຊປະໂຫຍດໄດເຊ ນ: ໃຊເປນອາຫານສດ, ນາມາເຮດ ປຍໝກອນຊ ແລະ ນາໝກຈລນຊ ເປນຕນ ເຊ ງຈະຫດປະລມານຂ ເຫຍ ອທ ຕອງນາໄປທາລາຍໄດເປນຈານວນຫາຍ.

ການເຮດປຍໝກອນຊ: ຈະໃຊວດສະດອປະກອນທ ມ ທ ວໄປ ແລະ ເຮດໄດງາຍ

• ອປະກອນ − ຖງໝກ ຫ ສະຖານທ − ຂ ເຫຍ ອສດເຊ ນ: ເສດອາຫານ, ເສດພ ດ − ຂ ເຫຍ ອແຫງເຊ ນ: ຫຍາແຫງ, ໃບໄມແຫງ − ນາ ຫ ນາປະສມນາໝກຈລນຊ − ຈອກ • ວທເຮດ 1) ປະສມຂ ເຫຍ ອສດກບຂ ເຫຍ ອແຫງໃນອດຕາສ ວນ 1 ຕ 1 ໃຫເຂາກນ ຫາກມ ຖງໝກໃຫໃສ ລງຖງໝກ

ຫາກບ ມ ໃຫກອງກບພ ນ ກອງປຍຕອງມ ຂະໝາດ 1 ແມດມນທນຂ ນໄປຈ ງຈະມ ການໝກ 2) ຫດນາໃຫທ ວກອງ ຫາກເປນນາປະສມນາໝກຈລນຊ ຈະເຮດໃຫການຍ ອຍສະຫາຍໄວຂ ນ ຄວາມຊ ນທ

ເໝາະສມ ກວດສອບໄດໂດຍໃຊມ ກາເບ ງປຍແລວບ ບ ຫາກມ ນາໄຫອອກມາຕາມງາມມ ແມ ນໃຊໄດ ຖານາຫາຍໃຫເຕ ມໃບໄມແຫງເພ ອຫດຄວາມຊ ນ ຫາກບ ມ ນາໃຫຫດນາເພ ມແລວປກໜາດວຍໃບໄມແຫງ ຫ ຫຍາແຫງເພ ອຫດກ ນລບກວນ

3) ປນກອງປຍທກໆ 7 ມ ໝກເປນເວລາ 2-3 ເດ ອນ ຫາກເກ ດການໝກກອງປຍຈະມ ຄວາມຮອນເກ ດຂ ນ ລກສະນະປຍທ ໄດຈະເປນຜງສ ດາ ຫ ສ ນາຕານເຂມ, ບ ມ ກ ນເໝນ ແລະ ອາດຈະມ ຮ ບຮ າງເດ ມຂອງເສດພ ດຢ ນາແຕ ຍ ຍຍ ອຍລະລາຍໄດງາຍ

4) ການເພ ມຂ ເຫຍ ອຄວນເພ ມທກໆມ ເນ ອງຈາກວດສະດທ ໝກມ ການຍບຕວລງ ເຊ ງມ ອດ ຕາການເຕ ມເສດອາຫານ 2-2,5 ກກ ຕ ມ ແລະ ນາ 4-5 ລດ ຕ ມ

ຮ ບທ 8: ປຍໝກອນຊ

(ຂມ ນຈາກ https://www.kasetorganic.com ແລະ http://www.thaicityfarm.com)

• ຂສງເກດ 1) ການໃຊເວລາໝກດນ ຫ ບ ເກ ດຄວາມຮອນ ອາດເກ ດຈາກຂ ເຫຍ ອກອງໃຫຍ ເກ ນໄປ ຄວນໃຫກອງປຍ

ນອຍລງ ຫ ກອງປຍແຫງເກ ນໄປ ຄວນຫດນາໃຫຊ ມ. ອ ກຢ າງໜ ງຄນກອງປຍນອຍເກ ນໄປຈະບ ເກ ດການໝກ.

46

2) ກອງປຍມ ກ ນເໝນ ອາດເກ ດຈາກກອງປຍປຽກເກ ນໄປໃຫຕ ມຂ ນເຫຍ ອແຫງ ເພ ອຊບຄວາມຊ ມ ຫ ອາກາດບ ຖ າຍເທໃຫປ ນກອງປຍໃນຊ ວງທາອດ ຫ ອາດມ ສດມາລບກວນໃຫຫາຜາມາຄມໄວ

• ວທໃຊ 1) ໃຊໃນຂນຕອນກຽມດນນາເຂາໃຊ 200 ກກ ຕ ໄລ , ໄມຢ ນຕນໃຊ 1 ກກ ຕ ຕາແມດ 2) ຫວ ານໜາດນ 2 ໂຕນຕ ປ ໂດຍໃຊຮ ວມກບປຍເຄມ ສ ດ 16-20-0, 18-20-0 ແລະ ສ ດ 20-20-0 ຖາ

ຫາກດນມ ຄວາມອດມອາດໃຊສ ດ 15-30 ກກ 3) ປ ກພ ດໄຮ ໃຫໃສ ເປນແຖວຕາມແນວທາງປກພ ດໃຊປະມານ 3 ໂຕນຕ ໄຮ ຕ ປ

6. ພາຊະນະຮອງຮບຂເຫຍ ອ (ຖງຂເຫຍ ອ) ເພ ອໃຫການຈດເກບລວບລວມຂ ເຫຍ ອເປນໄປຢ າງມ ປະສດທພາບ ແລະ ຫດການປນເປ ອນຂອງຂ

ເຫຍ ອທ ສາມາດນາກບມາໃຊປະໂຫຍດໃໝ ຈະຕອງມ ການຕງຈລວບລວມຂ ເຫຍ ອ (Station) ແລະ ໃຫມ ການແຍກຂ ເຫຍ ອເພ ອສະດວກ ແລະ ບ ຕກເຮ ຍ ຫ ແຜ ກະຈາຍດ ງນ :

− ສຟາ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອຍ ອຍສະຫາຍ ຫ ຂ ເຫຍ ອອນຊ ສາມາດນາມາໝກເຮດປຍໄດເຊ ນ: ຜກ, ໝາກໄມ, ເສດອາຫານ ແລະ ໃບໄມ.

− ສຂຽວ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອທ ວໄປເຊ ນ: ຖງຢາງທ ເປ ອນ, ຖງເຂາໜມ − ສເຫ ອງ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອທ ສາມາດມາຣ ໄຊເຄ ນ ແລະ ຂາຍໄດເຊ ນ: ພລາສະຕກ, ເຈຍ, ໂລຫະ − ສແດງ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອອນຕະລາຍ ຫ ຂ ເຫຍ ອເປນພດເຊ ນ: ຖ າຍໄຟສາຍ, ແກວ, ບາຫອດ

ນອກຈາກນ ຍງມ ຖງພລາສະຕກຮອງຮບຂ ເຫຍ ອໃນແຕ ລະຖງ ໂດຍມດປາກຖງສ ດຽວກນທ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອຕາມປະເພດດ ງກ າວ. ໃນກລະນ ທ ສະຖານທ ມ ພ ນທ ຈາກດໃນການຈດວາງພາຊະນະຮອງຮບຂ ເຫຍ ອ ແລະ ມ ຈານວນຄນທ ຄ ອນຂາງຫາຍໃນບລເວນພ ນທ ນນເຊ ນ: ສ ນການປະຊມ, ສະໜາມບນ ຄວນມ ຖງທ ສາມາດຮອງຮບຂ ເຫຍ ອໄດທງ 4 ປະເພດໃນຖງດຽວກນ ໂດຍແບ ງພ ນທ ຂອງຖງຂ ເຫຍ ອອອກເປນ 4 ຊ ອງ ແລະ ຖງທ ຮອງຮບຂ ເຫຍ ອເຮດດວຍສະແຕນເລດ ມ ຝາແຍກເປນ 4 ສ ໃນແຕ ລະຊ ອງຕາມປະເພດຂອງຂ ເຫຍ ອເຊ ນດຽວກນກບຖງຂ ເຫຍ ອທ ວໄປ.

ຮ ບທ 9: ຖງຮບຮອງຂເຫຍ ອ

ກດຈະກາ: ໃຫນກຮຽນຈດກ ມສນທະນາ ຫວຂລ ມນ ແລວນາສະເໜ ຈາກນນສາງເປນແຜນວາດຊ ວຍຈ 1) ໃນໂຮງຮຽນຂອງພວກເຈາຄດວ າຄວນແຍກຂ ເຫຍ ອແບບໃດ? 2) ໃນໂຮງຮຽນຂອງພວກເຈາຄດວ າຈະເຮດແນວໃດໃຫໝ ເພ ອນແຍກຂ ເຫຍ ອໄດງາຍ?

47

ຄາຖາມ 1) ຂ ເຫຍ ອແມ ນຫຍງ? 2) ສາເຫດທ ພາໃຫມ ຂ ເຫຍ ອມ ຫຍງແດ ? 3) ຜນກະທບຂອງຈາກຂ ເຫຍ ອມ ຫຍງແດ ? 4) ວທ ການຫ ດປະລມານຂ ເຫຍ ອຄວນເຮດແນວໃດແດ ? ຍກຕວຢ າງມາອນໜ ງ?

ເອກະສານອາງອງ

1) ປ ມຄ ມ ການຈດການຂ ເຫຍ ອແບບຄບວງຈອນ ຂອງການຮ ວມມ ລະຫວ າງກມສ ງເສ ມຄນນະພາບສ ງ ແວດລອມ ກະຊວງຊບພະຍາກອນທາມະຊາດ ແລະ ສ ງແວດລອມຂອງລາຊະອານາຈກໄທກບກມສ ງ ເສ ມຄນນະພາບສ ງແວດລອມ ກະຊວງຊບພະຍາກອນທາມະຊາດ ແລະ ສ ງແວດລອມຂອງ ສປປ ລາວ

48

ບດທ 7 ການປຽນແປງສະພາບອາກາດ

1. ການປຽນແປງສະພາບອາກາດ

ອາກາດ ເປນຊບພະຍາກອນທາມະຊາດທ ບ ມ ວນໝດສນ ແລະ ເປນຊບພະຍາກອນທ ມ ຄວາມຈາເປນຕການດາລງຊ ວດຂອງສ ງມ ຊ ວດທກຊະນດ ອາກາດປະກອບດວຍສ ວນປະສມຂອງທາດຫາຍຊະນດດວຍກນ ສ ວນໃຫຍ ຢ ໃນພາວະກາສເຊ ນ: ໄນໂຕຣເຈນ (N), ອອກຊ ເຈນ (O), ຄາຣບອນໄດອອກໄຊດ (CO2) ແລະ ພບເປນສ ວນນອຍໃນພາວະທ ເປນທາດແຫວເຊ ນອາຍນາ ແລະ ໃນພາວະທ ເປນທາດແຂງເຊ ນຝ ນລະອອງ.

ອາກາດທ ຫ ຫມໂລກຢ ທງໝດເອ ນວ າບນຍາກາດ ສ ວນອາກາດທ ຫ ຫມໂລກຢ ສະເພາະສ ວນເອ ນວ າອາ ກາດໂດຍເປນສ ງທ ຢ ໃນພາວະກາສ. ອາກາດມ ອງປະກອບຫກເປນກາສໄນໂຕຣເຈນ 78% ເຊ ງເປນກາສທ ມ ຫາຍທ ສດ ຮອງລງມາແມ ນກາສອອກຊ ເຈນ 21% ແລະ ກາສອ ນໆ 1%.

ສະພາບອາກາດແມ ນລກສະນະສະພາບອາກາດຂອງພ ນທ ໃດພ ນທ ໜ ງເຊ ງໄດຮບຜນກະທບຈາກຕາແໜ ງຂອງເສນແວງຂອງໂລກ ຫ ເສນສ ນສ ດ ເຊ ງລວມມ ອນຫະພ ມ, ປະລມານນາຝນ, ຄວາມຊ ມຊ ນ, ທດທາງ ແລະ ຄວາມໄວຂອງລມ, ເມກປກຄມ ແລະ ແສງອາທດ. ສະນນ, ສະພາບອາກາດຂອງແຕ ລະພາກພ ນແມ ນມ ຮ ບແບບສະພາບອາກາດໂດຍທ ວໄປສະເພາະຂອງແຕ ລະພ ນທ ບ ວ າຈະເປນການປ ຽນແປງດານລະດ ການ, ອນຫະພ ມ, ປະລມານນາຝນ ຄວາມຊ ມຊ ນ, ປະລມານແສງແດດໃນແຕ ລະມ ແລະ ປະກດການທາງໄພທາມະຊາດຕາມລະດ ການເຊ ນ: ພາຍ ຫ ພາຍໄຕຝ ນເປນຕນ. ເຖງແມ ນວ າສະພາບອາກາດຂອງໂລກຈະມ ຫາກຫາຍແຕກຕ າງກນຈາກເໜ ອຫາໃຕ, ປະເທດລາວເຮາກ ແມ ນປະເທດໜ ງທ ຕງຢ ໃກເສນສ ນສ ດ ເຊ ງຖ ກຈດຢ ໃນປະເທດຮອນຊ ມ ທ ມ ອາກາດໂດຍທ ວໄປແບ ງອອກເປນ 2 ລະດ ການຄ : ລະດ ແລງ ແລະ ລະດ ຝນ.

ນຍາມຄາວ າ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ສະແດງໃຫເຫນວ າຮ ບແບບສະພາບອາກາດໂດຍທ ວໄປມ ການປ ຽນແປງໃນຂອບເຂດທ ວໂລກ, ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດໃນທ ວໂລກແມ ນເກ ດຈາກຄວາມໜາແໜນຂອງກາສເຮ ອນແກວທ ສ ງຂ ນ ເຊ ງກ ໃຫເກ ດຄວາມກດອາກາດພາຍໃນຊນບນຍາກາດ ເທງພ ນຜວໂລກ ແລະ ການໃຊປະໂຫຍດຈາກການນາໃຊທ ດນເຊ ນການຕດໄມທາລາຍປ າ ແລະອ ນໆ. ເຖງແມ ນວ າຜນກະທບຂອງການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດຈະແຕກຕ າງກນໄປໃນແຕ ລະພ ນທ ແຕ ກ ເຮດໃຫລະບບນເວດໂລກຂອງເຮາເຊ ອມໂຊມລງ, ດ ງນນ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ເປນໄພຄກຄາມຕ ການດາລງຊ ວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດເຮາໂດຍທາງກງ ແລະ ທາງອອມເຊ ນດຽວກນ. 1.1 ພາວະເຮ ອນແກວ (Green House Effect) ກາສເຮ ອນແກວສ ວນໃຫຍ ປະກອບດວຍ ກາສຄາບອນໄດອອກໄຊ (CO2), ທາດມ ເທນ (CH4), ໄນໂຕຣເຈນໄດອອກໄຊດ (N2O) ແລະ ຮາໂລຄາຣບອນ (Halocarbons) ເຊ ງມ ສ ວນເຮດໃຫໂລກຮອນຂ ນໂດຍການດ ດຊບເອາທາດຕ າງໆເຂາໄປ ແລະ ປ ອຍລງສ ອນຕຣາໄວໂອເລດ (UV) ຄວາມກດອາກາດຕ າອອກສ ຊນບນຍາກາດ ແລະ ພ ນຜວໂລກ ເນ ອງຈາກການປ ອຍກາສເຮ ອນແກວເຫ ານ ເພ ມຂ ນຫາຍນບແຕ ຊ ວງກາງທດສະວດ 1700 ເຮດໃຫອງປະກອບຂອງຊນບນຍາກາດໂລກເຮາມ ການປ ຽນແປງ. ສາເຫດຫກຂອງການປ ອຍກາສເຮ ອນແກວທ ເພ ມຂ ນແມ ນເກ ດຈາກປດໄຈທາງທາມະຊາດ ແລະ ປດໄຈມະນດສາງຂ ນ. ຕວຢ າງ ສາເຫດທ ເກ ດຈາກທາມະຊາດ ໄດແກ ການລະເບ ດຂ ນຂອງພ ເຂາໄຟ, ພະລງງານແສງອາທດ ຫ ລງສ ອນຕຣາໄວໂອເລດ (UV) ຂອງດວງອາທດ, ການປ ຽນແປງຕາມລະດ ການທາງທາມະຊາດ ແລະ ການປ ຽນແປງຂອງລະດບນາໃນມະຫາສະໝດ; ສາເຫດທ ມະນດສາງຂ ນ ແມ ນການຂະຫຍາຍຕວຂອງຕວເມ ອງ, ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການນາໃຊພະລງງານໄຟຟາ ຫ

49

ພະລງງານອ ນໆ ໂດຍການເຜາເຊ ອໄຟຟອສຊວ (ນາມນ, ຖ ານຫ ນ, ກາສທາມະຊາດ) ການຂບຂ ລດຍານພາຫະນະ, ອດສາຫະກາການກະເສດ,ການໃຊທາດ CFC ທ ນາໃຊໃນການເຮດເຄ ອງເຢນ ແລະ ເຄ ອງໃຊສະເປຣ, ການນາໃຊ ຜະລດຕະພນທ ຫມຫ ດວຍພລາສຕກເປນຕນ.

ຮ ບທ 1: ແຫ ງກາເນດຂອງກາສພດເຮ ອນແກວ

(ຂມ ນຈາກ https://hukased.blogspot.com/2019/09/pollution-problems-in-environment.html)

1.2 ພາວະໂລກຮອນ (Global Warming)

ພາວະໂລກຮອນສະແດງໃຫເຫນວ າ ອນຫະພ ມສະເລ ຍເທງພ ນຜວໂລກເພ ມຂ ນທ ວໂລກ ສະແດງວ າໂລກຮອນຂ ນ. ເນ ອງຈາກອນຫະພ ມເປນພຽງສ ວນໜ ງຂອງລກສະນະຂອງສະພາບອາກາດ. ດ ງນນ, ພາວະໂລກຮອນ ເປນສ ວນໜ ງຂອງການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ, ໃນທາງກງກນຂາມການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ຄ ການປ ຽນແປງທ ສບຊອນໃນລະບບຕ າງໆຂອງໂລກຫາຍກວ າ ພາວະໂລກຮອນ ໂດຍສະຫບຄາວ າ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ມ ຄວາມຖ ກຕອງເໝາະສມຫາຍກວ າຄາວ າພາວະໂລກຮອນ.

ພາວະໂລກຮອນ ແມ ນ ໄດເກ ດຂ ນໃນທ ວໂລກ ແລະ ເຊ ງກ ໃຫເກ ດໄພພບດທາງທາມະຊາດຫາຍຂ ນເລ ອຍໆ ແລະ ບນຫາຕ າງໆທ ຮາຍແຮງສາລບສຂະພາບຂອງຄນເຮາ. ໃນບາງພ ນທ ກ ມ ນາຖວມ ແລະ ພາຍທ ຮນແຮງ ແລະ ໃນບາງພ ນທ ກ ມ ຝນໜອຍ ແລະໄພແຫງແລງຫາຍຂ ນ. ສະຖານະການດ ງກ າວນ ເອ ນວ າ ພາວະໂລກຮອນ ເຊ ງຈະເຮດໃຫມ ບນຫາສະພາບແວດລອມຕ າງໆເຊ ງລວມທງການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການເພ ມຂ ນຂອງມນລະພດໃນນາ, ອາກາດ ແລະ ການສ ນເສຍສດປ າຕ າງໆ. ບນຫາເຫ ານ ເປນສາເຫດເຮດໃຫເກ ດການເພ ມຂ ນຂອງໃນອນຫະພ ມຂອງໜ ວຍໂລກທ ຄ ອຍເພ ມຂ ນເທ ອລະໜອຍເຊ ງເຮດໃຫກາຍເປນຫາຍໄດ.

50

2. ສາເຫດການປຽນແປງສະພາບອາກາດ ສາເຫດທ ພາໃຫມ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດປະກອບມ ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດທ ເກ ດຂ ນເອງ

ຕາມທາມະຊາດ, ມກເປນເຫດການທ ຮນແຮງຫາຍ ແລະ ບ ໄດເກ ດຕ ເນ ອງກນຕະຫອດເວລາ. ຕວຢ າງ: − ການຍ ອຍສະຫາຍຕວຂອງຊາກພ ດຊາກສດ ໂດຍການຍ ອຍສະຫາຍຂອງຈລນຊ ເຮດໃຫເກ ດກາສໄຮ

ໂດຣເຈນຊນໄຟດ (H2S) ເຊ ງກ ໃຫເກ ດກ ນເໜ າເໝນ − ການທ ນາຖວມຂງໄຮ ນາເປນເວລາດນນານ ເຮດໃຫເກ ດກາສມ ເທນ (CH4) ເຊ ງເປນກາສທ ສາຄນໃນ

ພາວະເຮ ອນແກວ − ການເກ ດພ ເຂາໄຟລະເບ ດເຮດໃຫມ ການກະຈາຍຂອງກາສ ແລະ ຝ ນ − ການເກ ດໄຟໄໝປ າເຮດໃຫເກ ດກ ມຄວນ ແລະ ກາສຄາຣບອນໄດອອກໄຊດ (CO2)

− ການເກ ດພາຍເຮດໃຫມ ຝ ນລະອອງກະຈາຍໃນບນຍາກາດ ອ ກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດແມ ນເກ ດຈາກການກະທາຂອງມະນດ, ເປນກດຈະກາໃນການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ. ຕວຢ າງ:

− ການຄມມະນາຄມຕ າງໆ ທ ມ ການໃຊນາມນເຊ ອໄຟແລວປ ອຍກາສພດອອກມາເຊ ນ: ຄາຣບອນໄດອອກໄຊດ (CO2), ຄາຣບອນໂມອອກໄຊດ (CO), ອອກໄຊດຂອງໄນໂຕຣເຈນ (NOx) ແລະ ອອກໄຊດຂອງຊນເຟ (SOx)

− ການເຜາ ແລະ ການຖມຂ ເຫຍ ອ ເປນແຫ ງທ ກ ໃຫເກ ດການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ − ການກ ສາງເຮດໃຫເກ ດການກະຈາຍຂອງຝ ນລະອອງ − ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການຈ ດປ າຖາງໄຮ − ການໃຊທາດເຄມ ທາງການກະເສດສ ດພ ນເຮດໃຫເກ ດການກະຈາຍຂອງລະອອງທາດເຄມ ໃນອາກາດ − ການປ ອຍທາດພດຈາກໂຮງງານອດສາຫະກາຕ າງໆອອກມາເຈ ອປນໃນອາກາດ

3. ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງສະພາບອາກາດ 3.1. ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງສະພາບອາກາດທາງດານເສດຖະກດ

− ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດຈະເຮດໃຫຜນຜະລດທາງການກະເສດຫດຕ າລງ − ນາຝນມ ສະພາບເປນກດຈາກການລວມຕວຂອງນາກບອອກໄຊດຂອງມາດ (S) ເຮດໃຫພ ດຕາຍ ຫ

ຈະເລ ນເຕ ບໂຕບ ໄດດ ສ ງຜນກະທບເຮດໃຫຜນຜະລດທາງການກະເສດຫດລງ ທາລາຍສ ງກ ສາງຈາພວກເຫກ, ຄອນກຣ ດ ແລະ ຫ ນອ ອນໃຫເສ ອມສະພາບໄວກວ າປກກະຕ

− ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດເປນອປະສກຂດຂວາງດານການຄມມະນາຄມຂນສ ງເຊ ນ: ໝອກຄວນ ເຮດໃຫການເບ ງເຫນບ ໄດດ ກ ໃຫເກ ດອບດຕເຫດ, ເຮດໃຫເກ ດຄວາມເສຍຫາຍແກ ຊ ວດ ແລະ ຊບສນຈານວນມະຫາສານ

3.2 ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງສະພາບອາກາດຕສງແວດລອມ ຜນກະທບຫກໆທ ເກ ດຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ໃນຂງເຂດຕ າງໆທ ສະແດງອອກໃນຮ ບທ 1

ໄດແກ ສຂະພາບມະນດ, ສະພາບແວດລອມທາງທາມະຊາດ ແລະ ລະບບນເວດ, ອດສາຫະກາການກະເສດ, ການປະມງ ແລະ ແຫ ງນາເປນຕນ. ຖາຫາກວ າອນຫະພ ມຫາກເພ ມຂ ນ ກ ຈະເຮດໃຫ ເກ ດອທກກະໄພທາງທາມະຊາດເຊ ນ: ຝນຕກໜກ, ນາຖວມ, ໄພແຫງແລງ. ນອກຈາກນ , ຍງສ ງຜນໃຫຖານນາກອນເຂດຂວໂລກລະລາຍ ແລະ ເຮດໃຫລະດບນາທະເລເພ ມສ ງຂ ນ ສ ງຜນໃຫເກ ດການປ ຽນແປງຂອງກະແສນາໃນມະຫາສະໝດ ເນ ອງຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດດ ງກ າວ ເມ ອນາທະເລເພ ມຂ ນ ເຮດໃຫບາງປະເທດໃນໝ ເກາະຂະໜາດນອຍ ແລະ ພ ນທ ທ ຢ ໃນລະດບຕ າຈມລງໄປໃນນາທະເລ. ການປ ຽນແປງຂອງກະແສນາໃນມະຫາສະໝດ ມ ຜນຕ ອດສາຫະກາປະມງ, ຝນຕກໜກ ຫ ໄພແຫງແລງອາດຈະເຮດໃຫເກ ດຄວາມເສຍຫາຍຮາຍແຮງຕ ການຜະລດທາງການກະເສດ

51

(ຜນລະປ ກເສຍຫາຍ) ຄນະພາບ ແລະ ປະລມານຂອງແຫ ງນາ, ໂດຍສະເພາະຍ ງຄວາມຮອນ ແລະ ຄວາມແຫງແລງທ ເກ ດຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດອາດເຮດໃຫເກ ດໄຟໄໝປ າ ສ ງຜນໃຫປ າໄມ, ສ ງທ ມ ຊ ວດທ ອາໄສຢ ໃນປ າ ແລະ ລະບບນເວດ ຖ ກທາລາຍ. ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດຈະເຮດໃຫການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງພ ດຊາລງ ເພາະເສດຄາບຄວນຈະໄປເກາະທ ຜວໃບ ແລະ ເຮດໃຫຈລງປ ອງອາກາດພ ດອດຕນ ດ ດກາສຄາຣບອນໄດອອກໄຊດໄດໜອຍລງ ເຮດໃຫ ປະສດທພາບໃນການສງເຄາະແສງຂອງພ ດຫດລງ

ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດຈາກໝອກຄວນຍງມ ຜນກະທບຕ ສະພາບອາກາດ ໂດຍເຮດໃຫທອງຟາມ ດຄ ມ ແສງສ ອງລງມານອຍກວ າປກກະຕ

ການຕາຍຈາກສະພາບອາກາດ

ພະຍາດຕດຕ ຄນນະພາບອາກາດ ໂຣກໄພໄຂເຈບ

ການສ ນເສຍທາມະຊາດ ແລະ ສາຍພນ

ນາແຂງຂວໂລກ ລະລາຍ

ການສະໜອງນາ

ຄນນະພາບນາ, ການຍາດແຍ ງນາ

ຜນຕອບແທນ

ຄວາມຕອງການດານຊນລະປະທານ

ຈານວນປ າໄມຫດລງ

ສະພາບພ ມສາດປ ຽນໄປ ຜນຜະລດທາງປ າໄມຫດລງ

ໄຟໄຫມປ າ

ຫາດຊາຍຖ ກກດເສາະ

ນາລນຝ ງ ເສຍງບໃນການປກປອງ ສ ຽງຕ ຊມຊນແຄມທະເລ

ຮ ບທ 2: ຜນກະທບທອາດຈະເກດຂນຈາກການປຽນແປງທາງດານສະພາບອາກາດ

ຂມ ນຈາກ U.S. global change https://www.globalchange.gov/browse/multimedia/potential-effects-climate-

changeprogram

3.3 ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງສະພາບອາກາດຕສຂະພາບຂອງມະນດ ຕາມການລາຍງານຂອງ CDC (ສ ນປອງກນ ແລະ ຄວບຄມເຊ ອພະຍາດ) ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງມະນດເຮາໃນຫາກຫາຍລະດບ (ຮ ບທ 3 ສະແດງໃຫເຫນເຖງຜນກະທບທ ສາຄນຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ (ອນຫະພ ມທ ເພ ມຂ ນ, ສະພາບອາກາດທ ຮນແຮງຂ ນ, ການເພ ມຂ ນຂອງລະດບນາທະເລ ແລະ ການເພ ມຂ ນຂອງກາສຄາຣບອນໄດອອກໄຊດ)), ຜນກະທບ (ເບ ງຮ ບທ 2) ຜນລບທາງສຂະພາບທ ຕາມມາ ເຊ ງອາດເປນຜນມາຈາກການປ ຽນແປງເຫ ານ ຂມ ນເພ ມເຕ ມຂອງອງການອະນາໄມໂລກ (WHO) ແລະ CDC ຮ ບທ 2 ສະແດງໃຫເຫນວ າ “ສະພາບອາກາດທ ຮນແຮງຂ ນ” ນາໄປສ ພາວະທາງອາກາດເປນພດ ແລະ ການເພ ມຂ ນຂອງອາກາດສະສມເຊ ງອາດກ ໃຫເກ ດພະຍາດຫອບຫ ດ ຫ ລະບບທາງເດ ນຫາຍໃຈຕດຂດ; ອາກາດທ ຮອນສ ງຂ ນ ອາດເປນສາເຫດຂອງພະຍາດຫວໃຈ ແລະ ຫອດເລ ອດ ໂດຍສະເພາະຢ າງຍ ງໃນກ ມຜ ສ ງອາຍ, ສະພາບອາກາດທ ຮນແຮງຍງນາໄປສ ການປ ຽນແປງຄວາມສມດນໃນລະບບນເວດ ເຊ ງມ ແນວໂນມວ າສດເປນພາຫະນາເຊ ອພະຍາດຈະມ ອາຍຍ ນຍາວຂ ນ ແລະ ທ ສາຄນເຮດໃຫເກ ດການປ ຽນແປງທາງພ ມຕານທານ

52

ຂອງພວກມນເຊ ນ: ແມງໄມ, ຫອຍທາກ ແລະ ສດເລ ອດເຢນອ ນໆ, ຕວຢ າງ: ເຊ ອພະຍາດໄຂມາລາເຣຍ, ໄຂເລ ອດອອກ, ພະຍາດໄຂສນຫງອກເສບ ແລະ ເປນພະຍາດແມ ທອງແປ ເຊ ງເປນຜນມາຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ.

ປະລມານ ແລະ ຄນະພາບນາ ແມ ນໄດຮບຜນກະທບຈາກການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ໄພພບດທາງທາມະຊາດເຊ ນ: ຝນຕກໜກ, ນາຖວມ ແລະ ໄພແຫງແລງ ລວນແຕ ເຮດໃຫຊບພະຍາກອນນາຂອງຊມຊນ ແລະ ລະບບນາຖ ກທາລາຍ ສ ງຜນໃຫລະບບນເວດນາຈ ດ ມ ສ ງປນເປ ອນ ແລະ ເຮດໃຫເກ ດເຊ ອພະຍາດລະບາດເຊ ນ (ພະຍາດອະຫວາ, ລາໄສເປນຕ ມ, ເຊ ອແບກທ ເຣຍໃນລາໄສ ເປນຕນ) ອ ກຢ າງໜ ງ ໄພພບດທາງທາມະຊາດຍງສ ງຜນກະທບຢ າງຫວງຫາຍຕ ກບສະບຽງອາຫານ ຫ ພາວະການຂາດໂພຊະນາການອາຫານ ເນ ອງຈາກນາຖວມໜກ ແລະ ໄພແຫງແລງທ ຮນແຮງ ສ ງຜນຕ ການຜະລດການກະເສດ.

ແຫ ງຊບພະຍາກອນທ ເປນມດຕ ກບທາມະຊາດ ແມ ນມ ແນວໂນມຫດລງ ເຊ ງລວມມ ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການຈ ດປ າ ເພ ອປ ກພ ດ, ແມ ນາແຫງ, ເຊ ງສ ງຜນກະທບຢ າງໜກໜ ວງຕ ກບສຂະພາບ ແລະ ການດາລງຊ ວດ ເພາະວ າຊບພະຍາກອນເຫ ານ ແມ ນປດໄຈຈາເປນພ ນຖານຕ ກບການດາລງຊ ບຂອງມະນດ ແລະ ສ ງມ ຊ ວດອ ນໆ ເຊ ນວ າ ປ າໄມ, ສດປ າ, ສດນາ. ສະພາບແວດລອມທ ຂາດແຄນດານແຫ ງຊບພະຍາກອນທາມະຊາດ ອາດເຮດໃຫ ເກ ດການຍກຍາຍຖ ນຖານໄປຍງສະຖານອ ນ, ການຕງຖ ນຖານໃໝ ຫ ການຍກຍາຍຖ ນຖານ ອາດກ ໃຫເກ ດບນຫາດານສຂະພາບຈດໃຈ ເຊ ນມ ຄວາມວຕກກງກນ, ຄວາມຮ ສ ກສນຫວງ ແລະ ຫດຫ .

ຄວາມຮອນທ ຮນແຮງອາດກ ໃຫເກ ດຄວາມຫາກຫາຍຂອງຜນຮາຍທ ຕາມມາຂອງພາວະຄວາມຄຽດເຊ ນພະຍາດຫວໃຈຫມເຫວ. ໃນສະພາວະປກກະຕຮ າງກາຍມະນດ ຄວບຄມອນຫະພ ມໂດຍການຂບນາເຫ ອອອກ ແຕ ໃນອນຫະພ ມທ ສ ງຂ ນ ຮ າງກາຍມະນດບ ສາມາດປບອນຫະພ ມໄດ , ເຊ ງເປນສາເຫດເຮດໃຫ ເກ ດພະຍາດຫວໃຈຫມເຫວ ແລະ ພາວະຄວາມຮອນຜດປກກະຕຂອງຮ າງກາຍ. ນອກຈາກນ ອນຫະພ ມທ ສ ງຂ ນຍງ

ຮ ບທ 3: ຜນກະທບຈາກການປຽນແປງທາງດານສະພາບພ ມອາກາດຕກບສຂະພາບຂອງມະນດ ຂມ ນຈາກ U.S. global change https://www.globalchange.gov/browse/multimedia/potential-effects-climate-

changeprogram

53

ກ ໃຫເກ ດບນຫາທາງດານການຫາຍໃຈ ອນຫະພ ມທ ຮອນຂ ນຍງເປນສ ວນໜ ງ ທ ກ ໃຫເກ ດມນລະພດທາງອາກາດທ ເປນອນຕະລາຍ ໂດຍສະເພາະຢ າງຍ ງສາລບເດກ, ຜ ສ ງອາຍ ແລະ ຜ ທ ມ ພາວະສຂະພາບເປນພະຍາດຊາເຮ ອ ເຊ ງເຫນວ າປະຊາຊນທ ອາໄສຢ ໃນເຂດສະພາບອາກາດຮອນຈດແມ ນມ ຄວາມສ ຽງສ ງຫາຍ. 4. ວທການປອງກນ ແລະ ແກໄຂການປຽນແປງສະພາບອາກາດ

1) ລະດບບກຄນ − ການຕດໄມ: ທກຄນຄວນເປນເຈາການໃນການໃນການປກປກຮກສາປ າໄມໂດຍການຫດຜ ອນການຖາງ

ປ າເຮດໄຮ ແບບເລ ອນລອຍ, ປອງກນການລກລອບຕດຕດໄມ ແລະ ຊ ວຍປ ກໄມທດແທນທກໆປ − ລດ: ຂ ລດຖ ບ, ນ ງລດເມໄປໂຮງຮຽນ − ກະສກາ ແລະ ອດສາຫະກາ: ການຫດຜ ອນໃນການໃຊນາ, ການຫດປະລມານຂ ເຫຍ ອ ແລະ ວທ ອ ນໆ

ເພ ອສາງຄວາມແຕກຕ າງ ເຮດໃຫສະພາບອາກາດດ ຂ ນ (ເຊ ນ ໂຄສະນາແນະນາຄອບຄວ ແລະ ເພ ອນຝ ງ ກ ຽວກບການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ)

2) ລະດບຊມຊນ, ໂຮງຮຽນ − ການຕດໄມ: ໃຫພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງສະໜອງຂມ ນກ ຽວກບຄວາມສາຄນຂອງປ າ ແລະ ຜນກະທບຂອງ

ການຕດໄມທາລາຍປ າ ເພ ອເປນການປ ກຈດສານ ກໃຫຄນຮ ນໃໝ ໃນການອະນລກປ າໄມ − ລດ: ການພດທະນາແຫ ງພະລງງານໝ ນວຽນຢ າງຍ ນຍງ ແລະ ນະໂຍບາຍການຂນສ ງໂດຍການປກລະດມ

ຊກຍ ໃຫຍ າງ, ຂ ລດຖ ບ, ການໃຊລດຂນສ ງສາທາລະນະ (ລດເມ) ແລະ ນາໃຊລດຍນ ທ ມ ປະສດທພາບໄດມາດຕະຖານ ເພ ອຫດຜ ອນຄວນ

− ກະສກາ ແລະ ອດສາຫະກາ: ໃຫການສ ກສາ ແລະ ເຜ ຍແຜ ປະຊາສາພນ ໂດຍໃຫຄວາມຮ ແລະ ກະຕນໃຫປະຊາຊນ, ນກຮຽນ, ນກສ ກສາ, ເຈາຂອງກດຈະກາຕ າງໆ ໄດຄານ ງເຖງການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ ແລະ ໃຫຄວາມຮ ວມມ ປອງກນ ແກໄຂ ຫ ຫດປະລມານມນລະພດທາງນາ. ການຫດຜ ອນນາໃຊສານເຄມ ທ ເປນພດທ ໃຊປອງກນ ແລະ ກາຈດສດຕ ພ ດ. ການຈດຕງສ ນກວດສອບ ແລະ ບາລງຮກສາຍານພາຫະນະ ເພ ອອານວຍຄວາມສະດວກໃຫແກ ປະຊາຊນໃນການນາຍານພາຫະນະມາກວດສອບ ແລະ ແກໄຂບາລງຮກສາໃຫຢ ໃນສະພາບດ ຈະສາມາດຫດຜ ອນສານກ ມວນສານຈາກຍານພາຫະນະໄດບາງສ ວນ.

3) ລະດບຊາດ − ການຕດໄມ: ອອກກດໝາຍທ ຮດກມ ແລະ ບງຄບໃຊກດໝາຍໃຫໄດຕາມເປາໝາຍເຊ ນ: ການລກລອບ

ຕດໄມ, ການຂະຫຍາຍຕວເມ ອງຊະຊາຍ, ການຜະລດກະສກາ ແລະ ອດສາຫະກາອ ນໆ − ລດ: ປບປງສະພາບການຈາລະຈອນ ໂດຍສະເພາະເລ ງລດພດທະນາລະບບຂນສ ງມວນຊນ ເພ ອແກໄຂ

ບນຫາຈາລະຈອນ ແລະ ຫດບນຫາການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດອາດປ ຽນໄປໃຊພະລງງານສະອາດ (ແຫ ງພະລງານໝ ນວຽນເຊ ນ: ລມ, ແສງອາທດ) ໃຊພະລງງານໜອຍລງເພ ອຮກສາສະພາບແວດລອມ (ຂ ລດຖ ບ, ນ ງລດເມໄປໂຮງຮຽນ)

− ກະສກາ ແລະ ອດສາຫະກາ: ການການດນະໂຍບາຍ ແລະ ວາງແຜນ ຫ ຄວບຄມການປ ຽນແປງທາງອາກາດ ຄ ການວາງຜງເມ ອງໃຫ ເໝາະສມຕາມສະພາບທອງຖ ນ ແລະ ກດຈະກາຂອງຊມຊນ ໂດຍແບ ງອອກເປນເຂດຕ າງໆ ບ ປະປນກນ ເຊ ນ ເຂດການຄາ, ເຂດອດສາຫະກາ ແລະ ເຂດທ ຢ ອາໄສ ການດາເນ ນກດຈະກາຕ າງໆ ຕອງຢ ໃນມາດຕະຖານ ແລະ ຖ ກຕອງຕາມຫກວຊາການ. ປບປງຄນະພາບນາມນເຊ ອໄຟ ແລະ ກດບງຄບໃຫໃຊສະເພາະນາມນທ ຊ ວຍຫດມນລະພດທາງອາກາດເຊ ນການປບປງຄນະພາບນາມນເບນຊນ ເພ ອຫດຜ ອນການປ ອຍສານພດ ແລະ ສານປະກອບໄຮໂດຣຄາຣບອນ, ໃຊນາມນເບນຊນທ ບ ມ ສານຕະກ ວ, ປບປງຄນະພາບນາມນດ ເຊວເພ ອຫດຜ ອນຄວນດາ, ຫດຜ ອນປະລມານກາມະຖນໃນນາມນເຕາ.

54

ກດຈະກາ 1) ສນທະນາກ ຽວກບການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ 2) ເຮດວຽກເປນກ ມກ ຽວກບສາເຫດ, ວທ ການປອງກນ ແລະ ແກໄຂການປ ຽນແປງຂອງສະພາບອາກາດ 3) ສງເກດເບ ງວດ ໂອ, ຮ ບພາບ ແລະ ຕດຕາມເອກະສານກ ຽວກບຜນກະທບຂອງການປ ຽນແປງສະພາບ

ອາກາດ ຄາຖາມ

1) ສະພາບອາກາດ ແລະ ການປ ຽນແປງຂອງສະພາບອາກາດໝາຍເຖງຫຍງ? 2) ສາເຫດທ ພາໃຫສະພາບອາກາດມ ການປ ຽນແປງເກ ດມາຈາກໃສ? 3) ການພວພນລະຫວ າງການພດທະນາເສດຖະກດ ແລະ ສງຄມ, ການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດ, ການດາລງ

ຊ ວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດແມ ນມ ຄ ແນວໃດ? 4) ເຮາມ ວທ ຊ ວຍຫດຜ ອນການປ ຽນແປງສະພາບອາກາດແນວໃດ?

55

ເອກະສານອາງອງ 1) Moor, GS. Living with the earth 3rd Eds. Concepts in environmental health science,

pp.2-7, CRC Press, 2007.

2) Patz JA, and Frumkin H. Chapter 12 Climate change and human health. In Howard

Frumkin Ed. Environmental health -From global to local- 3rd ed. Pp.275-316, Jossey-

Bass, 2016.

3) National Climate Assessment.

https://nca2014.globalchange.gov/report/appendices/faqs/graphics/potential-effects-

climate-change

4) CDC. Climate Effects on Health.

https://www.cdc.gov/climateandhealth/effects/default.htm

5) WHO. Climate change and health.

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs266/en/

6) Japan Meteorological Agency, Extreme weather in the world.

http://www.data.jma.go.jp/gmd/cpd/monitor/extreme_world/world.html

7) NOAA Climate.gov. Climate Change: Global Sea Level.

https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-global-

sea-level

8) A students’ guide to Global Climate Change, Rising Sea Level.

https://www3.epa.gov/climatechange//kids/impacts/signs/sea-level.html

9) EPA, Greenhouse Gas Emissions. https://www.epa.gov/ghgemissions/global-

greenhouse-gas-emissions-data#Trends

10) NASA, NOAA Data Show 2016 Warmest Year on Record Globally.

https://www.nasa.gov/press-release/nasa-noaa-data-show-2016-warmest-year-on-

record-globally

11) United Nations Climate Change, The Paris Agreement. https://unfccc.int/process/the-

paris-agreement/what-is-the-paris-agreement

12) Food and Agriculture Organization of the United Nations, Building resilience to

climate change in Laos. http://www.fao.org/in-action/building-resilience-to-climate-

change-in-laos/en/

13) The Guardian, Laos counts the cost of climate change: record floods, drought and

landslides. https://www.theguardian.com/global-development/2015/nov/25/laos-

counts-cost-climate-change-record-floods-drought-landslides-cop-21-paris-pledge

14) Annual CO2 emissions per country, 2016. https://ourworldindata.org/grapher/annual-

co-emissions-per-country

15) Lao PDR, Plan of Action for Disaster Risk Reduction and Management in Agriculture

(2014―2016). 2014 http://www.fao.org/3/a-at540e.pdf

16) EPA, United States Environmental Protection.

Agencyhttps://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-

ecosystems.html

56

ພາກທ III: ສຂະພາບຂອງເດກ ແລະ ໄວໜມ

ບດທ 8 ບດບາດຍງ-ຊາຍ

1. ຄວາມເປນມາຂອງບດບາດຍງ-ຊາຍ

ໃນຫາຍພ ນທ ຢ ໃນໂລກ ຍງມ ການປະຕບດທາງດານມະນດສະທາທ ບ ເທ າທຽມກນ ໂດຍມ ການເລ ອກປະຕບດ ເຊ ງວ າບາງຄນ, ບາງເພດ ແມ ນບ ໄດຮບການປະຕບດຢ າງເທ າທຽມກນ ເຊ ງເອ ນວ າ ຄວາມບ ສະເໝ ພາບທາງບດບ າດຍງ-ຊາຍ (Gender Inequality) ຫ ຄວາມແຕກຕ າງກນທ າງບດບາດຍງ-ຊາຍ (Gender

Disparity). ຄວາມແຕກຕ າງລະຫວ າງຍງ ແລະ ຊາຍ ໂດຍອງການອະນາໄມໂລກໃຫຄວາມໝາຍວ າ: ແມ ນຄນລກສະນະບດບາດການປະກອບສ ວນໃນກດຈະກາຕ າງໆຂອງສງຄມ. ແມ ຍງຊນນະບດສ ວນຫາຍບ ມ ໂອກາດໄດ ຮບການສ ກສາ ເນ ອງຈາກວ າຄວາມເຊ ອຂອງພ ແມ ແລະ ຊມຊນວ າ ເພດຍງໄປສ ກສາຢ ໄກພບຄວາມຫຍງຍາກຫາຍຢ າງ ເພາະສະນນຕອງຢ ບານເຮດວຽກຊ ວຍຄອບຄວ, ຍອນວ າ ເສນທາງໄກ ແລະ ບ ມ ບ ອນພກທ ປອດໄພ. 1.1. ຄວາມໝາຍເພດ ແລະ ບດບາດຍງ-ຊາຍ

− ເພດ (Sex): ໝາຍເຖງເພດຊາຍ ແລະ ເພດຍງ ທາງດານຊ ວະສາດ, ແມ ນຄວາມແຕກຕ າງກນທາງດານລກສະນະທາງຮ າງກາຍລະຫວ າງອະໄວຍະວະເພດຍງ ແລະ ເພດຊາຍ, ຮໂມນ, ແມ ນທາມະຊາດເປນຜ ສາງຂ ນມາ, ເພດຍງຈະຕອງໄດຖ ພາ ແລະ ຮບຜດຊອບໃນການໃຫນມລ ກ. ເຊ ງບ ສາມາດປ ຽນແປງໄດ.

− ບດບາດຍງ-ຊາຍ (Gender): ແມ ນການພວພນລະຫວ າງເພດຍງ ແລະ ເພດຊາຍ ເຊ ງສງຄມເປນຜ ສາງຂ ນ ເປນເອກະລກໃນຕວ. ບດບາດຍງ-ຊາຍ ໝາຍເຖງ ພາລະບດບາດ, ສດທ, ສາຍພວພນ ແລະ ຄວາມຮບຜດຊອບທ ແມ ຍງ ແລະ ຜ ຊາຍ ຖ ກມອບໝາຍໃຫຢ ໃນສງຄມ ແລະ ວດທະນາທາໃດຫໜ ງ. ຄວາມໝາຍລະຫວ າງແມ ຍງ ແລະ ຜ ຊາຍ ໄດຖ ກສາງຂ ນ ແລະ ຮຽນຮ ຜ ານການດາລງຊ ວດປະຈາວນ ຢ ໃນຄອບຄວ ແລະ ສງຄມ. ພາລະບດບາດ ແລະ ຄວາມຮບຜດຊອບຂອງແມ ຍງ ແລະ ຜ ຊາຍ ບ ແນ ນອນສະເໝ ໄປ ແຕ ມນຈະປ ຽນໄປຕາມການເວລາ.

ຕາຕະລາງ 1: ຄວາມແຕກຕ າງລະຫວ າງເພດ ແລະ ບດບາດຍງ-ຊາຍ ການຈາແນກ ເພດ ແລະ ບດບາດຍງ-ຊາຍ

ເພດ (Sex) − ແມ ນທາມະຊາດເປນຜ ສາງຂ ນມາ − ແມ ນເປນມາແຕ ເກ ດ/ແຕ ກາເນ ດ − ແມ ນເປນມາແຕ ເກ ດຄ ກນໝດໃນທ ວໂລກ

− ບ ສາມາດປຽນແປງໄດ

ບດບາດຍງ-ຊາຍ (Gender) − ແມ ນສງຄມ, ວດທະນະທາເປນຜ ສາງຂ ນ − ຖ ກສາງໃຫເປນແບບນ ໂດຍການອບຮມສ ງສອນໂດຍກງ

ແລະ ຈາກສະພາບແວດລອມ − ຄວາມແຕກຕ າງກນຕາມແຕ ລະບ ອນ, ແຕ ລະສງຄມ, ແຕ

ລະຊນເຜ າ. − ສາມາດປຽນແປງໄດໄປຕາມການເວລາ

57

1.2. ສດສະເໝພາບຍງ-ຊາຍ ສດສະເໝ ພາຍຍງ-ຊາຍໝາຍເຖງ ການທ ເພດຍງ ແລະ ເພດຊາຍມ ສດທ, ເສລ ພາບໃນການສະແດງບດບາດຂອງຕນເອງຕ ສງຄມໄດຢ າງເທ າທຽມກນ, ບດບາດຂອງຍງ-ຊາຍໃນສງຄມເທ າທຽມກນຍງ ແລະ ຊາຍຖ ກຮບຮ ກນວ າມ ສະຖະນະພາບຄ ກນໄດຮບເງ ອນໄຂຄ ກນ ເພ ອຊມໃຊສດທມະນດຂອງເຂາເຈາ ແລະ ສະແດງສກກະຍະພາບຂອງເຂາເຈາໃນທກຂງເຂດການພດທະນາ, ໄດຮບຜນປະໂຫຍດດ ງດຽວກນຈາກການພດທະນາ. ສາຍພວພນທາງບດບາດທງສອງເພດ ເພ ອສະໜບສະໜ ນເຊ ງກນແລະກນຖາບ ມ ຍງ ແລະ ຊາຍກ ບ ມ ຄາວ າບດບາດຍງຊາຍ (Gender).

ຄວາມສະເໜ ພາບ ແລະ ການສາງຄວາມເຂມແຂງແມ ນໄປຄຽງຄ ກນ, ຖາແມ ຍງບ ມ ຄວາມເຂມແຂງ ຄວາມສາມາດກ ຈະບ ຖ ກປບປງ, ແມ ຍງຈະເຂມແຂງກ ຕ ເມ ອຜ ຊາຍພອມທ ຈະໃຫໂອກາດແກ ແມ ຍງ ແລະ ພອມທ ຈະປ ຽນແປງໃຫແມ ຍງມ ສດ, ມ ບດບາດ, ເຂາຮ ວມໃນທກຂນຕອນຂອງການພດທະນາ, ຈ ງເຮດໃຫແມ ຍງ ແລະ ຜ ຊາຍມ ສດສະເໝ ພາບກນ, ໄດຮບຜນປະໂຫຍດຈາກການພດທະນາເຊ ນດຽວກນ. 1.2.1. ຄວາມສະເໝພາບຍງ-ຊາຍດານຕາງໆ

− ດານການເມ ອງ − ດານການສ ກສາ − ດານເສດຖະກດ − ດານວດທະນາທາ-ສງຄມ − ດານຄອບຄວ − ດານສະເໜ ຄາເຫນ ແລະ ຮອງຮຽນ

ຄວາມເປນທາລະຫວ າງຍງ-ຊາຍ ແມ ນຂນຕອນ ແລະ ໝາກຜນການປະຕບດຢ າງເປນທາຕ ເພດຍງ-ເພດຊາຍ ເຊ ງລວມມ ການປະຕບດຍດທະສາດ ແລະ ມາດຕະການຕ າງໆ (ລວມທງມາດຕະການສະເພາະຊ ວຄາວ) ທ ລບລາງການເອາປຽບທາງສງຄມຕ ແມ ຍງ ແລະ ເຮດໃຫແມ ຍງຕກຢ ໃນສະພາບບ ສາມາດຊມໃຊສດທຂອງເຂາເຈາຢ າງເທ າກບຜ ຊາຍ 1.2.2. ການປກປອງຄວາມສະເໝພາບ

ຕາມສນທສນຍາ ຊ ດ ໄດອະທບາຍຫກການຄວາມສະເໝ ພາບລະຫ ວາງຍງ-ຊາຍໄວໃນ 3 ຫກການ ແລະ 3 ຮ ບແບບດ ງນ :

− ສາມຫກການຄ : ມ ໂອກາດຄ ກນ, ເຂາເຖງໄດຄ ກນ ແລະ ໄດຜນອອກ, ຜນຮບ ຫ ຜນປະໂຫຍດຄ ກນ − ສາມຮ ບແບບຄ : ແບບທາງການ, ແບບປກປອງ ແລະ ແບບດດສມ

1.2.3. ການປອງກນຄວາມສະເໝພາບ − ບ ຄວນພຈາລະນາແນວຄ ດແບບຕາມຕວຢ າງດຽວຕ ເພດຍງ ແລະ ເພດຊາຍ (Do notGender

Stereotype) ຕວຢ າງ: ແມ ຍງບ ກາຕດສນໃຈ, ມ ແຕ ຜ ຊາຍກາຕດສນໃຈ. − ບ ຄວນຈາແນກ ຕາມແນວຄດດ ງເດ ມທ ວ າ: ວຽກໜກແມ ນວຽກຂອງຜ ຊາຍ ວຽກເບາແມ ນວຽກຂອງ

ແມ ຍງ, (ວຽກເອກສານແມ ນວຽກຂອງແມ ຍງ, ສ ວນວຽກກ ສາງພາກສະໜາມແມ ນວຽກຂອງຜ ຊາຍ). − ການສ ງເສ ມສດສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍ ແມ ນຂະບວນການພດທະນາ ແລະ ຂະບວນການປ ຽນແປງແບບຕ

ເນ ອງຍາວນານ ແລະ ເປນກາວໆ ເພ ອບນລເປາໝາຍໃນການສາງຄວາມສະເໝ ພາບລະຫວ າງຍງ-ຊາຍເທ ອລະກາວ.

58

2. ສະພາບການໃນໂລກ ແລະ ການແກໄຂ

ອງການບດບາດຍງ-ຊາຍສາກນປ 2014 (The Global Gender Gap 2014) ຕາມການລາຍງານຂອງສະພາກອງປະຊມເສດຖະກດໂລກ (World Economic Forum (WEF) ໄດກ າວວ າ: ຄວາມສະເໝ ພາບບດບາດຍງ-ຊາຍແມ ນຢ ໃນທາງບວກນບຕງແຕ ບດລາຍງານຄງທາອດປ 2006, ບດລາຍງານແມ ນອ ງໃສ ການວເຄາະ 4 ດານຄ : ດານສຂະພາບ, ການສ ກສາ, ການເມ ອງ ແລະ ເສດຖະກດ.

ດານການເມ ອງ ມ ສະມາຊກສະພາ 26% ລດຖະມນຕ ທ ເປນເພດຍງເພ ມຂ ນ 50% ທຽບໃສ ປ 2006. ຖາປຽບທຽບດານການເມ ອງກບດານເສດຖະກດ, ດານສຂະພາບ ແລະ ການສ ກສາແມ ນຍງຕ າຢ . ຕາມບດລາຍງານຍງໄດເວາວ າຈະໃຊເວລາອ ກ 81 ປ (ແຕ ນ ຮອດປ 2095) ຄວາມສະເໝ ພາບບດບາດຍງ-ຊາຍຈ ງຈະສມບ ນຖາຫາກວ າປດຈບນຍງຈະສ ບຕ ໄປແບບນ . ປະເທດພາກເໜ ອ ເອ ຣບແມ ນອນດບສ ງສດໃນ 142 ປະເທດ. ໃນເອເຊຍແມ ນປະເທດຟລບປນອນດບທ 9 ແລະ ລາວແມ ນອນດບທ 60. UNICEF ໄດລາຍງານວ າ 1 ໃນ 4 ມ ແມ ຍງແຕ ງງານກ ອນອາຍ 18 ປ ແມ ນ 16% , ໃນນນປະເທດທ ພດທະນາແລວແມ ນ 1ໃນ 3 ທ ແມ ຍງແຕ ງງານກ ອນອາຍ 18 ປ ແມ ນ 30%. ຄວາມແຕກໂຕນກນນ ແມ ນປາກດຂ ນໃນຕາເວນອອກກາງ ແລະ ບນດາປະເທດໃນອາຟຣກາ.

• ບາງມາດຕະການຮບປະກນໃນການແກໄຂ ແຜນແກໄຂບດບາດຍ-ງຊາຍ 2014-2017 ໂດຍ UNICEF ຍກໃຫເຫນ 4 ຫວຂຕນຕທ ຈະແກໄຂຄ :

1) ການສ ງເສ ມຄວາມກາວໜາບດບາດຍງ-ຊາຍ ແລະ ການຕອບສະ ໜອງດານສຂະພາບຂອງໄວໜ ມ 2) ສ ງເສ ມຄວາມກາວໜາຂອງເດກຍງໃຫໄດຮບການສ ກສາໃນລະດບມດທະຍມຕອນປາຍ 3) ຢດຕການແຕ ງງານຂອງເດກນອຍ (ending child marriage) 4) ແກໄຂການໃຊຄວາມຮນແຮງທາງເພດທ ເກ ດຂ ນໃຫທນເວລາ

3. ສະພາບການຢ ໃນປະເທດລາວ ແລະ ການແກໄຂ 3.1. ຄວາມແຕກຕາງກນບດບາດຍງ-ຊາຍດານຕາງໆ

ຕາມການສາຫວດຂອງກະຊວງສາທາລະນະສກ ແລະ ອງການ UNICEF ສະແດງໃຫເຫນຄວາມແຕກຕ າງບດບາດຍງ-ຊາຍດ ງນ :

− ລະດບການຮ ໜງສ : ອາຍ 15-24 ປ ຜ ຊາຍ 77,4%, ແມ ຍງ 68,7%. ເຂດຕວເມ ອງຜ ຊາຍຮ ໜງສ ແມ ນ 92,0%%; ຜ ຍງແມ ນ 90,6%. ເຂດຊນນະບດຜ ຊາຍແມ ນ 71,7%, ຜ ຍງແມ ນ 59,7%

− ການແຕ ງງານ: ຜ ຍງອາຍ 15-19 ປ ມ 22, 2%, ຜ ຊາຍ 71% ແມ ຍງທ ແຕ ງງານກ ອນອາຍ 18 ປ (ກດໝາຍ ການແຕ ງງານຂອງລາວ) ຫາຍກ ວາຜ ຊາຍ 15%. ອາຍການແຕ ງງານຄງທາອດແມ ຍງສະເລ ຍ 18,7 ປ ໃນເຂດຊນນະບດແມ ຍງຈະແຕ ງງານຕ າກວ າອາຍ 18 ປ .

− ດດຊະນ ບດບາດຍງ-ຊາຍ (SIGI) ຈດເປນ 5 ລະດບຄ : ສ ງທ ສດ, ສ ງ, ກາງ, ຕ າ ແລະ ຕ າຫາຍ. ລາວຢ ອນດບກາງ (ປ 2014) ເຊ ງຂອນຂາງດ ກ ວາຫາຍປະເທດ ແຕ ກ ຍງຢ ໄກເປາໝາຍ. 3.2. ການແກໄຂໃນລາວ

ນະໂຍບາຍຂອງລດຖະບານລາວແມ ນໄດສະໜບສະໜ ນສດສະເໝ ພາບລະຫວ າງຍງ-ຊາຍ (ສດສະເໝ ພາບລະຫວ າງເພດ) ແລະ ມ ສ ວນຮ ວມໃນສງຄມ. ລາວເປນພາຄ ສນທສນຍາສາກນວ າດວຍສດທມະນດ ແລະ ຖະແຫງການຕ າງໆ. ດ ງນນ, ລດຖະບານລາວຈ ງເອາໃຈໃສ ໃນການແກໄຂບນຫາກ ຽວກບຄວາມສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍໂດຍມ ລດຖະທາມະນ ນ, ອອກກດໝາຍ, ສາງຕງອງການຈດຕງ, ອອກນະໂຍບາຍຕ າງໆ. ລາວມ ຄວາມກາວໜາໃນການພດທະນາຢ າງວ ອງໄວໃນໄລຍະ 10 ກວ າປ ຜ ານມາຄວາມທກຍາກແຫ ງຊາດຫດລງຈາກ 46% ໃນປ 1993 ຍງ 25% ໃນປ 2012. ຊ ວດການເປນຢ ຂອງແມ ຍງໃນປະເທດໄດຮບການປບປງໃນທາງທ ດ ຂ ນ, ເນ ອງຈາກການຂະຫຍາຍຕວທາງດານເສດຖະກດ ແລະ ການພດທະນາ.

59

ການຈດຕງປະຕບດການສ ງເສ ມສດສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍໄດຮບການປບປງດ ຂ ນກວ າເກ າ. ຕາມການປະເມ ນຄວາມສະເໝ ພາບບດບາດຍງ-ຊາຍໃນລາວໂດຍທະນາຄານໂລກ, ທະນາຄານພດທະນາອາຊ ແລະ ລດຖະບານແຫ ງ ສປປ ລາວ ມ ການສ ກສາຮ ວມກນໄດສະເໜ 3 ປະເດນຫກກ ຽວກບຄວາມສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍຄ :

1) ບດບາດຍງ-ຊາຍໃນການເຂາເຖງການບລການພດທະນາຊບພະຍາກອນມະນດ ແລະ ໂອກາດທາງດານ ເສດຖະກດ

2) ການມ ສ ວນຮ ວມຂອງແມ ຍງໃນການປະກອບຄວາມຄດເຫນຢ ໃນຕາແໜ ງຕດສນບນຫາ 3) ວເຄາະປະເດນຄວາມສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍທ ຕດພນກບຂງເຂດຂອງການພດທະນາ ແລະ ຄວາມສ ຽງທ

ປະກດຂ ນ.

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ສນທະນາລວມ

ຄ ຕງຄາຖາມສນທະນາກບນກສ ກສາ 1) ໃນຕວຈງພວກນອງເປນຜ ນາ ຫ ຜ ຕາມໃນຄອບຄວ ຍອນຫຍງ? 2) ຖາພວກນອງຈະໄດລ ກພວກນອງປາດຖະໜາຢາກໃຫເປນເພດຍງ ຫ ເພດຊາຍ ຍອນຫຍງ? 3) ຖາເລ ອກເກ ດໄດພວກນອງຢາກເກ ດມາເປນເພດຍງ ຫ ເພດຊາຍ ຍອນຫຍງ? 4) ເພດມ ຄວາມໝາຍຄ ແນວໃດ? 5) ບດບາດຍງ-ຊາຍມ ຄວາມໝາຍຄ ແນວໃດ? 6) ເພດ ແລະ ບດບາດຍງ-ຊາຍແຕກຕ າງກນຄ ແນວໃດ?

ກດຈະກາ 2: ເຮດວຽກເປນກມ

ແບ ງກ ມນກຮຽນເຮດກດຈະກາໂດຍໃຫຫວຂຄນຄວາໃນແຕ ລະດານກ ຽວກບຄວາມສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍທ ເຫນຕວຈງໃນທອງຖ ນເຊ ນ: ດານການເມ ອງ, ດານການສ ກສາ, ດານເສດຖະກດ, ດານວດທະນາທາ-ສງຄມດານຄອບຄວ, ດານສະເໜ ຄາເຫນ ແລະ ດານການຮອງຟອງ, ຈາກນນໃຫແຕ ລະກ ມຄນຄວາ ແລວຂຽນໃສ ເຈຍແຜ ນໃຫ ຍ ແລະ ຂ ນລາຍງານ. ກດຈະກາ 3: ເບງວດໂອ ແລະ ຮ ບກຽວກບບດບາດຍງ-ຊາຍ

ໃຫນກສ ກສາແຕ ລະກ ມວເຄາະເນ ອໃນຂອງ ວ ດ ໂອ ແລວຂ ນລາຍງານ 1) ບນຫາຂອງວ ດ ໂອມ ອນໃດແດ , ຍອນຫຍງ ແລະ ມ ວທ ແກໄຂແນວໃດ? 2) ໃນວ ດ ໂອມ ສ ງໃດທ ສະແດງເຖງຄວາມບ ສະເໝ ພາບບດບາດຍງ-ຊາຍ? 3) ໃຫນກສ ກສາຊາຍ-ຍງສບປ ຽນໜາທ ກນ ແລວໃຫປະຕບດຕາມຮ ບທ ຄ ກຽມມາ ແລວຖາມວ າມ ຄວາມ

ຮ ສ ກແນວໃດ? 4) ອ ານເນ ອໃນຂທ 3 ກ ຽວກບ ລດຖະບານແຫ ງ ສປປ ລາວ, ທະນາຄານໂລກ ແລະ ທະນາຄານພດທະນາ

ອາຊ ມ ການສ ກສາຮ ວມກນໄດສະເໜ ຄວາມສະເໝ ພາບລະຫວ າງຍງ-ຊາຍຈກປະເດນສາຄນຄ ອນໃດແດ ?

60

ກດຈະກາ 4: ການອອກແບບກດຈະກາໃນຫອງຮຽນ ໃຫນກສ ກສາຄ ຄດອອກແບບກດຈະກາເພ ອຈະໄປສອນນກຮຽນຊນມດທະຍມຕ ກບບດບາດຍງ-ຊາຍ

ຄາຖາມ

1) ບດບາດຍງ-ຊາຍໝາຍເຖງຫຍງ? 2) ສດສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍແມ ນຫຍງ? 3) ວທ ການປກປອງຄວາມສະເໝ ພາບຍງ-ຊາຍຄ ແນວໃດ?

ເອກະສານອາງອງ

1) ບດບາດຍງຊາຍແລະການພດທະນາ www.prflaos.org

2) Country Genger A ssessment for the Lao People’s Democratic www.adb.org

3) ຄ ມ ການຝ ກອບຮມເພ ອການສະໜບສະໜ ນດານບດບາດຍງ-ຊາຍໃນສະພາບການປ ຽນແປງດນຟາອາກາດດວຍການລເລ ມຢ ພາຍໃນປະເທດ, ນະໂຍບາຍ, ຍດທະສາດ ແລະ ການພດທະນາການສາງແຜນ (NDF: NordicDevelopment Fund). WWW. Adb.org.

4) ນ ຫວງໂຄດ (2014) ຄ ມ ກ ຽວກບສດສະເໝ ພາບລະຫວ າງຍງ-ຊາຍ ແລະ ການມ ສ ວນຮ ວມຂອງກ ມຜ ດອຍໂອກາດ www.prflaos.org

61

ບດທ 9 ການວາງແຜນຄອບຄວ, ການລຽງດ ເດກນອຍ ແລະ ສດທເດກ

1. ການວາງແຜນຄອບຄວ ແລະ ວທການຄມກາເນດ

ການວາງແຜນຄອບຄວແມ ນຈະໄດຮບຜນດ ກ ຕ ເມ ອທງຊາຍ ແລະ ຍງມ ຄວາມຮບຜດຊອບຮ ວມກນໃນການປອງກນການຖ ພາ ແລະ ການປກປອງເຊ ງກນແລະກນຈາກພະຍາດທ ເກ ດຈາກການຮ ວມເພດ.

ປະເພດຂອງ

ການວາງແຜນຄອບຄວ

ການປອງກນ

ປອງກນພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ ແລະ ເຊ ອ HIV

ຄວາມຖ (ຂອງການ

ໃຊ)

ຂມ ນທສາຄນອ ນໆ

ຖງຢາງອະນາໄມ ດ ດ ທ ສດ ໃຊທກຄງ ມນໄດຜນດ ທ ສດເມ ອໃຊຮ ວມກບຢາຂາເຊ ອອະສຈ ແລະ ສານນາລ ລ ນ

ຢາຄມກາເນ ດ ຢາຄມກາເນ ດ ຊະນດຮໂມນລວມ

ດ ຫາຍ ບ ກນທກມ ມນໄດຜນດ ທ ສດຖາຫາກກນຢາຖ ກຕອງຕງຕາມເວລາເດ ມທກມ

ຢາຄມກາເນ ດຊະນດຝງເຂມ

ດ ທ ສດ ບ 3 ຫ 5 ປ ການຝງຢາຄມ ແລະ ເອາຢາຄມນ ອອກແມ ນຕອງໃຫພະນກງານສາທາລະນະສກຜ ທ ຜ ານການຝ ກຝນມາສະເພາະ ແລະຕອງໄດເອາຢາຄມກາເນ ດນ ມາປ ຽນແທນທກໆ3 ຫ 5ປ ແລວແຕ

ຊະນດຂອງຢາ ການສກຢາຄມກາ

ເນ ດ ດ ຫາຍ ບ 1, 2, ຫ 3

ເດ ອນ ຈາເປນຕອງໄດສກຢາທກໆ 1, 2 ຫ 3

ເດ ອນ ຂ ນກບປະເພດຂອງຢາທ ສກ ໃສ ຮ ວງອະນາໄມ ດ ຫາຍ ບ 5 ຫ 12 ປ ມ ປະສດທພາບໃຫຜນເປນເວລາ 5 ຫ

12 ປ (ຂ ນກບຊະນດຂອງຮ ວງອະນາໄມ)

ການປ ອຍນາເຊ ອ ອອກຂາງນອກຊ ອງຄອດ

ໝອຍທ ສດ

ບ ທກໆຄງ ຜ ຊາຍຕອງໄດຖອດອະໄວຍະວະເພດອອກຈາກຊ ອງຄອດຜ ຍງ, ເວລາ

ປ ອຍນາເຊ ອທກຄງເຖງແມ ນວ າລາວປ ອຍນາເຊ ອຢ ຂາງນອກກ ຕາມ,ບາງຄງນາເຊ ອຈາກອະໄວຍະວະເພດຊາຍອາດເຂາໄປໃນຊ ອງຄອດໃນຂະນະທ ກາລງມ ເພດສາພນນນ ເຊ ງມນສາມາດເຮດໃຫມ ລ ກໄດ ຫ ແຜ ພະຍາດຕດຕ

ທາງເພດສາພນໄດ

62

ການນບຮອບເດ ອນ ການຄມກາເນ ດຕາມວທ ທາ

ມະຊາດ

ດ ບ ທກໆຄງ ວທ ນ ບ ຄ ອຍໄດຜນດ ປານໃດ ສາລບແມ ຍງຜ ທ ມ ຮອບປະຈາເດ ອນບ ເປນ

ປກກະຕ

ການມ ເພດສາພນແບບບ ຮ ວມເພດ (ບ ສອດອະໄວຍະວະເພດຊາຍເຂາໃນຊອງຄອດ)

ດ ທ ສດ ຂ ນກບກລະນ ທກໆຄງ ຖາອະໄວຍະວະເພດຊາຍບ ໄດສາຜດ ຫ ສອດເຂາໄປໃນອະໄວຍະວະເພດຍງ, ແມ ຍງກ ບ ສາດມາດຖ ພາໄດ. ການມ ເພດສາພນທາງທະວານໝກແມ ນແຜພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນໄດງາຍ, ການມ ເພດສາພນທາງປາກແມ ນບ ຄ ອຍແຜ ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດປານໃດ ແລະ ການມ ເພດສາພນດວຍການສາຜດນນ ແມ ນມ ເປ ເຊນໝອຍທ ສດທ ຈະແຜ

ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດໄດ. ການເຮດໝນ ດທ ສດ ບ ຄງດຽວ ເມ ອຜ ຊາຍ ຫ ຜຍງເຮດໝນແລວ,

ພວກເຂາເຈາບ ສາມາດຖ ພາໄດ ຫ ບສາມາດເຮດໃຫໃຜຖ ພາໄດອ ກ

1.1. ຄນປະໂຫຍດຂອງການວາງແຜນລ ກຫາງ

ສຂະພາບ ເສດຖະກດ ສງຄມ − ການເວນໄລຍະຫ າງຂອງການຖ ພາຄງ

ຕ ໄປມນຊ ວຍຊ ວດເນ ອງຈາກ − ໄວໜ ມມ ຄວາມອ ອນແອຫາຍຕ ກບ

ອາການສນຈາກການຖ ພາ ແລະ ການຕາຍຂອງແມ .

− ການເກ ດລ ກເລ ອຍໆໃນຊ ວດເຮດໃຫຄວາມສ ຽງຂອງການຕາຍທ ຕດພນກບການຖ ພາຂອງແມ ຍງເພ ມຂ ນ

− ມນຫດຜ ອນການເຈບເປນ ຫ ຄວາມພການຈາກອາການສນທ ຕດພນກບການຖ ພາມນປບປງສຂະພາບ, ໂພຊະນາການ ແລະ ການພດທະນາຂອງເດກມນເຮດໃຫແມ ສາມາດຟ ນຟ ທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈກ ອນທ ລາວຈະຖ ພາອ ກຄງ ແລະ ປະເຊ ນກບຄວາມຕອງການຂອງການຖ ພາ, ເກ ດລ ກ, ລຽງລ ກດວຍນມແມ ແລະ ການດ ແລລ ກອ ກ.

− ມ ຄວາມໝນຄງດານການເງນຫາຍຂ ນສາລບລະດບຄອບຄວ

− ມນເຮດໃຫມ ການວາງແຜນກ ຽວກບຊບພະຍາກອນຂອງຄອບຄວສາລບລ ກແຕ ລະຄນໄດຢ າງເໝາະສມ

− ແມ ຍງໜ ມມ ໂອກາດສາເລດການສ ກສາຂນປະຖມ, ມດ ທະຍມ ຫ ມະຫາວທະຍາໄລ

− ມນປບປງສະຖານະພາບຂອງ

ແມ ຍງໃນການປະກອບສ ວນຕການພດທະນາປະເທດຊາດ.

− ມນຫດຜ ອນການແທງລ ກ ຫ

ການຖ ພາທ ບ ຕອງການ. − ມນເຮດໃຫມ ເວລາຫາຍຂ ນ

ສາລບພ ແມ ເພ ອອທດໃຫລ ກແຕ ລະຄນ

63

2. ການລຽງດ ເດກນອຍ ອາຫານຂອງມະນດເຮາແມ ນເລ ມຕນຈາກນມແມ ຫງຈາກເກ ດ, ນມແມ ເປນອາຫານທ ດ ທ ສດສາລບເດກ

ຕງ ແຕ ເກ ດຈນເຖງ 6 ເດ ອນ. ການລຽງລ ກດວຍນມແມ ມນຈະຊ ວຍປອງກນໃຫເດກຫາຍຈາກການເຈບປ ວຍທ ເປນອນຕະ ລາຍ ແລະ ສາງຄວາມຜ ກພນທາງອາລມພເສດລະຫວ າງແມ ແລະ ລ ກ. ນມແມ ເປນອາຫານທ ປະເສ ດສາລບເດກເກ ດໃໝ ເຊ ງປະກອບດວຍອາຫານທ ຄບຖວນເໝາະກບຄວາມຕອງການຂອງເດກທາງດານປະລມານ ແລະ ຄນນະພາບ.

− ເດກເກ ດໃໝ ຫາ 6 ເດ ອນ ນມແມ ເປນອາຫານຊະນດດຽວໃຫແກ ເດກໄດຢ າງພຽງພ, ອາຫານສາລບເດກນອຍແມ ນໃຫຄ ອຍໆປ ຽນຈາກນມແມ ກາວໄປເຖງເປນອາຫານປະເພດແຫວ, ອາຫານອ ອນ ແລະ ກາວໄປຫາອາຫານປະເພດແຂງ.

− ການສາງພ ມຕານທານເປນອ ກວທ ໜ ງທ ສາຄນຂອງການປອງກນເດກຈາກພະຍາດ, ເດກທ ບ ໄດຮບວກຊ ນມ ແນວໂນມທ ຈະກາຍເປນຄນພການ ແລະ ເສຍຊວດໄດ.

− ອບດຕເຫດກ ເປນເລ ອງໜ ງທ ສາຄນຄວນເອາໃຈໃສ ເພາະມນເປນອນຕະລາຍເຖງຊ ວດ ແລະ ມ ແນວໂນມອດຕາການເສຍຊ ວດສ ງໂດຍສະເພາະໃນກ ມເດກນອຍເຊ ນ: ໄຟຊອດ, ໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ, ປ ອນສ ງຕ າງໆໃສ ດງ ແລະ ໃສ ປາກ

2.1. ການດ ແລ ແລະ ການປກປອງເດກນອຍ ນມແມ ເປນອາຫານທ ດ ທ ສດສາລບເດກນອຍເກ ດໃໝ ເພາະນມແມ ມ ສານອາຫານທ ຄບຖວນເປນຕນແມ ນນານມຢອດທາອດຄ ນານມສ ເຫ ອງເອ ນວ າ: Colostrum ເປນຫວນານມອນມ ຄນຄ າທ ດ ທ ສດສາລບລ ກເຊ ງໃຫສານພະລງງານຈາພວກໂປຕ ນ, ໄຂມນ, ວຕາມນ ແລະ ແຮ ທາດຄບຖວນ. ນມແມ ມ ພ ມຕານທານຊ ວຍໃຫສຂະພາບຂອງລ ກແຂງແຮງບ ເຈບປ ວຍໄດງາຍ, ປະຫຍດຄ າໃຊຈ າຍບ ເສຍເວລາໃນການປງແຕ ງນມ, ຖາເປນໄປໄດ ຄວນໃຫເດກກນນມແມ ພຽງຢ າງດຽວຈນເດກເຖງອາຍ 6 ເດ ອນ. ອາຫານຂອງເດກຫງຈາກໄດ 6 ເດ ອນ ແລວຈ ງຄ ອຍໃຫກນອາຫານເສ ມປະສມກບນມແມ ເຊ ງອາຫານຈະເລ ມຈາກອາຫານແຫວ, ອ ອນໄປຫາອາຫານແຂງເທ ອລະກາວ ແລະ ຄ ອຍເພ ມປະລມານຂອງອາຫານຂ ນການໃຫລ ກກນນມຈະຫດລງເມ ອເດກນອຍອາຍໄດ 1 ປ 6 ເດ ອນ ຫາ 2 ປ . ຕາຕະລາງ 1: ການລຽງດ ເດກສາລບເດກອາຍ 6 ເດ ອນຂ ນໄປຕາມເອກະສານຕດຕາມສຂະພາບແມ ແລະ ເດກ ກະຊວງສາທາລະນະສກກມອະນາໄມ-ກນພະຍາດ

ອາຍ ກນນມແມ ອາຫານ ໝາກໄມສກ

6 ເດ ອນ ສ ບຕ ກນ ເຂາບດປະສມຊ ນ ປາ ຫ ໄຂ , ໃສ ຜກສກບດ, ນາແກງຈ ດ, ກນແທນນມແມ ໄດ 1 ຄາບ,

ກນ 1 ຄງຕ ມ

7 ເດ ອນ ສ ບຕ ກນ ເຂາບດປະສມຊ ນປາ ຫ ຕບບດ, ໃສ ຜກສກບດ ນາແກງຈ ດ ຫ ປຽນກບປາ ຫ ໄຂ ກນແທນນມແມ ໄດ 1 ຄາບ

ກນ 1 ຄງຕ ມ

8-10 ເດ ອນ ສ ບຕ ກນ ເຂາບດປະສມຊ ນປາ ຫ ຕບບດ, ໃສ ຜກສກບດ ນາແກງຈ ດ ຫ ປຽນກບປາ ຫ ໄຂ ກນແທນນມແມ ໄດ 1 ຄາບ,

ກນ 1 ຄງຕ ມ

10-12 ເດ ອນ ສ ບຕ ກນ ເຂາບດປະສມຊ ນປາ ຫ ຕບບດ, ໃສ ຜກສກບດ ນາແກງຈ ດ ຫ ປຽນກບປາ ຫ ໄຂ ກນແທນນມແມ ໄດ3ຄາບ

ກນ 1 ຄງຕ ມ

64

ຮ ບທ 2: ອາຫານໃນແຕລະວນສ າລບເດກນອຍ ອາຍແຕ 6 ເດ ອນຂນໄປ

ຕາຕະລາງ 2: ພດທະນາການຂອງເດກນອຍແຕ 1 ເດ ອນຫາ 5 ປ

ອາຍ ພດທະນາການຕາມໄວອາຍ 1 ເດ ອນ ຍ ມ, ແນມເບ ງໜາ 2 ເດ ອນ ລມອໆແອໆກບແມ , ຍກຄຂ ນໄດໃນທ ານອນ 3 ເດ ອນ ຄແຂງເວລາອມນ ງ, ງວາກຕດຕາມສຽງ, ຍມ ຫ ສ ງສຽງຕອບເມ ອມ ຜ ລມ 4 ເດ ອນ ຄວາ, ຄບເຄ ອງຫ ນ, ຫວສຽງດງ, ຍຄຕງໄຂ ໃນທ ານອນໄດ 5 ເດ ອນ ພກຂວາ-ພກຫງາຍໄດດວຍຕນເອງ 6 ເດ ອນ ນ ງໝນ, ຢ ຈບສ ງຂອງ, ສນໃຈຟງຄນເວາ ແລະ ເບ ງຂອງຫ ນ, ຈອງເບ ງ ຫ ຮອງໄຫເມ ອເຫນຄນ

ແປກໜາ 7-8 ເດ ອນ ຈາແນກພ ແມ ແລະ ຄນແປກໜາໄດ 9 ເດ ອນ ເຂາໃຈຄາສ ງຫາມ, ໃຊນ ວໂປ ແລະ ນ ວຊ ຢບສ ງຂອງໄດ, ຢບຂອງກນເຂາປາກເອງໄດ

ຄານໄດ 10 ເດ ອນ ຈ ອງລກຂ ນ, ຮ ຊ ຂອງຕນເອງ, ປະຕເສດຄນແປກໜາ 11 ເດ ອນ ເລ ມຮຽນຍ າງ, ເວາໄດ 2-3 ຄາ, ເດ ມ ໃຫອ ມ, ກນອາຫານເອງໄດ 1 ປ ຫາ

1 ປ 6 ເດ ອນ ຍ າງໄດ, ຂ ນລງຂນໄດໄດ, ມກປ ນໂຕະຕ ງ, ຊ ອະໄວຍະວະຮ າງກາຍໄດ 4-5 ສ ວນ ເວາໄດ 2 ຄາຕ ກນເຊ ນ: ກນເຂາ. ກນນາ.

2 ປ ແລ ນ ແລະ ຍ າງຂ ນຂນໄດສອງກາວຕ 1 ຂນ, ມກປນໂຕະຕ ງ ເວາປະໂຫຍກສນໆ ຮອງເພງງາຍໆໄດ, ຮ ບອກເວລາຖ າຍໜກ ຫ ເບາ

3 ປ ເດກມ ຄວາມຕອງການໂດດ, ເຕນ, ແລ ນ 4 ປ ລາງໜາຖ ແຂວໄດເອງ, ມກຫ ນກບໝ , ບ ຍ ຽວໃສ ບ ອນໃນຍາມກາງຄ ນ 5 ປ

6 ເດ ອນ ປາກໄດລ ຽນ, ຮ ຊ ນາມສະກນ, ທ ຢ , ນ ງເຄ ອງເອງໄດ, ຮ ຈກສມທຽບສນ ແລະ ຍາວ, ຫ ນຮ ວມກ ມໄດ: ຫ ນຂາຍເຄ ອງຂອງ...

65

ອບດຕເຫດຕ າງໆມກເກ ດຂ ນກບເດກນອຍເນ ອງຈາກຂາດວາມຮ , ຂາດສະຕ ແລະ ເປນໄວທ ຊອກຮ ຊອກເຫນ, ສະນນຄວນລະວງອບດຕເຫດຕ າງໆເຊ ນ: ໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ, ໄຟຟາຊອດ, ກນຢາ ຫ ສານພດ, ກນສ ງແປກປອມ, ຍດວດຖ ຫ ແກ ນໝາກໄມເຂາຮ ດງ, ຮ ຫ , ການລມ, ຕກຈາກທ ສ ງ ຫ ຖ ກກະທບກບສ ງຕ າງໆ.

ພະຍາດທ ມກເກ ດກບເດກນອຍສ ວນຫາຍແມ ນພະຍາດວນນະພະຍາດ (BCG), ຕບອກເສບ (Hep

B), ຄຕ ບ, ໄອໄກ , ບາດທະຍກ, ໂປລ ໂອ (Polio). ປດຈບນເດກຫງເກ ດຈະໄດຮບການສກຢາປອງກນພະຍາດ ຫ ວກຊນ (Vaccination) ຫາຍປະເພດເຊ ນ: ໝາກສກ (Measles), ປອດບວມ (Pneumococcal), ພະຍາດປອດແຫງ (Tuberculosis), ໝາກເບ ດ (Mumps), ພະຍາດໝາກແດງນອຍ (Rubella). 2.2. ສະພາບໃນໂລກ ແລະ ການແກໄຂ

ອ ງຕາມການລາຍງານຂອງ UNICEF ເດກນອຍທ ມ ອາຍຕ າກວ າ 6 ເດ ອນແມ ນກນນມແມ ສະເພາະຢ າງດຽວ 39％ ເດກນອຍອາຍ 12-15 ເດ ອນຍງກນນມແມ 74％ ແລະ ເດກນອຍ ອາຍ 20-23 ເດ ອນ ທ ຍງກ ນນມແມ 49％. UNICEF ແນະນາໃຫເດກເລ ມຕນກນອາຫານໄປພອມກບນມແມ ຫງຈາກອາຍ 6 ເດ ອນຂ ນໄປ ເຊ ງເຫດຜນທາງການແພດສະແດງໃຫເຫນໃນ 4 ເຫດຜນຫກຄ :

− ສະພາບຄເດກເປນສ ງຈາເປນໃນຊ ວງ 4-5 ເດ ອນເພາະຄເດກຍງບ ແຂງ − ການຂະຫຍາຍຕວຂອງຜງປາກປາກເດກຍງອ ອນມ ຄວາມຮ ສ ກໄວຫາຍເຊ ງເຮດໃຫພວກເຂາຮບເອາສ ງທ

ອ ອນນມເຊ ນ: ຫວນມແມ ຍກເວນ ສ ງທ ແຂງເຊ ນ: ບ ວງຄວາມຮ ສ ກນ ຄ ອຍໆຫາຍໄປໃນຊ ວງ 6 ເດ ອນຂ ນໄປ. − ການພດທະນາຂອງວງຈອນຊວດໄລຍະ 4 ເດ ອນທາອດການພດທະນາຈະຊ ວຍໃຫເດກປບປ ຽນພ ດຕກາ

ການກນອາຫານປກກະຕຄ : ຕອນເຊາ, ທ ຽງ ແລະ ຕອນແລງ − ລກສະນະຄວາມສນໃຈກ ຽວກບອາຫານເດກຄ ອຍໆເລ ມຕນໂດຍການເບ ງການກນອາຫານໃນຄອບຄວ,

ມ ນາລາຍໄຫໝາຍຄວາມວ າເຂາເຈາມ ຄວາມສນໃຈຕ ອາຫານ ແລະ ພ ແມ ຄວນໃຊເວລານ ແນະນາອາຫານ. ຕາຕະລາງ 3: ການແນະນາການກນອາຫານສາລບເດກອາຍ 6-24 ເດ ອນຢ ປະເທດອາເມລກາ ເດ ອນ ເວລາຕມ ປະລມານອາຫານທກນ ແນະນາຊະນດອາຫານ ນານມແມ 6 ເດ ອນ 1-2 ເທ ອຕ ມ 2-3 ບ ວງ ອາຫານແຫວ, ອາຫານບດ ແນະນາ 8 ເດ ອນ 2-3 ເທ ອຕ ມ 1/2 ເຄ ງຖວຍ 250 ມ ລ ລດ ອາຫານອ ອນ, ອາຫານບດ ແລະ ຝກມ ນໆ ແນະນາ 9 ເດ ອນ 3-4 ເທ ອຕ ມ 1/2 ຄ ງຖວຍ 250 ມ ລ ລດ ອາຫານອ ອນ ແນະນາ 12 ເດ ອນ 3-4 ເທ ອຕ ມ 3/4 ເກ ອບເຕມຖວຍ 250 ມ ລ ລດ ອາຫານອ ອນ ຫ ແຂງ ແນະນາ

12-23 ເດ ອນ 3 ເທ ອຕ ມ 3/4 ເກ ອບເຕມຖວຍ 250 ມ ລ ລດ ອາຫານແຂງ (ຄ ກນກບຄອບຄວ) ແນະນາ 24 ເດ ອນ 3 ເທ ອຕ ມ ເຕມຖວຍ 250 ມ ລ ລດ ອາຫານແຂງ (ຄ ກນກບຄອບຄວ) ຕາມຄວາມ

ຕອງການ ອງການອະນາໄມໂລກ ແລະ ຢ ນເຊບ (WHO ແລະ UNICEF) ແນະນາກ ຽວກບການລຽງດ ເດກນອຍດ ງນ :

− ຄວນໃຫເດກນອຍໄດດ ດນມແມ ຢ າງດຽວໄລຍະ 6 ເດ ອນທາອດ ແລະ ສ ບຕ ລຽງລ ກດວຍນມແມ ຈນເຖງ 2 ປ ຫ ຫາຍກວ ານນ.

− ເດກຄວນກນອາຫານທ ຫາກຫາຍເຊ ນ: ປະເພດເມດ, ຊ ນ, ປາ, ໄຂ , ນມ, ໄຂມນ, ຜກ ແລະ ໝາກໄມ. − ເດກອ ອນຄວນໄດຮບການວດແທກນາໜກເປນປກກະຕຢ າງໜອຍແມ ນ 2 ປ ຕາມເສນສະແດງການ

ຂະຫຍາຍ ຕວ. ຖານາໜກເພ ມຂ ນປກກະຕຕາມເສນສະແດງການຂະຫຍາຍຕວ ໝາຍຄວາມວ າໄດຮບອາຫານທ ທາດບາລງຫາຍພຽງພ ແລະ ຖາການຈະເລ ນເຕ ບໂຕບ ເປນປກກະຕຄວນຈະໄດຮບການກວດສຂະພາບ.

66

ການຄມຄອງການປອງກນພະຍາດໃຫແກ ຊມຊນເພ ອລບລາງການເປນພະຍາດເປຍລ ອຍ ແລະ ຫດຜ ອນການເປນພະຍາດໝາກແດງ, ໝາກແດງນອຍ ແລະ ບາດທະຍກ. ຜ ໃຫຍ ຄວນມ ການຮກສາສະພາບແວດລອມໃຫປອດໄພໃນການປກປອງເດກຈາກການບາດເຈບ ແລະ ປ ກຈດສານ ກກ ຽວກບຄວາມສາຄນ, ປດໄຈສ ຽງ ແລະ ຜນກະທບຂອງອປະຕເຫດຕ ເດກນອຍ. 2.3. ສະພາບໃນປະເທດລາວ ແລະ ການແກໄຂ

ຕາມການສາຫວດຕວຊ ວດທາງສງຄມລາວ (LSIS) ສະແດງໃຫເຫນວ າເດກອາຍ 0-5 ເດ ອນກນນມແມ ພຽງຢ າງດຽວ 40％, ລຽງລ ກດວຍນມຝ ນ 68％, ອາຍ 6-8 ເດ ອນເດກໄດຮບອາຫານ 52％ ເຊ ງໝາຍຄວາມວ າ 48％ ຍງບ ທນໄດເລ ມຕນການກນອາຫານຫງຈາກ 6 ເດ ອນຂ ນໄປ, ອ ກ 12％ ເດກໄດຢດເຊາກນນມແມ . ເຫດຜນທ ໃຫເດກນອຍເຊາກນຍອນປດໄຈຫາຍຢ າງເຊ ນ: ນມແມ ບ ພຽງພ, ແຕ ຄວາມຈງແລວນມແມ ເປນອາຫານທ ດ ເລ ດໃຫປະໂຫຍດ ແລະ ໃຫພ ມຄມກນເປນຢ າງດ , ຖາຫາກເດກນອຍໃຊເວລາໃນການກນນມໜອຍໂດຍການກນອາຫານແທນຈະເຮດໃຫເດກນອຍຂາດພ ມຄມກນໄດ.

ອາຫານຫກຂອງຄນລາວແມ ນເຂາໜຽວເຊ ງມນອດມສມບ ນໃນທາງໂພຊະນາການແຕ ມນບ ເໝາະສາລບເດກອ ອນ, ເພາະວ າເຂາໜຽວມ ຄວາມສ ຽງຕ ການຫາຍໃຈບ ອອກ. ແຕ ຄວນໃຫກນເຂາໜຽວເມ ອເດກອາຍ 12

ເດ ອນ. ການຄມຄອງປອງກນພະຍາດໃນການສກຢາວກຊ ນໃຫເດກນອຍບານເຮາໄດຮບການສກຢາປອງກນພະຍາດວນນະໂລກ 77,1％, ພະຍາດຕບອກເສບ B 51,5％, ພະຍາດໂປລ ໂອ 49,1％%, ພະຍາດຄຕ ບ, ໄອແຫງ ແລະ ບາດພະຍກ Diphtheria, Pertussis (Whooping cough) Tetanus (DTP) 51,5％ ແລະ ພະຍາດໝາກແດງ 55,3％. ສາລບການແກບນຫາຕອງອາໄສຫາຍພາກສ ວນຊ ວຍກນເຊ ນ: ລດຖະບານ, ຊມຊນ, ຄອບຄວ ແລະ ຕວຜ ກ ຽວເອງ. ກະຊວງສາທາລະນະສກໄດໂຄສະນາການລຽງລ ກດວຍນມແມ ຢ າງເປນຂະບວນການ, ຝ ກອບຮມສາລບສຂະພາບຂອງພະນກງານກ ຽວກບການລຽງລ ກດວຍນມແມ ໂດຍສະເພາະລະດມໂຄສະນາສ ມວນຊນອ ນໆເຊ ນ:

− ການປບໃຫລ ກກນນມແມ ສະເພາະ − ຊອກຫາສາເຫດການຂາດສານອາຫານ, ໂດຍສະເພາະແມ ນເດກນອຍທ ມ ອາຍ 2 ປ − ຕາມການສາຫວດປ 2011-2012 ອດຕາສ ວນເດກນອຍນາໜກລະດບປານກາງ 0-5 ເດ ອນ 12,7％,

12-23 ເດ ອນ 25,5％ ແລະ 24-35 ເດ ອນ 30,5％. ເຫດຜນຍອນການແນະນາທາງດານອາຫານ, ດານໂພຊະນາການໃຫແມ ບ ຄບຖວນ, ຂາດຄວາມຮ ພ ນຖານກຽວກບການລຽງລ ກດວຍນມແມ ແລະ ອາຫານສາລບເດກ. ແມ ຄວນໄດຮບອາຫານພຽງພເພ ອລຽງລ ກດວຍນມແມ ພຽງຢ າງດຽວຈນເຖງ 6 ເດ ອນ. ສາລບອາຫານເສ ມປະເພດເຂາໜຽວຄວນໃຫເດກກນຫງຈາກ 12 ເດ ອນເພ ອຄວາມປອດໄພ. ຫງຈາກ 12 ເດ ອນຂ ນໄປເດກຈ ງສາມາດກນອາຫານແຂງຄ ກນກບຄອບຄວໄດ.

3. ສດທເດກ ສດທເດກໝາຍເຖງສດທທກຄນທ ມ ອາຍຕ າກວ າ 18 ປ ຕາມທ ໄດຂຽນໄວໃນສນທສນຍາວ າດວຍສດທເດກສາກນ (Universal Rights) ແລະ ເປນສດທເດດຂາດ (Absolute Rights) ທ ໄດຮບຮອງ ແລະ ຄມຄອງທ ມ ຈດ ໝາຍບ ແມ ນເພ ອຮຽກຮອງສດທເດກ, ແຕ ມນແມ ນການພດທະນາເດກທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈທາງອາລມ, ສງຄມ, ສະຕປນຍາໃຫຈະເລ ນເຕ ບໂຕໄປດວຍປະສດທພາບ, ບ ເລ ອກປະຕບດ ແລະ ມນແມ ນການຮ ວມມ ກນຂອງທກຄນທ ວສະຖາບນ ແລະ ທ ວໂລກ.

67

3.1. ການປອງກນສດທເດກ ການປອງກນສດທເດກຕາມສນທສນຍາສາກນວ າດວຍສດທເດກ (International Convention the

Rights of Child ) ແມ ນມ 4 ສດທພ ນຖານຄ : ສດທໃນການຢ ລອດ, ສດທໃນການພດທະນາ, ສດທໄດຮບການປກປອງ ແລະ ສດທໃນການມ ສ ວນຮ ວມ. 3.2. ຕວຢາງຢ ໃນໂລກ ແລະ ການແກໄຂ ສານກຂ າວຕ າງປະເທດໄດລາຍງານໃນວນທ 1 ກລະກດ 2016 ນ ອງການສ ກສາວທະຍາສາດ ແລະ ວດ ທະນະທາແຫ ງສະຫະປະຊາຊາດ ຫ ຢ ເນສໂກໄດເຜ ຍແຜ ລາຍງານ ວນທ 30 ມຖນາ 2016 ວ າຈານວນເດກນອຍທ ຈາເປນຕອງອອກໂຮງຮຽນດວຍເຫດຜນຄວາມຂດແຍ ງໃນພ ນທ ສ ວນຕ າງໆຂອງໂລກມ ຈານວນສ ງເຖງ 34 ລານຄນໂດຍກ ມເດກນອຍທ ມ ຄອບຄວທກຍາກ ແລະ ອາໄສໃນເຂດສງຄາມ. 3.3. ມາດຕະການການແກໄຂໃນໂລກ ທ ວໂລກໃຫຄາໝນສນຍາຕ ກບສນທສນຍາສາກນວ າດວຍສດທເດກ (International Convention the

Rights of Child) ວ າຈະນາໃຊທກທ າແຮງທ ມ ເພ ອສ ງເສ ມ ແລະ ປກປອງສດທເດກຄ : − ເດກທກຄນຈະຕອງມ ຊ ວດຢ ລອດ − ພດທະນາການຈນເຕມຄວາມສາມາດຂອງພວກເຂາ − ປາສະຈາກການຈາແນກໃດໆ − ທງໄດຮບການປກປອງ − ເຄາລບນບຖ ແລະ ຊກຊ ສ ງເສ ມໃຫມ ສ ວນຮ ວມທກໆການຕດສນໃຈ

3.4. ຕວຢາງໃນປະເທດລາວ ແລະ ການແກໄຂ ປະເທດລາວ ເຂາເປນພາຄ ສນທສນຍາວ າດວຍສດທເດກຂອງອງການສະຫະປະຊາຊາດ ວນທ 8 ພ ດສະພາ ປ 1991. ໃນການຮ ວມມ ແລະ ການປະສານງານລະຫວ າງຄະນະກາມະທ ການແຫ ງຊາດເພ ອແມ ແລະ ເດກ ແລະ ອງການສປຊສາລບເດກ (UNICEF) ນ ຊ ວຍໃຫລາວສາມາດປະຕບດພນທະຂອງຕນກ ຽວກບການລາຍງານຄວາມຄ ບໜາໃນການສະໜບສະໜ ນເຊ ດຊ ສດທເດກໃນປະເທດເຊ ນ: ແຜນພດທະນາເສດຖະກດສງຄມສະບບທ 7 (2011-2015) ໄດການດໃຫມ ການສ ງເສ ມ, ປກປອງແມ ຍງ ແລະ ເດກນອຍ, ກດໝາຍວ າດວຍການປກປອງສດ ແລະ ຜນປະໂຫຍດຂອງເດກ, ທ ໄດປະກາດໃຊປ 2007.

ໃນປ 2016 ແມ ນຄບ 25 ປ ທ ເປນພາຄ ລດຖະບານລາວໃຫຄາສດຕະຍາບນຕ ສນທສນຍາວ າດວຍການປກປອງເດກຄ : ການສ ງເສ ມປະຕບດສດທເດກ, ການປອງກນການຄາເດກ, ການຄາປະເວນ ເດກ ແລະ ສ ງລາມກອະນາຈານກຽວກບເດກ. 3.5. ການແກໄຂໃນລາວ ອ ງຕາມແຜນພດທະນາເສດຖະກດສງຄມແຫ ງຊາດ 5 ປ ຄ ງທ VIII (2016-2020) ພກ ແລະ ລດຖະບານໄດເອາໃຈໃສ ຄມຄອງພດທະນາ ແລະ ສ ງເສ ມວຽກງານແມ ແລະ ເດກໃນຂອບເຂດທ ວປະເທດຄ :

− ການສ ງເສ ມສຂະພາບແມ ແລະ ເດກ − ປກປອງສດຜນປະໂຫຍດຂອງແມ ແລະ ເດກນອຍຕດພນກບການສ ກສາອບຮມ − ການພດທະນາເດກຢ າງຮອບດານຕາມແນວທາງນະໂຍບາຍຂອງພກ-ລດ ຕ ສນທສນຍາວ າດວຍສດທເດກ

ລດຖະບານໄດປະຕບດ 4 ສດທພ ນຖານຄ : 1) ສດທໃນການຢ ລອດ: ສມໃສ ວຽກງານສກຢາກນພະຍາດ, ວຽກໂພຊະນາການ, ວຽກງານສຂະອະນາໄມ, ນາສະອາດ ແລະ ວດຖ າຍອນເຮດໃຫອດຕາການເສຍຊ ວດຫດລງຂອງແມ ແລະ ເດກຫດລງ. 2) ສດທໃນການພດທະນາ: ບນລໃຫໄດເປາໝາຍສະຫດສະວດດານການສ ກສາ ແລະ ກລາດານການພດທະນາກຽວກບອດຕາການເຂາຮຽນຂອງເດກໃຫເພ ມຂ ນກວມເອາ 98,7％.

68

3) ສດທໄດຮບການປກປອງ: ມ ກດໝາຍ, ນຕກາຕ າງໆກຽວກບການປກປອງສດຜນປະໂຫຍດຂອງເດກການພດທະນາ ແລະ ປກປອງແມ ຍງໃນຄອບຄວ, ແຮງງານ, ມ ນມລະດກ, ສນຊາດ, ດາເນ ນຄະດ ອາຍາ, ການຈດທະບຽນການເກ ດຂອງເດກກວມເອາ 75％, ການໃຊຄວາມຮນແຮງຕ ເດກ (ທາງດານກາຍ, ຈດໃຈ, ເພດການປ ອຍປະລະເລ ຍ, ການຄາມະນດ) ການໃຊແຮງງານເດກ. 4) ສດທມ ສ ວນຮ ວມ: ສດໃນການເຄ ອນໄຫວກດຈະກາຕ າງໆທາງສງຄມ, ແລກປຽນຄາຄດຄາເຫນໃນຂະບວນການພດທະນາ ແລະ ຮບຟງຄາເຫນຂອງຜ ໃຫ ຍ, ສາງຂະບວນຕ າງໆໃນຫາຍຮ ບແບບ, ປກລະດມສງຄມຮ ວມໃຈຢດໃຊຄວາມຮນແຮງຕ ເດກ, ສາງເພງສດທເດກ ແລະ ສ ນວດທະນະທາເດກຢ ແຕ ລະແຂວງໃນປະເທດ.

ແຜນການດາເນ ນງານແຫ ງຊາດກຽວກບການປອງກນ ແລະ ລ ບລາງຄວາມຮນແຮງຕ ເດກ (2014 - 2020) ຂອງລາວໃນແຜນແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກປະກອບມ 5 ໂຄງການຄ :

1) ໂຄງການແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກໃນເຮ ອນ ແລະ ຄອບຄວ 2) ໂຄງການແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ສະຖາບນການສ ກສາ 3) ໂຄງການແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກໃນຊມຊນ 4) ໂຄງການແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກໃນສະຖານທ ອອກແຮງງານ 5) ໂຄງການແກໄຂຄວາມຮນແຮງຕ ເດກໃນສະຖານທ ດ ແລເດກ ແລະ ສະຖານທ ໃນລະບບຍຕທາ.

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ແບ ງນກສ ກສາອອກເປນກ ມເຮດກດຈະກາໂດຍໃຫຫວຂຄນຄວາກຽວກບການລຽງລ ກດວຍນມ

ແມ ແລະ ການໃຫອາຫານເສ ມໃຫແກ ເດກແຕ ເກ ດຫາ 2 ປ ໂດຍການສາງເປນແຜນວາດຊ ວຍຈ ກດຈະກາ 2: ໃຫນກສ ກສາຊອກຮ ບພາບ ແລະ ເຮດແຜ ນໂປສເຕ ກຽວກບພະຍາດຕ າງໆທ ເກ ດກບເດກນອຍທ ບານເຮາ ຄາຖາມ

1) ນມແມ ມ ປະໂຫຍດແນວໃດ? 2) ເປນຫຍງຈ ງໃຫເດກນອຍກນນມແມ ພຽງຢ າງດຽວຈນເຖງ 6 ເດ ອນ? 3) ໃນບານເຮາໄດສກຢາປອງກນພະຍາດໃຫເດກນອຍມ ພະຍາດໃດແດ ? 4) ສດທເດກແມ ນຫຍງ ? ເປນຫຍງຈ ງຕອງມ ສດທເດກ ແລະ ລາວເຮາມ ມາດຕະການແກໄຂກ ຽວກບເດກ

ແນວໃດ?

ເອກະສານອາງອງ 1) ກະຊວງສາທາລະນະສກກມອະນາໄມ-ກນພະຍາດປ ມຕດຕາມກວດສຂະພາບແມ ແລະ ເດກ

2) UNICEF, Immunization:http://www.unicef.org/immunization/index_2819.html

(Accessed on July 7th, 2015)

3) UNICEF, WHO, UNESCO etal; Facts for Life 4th edition, 2010; Immunization: 77-87

4) Ministry of Health and Lao Statistics Bureau: Lao Social Indicator Survey 2011-2012

5) ສດທເດກ https://lo.m.wikipedia.org

6) ສນທສນຍາສາກນວ າດວຍສດທເດກ www.slideserve.com

7) ກອງປະຊມເຜ ຍແຜ ເອກະສານວ າດວຍສດທເດກ www.most.gov.la

8) ການວາງແຜນຄອບຄວ httpts://Hesperian.org

69

ບດທ 10 ສຂະພາບຜງປາກ

1. ຄວາມເປນມາຂອງບນຫາສຂະພາບຜງປາກ

ໃນຂະນະທ ເສດຖະກດ-ສງຄມໄດມ ການພດທະນາຢ າງວ ອງໄວ ເຮດໃຫມະນດເຮາປ ຽນແປງພ ດຕກາໃນການໃຊຊ ວດ ແລະ ການບລໂພກ. ໃນປດຈບນນ ພບວ າມ ຜະລດຕະພນກ ຽວກບອາຫານ ແລະ ເຄ ອງດ ມທ ຫາກຫາຍຢ ຕາມທອງຕະຫາດ ເຊ ງໃນຂະບວນການຜະລດ ແລະ ສ ວນປະສມຂອງຜະລດຕະພນຫາຍຢ າງເຫ ານນທ ຜະລດຂ ນມາແມ ນບ ໄດຄານ ງເຖງຜນກະທບທ ມ ຕ ຜ ບລໂພກພາໃຫເກ ດບນຫາສຂະພາບໃນຜງປາກ. ເມ ອເວາເຖງບນຫາກ ຽວກບສຂະພາບຜງປາກ. ໂດຍທ ວໄປແລວ ໃນທ ວໂລກຢ ປະເທດທ ພດທະນາແລວ ຫ ປະເທດທ ກາລງພດທະນາ, ເຂດໃນເມ ອງ ຫ ຊນນະບດກ ລວນແຕ ຜະເຊ ນໜາກບບນຫາດ ງກ າວ. ບນຫາສຂະພາບຜງປາກບ ພຽງແຕ ເກ ດກບເດກນອຍ ແຕ ມນເກ ດຂ ນໄດກບທກເພດທກໄວ ໂດຍສະເພາະແມ ນຜ ທ ມ ພ ດຕກາການກນ, ການດ ມທ ສ ງຜນຕ ສຂະພາບຜງປາກ. ສຂະພາບຜງປາກທ ດ ຈະຊ ວຍເຮດໃຫມ ຄນນະພາບຊວດທ ດ ແລະ ການປະຕບດວຽກງານຕ າງໆສາເລດ, ກງກນຂາມ ຖາມ ບນຫາສຂະພາບຜງປາກ ຄນເຫ ານນກ ຈະພບກບອປະສກຫາຍຢ າງ ທງໃນການກນ, ການດ ມ, ການໃຊຊວດໃນໂຮງຮຽນ, ຊມຊນ ແລະ ສງຄມ. ສຂະພາບຜງປາກບ ໄດໝາຍເຖງການມ ແຂວທ ແຂງແຮງແຕ ຢ າງດຽວ ແຕ ມນໝາຍເຖງການທ ປາສະຈາກຄວາມເຈບປວດພາຍໃນປາກເຊ ນ: ການເຈບແຂວ, ການຕດເຊ ອພະຍາດຢ ເຫ ອກ, ການຕດເຊ ອພະຍາດຢ ລາຄ ລວມໄປເຖງການເຈບປວດຢ ໃບໜາ. ສາລບເດກນອຍແລວ ການຂາດການເບ ງແຍງສຂະພາບຜງປາກທ ເໝາະສມຈະສ ງຜນກະທບຕ ກບຄວາມສາມາດໃນການຮຽນຂອງເດກ ແລະ ມ ຜນຕ ກບການໃຊຊ ວດຂອງພວກເຂາ. ເດກທ ມ ບນຫາສຂະພາບຜງປາກມ ຂຈາກດສ ງເຖງ 12 ເທ າເມ ອທຽບກບຄນປກກະຕ ໃນການມ ໂອກາດເຂາຮ ວມກດຈະກາຕ າງໆໃນໂຮງຮຽນ. ໃນກລະນ ທ ມ ບນຫາສຂະພາບຜງປາກຮນແຮງເຊ ນ: ການເປນແຂວແມງ ມນຈະສ ງຜນກະທບໄປຕະຫອດຊ ວດເຖງແມ ນວ າແຂວທ ເປນແມງຈະໄດຮບການຮກສາແລວກ ຕາມ ແຕ ແຂວຖາວອນບ ສາມາດປ ງຄ ນມາໃໝ ໄດ. ເມ ອແຂວມ ບນຫາແລວ ເຖງໄດຮບການຮກສາແຕ ຄວາມຮ ສ ກຈະຍງຄງຢ ແລະ ແຂວກ ຕອງໄດຮບການເບ ງແຍງໄປຕະຫອດ. ເພາະສະນ ນ, ສຂະພາບຜງປາກຕອງໄດເອາໃຈໃສ ຢ າງສະໝ າສະເໝ ແລະ ທນເວລາເພ ອເປນການປອງກນ. ພອມທງເປນການຮບປະກນໃຫມ ສຂະພາບຜງປາກທ ດ . 2. ສາເຫດທພາໃຫບນຫາສຂະພາບຜງປາກ

ບນຫາສຂະພາບຜງປາກເກ ດມາຈາກຫາຍປດໄຈທ ແຕກຕ າງກນ ເນ ອງຈາກວດທະນະທາການກນ, ເງ ອນໄຂທາງດານເສດຖະກດ ແລະ ສະພາບແວດລອມ. ຕວຢ າງ: ການບລໂພກອາຫານ ແລະ ເຄ ອງດ ມທ ມ ນາຕານໃນປະລມານສ ງເກ ນໄປເຊ ນ: ຂະໝມເຄກ, ຂະໜມອມ, ນາຫວານ, ນາອດລມແລະອ ນໆ. ສ ງເຫ ານ ລວນແຕ ເປນສາເຫດຫກທ ພາໃຫເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກ. ນອກຈາກນ , ຍງເກ ດມາຈາກການເຝກປະຕບດການຮກສາຄວາມສະອາດຜງປາກບ ຖ ກວທ ເຊ ນ: ການຖ ແຂວບ ຖ ກຕອງ ຫ ຖ ບ ທ ວເຖງ, ຂາດການປະຕບດເປນປະຈາ, ຂາດການອະນາໄມຫງກນເຂາແລວເຊ ນ: ການບວນປາກ ຫ ຈ ມແຂວ. ບ ພຽງແຕ ເທ ານນ ບາງເຂດຍງບ ສາມາດເຂາເຖງແຫ ງນາທ ສະອາດ, ຂາດຢາຖ ແຂວ ແລະ ຟອຍຖ ແຂວທ ມ ຄນນະພາບໃນການຊ ວຍຮກສາສຂະພາບຜງປາກ. ປດໄຈທ ສ ຽງຕກບການເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກຍງລວມເຖງການສ ບຢາ ແລະ ການດ ມເຫາອ ກດວຍ.

70

ຮ ບທ 1: ການປຽນແປງເງ ອນໄຂການດາລງຊວດ, ການບລໂພກ ແລະ ຜນກະທບ

3. ຜນກະທບຂອງບນຫາສຂະພາບຜງປາກ 3.1. ຜນກະທບຕຕນເອງ

ການຮກສາສຂະພາບຜງປາກບ ດ ຈະເຮດໃຫເກ ດພະຍາດແຂວແມງ, ແຂວຫ ນ, ແຂວເຂ ອງ, ແຂວມ ຫ ນປ ນ, ການເປນມະເຮງຢ ບລເວນປາກ, ການຕດເຊ ອພະຍາດຢ ເຫ ອກ, ການຕດເຊ ອພະຍາດຢ ລາຄ. ນອກຈາກນ , ຜ ທ ມ ບນຫາສຂະພາບຜງປາກ ໂດຍສະເພາະເດກທ ເປນແຂວແມງ ພາໃຫເກ ດບນຫາທາງດານຮ າງກາຍເຊ ນ: ການຂາດສານອາຫານ, ນາໜກຕ າກວ າມາດຖານ ເນ ອງຈາກການໄດຮບປະທານອາຫານບ ພຽງພ ເພາະການຄຽວ, ການຫຍາອາຫານລາບາກ ແລະ ບ ລະອຽດ ເຊ ງເຮດໃຫການໄດຮບສານອາຫານເຂາໃນຮ າງກາຍບ ພຽງພ ຈະສ ງຜນຕ ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງຮ າງກາຍ ແລະ ພດທະນາການທາງດານສະຕປນຍາຊກຊາ. ອ ກຢ າງໜ ງ, ບນຫາສຂະພາບຜງປາກຍງເປນການຈາກດພວກເຂາເຈາໃນການເຂ າເຖງການສ ກສາ ເພາະບ ມ ສະມາທໃນການຮຽນ ແລະ ຂາດຮຽນ, ບ ມ ສ ວນຮ ວມໃນການເຮດກດຈະກາຕ າງໆຂອງໂຮງຮຽນ, ຊມຊນ ແລະ ສງຄມ ເນ ອງຈາກຄວາມເຈບປວດທລະມານ ແລະ ການຂາດຄວາມໝນໃຈໃນການຢ ຮ ວມກບຄນອ ນ. 3.2. ຜນກະທບຕຄອບຄວ

ບນຫາສຂະພາບຜງປາກຍງສ ງຜນກະທບຕ ຄນຢ ໃນຄອບຄວ ໂດຍສະເພາະແມ ນພ ແມ ເຮດໃຫພ ແມ ເສຍເງນໃນການປ ນປວຮກສາ ແລະ ຕອງໄດຮກສາເປນປະຈາ ພາໃຫສນເປ ອງງບປະມານໃຊຈ າຍຫາຍ ພອມທງເປນການລບກວນການເຮດວຽກຂອງຜ ເປນພ ເປນແມ ແລະ ເປນພາລະອ ກດວຍ. 3.3. ຜນກະທບຕປະເທດຊາດ

ບນຫາສຂະພາບຜງປາກອາດເປນບນຫາສ ວນບກຄນ ແຕ ມນສ ງຜນກະທບໂດຍກງຕ ປະເທດຊາດ ເຊ ງເຮດໃຫປະເທດຊາດຂາດແຮງງານ ແລະ ຂາດແຄນບກຄະລາກອນທ ມ ຄນນະພາບໃນການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມຂອງຊາດໃນໄລຍະຍາວ. ສ ງສາຄນປະເທດຊາດຍງເສຍເງນໃນການຊ ອປະກອນ, ກ ສາງບກຄະລາກອນ ແລະ ໃຊງບປະມານຫາຍໃນການເບ ງແຍງຮກສາບນຫາສຂະພາບຜງປາກໃຫແກ ປະຊາຊນທ ວປະເທດ.

ສະຫບວ າ ການເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກເປນສ ງທ ອນຕະລາຍ ຮາຍແຮງໄປກວ ານນ ພະຍາດດ ງກ າວອາດນາໄປສ ປດໄຈສ ຽງຕ ກບການເກ ດ 4 ພະຍາດນ ຄ : ຫວໃຈວາຍ, ມະເຮງ, ພະຍາດທາງເດ ນຫາຍໃຈຊາເຮ ອ ແລະ ພະຍາດເບາຫວານ. ເພາະສະນນ, ການຮກສາສຂະພາບຜງປາກຈ ງສາຄນ ແລະ ບ ຄວນຖ ເບາ ເພ ອຫ າງໄກຈາກພະຍາດຕ າງໆ, ມ ສຂະພາບຮ າງກາຍທ ແຂງແຮງ ແລະ ການມ ຊ ວດທ ດ ຕະຫອດໄປ.

71

ຮ ບທ 2: ບາງພະຍາດທເກດຜງປາກ (ຂມ ນຈາກ www.tnews.co.th, https://health.mthai.com)

ແຜນວາດ 1: ຄວາມສາພນລະຫວ າງສຂະພາບຜງປາກກບການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ

4. ວທປອງກນ ແລະ ຮກສາສຂະພາບຜງປາກ ໃນເມ ອບນຫາສຂະພາບຜງປາກມ ຜນກະທບອນຮາຍແຮງ ແລະ ເປນເລ ອງໃກໂຕເຮາ, ການປອງກນລ ວງ

ໜາເປນສ ງທ ຈາເປນ ແລະ ຮ ບດ ວນທ ທກຄນຕອງໄດໃຫຄວາມສາຄນ. ການປອງກນຢ າງທນເວລາແມ ນມ ຄວາມຈາເປນຢ າງຍ ງເພ ອສຂະພາບທ ດ ແລະ ທງເປນການປະຢດຄ າໃຊຈ າຍໃນໄລຍະຍາວ. ການເບ ງແຍງສຂະພາບຜງປາກອາດກ ຽວຂອງກບຫາຍພາກສ ວນດ ງນ : 4.1. ລະດບບກຄນ

− ຄວນປ ຽນແປງພ ດຕກາການບລໂພກເຊ ນ: ການຫດຜ ອນການກນອາຫານທ ມ ລດຫວານຫາຍທ ມ ໃນຈາພວກນາຫວານ, ຂະໜມເຄກ, ຂະໜມອມ, ນາອດລມ ແລະອ ນໆ

− ຄວນຫດຜ ອນ ຫ ຢດການດ ມສ ງເສບຕດ ແລະ ຂອງມ ນເມາຈາພວກເຫາ, ເບຍ, ວາຍ, ຢາສ ບ ແລະອ ນໆ − ຄວນຖ ແຂວໃຫຖ ກວທ ໂດຍໃຊຢາຖ ແຂວທ ມ ສານຈາພວກຟຣ ອຣາຍ (Fluoride) ທ ຊ ວຍຮກສາແຂວ

ເລ ອກແປງຖ ແຂວທ ມ ຄນນະພາບ ແລະ ເໝາະສມກບປາກ. ຖ ແຂວທກມ ຢ າງໜອຍມ ລະສອງຄງ ຕອນເຊາ ແລະ ຕອນແລງກ ອນເຂານອນ ຫ ຖ ແຂວ ຫງກນອາຫານທກຄງ

− ຄວນໄປພບທນຕະແພດເປນປະຈາ ເພ ອຂຄາແນະນາໃນວທ ປອງກນບ ໃຫເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກ 4.2. ລະດບໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ

− ຄວນພດທະນາທກສະ, ຄວາມຮ , ວທ ການຄດ, ການປະຕບດໃຫກບເດກນອຍຕງແຕ ກ ອນ ແລະ ເລ ມເຂ າໂຮງຮຽນ ເພ ອເປນການປ ກຈດສານ ກໃຫທກຄນເຫນຄວາມສາຄນຂອງການຮກສາສຂະພາບຜງປາກ

− ແນະນາສ ງທ ຄວນກນ ແລະ ຄວນຫ ກລ ຽງໃຫແກ ນກຮຽນ, ຄນໃນຊມຊນ ເພ ອປອງກນການເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກ

72

− ໂຮງຮຽນຕອງມ ລະບຽບສາລບຮານຂາຍເຄ ອງ, ຕວຢ າງ: ນາອດລມ, ເຂາໜມຫວານທ ມ ຜນກະທບຕສຂະພາບຜງປາກເດກແມ ນບ ໃຫນາເຂາມາຂາຍ

4.3. ລະດບຊາດ ແລະ ພາກສວນທກຽວຂອງ − ສາງສ ນຮກສາສຂະພາບຜງປາກ, ສະໜອງເຄ ອງມ ຮບໃຊໃຫໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ ພອມກບບກຄະລາ

ກອນທາງການແພດ − ຊ ວຍສາທດ ແລະ ໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບການຮກສາສຂະພາບຜງປາກໃຫໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ − ໃນກລະນ ທ ເປນພະຍາດຜງປາກແລວ ເຮາບ ຄວນຖ ເບາ ຫ ຮກສາດວຍຕນເອງ, ຄວນໄປພບທນ ຕະແພດ

ເພ ອຂຄາແນະນາ ແລະ ຮກສາໃຫທນເວລາ ຖາຫາກປ ອຍໄວ ພະຍາດກ ຈະແຜ ລາມ ແລະ ນາພາໃຫເກ ດພະຍາດຊະນດໃໝ ທ ຮາຍແຮງຂ ນ ຫ ອາດຈະບ ສາມາດຮກສາໄດເລ ຍ

• ການຖ ແຂວທຖ ກວທ − ເລ ອກແປງຖ ແຂວໃຫເໝາະສມກບປາກ − ການຖ ແຂວທ ຖ ກຕອງຄວນໃຊເວລາຢ າງໜອຍ 2 ນາທ − ການຖ ແຂວທ ຖ ກຕອງຄວນສະບດຂມ ຢ າງສນໆ ເປນຈງຫວະ ແລະ ອ ອນໂຍນ ໃຫເອາໃຈໃສ ກບລວງ

ຂອງເຫ ອກ, ແຂວເຫມໃນທ ຖ ຍາກ ແລະ ບລເວນອອມໆແຂວ − ຕອງຖ ແຂວໃຫທ ວທກເຫມ, ທກດານ ເນນບລເວນທ ສ ຽງຕ ການເກ ດພະຍາດເຊ ນ: ແຖວແຂວກກດານ

ລ ມ, ເທງ ແລະ ລ ນ. ນອກຈາກນ , ຄວນໃຊເສນໄໝຂດແຂວ ເພ ອທາຄວາມສະອາດຕາມວ າງແຂວ ເຊ ງເປນບລເວນທ ແປງຖ ແຂວ

ບ ສາມາດເຮດໃຫສະອາດໄດ.

ຮ ບທ 3: ການຖ ແຂວທຖ ກວທ

(ຂມ ນຈາກ http://misterdentist.blogspot.com/2016)

5. ສະພາບບນຫາໃນໂລກ ອ ງຕາມການລາຍງານຂອງອງການອະນາໄມໂລກພບວ າ ແຂວແມງເປນບນຫາທ ພບເຫນທ ວໄປ ແລະ ຕ ເນ ອງ

ຢ ໃນກ ມເດກນອຍ. ໃນປ 2018 ຢ ເຂດອາຊ ຕາເວນອອກສຽງໃຕ ແລະ ພາກພ ນຕາເວນອອກຂອງເມດ ເຕເຣນຽນ ແຂວແມງກາຍເປນບນຫາໃຫຍ ທ ມ ຜນກະທບຕ ກບການໃຊຊ ວດ. ຈາກຕວເລກທາງດານສະຖຕ ປ 2003 ເຫນວ າໜ

73

ງໃນສ ຂອງເດກນອຍອາຍ 5 ຫາ 6 ປ ເປນແຂວແມງ ແລະ ຕວເລກຫາຍກວ າ 90% ແມ ນຢ ໃນປະເທດທ ກາລງພດທະນາ ແລະ ປະເທດທ ກາລງມ ການປ ຽນແປງລະບບເສດຖະກດເຊ ນ: ຢ ເຂດພາກພ ນອາຟຣກກາ ປະມານ 60% ຫາ 80% ຂອງເດກໄວຮຽນເປນແຂວແມງ. ໃນຂະນະທ ຕວເລກຜ ທ ເປນແຂວແມງໃນປະເທດທ ພດທະນາແລວມ ແນວໂນມຫດລງຢ າງໄວວາໃນຊ ວງສອງທດສະວດທ ຜ ານມາ ແຕ ຕວເລກຜ ທ ເປນແຂວແມງສະເລ ຍໃນທ ວໂລກຍງສ ງຢ ແລະ ຍງບ ທນໄດຮບການແກໄຂ ແລະ ສ ງດ ງກ າວກ ມ ຜນກະທບຕ ກບການເຂາຮ ວມກດຈະກາ ແລະ ການໃຊ ຊ ວດ. ອ ກໜ ງກລະນ ກ ຄ ການເປນພະຍາດເຫ ອກ ພະຍາດດ ງກ າວສ ງຜນກະທບໄປທ ວທກປະເທດເຊ ນດຽວກນ ຕວຢ າງ: ໃນປະເທດໂປຕເກດ ເດກນອຍອາຍ 12 ປ ມ ປະມານ 90% ແລະ ໃນປະເທດໄນເຈ ເດກນອຍອາຍແຕ 6 ຫາ 12 ປ ປະມານ 100% ມ ບນຫາເລ ອງສຂະພາບເຫ ອກທ ຕອງໄດຮບການປ ນປວ.

ການຮກສາຢ າງມ ວຊາການແມ ນມ ຄວາມຈາເປນໃນການຈດການກບບນຫາຊ ອງປາກ ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມເດກນອຍສ ວນໃຫຍ ກ ຍງບ ສາມາດເຂາເຖງການປ ນປວດ ງກ າວ ໂດຍສະເພາະເດກນອຍທ ຢ ໃນປະເທດກາລງພດທະນາ. ພວກເຂາຍງຂາດໂອກາດໃນການປ ກສາທນຕະແພດກ ອນທ ຈະເຂາຮຽນໜງສ . ຕວຢ າງ: ໃນປ 2002 ຢ ປະເທດແທນເຊເນຍ ເດກນອຍອາຍ 12 ປ ຫາຍກວ າ 75% ບ ເຄ ຍໄປພບທນຕະແພດປ ນປວແຂວ. ສະນນ, ຈ ງມ ພຽງແຕ ກ ມຄນຈານວນໜອຍທ ໄດຮບການຮກສາແຂວຢ າງຖ ກຕອງ. ສ ວນໃຫຍ ແລວແມ ນໄປພບທນຕະແພດເມ ອເຈບແຂວເທ ານນ ເຊ ງບນຫານ ອາດຈະມ ຜນຕ ສຂະພາບແຂວໄປຕະຫອດຊ ວດ. 6. ສະພາບບນຫາໃນ ສປປ ລາວ

ຢ ໃນລາວເຮາຍງບ ພບຕວເລກທ ບ ງບອກເຖງບນຫາກ ຽວກບສຂະພາບຜງປາກໃນລະດບປະເທດຢ າງເປນທາງການ. ປ 2009 ໄດມ ການສາຫວດຢ ໃນນະຄອນຫວງວຽງຈນ ແລະ ຫວງພະບາງ ເຫນວ າເດກທ ຢ ໃນໄວອາຍ 12 ປ ເປນແຂວແມງຫາຍ ແລະ ມ ລະດບການເປນແຂວແມງ, ແຂວຫ ນ ແລະ ແຂວທ ປ ງໃໝ ແທນແຂວນານມ (DMFT) ຢ ທ 4,61 ເຫມ/ຄນ ໃນນະຄອນຫວງ ແລະ 6,52 ເຫມ/ຄນ ຢ ຫວງພະບາງ. ນອກຈາກນ ການສາຫວດຢ ແຂວງສະຫວນນະເຂດ ໃນປ 2000 ພບວ າຄນໃນທກກ ມອາຍມ ບນຫາສຂະພາບເຫ ອກ ແລະ ສ ງທ ພບເຫນໂດຍທ ວໄປຄ ຄາບຫ ນປ ນເກາະຕດແຂວ ເຊ ງພບເຫນໃນກ ມຕວຢ າງອາຍແຕ 12 ຫາ 99 ປ . ອ ກຢ າງໜ ງການສາຫວດຢ ເມ ອງປາກກະດງ ແຂວງບລຄາໄຊ ພບວ າ ໃນກ ມນກຮຽນຈານວນ 59 ຄນ, 94,9% ມ ບນຫາເລ ອງແຂວແມງ ແລະ 32,6% ມ ຄາບຫ ນປ ນ. ການສາຫວດ ໃນປ 2009 ເຫນວ າຄ າຂອງການເປນແຂວແມງ ແລະ ແຂວຫວ ອງ (DMFT) ແມ ນ 1,6 ເຫມ/ຄນ ແລະ ຄ າຂອງການເປນແຂວແມງ ແລະ ແຂວປ ງໃໝ ແທນແຂວນານມ (DFT) ແມ ນ 4,1 ເຫມ/ຄນ. ຈາກການສາຫວດຢ ແຂວງບລຄາໄຊ ສາມາດສະຫບໄດວ າສຂະພາບເຫ ອກ ແລະ ແຂວ ຂອງເດກນອຍໃນລາວນ ແມ ນເກ ດຈາກການຂາດການເບ ງແຍງທ ຖ ກຕອງເໝາະສມໃນຊ ວດປະຈາວນ. 7. ມາດຕະການການຄວບຄມຢ ໃນໂລກ

ອງການອະນາໄມໂລກເວາວ າບນຫາກ ຽວກບສຂະພາບ ແລະ ພະຍາດຊາເຮ ອອ ນໆໃນຜງປາກສາມາດຫດລງ ຖາຫາກມ ການເຜ ຍແຜ ໃຫຮ ເຖງປດໄຈສ ຽງຕ າງໆເຊ ນ:

− ການຫດຜ ອນການກນອາຫານທ ມ ປະລມານນາຕານຫາຍ ແລະ ຫນໄປບລໂພກອາຫານທ ມ ໂພສະນາການສມສ ວນ ເພ ອເປນການປອງກນແຂວເປນແມງ ແລະ ແຂວຫ ນກ ອນກາໜດ

− ກນອາຫານປະເພດຜກ ແລະ ໝາກໄມໃຫຫາຍເພ ອຄວາມສມດ ນໃນການກນອາຫານ − ເຊາສ ບຢາ ແລະ ຫດປະລມານການດ ມສ ງມ ນເມາ ຫ ສ ງເສບຕດ ເພ ອເປນການຫດຄວາມສ ຽງຈາກການເປນ

ມະເຮງຜງປາກ, ແຂວເຂ ອງ ແລະ ແຂວຫ ນ − ໝ ນກວດກາຄວາມສະອາດພາຍໃນຜງປາກເປນປະຈາ − ລະມດລະວງການໄປການມາ ແລະ ອບດເຫດຈາກການຫນກລາທ ກ ຽວຂອງກບໃບໜາ ແລະ ແຂວ − ຮກສາສະພາບແວດລອມຮອບຕວທ ອາດສ ງຜນຕ ກບສຂະພາບ.

74

ໃນການຄວບຄມອາຫານ ແລະ ສຂະພາບຜງປາກແມ ນພວພນກນຢ າງສະໜດແໜນ. ສະນ ນ, ເຮາຈະຄວນຄານ ງເຖງຄວາມຖ , ການບລໂພກອາຫານ ແລະ ເຄ ອງດ ມທ ມ ປະລມານທາດນາຕານຫາຍ ລວມໄປເຖງເຄ ອງດ ມປະເພດນາ ໝາກໄມ ແລະ ປະເພດທ ອດທາດອາຍຄາບອນເຊ ນ: ເປບຊ , ເຊເວນອບ, ມ ຣນດາ ແລະອ ນໆ. ບນຫາແຂວແມງສາມາດປອງກນໄດ ໂດຍການໃຊຜະລດຕະພນທ ຜະສມສານຟລ ອຣາຍ ເຊ ງບນຈໃນນາດ ມບາງປະເພດ, ເກ ອ, ນມ ແລະ ຢາຖ ແຂວ ຫ ອາດຈະນາໃຊສານນ ໂດຍກງທ ຜ ານການແນະນາຂອງທນຕະແພດ ແລະ ໃຊໃນການບວນປາກ. ຜ ານການປະຕບດໃນການຮກສາແຂວເປນປະຈາເຫນວ າ ບນຫາແຂວແມງໃນເດກ ແລະ ຜ ໃຫຍ ມ ຈານວນຫດລງ. ໂດຍທ ວໄປແລວ ເມ ອສຂະພາບຜງປາກແມ ນບນຫາທ ເຮາຕອງໄດໄປພບທນຕະແພດເພ ອຮບຄາປ ກສາ ແລະ ຮບການຮກສາທ ຖ ກວທ ແຕ ຖາຢາກໃຫການປອງກນມ ປະສດທພາບ ແລະ ມ ຄວາມຍ ນຍງ ພວກເຮາຕອງໄດ ພດທະນາທກສະ, ຄວາມຮ , ວທ ການຄດ, ການປະຕບດໃຫກບເດກນອຍຕງແຕ ກ ອນເຂ າໂຮງຮຽນ. ການຮກສາຄວາມສະອາດຜງປາກສາມາດຝ ກປະຕບດໄດ ແລະ ຄວນໄດຮບການສ ງເສ ມໃຫປະຕບດເປນກດຈະວດປະຈາວນເຊ ນ: ການກນ ແລະ ການດ ມ. ນອກຈາກນນ ການປະຕບດຫງການກນອາຫານເຊ ນ: ການຖ ແຂວ ກ ຄວນໄດຮບການສ ງເສ ມໃຫເປນນໄສຕງແຕ ໄວເດກ. ພ ດຕກາການກນເປນອ ກປະເດນໜ ງທ ຄວນໄດຮບການສ ງເສ ມ ໂດຍສະເພາະແມ ນການສາງຄວາມເຂາໃຈໃນການຫດການບລໂພກອາຫານທ ມ ປະລມານທາດນາຕານຫາຍເກ ນໄປ. ການທ ໄປພບທນຕະແພດກ ອນເປນແຂວແມງແມ ນເປນການສາງຄວາມລ ງເຄ ຍ ແລະ ສາງສາຍພວພນທ ດ ໃນການຮກສາແຂວ. ຜ ປກຄອງຍງມ ບດບາດໃນການປ ຽນທດສະນະຄະຕ ແລະ ສາງຄວາມຊນເຄ ຍໃນການຮກສາແຂວເລ ມຈາກຢ ເຮ ອນຂອງຕນ. ຈາກການສ ງເສ ມການຮກສາສຂະພາບຜງປາກ ທງທາງຢ ທ ເຮ ອນ, ໂຮງຮຽນຈະເຮດໃຫ ເດກນອຍເກ ດຄວາມຊນເຄ ຍ ແລະ ສາມາດນາໄປປະຕບດຕອນທ ເຂາເປນຜ ໃຫຍ ແລະ ກາຍເປນນໄສໃນການປະຕບດໃນຊ ວດປະຈາວນ.

ໃນນ ມ ພະຍາດຫາຍຊະນດກ ຽວກບຜງປາກທ ສາມາດປອງກນໄດຜ ານການສ ງເສ ມພາຍໃນໂຮງຮຽນ. ຈາກບນຫານ ອງການອະນາໄມໂລກເວາວ າການສ ງເສ ມການປອງກນພະຍາດຜງປາກພາຍໃນໂຮງຮຽນແມ ນຈະໄດຮບຜນດ ເຊ ງສາມາດນາມາສ ກສາຜ ານວຊາຕ າງໆເຊ ນ: ວທະຍາສາດ, ເຄມ ສາດ, ຊ ວະສາດ, ຄະນດສາດ, ພາສາສາດ, ສງຄມສ ກສາ, ສລະປະກາ ແລະ ສລະປະດນຕ . ນອກນ ວຊາທ ກ ຽວຂອງກບການສ ງເສ ມສຂະພາບຄວນເນນໃສ ການກນເພ ອສຂະພາບ, ນະໂຍບາຍ ແລະ ການປະຕບດໃນການກນໃຫຖ ກຕາມຫກໂພຊະນາການ, ການປະຕບດໃຫຖ ກວທ ແລະ ການສາງຄວາມພໃຈແກ ຕນເອງ ເຊ ງໝາຍເຖງການຫ ກລ ຽງຈາກການສ ບຢາ, ດ ມຂອງມ ນເມາ ແລະ ເສບສານເສບຕດທ ກ ຽວຂອງກບສຂະພາບຜງປາກ.

ອ ກໜ ງຕວຢ າງຢ ປະເທດໄທກ ຄ ຄ ມ ໜາທ ໃນການສ ກສາອບຮມກ ຽວກບສຂະພາບຜງປາກ ໂດຍສະເພາະແມ ນການແນະນາໃນການຝ ກປະຕບດການຖ ແຂວຫງຈາກກນອາຫານທ ຽງ ພອມທງກວດສຂະພາບແຂວໃຫ ນກຮຽນ. ກດຈະກາເຫ ານ ລວນແຕ ໄດຮບການສ ງເສ ມໃຫເປນກດຈະກາທາງດານສຂະພາບທ ວໄປເຊ ນ: ສຂະອະນາໄມຜງປາກ, ການສະຜມ ແລະ ລາງມ ລວມໄປເຖງການປອງກນການເຈບແຂວໃນຫກສ ດການປອງກນການບາດເຈບຕ າງໆ. ການກວດສຂະພາບຜງປາກແມ ນສ ງສາຄນທ ກ ຽວຂອງກບຕດຕາມພດທະນາການທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ການໄດຮບສານອາຫານຂອງເດກ ເຊ ງຈະມ ການຕດຕາມສອງຄງຕ ປ . ນອກຈາກນ ບາງໂຮງຮຽນຍງໄດລວມເອາການຮກສາສຂະພາບຜງປາກເຂາໃນວຊາທ ກ ຽວຂອງກບການວາງແຜນຄອບຄວ ແລະ ເພດສ ກສາ. 8. ມາດຕະການການຄວບຄມໃນ ສປປ ລາວ

ໃນປດຈບນທາງພາກລດ ແລະ ເອກະຊນກ ໄດໃຫຄວາມສາຄນຫາຍຕ ກບບນຫາສຂະພາບຜງປາກ ເຊ ງເຫນໄດຈາກການສາງຫກສ ດໃຫມ ການເບ ງແຍງສຂະພາບຜງປາກໃນຊ ນປະຖມ. ນອກຈາກນ ຍງມ ອ ກຫາຍໂຄງການໄດ ເຂາມາສະໜບສະໜ ນ ໂດຍການສາງໂຄງການທນຕະກາຊມຊນ, ສ ນກວດສຂະພາບຂອງຜງປາກ ພອມທງສະໜອງອປະກອນຮບໃຊວຽກງານທນຕະກາ ແລະ ກ ໄດມ ການຕດຕາມ, ການປະເມ ນງານເປນແຕ ລະຊ ວງ. ໃນອະນາຄດ ກຈະໄດມ ການຂະຫຍາຍໂຄງການອອກໄປໃຫທ ວທກພ ນທ ໃນ ສປປ ລາວ.

75

ກດຈະກາ 1) ໃຫນກສ ກສາສນທະນາກ ຽວກບສາເຫດພາໃຫເກ ດບນສຂະພາບຜງປາກ 2) ໃຫນກສ ກສາຈດກ ມສນທະນາ ແລະ ສາງແຜນວາດຊ ວຍຈ ກ ຽວກບຜນກະທບ ແລະ ວທ ປອງກນບນຫາ

ສຂະພາບຜງປາກ ແລວຂ ນນາສະເໝ 3) ຄ ນາພານກສ ກສາ ສາທດກ ຽວກບການຖ ແຂວທ ຖ ກວທ

ຄາຖາມ 1) ສາເຫດທ ພາໃຫເກ ດບນຫາສຂະພາບຜງປາກມ ແນວໃດ? ມ ພະຍາດຫຍງແດ ທ ເກ ດໃນຜງປາກ? 2) ບນຫາສຂະພາບຜງປາກໄດສ ງຜນກະທບແນວໃດ? 3) ພວກເຮາຈະມ ວທ ປອງກນແນວໃດເພ ອບ ໃຫມ ບນຫາສຂະພາບຜງປາກ?

ເອກະສານອາງອງ

1) Oral Health [Internet]. WHO; 2018 [cited 2019 Nov]. Available

from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/oral-health.

2) WHO. World Oral Health Report 2003; 2003. Available from:

https://www.who.int/oral_health/media/en/orh_report03_en.pdf

César Mexia de Almeida, Poul Erik Petersen, Sónia Jesus André, António Toscano.

Changing oral health status of 6- and 12-year-old schoolchildren in Portugal

[dissertation]. Community Dental Health, 2003. 20, 211–216. CDH; 2003. Available

from: https://www.who.int/oral_health/media/en/orh_portugal.pdf?ua=1

76

ບດທ 11 ການສກສາທາງໂພຊະນາການ

1. ຄວາມຮ ທວໄປກຽວກບໂພຊະນາການ

ການບລໂພກອາຫານແມ ນມ ຫາຍຮ ບແບບທ ນາໄປສ ບນຫາສຂະພາບເຊ ນ: ການບລໂພກອາຫານບ ພຽງພກບຄວາມຕອງການຈະເຮດໃຫຮ າງກາຍຂາດທາດອາຫານ ການບລໂພກອາຫານທ ບ ຖ ກໂພຊະນາການເຊ ນ: ອາຫານບ ສະອາດ, ອາຫານມ ສານພດ, ອາຫານປນເປ ອນ ແລະ ອາຫານທ ມ ເຊ ອພະຍາດ. ເພ ອເຮດໃຫຮ າງກາຍແຂງແຮງຕອງໄດບລໂພກອາຫານທ ສະອາດປອດໄພຈາກເຊ ອພະຍາດ ການຂາດທາດອາຫານຈະເຮດໃຫຮ າງກາຍເດກນອຍຈ ອຍຜອມສາເຫດຂາດທາດອາຫານຈາພວກໂປຣຕ ນ, ຂາດວຕາມນ ແລະ ແຮ ທາດ. ການຂາດໂພສະນາການໂດຍທ ວໄປມກພບເຫນໃນ 3 ປະເພດໄດແກ : ການຂາດທາດເຫກເຮດໃຫເປນພະຍາດເລ ອດຈາງ, ການຂາດທາດໄອໂອດ ນເຮດໃຫຮ າງກາຍຜດປກກະຕ (ເປນຄໜຽງ) ແລະ ການຂາດວຕາມນເອ ເປນພະຍາດຕາຟາງ. ສ ງຜນກະທບຕ ສະພາບຂອງໂພຊະນາການເຮດໃຫການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຊາ, ເສຍຊ ວດ, ທາລາຍສະໝອງ, ຫດຜ ອນຄວາມສາມາດໃນການຄດ, ການເຮດວຽກທງຜ ໃຫ ຍ ແລະ ເດກ. 2. ຄວາມໝາຍຂອງໂພຊະນາການ

ໂພຊະນາການແມ ນພາວະທາງສຂະພາບຂອງບກຄນທ ມ ຜນເນ ອງມາຈາກການບລໂພກອາຫານ, ການຍ ອຍອາຫານ, ການດ ດຊ ມ, ການຂນສ ງ, ການສະສມ ແລະ ການເຜາໄໝທາດອາຫານໃນລະດບຈລງ. ເຊ ງມ ປດໄຈຫາຍຢ າງທ ສ ງຜນກະທບຕ ພາວະໂພຊະນາການຂອງມະນດເຊ ນ: ປດໄຈທາງດານເສດຖະກດສງຄມ, ສະພາບຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈ, ຮ ດຄອງປະເພນ , ວດທະນະທາ, ຮ ບແບບອາຫານທ ບລໂພກ ແລະ ອງປະກອບຂອງໂພຊະນາການແມ ນຈະໄດນາສະເໜ ໃນຂຕ ໄປ. 2.1. ອາຫານ ໝາຍເຖງວດຖໃດໜ ງທ ຄນເຮາກນໄດ, ດ ມໄດ, ຢ ໃນຮ ບແບບຂອງສດ, ດບ ຫ ໄດຜ ານການປງແຕ ງມາແລວເຊ ງປະກອບມ 6 ໝວດລ ມນ :

ອາຫານ ໃຫທາດອາຫານ ປະເພດ ໝວດທາດແປງ ຄາໂບໄຮເດຣດ (Carbohydrate) ອາຫານທໃຫພະລງງານ ໝວດໄຂມນ ລປດ (Lipid) ໝວດຊ ນ ໂປຣຕ ນ ( Protein) ອາຫານທເສມສາງຮາງກາຍ ໝວດນມ ໂປຣຕ ນ (Protein) ໝວດ ຜກ ແລະ ໝາກໄມ ວຕາມນ (Vitamin) ອາຫານທເຮດໃຫຮາງກາຍ

ຂບຖາຍສະດວກ ໝວດເຄ ອງດ ມ ແຮ ທາດ (Mineral) 2.2 ປະລມານອາຫານສາລບການບລໂພກ

ຄວາມຈງແລວເຮາມ ຄວາມຈາເປນຕອງຄານ ງເຖງປະລມານທ ພດ ໃນການບລໂພກແຕ ລະວນເພ ອສຂະພາບທ ແຂງແຮງ. ສາລບຜ ຊາຍທ ເຮດວຽກອອກແຮງງານປານກາງໃນມ ໜ ງຮ າງກາຍໃຊພະລງງານປະມານ 2.000-

25.000 ແຄລຣ , ສາລບຜ ຍງຈະຕອງການປະລມານໜອຍກວ າຜ ຊາຍປະມານ 15-30 ແຄລຣ , ສ ວນເດກນອຍແມ ນຕອງການພະລງງານໜອຍກວ າເຊ ງຂ ນກບຂະໜາດຂອງຮ າງກາຍ.

77

ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ ສ ວນໜ ງຂອງພະລງງານໃນເດກນອຍຕອງເກບໄວເພ ອການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ, ສະນນ ເມ ອຄດທຽບສ ວນແລວ ຈ ງຕອງການຫາຍກວ າຜ ໃຫ ຍຄ : ເດກນອຍຕອງການຊ ນເຖງ 3 ກຣາມຕ ນາໜກໂຕ 1 ກໂລກຣາມ, ສ ວນຜ ໃຫ ຍຕອງການພຽງ 1 ກຣາມຕ ນາໜກໂຕ 1 ກໂລເທ ານນ.

ທາດອາຫານທ ໃຫພະລງງານມ 3 ຢ າງ: − ທາດນາຕານ 1 ກຣາມໃຫ 4 ແຄລຣ − ທາດຊ ນກຣາມ 1 ກຣາມໃຫ 4 ແຄລຣ − ທາດໄຂມນກຣາມ 1 ກຣາມໃຫ 9 ແຄລຣ

ຖາເຮາກນໜອຍກວ າທ ຮ າງກາຍໃຊຮ າງກາຍຈະນາໃຊ ທາດອາຫານທ ສະສມພາຍໃນຮ າງກາຍມາໃຊຈ ງເປນສາເຫດໃຫຈ ອຍ ແລະ ນາໜກຫດ. ກງກນຂາມຖາກນຫາຍກ ຈະເກ ດເປນໂລກອວນ, ໂລກເບາຫວານ, ໂລກຫວໃຈ, ໂລກຄວາມດນເລ ອດສ ງ ແລະອ ນໆ.

ດວຍເຫດນ ປະຊາຊນທ ວໄປຈ ງຄວນສນໃຈໃນເລ ອງໂພຊະນາການ ແລະ ມ ຄວາມຮ ໄວເຊ ງຈະຊ ວຍໃຫຮ ບຊງງາມ, ແຂງແຮງ, ສຂະພາບດ , ອາຍຍ ນ ແລະ ຈ ງບ ໄດເສຍເງນຄ າຢາປ ນປວ. 2.3. ປະເພດອາຫານທຄວນບລໂພກ

ເມ ອເຮາຮ ເຖງເລ ອງປະລມານ ແລະ ຄນນະພາບຂອງອາຫານແລວ ກ ຈະຊ ວຍໃຫເຮາມ ຫກການພຈາລະນາເຖງຊະນດຂອງອາຫານທ ຄວນບລໂພກໃນແຕ ລະວນ. ຄວາມຈງແລວທກຄນຕອງກນອາຫານໃຫຄບ 6 ໝວດ (ຫ 5 ໝວດ ໃນບາງເອກະສານ) ເຊ ງມ ຢ ໃນອາຫານແຕ ລະປະເພດ ເພ ອໃຫນາຕານ, ຊ ນ, ໄຂມນ, ເກ ອແຮ ແລະ ວຕາມນຕ າງໆຢ າງຄບຖວນ.

ການກນອາຫານທ ຖ ກຫກນນ ຈາເປນຕອງກນໃຫໄດສດສ ວນເໝາະສມກບຄວາມຕອງການຂອງຮ າງກາຍຄ : ຄວນກນທາດຊ ນວນລະ 60 ກຣາມ, ທາດໄຂມນ 70 ກຣາມ ທ ເຫ ອເປນທາດນາຕານ 300 - 400 ກຣາມ. ສາລບຜ ທ ອອກແຮງງານຫາຍ ຫ ຫນກລາກາງແຈງກ ຈາເປນຕອງໄດຮບທາດອາຫານຕ າງໆເພ ມຂ ນຕາມສ ວນ. 2.2. ທາດອາຫານ ໝາຍເຖງທາດຊະນດໜ ງ ທ ຮ າງກາຍຄນເຮາມ ຄວາມຕອງການ ແລະ ຂາດບ ໄດ ເພ ອການມ ຊ ວດຢ ແລະ ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ຫ ເປນທາດທ ໃຊໃນຂະບວນການເຜາໄໝ ແລະ ແລກປ ຽນທາດໃນຮ າງກາຍຄນເຮາ. 3. ທາດອາຫານທຈາເປນຕຮາງກາຍ

ທາດອາຫານ ຄນປະໂຫຍດ ແຫ ງທມາ

ຄາໂບໄຮເດຣດ(Carbohydrate) (ແປງ ແລະ ນາ

ຕານ)

ເປນທາດອາຫານທ ໃຫພະລງງານຮ າງກາຍຕອງການ ເພ ອເຮດໃຫຄນເຮາເຄ ອນ ເໜງໄດ, ຮ າງກາຍມ ຄວາມອບອ ນ ແລະ ຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ນອກຈາກນນຍງສອມແຊມອາໄວຍະວະຕ າງໆທ ໄດຮບບາດເຈບ.

ເຂາປະເພດຕ າງໆ, ສາລ , ຖ ວ ມນດາງ, ມນຝຣ ງ, ມນຕນ...

ລ ປດ (Lipid) (ນາມນ ແລະ ໄຂມນ)

ເປນທາດອາຫານທ ໃຫພະລງງານ ແລະ ຍງຈາເປນຕ ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ. ນອກນນຍງຊ ວຍດ ດຊ ມວຕາມນບາງຊະນດທ ລະລາຍໃນໄຂມນເຊ ນ: ວຕາມນ A, ວຕາມນ E…

ໄຂມນຈາກຊ ນສດຕ າງໆ, ປາ, ເນ ຍ, ນມງວ ແລະ ນາມນພ ດ...

ໂປຣຕ ນ (Protein)

ເປນທາດອາຫານທ ເສ ມສາງຮ າງກາຍ, ຈລງຕ າງໆ, ເປນທາດແຫວໃນຮ າງກາຍ ແລະ ເປນສ ວນໜ ງຂອງລະບບພ ມຄມກນຂອງຄນເຮາ. ໂປຣຕ ນບາງຊະນດສາມາດນາໃຊເປນພະລງງານໄດ.

ນານມແມ , ນມງວ, ໄຂ , ຊ ນສດຕ າງ ,ໆ ປາ, ໂປຣຕ ນຈາກຖ ວເຫ ອງ ແລະ ຖ ວ ອ ນໆ.

ທາດເຫກ (Fe) ເຮດໜາທ ສາງເມດເລ ອດແດງ, ເປນໂປຣຕ ນຂອງເມດເລ ອດ ຊ ນສດ, ເຄ ອງໃນສດ (ຕບ), ເລ ອດ,

78

ແດງທ ເຮດໜາທ ຂນສ ງອກຊ ແຊນໄປລຽງອາໄວຍະວະຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍ, ເຮດໃຫກາມຊ ນ ແລະ ສະໝອງເຮດວຽກໄດ ຢ າງເປນປກກະຕ.

ນານມແມ , ຜກ ແລະ ໝາກໄມ ເຊ ນ ຜກໃບຂຽວ, ເຫດ, ຜກຫມ, ຜກກ ດ, ໝາກແຕງໂມ, ໝາກກວຍນາ...

ທາດໄອໂອດ ນ (I)

ສາງຮໂມນທາຍລອຍ (Thyroid hormones) ທ ຄວບຄມການເຮດວຽກຂອງຮ າງກາຍ, ເຮດໜາທ ການພດທະນາລະບບສະໝອງ ແລະ ປະສາດຂອງເດກຕງແຕ ຢ ໃນທອງແມ .

ເກ ອປະສມໄອໂອດ ນ, ອາຫານທະເລ ແລະ ແຫ ງທ ສາຄນທ ສດກ ຄ ນມແມ .

ທາດສງກະສ (Zn)

ຊ ວຍໃນການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ແລະ ການພດທະນາທ ເປນປກກະຕຂອງລະບບການຈະເລ ນພນ ແລະ ເຮດລະບບພ ມຄມກນເຮດວຽກໄດຕາມປກກະຕ.

ຊ ນສດ ແລະ ເຄ ອງໃນສດຕ າງໆ, ປາ, ສດປ ກ, ແມງໄມທ ກນໄດ…

ວຕາມນ B ລວມ

ເຮດໜາທ ຊ ວຍໃຫຮ າງກາຍນາໃຊທາດອາຫານຜະລດເປນພະລງງານ ແລະ ຊ ວຍລະບບປະສາດໃຫເຮດວຽກໄດຕາມປກກະຕ .

ໂປຮຕນ ແລະ ໄຂມນ ຈາກຊ ນສດ, ຖ ວປະເພດຕ າງໆ, ນາມນພ ດ…

ໂຟລກ ອາຊດ ເຮດໃຫຈລງເມດເລ ອດແດງແຂງແຮງ ແລະ ປອງກນການຜດປກກະຕຂອງເດກທ ຢ ໃນທອງແມ .

ຖ ວ, ຜກສດ, ຕບ, ໄຂ ຫງ, ນມແມ , ໄຂ …

ວຕາມນ C ຊ ວຍການດ ດຊ ມຂອງທາດເຫກ, ທາລາຍທາດທ ເປນອນຕະລາຍໃນຮ າງກາຍ ແລະ ຊ ວຍເຮດໃຫບາດແຜດ ໄວ.

ໝາກໄມສດເຊ ນ: ໝາກສດາ, ໝາກນາວ, ໝາກກຽງ, ຜກສດເຊ ນ: ຜກໃບຂຽວ, ໝາກເລ ນ, ນມແມ , ນມງວ…

3.1. ການຂາດທາດອາຫານ 1) ການຂາດທາດໂປຣຕນ

ຜນຂອງການຂາດທາດໂປຣຕ ນຍອນການກນບ ໄປຕາມໂພຊະນາການ. ອາການຂາດທາດໂປຣຕ ນຮນແຮງຈະເຮດໃຫນາໜກຫດ ແລະ ມ ການຢບຢງການຈະເລ ນເຕ ບໃຫ ຍເປນສາເຫດຕນຕເຮດໃຫຮ າງກາຍຂາດວຕາມນ ແລະ ແຮ ທາດ (ຕວຢ າງ: ວຕາມນ ເອ, ທາດເຫກ ແລະ ທາດສງກະສ ). ອາການທ ຮນແຮງທ ສດຂອງການຂາດໂປຣຕ ນແມ ນ ເປນພະຍາດຫວໂປກນລ ບ ແລະ ພະຍາດຈ ອຍຜອມ. ອາການຂອງພະຍາດຈ ອຍຜອມ ແມ ນຊ ມເສາ,ມ ອາການບວມນາ, ຜ ວໜງແຫງ, ທອງເບງ, ອາການຖອກທອງ, ສ ນເສຍກາມຊ ນ ແລະ ຮ າງກາຍບ ພດທະນາ, ນາໜກຫດ 60% ບ ເຕ ບໃຫຍ ຕາມເກນອາຍ, ມ ໄຂມນໃນຮ າງກາຍໜອຍ ແລະ ມ ອາການຖອກທອງ. ພະຍາດຈ ອຍຜອມແມ ນພບເຫນກບເດກນອຍທ ກນນມແມ ນບ ພຽງພ ແລະ ມກເກ ດຂ ນຫາຍຕອນເດກມ ອາຍໜ ງປ . ເປນພະຍາດຫວໂປກນລ ບ ແມ ນເກ ດຂ ນຫງຈາກເປນພະຍາດຈ ອຍຜອມ ແລະ ພບກບເດກທ ອາຍໜ ງປ ລງມາເມ ອເດກບ ໄດກນນມແມ ແລະ ອາຫານປະເພດແປງ. ສາເຫດຂອງພະຍາດຫວໃຫຍ ກນລ ບ ແມ ນ ຍງບ ເປນທ ຮ ຈກຢ າງກວາງຂວາງ ແຕ ມກຈະພບເຫນກບພະຍາດຖອກທອງ. ຜນກະທບຈາກພະຍາດຂາດສານໂປຣຕ ນເຮດໃຫຮ າງກາຍມ ຄວາມຕອງການທາດອາຫານຈາພວກນ ເປນພເສດ. ດ ງນນ ຄວນເອາໃຈໃສ ເວລາກະກຽມອາຫານ ແລະ ເວລາປອນອາຫານເດກໃນໄລຍະເຊານມ.

2) ການຂາດທາດເຫ ກ ເຮດໃຫເປນພະຍາດເລ ອດຈາງມກພບໃນແມ ຍງຖ ພາ, ແມ ຍງຫງເກ ດລ ກ, ເດກເກ ດກ ອນການດ, ເດກນອຍອາຍຢ ລະຫວ າງ 6-24 ເດ ອນ, ເດກທ ຂາດໂປຣຕ ນ. ພະຍາດເລ ອດຈາງມ ສາເຫດມາຈາກການຂາດທາດເຫກ. ຜ ທ ເປນພະຍາດເລ ອດຈາງຈະມ ອາການມ ນຊາຢ ຝາມ , ມ ເຍ ອເມ ອກຕາ, ຮ ສ ກວ າຮ ມສບ ແລະ ລນບ ມ ແຮງ, ອ ອນເພຍ, ເມ ອຍງາຍ, ເຈບຫວ, ວນຫວ, ຫວໃຈເຕນແຮງ, ຊ ມເສາ. ໃນກລະນ ຮາຍແຮງຈະມ ອາການບວມ ແລະ ຫາຍໃຈຍາກເຖງແມ ນວ າເຄ ອນໄຫວເລກນອຍກ ຕາມ.

79

3) ການຂາດວຕາມນເອ ການຂາດວຕາມນເອມກພບນາເດກຜ ທ ເປນພະຍາດໝາກແດງ, ລະບບຫາຍໃຈອກເສບ, ພະຍາດ

ຖອກທອງເປນຊາໄປຊາມາຢ ເລ ອຍໆ. ເດກທ ຂາດທາດໂປຣຕ ນເປນສາເຫດຂອງການຂາດວຕາມນເອ. 4) ການຂາດທາດໄອໂອດນ

ການຂາດໄອໂອດ ນແມ ນມກພບຢ ໃນແມ ຍງຖ ພາ, ແມ ຍງຫງເກ ດລ ກ ແລະ ແມ ຍງທ ລຽງລ ກດວຍນານມ ສາເຫດຂອງການຂາດທາດໄອໂອດ ນແມ ນມາຈາກການກນອາຫານທ ມ ທາດໄອໂອດ ນໂດຍສະເພາະຢ ສປປ ລາວ ເນ ອງຈາກບ ມ ຊາຍແດນຕດກບທະເລ ເຮດໃຫເງ ອນໄຂທ ຈະໄດຮບສານໄອໂອດ ນໜອຍກວ າ. ໂດຍທ ວໄປແລວຕອງໄດເລ ອກກນອາຫານ ຫ ຜະລດຕະພນທ ມ ສານໄອໂອດ ນເຊ ນໃນເກ ອ ແລະ ອາຫານສາເລດຮ ບປະເພດກະປອງ ແລະ ອາຫນແຫງທ ໄດຂຽນລະບໄວ.

5) ການຂາດວຕາມນບ 1 ພະຍາດຂາດວຕາມນບ 1 ສ ວນຫາຍມກພບນາແມ ຍງທ ຢ ໃນໄລຍະລຽງລ ກດວຍນານມຕນເອງ ແລະ ມກ

ພບກບລ ກນອຍທ ບ ກນນມແມ , ບາງເທ ອກ ພບນາຜ ຊາຍທ ເຮດວຽກເຄ ອນໄຫວຫາຍ. ອາການທ ສະແດງອອກຂອງການຂາດວຕາມນບ 1 ປະກອບດວຍການກນເຂາບ ແຊບ, ອ ອນເພຍຫາຍ, ບາງເທ ອແຂນຂາລ ອຍ, ກລະນ ຮາຍແຮງພາໃຫຫວໃຈຫມເຫວ ມ ອາການບວມກະທນຫນຂອງຮ າງກາຍ. 3.2 ຜນກະທບການຂາດທາດອາຫານ

1) ຜນກະທບການຂາດທາດໂປຣຕນ ການຂາດໂປຣຕ ນມ ຜນກະທບຕ ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງຮ າງກາຍ, ມນສະໝອງ ແລະ ສະມດຕະພາບ

ໃນການອອກແຮງງານ, ຄວາມສາມາດໃນການສ ກສາຮ າຮຽນຫດລງ, ເພ ມຄວາມສ ຽງຕ ການຕດເຊ ອພະຍາດ ເພາະວ າເດກມ ສະພາບອ ອນເພຍບ ທນທານຕ ເຊ ອພະຍາດ ແລະ ມ ຄວາມສ ຽງຕ ການເສຍຊ ວດ.

2) ຜນກະທບການຂາດທາດເຫ ກ ເປນພະຍາດເລ ອດຈາງເຮດໃຫແມ ຍງມ ອາການສນໃນເວລາຖ ພາເຊ ນ: ເລ ອດອອກຕາມຊ ອງຄອດ ແລະ ມ ການ ຊ ມເຊ ອ. ເດກທ ເກ ດຈາກແມ ທ ເປນເລ ອດຈາງມ ທ າອ ຽງໄດລ ກໂຕນອຍ, ນາໜກຕ າ, ອ ອນເພຍ ແລະ ເຈບເປນໄດງ າຍ.

3) ຜນກະທບການຂາດວຕາມນເອ ການຂາດວຕາມ ນເອ ພາໃຫເປນຕາຟາງ, ມ ຈດຂາວຢ ພາກສ ວນຕາຂາວ, ແກວຕາເປນຝາຂາວ, ເປນ

ບາດແຜຢ ແກວຕາພາໃຫຕາບອດ, ຜວໜງຫຍາບ ແລະ ແຫງ, ເຮດໃຫຖອກທອງ ຫ ອກເສບລະບບຫາຍໃຈເລ ອຍໆ. ໃນກລະນ ຮາຍແຮງພາໃຫເປນຕາບອດຖາວອນ.

4) ຜນກະທບການຂາດທາດໄອໂອດນ ການຂາດທາດໄອໂອດ ນພາໃຫເປນຄໜຽງ, ການປະກອບກດຈະກາໃນໂຮງຮຽນບ ຫາວຫນ, ການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຊກຊາ, ໃນກລະນ ຮາຍແຮງພາໃຫເປນຫ ໜວກ, ປາກກ ກ, ພດທະນາການດານສະໝອງຊກຊາ. ຍງມ ຜນກະທບຕ ແມ ຍງຖ ພາເປນເຫດພາໃຫລລ ກ, ລ ກຕາຍໃນທອງ, ຖາເດກເກ ດມາພາໃຫເດກເປນປນຍາອ ອນ, ສະໝອງ ແລະ ຮ າງກາຍພດທະນາການຊກຊາ. ການນາໃຊເກ ອໄອໂອດ ນແຕ ງກນແມ ນມ ຄວາມສາຄນຫາຍເພ ອປອງກນການຂາດທາດໄອໂອດ ນ.

5) ຜນສະທອນຂອງການຂາດວຕາມນບ 1 (Beriberi) ວຕາມນບ 1 ຊ ວຍໃຫຮ າງກາຍເຜາໄໝທາດອາຫານເພ ອປດປ ອຍໃຫເປນພະລງງານ. ຄນທ ຂາດວຕາມນ

ບ 1 ພາໃຫເກ ດເປນພະຍາດທ ເອ ນວ າ: ເບຣ ເບຣ (Beriberi). ມນມ ປະກດການເກ ດຂ ນບາງຄງຄາວນາຄນທ ບລໂພກເຂາຜ ານໂຮງສ ແລະ ເຮດໃຫເຂາຫອນໂພດ ການຂາດວຕາມນບ 1 ມກພບນາຄນທ ບ ມກກນອາຫານຈາພວກຫວມນດາງ, ຫວເຜ ອກເປນຕນ.

80

4. ສາເຫດການຂາດສານອາຫານ 4.1. ສາເຫດການຂາດສານອາຫານລະດບບກຄນ

− ເກ ດຈາກບກຄນທ ໄດຮບອາຫານບ ພຽງພທງດານປະລມານ ແລະ ຄນນະພາບ − ບກຄນເປນພະຍາດເຮດໃຫຄວາມຕອງການອາຫານຫດລງເຊ ນ: ເປນໄຂຍງ, ຖອກທອງ, ມ ແມ ທອງ.

4.2. ສາເຫດການຂາດສານອາຫານລະດບຊມຊນ ຫ ຄວເຮ ອນ: ການຮກສາສຂະພາບແມ ແລະ ເດກຍງຍ ດຖ ແບບຮ ດຄອງເດ ມເຊ ນ: ການຄະລາອາຫານໃນເວລາເກ ດ

ລ ກເປນຕນ. 4.3. ສາເຫດການຂາດສານອາຫານລະດບຊາດ

ການສະໜບໜ ນມ ຂຈາກດ, ບ ທນມ ສ ນ ຫ ສະຖາບນຮບຮອງວຽກໂພຊະນາການ, ຂາດຂມ ນຂ າວສານ, ຂາດການສ ກສາຄນຄວາວທະຍາສາດດານໂພຊະນາການ. 5. ແຫ ງອາຫານໃນ ສປປ ລາວ

ແຫ ງທ ມາຂອງອາຫານໃນ ສປປ ລາວ ແມ ນມາຈາກຫາຍແຫ ງ, ແຕ ສາມາດຈດອອກເປນ 4 ແຫ ງຕນຕດ ງນ : ຈາກການຜະລດເອາເອງໃນທອງຖ ນ, ຈາກທາມະຊາດ, ຈາກຕະຫາດ ແລະ ຈາກການຊ ວຍເຫ ອ.

1) ອາຫານທມາຈາກການຜະລດ: ປະຊາຊນລາວສ ວນຫາຍແມ ນເຮດການຜະລດອາຫານເອງເຊ ນ: ປ ກຜກ, ໝາກໄມຕາມລະດ ການ ແລະ ລຽງສດປະເພດຕ າງໆ. ຜກ ຫ ໝາກໄມບາງຊະນດກ ສາມາດປ ກໄດຕະຫອດປ .

2) ອາຫານຈາກທາມະຊາດ: ປະຊາຊນລາວເກ ອບ 80% ແມ ນອາໄສຢ ໃນເຂດຊນນະບດ ເຊ ງແຫ ງອາຫານຕນຕແມ ນມາຈາກທາມະຊາດ ແລະ ຄວາມຫາກຫາຍຂອງອາຫານທ ຫາໄດແມ ນຂ ນກບລະດ ການ. ອາຫານສ ວນຫາຍກ ຈະແມ ນຜກປ າ, ໜ ໄມ, ເຫດປະເພດຕ າງໆ, ສດປ າ, ປ , ຫອຍ, ປາ, ແມງໄມທ ກນເປນອາຫນໄດ ແລະອ ນໆ.

3) ອາຫານຈາກຕະຫ າດ: ອາຫານຈາກຕະຫາດກ ມ ຄວາມຫາກຫາຍເຊ ນໃນຕະຫາດສດກ ຈະອດມໄປດວຍຜກສດ, ໝາກໄມສດຊະນດຕ າງໆ ແລະ ຊ ນສດ ສ ວນຫາຍແມ ນຜະລດເອງໃນປະເທດ, ສ ວນໜ ງກ ມາຈາກທາມະຊາດ ແລະ ອາຫານບາງປະເພດກ ນາເຂາຈາກຕ າງປະເທດອາດເປນໃນຮ ບແບບສດ ຫ ອາຫານສາເລດຮ ບເປນຕນ.

4) ອາຫານຈາກການຊວຍເຫ ອ: ບາງຄງອາຫານກ ໄດມາຈາກການຊ ວຍເຫ ອ, ໃນກລະນ ທ ມ ອາຫານຂາດ ແຄນເຊ ນ: ເກ ດໄພພບດທາງທາມະຊາດເປນຕນ ແລະອ ນໆ.

6. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນປະເທດລາວ

ໃນ ສປປ ລາວ ອດຕາການຂາດສານອາຫານແມ ນສ ງຫາຍ ແລະ ເປນບນຫາທາງດານສາທາລະນະສກ 40% ຂອງເດກຕ າກ ວາ 5 ປ ຂາດສານອາຫານຊ າເຮ ອ 37 ນາໜກຕ າກວ າມາດຕະຖານ. ນອກຈາກນ ຍງມ ການຂາດວຕາມນ ແລະ ເກ ອແຮ ອ ກເຊ ນ: ການຂາດວຕາມນເອ, ຂາດທາດເຫກ, ຂາດທາດໄອໂອດ ນ, ຂາດວຕາມນບ 1 ແລະອ ນໆ. ເຫນວ າເປນບນຫາທ ຄວນໄດເອາໃຈໃສ ໂດຍສະເພາະຢ ເຂດຊນນະບດ, ບ ອນຫ າງໄກສອກຫ ກ. ການສມໃສ ການແກໄຂໂພສະນາການຢ ລະດບຊມຊນອາດສາມາດ ແກໄຂບນຫາຂາດສານອາຫານໃນໄລຍະຍາວໄດ. ການໃຫສຂະສ ກສາດານໂພສະນາການແກ ຊມຊນ ເປນວຽກງານທ ສາຄນ, ເພ ອການຫນປ ຽນພ ດຕກາຄວາມເຊ ອທ ໄດປະຕບດແບບຄອງເດ ມ, ຮ ຈກປະຕບດການລຽງລ ກດວຍນມແມ ຖ ກວທ ແລະ ການໃຫອາຫານເສ ມຕາມເວລາທ ເໝາະສມ, ການດ ແລແມ ແລະ ເດກໃຫໄດດ . ການຊ ວຍເຫ ອຄອບຄວໂດຍຜ ານການໃຫຂມ ນຂ າວສານເພ ອໃຫມ ການຫນປ ຽນພ ດຕກາ, ການປະກອບ ແລະ ນາໃຊຊບພະຍາກອນທ ພວກເຂາເຈາມ ໃນທອງຖ ນຕາມຄວາມເໝາະສມ. 7. ສາຍພວພນກນລະຫວາງລະບບນເວດ, ພດຕກາ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ ໃນປດຈ ບນ, ປະເທດທ ກາລງພດທະນາຫາຍປະເທດ ແມ ນຢ ໃນຊ ວງເວລາການພດທະນາສງຄມຢ າງໄວວາ ເຊ ນ: ການຂະຫຍາຍຕວເມ ອງ, ຄວາມທນສະໄໝຕ ກບການປ ຽນແປງທາງສງຄມນ , ລະບບການຂນສ ງສ ນ

81

ຄາ ແລະ ໂຄງຮ າງພ ນຖານໄດຮບການພດທະນາ, ການປ ຽນແປງເຫ ານ ແມ ນສ ງຜນກະທບຕ ພ ດຕກາການບລໂພກຂອງມະນດ ໂດຍສະເພາະ ແມ ນສ ງທ ຈະບລໂພກແມ ນອາຫານສາເລດຮ ບ, ອາຫານທ ນາເຂາຈາກຕ າງປະເທດ, ອາຫານທ ມ ໄຂມນສ ງ ແລະ ອາຫານທ ມ ພະລງງານສ ງເພ ມຂ ນ. ອາຫານເຫ ານ ແມ ນກ ຽວຂອງກບການເພ ມຂ ນຂອງພະຍາດຕ າງໆເຊ ນ: ນ າໜກເກ ນ, ພະຍາດອ ວນ, ຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ໄຂມນຜດປກກະຕ ແລະ ພະຍາດຫວໃຈແລະອ ນໆ. ໃນທາງກງກນຂາມກນການເກ ດສະພາບອາກາດທ ຜດປກກະຕເຊ ນ: ແຫງແລງ, ນາຖວມ ແມ ນເຮດໃຫເກ ດການຂາດທາດອາຫານເພ ມຂ ນ. ການບລໂພກອາຫານທ ບ ສມດ ນກນ, ການກນອາຫານບປກກະຕ, ການກນອາຫານຕອນເດກ, ການກນເຂາຄນດຽວ. ການບ ກນເຂາເຊາ ແມ ນມ ຜນກະທບທາງລບຈານວນໜ ງ ຄ ບ ມ ແຮງໃນການເຮດວຽກຕອນເຊາ, ເຮດໃຫກນອາຫານຄາບອ ນຫາຍຂ ນ ເຊ ງເປນສາເຫດເຮດໃຫເປນພະຍາດອວນໄດ ແລະ ພະຍາດອ ນໆຕາມມາ. ການຂາດສານອາຫານແມ ນ ກ ຽວພນກນຢ າງໃກຊດກບຄວາມທກຍາກ, ສະບຽງອາຫານ, ສະພາບການເປນຢ ທ ແອອດ ແລະ ເປ ອນເປ , ແລະ ການເບ ງແຍງເດກທ ບ ເໝາະສມ. ການຂາດໂພຊະນາການ ແລະ ການຂາດສານອາຫານ ແມ ນນາສ ບນຫາສຂະພາບຫາຍຢ າງ ແລະ ສ ງຜນກະທບຕ ການເປນຢ ທ ດ . ໂພຊະນາການ ແລະ ສຂະພາບທ ບ ດ ເຮດໃຫຄນນະພາບຊ ວດຫດລງ ແລະ ຫດສກກາຍະພາບຂອງການພດທະນາຮ າງກາຍ. ນອກນນ, ຖາສຂະພາບບ ດ ຍອນຂາດສານອາຫານເຮດໃຫຫດຜ ອນຄວາມສາມາດໃນການຫາເງນມາລຽງດ ຄອບຄວ, ສາງບນຫາໃຫສງຄມອ ກ ແລະ ບນຫາອ ນໆທ ສາຄນທ ເຮດໃຫອາຫານບ ມ ຄວາມປອດໄພ ແລະ ຂາດໂພຊະນາການຍອນອາກາດປ ຽນແປງ, ການຂາດອາຫານສ ງຜນຕ ການເຂາເຖງອາຫານໃຫພຽງພ, ໂພຊະນາການທ ດ ແລະ ຄວາມປອດໄພຂອງອາຫານ. ມນຍງກ ຽວພນເຖງແຫ ງອາຫານ ແລະ ການບລຫານທ ບພຽງພເຊ ນ: ຄນນະພາບຂອງໂຮງໝ, ການສ ກສາ, ນາດ ມ, ສຂະສ ກສາ ແລະ ອະນາໄມ. ຜ ຍງທ ທກຍາກສ ວນຫາຍແມ ນບ ສາມາດເຂາເຖງສະບຽງອາຫານ ແລະ ການບລການໄດ ເຊ ງການຂາດສານອາຫານເຮດໃຫການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງຮ າງກາຍຊກຊາ, ຄວາມຄດ, ພດທະນາການຂອງເດກ, ການຮຽນຮ ແລະ ການເຮດວຽກງານ. ນອກນນ, ການຂາດສານອາຫານເຮດໃຫຮ າງກາຍບ ມ ພ ມຕານທານຕ ເຊ ອພະຍາດ. ອດຕາການເສຍຊ ວດຂອງເດກເກ ດໃໝ ແມ ນສ ວນຫາຍມາຈາກປດໄຈການຂາດສານອາຫານເຊ ນ: ການຂາດອາຫານຕງແຕ ຕອນຢ ທອງແມ , ຕດເຊ ອຈາກແມ ຫ ແມ ເປນພະຍາດເລ ອດຈາງຕອນທ ຖ ພາ. 8. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນໂລກ ເປາໝາຍການພດທະນາແບບຍ ນຍງ ຢດຕທກຮ ບແບບຂອງການຂາດສານອາຫານພາຍໃນປ 2030 ເຊ ງເປນແຜນປະຕບດວຽກງານໃນໜ ງທດສະວດຂອງສະຫະປະຊາຊາດດານໂພຊະນາການ. ການຂາດສານອາຫານຍງເຮດໃຫເປນພະຍາດອວນ. ມນສ ງຜນກະທບໃຫແກ ການດາລງຊ ວດຕງແຕ ນອຍຮອດໃຫ ຍ. ອ ງຕາມ ສະຖຕຂອງອງການອາຫານ ແລະ ກະສກາ, ໃນປ 2016 ຕວເລກປະຊາກອນທ ຂາດສານອາຫານຫາຍທ ສດປະມານ 815 ລານຄນໃນຂະນະທ ໃນປ 2015 ແມ ນ 777 ລານຄນ. ການຂາດສານອາຫານແມ ນສະແດງໃຫເຫນວ າມ ການເພ ມຂ ນຄຽງຄ ກບການເພ ມຂ ນຂອງປະຊາກອນ, ແຕ ການຂາດສານແມ ນມ ທ າອ ຽງຫດລງ ຈາກ 14,7%ໃນປ 2000 ແລະ ໃນປ 2013 ແມ ນ 10,8%. ສ ງທ ເປນກງວນແມ ນໃນປ 2016 ຕວຊ ບອກຂອງຂາດສານອາຫານຈາກທ ວໂລກສະແດງໃຫເຫນວ າມນເພ ມຂ ນ 11%. ຈາກທ ມ ການຫດລງເປນເວລາດນ ແລວມ ການເພ ມແບບນ ແມ ນເປນສນ ຍານວ າມ ແນວໂນມປ ຽນແປງ. ຄວາມໝນຄງຂອງສະຖານະການອາຫານແມ ນຊດໂຊມລງໃນເຂດອະຟກກາ, ອາຊ ຕາເວນອອກສ ຽງໃຕ ແລະ ອາຊ ຕາເວນຕກ, ຄວາມເສຍຫາຍທ ເຫນຫາຍກວ າໝ ແມ ນບນຫາທ ເກ ດຈາກໄພແຫງ ແລງ ແລະ ໄພນາຖວມ. ການຂາດສານອາຫານແມ ນມກເກ ດຂ ນກບເດກ, ຜ ຍງ ແລະ ໄວກາງຄນທ ມ ພະຍາດອວນ. ໃນເຂດອະຟກາ ແມ ນເຂດທ ມ ການຂາດສານອາຫານສ ງສດ, ສ ງຜນກະທບຕ ປະຊາກອນ 22,7% ຂອງປະຊາກອນທງໝດໃນປ 2016. ສະຖານະການແມ ນເຄ ງຄຽດຫາຍໂດຍສະເພາະແມ ນເຂດອະຟກກາຕາເວນອອກທ ໜ ງສ ວນສາມຂອງປະຊາກອນແມ ນຂາດສານອາຫານ. ຕາມຕວເລກຂອງປະຊາກອນໃນທ ວໂລກເຫນວ າທະວ ບ ອາຊ ແມ ນມ ຄນຂາດສານອາຫານຫາຍກວ າໝ . ອງການອາຫານ ແລະ ກະສກາໂລກໄດປະເມ ນວ າ ໃນປ 2016

82

ເກ ອບ 520 ລານຄນ ທ ຂາດສານອາຫານຢ ທະວ ບອາຊ , ຫາຍກວ າ 243 ລານຄນຢ ອະຟກາ, ແລະ ຫາຍກວ າ 42 ລານຄນ ຢ ອາເມລກາໃຕ ແລະ ເຂດຄາຣບຽນ ການຂາດສານອາຫານດ ງກ າວແມ ນຍງຄງສ ບຕ ເອາຊ ວດຂອງເດກປະມານ 52 ລານຄນ ຫ 8% ຂອງເດກທງໝດ. ເກ ອບປະມານໜ ງໃນສາມ ຂອງປະຊາກອນໃນໂລກຂອງໂດຍສະເພາະແມ ຍງ 33% ແມ ນເປນພະຍາດເລ ອດຈາງຢ ໃນໄລຍະຈະເລ ນພນ ດ ງນນມນຈ ງສ ງຜນສະທອນແກ ເດກເວລາເກ ດ. ອ ງຕາມການປະເມ ນໃນປ 2016 ເດກນອຍທ ມ ອາຍ 5 ປ ລງມາຈາກທ ວໂລກ 155 ລານຄນແມ ນປະສບບນຫາກບການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ. ອດຕາໂດຍລວມຈາດກທ ວໂລກ ເດກທ ມ ບນຫາກບການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ 29,5% ຫາ 22,9% ຈາກປ 2005 ຫາ ປ 2016. ແຕ ໃນປດຈບນຈະມ ເດກປະມານ 130 ລານຄນທ ປະສບບນຫາການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ໃນປ 2025.

ຮ ບທ 2: ຜນກະທບຂອງການຂາດທາດອາຫານ

(ຂມ ນຈາກ https://jarm.com/news/69070 ຈາກຜນສາຫວດດານໂພຊະນາການຂອງ UNICEF ໃນປ 2015) 9. ສະພາບການຂາດສານອາຫານໃນ ສປປ ລາວ ນະໂຍບາຍສຂະສ ກສາໃນ ສປປ ລາວ ໄດກ າວໄວວ າ ບນຫາຂອງຂາດສານອາຫານຂອງເດກແມ ນເປນອນຕະລາຍສ ງຜນກະທບຕ ການພດທະນາທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ສະໝອງ ເຊ ງສາມາດສ ງຜນເຖງຄວາມຮ ຄວາມສາມາດ ແລະ ເຮດໃຫມ ຄວາມສ ຽງໃນການຕດພະຍາດເພ ມຂ ນ. ອ ງຕາມບດລາຍງານຄວາມໝນຄງດານອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການຂອງລາວ ໄດເວາວ າ ອດຕາເງນເຟ ເຮດໃຫຄອບຄວໜ ງຈະໃຊຈ າຍຊ ອາຫານປະມານ 41% ຂອງລາຍໄດ.

ການບລໂພກອາຫານເປນໝວດໝ ມ ຄວາມສາຄນຫາຍດ ງນນບດລາຍງານຄວາມໝນຄງດານອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການຂອງລາວວ າ ເດກຂາດສາດອາຫານແຕ ປ 1993 ຫາປ 2011 ແມ ນຫດລງ 10% ແຕ ອດຕາຍງຄງສ ງຢ 44% ເດກທ ມ ນາໜກໜອຍແມ ນຫດລງ 13% ແຕ ອດຕາກ ຍງຄງສ ງຢ ທ 27%, ສ ວນການຕາຍແມ ນ

6%. ການມ ນາໜກເກ ນແມ ນເພ ມຂ ນ 2% ແລະ ເດກມ ນາໜກໜອຍຕອນເກ ດແມ ນ 15%. ເດກນອຍທ ຢ ໃນຄອບຄວທກຍາກ ແມ ນມ ນາໜກຫດ ແລະ ການເຕ ບໂຕບ ສມໄວ ຫາຍກວ າເດກທ ຢ ໃນຄອບຄວຮ ງມ ເຖງ 3 ເທ າ, ນາໜກຫດແມ ນ 36% ທຽບກບຄນຮ ງມ ແມ ນ 12% ແລະ ການເຕ ບໂຕບ ສມໄວແມ ນ 60,6% ຕ 19,7%. ນາໜກເກ ນແມ ນບ ໄດເປນບນຫາດານສາທາລະນະສກໃນປ 2011 ນາໜກເກ ນຂອງເດກທ ມາຈາກຄອບຄວທກຍາກແມ ນມ 2% ເຊ ນດຽວກນ. ພາວະນາໜກເກ ນຂອງເດກທ ມາຈາກຄອບຄວຮ ງມ ກ ມ ພຽງແຕ 2%. ອ ງຕາມຂມ ນຂອງອງການອະນາໄມໂລກກ ຽວກບພະຍາດເລ ອດຈາງ (1993-2005), ພະຍາດເລ ອດຈາງ

83

ແມ ນເປນບນຫາທາງສາທາລະນະສກທ ຮນແຮງ, ເລ ອດຈາງມກເກ ດຂ ນກບຜ ຍງຖ ພາ 56%, ຜ ຍງທ ວໄປ 46% ແລະ ເດກນອຍອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ແມ ນ 48%. ອ ງຕາມຂມນ ການສ າຫວດຕວຊ ວດທາງສງຄມ ແລະ ບດລາຍງານອງການອະນາໄມໂລກກ ຽວກບການຂາດວຕາມນເອ ໃນປະຊາກອນທ ມ ຄວາມສ ຽງແຕ ປ 1995-2005, ອດຕາການເສມວຕາມນໃຫແກ ເດກ ແຕ 6-59 ເດ ອນ ແມ ນ 59,1%. ນອກນນ, ອດຕາການຂາດວຕາມນເອ ຂອງເດກກ ອນໄວຮຽນ ແມ ນ 44,7%. ໝາຍຄວາມວ າການຂາດວຕາມນແມ ນຍງເປນບນຫາດານສາທາລະນະສກຢ ລາວ ແລະ ມນຊ ໃຫເຫນວ າການບລໂພກອາຫານຂອງຄນລາວໃນແຕ ລະວນຍງຂາດວຕາມນເອ, ແລະ ການປອງກນການບລໂພກອາຫານ. ຍ ງກວ ານນ, ການສາຫວດຕວຊ ວດທາງສງຄມ ແລະ ບດລາຍງານອງການອະນາໄມໂລກກ ຽວກບຂມ ນທາດໄອໂອດ ນ ເຫນວ າຄວເຮ ອນໜ ງ ແມ ນບລໂພກເກ ອໄອໂອດ ນ 79,5% ແລະ ອດຕາການຂາດສານໄອໂອດ ນ ໃນກ ມເດກນກຮຽນໃນປ 2003 ແມ ນ 26,9%. 10. ຄວາມສາຄນກຽວກບອາຫານໃນໂຮງຮຽນ

ໂຮງຮຽນໄດສະໜອງຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານ, ກດຈະກາທ ສ ງເສ ມສຂະພາບ ແລະ ໂພຊະນາການ. ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານແມ ນຊ ວຍໃຫເດກມ ຄວາມຮ , ທກສະ ແລະ ການພດທະນາ ກ ຽວກບຄວາມຮ ດານໂພຊະນາການ ເພ ອເຮດໃຫການຢ ການກນຂອງເດກດ ຂ ນ ແລະ ເຮດໃຫມ ນໃສການກນທ ດ ແລະ ຮ ຈກເລ ອກກນສ ງທ ເປນປະໂຫຍດ. ກດຈະກາໃນໂຮງຮຽນເຊ ນ: ເຂ າສວາຍ ແລະ ສວນຜກ ແມ ນກດຈະກາທ ເປ ດໂອກາດໃຫນກຮຽນໄດເຝກແອບການຮຽນຮ ເລ ອງໂພຊະນາການ. ການມ ສ ວນຮ ວມຂອງນກຮຽນໃນການສາງສວນ, ວາງແຜນອາຫານ ແລະ ການເລ ອກອາຫານ ແລະ ການກຽມອາຫານ ແມ ນເຮດໃຫນກຮຽນມ ປະສບການໃນການຈດການກນໃຫມ ຄວາມສະອາດ ແລະ ປອດໄພ. ອ ກວທ ການ ໜ ງທ ສ ງເສ ມໃຫເດກຮຽນຮ ໂພຊະນາການໃຫພ ແມ ຂອງເດກມ ສ ວນ. ສວນຄວໂຮງຮຽນແມ ນຈະໃຫໂອກາດທ ດ ທ ໃຫຊມຊນໄດມ ສ ວນຮ ວມ ບ ອນທ ອານວຍຄວາມສະດວກໃນການຫດນາ ແລະ ເຮດກະສະກາອ ນໆ. ກດຈະການ ແມ ນຊ ວຍເຮດໃຫສະພາບແວດລອມດ ຂ ນ ເຊ ງໄດຮບການຊ ວຍເຫ ອຈາກອານາດການປກຄອງບານ ແລະ ຊມຊນ. ເປາໝາຍຂອງກດຈະການ ບ ພຽງແຕ ສ ງຄວາມຮ ເທ ານນ ແຕ ຍງຊ ວຍໃນການພດທະນາຊ ວດການເປນຢ ພາຍໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນອ ກດວຍ (ອງການອາຫານ ແລະ ກະສກາ 1997). 11. ຈດປະສງກຽວກບອາຫານໃນໂຮງຮຽນ

ໂຄງການອາຫານໃນໂຮງຮຽນມ ຈດປະສງເພ ອຢາກໃຫໂຮງຮຽນໄດສ ງຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານ ແລະ ການເລ ອກອາຫານປະເພດໃດທ ເໝາະສມກບອາຍການຈະເລ ນເຕ ບໂຕຂອງເດກໃນໄວນນໆເພ ອການມ ຊ ວດທ ດ . ນອກນນ, ຍງເປນການສ ງເສ ມໃຫການດາລງຊ ວດມ ຄນນະພາບ ແລະ ອາຍຍ ນຍາວ ບ ວ າຈະເປນທາງກາຍ ແລະ ຈດໃຈ. ຄນເຮາຢ ໄດຍອນມ ອາຫານ. ດ ງນນ, ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານ ບ ພຽງແຕ ສະເພາະເດກເທ ານນ ຜ ໃຫ ຍທກເພດທກໄວກ ຕອງໄດເຂາໃຈເຊ ນດຽວກນ.

ຈດປະສງສະເພາະລະອຽດມ ດ ງລ ມນ : 1) ໄດຮບຄວາມຮ ແລະ ຂມ ນທ ເໝາະສມກບການບລໂພກ ແລະ ຄວາມປອດໄພຂອງອາຫານ ເພ ອເຮດ

ໃຫການກນຖ ກຕອງຕາມໂພຊະນາການ 2) ໄດຮບຮ ນໃສການບລໂພກອາຫານທ ເໝາະສມກບໄວ ຈາກປະສບການ ແລະ ກດຈະກາກ ຽວກບອາຫານ 3) ເຂາໃຈ ຄວາມສາພນກນລະຫວ າງ ການພດທະນາສງຄມ ແລະ ການປ ຽນແປງ, ພ ດຕກາການກນ ແລະ ບນຫາສຂະພາບໂດຍຜ ານຂະບວນການໃຊຄວາມຄດ 4) ພດທະນາຄວາມເຂາໃຈໃນການບລໂພກອາຫານ ລວມໄປເຖງການເຂາໃຈທາມະຊາດ, ການຜະລດ, ການ

ຂນສ ງ ແລະ ການກະກຽມອາຫານ 5) ເພ ມທະວ ຄວາມຮ ກ ຽວກບການນາໃຊອາຫານພ ນບານໃຫເໝາະສມ 6) ຜະລດອາຫານສາລບບລໂພກໃຫປອດໄພ ແລະ ຖ ກຫກອະນາໄມ ໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ

84

12. ຄນປະໂຫຍດຂອງອາຫານໃນໂຮງຮຽນ

ເພ ອເຮດໃຫມ ສຂະພາບ ແລະ ໂພຊະນາການທ ດ , ທກຄນຕອງມ ທກສະ ແລະ ຄວາມຮ ພຽງພໃນການກະກຽມອາຫານຫາກຫາຍປະເພດທ ຖ ກຕອງຕາມຄນນະພາບໃຫແກ ຄອບຄວ. ສ ງເຫ ານນແມ ນພ ນຖານຄວາມຮ ກ ຽວກບໂພຊະນາການ ແລະ ຮ ວ າອນໃດທ ເປນອາຫານດ ທ ສດໃຫຄນເຮາ ເຊ ງເອາມາຈາກຫາຍແຫ ງອາຫານ. ດ ງນນ, ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານ ແມ ນໃຫຂມ ນທ ຖ ກຕອງກ ຽວກບໂພຊະນາການຄນຄ າຂອງອາຫານ, ອງປະກອບຂອງອາຫານ, ຄນນະພາບ ແລະ ຄວາມປອດໄພຂອງອາຫານ, ການກະກຽມອາຫານໃຫຖ ກລກສະນະ, ການເກບມຽນອາຫານ, ການຫ ກລ ຽງບ ໃຫອາຫານເສຍຫາຍ. ຍ ງໄປກວ ານນ, ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານຍງໄດໃຫຂ ມ ນກ ຽວກບການເລ ອກອາຫານ ແລະ ການຊ ທ ເໝາະສມຈາກແຫ ງທ ເຊ ອຖ ໄດ, ວທ ການປບປງການຜະລດອາຫານ ແລະ ການຈດຫາອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການທ ເໝາະສມໃຫແກ ຄອບຄວ. ນອກນນ, ເພ ອພດທະນານໃສການກນ ແລະ ການເລ ອກອາຫານ, ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານຍງໄດໃຫຂມ ນກ ຽວກບການບລໂພກ ແລະ ສຂະພາບ, ຜນຂອງການບລໂພກອາຫານບ ຖ ກຕອງ ແລະ ປະໂຫຍດຂອງການເບ ງສະຫາກ ແລະ ຮບຮ ກດໝາຍກ ຽວກບອາຫານ. ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານແມ ນຕອງໄດອາໃສຫາຍພາກສ ວນ (ກະສກາ, ສ ກສາທການ, ສາທາລະນະສກ ແລະ ຄມມະນາຄມ) ໃນການຮ ວມມ ແລະ ເປນເຈາການນາກນເຊ ນ: ລດຖະບານ, ອາຈານ, ຜ ປກຄອງ, ຜ ຈ າໜາຍ ແລະ ບລສດອາຫານ. ເດກນອຍກ ສາມາດປ ຽນນໃສການກນຂອງຄອບຄວພວກເຂາໄດເຊ ນກນ ໂດຍເບ ງຄວາມຕອງການຂອງອາຫານ, ຄວາມຫາກຫາຍ ແລະ ຄນນະພາບຂອງອາຫານ. ພວກເຂາຈະຮ ຈກໂພຊະນາການທ ດ ເພາະພວກເຂາກ ຈະເປນຜ ປກຄອງໃນອະນາຄດ ແລະ ພວກເຂາກ ຈະໃຫອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການທ ດ ແກລ ກຂອງພວກເຂາ. 13. ການກວດສຂະພາບ

ການກວດສອບອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການ ແມ ນມ ຄວາມຈາເປນສາລບຜ ທ ທກຍາກ ແລະ ມ ຄວາມສ ຽງຂາດອາຫານ. ວທ ການທ ຖ ກ ແລະ ໄວທ ສດແມ ນການປະເມ ນສະຖານະການໂພຊະນາການ ແລະ ສຂະພາບ ຂອງຄນ ຫ ເອ ນວ າການກວດສຂະພາບ, ການກວດສຂະພາບ ແມ ນການກວດສອບຮ າງກາຍ (ວດແທກນາໜກ ແລະ ລວງສ ງ). ຄນຈ ອຍ, ຄນເຕຍ ແລະ ຄນຕຍແມ ນຄາສບທ ບນລະຍາຍເຖງສະພາບຊອງໂພຊະນາການ. ຄນ ຈ ອຍແມ ນພບເຫນກບເດກທ ມ ເກນອາຍ 5 ປ ລງມາ, ຜນຂອງການຈ ອຍ ແມ ນມາຈາກຕອນເກ ດນາໜກໜອຍ, ຂາດສານອາຫານ, ເບ ງແຍ ງສຂະພາບບ ດ . ການເຕຍກ ພບເຫນກບເດກທ ມ ເກນອາຍ 5 ປ ລງມາເຊ ນກນ, ເດກຈະ ເຕຍບ ສມກບອາຍເປນພາວະການຂາດທາດອາຫານ. ເມ ອເດກມ ອາການເຕຍກ ອນອາຍ, ມ ຄວາມສ ຽງສ ງທ ຈະເປນ ພະຍາດຂາດທາດອາຫານ ແລະ ພດທະນາການບ ຈະເລ ນເຕ ບໂຕສມໄວຕາມຕວຊ ວດຂອງອາການເຕຍເຊ ນ: ສຂະພາບ ແລະ ໂພຊະນາການຂອງແມ ກ ອນທ ຈະຖ ພາ, ການກນນມແມ ບ ພຽງພ, ການໃຫອາຫານນບ ພຽງພຕອນ ຍງນອຍ, ສະພາບແວດລອມບ ດ ສາລບເດກ ແລະ ສຂະອະນາໄມບ ດ . ສາລບເດກ, ນາໜກ ແລະ ລວງສ ງເປນຕວຊ ວດທ ສາຄນ. ສ ວນການກວດແບບຜ ໃຫ ຍແມ ນກ ຽວກບສະພາບຮ າງກາຍ. ຖາວ ານາໜກຫດຫາຍຜດປກກະຕ ແມ ນມ ໂອກາດບ ສະບາຍສ ງ. 14. ວທແກໄຂຢ ສປປ ລາວ

ການສ ງເສ ມການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານ ແລະ ການກວດສຂະພາບເປນປະຈາເຊ ນ: ການກວດນາໜກ ແລະ ລວງສ ງແມ ນມ ຄວາມຈາເປນ ເຊ ງການປະຕບດນ ແມ ນເປນທ ນຍມທ ວໂລກ. ຄວາມຮ ກ ຽວກບອາຫານແມ ນບ ພຽງແຕ ອາຫານປະເພດໃດທ ຄວນກນ ແຕ ຍງກ ຽວພນກບພະຍາດ, ເວລາກນ, ວທ ກນ, ເຫດຜນຂອງການກນ ແລະການກວດສຂະພາບຂນພ ນຖານ. ອ ງຕາມແຜນປະຕບດວຽກງານແຕ ປ 2016 ຫາ 2025 ທ ຢ ໃນ ຍດທະສາດການໂພຊະນາການແຫ ງຊາດຫາປ 2025 ໄດວາງ 4 ແຜນການພ ນຖານ ແລະ 22 ກດຈະກາບ ລມະສດທ ຈະປະຕບດຄ : ການໃຫອາຫານແກໂຮງຮຽນ, ສ ງເສ ມໂຮງຮຽນໃຫປ ກຜກເປນສວນ, ເອາບດຮຽນໂພຊະນາການເຂາໃນຫກສ ດ, ແຈກຢາຍຢາຂາແມ

85

ທອງ ແລະ ໃຫທາດເຫກເປນອາຫານເສ ມ. ນະໂຍບາຍສຂະສ ກສາໃນໂຮງຮຽນໃນລາວ ໄດເນນໜກຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ. ເພ ອໃຫເຫນແຈງໃນການປະຕບດ: ໄດເພ ມຫວຂໂພຊະນາການເຂາໃນການຮຽນ-ການສອນ, ເສ ມຂະຫຍາຍ ແລະ ພດທະນາຄວາມຮ ກ ຽວກບໂພຊະນາການໃຫແກ ຜ ອານວຍການ, ຄ ອາຈານ ແລະ ຄນໃນຊມຊນ, ສ ງເສ ມການປ ກຜກສວນຄວ ແລະ ລຽງສດໃນໂຮງຮຽນ, ສ ງເສ ມການສາງສຂະພາບ, ໂພຊະນາການ ແລະ ອາການ ໃຫປອດໄພດ , ສ ງເສ ມຂະບວນການຕດຕາມການຈະເລ ນເຕ ບໂຕ ແລະ ພດທະນາການຂອງເດກກ ເພ ອເຮດໃຫ ສະພາບແວດລອມດ ໃນການຈດກດຈະກາຕ າງໆໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ສ ງເສ ມກດຈະກາກລາອກດວຍ. ກມອາຫານ ແລະ ຢາ ກະຊວງສາທາລະນະສກ ໄດສາງກດໝາຍກ ຽວກບການຂາຍນາດ ມ, ອາຫານ ແລະ ອາຫານທ ຖ ກສຂະອະນາໄມ. ທາງກມຍງໄດສາງຮ າງດາລດການຄມຄອງຄວາມປອດໄພທາງອາຫານ ແລະ ໂພຊະນາການໃນໂຮງຮຽນໃນປ 2014. ດາລດນ ມ ເປາໝາຍໃສ ໂຮງຮຽນປະຖມ ແລະ ມດທະຍມທ ວປະເທດ ເຊ ງໄດການດເກນກ ຽວກບພາຊະນະປງແຕ ງ, ວທ ປງແຕ ງ, ຄນແຕ ງກນ, ການຫມຫ ອາຫານ ແລະ ການຈດການກບນາເສຍຈາກການແຕ ງກນ ແລະອ ນໆ. ນອກນນ, ພະແນກຍງມ ນະໂຍບາຍໂພຊະນາການແຫ ງຊາດ ຍງລະບໄວໃນຂະແໜງການສ ກສາທ ຄວນຈະສ ງເສ ມ: ການພດທະນາ ແລະ ຊອດແຊກບດຮຽນໂພຊະນາການເຂາໃນລະບບການຮຽນໃນລະບບ ແລະ ນອກລະບບ, ພດທະນາຄວາມຮ ຄ ອາຈານກ ຽວກບໂພຊະນາການ, ເພ ມພ ນຄວາມຮ ແລະ ລນນະລງ ວຽກງານໂພຊະນາການໃຫຫາຍຂ ນ, ກວດກາ ແລະປະເມ ນ ທກສະການສອນ ແລະ ອປະກອນການສອນກ ຽວກບໂພຊະນາການ, ກວດກາສະພາບໂພຊະນການຂອງໂຮງຮຽນວ າຢ ໃນລະດບໃດໂດຍການຊ ວຍເຫ ອຈາກອງກອນທ ກ ຽວຂອງ. ນະໂຍບາຍດານການສ ງເສ ມອາຫານທ ຽງ ແມ ນມ ຈດປະສງເພ ອ ເພ ມອດຕາການເຂາຮຽນ ແລະ ການຈບຊນຮຽນ, ຫດຜ ອນອດຕາການປະລະ ດວຍການສ ງເສ ມສຂະພາບ ແລະ ໂພຊະນາການຂອງເດກ.

ອ ງຕາມ ວທ ການແກໄຂຂອງສະຫະປະຊາຊາດ, ອງການອາຫານໂລກ ໄດໃຫສະໜບສະໜ ນລດຖະບານລາວ ໃນການສ ງເສ ມການເຂາເຖງອາຫານສາລບໂຮງຮຽນໃຫໄດ 1.500 ແຫ ງທ ມ ການພດທະນາຕວຊ ວດດານການສ ກສາ, ໂດຍສະເພາະແມ ນເຂດຫ າງໄກສອກຫ ກ ແລະ ຊນເຜ າ. ໂຄງການອາຫານໂຮງຮຽນ ແມ ນໄດຖ ກອອກແບບໄປໃນທາງຍ ນຍງ ໂດຍໃຫຊາວນາທອງຖ ນ ແລະ ຊມຊນ ເປນຜ ສະໜອງອາຫານໃຫ ແລະ ເພ ອໃຫອດຕາການເຕຍໃນເຂດທ ໄດຮບຜນກະທບຈາກການຂາດສານອາຫານໃຫໄດ 25% ຕາມເປາໝາຍແຫ ງຊາດໃນປ 2025, ອງການອາຫານໂລກໄດເຮດວຽກເພ ອສາງສະຖາບນໃນການສ ງເສ ມໃຫມ ໂພຊະນາການທ ດ ຂ ນ, ຊອກຫາອາຫານທ ມ ໃນທອງຖ ນເພ ອເຮດໃຫຖ ກໂພຊະນາການ, ພະຍາຍາມຫາອາຫານເສ ມສະເພາະໃຫແກ ເດກທ ມ ອາຍ ສອງປ ລງມາ, ສ ງເສ ມການລຽງລ ກດວຍນມແກ ເດກເກ ດໃໝ ແລະ ໃຫອາຫານເດກນອຍ. ຍ ງໄປກວ ານນຍງໄດຮ ວມມ ກບກະຊວງກະສກາ ແລະ ປ າໄມ, ພາກສ ວນເອກະຊນ ແລະ ອງການຕ າງໆ ເພ ອເສ ມຂະຫຍາຍການປ ກພ ດທ ເໝາະສມກບລະດ ການ, ສາງຄວາມເຂມແຂງໃຫຊາວນາໃນການໃຊແນວພນຫາກຫາຍທ ເໝາະສມກບສະພາບອາກາດ, ການລຽງລ ກດວຍນມ, ການໃຫອາຫານເສ ມ, ການໃຫວຕາມນ ແລະ ແຮ ທາດ (ວຕາມນເອ, ທາດເຫກ, ເກ ອໄອໂອດ ນ), ຢາຂາແມ ທອງ ແລະ ການຈດສນອາຫານເພ ອບ ໃຫຂາດສານອາຫານ. ຫງຈາກນນ, ອງການຍ ນເຊບຍງສ ງເສ ມການໃຊໂພຊະນາການເຊ ນ: ການໂຄສະນາດານສາທາລະນະສກ ກ ຽວກບສຂະສ ກສາ ແລະ ອະນາໄມ. ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ຈາແນກອາຫານໃນ 6 ໝວດ

− ຄ ແລະນກສ ກສາສນທະນາກ ຽວກບຄາຖາມດ ງນ : 1) ເປນຫຍງເຮາຕອງກນອາຫານຄບ 3 ຄາບໃນແຕ ລະວນ? 2) ຖາກນອາຫານພຽງຊະນດດຽວ ຫ ອາຫານທ ຕນເອງມກຈະເປນແນວໃດ? − ຄ ຕງບນຫາອາຫານທ ນກສ ກສາກນທກມ ມ ຫຍງແດ ? (ໃຫນກສ ກສາອາສາສະໝກຈານວນ 5 ຄນ

ລກຂ ນຕອບ)

86

− ຄ ບນທ ກສ ງທ ນກສ ກສາໄດກນໃສ ເຈຍແຜ ນໃຫ ຍ. − ຫງຈາກນນຄ ແລະ ນກສ ກສາ ສະຫບຮ ວມກນອາຫານທ ກນໃສ ຕາຕະລາງລ ມນ :

ອາຫານທນກສກສາກນ ໝວດອາຫານ ໃຫທາດອາຫານ ປະເພດ

− ຄ ນາພານກສ ກສາຂຽນແຜນວາດອາຫານ 6 ໝວດ ແລະ 3 ປະເພດເປນຮ ບວງມນໃສ ເຈຍແຜ ນໃຫ ຍທ

ອາຈານກຽມໃຫ. ກດຈະກາ 2: ໃຫນກສກສາສງເກດຄວາມແຕກຕາງລະຫວາງຮ ບ 1 ແລະ ຮ ບ 2 ກດຈະກາ 3: ແຫ ງອາຫານໃນ ສປປ ລາວ

− ຄ ແບ ງກ ມນກສ ກສາແລວຢາຍເຈຍຂາວແຜ ນໃຫຍ ແລະ ເຟ ດໃຫແຕ ລະກ ມ − ຄ ໃຫນກສ ກສາແຕ ລະກ ມສນທະນາກນກ ຽວກບແຫ ງອາຫານທ ມ ຢ ໃນປະເທດເຮາ ແລວຂຽນແຕ ລະແຫ ງ

ທ ມາຂອງອາຫານລງໃສ ເຈຍຂຽນ. − ຄ ແລະ ນກສ ກສາພອມກນສະຫບເປນແຜນວາດແຫ ງທ ມາຂອງອາຫານສປປ ລາວ. ແລວໃຫແຕ ລະກ ມ

ສງເກດວ າອາຫານທ ໄດມາຈາກແຕ ລະແຫ ງນນພຽງພ ຫ ບ ? ຄາຖາມ

1) ໂພຊະນາການໝາຍເຖງຫຍງ?

(ຂມ ນຈາກ https://jarm.com/news/69070 ຈາກຜນສາຫວດດານໂພຊະນາການຂອງ UNICEF ໃນປ 2015)

1 2

87

2) ອາຫານແມ ນຫຍງ? 3) ທາດອາຫານແມ ນຫຍງ? 4) ທາດອາຫານທ ຈາເປນຕ ຮ າງກາຍມ ອນໃດແດ ? 5) ຜນສະທອນຂອງການຂາດທາດໂປຣຕ ນ? 6) ສາລບຜ ຊາຍທ ເຮດວຽກອອກແຮງງານປານກາງໃນມ ໜ ງຮ າງກາຍໃຊພະລງງານປະມານເທ າໃດ? 7) ກດຈະກາໃດທ ສ ງເສ ມການຮຽນຮ ກ ຽວກບອາຫານໃນໂຮງຮຽນ?

ເອກະສານອາງອງ

1) http://www1.wfp.org/countries/lao-peoples-democratic-republic

2) FAO Agriculture food and nutrition for Africa - A resource book for teachers of

agriculture.

3) http://www.fao.org/docrep/w0078e/w0078e10.htm 1997 FAO

4) FAO The State of Food Security and Nutrition in the World- Building resilience for

peace and food security http://www.fao.org/3/a-I7787e.pdf 2017 FAO

5) Ministry of Health, National Nutrition Strategy to 2015 and Plan of Action 2016-2020, 2015 [Online]Availableat: http://swgard.maf.gov.la/download/other_important_resource_and_docu ments/2016- National-Nutrition-Strategy-and-Plan-of-Action-ENG.pdf.(last accessed

14 March 2016)

6) Ministry of Education and Sports and Ministry of Health, School health policy, 2010

7) Food and Drug Department, Ministry of Health, Regulation of bottled drinking water, 2006

8) Food and Drug Department, Ministry of Health, Ministerial regulation on the basic

principals in the application of sanitary and technical measures for the food safety

management, 2009

9) Food and Drug Department, Ministry of Health, Regulation on labeling of prepackaged food, 2009

10) Food and Drug Department, Ministry of Health, Law on Food, 2013

11) Food and Drug Department, Ministry of Health, Decree on Food Safety control and

12) nutrition for school, 2013 ( Draft)

13) Ministry of Health, National Nutrition Policy, 2008

14) Ministry of Education and Sports, Policy on Promoting School Lunch, 2014

15) Ministry of Education and Sports, Education quality Standard, 2013 16) https://www.google.com/search?biw=1366&bih=626&sxsrf=ACYBGNRKRxhhHIoo4Q

ບດທ 12 ຮ ບແບບການດາລງຊວດທກຽວກບການເກດພະຍາດ

88

1. ຄວາມໝາຍຂອງຮ ບແບບການດາລງຊວດ

ຮ ບແບບການດາລງຊ ວດ (Lifestyle) ໝາຍເຖງການດາລງຊ ວດຂອງບກຄນ ຫ ແບບແຜນການດາລງຊວດ ໂດຍການສະແດງອອກເຖງລກສະນະການເຄ ອນໄຫວດານພ ດຕກາຕ າງໆຂອງມະນດເຊ ງເປນຕວຊ ວດເຖງການດາລງຊ ວດໃນແຕ ລະແບບເຊ ນ: ພ ດຕກາຂອງຄນທ ເຄ ອນໄຫວຢ ໃນເສດຖະກດສງຄມທ ປ ຽນແປງໄປ, ການບລໂພກອາຫານຕ າງໆ, ການນ ງຖ ການແຕ ງກາຍ, ການຫນກລາ, ການອອກກາລງກາຍ, ການຮກສາສຂະພາບ, ຄວາມບນເທງ... ການດາລງຊ ວດໃນປດຈບນແມ ນເຕມໄປດວຍສ ງອານວຍຄວາມສະດວກ ບ ວ າຈະເປນຍານພາຫະນະ, ການຄມມະນາ ຄມຂນສ ງ... ຄ ານຍມອາຫານ fast food, ອາຫານສາເລດຮ ບ, ການກນດ ມສງສນ ເລ ມເປນທ ນຍມຂອງຄນໃນສງຄມ, ການໂຄສະນາສ ງອານວຍຄວາມສະດວກຕາມສ ຕ າງໆ, ວຽກງານທ ເຄ ງຄຽດ. ສ ງເຫ ານ ເຮດໃຫຄນເຮາມ ໂອກາດເຄ ອນໄຫວໜອຍລງ ແລະ ບ ມ ເວລາອອກກາລງກາຍ. ການໃຊໂທລະສບ ແລະ ຄອມພວເຕ ຫາຍເກ ນໄປ ຫ ການເບ ງໂທລະທດໃກເກ ນໄປ ກ ຈະສ ງຜນສະທອນຕ ສາຍຕາຕ ການເບ ງເຫນຂອງຄນເຮາ. ນອກຈາກນ , ການໃຊຫ ຟງ ເປ ດເພງດງໆເປນປະຈາກ ຈະເຮດໃຫເກ ດບນຫາຕ ການໄດຍນຂອງຄນເຮາ. ວ ຖ ການດາລງຊ ວດຫາຍໆແບບອາດສ ງຜນສະທອນອນດ ແລະ ບ ດ ຕ ສຂະພາບຮ າງກາຍຂອງຄນເຮາເຊ ງອາດເຮດໃຫເກ ດພະຍາດຕ າງໆຕາມມາໄດເຊ ນ: ພະຍາດຕຍ, ເບາຫວານ, ຫວໃຈວາຍ, ອາມະພ ກ¬ອາມະພາດ, ຄວາມດນ ເປນຕນ. 2. ພະຍາດທມກພບເຫນໃນ ສປປ ລາວ ທມສາເຫດມາຈາກການປຽນແປງຂອງຮ ບແບບການດາລງຊວດ 2.1 ພະຍາດຕຍ (Obesity)

ອງການອະນາໄມໂລກໄດໃຫນຍາມວ າ ພະຍາດຕຍໝາຍເຖງ ພາວະທ ຮ າງກາຍມ ການສະສມໄຂມນໃນສ ວນຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍເກ ນປກກະຕ ຈນເປນປດໄຈສ ຽງ ຫ ສາເຫດໃຫເກ ດພະຍາດຕ າງໆ ທ ສ ງຜນຕ ສຂະພາບ ຈນອາດເປນສາເຫດໃຫເສຍຊ ວດໄດ. ໄຂມນເຫ ານນ ຈະສະສມຢ ຕາມອະໄວຍະວະຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍຂອງຄນເຮາເຊ ນ: ຢ ຕາມໃຕຜ ວໜງບລເວນໜາທອງ, ສະໂພກ, ກກຂາ, ກກແຂນ ແລະ ຂຕ ຕ າງໆເປນຕນ.

ການພຈາລະນາວ າບກຄນເປນພະຍາດຕຍ ແມ ນອ ງຕາມການຄານວນຫາຄ າດດສະນ ມວນສານຮ າງກາຍ ຫ BMI (Body Mass Index) ຂອງອງການອະນາໄມໂລກເພ ອຄານວນຄ ານາໜກຮ າງກາຍ. BMI ເປນເຄ ອງມ ຊະນດໜ ງທ ໃຊວດປະລມານໄຂມນສ ວນເກ ນທ ຮ າງກາຍສະສມເກບໄວ (Body fat) ໃນການຄດໄລ ແມ ນໃຊ ຄວາມສ ງ ແລະ ນາໜກ (ຄດເປນກໂລກາມ) ຫານໃຫລວງສ ງ (ຫວໜ ວຍເປນແມດ) ຂ ນກາລງສອງ.

ຕວຢາງ: ຖາມ ລວງສ ງ 175 cm ມ ນາໜກ 75 kg ສາມາດຄານວນຫາຄ າ BMI ໄດດ ງນ :

BMI = = 24.49

ເມ ອໄດຄ າ BMI ແລວກ ມາເບ ງຄວາມໝາຍຂອງຄ າໃນຕາຕະລາງ

ຕາຕະລາງ 1: ມາດຖານນາໜກຫດ ແລະ ນາໜກເກ ນຂອງ BMI ຂອງອງການອະນາໄມໂລກ, 2004 BMI ມາດຖານ

ເອຣບ BMI ມາດຖານ

ອາຊ ສະພາບນາໜກ ຄວາມສຽງຂອງສຂະພາບ

89

ໜອຍກວ າ 16 ໜອຍກວ າ 16 ນາໜກໜອຍຂນ 3 ອນຕະລາຍຫາຍ 16－16.99 16－16.99 ນາໜກໜອຍຂນ 2 ອນຕະລາຍປານກາງ 17－18.49 17－18.49 ນາໜກໜອຍຂນ 1 ອນຕະລາຍເລກນອຍ 18.5－24.9 18.5－22.9 ປກກະຕ ປກກະຕ 25－29.9 23－24.9 ນາໜກເກ ນ ອນຕະລາຍເລກນອຍ 30－34.9 25－29.9 ພະຍາດຕຍຂນ 1 ອນຕະລາຍປານກາງ 35－39.9 ຫາຍກວ າ 30 ຫ ເທ າ

ກບ ພະຍາດຕຍຂນ 2 ອນຕະລາຍຫາຍ

ຫາຍກວ າ ຫ ເທ າກບ 40

- ພະຍາດຕຍຂນ 3 ຮນແຮງ

• ສາເຫດຂອງການເກດພະຍາດຕຍ

ປດຈບນພະຍາດຕຍເປນອ ກບນຫາໜ ງທ ກາລງຄກຄາມສຂະພາບຂອງຄນ ເຊ ງການທ ມ ນາໜກເກ ນມາດ ຕະຖານເກ ດມາຈາກຫາຍສາເຫດເຊ ນ: ພ ດຕກາການກນອາຫານ, ການຂາດການອອກກາລງກາຍ, ຄວາມຜດປກກະຕຂອງຕ ອມໃນຮ າງກາຍ (Gland), ກາມະພນ, ຢາບາງຊະນດ, ເພດ ແລະ ອາຍ. 2.2. ພະຍາດເບາຫວານ (Diabetes mellitus: DM, Diabetes)

ພະຍາດເບາຫວານ ແມ ນຄວາມຜດປກກະຕຂອງຮ າງກາຍທ ເກ ດຈາກການທ ມາມ ສາງຮໂມນອນຊ ລ ນໄດ ໜອຍ ຫ ບ ສາມາດສາງໄດເລ ຍ ເຊ ງຮໂມນອນຊ ລນຈະຊ ວຍໃຫຮ າງກາຍເຜາຜານນາຕານມາໃຊເປນພະລງງານ ແລະ ເມ ອຮ າງກາຍຜະລດອນຊ ລ ນບ ພຽງພ ກ ຈະເຮດໃຫເກ ດການສະສມຂອງນາຕານໃນອະໄວຍະວະຕ າງໆ, ເມ ອນາຕານສະສມໃນເລ ອດຫາຍໆ ກ ຈະຖ ກຕອງອອກມາທາງນາປດສະວະ. ພະຍາດເບາຫວານສາມາດເກ ດຂ ນໄດທງໄວໜ ມ, ເດກນອຍ ແລະ ຜ ສ ງອາຍ ແຕ ວ າພະຍາດດ ງກ າວມກພບຫາຍໃນກ ມຄນອາຍ 40 ປ ຂ ນໄປ. ຕາຕະລາງ 2: ຄ ານາຕານໃນເລ ອດ

ການອານຄາ ຄາລະດບນາຕານໃນ

ເລ ອດ ກອນກນອາຫານ

ຄາລະດບນາຕານໃນເລ ອດຫ ງກນ

ອາຫານ 2 ຊວໂມງ ອນຕະລາຍ >180 mg/dL ສ ງຫາຍ

(ເປນເບາຫວານ) 126-180 mg/dL >200mg/dL

ຂອນຂາງສ ງ 100-125 mg/dL 140-199 mg/dL

ປກກະຕ 70-99 mg/dL <140 mg/dL

2.2.1. ສາເຫດຂອງພະຍາດເບາຫວານ ພະຍາດເບາຫວານ ແມ ນເກ ດມາຈາກຫາຍສາເຫດເຊ ນ: ກາມະພນ, ພ ດຕກາການກນ, ນາໜກເກ ນ, ພະຍາດຕຍ, ຂາດການເຄ ອນໄຫວ ຂາດການອອກກາລງກາຍ, ອາຍທ ຫາຍຂ ນ, ມາມອກເສບ, ການຕດເຊ ອໄວຣສ

90

ບາງຊະນດ, ຄວາມຄຽດຊາເຮ ອ, ການໄດຮບຢາບາງຊະນດ, ການຖ ພາ, ຄວາມຜດປກກະຕຂອງລະບບບ ມ ທ (Endocrine System). 2.2.2. ອາການພະຍາດເບາຫວານ

ອາການເບ ອງຕນຂອງພະຍາດເບາຫວານມ ດ ງຮ ບພາບລ ມນ :

ຮ ບທ 1: ອາການຂອງພະຍາດເບາຫວານ ຮ ບທ 2: ເບາຫວານຂນຕາ

ນອກຈາກນ ໂອກາດທ ເບາຫວານຈະຂ ນຕາກ ມ ສ ງ ເຊ ງອາດເປນຜນໃຫເປນຕາຟາງ ຫ ສ ນເສຍການເຫນໃນທ ສດ.

2.3. ພະຍາດຫວໃຈວາຍ (Heart attack) ພະຍາດຫວໃຈວາຍ ຫ ເອ ນອ ກຢ າງໜ ງວ າຫວໃຈຫມເຫວ (Congestive Heart Failure) ໝາຍເຖງ

ພາວະທ ກາມຊ ນຂອງຫວໃຈສ ນເສຍການເຮດວຽກຈນບ ສາມາດສ ບສ ດ (ປາ) ເລ ອດໄປລຽງຮ າງກາຍໄດຢ າງພຽງພ ເຊ ງພະຍາດນ ສາມາດເກ ດຂ ນໄດກບທກເພດທກໄວ ແຕ ຈະພບຫາຍໃນຜ ທ ມ ອາຍຫາຍ ໂດຍສະເພາະເພດຊາຍ ແລະ ເປນພະຍາດທ ມ ອດຕາການເສຍຊ ວດສ ງ. 2.3.1. ສາເຫດຂອງພະຍາດຫວໃຈວາຍ

ຫວໃຈວາຍເກ ດຂ ນໄດຈາກຫາຍສາເຫດ ແລະ ບ ຈາເປນຕອງເກ ດຂ ນຈາກສາເຫດດຽວສະເໝ ໄປ ໂດຍມກມ ຄວາມກ ຽວຂອງກບບນຫາສຂະພາບດ ງນ : ພະຍາດຫອດເລ ອດຫວໃຈ, ຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ກາມຊ ນຫວໃຈຜດປກ ກະຕ (Cardiomyopathy), ການເຕນຂອງຫວໃຈຜດຈງຫວະ (Arrhythmias), ບນຫາຢ ລ ນຫວໃຈ, ຫວໃຈພການໂດຍກາເນ ດ (Congenital Heart Disease).

ນອກຈາກນນຍງມ ປດໄຈອ ນໆກະຕນເຮດໃຫເກ ດຫວໃຈວາຍໄດງາຍຂ ນເຊ ນ: ພະຍາດເລ ອດຈາງ, ການດ ມສ ງມ ນເມາໃນປະລມານຫາຍເກ ນໄປ, ການສ ບຢາ, ການດ ມເຄ ອງດ ມທ ມ ທາດກາເຟອນຫາຍເກ ນໄປ, ການຂາດການອອກກາລງກາຍ, ໄທລອຍເປນພດ, ພະຍາດຕຍ, ພະຍາດເບາຫວານ, ໄຂມນໃນເລ ອດສ ງ ແລະ ຄວາມດນພາຍໃນປອດສ ງເປນຕນ.

2.3.2. ອາການຫວໃຈວາຍ

ອາການຫວໃຈວາຍອາດເກ ດຂ ນຢ າງກະທນຫນເຊ ງບ ສາມາດບອກໄດວ າຈະເກ ດຂ ນຍາມໃດ ແລະ ເວລາໃດ. ອາການກະທນຫນຈະສະແດງອອກໃຫເຫນເຊ ນ: ແໜນໜາເອກຄ ມ ແນວມາກດທບໜາເອກ, ຈກແໜນ ຫ

91

ແສບບລເວນລ ນໄກ , ຫວໃຈສ ນ ແລະ ຫາຍໃຈຝ ດ, ມ ອາການເຈບບລເວນແຂນ, ຄ, ບ າໄຫ ແລະ ກາມຊ ນ, ມ ເຫ ອອອກຕາມຕນໂຕ, ປວດຮາກ, ໜາມ ດ, ຫວໃຈເຕນໄວຜດປກກະຕ ເປນຕນ. 2.4. ພະຍາດອາມະພກ - ອາມະພາດ (Stroke)

ພະຍາດອາມະພ ກ - ອາມະພາດ ຫ ເອ ນອ ກຢ າງໜ ງວ າ ພະຍາດຫອດເລ ອດໃນສະໝອງຕ ບ ເກ ດຈາກພາວະທ ສະໝອງຂາດເລ ອດໄປຫ ລຽງ ເພາະມ ການອດຕນຂອງເສນເລ ອດທ ນາເລ ອດໄປລຽງພາກສ ວນຕ າງໆຂອງສະໝອງ ສ ງຜນໃຫສະໝອງຂາດເລ ອດ ຢ ໃນພາວະທ ເຮດວຽກບ ໄດ ກາຍເປນພະຍາດຫອດເລ ອດໃນສະໝອງຕ ບ, ຈ ງເກ ດອາການແຂນ-ຂາອ ອນແຮງມ ນຊາ ແລະ ເຄ ອນໄຫວບ ໄດ. ພະຍາດນ ສ ວນຫາຍແມ ນມກເກ ດກບກ ມຄນຜ ສ ງອາຍ. 2.4.1. ສາເຫດຂອງພະຍາດອາມະພກ-ອາມະພາດ

ພະຍາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດ ເກ ດມາຈາກສາເຫດຫກໆເຊ ນ: ອາຍທ ຫາຍຂ ນ, ກາມະພນ, ເພດ, ການ ຂາດການອອກກາລງກາຍ, ການດ ມສ ງມ ນເມາຫາຍເກ ນໄປ ແລະ ການສ ບຢາ, ເກ ດຈາກພະຍາດຕ າງໆ.

ຮ ບທ 3: ສາເຫດຂອງພະຍາດອ າມະພກ-ອາມະພາດ

2.4.2. ອາການຂອງພະຍາດອາມະພກ-ອາມະພາດ

ກ ອນທ ຈະເປນພະຍາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດເຮາສາມາດສງເກດເຫນບາງອາການ ຫ ສນຍານຕ າງໆໄດ ເຊ ນ: ແຂນ-ຂາອ ອນແຮງເບ ອງໃດເບ ອງໜ ງຂອງຮ າງກາຍ, ໜາບຽວ, ເວ າລາບາກ ຫ ເວາບ ແຈງທນທ ທນໃດ, ມ ນຊາ ຫ ເຄ ອນເໜງບ ໄດທນທ ທນໃດ, ຕາຂາງໃດຂາງໜ ງມວ ຫ ເຫນພາບຊອນ, ເຈບຫວຮນແຮງ, ວນຫວ, ເສຍການຊງຕວ, ໝດສະຕ ເປນຕນ. ຫງຈາກນນ ອາການຈະຮນແຮງຂ ນ ແລະ ຈະສ ງຜນໃຫຮ າງກາຍເບ ອງຊາຍ ຫ ຂວາບ ສາມາດເຄ ອນເໜງໄດເລ ຍ. 2.5. ພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ (Hypertension)

ຄວາມດນເລ ອດ (Hypertension or Blood Pressure) ໝາຍເຖງ ແຮງດນພາຍໃນຫອດເລ ອດແດງ ເຊ ງເກ ດຈາກການທ ຫວໃຈບ ບໂຕປາເລ ອດທ ມ ອກຊ ແຊນ ແລະ ທາດອ ນໆ ເຂາສ ຫອດເລ ອດແດງ ເພ ອດນເລ ອດໃຫກະຈາຍໄປລຽງສ ວນຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍ.

ພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງໝາຍເຖງ ພາວະທ ຄວາມດນເລ ອດພາຍໃນຫອດເລ ອດແດງສ ງກວ າປກກະຕຕະຫອດເວລາ. ໂດຍຄວາມດນເລ ອດຈະປະກອບດວຍສອງຄ າຄ : ຄວາມດນຊ ວງຫວໃຈບ ບ (Systolic Blood

pressure) ແລະ ຄວາມດນຊ ວງຫວໃຈມາຍ (Diastolic Blood Pressure) ເຊ ງຖ ເປນຄວາມດນສ ງສດ ແລະ ຄວາມດນຕ າສດທ ເກ ດຂ ນໃນລະບບຫອດເລ ອດແດງຕາມລາດບ ໂດຍຄວາມດນໃນຊ ວງຫວໃຈບ ບນນ ຈະເກ ດຂ ນເມ ອຫວໃຈຫອງລ ມເບ ອງຊາຍເກ ດການບ ບໂຕຫາຍທ ສດ, ຄວາມດນໃນຊ ວງຫວໃຈມາຍໂຕຈະເກ ດຂ ນເມ ອຫວໃຈຫອງລ ມເບ ອງຊາຍມາຍໂຕຫາຍທ ສດກ ອນການບ ບໂຕໃນເທ ອຕ ໄປ.

92

ຕາຕະລາງ 3: ການຈດແບ ງຂນຄວາມດນເລ ອດຂອງສະມາຄມຫວໃຈຂອງອາເມລກາ (ຄດຈາກປ ມຄ ມ ປ ນປວເອກະພາບແຫ ງຊາດ ເຫມ 1 ປບປງຄງທ 4 ປ 2012 ໜາ 529)

ລະດບຄວາມດນເລ ອດ ຄວາມດນໃນຊວງຫວໃຈບບໂຕ (SBP) mmHg

ຄວາມດນໃນຊວງຫວໃຈມາຍໂຕ (DBP) mmHg

ປກກະຕ < 120 mmHg < 80 mmHg

ຄວາມດນເລ ອດຄ ອນຂາງສ ງ 120-139 mmHg 80-89 mmHg

ຄວາມດນເລ ອດສ ງລະດບທ 1 140-159 mmHg 90-99 mmHg

ຄວາມດນເລ ອດສ ງລະດບທ 2 (ປານກາງ) 160-179 mmHg 100-109 mmHg

ຄວາມດນເລ ອດສ ງລະດບທ 3 (ຮາຍແຮງ) >180 mmHg > 110 mmHg

2.5.1. ສາເຫດຂອງພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ ສາເຫດຫກໆ ທ ພາໃຫເກ ດພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງໄດແກ : ອາຍ, ກາມະພນ, ຄວາມຄຽດ, ພາວະຕຍ,

ການກນເກ ອນາຕ ໃນປະລມານຫາຍ (ຫາຍກວ າ 14 ກາມຕ ມ ), ການສ ບຢາ, ການດ ມເຫາ, ການຂາດການອອກກາລງກາຍ ແລະ ຢາບາງຊະນດ. 2.5.2. ອາການຂອງພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ

ອາການອາດມ ຕງແຕ ເຈບຫວບລເວນງອນ, ເຈບຫວຂາງດຽວ, ວ ນຫວ, ແໜນໜາເອກ, ຫາຍໃຈບສະດວກ, ຕາມວ, ນອນບ ຫບ, ເລ ອດດງອອກ, ມ ສຽງຫ ງໆໃນຫ , ໜາມ ດ ຫ ເປນລມ, ຖາເປນແຮງອາດຈະໝດສະຕ ຫ ຊກໄດ. 3. ຜນກະທບຂອງພະຍາດຕາງໆ

− ຜນກະທບຕສຂະພາບ: ການມ ນາໜກເກ ນຈະເຮດໃຫອະໄວຍະວະຕ າງໆຂອງຮ າງກາຍຕອງເຮດວຽກໜກເພ ມຂ ນ ແລະ ສ ງຜນເຮດໃຫຮ າງກາຍມ ຄວາມຕານທານພະຍາດໜອຍລງ, ທງເປນສາເຫດເຮດໃຫ ເກ ດພະຍາດຕ າງໆໄດງາຍເປນຕນແມ ນ ເບາຫວານ, ຫວໃຈວາຍ, ອາມະພ ກ-ອາມະພາດ, ຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ຫອດເລ ອດຫວໃຈຕ ບຕນ, ມະເຮງ, ໄຂຂກະດ ກເສ ອມ, ພາວະໄຂມນໃນເສນເລ ອດສ ງ, ໜ ວໃນຖງບ ... ເຊ ງພະຍາດເຫ ານ ສ ງຜນຮາຍຕ ຊ ວດ ຖາອາການຮນແຮງອາດເຮດໃຫ ຮ າງກາຍເປນລ ອຍ ຫ ພການໄດ ແລະ ເປນສາເຫດການຕາຍອນດບຕນໆຂອງໂລກ. ພະຍາດເຫ ານ ເປນບນຫາສຂະພາບໄລຍະຍາວທ ຕອງມ ການຄວບຄມ ແລະ ຕດຕາມອາການຢ າງໃກຊດ.

− ຜນກະທບຕຈດໃຈ: ຜ ປ ວຍອາດຈະມ ອາລມປ ນປ ວນເຊ ນ: ຫງດຫງດງາຍ, ເກ ດຄວາມວຕກກງວນ, ຄວາມຄຽດ... ເກ ດປມດອຍ, ເກ ດຄວາມນອຍໃຈ ເຮດໃຫຂາດຄວາມໝນໃຈໃນໂຕເອງ ແລະ ເປນອ ກສາຍເຫດໜ ງທ ເຮດໃຫຖ ກຄນອ ນລ ລຽນກນແກງ ສ ງຜນເຮດໃຫເກ ດພາວະຊ ມເສາໄດ, ເຫນຄນຄ າຂອງໂຕເອງໜອຍລງ ແລະ ເກ ດຄວາມຫຍທໃນການດາລງຊ ວດ.

− ຜນກະທບຕການດາລງຊວດ ແລະ ສະພາບເສດຖະກດ: ຜທ ເປນພະຍາດເຫ ານ ຕອງໄດປບປ ຽນຮ ບແບບການດາລງຊ ວດໃຫເໝາະສມ, ປບປ ຽນອາຫານການກນ ເຊ ງບາງຄນອາດຈະປະຕບດໄດ ຍາກ, ຕອງໄດໃຊເວລາປ ນປວຍາວນານ ເພາະພະຍາດເຫ ານ ບ ສາມາດປ ນປວໃຫເຊາໄດ, ຕອງໄດເສຍເງ ນໃນການປ ນປວຫາຍ, ຖາເກ ດພະຍາດແຊກຊອນກ ຈະຍ ງເຮດໃຫການດາລງຊ ວດລ າບາກຍ ງຂ ນ, ເຮດໃຫ ເກ ດຄວາມສ ນເສຍ ທງໂຕຜ ປ ວຍເອງ ຍາດພ ນອງທ ຕອງໄດດ ແລ ແລະ ຊ ວຍເຫ ອ ເນ ອງຈາກບາງຄນບສາມາດເຮດວຽກ ຫ ຊ ວຍເຫ ອໂຕເອງໄດ ເຮດໃຫເປນພາລະຂອງຄອບຄວ ສ ງຜນກະທບຕ ຄອບຄວ, ລະບບສາທາລະນະສກ ແລະ ເສດຖະກດໂດຍຜ ານຄ າໃຊຈ າຍເພ ມດານການແພດ ແລະ ການສ ນເສຍວຽກເຮດງານທາ.

93

4. ວທການປອງກນພະຍາດຕາງໆທເກດຂນ − ອອກກາລງກາຍເປນປະຈາ: ຜນດ ຂອງການອອກກາລງກາຍເຮດເກ ດການຫ ງທາດເອນໂດຟນ (Endorphin)

ເຊ ງເປນທາດທ ຊ ວຍໃຫຄນມ ຄວາມສກ ແລະ ເພ ມທາດ High Density Lipoprotein (HDL) ຄວາມໜາແໜນສ ງຂອງໄຂມນດ ) ທ ຈະຊ ວຍປອງກນການເກ ດພະຍາດຫວໃຈ ແລະ ຫອດເລ ອດຊ ວຍຫດຄວາມຄຽດ. ການອອກກາລງກາຍແມ ນວທ ໜ ງທ ຊ ວຍລະບາຍພະລງງານທ ໄດຈາກກ ນອາຫານເຊ ງເປນສ ວນເກ ນຂອງຮ າງກາຍ ແລະ ຊ ວຍໃຫອະໄວຍະວະທກສ ວນຂອງຮ າງກາຍປະຕບດໜາທ ໄດຕາມປກກະຕ. ການອອກກາລງກາຍທ ດ ຄວນອອກກາລງກາຍໃຫເໝາະສມກບຮ າງກາຍ ແລະ ສະໝ າສະເໜ ຢ າງໜອຍມ ໜ ງແມ ນ 30 ນາທ ປະມານ 3-5 ຄງຕ ອາທດ.

− ການປຽນແປງພດຕກາການກນ: ກນອາຫານໃຫຄບ 5 ໝ ໃນປະລມານທ ເໝາະທກມ ເນນຜກ ແລະ ໝາກໄມຊະນດບ ຫວານ ແລະ ຫດຜ ອນອາຫານປະເພດໄຂມນ, ແປງ, ນາຕານ ແລະ ອາຫານເຄມ. ບ ຄວນກນອາຫານຕອນເດກ, ກນແລວນອນເລ ຍ, ຄວນເຂານອນຫງກນອາຫານ ຢ າງໜອຍ 1 ຊ ວໂມງ, ຄວນກນອາຫານເປນເວລາ ມ ໜ ງຕ ສາມຄາບ.

− ການຢດການສ ບຢາ: ການຢດການສ ບຢາແມ ນເປນການປອງກນບ ໃຫເມດເລ ອດແດງແຂງໂຕ ແລະ ເຮດວຽກໄດເປນປກກະຕ.

− ການຄວບຄມອາລມ: ຕອງມ ອາລມຈດທ ດ ແລະ ບ ມ ຄວາມຕ ງຄຽດ. ການມ ອາລມຈດທ ດ ຈະເຮດລະບບປະສາດ ແລະ ລະບບການເຮດວຽກຂອງຮ າງກາຍດ ແລະ ຈະສ ງຜນໃຫສຂະພາບກາຍດ ນາ.

− ຫດປະລມານຂອງເກ ອ: ບລໂພກເກ ອບ ໃຫເກ ນມ ລະ 2,4 ກາມ (ທຽບກບເກ ອກນ 6 ກາມ ຫ 1 ບ ວງກາເຟ).

− ກວດລະດບນາຕານໃນເລ ອດໃຫເປນປກກະຕ: ຄວບຄມໃຫຢ ໃນເກນ. − ຮບແສງແດດອອນໆຍາມເຊາ ຫ ແລງ: ເພາະແສງແດດອ ອນໆ ຈະອດມໄປດວຍວຕາມ ນດ ການ

ຂາດວຕາມນດ ຈະເພ ມໂອກາດໃນການເປນເບາຫວານສ ງຂ ນ. − ພກຜອນໃຫພຽງພ ແລະ ຮກສາສຂະພາບຈດໃຫດຢ ສະເໝ − ຈາກດປະລມານການດ ມເຫ າ: ຜ ຊາຍບ ໃຫເກ ນມ ລະ 2 ຫວໜ ວຍການດ ມ (ທຽບເທ າວສະກ

(40% ຂອງ Alcohol) 88 ມ ລ ລດ, ວາຍ (12%) 296 ມ ລ ລດ ຫ ເບຍ (5%) 710 ມ ລ ລດ ). ສ ວນຜ ຍງ ແລະ ຜ ທ ມ ນາໜກໂຕໜອຍ ຄວນຈາກດປະລມານຂອງການດ ມເຫາບ ໃຫເກ ນມ ລະ 1 ໜ ວຍການດ ມ (ທຽບເທ າເຫາວສະກ (40%) 44 ມ ລ ລດ, ວາຍ (12%) 148 ມ ລ ລດ ຫ ເບຍ (5%) 355 ມ ລ ລດ).

− ກວດສຂະພາບປະຈາປ: ການກວດສຂະພາບປະຈາປ ແມ ນມ ຄວາມຈາເປນເພ ອເປນການປອງກນ ແລະ ຮກສາພະຍາດຕ າງໆໃຫທນເວລາ.

5. ສະພາບທເກດຂນຢ ໃນໂລກ 5.1. ພະຍາດຕຍ

ພະຍາດຕຍເປນສາເຫດການຕາຍອນດບທາອດໃນໂລກ ແລະ ຖ ເປນບນຫາທ ຈະຕອງໄດຮບການແກໄຂຢ າງຮ ບດ ວນ. ອ ງຕາມການສາຫວດຂອງ WHO/NCD-RisC and WHO Global Health Observatory ປ 2017 ພບວ າເດກທ ມ ນາໜກເກ ນ ແລະ ຜ ທ ເປນພະຍາດຕຍແມ ນກາລງເພ ມຂ ນເກ ອບທກຂງເຂດລວມທງປະເທດທ ມ ລາຍໄດຕ າ ແລະ ລາຍໄດປານກາງ. ສາລບເດກທ ເປນຕຍທ ມ ອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ຈະມ ຄວາມສ ຽງຫາຍຕກບການເກ ດພະຍາດຕ າງໆເຊ ນ: ເບາຫວານ, ຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ພະຍາດຫອບຫ ດ, ພະຍາດທາງເດ ນຫາຍໃຈ, ນອນບ ຫບ, ພະຍາດຕບ ແລະ ອາຍສນ. ໃນທ ວໂລກພບວ າເດກນອຍ 41 ລານຄນ (6% ຂອງປະຊາກອນທງໝດ) ທ ມ ອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ເປນພະຍາດຕຍ ໃນປ 2016. ສ າລບຜ ໃຫຍ ຈະມ ຄວາມສ ຽງຫາຍໃນການພະຍາດຫວໃຈ, ພະຍາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດ, ເບາຫວານ ແລະ ມະເຮງບາງປະເພດ.ຈາກການສາຫວດພບວ າຄນທ ເປນພະຍາດ

94

ຕຍເພ ມຂ ນສອງເທ າແຕ ປ 1980 ຫາ 2014. ໃນປ 2017 ທ ວໂລກເປນພະຍາດຕຍ 2.200 ລານຄນ ໂດຍມ ຄນເປນພະຍາດຕຍເພ ມຂ ນໃນອດຕາສ ວນ 1 ຕ 3 ຄນ. ເຂດທ ມ ຄນທ ເປນພະຍາດຕຍຫາຍທ ສດແມ ນຢ ເຂດອາເມລ ກາເໜ ອ, ເອ ຣບ, ໂອເຊອານ ໂດຍ 28% ຂອງຜ ໃຫຍ ເປນພະຍາດຕຍ ໃນຂະນະທ ມ ພຽງ 11% ຢ ອາຟຣກກາ ແລະ 7% ຢ ອາຊ . ນອກຈາກນ ຍງພບວ າຢ ອາເມລກາລາຕນ ແລະ ແຄແຣບຽນມ ຄນທ ເປນພະຍາດຕຍເຖງໜ ງສ ວນສາມ.

ກະຊວງສາທາລະນະສກຂອງໄທໄດກ າວວ າໃນປ 2015 ຈານວນເດກນອຍໃນໄວອະນບານ 5 ຄນໃດຈະມ ເດກຕຍ 1 ຄນ ແລະ ເດກໃນໄວປະຖມ 10 ຄນຈະເປນຄນຕຍ 1 ຄນເຊ ງຖ ວ າເປນສະຖານະການທ ໜາເປນຫ ວງ ຕ ກບພະຍາດຕຍ, ອງການອານະໄມໂລກ (WHO) ໄດຕງຄະນະກາມະການພເສດເພ ອແກໄຂເດກນອຍຕຍໃນທ ວໂລກເຊ ງເດກທ ເປນພະຍາດຕຍໄດເພ ມຂ ນທ ວໂລກ. ການຢດຕພະຍາດຕຍໂດຍການຈດຕງໂຄງການເຝາຕດຕາມ ແລະ ປອງກນແກໄຂບນຫາໄປຕາມເປາໝາຍທ ຕງໄວ, ບນຫານ ອງການຈະນາເຂາກອງປະຊມລະດບໂລກ ຫ World Health Assembly.

ຮ ບທ 4: ອດຕາສະເລຍຂອງຜ ໃຫຍ ອາຍ 18 ຂນໄປທເປນພະຍາດຕຍໃນທວໂລກ ໃນປ 1975-2014

5.2. ພະຍາດເບາຫວານ ອ ງຕາມການລາຍງານຂອງອງການອະນາໄມໂລກ, ປະຊາກອນທ ວໂລກ ໃນປ 2012 ປະມານ 347 ລານກວ າຄນໄດເປນພະຍາດເບາຫວານ ແລະ ມ ເຖງ 1,5 ລານຄນເສຍຊ ວດຍອນພະຍາດນ . ສະຫະພນເບາຫວານນາໆຊາດ (International Diabetes Federation ຫ IDF) ຄາດຄະເນໄວວ າໃນທ ວໂລກຈະມ ຜ ປ ວຍເປນພະຍາດເບາຫວານປະມານ 380 ລານຄນ ແລະ ເປນເຫດເຮດໃຫເສຍຊ ວດ 1,5 - 5,1 ລານຄນຕ ປ , ການຕາຍເປນອນດບທ 8 ຂອງໂລກ ແລະ ຄາດຄະເນວ າໃນປ 2035 ຈະເພ ມຂ ນເປນ 592 ລານຄນ. ດ ງນນ ຈ ງໄດມ ການການດເອາວນທ 14 ພະຈກ ຂອງທກໆປ ເປນວນເບາຫວານໂລກ. 5.3. ພະຍາດຫວໃຈວາຍ ພະຍາດຫວໃຈວາຍແມ ນພະຍາດທ ພບທ ວໄປໃນໂລກ ແລະ ມ ອດຕາການເສຍຊ ວດເພ ມຂ ນໃນທກໆປ ໂດຍສະເພາະແມ ນຢ ໃນກ ມຜ ສ ງອາຍ. ຕາມມ ລະນທຂ າວສານດານອາຫານແຫ ງເອເຊຍ AFIC ໄດຮ ວມກນສະໜບສະໜ ນຕານພະຍາດຫວໃຈວາຍໂດຍການດເອາໃນວນທ 29 ກນຍາຂອງທກປ ເປນການປກລະດມ ເພ ອຊ ວຍປະຊາກອນໂລກໃຫມ ອາຍຍ ນຍາວ ແລະ ມ ສຂະພາບດ ຂ ນ. 5.4. ພະຍາດອາມະພກ-ອາມະພາດ ພະຍາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດເປນພະຍາດທ ພບຫາຍໃນປະເທດທ ຈະເລ ນແລວ ແຕ ປດຈບນຄ ອຍໆຫດລງເນ ອງຈາກຄນມ ການປບປ ຽນພ ດຕກາການໃຊຊ ວດເພ ອປອງກນການເກ ດພະຍາດນ . ສ ວນປະເທດກາລງພດທະ ນາພບພະຍາດນ ສ ງຂ ນເຖງ 10% ຕາມການລາຍງານມ ຜ ປ ວຍພະຍາດນ ທ ວໂລກປະມານ 17 ລານຄນ, ໃນປ

95

2012 ມ ຜ ເສຍຊວດປະມານ 6,7 ລານຄນ. ຈດເປນລະດບທ 2 ຮອງຈາກພະຍາດຫວໃຈ. ພບຫາຍໃນຜ ທ ມ ອາຍ 45 ປ ຂ ນໄປສະເລ ຍແມ ນ 95%, 2/3 ແມ ນອາຍຫາຍກວ າ 65 ປ , ພບຫາຍແມ ນຜ ຊາຍປະມານ 1,5 ເທ າ. ອງການອາມະພາດໂລກ (World Stroke Organization ຫ WSO) ໄດການດ ວນທ 24 ພ ດສະພາ ຂອງທກໆປ ເປນມ ປກລະດມ ວນອາມະພາດໂລກເພ ອໂຄສະນາເພ ມການຮບຮ ທ ວໄປໃນທ ວໂລກເພ ອປອງກນກ ຽວກບພະຍາດຫອດເລ ອດໃນສະໝອງ ຫ ພະຍາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດເພ ອສ ງເສ ມການມ ສຂະພາບທ ດ . 5.5. ພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ

ສະຖານະການຂອງພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ ມ ແນວໂນມຮນແຮງຫາຍຂ ນເລ ອຍໆ, ຄາດວ າໃນປ 2025 ປະຊາກອນຜ ໃຫຍ ທ ວໂລກຈະເປນພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງເຖ ງ 1,56 ພນລານຄນ ເພາະເປນ 1 ໃນສາເຫດຂອງການເສຍຊ ວດຂອງຄນທ ວໂລກ ກ ອນໄວອນຄວນເຖ ງເກ ອບ 8 ລານຄນຕ ປ ແລະ ຍງເປນສາເຫດຂອງການເສຍຊ ວດເກ ອບ 50% ຈາກພະຍາດອ າມະພ ກ-ອາມະພາດ ແລະ ພະຍາດຫວໃຈ. ດວຍເຫດນ ຈ ງເຮດໃຫ ສະຫະພນຄວາມດນເລ ອດສ ງໂລກ (World Hypertension League) ໄດການດເອາວນທ 17 ພ ດສະພາຂອງທກໆປ ເປນວນຄວາມດນເລ ອດສ ງໂລກ ເພ ອໃຫຄນທ ວໂລກໄດຮບຮ ເຖງຄວາມຮາຍແຮງຂອງພະຍາດນ ເພ ມຂ ນ. 6. ສະພາບທເກດຂນຢ ໃນປະເທດລາວ 6.1. ພະຍາດຕຍ

ອງການອະນາໄມໂລກ WHO ແລະ ອງການສະຫະປະຊາຊາດ (UNICEF) ເປ ດເຜ ຍວ າໃນປະເທດແຖບອາຊ ຕາເວນອອກສຽງໄຕກາລງປະເຊ ນກບບນຫາດານໂພຊະນາການທງພະຍາດຂາດສານອາຫານ ແລະ ພະ ຍາດຕຍ. ສາລບເດກນອຍລາວຍງບ ມ ລາຍງານ ຫ ສະຖຕທ ບ ງບອກເຖງພະຍາດຕຍ ແຕ ແນວໂນມການເປນພະຍາດຕຍກມ ອດຕາເພ ມຂ ນເຊ ນດຽວກນຕາມການປ ຽນແປງຂອງສງຄມ. ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມບນຫາອນໜກໜ ວງໃນເດກ ນອຍປດຈບນແມ ນບນຫາການຂາດສານອາຫານເຊ ງຢ ໃນສດສ ວນປະມານ 44%. ຕາມຜນສາເລດຂອງກອງປະຊມສະໄໝທ IX ກຽວກບວຽກງານສາທາລະນະສກສະຫບໃຫເຫນການຕາຍຂອງເດກອາຍຕ າກວ າ 1 ປ ຫດລງ 45% ຕ 1.000 ຄນ, ເດກອາຍ 5 ປ ແມ ນມ ນາໜກຕ າກວ າມາດຕະຖານໃຫຍງເຫ ອ 22%, ເດກຂາດສານອາຫານໃຫຍງເຫ ອ 34%.

ອ ງຕາມການສາຫວດຂອງອງການອະນາໄມໂລກ WHO ໃນປ 2016 (ປະຊາກອນທງໝດ 6.802.000 ຄນ). ໃນກ ມປະຊາກອນ ອາຍ ຕງແຕ 30 ປ ຂ ນໄປ ມ ດ ງນ :

ປດໄຈສຽງ ເພດຊາຍ ເພດຍງ ລວມທງໝດ

ນາໜກເກ ນ (Overweight) 13.6% 20.0% 16.8%

ພະຍາດອວນ (Obesity) 1.8% 4.1% 3.0%

6.2. ພະຍາດເບາຫວານ

ອ ງຕາມການສາຫວດຂອງອງການອະນາໄມໂລກ WHO ປະຈາ ສປປ ລາວ ໄດລາຍງານວ າໃນປ 2016

(ປະຊາກອນທງໝດ 6.802.000 ຄນ). ໃນກ ມປະຊາກອນອາຍ ຕງແຕ 30 ປ ຂ ນໄປ ການແຜ ລະບາດຂອງພະຍາດເບາຫວານໃນເພດຍງມ 5,5%, ເພດຊາຍ ມ 5,7%, ໂດຍສະເລ ຍແມ ນ 5,6%. ໃນຈານວນຜ ໃຫຍ ທ ວໄປປະມານ 2% ຂອງປະຊາກອນລາວເສຍຊ ວດຍອນໂລກເບາຫວານໃນແຕ ລະປ , ໃນນນເກ ອບ 80% ຂອງການເສຍຊ ວດຂອງໂລກເບາຫວານແມ ນເກ ດຂ ນໃນບນດາປະເທດທ ມ ລາຍໄດຕ າ ແລະ ປານກາງ ເຊ ງມກຈະມ ຜນຕ ຜ ທ ມ ອາຍ 35 ຫາ 64 ປ . ຈາກການໃຫສາພາດຂອງ ສາດສະດາຈານ ດຣ. ຄາພ ພງສະຫວດ ຜ ອານວຍການໃຫຍ ຂອງໂຮງໝເສດຖາທຣາດ ຕ ກບໜງສ ພມ Vientiane Times ສະບບວນທ 17 ພະຈກ ປ 2016 ໄດໃຫຂມ ນວ າ: ໃນປ 2016, ຫາຍກວ າ 400 ຄນໄດຮບການປ ນປວຢ ສ ນພະຍາດເບາຫວານຂອງໂຮງໝ ເຊ ງເພ ມຂ ນຈາກປະມານ 350 ຄນໃນປ 2015.

6.3. ພະຍາດຫວໃຈວາຍ

96

ຂມ ນຈາກປ ມຄ ມ ປ ນປວເອກະພາບແຫ ງຊາດ ເຫມ 1 ປບປງຄງທ 4 ປ 2012 ໜາ 558 ລາຍງານວ າ ອດຕາການຕາຍຂອງຄນທ ເປນພະຍາດຫວໃຈວາຍມ ດ ງນ : ຕາຍ 1/3 ກ ອນຮອດໂຮງໝ, ຕາຍໃນໂຮງໝ 8 - 10%,

ຕາຍຫງອອກໂຮງໝ 5 - 10% ໃນ 1 ປ . 6.4. ພະຍາດອາມະພກ-ອາມະພາດ ຢ ສປປ ລາວ, ພະຍາດເສນເລ ອດໃນສະໝອງແຕກ ຫ ອາມະພ ກ-ອາມະພາດ ຖ ກຈດອນດບເປນສາເຫດອນດບ 3 ຂອງການເສຍຊ ວດ ເຊ ງມ ອດຕາການຕາຍສ ງເຖງ 9,01%. 6.5. ພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ ຈາກຜນການສາຫວດກ ຽວກບພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ ຂອງ Vascular Health Risk Management. ປ

2019 ໃນ ສປປ ລາວ ພບວ າ: 20% ຂອງປະຊາກອນ ແມ ນເປນພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ໂດຍ 18,5% ໃນກ ມຜ ຊາຍ ແລະ 21,1% ໃນກ ມແມ ຍງ. ອ ງຕາມການລາຍງານຂອງອງການອະນາໄມໂລກ ໃນປ 2013, ໃນຜ ທ ມ ອາຍ 18-64 ປ , ອດຕາສ ວນຂອງການເກ ດນາໜກເກ ນ, ພະຍາດຕຍ, ພະຍາດຄວາມດນເລ ອດສ ງ, ພະຍາດເບາຫວານ, ແລະ ໄຂມນໃນເລ ອດ ເພ ມຂ ນແມ ນ 24,5%, 4,3%, 18,7% ແລະ 5,8% ຕາມລາດບ. ປະມານ 94,2% ຂອງຄນລາວແມ ນກນໝາກໄມ ແລະ ຜກບ ພຽງພ.

ອງການອະນາໄມໂລກຍງໄດໃຫຮ ຕ ມອ ກວ າບນຫາການສ ບຢາໄດສ ງຜນກະທບຫາຍຢ າງຫວງຫາຍຕ ວຽກງານສາທາລະນະສກຂອງລາວເພາະວ າຢາສ ບເປນສາເຫດຫກຂອງການເກ ດພະຍາດຕ າງໆເຊ ນ: ປອດອດຕນຊາເຮ ອ, ຫວ ໃຈວາຍ, ເສນເລ ອດໃນສະໝອງແຕກ ແລະ ອາມະພ ກ-ອາມະພາດ. ຈາກການລາຍງານຂອງອງການອະນາໄມໂລກຍງໃຫຮ ວ າແຕ ລະປ ຈະມ ຄນເສຍຊ ວດຍອນຢາສ ບປະມານເຖງ 6 ລານຄນທ ວໂລກ. ດ ງນນຢາສ ບຈ ງເປນສາເຫດການຕາຍອນດບໜ ງຂອງໂລກຖາບ ມ ມາດຕະການຄວບຄມທ ມ ປະສດທພາບ ແລະ ຈດຕງປະຕບດຢ າງມ ປະສດທຜນຈະມ ຄນຕາຍຍອນພະຍາດເກ ດຈາກຢາສ ບ 10 ລານຄນຕ ປ ພາຍໃນປ 2020.

ສາລບຢ ລາວອງການອະນະໄມໂລກຄດໄລ ວ າຄນລາວຈະຕາຍຍອນສ ບຢາ ປ ລະປະມານ 4.807 ຄນ, ສະເລ ຍ 13 ຄນຕ ມ ເຊ ງເປນຕວເລກທ ໜາຕກໃຈ. ຜນການສາຫວດແຫ ງຊາດປ 2012 ເຫນວ າຄນລາວ 3,4 ລານຄນສ ບຢາປະມານ 1 ລານຄນ ຫ ປະມານ 29,4% ເຊ ງເປນຜ ຊາຍຫາຍກວ າຜ ຍງ. ຢ ເຂດຊນນະບດມ ອດຕາການສ ບຢາສ ງເຖງ 30% ໃນຂະນະທ ໃນຕວເມ ອງແມ ນ 17%. ອດຕາຜ ສ ບຢາແມ ນກ ມຄນທ ມ ລາຍຮບໜອຍ ແລະ ກ ມຄນທ ມ ການສ ກສາຕ າ. ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ແບ ງກ ມໃຫນກສ ກສາຂຽນບດລາຍງານແລະຂ ນລາຍງານຕາມຫວຂທ ຄ ການດໃຫ

− ຮ ບແບບດາລງຊ ວດໃນປດຈບນທຽບໃສ ພ ແມ ເຮາມ ຫຍງແດ ທ ມ ການປ ຽນແປງ? − ການປ ຽນແປງແຕ ລະອນສ ງຜນກະທບຕ ສຂະພາບຂອງຄນເຮາແນວໃດ?

ກດຈະກາ 2: ແບ ງກ ມໃຫນກຮຽນຂຽນແຜນວາດຊ ວຍຈ ສາເຫດ, ອາການ, ຜນກະທບ ແລະ ວທ ປອງກນພະຍາດ ຂອງພະຍາດຕຍ, ພະຍາດຫວໃຈ, ພະຍາດເບາຫວານ, ພະຍາດອາມາພ ກ-ອາມະພາດ ແລະ ຄວາມດນ ເລ ອດສ ງ ແລວຂ ນມານາສະເໜ ຢ ໜາກະດານ.

ກດຈະກາ 3: ແບ ງກ ມນກສ ກສາເຮດກດຈະກາໂດຍໃຫນກສ ກສາໃນແຕ ລະກ ມຮ ຈກການກວດສ ຂະພາບເບ ອງຕນ (Health checkup).

97

ຄາຖາມ

1) ຮ ບແບບການດາລງຊ ວດທ ພາໃຫເກ ດພະຍາດມ ຫຍງແດ ? 2) ພະຍາດຕຍແມ ນຫຍງ? ພະຍາດຕຍມ ສາເຫດມາຈາກໃສ? 3) ພະຍາດເບາຫວານ, ຫວໃຈວາຍ, ອາມະພ ກ-ອາມະພາດ ແລະ ຄວາມດນເລ ອດສ ງແມ ນຫຍງ? ສາເຫດມາ

ຈາກໃສ? ອາການທ ສະແດງອອກມ ຫຍງແດ ? 4) ພວກເຮາມ ວທ ປອງພະຍາດເບາຫວານ, ຫວໃຈວາຍ, ອາມະພ ກ-ອາມະພາດ ແລະ ຄວາມດນເລ ອດສ ງແນວໃດແດ ? 5) ຜນກະທບຂອງບນດາພະຍາດເຫ ານ ມ ຫຍງແດ ?

ເອກະສານອາງອງ

1) ໂພຊະນາການໃນ ສປປ ລາວ. documents.worldbank.org

2) ສາເຫດຂອງພະຍາດຕຍ. http://www.lovefitt.com/healthy-fact 3) Diabetes on the Increase in Laos. https://laotiantimes.com/2016/11/17/diabetes-increase-

laos/

4) ປດໃຈສຽງໃນການເກ ດພະພາດອາມະພ ກ-ອາມະພາດ www.manager.co.th

98

5) ນດຕະຍາ ພນນເວດ ແລະ ລນດາ ຈາປາແກວ, ວນອາມະພາດໂລກ ສານກພະຍາດບຕດຕ ກມຄວບຄມ 6) ຄວາມສຽງຫວໃນວາຍກະທນຫນ www.siamsort.co.th

7) ຄວາມດນເລ ອດສ ງ https://www.honestdocs.co/high-blood-pressure/cause-and-effect-of-

hypertension 8) ຄວາມດນເລ ອດສ ງ https://en.wikipedia.org/wiki/Hypertension

9) ປ ມຄ ມ ປ ນປວເອກະພາບແຫ ງຊາດ ເຫມ 1 ປບປງຄງທ 4 ປ 2012 10) ພະຍາດຫອດເລ ອດສະໝອງ.

https://www.si.mahidol.ac.th/th/division/hph/admin/news_files/545_49_1.pdf

11) ຮ ບການແບ ງນາໜກຕາມເກນຂອງ BMI. https://www.ozonebooks.com/bmi-calculator/

12) ຮ ບອາການຂອງເບາຫວານ. https://www.belldilar.com/content/18219 13) ຮ ບເບາຫວານຂ ນຕາ. http://sandtoneyeclinic.co.za/diabetic-retinopathy/

14) ຮ ບແບບຢ າງປະລມານນາຕານໃນເຄ ອງດ ມທ ແຕກຕ າງກນ https://web.facebook.com/laosmedical/?tn-str=k*F

15) ຄ າລະດບນາຕານໃນເລ ອດ. Definition and diagnosis of diabetes mellitus and intermediate

hyperglycemia: report of a WHO/IDF consultation

16) The burden of stroke in the Lao People's Democratic Republic, International Journal

of Stroke 2013 Jun;8(4):273-5. doi: 10.1111/j.1747-4949.2012.00884.x. Epub 2012

Sep 13. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22974070

17) The prevalence, awareness, treatment, and control of hypertension among adults: the

first cross-sectional national population-based survey in Laos. Vasc Health Risk

Manag. 2019; 15: 27–33. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6398413/ 18) ພະຍາດບ ຕດຕ . http://www.wpro.who.int/laos/topics/noncommunicable_diseases/en/ 19) Obesity and Overweigth. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-

and-overweight

20) Lao People's Democratic Republic - World Health Organization. https://www.who.int

› diabetes › country-profiles › lao_en

21) http://www.assessmentpsychology.com/icbmi.htm 22) Definition and diagnosis of diabetes mellitus and intermediate hyperglycemia: report

of a WHO/IDF consultation 23) https://web.facebook.com/laosmedical/?tn-str=k*F

24) https://www.belldilar.com/content/18219

25) http://sandtoneyeclinic.co.za/diabetic-retinopathy/

26) https://www.si.mahidol.ac.th/th/division/hph/admin/news_files/545_49_1.pdf

ບດທ 13

ສງເສບຕດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

1. ຄວາມໝາຍຂອງສງເສບຕດ

99

ສ ງເສບຕດໝາຍເຖງສານ ຫ ຢາທ ເປນຜະລດຕະພນຈາກທາມະຊາດ ແລະ ຈາກການສງເຄາະ, ເມ ອບກຄນໃດໄດຮບເຂາສ ຮ າງກາຍຫາຍເທ ອຊາໆກນບ ວ າດວຍວທ ໃດ ຈະເປນຊ ວງໄລຍະໃດ ຫ ດນນານຕດຕ ກນພຽງໃດກ ຕາມຈະພາໃຫບກຄນນນຕກຢ ໃຕອານາດ ຫ ເປນທາດຂອງສ ງນນທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈ. ນອກຈາກນນ, ຍງຕອງເພ ມປະລມານຂ ນເລ ອຍໆ ເຮດໃຫສຂະພາບຂອງຜ ໄດຮບສ ງເສບຕດເສ ອມໂຊມລງ ແລະ ເມ ອເຖງເວລາທ ຕອງການເສບ (ດມ, ກນ, ສ ບ ແລະ ສກ) ແລວບ ໄດເສບອາດຈະມ ອາການຜດປກກະຕທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈ. 2. ສງເສບຕດຊະນດຕາງໆ 2.1. ຝນ

ຝ ນເປນພ ດລມລກມ ສານສາຄນທ ພາໃຫເກ ດການເສບຕດຄ ອານກາໂລອດ. ຝ ນເປນຕນກາເນ ດຂອງສານເສບຕດຮາຍແຮງ 2 ຊະນດຄ : ມອກຝ ນ ແລະ ເຮໂລອ ນ, ມນຈະອອກລດກດປະສາດ, ເມ ອເສບເຂາໄປຈະເກ ດຄວາມຮ ສ ກລະເມ ເຟ ຝນ, ສະໝອງມ ນຊາ, ຮ າງກາຍຊດໂຊມເກ ດໂລກແຊກຊອນໄດງາຍ.

ຮ ບທ 1: ໝາກ ແລະ ດອກຝນ

2.2. ກນຊາ ກນຊາເປນພ ດລມລກຊະນດໝ ງທ ຄນເຮານາມາເສບໂດຍການສ ບ ຫ ປະສມລງໃນອາຫານຮບປະທານ.

ສ ວນທ ນາມາເສບໄດແກ ກ ງ, ການ,ໃບ, ຍອດ ແລະ ດອກ ເຊ ງມ ສານທ ມ ລກສະນະເປນນາມນເອ ນວ າ: ນາມນກນຊາ

ຮ ບທ 2: ຕນກນຊາ

2.3. ຢາບາ ຕາມປກກະຕຢາບາ (ແອມແຟຕາມນ) ຜະລດອອກມາໃນລກສະນະເປນຝ ນເຊ ງມ ຫາຍສ ສນແຕກຕ າງກນ

ເຊ ນ: ສ ບວ, ສ ຂາວ, ສ ນາຕານອ ອນ ແລະອ ນໆ. ນອກຈາກນ ຍງມ ລກສະນະເປນນາ, ແຄບຊ ນ, ເມດນອຍໆ ສ ໃສເຫ ອມຄ ກບເສດແກວແຕກ. ຢາບາເປນຢາເສບຕດໃນກ ມທ ອອກລດກະຕນປະສາດເຮດໃຫຜ ເສບຕ ນເຕນກະວນກະ ວາຍ, ຈດໃຈສບສນ, ປະສາດເຄ ງຕ ງ, ເມ ອໝດລດຢາຜ ເສບຈະອ ອນເພຍ, ຕດສ ນໃຈຊາ ແລະ ຜດພາດ.

100

ຮ ບທ 3: ຢາບາ

2.4. ຢາອ ຕາມປກກະຕ ຢາອ , ຢາເລ ບ ຫ ແອນຕາຊ ຜະລດອອກມາໃນຮ ບແບບເປນເມດ, ເເຄບຊ ນ ຫ ເປນຝ ນ.

ຮ ບຮ າງ, ຂະໝາດ, ສ ແລະ ຍ ຫແຕກຕ າງກນ. ຢາອ ເປນຢາທ ແຜ ລະບາດໃນກ ມໄວໝ ມທ ມກທ ຽວກາງຄ ນ. ຢານ ອອກລດກະຕນປະສາດເຊ ນດຽວກບຢາບາແຕ ຮນແຮງກ ວາ, ລດຂອງຢາບາຈະເຮດໃຫການເບ ງແສງສ ແລະ ພາບຕ າງໆຜດໄປຈາກປກກະຕ.

ຮ ບທ 4: ຢາອ

2.5. ສານລະເຫຍ ສານລະເຫ ຍໄດແກ ນາມນແອດຊງ, ທນເນ , ແລກເກ ລວມເຖງຜະລດຕະພນຕ າງໆທ ມ ສ ວນປະສມຂອງ

ສານເຫ ານ ເຊ ນ: ສ ສະເປ, ກາວນາ, ນາຢາລາງເລບເປນສານທ ອອກລດກດປະສາດຖານາໄປສ ບ, ດມໃນປະລມານຫາຍຈະເກ ດໂທດຕ ຮ າງກາຍ.

ຮ ບທ 5: ສານລະເຫຍ 2.6. ໂຄເຄນ

ໂຄເຄນ ຫ ໂຄເຄນອນ ເປນສານທ ສະກດມາຈາກໃບຂອງຕນໂຄຄາ, ໂຄເຄນມ ລດກະຕນປະສາດເຊ ນ ດຽວກບຢາບາ ແລະ ເສບຕດໄດງາຍກ ວາ. ໂຄເຄນມ ລກສະນະເປນຝ ນລະອຽດສ ຂາວ, ບ ມ ກ ນ, ມ ລດຂມ, ຜ ເສບໂຄເຄນຈະມ ອາການຄາຍຄ ກບຜ ເສບຢາບາ.

101

ຮ ບທ 6: ໂຄເຄນ 3. ຜນກະທບຂອງສງເສບຕດ

ສ ງເສບຕດສ ງຜນກະທບຕ ຮ າງກາຍ, ຈດໃຈ, ຄອບຄວ ແລະ ສງຄມດ ງນ : 1) ການປ ຽນແປງໃນທາງລບຢ ໃນການພວພນເຊ ງກນແລະກນ, ຂຂດແຍ ງລະຫວ າງໝ ເພ ອນ, ຜ ປກຄອງ ແລະ

ການແຕກແຍກຂອງຄອບຄວໂດຍລວມ. 2) ເອາຕນເຂາສ ຄວາມສ ຽງທ ອນຕະລາຍເຊ ນ: ການຊ ສ ງເສບຕດ ຫ ການມ ຄວາມພະຍາຍາມຊອກຫາເງນໄປ

ຊ ກ ແມ ນການເອາຕນເຂາໄປສ ຄວາມສ ຽງທ ອບປະໂຫຍດ. 3) ການໃຊຊ ວດໃນໂຮງຮຽນ ຫ ສະຖານທ ການສ ກສາເມ ອໄດຮບຜນສະທອນຈາກການໃຊສ ງເສບຕດພາໃຫ

ເກ ດມ ຄວາມຫຍງຍາກໃນການສ ກສາ, ຄນຄວາຮ າຮຽນ. 4) ການປະກອບອາຊ ບເມ ອຕດສ ງເສບຕດບ ອາດສາມາດເຮດວຽກໄດ, ຈາກຜນກະທບດ ງກ າວ ອາດເຮດໃຫບ

ມ ວຽກເຮດງານທາ. 5) ບນຫາທາງການເງນເຊ ນ: ການເສບສ ງເສບຕດຢ າງເປນປະຈາເຮດໃຫມ ຄ າໃຊຈ າຍຫາຍຂ ນ ເຮດໃຫເປນ

ສາເຫດກ ຄະດ ອາສະຍະກາເພ ອນາເງນໄປຊ ສ ງເສບຕດ. 6) ການໃຊຄວາມຮນແຮງເຊ ນ: ສາງຄວາມຮນແຮງໃນຄອບຄວ, ຊມຊນ, ສງຄມ ແລະ ປະເທດຊາດ. 7) ສຂະພາບຈດເຊ ນ: ຄວາມຄຽດ, ອາການຊ ມເສາ ແລະ ພະຍາດຈດ. 8) ການເກ ດອບດຕເຫດ ແລະ ການບາດເຈບ: ເມ ອເສບສ ງເສບຕດ ຫ ດ ມເຫາຫາຍເກ ນໄປຈະມ ໂອກາດເກ ດ

ອບດຕເຫດ ແລະ ໄດຮບບາດເຈບທກເວລາ. 9) ການຕດເຊ ອທາງເພດສາພນ ຫ ການຖ ພາໂດຍບ ເຈດຕະນາເມ ອມ ເພດສາພນກບຄນຮກ ຫ ຄ ນອນທ

ຕດເຊ ອມາກ ອນ ໂດຍບ ມ ການປອງກນ (ໃສ ຖງຢາງອະນາໄມ), ຕດເຊ ອທາງເພດສາພນໄດ (Sexually

Transmitted Infections ຫ STIs). 4. ສາເຫດທພາໃຫຕດສງເສບຕດ

ມ ບາງກ ມຄນພະຍາຍາມນາໃຊສ ງເສບຕດດວຍຫາຍເຫດຜນ ໂດຍສະເພາະແມ ນໄວໜ ມເປນໄວທ ມ ຄວາມຕອງການທດລອງກບສ ງໃໝ ໆ ແລະ ກ ພາກນລອງໃຊສ ງເສບຕດ.

ອ ງຕາມບດລາຍງານຂອງສະມາຄມກ ຽວກບການແຕ ງງານ ແລະ ເບ ງແຍງຄອບຄວຂອງອາເມລກາ (American Association for Marriage and Family Therapy ຫ AAMFT) ໄດສະເໜ ບນດາປດໄຈທ ກ ຽວຂອງກບຄວາມສ ຽງຕ ການຕດສ ງເສບຕດໃນໄວໜ ມຈາກສະພາບແວດລອມທາງຄອບຄວ:

− ການໃຫຄາປ ກສາ ແລະ ແນະນາຈາກຜ ປກຄອງບ ພຽງພ − ຂາດການສ ສານ ແລະ ການປະຕສາພນກນລະຫວ າງຜ ປກຄອງ ແລະ ໄວໜ ມ − ຂາດການການດລະບຽບຫກການສ ສານ ແລະ ຂາດການວາງຄາດໝາຍທ ດ ເພ ອຕານການໃຊສ ງເສບຕດ − ການຂດແຍ ງທະເລາະວວາດພາຍໃນຄອບຄວ

102

− ໄດຮບແຮງກດດນຊກຊວນຈາກເພ ອນໃກຊດ ເພ ອການຍອມຮບເຊ ງກນແລະກນ − ຖ ຕນເອງ ແລະ ຮ ສ ກຕນເອງວ າເປນຜ ໃຫຍ ແລວຈ ງຢາກທດລອງສ ບຢາ ແລະ ດ ມເຫາ − ຮຽນຕາມແບບພ ດຕກາຂອງພ ແມ ເນ ອງຈາກພ ແມ ດ ມເຫາ, ສ ບຢາ ຫ ເສບສ ງເສບຕດຈ ງເປນສາເຫດ

ພາໃຫຮຽນແບບ − ຄວາມຢາກຮ ຢາກເຫນ, ເມ ອເດກເລ ມໃຫຍ ຂ ນກ ຄດຄ ກຄະນອງຢາກທດລອງກບສ ງແປກໆຄນພບສ ງ

ໃໝ ໆ ເພ ອຈະກາຍເປນຜ ທ ມ ພະລງເຂມແຂງຈ ງພາກນດ ມເຫາໃຫເມາ ແລວກ ຮອງໂຮ − ຄວາມເບ ອໜ າຍຍອນມ ຜນກະທບທາງຈດໃຈເກ ດຄວາມຮ ສ ກໝດຫວງຈ ງແກບນຫາດວຍການດ ມເຫາ,

ສ ບຢາ ຫ ເສບສ ງເສບຕດເທ ອລະໜອຍ ແລວກ ຫາຍຂ ນເປນລາດບຈນກາຍເປນຄນຕດສ ງເສບຕດ − ການໃຊຢາດວຍຕນເອງ, ໄວໜ ມ ຫ ເດກນອຍທ ມ ຄວາມຮ ສ ກເຈບປວດທາງຈດໃຈ ໂສກເສາ ລວມທງມ

ຄວາມກດດນ, ອາລມເຄ ງຕ ງກ ເລ ຍຫນໄປໃຊສ ງເສບຕດເພ ອຜ ອນຄາຍ ໃຫຫງລ ມຄວາມກດດນທາງອາລມ − ຄວາມຮ ເທ າບ ເຖງການ, ເດກນອຍສ ວນຫາຍຍງບ ຮ ວ າສ ງໃດດ , ບ ດ , ຜດ ແລະ ຖ ກ ເພາະວ າ ເຂາເຈາບ

ໄດຮບຂມ ນຂ າວສານພຽງພ ແລະ ຂາດຄວາມຮ ກ ຽວກບຜນຮາຍຂອງສ ງເສບຕດ − ເປນຄນມ ປມດອຍໃນສງຄມ ຈນເຮດໃຫຕນຫນໄປເພ ງສ ງເສບຕດຢ າງບ ຮ ສ ກຕວ ແລວກ ກາຍເປນຄນ

ຕດສ ງເສບຕດຕະຫອດໄປ 5. ການລງຢາ ແລະ ການເພງຢາ 5.1. ການລງຢາ ເມ ອນາໃຊສ ງເສບຕດເຊ ນເຫາ ຫ ສ ງເສບຕດຢ າງຕ ເນ ອງ ລດຂອງມນກ ຈະຂະຫຍາຍແຊກຊ ມເຂາທກໆສ ວນຂອງຮ າງກາຍຈນເກ ດການລ ງຢາໃນຮ າງກາຍຂອງເຂາເຈາ, ໃນເມ ອເກ ດການລ ງຢາຄວາມຕອງການປະລມານໃນຮ າງກາຍກ ເພ ມທະວ ຂ ນຈນເຖງລະດບທ ເຂາເຈາເຄ ຍໄດຮບໃນຂນຕນ. ໃນເມ ອຮ າງກາຍມ ການລ ງກບສ ງເສບຕດບາງປະເພດ ກ ຈະເຮດໃຫການເຜາຜານມນໄວຂ ນກວ າເກ າ. ໃນລະດບອະໄວຍະວະຄວາມຮ ສ ກຕ ຢາກ ຊດໂຊມລງ. ໃນລະດບພ ດຕກາເມ ອໄດຮບຜນກະທບຈາກສ ງເສບຕດ ຮ າງກາຍກ ມ ການປບຕວ ແລະ ປບປງການເຄ ອນໄຫວທາງກາຍະພາບດ ຂ ນໄປຕາມລດຂອງຢາ. 5.2. ການເພງຢາ ການເພ ງຢາໃນທາງຈດຕະສາດ ຫ ຈດໃຈ ໝາຍເຖງຄວາມອ ອນແອໃນການຄວບຄມການດ ມ ຫ ໃຊຢາເປນຄ ວ າການມ ອາການເພ ງຢາໃນຊ ວງເວລາທ ມ ຄວາມຕອງການໃຊຢາຢ າງສ ງ. ສ ງດ ງກ າວນ ສອດຄ ອງກບຂຄດເຫນຂອງສະມາຄມນກຈດຕະສາດອະເມຣກາ ເຊ ງລະບວ າບກຄນທ ມ ປະສບການອ ອນແອຕ ການໃຊຢາແມ ນສະແດງອອກໃນຮອບ 12 ເດ ອນ ຢ າງນອຍສດດວຍການມ 3 ໃນ 7 ລກສະດ ງຕ ໄປນ :

1) ມ ການເພ ງຢາໝາຍເຖງຄວາມຕອງການໃຊຢາໃນປະລມານທ ພເໝາະກບຄວາມຕອງການເພ ອຫດຜ ອນການໂຫຍຫວ ຫ ການແງນຢາ

2) ການເພ ງຢາເປນຊ ວງ ໝາຍເຖງຄວາມຕອງການໃຊຢາແບບບ ຕ ເນ ອງ 3) ມ ການເສບຢາໃນປະລມານທ ສ ງເປນເວລາຍາວນານ ແລະ ຍງມ ຄວາມຕອງການເພ ມຂ ນເລ ອຍໆ 4) ຄວາມປາຖະໜາອນແຮງກາ ຫ ຄວາມພະຍາຍາມໃນການລະງບການໃຊສານເສບຕດຍງບ ປະສບຜນສາເລດ. 5) ການເສຍເວລາທ ມ ຄ າຈາກການຊອກຫາ ແລະ ນບທງການເສບສ ງເສບຕດ 6) ຫດຜ ອນເວລາໃຫແກ ກດຈະກາພວພນທາງສງຄມການທາມາຫາກນ ແລະ ໜາທ ຮບຜດຊອບ

7) ການໃຊສ ງເສບຕດຢ າງຕ ເນ ອງຈະກ ໃຫເກ ດບນຫາທາງດານຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈເຊ ນ: ພາວະຊ ມເສາ 6. ນເວດວທະຍາທາງສງຄມ ແລະ ການເສບຕດ

ນເວດວທະຍາທາງສງຄມ ແມ ນການພວພນເຊ ງກນແລະກນຂອງຄນຢ ໃນສງຄມ ຫ ຊມຊນບນພ ນຖານປດໄຈແຫ ງການດາລງຊ ວດ. ການໃຊສານເສບຕດ ແມ ນມ ການພວພນກບສະພາບແວດລອມບ ອນທ ຜ ເສບຢາ

103

ອາໄສຢ . ເຮາຕອງເຂາໃຈວ າຕວແບບທາງສງຄມນເວດແມ ນມ ປະໂຫຍດຫາຍ, ດ ງນນຄວນມ ການຫາມບ ໃຫໄວໜມເສບຢາ, ຈາກດການເສບຢາໃນສະຖານທ ການສ ກສາ ເພາະມນຈະທາລາຍສະພາບຂອງໂຮງຮຽນ (ບນຍາກາດການຮຽນ, ການພວ ພນເພ ອນມດຕະຫອດເຖງການພວພນເຊ ງກນແລະກນ), ສະພາບທາງຄອບຄວ (ການພວພນຄອບຄວ, ການຂດແຍ ງພາຍໃນຄອບຄວ), ການພວພນເພ ອນບານໃກເຮ ອນຄຽງ (ຄວາມເຂາໃຈເຊ ງກນແລະກນ, ການປະທະ, ການລະເມ ດ, ຄວາມປອດໄພ, ການພວພນເສດຖະກດ-ສງຄມ), ເຫດການ ແລະ ສ ງທ ເກ ດຂ ນທງໝດນ ແມ ນເປນຕນເຫດມາຈາກການໃຊສ ງເສບຕດ. ດ ງນນ, ລດຖະບານເຮາຈ ງໄດມ ກດໝາຍທ ກ ຽວຂອງກບການເສບສ ງເສບຕດ.

ຮ ບທ 7: ນເວດວທະຍາທາງສງຄມ ແລະ ການໃຊສງເສບຕດ 7. ສະຖຕກຽວກບສະພາບສງເສບຕດຢ ໃນໂລກ ແລະ ສປປ ລາວ 7.1. ສະພາບສງເສບຕດໃນໂລກ

ອ ງຕາມຂມ ນຈາກບດລາຍງານກ ຽວກບສ ງເສບຕດຂອງໂລກໃນປ 2012, ມ ສ ງເສບຕດຢ 2 ຊະນດທ ນາໃຊຢ າງກວາງຂວາງ ແລະ ຜດກດໝາຍເຊ ນ: ກນຊາ (Cannabis) ແລະ ຢາບາ (Amphetamine-type

Stimulants ຫ ATS). ນອກຈາກນ ຍງມ ສ ງເສບຕດປະເພດຢາຝ ນ ແລະ ເຮໂຣອ ນ (Opium and Heroin) ທ ຍງຄງມ ການລກລອບນາໃຊຢ ແລະ ມ ອດຕາການເພ ມຂ ນຕາມລາດບ.

ບດລາຍງານດ ງກ າວຍງໄດກ າວອ ກວ ານອກຈາກກນຊາແລວ ທ ວບນດາປະເທດອາຊ ຍງປະເຊ ນກບສ ງເສບຕດໃນຕະກນ ເຮໂຣອນ ແລະ ຢາບາ ເຊ ງມ ທ າເພ ມຂ ນໃນປະຊາກອນໃນອາຍ 15-64 ປ . ການສ ກສາການປອງກນສ ງເສບຕດ ແລະ ສ ນບລການການສ ກສາກ ໄດໃຫຄວາມຮ ທາງຈດຕະວທະຍາກ ຽວກບຄວາມອນຕະລາຍ ໂດຍເນນເປນສ ວນບກຄນຈນເຖງກ ມປະຊາກອນທ ມ ຄວາມສ ຽງຕ ການເສບສ ງເສບຕດ.

7.2. ສະພາບສງເສບຕດຢ ໃນປະເທດລາວ ຢ ປະເທດລາວ, ອ ງຕາມການລາຍງານປະຈາປ 2002 ກ ຽວກບສະພາບການເສບສ ງເສບຕດໂດຍສະເລ ຍ

ເປນເປ ເຊນຕາມອາຍຂອງປະຊາກອນດ ງນ : ໃນກ ມອາຍລະຫວ າງ 15-64 ປ , ສາລບເສບຝ ນ ມ 1,8％, ສາລບ

ສະພາບແວດລອມ

ຊມຊນ

ການໃຊສ ງເສບຕດ

ປດໄຈສ ວນບກຄນ

ສະພາບການ ຂອງໂຮງຮຽນ

ສາຍພວພນ ມດສະຫາຍ

ສະພາບການຂອງຄອບຄວ

104

ເສບກນຊາ ມ 0,7％. ແຕ ວ າຢ ໃນບດລາຍງາຍດ ງກ າວ ຍງບ ມ ຂມ ນກ ຽວກບ ເຮໂຣອນ ແລະ ສານກະຕນປະເພດ ແອມເຟຕາມນ (Amphetamine).

ອ ງຕາມຜນວໄຈທາງດານສຂະພາບໄດສະເໜ ໃຫຮ ວ າ ອດຕາຄວາມສ ຽງທາງສຂະພາບໃນໄວໜ ມຢ ແຂວງຫວງນາທາໂດຍອ ງຕາມອາຍ ແລະ ເພດ, ສາລບກ ມທ ມ ອາຍລະຫວ າງ 14-15 ປ ມ 27,5％ ນບທງກ ມທ ດ ມເຫາເປນປະຈາ. ເມ ອຈາແນກຕາມເພດພບວ າ ເພດຍງດ ມເຫາຫາຍເຖງ 31,9％, ສ ວນເພດຊາຍນນມ 21,2％. ສ ວນກ ມທ ມ ອາຍແກ ໄປກວ ານນ ເຊ ນ 16-19 ປ ມ 49,8％ ນບທງກ ມທ ດ ມເຫາຢ າງເປນປະຈາ. ອ ງຕາມຄວາມແຕກຕ າງທາງເພດໃນກ ມນ ພບວ າເພດຊາຍດ ມເຫາຫາຍກວ າເພດຍງ ເຊ ງກວມເອາ 54,8％ ໃນຂະນະທ ເພດຍງແມ ນ 44,2％. ຖາເບ ງໄປເຖງການສ ບຢາເປນປະຈານນ, ການວໄຈພບວ າ ມ 3,1％ ຂອງກ ມທ ມ ອາຍໜ ມ, ສ ວນອ ກ 12,8％ ແມ ນກ ມຂອງຜ ທ ມ ອາຍແກ . ໃນທງສອງກ ມນ ແມ ນເພດຊາຍມ ຈານວນຫາຍກວ າ ເຊ ງກວມເອາ 7,6％ ຂອງຜ ມ ອາຍໜ ມ ແລະ 23.5％ ຂອງພວກອາຍແກ . ສາລບເພດຍງແລວແມ ນມ ພຽງແຕ 0％ ແລະ 0,7％ ເທ ານນ. ຖາກ າວເຖງການເສບຢາບາການວໄຈພບວ າ ສ ວນຫາຍແມ ນເພດຊາຍຈາກທງ 2 ກ ມອາຍທ ເສບຫາຍຄ : ພວກກ ມເພດຊາຍ ອາຍໜ ມ ມ 0,5％ ແລະ 2,5％ ແມ ນກ ມເພດຊາຍທ ມ ອາຍແກ . ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມກ ຽວກບບນຫາຂອງສ ງເສບຕດທກໆປະເພດ ລດຖະບານແຫ ງ ສປປ ລາວ ເວລາໃດກ ມ ຄວາມຫ ວງໃຍເອາໃຈໃສ ແລະ ວາງນະໂຍບາຍໃນການປາບປາມ ແລະ ລະງບບ ໃຫມ ການແຜ ຂະຫຍາຍ ເພາະວ າປະເທດລາວແມ ນມ ຊາຍແດນຕດກບສາມຫ ຽມທອງຄາ ເຊ ງນບວ າເປນຄວາມສ ຽງ ແລະ ເປນຈດລແຫມທ ສດແຫ ງໜ ງ. ແຜນວາດລ ມນ ສະແດງລ ມນ ສະແດງໃຫເຫນການຜະລດຝ ນໃນບາງປະເທດ.

ແຜນວາດ 1: ອດຕາການຜະລດຝນຢ ໃນໂລກ ປ 1998-2014

8. ການປອງກນ ແລະ ຄວບຄມສງເສບຕດຢ ໃນໂລກ ແລະ ສປປ ລາວ 8.1. ການປອງກນ ແລະ ຄວບສງເສບຕດຢ ໃນໂລກ

ທາແຮງການຜະລດຝນໃນທວໂລກ 1998-2014

ຜນຜະ

ລດ (ໂ

ຕນ)

105

ໃນຂນຕນຂອງການໃຊສ ງເສບຕດແມ ນເລ ມຈາກສ ວນບກຄນ ແລວຈ ງມ ການເພ ມທະວ ຈານວນຂ ນເລ ອຍໆ. ຈ ງຈາໄວວ າ, ສ ງເສບຕດສາມາດປ ຽນຄວາມຄດ ຈາກການໃຊປະລມານໜອຍກ ເພ ມທະວ ຂ ນເລ ອຍໆ ຈນກາຍເປນບນຫາທ ສບສນໃນສງຄມ. ດ ງນນການແກບນຫາຕນເຫດຈ ງມ ຄວາມສາຄນຫາຍໃນການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງ,ເຊ ນ: ຖາຫາກພວກເຮາສາມາດສະກດກນການເສບສ ງເສບຕດໃນໄວເດກພວກເຮາກ ສາມາດສະກດກນການແຜ ລາມຂອງສ ງເສບຕດ.

8.1. ການປອງກນ ແລະ ຄວບຄມສງເສບຕດຢ ໃນ ສປປ ລາວ ໂດຍອ ງຕາມກດໝາຍວ າດວຍຢາເສບຕດ ເລກທ 10/ສພຊ ລງວນທ 25 ທນວາ 2007 ພາກທ Ⅰ ມາດຕາ 5 ວ າດວຍຫກການກ ຽວກບການຄວບຄມ, ສະກດກນ ແລະ ຕານຢາເສບຕດໄດລະບໄວດ ງນ :

− ລດເປນຜ ຄມຄອງ, ຄວບຄມ, ກວດກາຢ າງລວມສ ນເປນເອກະພາບກ ຽວກບຢາເສບຕດໃນທ ວປະເທດ − ການຄວບຄມ, ສະກດກນ ແລະ ຕານຢາເສບຕດແມ ນໜາທ ຂອງທກຄນ ແລະ ການຈດຕງໃນທ ວສງຄມ − ໃນການຄວບຄມ, ສະກດກນ ແລະ ຕານຢາເສບຕດຕອງຖ ເອາການສະກດກນເປນຕນຕ, ການຕານ

ເປນສາຄນ ແລະ ການຄວບຄມເປນສ ງທ ຂາດບ ໄດ − ການແກໄຂຜນຮາຍຂອງຢາເສບຕດຕອງເລ ມຈາກບກຄນ, ຄວບຄວ ໂດຍມ ສ ວນຮ ວມຂອງການຈດຕງ

ແລະ ສງຄມ. − ຜ ຕດຢາເສບຕດໃຫຖ ເປນຜ ຖ ກເຄາະຮາຍທ ຕອງໄດຮບການປ ນປວ

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ໃຫນກສ ກສາເເຕມແຜນວາດກ ຽວກບສ ງເສບຕດມ ປະເພດໃດແດ ກດຈະກາ 2: ແບ ງກ ມໃຫນກສ ກສາຂຽນບດລາຍງານໃນຫວຂທ ຄ ໄດການດໃຫ

− ສາເຫດຕນຕທ ພາໃຫໄວໜ ມຕດສ ງເສບຕດ − ສ ງເສບຕດມ ຜນກະທບຕ ການພດຖະນາເສດຖະກດ-ສງຄມ ແລະ ປະເທດຊາດຄ ແນວໃດ?

ຄາຖາມ

1) ຄວາມໝາຍສາຄນໃນການໃຊສ ງເສບຕດໂດຍສະເພາະແມ ນສ ງເສບຕດ ແລະ ສຂະພາບມ ແນວໃດແດ ?

ແຜນວາດ 2: ສະແດງເຖງອາຍຂອງໄວໜມກມສຽງທເລມໃຊສານເສບຕດ

ຕດຕດ

ອດຕາ

ສວນຮ

ອຍຂອ

ງປທ

ຜານມ

າລເລ

ມໃນກ

ມຜ ທ

ບເຄຍ

ໃຊ

ກມອາຍ

26 ປ ຫ ຫາຍກວ າ

106

2) ການໃຊສ ງເສບຕດໂດຍສະເພາະແມ ນສ ງເສບຕດສາມາດເຮດໃຫເກ ດການປ ຽນແປງທາງສງຄມ ແລະ ທາງສ ງແວດລອມແນວໃດ?

3) ຢ ໃນລະດບໂຮງຮຽນໄດຈດກດຈະກາໃດແດ ,ທ ເປນການໂຄສະນາກ ຽວກບການໃຊສ ງເສບຕດໂດຍສະເພາະແມ ນສ ງເສບຕດ?

ເອກະສານອາງອງ

107

1) Australian Government, Department of Health, National Drugs Campaign,

http://www.drugs.health.gov.au/internet/drugs/publishing.nsf/content/youth4

2) National Institute on Drug Abuse, http://www.drugabuse.gov/publications/principles-

adolescent-substance-use-disorder-treatment-research-based-guide/frequently-asked-

questions/what-drugs-are-most-frequently-used-by-adolescents.

3) AAMFT, Adolescent Substance Abuse,

http://www.aamft.org/iMIS15/AAMFT/Content/consumer_updates/adolescent_substa

nce_abuse.aspx

4) WHO, Management of substance abuse,

http://www.who.int/substance_abuse/terminology/definition1/en/

5) UNODC, https://www.unodc.org/documents/data-and

analysis/WDR2012/WDR_2012_ web_small.pdf

6) UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME, World Drug Report 2015,

http://www.unodc.org/documents/wdr2015/World_Drug_Report_2015.pdf

7) http://www.unodc.org/pdf/WDR_2004/Chap6_drug_abuse.pdf

8) Laos and the drugs trade: A second wind from the Golden Triangle, The Economist,

Jul 19th 2011,http://www.economist.com/blogs/banyan/2011/07/laos-and-drugs-trade. http://factsanddetails.com/southeast-asia/Laos/sub5_3b/entry-2960.html

9) United Nations Office on Drugs and Crime, Southeast Asia Opium Survey 2014,

https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/sea/SE-ASIA-opium-poppy-2014-

web.pdf

10) Nancy J. Cobb. (2010). Adolescence 7th edition, Sinauer Associates, Inc. p. 404;

BehaveNet, Diagnostic criteria for Substance Dependence,

http://behavenet.com/node/21516

11) Sychareun, V., Thomsen, S.and Faxelid, E. Concurrent multiple health risk behaviors

among adolescents in Luangnamtha province, Lao PDR, BMC Public Health

201111:36. http://beta.bmcpublichealth.com/articles/10.1186/1471-2458-11-36)

12) Preventing Drug Abuse: The Best Strategy, https://www.drugabuse.

gov/publications/drugs-brains-behavior-science-addiction/preventing-drug-abuse-best-

strategy

13) Lao Peoples Democratic RepublicPeace Independence Democracy Unity

ProsperityMinistry of Public Health,

http://www.tobaccocontrollaws.org/files/live/Laos/Laos%20-%20Agreement%

20No.%201067.pdf

14) https://th.flowergardennews.com/growing-caaabis-easy-wa

15) https://images.app.goo.gl/T9ZQGr8faGWZcbhq9

16) https://images.app.goo.gl/VebpipE6wCLtuBWx9

17) https://images.app.goo.gl/uKMsKsjxrv3qFsrc9

18) https://images.app.goo.gl/mB3ymevqb4wAPyTY9

19) https://images.app.goo.gl/GW6psZssprNVxJGf9

20) http://www.drugs.health.gov.au/internet/drugs/publishing.nsf/content/youth4

21) http://www.drugabuse.gov/publications/principles-adolescent-substance-use-disorder-

treatment-research-based-guide/frequently-asked-questions/what-drugs-are-most-

frequently-used-by-adolescents

22) http://www.aamft.org/iMIS15/AAMFT/Content/consumer_updates/adolescent_substance_abuse.aspx

23) http://www.unodc.org/documents/wdr2015/WDR15_Opiates.pdf)

108

ບດທ 14 ພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ

1. ພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ 1.1. ຄວາມໝາຍຂອງພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ

ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນພາສາອງກດເອ ນວ າ Sexually Transmitted Diseases (STD) ເຊ ງແມ ນການຕດຈາກການຮ ວມເພດລະຫ ວາງຄນທ ມ ເຊ ອພະຍາດແລວ ຈາກຄນໜ ງໄປຫາອ ກຄນໜ ງຈາກການສາພດກບບາດແຜຂອງຄນເຈບທ ມ ເຊ ອເຫ ານ . ຫງຈາກຕດເຊ ອພະຍາດແລວ ມນອາດສາມາດສ ງຜ ານເຊ ອຈາກຈາກແມ ທ ເປນພະຍາດແລວຕດໃສ ລ ກໃນເວລາຖ ພາ ແລະ ການສ ງເລ ອດ. ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນເປນພະຍາດທ ສາມາດເປນໄດທກເພດທກໄວ ແຕ ຈະພບຫາຍໃນກ ມໄວລນທ ມ ຄວາມຢາກຮ ຢາກເຫນ ແລະ ທດລອງໂດຍຂາດການປອງກນຢ າງຖ ກວທ . 1.2. ສາເຫດການຕດພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ

ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນສາມາດຕດຕ ກນດວຍການມ ເພດສາພນທ ບ ປອດໄພ, ນອກຈາກນ ການໃຊ ເຂມສກຢາຮ ວມກບຜ ອ ນ, ການຮບເລ ອດຈາກຜ ອ ນ ລວມໄປຮອດຍງຕງຄນທ ມ ເຊ ອສາມາດສ ງເຊ ອໄປຍງລ ກໄດເຊ ນດຽວກນ. 1.3 ປະເພດຂອງພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ 1.3.1. ໜອງໃນ

ພະຍາດໜອງໃນເປນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນຈາກເຊ ອແບກທ ເຣຍຊ Neisseria gonorrhoea ເຊ ອນ ຈະເຮດໃຫເກ ດພະຍາດໃນທ ປດສະວະ, ຊ ອງຄອດ, ປາກມດລ ກ, ທ ສ ງໄຂ , ທະວານໜກ.

ພະຍາດໜອງໃນ ເພດຊາຍອາການຈະສະແດງອອກພາຍໃນ 2-5 ວນ ຫງຈາກຮ ວມເພດ, ທ ຽວປດສະວະເລ ອຍໆ ແຕ ປດສະວະບ ຫາຍ, ເວລາປດສະວະຈະຮ ສ ກແສບ, ອອກຮອນ ແລະ ເຈບທ ປດສະວະ, ມ ນາໜອງສ ເຫ ອງໄຫອອກມາຈາກທ ປດສະວະ.

ສ ວນເພດຍງຈະສະແດງອາການອອກມາພາຍໃນ 10 ວນ ຫງການຮ ວມເພດ ແລະ ຈະມ ອາການລງຂາວມ ກ ນ, ເກ ດການອກເສບທ ປດສະວະ, ປວດທອງນອຍເວລາມ ເພດສາພນ.

ຮ ບທ 1: ພະຍາດໜອງໃນ (ຂມ ນຈາກ www.cdc.gov)

109

1.3.2. ພະຍາດຫອນໄກ ພະຍາດຫອນໄກ ເປນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ ເກ ດຈາກເຊ ອໄວຣສ Human Papilloma Virus–

HPV ສ ວນໃຫ ຍຈະພບໃນໄວຈະເລ ນພນຄ ໃນຊ ວງອາຍ 17-33 ປ ອາການຂອງພະຍາດຫອນໄກ ໃນຊາຍ-ຍງ ຈະສະແດງອອກພາຍໃນ 1-3 ເດ ອນ ຫງຈາກຮ ວມເພດກບຄນ

ທ ຕດເຊ ອຫອນໄກ ມ ລກສະນະເປນຊ ນປ ງອອກມາເປນສ ບວ, ເປນຕ ມນອຍໆຫາຍຕ ມຈມກນອອມອະໄວຍະວະຄາຍຄ ຫອນໄກ ເຫນແຈງຢ ປາຍອະໄວຍະວະເພດຊາຍ; ສ ວນເພດຍງຢ ຮ ມປາກຊ ອງຄອດ, ມ ລງຂາວ ແລະ ຄນ

ຮ ບທ 2: ພະຍາດຫອນໄກ

(ຂມ ນຈາກ https://health.kapook.com/view58951.html)

1.3.3. ພະຍາດຊຟລສ

ພະຍາດຊ ຟ ລສ ເປນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ ທ ເກ ດຈາກການຕດເຊ ອແບກທ ເຣຍຊ ວ າ Treponema Pallidum ເຊ ງເຮດໃຫເກ ດແຜຕາມຜວໜງ ແລະ ອາດເຮດໃຫເກ ດພະວະແຊກຊອນຮາຍແຮງຂ ນຖາຫານບ ໄດປ ນປວ.

ອາການຂອງພະຍາດຊ ຟ ລ ສຈະສະແດງອອກພາຍໃນ 10 ຫາ 90 ວນ ຫງຈາກຕດເຊ ອຈາກການຮ ວມເພດກບຄນຕດເຊ ອ, ພະຍາດນ ຈະເກ ດອາການ 3 ໄລຍະດ ງນ :

− ໄລຍະທ 1: ເກ ດຂ ນ 3 ອາທດຫງຈາກຮ ວມເພດກບຜ ທ ມ ເຊ ອ, ເກ ດຕ ມຂ ນເປນຕ ມແຂງບ ມ ໜອງ ຫ ເປນບາດແຜນອຍໆ ແຕ ບ ເຈບ, ຕ ມ ແລະ ບາດແຜເກ ດຂ ນຢ ຕາມອະໄວຍະວະເພດຊາຍ, ຢ ຮ ມຊ ອງຄອດ ແລະ ປາກມດລ ກເພດຍງ, ຢ ຮ ທະວານ. ບາງຄງຢ ຕາມລ ນ, ຮ ມສບ ຫ ຜງປາກ.

− ໄລຍະທ 2: ເກ ດຂ ນ 1 ເດ ອນເຄ ງຫງຈາກໄລຍະທ ໜ ງ ເປນຕ ມນອຍໆສ ແດງອ ອນຢ ຝາມ ແລະ ຝາຕ ນ, ມກເຫນເປນແຜຢ ຜງປາກ ແລະ ຢ ຕາມອະໄວຍະວະເພດ ມ ອາການຂນຫ ນ ແລະ ຜມຫ ນ, ບາງຄງມ ໄຂ, ເຈບປາກເຈບຫວ, ເຈບຂ ຕ າງໆ, ກນເຂາບ ແຊບ, ມກປວດຮາກ ນ ແມ ນໄລຍະຕດແປດແຮງທ ສດ.

− ໄລຍະທ 3: ເກ ດຂ ນ 10 ຫາ 20 ປ ຫງຈາກໄລຍະທ 2 ມ ອາການກ ຽວກບເສນປະສາດ ແລະ ຫວໃຈ, ຕາ ບອດ, ເປນຄນພການ ຖາເປນຮນແຮງ; ຖາບ ປ ນປວຢ າງຖ ກວທ ຈະເກ ດອນຕະລາຍເຖງຂນເສຍຊ ວດ. ບາງກລະນ ບ ມ ອາການສະແດງອອກໃນໄລຍະທ 1 ແລະ ທ 2, ແຕ ກວດພບໂດຍການກວດເລ ອດເຊ ອຊ ຟ ລ ສ ຖາແມ ຍງຖ ພາຕດເຊ ອຈະເປນອນຕະລາຍຕ ເດກນອຍໃນທອງແມ .

110

ຮ ບທ 3: ພະຍາດຊຟລສ

(ຂມ ນຈາກ https://sites.google.com/site/wichapheswithisuk/rokh-tidtx-thang-phes-samphanth)

1.3.4. ພະຍາດຝໝາກມວງ ພະຍາດຝ ໝາກມ ວງເປນພະຍາດຕດຕ ຊາເຮ ອຂອງຕ ອມນາເຫ ອງທ ເກ ດຈາກເຊ ອແບກທ ເຣຍຊ ວ າ

Chlamydia trachomatis ເປນເຊ ອທ ເຮດໃຫຕ ອມນາເຫ ອງຢ ຂາໜ ບອກເສບ ຫ ໄຂ ບວມ. ອາການພະຍາດຝ ໝາກມ ວງເກ ດຂ ນພາຍໃນ 1 ຫາ 5 ອາທດພາຍຫງຕດເຊ ອມ ຕ ມໄສເຈບ ແລະ ຮອນ

ປະກດຂ ນຢ ອະໄວຍະວະເພດ ແລະ ມນຫາຍໄປເອງພາຍໃນ 7 ຫາ 10 ມ ຕ ມາເກ ດຕ ອມນາຢາງເຫ ອງຢ ແອບແອຂາ ແລະ ໄຄ ຂ ນ ຫງຈາກນນພາຍໃນ 2-3 ອາທດ ຫາ 1 ເດ ອນ ຜ ວໜງໃນບລເວນນນຈະຫາຍໄປເອງ. ບາງກລະນ ຕ ອມນາຢາງເຫ ອງຈະແຕກ ແລະ ມ ນາໜອງອອກມາຄາຍຄ ກບຝ ນອກຈາກນ ຍງມ ອາການອກເສບທ ປດສະວະ, ມ ເລ ອດໄຫອອກຈາຮ ທະວານເມ ອປວດເບ ງອາຈມ.

ຮ ບທ 4: ພະຍາດຝໝາກມວງ (ຂມ ນຈາກ https://medthai.com)

1.3.5. ພະຍາດແຜຮມອອນ ພະຍາດແຜຮ ມອ ອນເປນພະຍາດທ ຕດຕ ທາງເພດສາພນ ເກ ດຈາກເຊ ອແບກທ ເຣຍຊ ວ າ Haemophilus

Ducreyi ຈະເຮດໃຫເກ ດແຜທ ອະໄວຍະວະເພດ ແລະ ຕ ອມນາເຫ ອງທ ຂາໜ ບ ບາງຄງມ ໜອງໄຫອອກມາ ຖາບໄດຮບການປ ນປວຈະເປນສາເຫດໃຫເກ ດການຕດເຊ ອ HIV ໄດງາຍ. ອາການຂອງພະຍາດແຜຮ ມອ ອນ ຫງໄດຮບເຊ ອແລວ 3-10 ວນ, ອາການເລ ມຕນຈະເປນຕ ມ ແລະ ມ ອາການເຈບ ຫງຈາກນນຈະມ ແຜນອຍໆຈະລວມກນເປນແຜໃຫ ຍ, ແຜຈະນມ, ມ ໜອງ.ເພດຊາຍຈະເຈບແຜຫາຍ

111

ແຕ ເພດຍງອາດມ ອາການເຈບທາມະດາແຕ ຈະເຮດໃຫເກ ດການຕດຕ ສ ຜ ອ ນໄດງາຍ, ຕ ອມນາຢາງເຫ ອງທ ຂາໜ ບຈະໃຫ ຍ, ເຈບ ແລະ ບາງຄນແຕກເປນໜອງ.

ຮ ບທ 5: ພະຍາດແຜຮມອອນ

(ຂມ ນຈາກ https://medthai.com/)

1.3.6 ພະຍາດໂລນ ພະຍາດໂລນເກ ດຈາກແມງຕວນອຍໆທ ເອ ນວ າ pediculosis pubis ອາໄສຢ ທ ຂນຫວເໜ າ, ດ ດເລ ອດຄນເປນອາຫານ, ຫາກອດອາຫານ 24 ຊ ວໂມງເຊ ອຈະຕາຍ. ຜ ທ ເປນພະຍາດຈະມ ອາການຄນເປນຫກໂດຍສະເພາະບລເວນຫວເໜ າ ເມ ອເກາຈະເຮດໃຫຕວເຊ ອແຜໄປຍງບລເວນອ ນ, ຈະສງເກດເຫນໄຂ ເປນສ ຂາວເກາະຢ ກກຂນ, ເມ ອຕວແມງກນເລ ອດເຕມທ ຈະອອກສ ນາຕານ.

ຮ ບທ 6: ຕວໂລກ ແລະ ພະຍາດໂລນ

(ຂມ ນຈາກ https://medthai.com/)

ການປນປວ: ໄປໂຮງໝເພ ອກວດ ແລະ ປ ນປວໃຫຖ ກວທ , ຊ ຢາມາທາເອງ 1.3.7 ພະຍາດເຣມ (Herpes simplex)

ພະຍາດເຣມ ເປນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ ເກ ດມາຈາກເຊ ອໄວຣດຊະນດ Herpes simplex virus

– HSV-2 ຈເຮດໃຫມ ລກສະນະຕ ມໃສນອຍໆ ແລວແຕກເປນບາດແຜ ແລວຕກເປນເກດ ເຊ ງຈະດ ໄປເອງ ແລະ ມກຈະເປນຊາ.

ອາການຂອງພະຍາດເຣມ ຖາເປນການຕດເຊ ອຄງທາອດຈະມ ໄລຍະຟກຕວຂອງພະຍາດຄ ຕງແຕ ໄດເຊ ອຈນກະທງສະແດງອາການປະມານ 2-10 ວນ ຜ ປ ວຍມກມ ໄຂ, ປວດຫວ, ອ ອນເພຍ ແລະ ເກ ດຕ ມຂ ນຕາມອະໄວ

112

ຍະວະເພດ ໂດຍມ ອາການແສບໆ ຄນໆ, ເວລາປດສະວະຈະຮ ສ ກແສບ, ມ ໜອງໄຫອອກມາ ຕ ມາອາດຈະແຫງແລວຈະຫາຍໄປເອງ.

ຫງຈາກອາການຫາຍແລວເຊ ອອາດລບຊອນຢ ທ ປ ມປະສາດ ແລວຕ ມາຜ ປ ວຍຈະມ ອາການຕດເຊ ອຊາໆ, ເປນໆ, ເຊາໆ ໂດຍສະເພາະໃນເວລາ 6 ເດ ອນ ແລະ ອາດພາໃຫເກ ດພະຍາດແຊກຊອນຖາບ ໄດຮບການປ ນປວ.

ຮ ບທ 7: ສະແດງອາການພະຍາດເຣມ

(ຂມ ນຈາກ https://medthai.com/)

1.2.8 ພະຍາດເອດສ (AIDS) ພະຍາດເອດສ ຫຍມາຈາກຄາວ າ Acquired Immuno Deficience Syndrome (AIDS) ເຊ ງແມ ນ

ອ າກ ານ ຂອ ງພ ະຍ າດ ແຊກຊ ອ ນທ ເກ ດ ຂ ນ ກບ ຄນ ທ ມ ພ ມ ຕ ານທ ານ ເຊ ອ ມ ຈ າກ ເຊ ອ Human

Immunodeficiency Virus ຫ HIV ເຂາໄປທາລາຍ. ເຊ ອ HIV ເປນເຊ ອຈລະພະຍາດທ ເຂາໄປທາລາຍເມດເລ ອດຂາວຂອງຄນທ ເຮດໜາທ ເປນແຫ ງຜະລດພ ມຕານທານຕ ເຊ ອພະຍາດອ ນໆເສ ອມລງ ຈ ງເຮດໃຫເກ ດມ ພະຍາດແຊກຊອນເຂາສ ຮ າງກາຍໄດງ າຍຂ ນເຊ ນ: ມະເລງ, ວນນະພະຍາດ ແລະ ພະຍາດອ ນໆ ເຮດໃຫຮ າງກາຍອ ອນເພຍ ແລະ ພ ມຄມກນບ ສາມາດຕານທານຕ ເຊ ອພະຍາດໄດຈ ງກາຍເປນພະຍາດເອດສ.

ພະຍາດເອດສຖ ກຄນພບໃນສະຫະລດອາເມລກາ ປ 1981 ໃນປດຈບນນ ເວາລວມແລວພະຍາດເອດສໄດແຜ ຂະຫຍາຍຫາຍທ ສດໃນຊນຄນຕ າງໆ. ໃນປ 1981 ມ ພຽງແຕ 8 ປະເທດເທ ານນທ ຕດເຊ ອ HIV ເຖງປ 1987 ໄດເພ ມຂ ນ 100 ປະເທດ, ໃນປ 1989 ໄດເພ ມເປນ 152 ປະເທດ ແລະ ຈະເພ ມຂ ນເລ ອຍໆຖາພວກເຮາບ ມ ວທ ປອງກນ.

ອາການຂອງພະຍາດເອດສ ເອດສເປນພະຍາດທ ຮາຍແຮງ ແລະ ມ ລະດບຂອງອາການຢ າງຕ ເນ ອງເຊ ງສາມາດແບ ງອອກເປນ 4 ໄລຍະດ ງນ :

− ໄລຍະທ 1: ໄລຍະຕດເຊ ອພະຍາດເອດສໃໝ ແມ ນໄລຍະເລ ມແຕ ມ ອາການຕດເຊ ອໄປຫາ 3 ເດ ອນ ຄນເຈບອາດຈະມ ອາການສະແດງອອກຄ ກບການຕດເຊ ອພະຍາດຕ າງໆເຊ ນ ມ ໄຂ, ເຈບຫວ, ປວດຄ ງ, ເປນຫວດ ແລະ ອາການເຫ ານ ຈະດ ຂ ນເອງພາຍໃນ 1 ອາທດ ໃນໄລຍະນ ຖາກວດເລ ອດກ ຈະບ ພບ.

− ໄລຍະທ 2: ໄລຍະທບມອາການສະແດງອອກ ແມ ນຫງຈາກຕດເຊ ອໄດ 3 ເດ ອນຖາກວດກ ຈະພບເຊ ອຢ ໃນເລ ອດ, ຜ ກ ຽວຍງບ ມ ອາການສະແດງອອກເລ ຍ, ຍງມ ສຂະພາບແຂງແຮງຄ ກບຄນປກກະຕແຕ

113

ສາມາດສ ງເຊ ອໄປຫາຄນອ ນໄດ ໄລຍະນ ແກ ຍາວໄປແຕ 3 -7 ປ ຫ ຫາຍກວ າ 10 ປ ແມ ນຂ ນກບການຮກສາສຂະພາບຂອງຜ ກ ຽວ.

− ໄລຍະທ 3: ໄລຍະທສະແດງອາການເອດສ ແມ ນເກ ດຈາກພ ມຕານທານເລ ມເຊ ອມລງ ອາດສະແດງອາການຕ າງໆອອກເຊ ນ: ມ ໄຂຊາເຮ ອ, ເຫ ອອອກຕອນກາງຄ ນ, ອ ອນເພຍ, ເບ ອອາຫານ, ນາໜກຫດ 10%ຂອງນາໜກຮ າງກາຍ, ໄອແຫງ, ຫາຍໃຈບ ສະດວກ, ໄອຊາເຮ ອ, ຖອກທອງຊາເຮ ອ, ໝາກກະດນຂາໃຫ ຍ ແລະ ເປນຕ ມຕາມຜວໜງ.

− ໄລຍະທ 4: ໄລຍະເອດສເຕມຂນ ແມ ນອາການຈະໜກຂ ນເລ ອຍໆ ເນ ອງຈາກຮ າງກາຍຊດໂຊມ ຍອນລະບບພ ມຕານທານຂອງຮ າງກາຍຖ ກທາລາຍຫາຍ ຈ ງເປນເຫດໃຫມ ພະຍາດອ ນສວຍໂອກາດແຊກຊອນຕ າງໆເຊ ນ: ຖອກທອງຊາເຮ ອ, ໄຂຊາເຮ ອ, ຈ ອຍຜອມ, ອກເສບສະໝອງ, ອກເສບປອດ, ວນນະໂລກປອດ, ເປນຕ ມເປ ອຍທ ວຮ າງກາຍ, ເປນມະເຮງຫອດເລ ອດຝອຍ ຖາເປນພະຍາດເອດສເຕມຂນແລວກ ຈະເສຍຊ ວດພາຍໃນ 1-2 ປ .

1.2.9 ພະຍາດ HIV ພະຍາດ HIV ແມ ນໄວຣສທ ກ ໃຫເກ ດເອດສໄດມນສາມາດແບ ງຕວໃນຈລງຂອງຄນເຊ ນ: ໃນຈລງເມດ

ເລ ອດຂາວ, ຈລງສະໝອງ, ເຊ ອໄວຣສຈະໄປທາລາຍເມດເລ ອດຂາວ ເຮດໃຫພ ມຕານທານຂອງຮ າງກາຍຫດລງ. ອາການຂອງຜ ທ ຕດເຊ ອ HIV ເມ ອຕດເຊ ອພະຍາດແລວ ຄນເຈບຈະມ ເຫ ອອອກກາງຄ ນ, ໄຂໜາວ

ສ ນ, ໄຂຂ ນສ ງຊາເຮ ອ, ໄອຊາເຮ ອ ແລະ ຫາຍໃຈຝ ດ, ທຽວຖ າຍ, ລ ນເປນຝາຂາວ, ປວດຫວ, ຕາມວລງ ຫ ລາຍຕາ, ນາໜກຫດ

ຮ ບທ 8: ພະຍາດ HIV

(ຂມ ນຈາກ https://www.honestdocs.co/rash-early-sign-hiv)

ຕາຕະລາງ 1: ສະຖຕຂອງແຕ ລະອາຊ ບທ ຕດເຊ ອ HIV ແຕ ປ 2010-2015

ລະດບ ອາຊບ ຈານວນຄນ ລະດບ ອາຊບ ຈານວນຄນ 1 ກາມະກອນ 1.202 11 ຄນຂບລດ 132

2 ແມ ເຮ ອນ 1.131 12 ທະຫານ 120

3 ແຮງງານເຄ ອນຍາຍ 966 13 ຕາຫວດ 62

4 ຊາວກະສກອນ 899 14 ພະນກງານວສະຫະກດ 60

5 ພະນກງານ 522 15 ຊ າງເສ ມສວຍ 45

6 ນກທລະກດ 512 16 ສລະປນ 22

7 ເດກນອຍ 306 17 ນກບວດ 11

8 ຄນວ າງງານ 209 18 ນກທ ອງທ ຽວ 6

9 ສາວບລການ 194 19 ອ ນໆ 73

10 ນກຮຽນ 168

(ຂມ ນຈາກ ບນເພງ ພລາວງ, ສ ນຕານເອດສ, 2015)

114

ຕາຕະລາງ 2: ສະຖຕຂອງແຕ ລະແຂວງທ ຕດເຊ ອ HIV ແຕ ປ 2010-2015

ລະດບ ແຂວງ ຈານວນຄນທຕດເຊ ອເອດສ

ລະດບ ແຂວງ ຈານວນຄນທຕດເຊ ອເອດສ

1 ນະຄອນຫວງວຽງຈນ 2.667 10 ຊຽງຂວາງ 92

2 ສະຫວນນະເຂດ 2.137 11 ໄຊຍະບ ລ 90

3 ຈາປາສກ 743 12 ຫວງນາທາ 82

4 ຄາມ ວນ 314 13 ອດມໄຊ 67

5 ບ ແກວ 215 14 ຫວພນ 21

6 ຫວງພະບາງ 209 15 ອດຕະປ 21

7 ວຽງຈນ 164 16 ຜງສາລ 16

8 ສາລະວນ 110 17 ເຊກອງ 15

9 ບລຄາໄຊ 101

(ຂມ ນຈາກ ບນເພງ ພລາວງ, ສ ນຕານເອດສ, 2015)

1.4. ການປອງກນຈາກພະຍາດຕດຕທາງເພດສາພນ ການປອງກນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ ແມ ນມ ຄວາມສາຄນເພາະວ າສາມາດຫ ກລ ຽງການຕດເຊ ອພະຍາດເຫ ານ ໄດດວຍວທ ປອງກນທ ຖ ກຕອງດ ງລ ມນ: 1) ໃສ ຖງຢາງອະນາໄມທກຄງຫາກຈະມ ເພດສາພນກບຄນທ ບ ແນ ໃຈວ າມ ເຊ ອຫ ບ 2) ຮກສາຄວາມສະອາດຂອງຮ າງກາຍ ແລະ ອະໄວຍະວະເພດຢ າງສະໝ າສະເໝ 3) ບ ປ ຽນຄ ນອນ (ມ ຜວດຽວເມຍດຽວ) 4) ບ ຄວນມ ເພດສາພນຕງແຕ ອາຍນອຍເພາະຈະມ ໂອກາດຕດເຊ ອພະຍາດທາງເພດສາພນສ ງ 5) ກວດພະຍາດເປນປະຈາທກປ ເພ ອຊອກຫາເຊ ອພະຍາດ 6) ຮຽນຮ ແລະ ສ ກສາອາການຂອງພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ 7) ບ ຄວນມ ເພດສາພນຂະນະທ ເປນປະຈາເດ ອນເພາະຈະເຮດໃຫເກ ດພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນໄດງາຍ 8) ບ ຄວນມ ເພດສາພນທາງຮ ທະວານໜກ 9) ບ ຄວນຈກລາງຊ ອງຄອດເພາະຈະເຮດໃຫການຕດເຊ ອພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນໄດງ າຍ 10) ກວດເລ ອດກ ອນແຕ ງດອງ ຫ ກ ອນມ ລ ກ 11) ບ ຄວນໃຊເຂມສກຢາຮ ວມກນ 12) ການສ ງເລ ອດຕອງມ ການກວດກາຕາມຫກວຊາການຂອງແພດ 13) ແມ ຍງທ ຕດເຊ ອແລວບ ຄວນເອາລ ກ

1.5. ຜນກະທບຈາກພະຍາດເອດສ ພະຍາດເອດສສ ງຜນກະທບອນໜກໜ ວງຕ ບກຄນ, ຄອບຄວ ແລະ ສງຄມ.

− ຜນກະທບໃນລະດບບກຄນ: ຜ ທ ຕດເຊ ອມ ຄວາມສ ຽງສ ງຕ ການຕດເຊ ອພະຍາດຕ າງໆ, ສຂະພາບອ ອນ ເພຍ ແລະ ມ ອາການຮນແຮງໂດຍສະເພາະຜ ທ ຕດເຊ ອໃນໄລຍະທ 3 ແລະ ທ 4, ມ ບນຫາດານສຂະພາບຈດ-ຮ ສ ກໂດດດ ຽວໃນສງຄມເພາະສງຄມຍງບ ຍອມຮບ. ສະນນ ຜ ທ ຕດເຊ ອຈະບ ກາບອກຄວາມຈງຕ ໝ ຄ , ຍາດພ ນອງ, ການໃຊຈ າຍຄ າຮກສາສຂະພາບສ ງ ແຕ ພດລາຍຮບຈາກດເນ ອງຈາກບ ສາມາດປະກອບສ ວນວຽກໄດຍອນສຂະພາບອນນາໄປສ ຄວາມທກຍາກ.

115

− ຜນກະທບໃນລະດບຄອບຄວ: ການໃຊຈ າຍໃນຄອບຄວເພ ມຂ ນ ອນເຮດໃຫຄອບຄວຕກຢ ໃນຄວາມ ທກຍາກ, ຂາດກາລງແຮງງານໃນຄອບຄວ, ເປນພາລະແກ ຄອບຄວ ແລະ ສະມາຊກໃນຄອບຄວ ໃນການເບ ງແຍງດ ແລຜ ຕດເຊ ອ ແລະອ ນໆ.

− ຜນກະທບຕສງຄມ: ມ ອດຕາການເຈບເປນພະຍາດຕ າງໆເພ ມຂ ນເອ ນວ າ ພະຍາດສວຍໂອກາດເຊ ນ: ວນນະພະຍາດ, ອກເສບປອດ, ຖອກທອງ ເຊ ງສ ງດ ງກ າວເຮດໃຫງບປະມານການໃຊຈ າຍເຂາໃນການປອງກນ ແລະ ປ ນປວເພ ມຂ ນເຊ ນ: ສະໜອງຢາປວພະຍາດ, ເພ ມກາລງແຮງງານແພດ, ສາງສ ນໃຫຄາປ ກສາ, ສາງກດຈະກາສ ງເສ ມໃນການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບພະຍາດເອດສ ແລະ ນາໃຊຖງຢາງອະນາໄມ ແລະອ ນໆ. ສ ນເສຍກາລງແຮງງານໃນສງຄມເພາະສ ວນຫາຍເປນໄວໜ ມ, ແມ ຍງ ແລະ ເດກນອຍໄດຮບຜນກະທບ ແລະອ ນໆ.

1.6. ການແນະນາການປນປວ ພາຍຫງທ ມ ເພດສາພນ ເມ ອມ ອາການຜດປກກະຕໂດຍສະເພາະອະໄວຍະວະເພດຕອງໄປປ ກສາແພດທນທ , ບ ຄວນກງວນຢານສງຄມລງກຽດ, ບ ຄວນອາຍທ ຈະໄປພບແພດໝເພ ອປ ນປວ, ບ ຄວນໄປຊ ຢາກນເອງ, ບຄວນປ ອຍປະໄວຈນອາການຮາຍແຮງຈ ງໄປຫາໝປ ນປວເຊ ງຈະເຮດໃຫການປ ນປວຍາກ ຫ ເປນອນຕະລາຍຕຊ ວດ. ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນປ ນປວໄດຢ ຕາມໂຮງໝສ ນກາງ, ໂຮງໝແຂວງ, ເມ ອງ ຫ ໂທລະສບຕດຕ ສ ນສ ຂະພາບ ແລະ ພດທະນາໄວໜ ມທ ນະຄອນຫວງວຽງຈນ. ສາລບເພດຍງ (ໂທລະສບໝາຍເລກ 1361), ສາລບເພດຊາຍ (ໂທລະສບ 137) ເພ ອປ ກສາທກໆບນຫາລວມທງຄວາມລບໂດຍບ ເສຍຄ າໂທໃນທ ວປະເທດ ແລະ ໃຫການບລການດວຍລາຄາໃນບ ແພງ. 2. ການຢ ຮວມກບຄນທເປນເອດສ ໂດຍທ ວໄປເຮາສາມາດໃຊຊ ວດກບຜ ທ ເປນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນໄດຄ ກນກບຄນປກກະຕ. ພະຍາດເອດສກ ເປນໜ ງໃນພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ. ຜ ຕດເຊ ອເອດສກ ເຊ ນດຽວກນກ ສາມາດຢ ຮ ວມກບຄນທ ວໄປໄດ ແລະ ພວກເຮາບ ຄວນລງກຽດຜ ທ ຕດເຊ ອເອດສໃນສງຄມ. ເຊ ອ HIV ບ ໄດຕດຕ ດວຍການຢ ຮ ວມເຮ ອນດຽວກນ, ການຈ ບການກອດ, ການຢອກຫນນາກນ, ການກນອາຫານຮ ວມກນ, ການນອນຕຽງດຽວກນ ຫ ການໃຊອປະກອນເຄ ອງໃຊຮ ວມກນເຊ ນ: ຖວຍ, ຈານ, ສອມ, ບ ວງ, ຈອກ.

ຂຄວນປະຕບດຂອງຜ ຕດເຊ ອເອດສຄ : ກນອາຫານທ ມ ປະໂຫຍດ, ຮກສາສຂະພາບໃຫແຂງແຮງ, ອອກກາລງກາຍຢ າງສະໝ າສະເໝ , ໃຊຖງຢາງອະນາໄມເມ ອມ ເພດສາພນເພ ອປອງກນການແຜ ເຊ ອ, ງດການໃຊສ ງເສບຕດທກສະນດ, ບ ຄວນບລຈາກເລ ອດ, ບ ຄວນຖ ພາເພາະຈະເປນການຖ າຍທອດເຊ ອເອດສໃຫກບລ ກໄດ.

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ສະແດງບດບາດສມມດ

1) ໃຫນກສ ກສາອາສາສະໝກຈານວນ 15 ຄນ 2) ເລ ອກເອາຜ ຊາຍ 1 ຄນໃສ ແວ ນຕາດາຢ ນຢ ກາງວງມນ 3) ໃຫນກສ ກສາ 7 ຄນ ເປນຮວປອງກນ ຍ າງເປນວງມນປ ນໜາອອກ ແລະ ພອມກນເຕນຕາມຈງຫວະະສຽງເພງ 4) ນກສ ກສາອ ກ 7 ຄນຜ ເປນໂລກຕດຕ ແຕ ລະຊະນດ (ນອກຈາກໂລກເອສ) ໃຫພະຍາຍາມເຂາມາສ

ຮ າງກາຍຂອງຜ ຊາຍທ ເຕນລາ ແຕ ຖ ກຮວປອງກນຊ ວຍກນສະກດກນບ ໃຫເຊ ອພະຍາດຕ າງໆເຂາໄປຫາໄດ 5) ແຕ ງຕງແມ ຍງຄນໜ ງງາມທ ສດ ເຕນມາຫາຊາຍຄນນນ ເມ ອຊາຍຄນນນເຫນກ ປະທບໃຈ ແລະ ຊວນເຂາ

ມາເຕນລາວງນາກ ອນຈະເຕນແມ ຍງຄນນນຊ ວຍເອາຖງຢາງອະນາໄມໃຫຜ ຊາຍ (ສບໝວກ) ເຂາເຕນລາວງນາກນ ແລວອອກໄປ

116

6) ໃຫພະຍາດຕດຕ ແຕ ລະຊະນດເຂາມາຫາຊາຍຄນນນອ ກ ແຕ ເຂາບ ໄດຍອນວ າຊາຍຄນນນໃສ ຖງຢາງອະນາໄມຮຽບຮອຍ

7) ແມ ຍງອ ກຄນໜ ງເຕນເຂາມາຫາພອມຖ ໜາກາກມ ເຊ ອ HIV ຊາຍຄນນນກ ຊວນເຂາເຕນລາວງ ແຕ ໃນເທ ອນ ເຂາບ ມ ຖງຢາງອະນາໄມໃສ ເພາະເຂາຮ ຈກກບຍງຄນນ ມາກ ອນ ແລະ ຄດວ າບ ຈາເປນຕອງໃສ ທງສອງເລ ມເຕນລານາກນດວຍຄວາມເຕມໃຈ ແລວຍງຄນນນກ ໜ ອອກໄປ

8) ຜ ຊາຍຄນນນບ ຮ ວ າຕນເອງຕດເຊ ອ HIV ຕ ມາເຊ ອ HIV ກ ເລ ມທາລາຍຮວປອງກນທນທ ເຮດໃຫເຊ ອພະຍາດຕ າງໆແຊກເຂາມາຮ າງກາຍຂອງຊາຍຄນນນອ ກ, ການກບມາຂອງເຊ ອພະຍາດຕ າງໆໃນຄງນ ປະສບຄວາມສາເລດຄ ສາມາດເຂາໄປທາລາຍຊາຍຄນນນໄດ.

ຄ ຕງຄາຖາມສນທະນາກບນກສ ກສາດ ງນ : 1) ໃນການສະແດງຄງນ ເຫນໄດອນໃດທ ເກ ດຂ ນ? 2) ດວຍສາເຫດໃດພະຍາດຕດຕ ຕ າງໆຈ ງບ ສາມາດເຂາໄປທາລາຍຮ າງກາຍຂອງຊາຍຄນນນໄດໃນຄງທາອດ? 3) ດວຍສາເຫດໃດພະຍາດຕດຕ ຕ າງໆຈ ງສາມາດເຂາໄປທາລາຍຮ າງກາຍຂອງຊາຍຄນນນໄດໃນຄງທ ສອງ? 4) ເຊ ອ HIV ເຂາສ ຮ າງກາຍຂອງຊາຍຄນນນໄດໂດຍກງຫ ບ ? ເພາະເຫດໃດ?

ກດຈະກາ 2: ສາທດການໃສຖງຢາງອະນາໄມ

ຄ ໃຫນກສ ກສາອາສາສະໝກຈານວນ 6 ຄນອອກມາສາທດວທ ການໃສ ຖງຢາງອະນາໄມ ຄ ຕງຄາຖາມສນທະນາວ າ:

1) ການຈາແນກຕ ຜ ຕດເຊ ອ HIV ເກ ດມາຈາກຫຍງ? 2) ປອງກນການຈາແນກຕ ຜ ທ ຕດ HIV ດວຍວທ ໃດ?

ກດຈະກາ 3: ໃຫນກສກສາຍກເຫດຜນກຽວກບສາເຫດຂອງການຕດເຊ ອພະຍາດ HIV ໃນຂງເຂດ ແລະ ອາຊບ

ຄ ຕງຄາຖາມສນທະນາກ ຽວກບ 1) ສະພາບການດາລງຊ ວດຂອງຄນຢ ບານເຮາເປນແນວໃດ? 2) ເມ ອຢ ໃນສງຄມມ ຄນຕດເຊ ອພະຍາດທາງເພດສາພນຫາຍຈະເປນແນວໃດ? 3) ຖາສຂະພາບຂອງມະນດບ ດ ການດາລງຊ ວດຈະເປນແນວໃດ? 4) ການພດທະນາເສດຖະກດ-ສງຄມຈະເປນຄ ແນວໃດ?

ຄາຖາມ

1) ຍອນຫຍງຄນເຮາຈ ງຕດເຊ ອພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນ? 2) ອາການຂອງພະຍາດພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນແຕ ລະປະເພດມນສະແດງອອກຕ າງກນແນວໃດແດ ? 3) ເພ ອບ ໃຫຕດເຊ ອພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນເຮາຈະມ ວທ ປອງກນດວຍວທ ໃດ? 4) ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນມ ພະຍາດໃດແດ ?

117

ເອກະສານອາງອງ 1) ສ ມມະລ ນະລງສກ, 2008, ປະຊາກອນສ ກສາ ແລະ ສ ງແວດລອມ, ນະຄອນຫວງວຽງຈນ, Nhan Dan

Printing House HCMC.

2) ບນເພງ ພລາວງ, 2015, ສ ນຕານເອດສ ແລະ ພະຍາດຕດຕ ທາງເພດສາພນຂອງກະຊວງສາທາລະນະສກຢ ທ ກອງປະຊມເຜ ຍແຜ ສະພາບ, ສະກດກນ ແລະ ຕານເຊ ອເອສໄອວ , ພະຍາດເອດສ (AIDS) ທ ສ ນຕານເອດສ. https://medthai.com/

118

ບດທ 15

ຄວາມຮ ກຽວກບຄວາມປອດໄພ

1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ຄວາມສາຄນຂອງຄວາມຮ ກຽວກບຄວາມປອດໄພ

ຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພແມ ນການຮຽນຮ ທກສະ, ຄວາມຮ ແລະ ຄວາມເຂາໃຈ ໂດຍເນນກ ມນກຮຽນເພ ອໃຫມ ຄວາມຮ ພ ນຖານ ເພ ອໃຫເຂາມ ຄວາມປອດໄພຕ ກບສະຖານະການຄວາມສ ຽງຕ າງໆ. ໂດຍທ ວໄປແລວໂຮງຮຽນເປນສະຖານທ ໆມ ຄວາມປອດໄພສາລບນກຮຽນໃນທກຊ ວງອາຍ. ດ ງນນ, ຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຈ ງເນນໃສ ການໃຫຄວາມຮ ໃນການປອງກນ ແລະ ກຽມຄວາມພອມໃຫນກຮຽນນາເອາຄວາມຮ ໄປປບໃຊໃນຊ ວດປະຈາວນຂອງເຂາເຈາ. ນອກຈາກນ ຄວາມຮ ກດ ງກ າວຍງມ ຄວາມສາຄນ ແລະ ຈາເປນສາລບຄອບຄວ, ຊມຊນ ແລະ ສງຄມອ ກດວຍ.

ທກປ ມ ເດກນອຍເສຍຊ ວດຍອນການບາດເຈບ 1 ລານຄນ ອ ກ 10 ລານຄນ ແມ ນຕອງເຂາໂຮງໝເພ ອຮກສາອາການບາດເຈບທ ບ ເຖງຂນເສຍຊ ວດ. ບາງຄນກ ພການ ຫ ສະໝອງຖ ກກະທບ. ເດກນອຍທ ມ ອາຍຕ າກວ າ 5 ປ ແມ ນມ ຄວາມສ ຽງ ເຊ ງເດກນອຍຜ ຊາຍ ໂດຍລວມແລວມ ອດຕາການບາດເຈບ ແລະ ການເສຍຊ ວດຫາຍກວ າເດກນອຍຜ ຍງ. ການບາດເຈບທ ເກ ດຂ ນເລ ອຍໆແມ ນມາຈາກຫາກຫາຍສາເຫດເຊ ນ: ການສນຈອນ, ການຈມນາ, ໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ, ໄຟຊອດ, ການລມ, ການຕກຈາກທ ສ ງ ແລະ ການຖ ກທາດພດ. ການບາດເຈບທ ກ າວມານນ ລວນແຕ ເກ ດຂ ນໂດຍອບດຕເຫດ ເຊ ງກວມເອາ 60% ຂອງເດກທ ເສຍຊ ວດຈາກການບາດເຈບ. ການສນຈອນ ແລະ ການຈມນາແມ ນເປນສາເຫດຫກ ໃໆນການເສຍຊ ວດຂອງເດກນອຍ. ຕາຕະລາງ 1 ສະແດງໃຫເຫນສາເຫດຂອງການເສຍຊ ວດຂອງເດກນອຍທ ມ ອາຍ 18 ປ ລງມາຈາກທ ວໂລກ ເຊ ງການບາດເຈບຈາກການສນຈອນແມ ນເປນສາເຫດຫກຂອງການເສຍຊ ວດໃນເກນອາຍແຕ 5-18 ປ . ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ, ຄວາມສ ຽງຕ ການບາດເຈບຂອງເດກແມ ນຂ ນກບຊ ວງອາຍຂອງເດກເຊ ນ:

− ການຈມນາ ແມ ນເປນອ ກສາເຫດໜ ງທ ເຮດໃຫເດກນອຍເສຍຊ ວດ, ການຈມນາຂອງເດກນອຍໃນແຕ ລະແຫ ງແມ ນມ ຄວາມແຕກຕ າງກນຂ ນກບສະພາບແວດລອມ ແລະ ການເບ ງແຍງຂອງຜ ປກຄອງຢ ໃນແຕ ລະທອງຖ ນທ ແຕກຕ າງກນ ແລະ ມ ເກນອາຍທ ແຕກຕ າງກນເຊ ນ: ພບຫາຍໃນເດກຊ ວງອາຍລະຫວ າງ 6 ເດ ອນ ຫາ 15 ປ ເຊ ງການຈມນາແມ ນເກ ດຂ ນໄດທງຢ ຕາມອ າງນາ ໃນເຮ ອນ, ຕາມໜອງ, ຕາມຄອງ ແລະ ຕາມແຫ ງນາ.

− ອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ ແມ ນເປນສາເຫດທ ພບເຫນເລ ອຍໆກ ໃຫເກ ດການບາດຈບ ແລະ ການເສຍຊ ວດຂອງເດກນອຍ, ໄວໜ ມ ຊ ວງອາຍທ ມ ຄວາມສ ຽງແມ ນ 1 ປ 5 ເດ ອນ ຫາ 18 ປ .

− ໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ ແລະ ໄຟຊອດ ແມ ນສາເຫດໜ ງທ ກ ໃຫເກ ດມ ການບາດເຈບ ສາເຫດດ ງກ າວແມ ນເກ ດມາຈາກຫາຍໆ ປດໄຈເຊ ນ: ເກ ດຈາກການສາຜດໄຟໂດຍກງ, ຈາກການບລໂພກອາຫານທ ຮອນ, ຄວາມຮ ເທ າບ ເຖງການ ແລະ ການຫນທ ຂາດການເບ ງແຍງຢ າງໃກຊດຈາກຜ ປກຄອງ, ຊ ວງອາຍທ ມ ຄວາມສ ຽງແມ ນຢ ໃນລະຫວ າງ 2 ເດ ອນ ຫາ 5 ປ .

− ການລມ ແລະ ການຕກຈາກທ ສ ງ ແມ ນສາມາດເຮດໃຫເດກນອຍມ ການບາດເຈບ ແລະ ບາງກລະນ ກ ເຖງຂນເສຍຊ ວດໄດ. ການລມ ແລະ ການຕກຈາກທ ສ ງສ ວນໃຫຍ ແມ ນມ ສາເຫດມາຈາກການຮຽນຍ າງ, ການແລ ນ, ການໂດດ, ການປນຂ ນບ ອນສ ງ ແລະ ການຫນຕາມສະຖານທ ສາທາລະນະທ ບ ໄດຮບການເບ ງແຍງຈາກຜ ປກຄອງຢ າງໃກຊດ ຊ ວງອາຍທ ມ ຄວາມສ ຽງແມ ນຢ ໃນລະຫວ າງ 2 ເດ ອນ ຫາ 5 ປ . ການລມ ແລະ ການຕກຈາກທ ສ ງເຫ ານນ ແມ ນ ເຮດໃຫ ມ ຮອຍຊາຂຽວ ໃນກລະນ ອ ນກ ແມ ນກະດ ກຫກ, ຫວຖ ກກະທບກະເທ ອນ ຫ ບາດເຈບໜກອ ນໆທ ສາມາດເສຍຊ ວດໄດ.

119

− ການຖ ກທາດພດ: ທາດພດແມ ນສາມາດຂາຄນໄດ, ທາລາຍສະໝອງ, ຕາບອດ ຫ ພການຖາວອນ ຖາພວກເຂາກ ນກນ, ສ ບດມ, ສາຜດກບຜວໜງ ແລະ ເຂາຕາ. ທາດພດສ ວນໃຫຍ ແມ ນມາຈາກອາຫານ, ເຄ ອງດ ມ ແລະ ເຄ ອງຫນເຫ ານ ເປນຕນ ຊ ວງອາຍທ ມ ຄວາມສ ຽງຕ ການຖ ກທາດພດແມ ນຢ ໃນລະຫວ າງ 6 ເດ ອນ ຫາ 5 ປ .

ຕາຕະລາງ 1: ສາເຫດການເສຍຊ ວດຂອງເດກນອຍເກນອາຍ 18 ປ ລງມາ ຈາກທ ວໂລກ ປ 2012

ລ/ດ 5 ປ ລງມາ 5-9 ປ 10-14 ປ 15-17 ປ

1 ພະຍາດແຊກຊອນຂອງການເກ ດກ ອນການດ

ພະຍາດຖອກທອງ ໂລກເອດ ການສນຈອນທາງຖະໜນ

2 ການຕດເຊ ອທາງເດ ນ

ຫາຍໃຈ ການຕດເຊ ອທາງເດ ນ

ຫາຍໃຈ ພະຍາດຖອກທອງ ທາຮາຍຕວເອງ

3 ການຂາດອກຊ ເຍ ອຫມສະໝອງອກເສບ ການສນຈອນທາງຖະໜນ ການໃຊຄວາມຮນແຮງ 4 ພະຍາດຖອກທອງ ການສນຈອນທາງຖະໜນ ການຕດເຊ ອທາງເດ ນຫາຍໃຈ ໂລກເອດ

(ຂມ ນຈາກ ອງການອານະໄມໂລກ, ການປະເມ ນສຂະພາບໂລກ 2014)

2. ສະພາບໃນ ສປປ ລາວ ໃນ ສປປ ລາວ ມ ອບດຕເຫດຈາກລະເບ ດບ ທນແຕກປະມານ 12.000 ເຫດການ ຕງແຕ ປ 1973

ເກບກາຂມ ນໂດຍອງການເກບກ ລະເບ ດບ ທນແຕກແຫ ງ ສປປ ລາວ. ໃນຂງເຂດທ ມ ລະເບ ດຕງແຕ ປ 1999 ຫາ ປດຈບນ ສະແດງໃຫເຫນວ າມ ຈານວນຜ ເຄາະຮາຍ 934 ຄນ, ມ 655 ຄນໄດຮບບາດເຈບ ແລະ 279 ຄນເສຍຊ ວດ. ຕາມຂມ ນໄດຊ ໃຫເຫນວ າ ຫາຍກວ າ 50% ຂອງຜ ທ ໄດຮບເຄາະຮາຍຈາກລະເບ ດບ ທນແຕກແມ ນ ເດກນອຍ ແລະ ຫາຍກວ າ 81% ແມ ນຜ ຊາຍ. ລະເບ ດບອມບ ແມ ນເກ ດຂ ນຫາຍທ ສດຈາກຜນການສ ກສາໃນປ 2006 ຂອງ ອງການ UNICEF ສະແດງໃຫເຫນວ າທງຜ ໃຫຍ ແລະ ເດກນອຍແມ ນມ ຄວາມລະມດລະວງໃນການ ສາຜດກບລະເບ ດທ ບ ທນແຕກຫາຍຂ ນ. ແຕ ຢ າງໃດກ ຕາມ, ດ ງທ ເຮາຮ ວ າຫາຍຄນຍງສາມາດ ພບພຄວາມສ ຽງເຫ ານນໃນການກາລງຊ ວດ ເຊ ງການພບພນນແມ ນສາມາດເປນໄປໄດຄ : ແບບຕງໃຈ (ການເຄ ອນຍາຍ ລະເບ ດທ ບທນແຕກ ຫ ເສດເຫກອອກຈາກເຂດກະສກາ) ແລະ ແບບບ ໄດຕງໃຈ (ການສາພດກບລະເບ ດ ໃນຂະນະເຮດໄຮເຮດນາ). ການວໄຈນ ໄດຊ ໃຫເຫນວ າການຕດສນໃຈທ ຈະປະຕບດກບລະເບ ດບ ທນແຕກແມ ນກ ຽວພນກບສະພາບແວດລອມປດໄຈທາງດານ, ເສດຖະກດ-ສງຄມ, ການເມ ອງ ແລະ ວດທະນະທາ. ອ ງຕາມບດລາຍງານຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ, ການເກ ດອບດຕເຫດຕາມຖະໜນເປນສາເຫດຫກທ ໂຮງໝແຂວງຫວງນາທາໄດຮບຄນເຈບເພ ມຂ ນຢ າງໄວວາ. ອ ງຕາມຜນການວໄຈເຫນວ າ ຜ ບາດເຈບຈາກອບດຕເຫດຕາມຖະໜນຢ ໂຮງໝຫວງນາທາແຕ ປ 2007-2011 ແມ ນມ ຜ ບາດເຈບ 1.074 ຄນ ເຊ ງເປນໄວໝ ມຊາຍທ ມ ອາຍປະມານ 22 ປ ກວມເອາ 60 %, ຜ ຂບຂ ລດຈກ 76 % ແລະ ຂ ລດໂດຍບ ມ ໃບຂບຂ 85 %. ອບດຕເຫດສ ວນຫາຍແມ ນມກເກ ດຂ ນຊ ວງຕອນແລງ ແລະ ຊ ວງປ ໃໝ ລາວ. ອບດຕເຫດທ ຮາຍແຮງທາງລດຈກສ ວນຫາຍແມ ນເກ ດກບໄວໝ ມທ ເປນເພດຊາຍ. ຍ ງໄປກວ ານນ, ອບດຕເຫດທ ຮາຍແຮງແມ ນມາຈາກການດ ມແລວຂບ, ບໃສ ໝວກກນກະທບ ແລະ ຜ ທ ບ ມ ໃບຂບຂ .

120

ແຜນວາດ 1: ອດຕາການເສຍຊວດຈາກອບດຕເຫດທາງລດສະເລຍຕ 100.000 ຄນໃນປ 2013, ການດໂດຍ WHO

ອ ງໃສ ຖານຂມ ນກ ຽວກບການບາດເຈບຢ ໃນໂຮງໝ 2 ແຫ ງໃນວຽງຈນ ສະແດງໃຫເຫນວ າ ຈາກວນທ 1 ກນຍາ ຫາ 31 ທນວາ 2009 ແມ ນມ ຄນເຈບ 3.968 ຄນ ທ ເກ ດອບດຕເຫດຕາມຖະໜນ. ຄນເຈບທ ອາຍຕ າກວ າ 15 ປ ແມ ນຄດໄລ 10.8% (427/3968). ສາເຫດຫກຂອງຄນເຈບທ ມ ເກນອາຍ 15 ປ ລງມາແມ ນຂບຂ ລດຈກ 71.7 %(306/427) ເຊ ງການວໄຈແນະນາວ າຄວນປະຕບດກດລະບຽບຈາລະຈອນຢ າງເຂມງວດສລບເດກ.

3. ສະພາບໃນໂລກ

ໃນທກໆ 4 ນາທ ມ ເດກໜ ງຄນເສຍຊ ວດຈາກທອງຖະໜນໃນທ ວໂລກ. ການບາດເຈບໂດຍອບດຕເຫດ ແມ ນສາເຫດຕນໆໃນການເສຍຊ ວດທ ວໂລກ 1 ໃນ 5 ການເສຍຊ ວດຂອງເດກແມ ນມ ເກນອາຍ 15 ປ ລງມາ. ສາລບປະເທດທ ກາລງພດທະນາບາງປະເທດ, ການບາດເຈບໂດຍອບດຕເຫດ ແມ ນຄດໄລ ເປນ 80% ການເສຍຊ ວດຂອງເດກ. ການຫນກລາ ແລະ ການຫນຢ ສະໝາມ ແມ ນສາມາດເກ ດອາການບາດເຈບໄດເຊ ນດຽວກນກບ ອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ ແມ ນມກມ ການກະທບທ ຫວ, ຄ ແລະ ປາກ. ຕວເລກການເສຍຊ ວດຕາມທອງຖະໜນແມ ນມ 1,25 ລານຄນໃນປ 2013 ເຊ ງບ ມ ຫຍງປ ຽນແປງແຕ ປ 2007 ເຖງວ າປະຊາກອນຂອງໂລກ ແລະ ຈານວນຍານພາຫະນະມ ການເພ ມຂ ນຄາດຄະເນວ າການເສຍຊ ວດຈະມ ການເພ ມຂ ນ. ນ ສະແດງໃຫເຫນວ າ ມ ການປະຕບດການຮກສາຄວາມປອດໄພທາງຖະໜນດ ຂ ນ ແລະ ຊ ວດປອດໄພຂ ນໃນສອງສາມປ ຜ ານມານ . ການເສຍຊ ວດຈາກການຖ ກໄຟໄໝເມ ອປຽບທຽບແລວປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າແມ ນສ ງກວ າປະເທດທ ມ ລາຍຮບສ ງ 11 ເທ າ, ການຈມນາແມ ນ 6 ເທ າ ແລະ ການໄດຮບທາດພດແມ ນ 4 ເທ າ, ການລມ ແລະ ການຕກຈາກທ ສ ງແມ ນສ ງກວ າປະມານ 6 ເທ າ. ບດລາຍງານຂອງ ອງການອະນາໄມໂລກໄດສະແດງໃຫເຫນວ າ 68 ປະເທດ ແມ ນມ ການເພ ມຂ ນຂອງການເສຍຊ ວດຕາມທອງຖະໜນຕງແຕ ປ 2010 ເຊ ງກວມເອາ 84% ຂອງ ປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ຫ ປານກາງ. 79 ປະເທດ ແມ ນມ ການຫດລງຂອງການເສຍຊ ວດຕາມທອງຖະໜນ ເຊ ງກວມເອາ 56% ຂອງປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ຫ ປານກາງ. ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ ບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າແມ ນມ ອດຕາການເສຍຊ ວດສ ງກວ າປະເທດທ ມ ລາຍຮບສ ງ ແລະ ມ ໂຕເລກການເສຍຊ ວດທ ແຕກໂຕນກນເມ ອທຽບກນດານການເພ ມຂ ນຂອງຍານພາຫະນະ. ການເສຍຊ ວດຕາມທອງຖະໜນກວມເອາ 90% ໃນບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ແລະ ປານກາງ, ແຕ ວ າ ບນດາປະເທດດ ງກ າວແມ ນມ ຍານພາຫະນະພຽງແຕ 54% ຂອງຍານພາຫະນະທງໝດໃນໂລກ. ປະເທດໃນເຂດອະຟຣກາແມ ນສ ບຕ ມ ອດຕາການເສຍຊ ວດຕາມທອງຖະໜນທ ສ ງທ ສດ. ສ ວນປະເທດເຂດ ເອ ຣບ ແມ ນເປນປະເທດທ

121

ແຜນວາດ 2: ອດຕາການເສຍຊວດຈາກອບດຕເຫດທາງລດສະເລຍຕ 100.000 ຄນໃນປ 2013, ການດໂດຍ WHO

ມ ອດຕາຕ າທ ສດ, ເກ ອບເຄ ງ ໜ ງຂອງການເສຍຊ ວດທງໝດແມ ນຍອນບ ມ ການປອງກນເຊ ນ: ຜ ຂບຂ ລດຈກ 23%, ຜ ຍ າງຕາມທອງຖະໜນ 22% ແລະ ຜ ໃຊລດຖ ບ 4%. ໃນປ 2004, ເດກນອຍ ແລະ ໄວໝ ມທ ມ ເກນອາຍ 20 ປ ຈາກທ ວໂລກ ປະມານ 175.000 ຄນ ແມ ນເສຍຊ ວດຈາກການຈມນາ. ປະມານທ ຫວງຫາຍ 98.1% ຂອງການເສຍຊ ວດ ແມ ນເກ ດຂ ນຢ ບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ແລະ ປານກາງ. ບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ແລະ ປານກາງຢ ເຂດປາຊ ຟກຕາເວນຕກ ແມ ນມ ອດຕາການເສຍຊ ວດຈາກການຈມນາຫາຍທ ສດ (100.000 ຄນໃດຈະມ 13,9 ຄນ), ຕາມມາແມ ນ ເຂດ ອະຟຣກາ (100.000 ຄນໃດຈະມ 7,2 ຄນ), ບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ແລະ ປານກາງຢ ເຂດເມນເຕລານຽນຕາເວນອອກ (100.000 ຄນໃດຈະມ 6,8 ຄນ), ແລະ ເຂດ ອາຊ ຕາເວນອອກຊ ຽງໃຕ (100.000 ຄນໃດຈະມ 6,2 ຄນ). ຈາກທ ວໂລກ, ເດກນອຍທ ມ ເກນອາຍ 20 ປ ລງມາ ເກ ອບ 96.000 ຄນ ແມ ນມ ການບາດເຈບເຖງຂນເສຍຊ ວດ ຈາກໄຟໄໝ ໃນປ 2004. ອດຕາໃນບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າ ແລະ ປານກາງ ແມ ນສ ງກວ າບນດາປະເທດທ ມ ລາຍຮບສ ງ 7 ເທ າ, ປະເທດທ ທກຍາກແມ ນປະເທດທ ມ ການສ ຽງທ ສດຕ ການຖ ກໄຟໄໝ. 4. ສາຍພວພນພດຕກາການດາລງຊວດຂອງມະນດ ແລະ ຄວາມປອດໄພ ການບາດເຈບແມ ນສ ງຜນກະທບຕ ເດກນອຍທກເກນອາຍ ແລະ ສະຖານທ ທ ເດກນອຍມກໄດຮບອາການບາດເຈບແມ ນບລເວນບານເຮ ອນຂອງພວກເຂາເອງໃນການດາລງຊ ວດ. ການໄດຮບການບາດເຈບຂອງເດກນອຍໃນການດາລງຊ ວດປະຈາວນແມ ນ ມນກ ຽວພນກບອາຍຂອງເດກ, ໄວຈະເລ ນເຕ ບໂຕ, ເພດ, ລະດບເສດຖະກດ-ສງຄມ ແລະ ສະພາບແວດລອມການດາລງຊ ວດ. ເພ ອປອງກນການບາດເຈບຂອງເດກນອຍໃຫເກ ດປະສດທພາບ, ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕອງໄດຄານ ງເຖງປດໄຈສ ຽງ ກ ຄ ປດໄຈສ ຽງຂອງພ ດຕກາ ແລະ ພດທະນາການຂອງເດກ ທ ຈະນາໄປສ ອບດຕເຫດ ແລະ ການບາດເຈບ. ນອກຈາກນນ, ພວກເຮາຕອງສາງສະພາບແວດລອມທ ປອດໄພ ກ ຄ ການໃຫຄວາມແກ ເດກ ເພ ອໃຫມ ພ ດຕກາອນເໝາະສມເພ ອຫ ກລ ຽງຄວາມສ ຽງ.

ໃນປດຈບນ ຫາຍປະເທດທ ກາລງພດທະນາ ແມ ນຢ ໃນຊ ວງທ ສງຄມມ ການປ ຽນແປງຢ າງໄວວາເຊ ນ: ການຂະຫຍາຍຕວເມ ອງ, ຕວເມ ອງທນສະໄໝ, ໂຮງຈກໂຮງງານຂະຫຍາຍຕວ ແລະ ມ ໄຟຟາໃຊ. ໃນບນດາປະເທດເຫ ານ , ການພດທະນາພ ນຖານໂຄງລ າງທ ດ ແມ ນເປນສ ງສ າຄນທ ສດໃນການພດທະນາທງໝດ. ໃນນນ, ຖະໜນຫນທາງແມ ນຖ ກສາງໂດຍບ ໄດຮບການເຫນດ ຈາກຊມຊນ. ການກ ສາງທາງ ແລະ ການພດທະນາລະບບຄມມະນາຄມ ແມ ນເຮດໃຫສງຄມມ ການພດທະນາໃນຫາຍໆດານເຊ ນ: ສະດວກໃນການເຂາເຖງຕະຫາດ, ມ ໂອກາດການເຮດວຽກ, ການສ ກສາ ແລະ ສ ງອານວຍຄວາມສະດວກດານສຂະພາບເພ ມຂ ນ. ສະນນ, ຕອງມ ການພດທະນາສະພາບຖະໜນຫນທາງ ແລະ ສ ງອານວຍຄວາມສະດວກທ ທນສະໄໝ. ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ, ການປ ຽນແປງດ ງກ າວຖາບ ຄານ ງເຖງບນຫາສຂະພາບ ແລະ ຄວາມປອດໄພແລວ ແມ ນຈະເຮດໃຫເກ ດມ ການບາດເຈບ

122

ແລະ ເສຍຊ ວດເພ ມຂ ນ. ນອກຈາກນນແລວ, ການນາໃຊເຄ ອງໃຊໄຟຟາ ແລະ ສ ງອານວຍຄວາມສະດວກ ເພ ມຂ ນຄຽງຄ ກນກບການພດທະນາ, ແຕ ຄວາມປອດໄພຂອງສນຄານນຍງບ ຮບປະກນ, ຍ ງກວ ານນ, ຍອນການຂະຫຍາຍໂຕຂອງເຄ ອງຈກເຮດໃຫນກຮຽນໃຊລດຈກໄປໂຮງຮຽນແທນທ ການຂ ລດຖ ບໃນບາງປະເທດ. ການເພ ມຂ ນຂອງຍານພາຫະນະ ແມ ນເຮດໃຫຄວາມອນຕະລາຍຕາມທອງຖະໜນເພ ມຂ ນສາລບເດກ. ເຊ ງສາມາດປະເມ ນໄດວ າ ຕວເລກການເສຍຊ ວດຈາກອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ ທ ວໂລກ ເພ ມຂ ນ 60% ລະຫວ າງ 1990 ຫາ 2020. ນອກນນ, ຈາກການສ ງເສ ມ ການດາລງຊ ວດໃຫແຂງແຮງ, ການຍ າງ, ການຂ ລດຖ ບ ແລະ ກດຈະກາອ ນໆແມ ນເພ ມຂ ນ ເຊ ງຜນກະທບຂອງມນ ອາດຈະສ ງຜນໃຫເກ ດອາການອບດຕເຫດ ແລະ ການບາດເຈບ.

ແຜນວາດ 3: ສາຍພວພນພດຕກາການດາລງຊວດຂອງມະນດ ແລະ ຄວາມປອດໄພ

5. ຜນກະທບການບາດເຈບຂອງເດກນອຍໃນລາວ

1) ລະດບບກຄນ − ດານຮ າງກາຍເຊ ນ: ກະທບຕ ຜວໜງ, ເສນເລ ອດ, ກະດ ກ ແລະ ສະໝອງ ສ ງດ ງກ າວແມ ນເຮດໃຫເດກມ

ສຂະພາບທ ບ ດ , ພດທະນາການຂອງເດກມ ຄວາມຊກຊາ ແລະ ຢດສະງກ. − ດານຈດໃຈເຊ ນ: ເດກນອຍທ ໄດຮບບາດເຈບຈາກການເກ ດອບດຕເຫດທ ຮນແຮງແມ ນມ ໂອກາດເກ ດ

ບນຫາດານຈດໃຈຫາຍກວ າອນທ ເປນສາເຫດເຮດໃຫເດກຂາດຄວາມໝນໃຈ, ບ ກາສະແດງອອກ, ມ ຄວາມຢານວຕກກງວນ ແລະ ມ ພ ດຕກາທ ທແທ ເຫ ານ ເປນຕນ.

− ຄວາມສະເໝ ພາບທາງສງຄມເຊ ນ: ກລະນ ເດກນອຍທ ໄດຮບບາດເຈບຈນພການ ເຊ ງໃນປດຈບນລະບບການບລການ ແລະ ສະຫວດດ ການສງຄມໃນການຊ ວຍເຫ ອເດກພການຍງບ ພຽງພຈ ງສ ງຜນກະທບຕການພດທະນາຄນນະພາບຊ ວດຂອງເດກ, ເຮດໃຫເດກເຫ ານ ຖ ກບ ນທອນສດ ແລະ ການໄດຮບການພດທະນາໃນຫາຍດານເຊ ນ: ການສ ກສາ, ການຮ ວມກດຈະກາ, ການເດ ນທາງ ແລະ ການຮຽນຮ ເພ ອປະກອບອາຊ ບເຫ ານ ເປນຕນ.

123

2) ຄອບຄວ ແລະ ຊມຊນ − ສະມາຊກໃນຄອບຄວມ ຄວາມຄຽດ ແລະ ວຕກກງວນກບເລ ອງທ ເກ ດຂ ນ − ເສຍເວລາ ແລະ ຊບສນໃນການປ ນປວ − ຂາດແຮງງານ ແລະ ລາຍຮບໃນຄອບຄວ − ຄອບຄວຕອງໄດຮບພາລະໃນການເບ ງແຍງດ ແລ 3) ປະເທດຊາດ − ຂາດບກຄະລາກອນຂອງຊາດ, ບນຫາອບດຕເຫດ ແລະ ການບາດເຈບແມ ນນາໄປສ ຄວາມພການ ແລະ

ການເສຍຊ ວດ ສ ງຜນໃຫເກ ດຄວາມເສຍຫາຍຢ າງຮນແຮງຕ ລະບບເສດຖະກດ-ສງຄມ. − ເສດຖະກດ-ສງຄມ ການເກ ດອບດຕເຫດ ແລະ ການບາດເຈບສ ວນຫາຍແມ ນມາຈາກຄອບຄວທ ມ ຖານະ

ຍາກຈນມ ຄວາມສ ຽງຈາກການບາດເຈບດ ງກ າວເຊ ນ: ການເບ ງແຍງດແລທ ຕ າກວ າເກນ, ການຖ ກປ ອຍປະລະເລ ຍ, ສະພາບແວດລອມທ ອາໄສຢ ແລະ ການນາໃຊຜະລດຕະພນທ ມ ຄວາມສ ຽງ ເຊ ງສ ງເຫ ານ ແມ ນນາມາສ ຄວາມສ ນເສຍທງການພດທະນາ ແລະ ການຮຽນຮ .

6. ໂຄງສາງພ ນຖານ ແລະ ຈດປະສງຂອງການໃຫຄວາມຮ ກຽວກບຄວາມປອດໄພ 6.1. ໂຄງສາງພ ນຖານ

ສ ວນໃຫຍ ແລວການບາດເຈບຂອງເດກນອຍແມ ນສາມາດຫ ກລ ຽງໄດ. ສະນນ, ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພແມ ນມ ຄວາມສາຄນ. ດ ງແຜນວາດ 4 ສະແດງໃຫເຫນເຖງໂຄງສາງພ ນຖານໃນການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພ ເຊ ງປະກອບມ 4 ດານຄ : ຄວາມປອດໄພພາຍໃນໂຮງຮຽນ, ຄວາມປອດໄພຕ ໄພພບດ, ຄວາມປອດໄພໃນການດາລງຊ ວດ ແລະ ຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະຫນນ. 6.2. ຈດປະສງ

1) ຄວາມປອດໄພພາຍໃນໂຮງຮຽນ − ເຂາໃຈສະພາບສາເຫດ ແລະ ວທ ການ ປດຈບນໃນການປອງກນອບດຕເຫດ ແລະ ເຫດການຕ າງໆທ ອາດ

ເກ ດຂ ນໃນຊ ວດປະຈາວນ − ມ ທກສະໃນການຕດສນໃຈ ແລະ ມ ພ ດຕກາທ ເໝາະສມໃນການຕດສນໃຈເຖງເຫດການສ ຽງໄພທ ເກ ດ

ຂ ນໃນປດຈບນ ແລະ ອະນາຄດ − ສາມາດຄາດການເຖງຄວາມສ ຽງທ ຈະເກ ດຂ ນ ແລະ ເຮດສ ງທ ປອດໄພແກ ເດກນອຍ ແລະ ຄນອ ນໆ − ສາມາດປບປງສະພາບແວດລອມເພ ອຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງຂອງເດກນອຍເອງ − ສາມາດເຄາລບຮກສາຊ ວດຕນເອງ ແລະ ຄນອ ນໆ − ສາມາດຮບຮ ເຖງຄວາມສາຄນຂອງການສາງຄວາມປອດໄພໃນສງຄມ − ມ ສ ວນຮ ວມດວຍຄວາມເຕມໃຈໃນການຮກສາຄວາມປອດໄພຂອງສງຄມໃນໂຮງຮຽນ, ບານ ແລະ ຊມຊນ. 2) ຄວາມປອດໄພຕກບຊວດ

ການສາງສ ງອານວຍຄວາມສະດວກຂອງຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ ເພ ອຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງຂອງເດກຕການບາດເຈບ ແລະ ອບດຕເຫດໃນໂຮງຮຽນ. ຊ ວດທ ປອດໄພປະກອບດວຍ ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຊ ວດທ ປອດໄພ ແລະ ການຮກສາສະພາບແວດລອມໃຫປອດໄພ. ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຊ ວດທ ປອດໄພ ແມ ນມ ຈດປະສງເພ ອປອງກນການໄດຮບບາດເຈບ ແລະ ອບດຕເຫດຈາກການດາລງຊ ວດປະຈາວນ. ການຮກສາສະພາບແວດລວມໃຫປອດໄພ ແມ ນເພ ອຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງ ຕ ອາການບາດເຈບ ແລະ ອບດຕເຫດຂອງເດກນອຍໃນການດາລງຊ ວດປະຈາວນ.

124

3) ຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ ຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ ແມ ນປະກອບດວຍ ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕາມທອງ

ຖະໜນ, ກດໝາຍການກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ, ການບາລງຮກສາຖະໜນໃຫປອດໄພ ແລະ ການນາໃຊອປະກອນປອງກນ. ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ ແມ ນມ ຈດປະສງເພ ອປອງກນເດກນອຍຈາກອາການບາດເຈບ ແລະ ອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ. ກດໝາຍກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ ແມ ນເວາລວມເຖງລະບບການສນຈອນ ແລະ ການຂບຂ ໂດຍມ ໃບອະນຍາດຂບຂ . ການບາລງຮກສາຖະໜນໃຫປອດໄພແມ ນເພ ອຫດຜ ອນອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ ແລະ ການນາໃຊອປະກອນປອງກນ ເຊ ນວ າ: ໝວກກນກະທບ, ສາຍແອວນລະໄພໃຫເດກເພ ອປອງກນອນຕະລາຍ ເວລາເກ ດອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ.

ແຜນວາດ 4: ຄວາມຮ ດານຄວາມປອດໄພໃນຮ ບແບບຕາງໆ

7. ວທການຄວບຄມ ແລະ ປອງກນການເກດອບດຕເຫດ ອ ງຕາມການສ ງເສ ມຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ, ກດຈະກາຕ າງໆເຊ ນ: ການວາງແຜນໃຫຄວາມຮ ແລະ

ນະໂຍບາຍສາລບຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ, ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ, ການຈດການສະພາບແວດລອມໃຫມ ຄວາມປອດໄພ, ການຈດກດຈະກາສາລບສ ງເສ ມຄວາມປອດໄພຕ ສ ງອານວຍຄວາມສະດວກໃນໂຮງຮຽນແມ ນມ ຄວາມສາຄນເພ ອຫດຜ ອນການບາດເຈບ ແລະ ອບດຕເຫດໃນໂຮງຮຽນ. ລດຖະບານລາວໄດໃຫຄວາມສາຄນຕ ການຮກສາສະພາບແວດລອມໃຫມ ຄວາມປອດໄພເພ ອເຮດໃຫການສ ກສາມ ຄນນະພາບສ ງ, ເຊ ງມນສະ ແດງໃຫເຫນວ າສະພາບແວດລອມແມ ນປດໄຈພ ນຖານສາຄນໜ ງ, ລະບບການປອງກນຂນສ ງແນໃສ ປອງກນນກຮຽນຈາກອນຕະລາຍທງຮ າງກາຍ ແລະ ຈດໃຈ. ອບດຕເຫດຫາຍໆຢ າງທ ເກ ດຂ ນກບເດກໃນຊ ວດປະຈາວນແມ ນສາມາດຫ ກລ ຽງໄດຖາຜ ປກຄອງ ແລະ ຜ ດ ແລເບ ງແຍ ງເດກເປນຢ າງດ ແລະ

ຄວາມປອດໄພພາຍໃນໂຮງຮຽນ

ຄວາມປອດໄພຕກບຊວດ

ການໃຫຄວາມຮ ເລ ອງຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ

ການຈດການສະພາບແວດລອມໂຮງຮຽນໃຫມ ຄວາມປອດໄພ

ຈດກດຈະກາສ ງເສ ມຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນ ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບການປອງກນໄພພບດ ການຈດການໄພພບດໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ

ການໃຫຄວາມຮ ເລ ອງຄວາມປອດໄພໃນການໃຊຊ ວດ

ການບາລງຮກສາສະພາບແວດລອມ

ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ

ການບາລງຮກສາ ແລະ ນາໃຊອປະກອນປອງກນຄວາມປອດໄພ

ສ ງອານວຍຄວາມສະດວກໃນໂຮງຮຽນໃຫປອດໄພ

ວາງແຜນການສ ກສາ ແລະ ນະໂຍບາຍໃນໂຮງຮຽນ ໃຫ

ມ ຄວາມປອດໄພ

ການໃຫຄວາມຮ ເລ ອງຄວາມປອດໄພ

ຄວາມປອດໄພຈາກໄພພບດ

ຄວາມປອດໄພຕາມທອງຖະໜນ

ການປະຕບດກດໝາຍດານຄວວາມປອດໄພໃນທອງຖະໜນ

125

ເຮດໃຫສະພາບແວດລອມປອດໄພ. ວທ ການປອງກນເດກຈາກການບາດເຈບໃນການດາລງຊ ວດໃນປດຈບນເຊ ນ: ອບດຕເຫດທາງນາ, ໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ, ໄຟ ຟາຊອດ, ການລມ-ຕກຈາກທ ສ ງ ແລະ ການຖ ກທາດພດສາມາດປະຕບດໄດດ ງລ ມນ . 7.1 ວທການປອງກນເດກນອຍຈາກອບດຕເຫດທາງນາ

ເພ ອປອງກນເດກນອຍຈາກການຈມນາ, ຜ ປກຄອງ ແລະ ຜ ເບ ງແຍ ງ ຄວນເອາໃຈໃສ ຢ າງໃກຊດກບເດກນອຍຜ ທ ຢ ໃກກບແມ ນາ ຄວນປະຕບດດ ງນ :

− ຈດການສະພາບແວດລອມໃຫມ ຄວາມປອດໄພເຊ ນ: ປດຝານາສາງ, ຖງນາຢ າງແໜນໜາ, ຂວາຄນາໄວ ເມ ອບ ໃຊແລວ

− ສາລບຜ ທ ອາໄສໃກກບແມ ນາ ແມ ນຄວນສາງ ຮວກນອອມບານ ແລະ ປດປະຕ ເພ ອບ ໃຫອອກໄປຫານາໄດ − ເຮດຮວອອມໜອງນາຢ າງແໜນໜາ − ບ ໃຫເດກນອຍລງຫນນາທ ໄຫແຮງ ແລະ ບ ຄວນໃຫເດກລງຫນນາຕາມລາພງ − ໃນເຂດນາຖວມ, ເບ ງເດກຢ າງລະມດລະວງໃນຊ ວງນາຂ ນ − ສອນການລອຍນາໃຫແກ ເດກນອຍ − ເຮດປາຍເຕ ອນ ແລະ ຄາແນະນາໄວໃນສະຖານທ ຫນນາ − ໃສ ເສ ອຊ ຊ ບໃຫແກ ເດກໃນຂະນະທ ລງ

7.2 ວທປອງກນເດກນອຍຈາກອບດຕເຫດໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ ແລະ ໄຟຊອດ ເພ ອປອງກນເດກນອຍຈາກໄຟໄໝ, ນາຮອນລວກ, ໄຟຊອດຕອງເຮດດ ງນ :

− ໃຫເດກນອຍຢ ໄກຈາກ ເຕ າໄຟ, ໄມຂ ດໄຟ, ຕະກຽງນາມນກາສ, ທຽນໄຂ, ເຕາລ ດ ແລະ ອປະກອນໄຟຟາອ ນໆທ ມ ຄວາມຮອນ

− ຢ າປະເດກນອຍໄວໂດຍລາພງໃກກບເຕາໄຟ − ເກບອາຫານຮອນໃນສະຖານທ ປອດໄພໄກຈາກເດກ − ຢ າປະເດກນອຍໄວໃນຫອງທ ມ ທຽນ ຫ ໄຟໂດຍລາພງ − ປດຮ ປກໄຟຢ າງແໜນໜາ − ເກບສາຍໄຟໃຫໄກຈາກເດກນອຍ − ຫມສາຍໄຟເປ ອຍໂດຍເຈຍຫມສາຍໄຟ − ບ ຄວນວາງເຄ ອງຫນໄວໃກກບເຕາໄຟ − ວາງກະຕກນາຮອນໃຫໄກຈາກບ ອນເດກຫນ − ຕດປກໄຟໄວໃຫສ ງເພ ອປອງກນບ ໃຫເດກເອາມ ຫ ວດຖທ ຊກນາໄຟຟາໄປແຍ ໃສ

7.3 ວທການປອງກນ ການລມ ແລະ ຕກຈາກທສ ງ − ບ ໃຫເດກນອຍປ ນບ ອນສ ງ − ຫາມໃຫນກຮຽນແລ ນຫນຕາມ ຂນໄດ ແລະ ລະບຽງ, ຖາແລ ນຫນຕອງມ ຜ ເບ ງແຍງ − ໃຊຮ າງເຫກທ ມ ຄວາມກວາງ ແລະ ຄວາມຍາວຢ າງເໝາະສມ ໃສ ຂນໄດ, ປອງຢຽມ ແລະ ລະບຽງ − ອະນາໄມເຮ ອນໃຫສະອາດ, ບ ມ ສ ງແຫມຄມ − ມ ຕ ງນ ງຂອງເດກທ ເໝາະສມ − ຢ າປະເດກນອຍໄວຕຽງ, ເປ ແລະ ບ ອນນອນລາພງ − ຢ າປະຕຽງ, ຕ ງ ແລະ ເປ ໃກກບປ ອງຢຽມ − ຢ າປະເຄ ອງໄວບ ອນສ ງທ ມ ຄວາມສ ຽງທ ຈະຕກໃສ ຫວເດກນອຍ ແລະ ຮດຕ ໃຫແໜນເພ ອບ ໃຫລມທບເດກ.

126

7.4 ວທປອງກນຈາກອບດຕເຫດຕາມທອງຖະໜນ − ເບ ງແຍ ງເດກຢ າງລະມດລະວງ − ເຮດຮ ວອອມເຮ ອນ ແລະ ປດປະຕ ເພ ອບ ໃຫເດກແລ ນອອກນອກທາງ − ຫາມບ ໃຫເດກຂາມທາງ ຫ ຍ າງຕາມທາງໂດຍລາພງ ຖາບ ມ ຜ ໃຫຍ ໄປນາ − ຫາມບ ໃຫເດກຫນຕາມຫນທາງ − ສອນເດກນອຍຢ າແລ ນນາບານ, ຂ ເຄ ອງຫນ ຫ ຫນວ າວອອກຫນທາງ − ສອນເດກນອຍໃຫຍ າງຢ ທາງຍ າງ ແລະ ຍ າງສວນການສນຈອນ − ກ ອນຂາມທາງຄວນເບ ງຊາຍ ເບ ງຂວາ − ໃນເເວລາຂາມທາງຄວນຍ າງ, ບ ຄວນແລ ນ − ໃນເຂດຊມຊນ ແມ ນໃຫໃຊທາງມາລາຍ − ບ ໃຫຂາມທາງຢ ທາງໂຄງ ຫ ບ ອນລດຈອດ − ບ ຄວນຂບໃນເວລາເມາ − ຫາມບ ໃຫເດກນອຍຂບລດຕາມລາພງ.

ຮ ບທ 1: ປາຍການສນຈອນ

1) ການປະຖມພະຍາບານເບ ອງຕນກລະນອບດຕເຫດ

ການປະຖມພະຍາບານໝາຍເຖງການໃຫຄວາມຊ ວຍເຫ ອແກ ຜ ບາດເຈບໃນສະຖານທ ເກ ດອບດຕເຫດໂດຍໃຊອປະກອນທ ຫາໄດໃນຂະນະນນກ ອນທ ຈະນາສ ງຜ ບາດເຈບໄປໂຮງໝ.

2) ຫ ກການໃນການປະຖມພະຍາບານເບ ອງຕນກລະນອບດຕເຫດ ຫກການທ ວໄປໃນການປະຖມພະຍາບານແມ ນຄວນຄານ ງເຖງ 2 ກ ມຄນຄ :

− ຜ ຊວຍເຫ ອ: ສງເກດເບ ງຄວາມປອດໄພຂອງສະຖານທ ເກ ດອບດຕເຫດເປນສ ງສ າຄນທ ຕອງຄ ານ ງເຖງກ ອນຈະເຂາໄປຊ ວຍເຫ ອ, ຄວນກວດເບ ງຄວາມຜດປກກະຕຂອງຮ າງກາຍ ແລະ ເຂາໄປຊ ວຍເຫ ອຢ າງມ

ປາຍການສນຈອນທຄວນຮ

ປາຍບງຄບ

ປາຍເຕ ອນ

ປາຍແນະນາ

ຫາມຄນຜານ ຫາມລດຖບຜານ

ຫາມເຂາ

ກາລງກສາງທາງ

ລະວງອນຕະລາຍ ທາງຂາມທາງລດໄຟ

ຕາແໜງທາງຍາງ

ທາງລດຖບ ທາງຄນຍາງ

127

ສະຕ, ຫາມເຄ ອນຍາຍຄນເຈບທນທ ຖາຫາກວ າໄດຮບບາດເຈບ ຖາເຄ ອນຍາຍທນທ ອາດເຮດໃຫເກ ດການບາດເຈບເພ ມຂ ນໄດ ໂດຍສະເພາະແມ ນກະດ ກສນຫງຖາຫາກເຄ ອນຍາຍບ ຖ ກວທ ອາດເຮດໃຫຜ ບາດເຈບພການໄດ.

− ຜ ບາດເຈບ: ຜ ບາດເຈບຈາກອບດຕເຫດປະເພດຕ າງໆຮ າງກາຍຈະໄດຮບຜນກະທບໃນລກສະນະທ ແຕກຕ າງກນເຊ ນ: ຢດຫາຍໃຈ, ຫວໃຈຢດເຕນ, ເລ ອດໄຫບ ຢດ, ກະດ ກຫກ. ການປະຖມພະຍາບານທ ດ ຜ ຊ ວຍເຫ ອຄວນໃຫການປະຖມພະຍາບານຢ າງຖ ກຕອງ, ວ ອງໄວ ແລະ ນມນວນ.

3) ຂນຕອນໃນການຊວຍເຫ ອ − ສງເກດເບ ງສະຖານະການ − ສງເກດອາການບາດເຈບເບ ອງຕນ − ແຈງຂຄວາມຊ ວຍເຫ ອ − ໃຫການຊ ວຍເຫ ອຕາມປະເພດຂອງການບາດເຈບ

7.5. ການປະຖມພະຍາບານກລະນອ ນໆ 1) ການປະຖມພະຍາບານຜ ທໄດຮບສານພດທາງເດນອາຫານ: ແກໄຂສະພາວະທ ເປນ

ອນຕະລາຍເຊ ນ: ເປ ດທາງເດ ນຫາຍໃຈໃຫໂລ ງ. ກລະນ ຫວໃຈຢດເຕນແມ ນໃຫເອາມ ຂ ມໜາເອກ, ນວດຫວໃຈ ແລະ ເຮດໃຫປວດຮາກ ແລະ ຮາກອອກມາ.

2) ການປະຖມພະຍາບານຜ ທກະດ ກແຂນຫກ: ໃຊໄມແຜ ນ ຫ ເຈຍໜງສ ພມພບໜາໆມດນາບກບສ ວນບລເວນຂອງກະດ ກພາກສ ວນທ ຫກ, ພນດວຍເຊ ອກ ຫ ຜາຢ ດໃຫແໜນໃຊຜາຄອງຄຫອຍແຂນຂາງທ ຫກໄວ.

3) ການປະຖມພະຍາບານອາຫານຕນທຫ ອດລມ: ຖາເປນເດກນອຍແມ ນໃຫຈບຂາທງສອງຍກຢ ອນຫວລງແລວຕບຫງຈນກວ າເດກນອຍນນໄອອອກ, ຖາເປນຜ ໃຫຍ ແມ ນໃຫນ ງລງ, ກມຫວລງ ແລະ ຕບຫງແຮງໆກ ສາມາດແກໄຂໄດ ຫ ຊ ວຍວທ ການຮ ດທອງ ຄວດເອກເພ ອໃຫອາຫານຫດອອກຈາກທອາຫານ. ກລະນ ທ ຄນຢດຫາຍໃຈດວຍອບດຕເຫດ ເຮາຄວນປະຕບດດ ງນ :

− ປະເມ ນຄວາມຮ ສ ກໂດຍການປກຕບບລເວນບ າໄລ ຄ ອຍໆ, ເອ ນຜ ບາດເຈບ ແລະ ຈບເບ ງຊ ບພະຈອນ − ເປ ດທາງເດ ນຫາຍໃຈໂດຍການຂ ມໜາຜາກລງ ແລະ ດ ງຄາງຂ ນ − ກວດສອບການຫາຍໃຈໂດຍ ຕາເບ ງບລເວນໜາເອກ, ຫ ຟງສຽງລມຫາຍໃຈ ແລະ ແກມສາຜດກບລມ

ຫາຍໃຈ − ຊ ວຍການໝ ນວຽງເລ ອດໂດຍການໃຊມ ທງສອງຂາງປະສານກນຂ ມລງບລເວນໜາເອກ 30 ຄງ − ຊ ວຍການຫາຍໃຈໂດຍບ ບດງໃຫແໜນ ແລະ ເປ າປາກ 2 ຄງ ແຕ ລະຄງບ ຄວນເປ າເກ ນ 10-15 ວນາທ .

128

ຮ ບທ 2: ວທການຊວຍຊວດຂນພ ນຖານ (CPR)

ຂມ ນຈາກ https://www.google.co.th/search?q=%E0%BA%A7%E0%BA%B4%E0%BA%97%E0%BA%B5%E0%BB%80%E0%BA%

AE%E0%BA%B1%E0%BA%94+CPR&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi02KLWhfTlAhUK7GEKHbSZC

T8Q_AUIESgB&biw=1366&bih=660#imgdii=TCQQVci2DwmazM:&imgrc=pYLxiLsVCM_m0M:&spf=1574091431613

ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ສນທະນາຄວາມໝາຍ ຄວາມສາຄນ, ປະເພດຂອງຄວາມປອດໄພໃນແຕ ລະດານ ແລະ ຄວາມສ ຽງ

ການບາດເຈບ ກດຈະກາ 2: ຈດກ ມສນທະນາກ ຽວກບຜນກະທບ, ວທ ການຄວບຄມ ແລະ ປອງກນການເກ ດອບດຕເຫດ ກດຈະກາ 3: ລງສາຫວດສະພາບແວດລອມໃນ ໂຮງຮຽນກ ຽວກບສະຖານທ ອນຕະລາຍ. ກດຈະກາ 4: ສາທດການຊ ວຍຊ ວດຂນພ ນຖານ ຄາຖາມ

1) ອບດຕເຫດແບບໃດທ ມກເກ ດຂ ນກບເດກເລ ອຍໆ? 2) ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບຄວາມປອດໄພມ ຄວາມສາຄນຄ ແນວໃດ? 3) ສາຍພວພນພ ດຕກາການດາລງຊ ວດຂອງມະນດ ແລະ ຄວາມປອດໄພມ ຄ ແນວໃດ? 4) ສາເຫດທ ເຮດໃຫເດກໄດຮບບາດເຈບຢ ໃນປະເທດລາວເຮາມ ຫຍງແດ ?

129

ເອກະສານອາງອງ 1) UNICEF, Fact for life,

https://www.unicef.org/publications/files/Facts_for_Life_EN_010810.pdf

2) Wada T, Nakahara S, Bounta B, et al. Road traffic injury among child motorcyclists in

Vientiane Capital, Laos: a cross- sectional study using a hospital-based injury

surveillance database. Int J Inj Contr Saf Promot. 2017 Jun; 24(2): 152-157.

3) Slesak G, Inthalath S, Wilder-Smith Aet al. Road traffic injuries in northern Laos:

trends and risk factors of an underreported public health problem. Trop Med Int

Health. 2015 Nov; 20(11): 1578-1587.

4) ຄະນະແພດສາດ ມະຫາວທະຍາໄລບ ຣພາ (2016). ອບດຕເຫດໃນເດກ ສະຖານະການ ແລະ ແນວທາງການປອງກນ. ຈາກເວບໄຊ: http://dbsrv.lib.buu.ac.th/buuir/research/node?page=8.pdf

5) ສ ນວໄຈເພ ອເສ ມສາງຄວາມປອດໄພ ແລະ ການປອງກນການບາດເຈບໃນເດກ ຄະນະແພດສາດ ໂຮງໝຣາມາທບດ (2007). ໂລກທ ເໝາະສມສາລບເດກ ເດກກບຄວາມປອດໄພ.

6) ຈາກເວບໄຊ: http://www.jorpor.com/ChildSafety.html.pdf

7) ຄະນະກາມະການຄວາມປອດໄພໃນຫອງປະຕບດການ (2017). ການປະຖມພະຍາບານເບ ອງຕນ. 8) ຈາກເວບໄຊ: http://dmsc2.dmsc.moph.go.th/webroot/drug/km/lab_safety_2017/Lab

safety.pdf

130

ບດທ 16 ໄພພບດ ແລະ ການໃຫຄວາມຮ ກຽວກບການປອງກນໄພພບດ

1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ປະເພດຂອງໄພພບດ 1.1. ຄວາມໝາຍຂອງໄພພບດ

ອ ງຕາມອງການສະຫະປະຊາຊາດວ າດວຍຍດທະສາດເພ ອລດຜ ອນໄພພບດ The United Nations

International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR) ໄດໃຫຄວາມໝາຍຂອງໄພພບດໄວວ າ “ໄພພບດແມ ນສ ງທ ກ ຄວາມເສຍຫາຍຢ າງຮາຍແຮງຕ ຄນ, ຊມຊນ ຫ ສງຄມ ໃນລະດບຕ າງໆ. ໄພພບດເກ ດຂ ນເນ ອງຈາກການມ ປະຕສາພນຂອງເຫດການທ ເປນອນຕະລາຍບວກກບເງ ອນໄຂການເກ ດເຫດ, ຄວາມເບາະບາງ (ລ ແຫມ) ແລະ ຄວາມສາມາດໃນການກຽມຄວາມພອມ, ເຊ ງນາ ໄປສ ການສ ນເສຍຊ ວດ, ວດຖສ ງຂອງ, ເສດຖະກດ ແລະ ສ ງແວດ ລອມ”. ໄພພບດສາມາດເກ ດຂ ນໄດທນທ ແລະ ມ ຂອບເຂດຈາກດ, ແຕ ມນອາດຈະຂະຫຍາຍຂອບເຂດອອກ ແລະ ຢ ໄດເປນເວລາດນ. ເຊ ງຜນກະທບນ ອາດເປນບດຮຽນໃນການຮບມ ຂອງຊມຊນ ຫ ສງຄມນນໆ ໃນການໝ ນໃຊຊບ ພະຍາກອນຕ າງໆທ ເຂາເຈາມ ຢ ແລະ ການຂຄວາມຊ ວຍເຫ ອຈາກພາກສ ວນພາຍຕ າງໆເຊ ນ: ຊມຊນ, ເມ ອງ, ແຂວງ ໃກຄຽງ, ລະດບປະເທດ ຫ ສາກນ. 1.2. ປະເພດຂອງໄພພບດ 1.2.1. ໄພພບດທາງທາມະຊາດ

ໄພພບດທາງທາມະຊາດແມ ນປະກດການທາງທາມະຊາດ ດານ ສະພາບອາກາດ, ທລະນ ວທະຍາ, ລະບບສລຍະທ ເກ ດຂ ນທ ວໂລກ. ໃນນນ, ລວມມ ແຜ ນດນໄຫວ, ພ ໄຟລະເບ ດ, ດນເຈ ອນ, ຄ ນທະເລໃຫຍ , ໄຟໄໝປ າ, ນາຖວມ, ໄພແຫງແລງ, ພະຍາດລະບາດ ແລະ ສດຕ ພ ດ ເຊ ງມນສ ງຜນກະທບຕ ການພດທະນາທາງດານເສດຖະກດ-ສງຄມ.

1.2.2. ໄພພບດທເກດຈາກມະນດ ໄພພບດທ ມະນດສາງຂ ນແມ ນໄພພບດທ ເກ ດຂ ນຈາກອງປະກອບກ ຽວກບຄວາມຕງໃຈ ຫ ບ ຕງໃຈ,

ຄວາມປະໝາດຂາດສະຕ, ຄວາມຜດຜາດທາງການທດລອງ ແລະ ລະບບໃດໜ ງທ ມະນດສາງຂ ນ. ໃນນນ, ລວມມ ລະເບ ດບ ທນແຕກ, ອກຄ ໄພ (ໄຟໄໝ) ແລະ ອບດຕເຫດຕ າງໆ (ທາງດນ, ນາ ແລະ ອາກາດ).

ຮ ບທ 1: ຕວຢາງໄພພບດທາງທ າມະຊາດ

ຜນກະທບຂອງໄພນາຖວມ ຜນກະທບຂອງໄພແຫງແລງ ຜນກະທບຂອງແຜ ນດນໄຫວ

131

2. ຄວາມສາຄນຂອງການໃຫຄວາມຮ ກຽວກບການປອງກນໄພພບດ ການໃຫຄວາມຮ ການປອງກນໄພພບດແມ ນການຮຽນ-ການສອນທ ມ ຄວາມສາຄນທ ສດເພ ອປອງກນ,

ກຽມຄວາມພອມ ແລະ ໂຕຕອບໄພພບດໃຫນກຮຽນຕ ກບໄພພບດຕ າງໆທ ອາດເກ ດຂ ນຢ ໃນໂຮງຮຽນ, ບານ ແລະ ຊມຊນຂອງເຂາເຈາ. ດ ງນນ, ຖານກຮຽນໄດຮຽນຮ ກ ຽວກບວທ ການປອງການໄພພບດຕ າງໆແລວ ເຂາກ ອາດຈະມ ບດບາດສາຄນໃນການປອງກນ, ກຽມຄວາມພອມ ແລະ ຮບມ ກບໄພພບດ ທ ອາດຈະເກ ດຂ ນໃນຊມຊນຂອງເຂາເຈາເຊ ນກນ.

ຍອນການເພ ມຂ ນຂອງປະຊາກອນຢ າງໄວວາ, ຄວາມເສ ອມໂສມຂອງສ ງແວດລອມ ແລະ ມນລະຜດ, ປດໄຈເລ ານ ໄດຊ ວຍສ ງເສ ມໃຫມ ການເພ ມຂ ນຂອງໄພພບດ ເຊ ງອາດກ ໃຫເກ ດການສ ນເສຍຂອງມະນດບ ວ າຈະເປນໂຄງສາງພ ນຖານ, ຊບສນ ແລະ ຊ ວດ. ໃນນນ, ເດກ ແລະ ຄນເສຍອງຄະ (ພການ) ແມ ນກ ມທ ມ ຄວາມສ ຽງສ ງໃນສງຄມ ໃນເວລາທ ໄພພບດເກ ດຂ ນ ບ ວ າຈະເປນໄພພບດທາງທາມະຊາດ ແລະ ມະນດສາງຂ ນ. ດ ງນນ, ທກຄນຄວນໄດຮບການສ ກສາກ ຽວກບການປອງກນໄພພບດເພ ອໃຫມ ຄວາມປອດໄພຫາຍຂ ນ ເຊ ງມນເປນໜາທ ຂອງໂຮງຮຽນ ແລະ ພາກ ສ ວນທ ກ ຽວຂອງທ ຈະຕອງໄດໃຫຄວາມຮ ທ ເໝາະສມ ແລະ ພຽງພຕ ກບການປອງກນໄພພບດ. 3. ຜນກະທບຂອງໄພພບດຕເດກ ແລະ ໂຮງຮຽນ ທ ວໂລກມ ເດກນອຍນກຮຽນ 875 ລານຄນ ທ ອາ ໄສຢ ເຂດສ ຽງໄພແຜ ນດນໄຫວສ ງ, ມ 32 ລານຄນແມ ນເຂາຮຽນຊນປະຖມໃໝ (Wisner, 2004). ກອງປະຊມປະຕຮ ບການສ ກສາທ ເມ ອງດກກາ (ປະເທດບງກະລາເດດ): ການສ ກສາເພ ອໝດທກຄນ ແມ ນໄດຮບຮ ວ າ ໄພອນຕລາຍ ແລະ ໄພພບດ ແມ ນເປນສ ງທາທາຍທ ສາຄນໃນຫາຍປະເທດເພ ອບນລເປາໝາຍການສ ກສາເພ ອໝດທກຄນ ແລະ ຕອງການການສະໜບສະໜ ນຈາກສາກນ. ໄພພບດມ ຜນກະທບຫາຍຢ າງແຕກຕ າງກນເຊ ນ: ດານສະພາບຮ າງກາຍ, ດານການສ ກສາ, ດານເສດຖະກດ ແລະ ດານຈດໃຈ.

− ດານສະພາບຮ າງກາຍ ເກ ດຂ ນເມ ອນກຮຽນ ແລະ ຄ ເສຍຊ ວດໃນອາຄານໂຮງຮຽນທ ບ ປອດໄພ, ສາງໃນຮ ບແບບບ ໄດມາດຕະຖານ ແລະ ສາງແບບບ ໄດຄານ ງເຖງ ໄພພບດທ ອາດເກ ດຂ ນ.

− ດານການສ ກສາ ເມ ອໄພພບດເກ ດຂ ນໂຮງຮຽນຖ ກເສຍຫາຍ (ເປ ເພ) ເຊ ງບ ສາມາດຈດການຮຽນ-ການສອນຕາມຫກສ ດການດໄວ ແລະ ຈະເຮດໃຫຄນນະພາບຂອງການສ ກສາຫດລງ.

− ດານເສດຖະກດແມ ນອາຄານໂຮງຮຽນຖ ກທ າລາຍ ແລະ ຕອງໄດສາງໃໝ ເຊ ງຕອງໃຊຄ າໃຊຈ າຍສ ງຂ ນ, ການສ ນເສຍລາຍໄດ, ສ ນເສຍເຮ ອນຊານ ແມ ນເຮດໃຫການຮຽນຕ ຂອງເດກມ ບນຫາຖາຂາດການສ ງເສ ມຈາກຄອບຄວ.

− ຜນກະທບດານຈດໃຈ ແມ ນຂາດຄວາມເຂມແຂງ ແລະ ບ ມ ຈດໃຈຢາກຮຽນໜງສ .

ຮ ບທ 2: ຕວຢາງໄພພບດທມະນດສາງຂນ

ການລະເບ ດຂອງລະເບ ດນວເຄຍ ອກຄ ໄພ ຫ ໄຟໄໝ ລະເບ ດບ ທນແຕກ

132

4. ການນພວພນກນລະຫວາງພດຕກາຂອງມະນດ, ການດາລງຊວດ, ລະບບນເວດ ແລະ ສຂະພາບຂອງມະນດ

ແຜນວາດ 1 ສະແດງໃຫເຫນກນໄກຂອງໄພພບດ: ຫງຈາກທ ມ ໄພອນຕະລາຍ ແລະ ເຫດການທາມະຊາດ ແລວລະບບ (ໂຄງສາງ, ອງກອນ, ສງຄມ, ຕວເມ ອງ ແລະ ຊມຊນ) ເປນຕວການດຜນຂອງໄພພບດນນໆ. ແຕ ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ, ຂະໜາດຄວາມແຮງຂອງການທາລາຍ ແມ ນການດໂດຍ ທາມະຊາດ, ລກສະນະຂອງສະພາບແວດລອມ, ລກສະນະຂອງສງຄມ, ຊມຊນ, ແລະ ເວລາ. ໃນປດຈບນ ການເຊ ອມໂສມລງຂອງສະພາບແວດລອມ, ການເພ ມຂ ນຂອງການພດທະນາ,ການຕດໄມເກ ນຈານວນ, ການຖາງປ ານເຮດໄຮ , ແລະ ສະພາບຊດໂຊມອນອ ນທ ມະນດສາງໃຫມ ການສ ຽງໄພເພ ມຂ ນ ແລະ ຜນຜະລດຫດລງ. ຜນກະທບຂອງໄພທາມະຊາດເຊ ນ: ໄພແຫງແລງ,

ຄວາມເປນໄປໄດໃນການເກດໄພພບດທາມະຊາດ

ຄວາມສຽງຕໄພພບດທາມະຊາດ

ຮ ບທ 3 : ຄວາມເປນໄປໄດ ແລະ ຄວາມສຽງໃນການເກດໄພພບດ

ມ ຄວາມສ ຽງຫາຍທ ສດ ມ ຄວາມສ ຽງຫາຍ ມ ຄວາມສ ຽງປານກາງ ມ ຄວາມສ ຽງນອຍ ມ ຄວາມສ ຽງໜອຍທ ສດ

ແຜນວາດ 1: ກນໄກການເກດໄພພບດ

ກນໄກການເກດໄພພບດ

ປດໄຈນາເຂາ ລະບບ ຜນ

ໄພອນຕະລາຍ/ປະກດການທາງທາມະຊາດ(ແຜ ນດນໄຫວ, ດນເຈ ອນ, ພະຍ ແລະອ ນໆ)

ໂຄງສາງ, ການຈດການ, ຊມຊນ, ສງຄມ, ຄວາມຮບຮ ຂອງຄນ

ໄພພບດ, ອດທຜນ, ຜນເສຍຫາຍ, ການໂຕຕອບ

1. ລກສະນະທາງທ າມະຊາດ/ສະພາບແວດລອມ: ເງ ອນໄຂດນຟາອາກາດ/ສະພາບອາກາດ, ເງ ອນໄຂທາງພ ມສນຖານ 2. ລກສະນະທາງຊມຊນ ແລະ ສງຄມ: ປະຊາກອນ, ໂຄງສາງພ ນຖານ, ສະພາບດານການເມ ອງ/ເສດຖະກດ, ວດທະນະທາ, ປະຫວດ, ການສ ກສາ ແລະອ ນໆ 3. ເວລາ: ລະດ , ວນທ , ເວລາ ແລະອ ນໆ

133

ນາຖວມ ແລະ ສດຕ ພ ດ ແມ ນ ສ ວນຫາຍເກ ດຂ ນຢ ເຂດຮ າງໄກສອກລ ກ ບ ອນທ ປະຊາຊນ ທາມາຫາກນ ແລະ ສາງເສດຖະກດດວຍການເຮດກະສກາ. ການຊດໂຊມຂອງສະພາບແວດລອມ ບວກກບການເພ ມຂ ນຂອງຄວາມສ ຽງຈາກໄພທາມະຊາດ ສ ງຜນຂອງມນກ ຄ ໄພພບດທາງທາມະຊາດ-ນາຖວມ, ແຫງແລງ, ດນຖ ກກດເສາະ, ດນເຈ ອນ ແລະອ ນໆ. ຕງແຕ ທດສະວດທ ຜ ານມາ, ການປ ຽນແປງທາງສະພາບອາກາດ ແລະ ສ ງແວດລອມຈາກທ ວໂລກ ເຊ ງທງທາມະຊາດ ແລະ ມະນດສາງຂ ນແມ ນເຮດໃຫເກ ດໄພພບດທ ຮາຍແຮງຂ ນ.

5. ສະພາບການຂອງໄພພບດໃນໂລກ ໄພພບດທາງທາມະຊາດແມ ນກາລງເພ ມຂ ນ (ຮ ບທ 4). ແຕ ວ າ ທກໄພພບດແມ ນສາມາດຫດຜ ອນໄດຖາພວກເຮາມ ຄວາມຮ ແລະ ການວາງແຜນ, ການປອງກນດານຮ າງກາຍ ແລະ ສະພາບແວດລອມ, ມ ການກຽມຄວາມພອມ. ສ ນຄນຄວາ ໄພພບດ ລະບາດວທະຍາ (Centre for Research on the Epidemiology of

Disasters) ໄດລາຍງານວ າ ມ 301 ປະເທດ ທ ຢ ໃນເກນການເກ ດໄພພບດ ແລະ ມ 102 ປະເທດ ໄດຮບຜນເສຍຫາຍ. ຕວເລກລວມຈາກຜ ໄດຮບຜນກະທບແມ ນ ມ 7.628 ຄນທ ເສຍຊ ວດ, 411 ລານຄນແມ ນໄດຮບຜນກະທບ, ຜນເສຍຫາຍທາງດານເສດຖະກດປະເມ ນຢ ທ 97 ພນລານໂດລາສະຫະລດ. ທກຄງທ ໄພພບດເກ ດຂ ນ ແມ ນມ ເດກນອຍຈານວນຫວງຫາຍບ ໄດໄປໂຮງຮຽນ ແລະ ຈານວນໜ ງກ ປະລະການຮຽນໄປເລ ຍ. ປະເທດຈ ນເປນປະເທດໜ ງທ ໄດຜນກະທບຈາກໄພພບດຫາຍທ ສດ, ເຊ ງລວມມ ໄພທາມະຊາດ 29 ຄງ ໃນນນ 52% ແມ ນເກ ດຈາກດນ ເຊ ນ ນາຖວມ, ດນເຈ ອນ ແລະ ອ ກ 41% ແມ ນເກ ດຈາກດນຟາອາກາດເຊ ນ ພາຍ, ລມມລະສມ. ໄພພບດເຫ ານນ ແມ ນເຮດໃຫ 1.151 ເສຍຊ ວດ ແລະ 13 ລານຄນໄດຮບຜນກະທບ. ຕ ມາ ແມ ນປະເທດ ອາເມລກາ ເຊ ງລວມມ ໄພທາມະຊາດ 20 ຄງ ເຮດໃຫ 250 ຄນເສຍຊ ວດ ແລະ 360.000 ຄນ ໄດ ຮບຜນກະທບ. ໃນປະເທດ ອນເດຍ ມ ໄພທາມະຊາດ 17 ຄງ ເຮດໃຫ ມ ຄນເສຍຊ ວດ 884 ຄນ ແລະ 331 ລານຄນໄດຮບຜນກະທບ ເຊ ງສ ວນຫາຍແມ ນໄດຮບຜນກະທບຈາກໄພແຫງແລງ ທ ເຮດໃຫ 330 ລານຄນໄດຮບຜນກະທບ (ຄດໄລ ເປນ 80% ຂອງຜ ໄດຜນກະທບໃນປ 2016). ມ 1,35 ລານຄນ ເສຍຊ ວດຈາກໄພທາມະຊາດ ໃນ

20 ຜ ານມານ , ຫາຍກວ າເຄ ງແມ ນເສບຊ ວດຍອນແຜນດນໄຫວ ກາຍນນແມ ນເກ ດຈາກໄພທາມະຊາດອນອ ນ. ໃນ

ແຜນວາດ 2: ການເຊ ອມໂຊມຂອງສະພາບແວດລອມ, ໄພພບດ ແລະ ຜນກະທບ

ຄວາມເຊ ອມໂຊມ ຂອງສງແວດລອມ, ການພດທະນາເພມຂນ, ການຕດໄມທາລາຍປາ, ການຈ ດເຝາເພ ອການຜະລດຢາງຕເນ ອງເນ ອງ

ການເພມຂນຂອງໄພພບດທາມະຊາດເຊນ: ໄພແຫງແລງ, ໄພນາຖວມ, ດນເຈ ອນ, ພະຍາດລະບາດ ແລະອ ນ ໆ

ເຮດໃຫຄນມຄວາມສຽງຕສຂະພາບ ແລະ ຊບສນ

ການຜະລດຫດລງ

ກະທບດານເສດຖະກດ

ກໃຫເກດຄວາມທກຍາກເພມຂນໃນຊມຊນນນໆ

ການບາດເຈບ ແລະ ສ ນເສຍ

134

ການສະເລ ຍແລວ ແມ ນມ 327 ຄນ ທ ເສຍຊ ວດຕ ໜ ງໄພພບດ ໃນປະເທດທ ມ ລາຍຮບຕ າໃນ ຊາວປ ຜ ານມາ ເຊ ງມນຫາຍກວ າປະເທດທ ມ ລາຍຮບສ ງ ຫາເທ າ. ເມ ອເບ ງການຂະຫຍາຍຂອງໄພພບດໃນແຕ ທະວ ບແລວ, ທະວ ບ ອາຊ ແມ ນໄດເກ ດໄພບດຫາຍທ ສດຢ ທ 44,4%, ທະວ ບອາເມລກາ 25,5%, ທະວ ບອະຟຣກາ 16,5%, ທະວ ບເອ ຣບ 7,2% ແລະ ທະວ ບໂອເຊອານ 6,4% ເຊ ງຂະຫຍາຍຕວແລວແມ ນບ ແຕກຕ າງກນຫາຍປານໃດຈາກການສງເກດລະຫວ າງປ 2005 ຫາ 2014. 6. ສະພາບການໄພພບດໃນ ສປປ ລາວ ປະເທດລາວກ ໄດຮບຜນກະທບຈາກໄພທາມະຊາດເຊ ນ: ນາຖວມ, ພາຍ, ໄພແຫງແລງ, ດນເຈ ອນ ແລະ ໄຟໄໝ. ລະຫ ວາງປ 1990 ຫາ 2012 ມ ໄພພບດເກ ດຂ ນ 3.882 ຄງ ເຮດໃຫມ ຄນເສຍຊ ວດ ທງໝດ 380 ຄນ (ບດລາຍງານການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງໄພພບດແຫ ງຊາດ ປ 2012 ) ແລະ ຈາກບດລາຍງານຂອງກະຊວງສ ກສາທການ ແລະ ກລາ ໄດສະແດງໃຫເຫນວ າ ແຕ ປ 2013 ຫາ 2016 ມ ໂຮງຮຽນໄດຮບຜນກະທບຈາກໄພພບດຕ າງໆໃນຂອບເຂດທ ວປະເທດຈານວນ 320 ແຫ ງ ເຮດໃຫນກຮຽນເສຍຊ ວດ 05 ຄນ ແລະ 52 ຄນໄດຮບບາດເຈບ (ສ ສະໝອນ ສດທຣາດວງສາ 2017).

ກນໄກຂອງນາຖວມ, ດນເຈ ອນ, ໄພແຫງແລງ ແລະ ໄຟໄໝ ເຊ ງໄພພບດທ ເກ ດຂ ນເລ ອຍໆໃນ ສປປ ລາວ • ນາຖວມ ແລະ ດນເຈ ອນ

ນາຖວມ ສ ວນໃຫຍ ເກ ດຂ ນໃນໄລຍະເດ ອນສງຫາ ຫາ ກນຍາ ໃນທ ວປະເທດຫງຈາກລມມລະສມທດຕາເວນຕກສຽງໃຕ. ໃນຊ ວງເດ ອນພ ດສະພາ ຫາ ຕລາ ແມ ນມ ປະລມານນາຝນ 75% ແລະ 63% ຂອງພາຍທ ພາໃຫເກ ດນາຖວມ. ນາຖວມແມ ນເກ ດຂ ນເລ ອຍໆ ແລະ ບ ພຽງແຕ ແມ ນາສາຍໃຫ ຍຄ ນາຂອງເທ ານນ ຍງມ ຢ ເຂດສາຂາຂອງແມ ນາຂອງອ ກ. ນາຖວມສ ງຜນກະທບຕ ເສດຖະກດຫາຍທ ສດໃຫແກ ປະເທດ, ຕ ຄນຈານວນຫາຍເນ ອງຈາກພ ນທ ນນເປນພ ນທ ຫກໃນການເຮດຜະລດ. ຕວຢ າງ: ໃນປ 2011 ປະເທດເຮາແມ ນໄດຜນກະທບຈາກພາຍລະດ ຮອນ ໃນ 12 ແຂວງ ທ ວປະເທດ ເຊ ງວ າມ ປະມານ 500.000 ຄນໄດຮບຜນກະທບຈາກນາຖວມ. ນາຖວມກະທນຫນ ແລະ ຝນຕກໜກ ໃນປ 2013 ໄດເຮດໃຫ 20 ຄນເສຍຊ ວດ, ຫນທາງຫາຍສາຍເປ ເພ ແລະ ຜນຜະລດເສບຫາຍ. ນອກຈາກນ , ຝນຕກແມ ນສ ງຜນກະທບຕ ປະຊາຊນຈານວນຫາຍທ ວປະເທດ, ເຮດໃຫພວກເຂາຂາດນາດ ມສະອາດ, ແລະ ທາລາຍໄຮ ນາຂອງພວກເຂາ. ໃນເຂດພາກໃຕຂອງແຂວງຈາປາສກ, ມ 56 ໝ ບານ

ແຜນວາດ 3: ເຫດການໄພພບດທາງທ າມະຊາດໃນທວໂລກ

ຈານວນເຫດການໄພພບດທາມະຊາດ

ຈາ ນວນ

ທະວ ບເອເຊຍ-ປາຊພກ ທະວ ບອາຟຣກກາ ທະວ ບອາເມຣກາໃຕ ທະວ ບອາເມຣກາເໜ ອ ທະວ ບເອ ຣບ

135

ແລະ 53.000 ຄນແມ ນໄດຮບຜນກະທບຈາກນາຖວມ. ມ ຫາຍໝ ບານໃນແຂວງແມ ນຖ ວ າເປນເຂດສ ຽງໄພຈາກນາຖວມເນ ອງຈາກເຂດທ ຕງຂອງບານ.

ດນເຈ ອນເຮດໃຫເຮ ອນຊານເສຍຫາຍ, ຖະໜນຫນທາງ ແລະ ເຮດໃຫຄນຈານວນຫາຍຂາດອາຫານ, ທ ພກເຊາ, ນາດ ມ, ຫອງນາ, ການຮກສາສຂະພາບ ແລະ ສ ງຂອງຈາເປນອ ນໆ. ດນເຈ ອນແມ ນເກ ດຈາກເງ ອນໄຂສະພາບແວດລອມທ ແຕກຕ າງກນເຊ ນ: ສະພາບແວດລອມເຂດພ ສ ງ ແລະ ເຂດລຽບຕາມຝ ງແມ ນນາ. ແຮງໂນມຖ ວງກ ໃຫເກ ດດນເຈ ອນ ແຕ ຍງມ ປດໄຈອ ນໆມາປະກອບເຊ ນ: ຄວາມຊນຂອງໜາດນ, ຄວາມໜາແໜນຂອງພ ດພນ ຫ ຕນໄມ, ປະລມານນາຝນ, ການບກເບ ກ (ກ ສາງ) ໜາດນເພ ອທາການຜະລດ ແລະ ພດທະນາໃນບລເວນນນ. ດນເຈ ອນສາມາດເກ ດໄດຈາກທາມະຊາດເຊ ນ: ການກດເສາະຂອງນາ, ການສ ນສະເທ ອນຂອງພ ນດນ ແລະ ໄຟໄໝປ າຕດຕ ກນເປນເວລານານ ເປນຕນ.ນອກນ , ດນເຈ ອນຍງສາມາດເກ ດຂ ນໄດຈາກການກະທາຂອງມະນດເຊ ນ: ການຕດໄມທາລາຍປ າ, ການກ ສາງຕ ກອາຄານ, ຖະໜນຫນທາງ, ການລະເບ ດ ແລະ ການຂດເຈາະ ເປນຕນ. ປະເທດລາວ, ດນເຈ ອນສ ວນໃຫຍ ແມ ນເກ ດຂ ນທາງພາກເໜ ອເນ ອງຈາກຈດພເສດທາງດານພ ມສນຖານທ ຕງເປນເຂດພ ສ ງ.

• ໄພແຫງແລງ ພ ນທ ຂອງປະເທດລາວທ ມ ທ າອ ຽງທ ຈະເກ ດໄພແຫງແລງແມ ນແຂວງທາງຕາເວນຕກ ແລະ ບາງເຂດທ ສ ງກວ າລະດບນາທະເລໃນແຂວງພາກໃຕ. ໄພແຫງແລງສ ງຜນກະທບຕ ປະຊາກອນຜນຜະລດທາງກະສກາປະມານ 20% ຂອງປະເທດ. ມ ຫາຍບານທ ຕງຢ ທດຕາເວນອອກແມ ນສ ຽງຕ ໄພແຫງແລງ ເຊ ງມນທະວ ຄວາມຮນແຮງຂ ນຈາກການດ ດຊບຂອງພ ນດນ ແລະ ສ ງຜນຕ ການເພາະປ ກເຂາ. ທກໆປ ໄພແຫງແລງໄດສ ງຜນກະທບຕ ວຽກງານກະສກາ ເຊ ນດຽວກນກບສຂະພາບຂອງຄນ ແລະ ສດ. ເມ ອເກ ດໄພແຫງແລງແລວ ການປ ກເຂ າຕາມແຄມນາຂອງແມ ນມ ຄວາມເສຍຫາຍຈາກສະພາບແຫງແລງຂອງດນ. ໃນເຂດພ ນທ ສ ງ, ສະພາບແວດລອມແມ ນໄດຮບຜນກະທບຈາກໄພແຫງແລງເປນຕນເດ ອນເມສາ ແລະ ພ ດສະພາ. ໄພແຫງແລງຈາກລະດ ກ ອນ ແມ ນບ ໄດສ ງຜນໃຫແກ ການກະສກາໃນເຂດເນ ນສ ງ ເພາະວ າ ເຂດເນ ນສ ງສ ວນຫາຍແມ ນເກບກ ຽວຜນລະປ ກຕອນກາງເດ ອນຕລາ. ບນແຂວງພາກເໜ ອແມ ນອາໃສພ ດທ ເໝາະແກ ການປ ກໃນເຂດເນ ນສ ງ ທ ສ ວນຫາຍແມ ນມ ຄວາມສ ຽງຕ ໄພແຫງແລງ.

ຮ ບທ 4: ດນເຈ ອນຖມທາງ ຮ ບທ 5: ນາຖວມ

136

• ໄຟໄໝ (ອກຄໄພ) ໃນຂະນະທ ນາຖວມໄດສ ງຜນເສຍຫາຍວງກວາງໃນຂອບເຂດທ ວປະເທດ. ໄຟໄໝແມ ນໄພພບດທ ສາງຄວາມ

ເສຍຫາຍອນໃຫຍ ຫວງ ແລະ ເກ ດຂ ນຫາຍທ ສດໃນປະເທດລາວເຊ ນດຽວກນ. ສະຖຕ ກມສະກດກນ ແລະ ປອງກນອກຄ ໄພ ກະຊວງປອງກນຄວາມສະຫງບ ສ ປປ ລາວ ສະແດງໃຫເຫນວ າ ແຕ ປ 2001 ຫາ 2016 ມ ໄຟໄໝເກ ດຂ ນທງໝດ 2.134 ຄງ, ສ ງຜນເຮດໃຫຄນເສຍຊ ວດທງໝດ 61 ຄນ ແລະ 67 ຄນ ໄດຮບບາດເຈບ. ໃນນນ, ໂຮງຮຽນ 9 ແຫ ງແມ ນໄດຮບຄວາມເສຍຫາຍຈາກໄຟໄໝ. ສາເຫດຫກທ ພາໃຫເກ ດໄຟໄໝລວມມ : ການຈ ດທ ບບ ຊາ, ການແຕ ງກນ, ໄຟຟາລດວງຈອນ, ການຖມກນກອກຢາສ ບ ແລະ ການຈ ດຂ ເຫຍ ອສະຊາຍ. ນອກຈາກນ , ໄຟໄໝຍງສາມາດເກ ດຂ ນໄດເນ ອງຈາກການຂາດການກວດກາອປະກອນໄຟຟາຢ າງເປນປະຈາ ແລະ ການຂາດຄວາມຮ ໃນການປອງກນໄຟໄໝທ ເໝາະສມ.

7. ວທການຄວບຄມທວໂລກ - ລະດບປະເທດ ແລະ ລະດບບກຄນ ຕ ກບປະກດການຫຍທຂອງການເພ ມຂ ນຂອງໄພພບດ, ອງການສະຫະປະຊາຊາດສາກນ ວ າດວຍຍດທະສາດການຫດຜ ອນໄພພບດ: ແຜນປະຕບດງານ ເຮວໂກ (Hyogo Framework) ທ ໄດສາງຕງຂ ນໃນປ 2005. ສາມວຽກບ ລມະສດຂອງແຜນປະຕບດນ ແມ ນໃຊຄວາມຮ , ນະວດຕະກາ ແລະ ການສ ກສາ ເພ ອສາງໃຫມ ຄວາມປອດໄພ ແລະ ທນທານໃນທກຂນ. ໄພພບດແມ ນສາມາດຫດຜ ອນໄດ ຖາຄນເຮາໄດຮບຄວາມຮ ທ ເໝາະສມເພ ອຈະເຮດໃຫປອດໄພ ແລະ ທນທານ ເຊ ງໃນຕອນນນຕອງໄດມ ການຮບໂຮມເອາຂມ ນທ ກ ຽວຂອງກບຄວາມອນຕະລາຍ, ສ ຽງໄພ ແລະ ຂ ດຄວາມສາມາດໃນການກຽມຄວາມພອມ ແລະ ໂຕຕອບ. ໃນນນ ແຜນການປະຕບດສາຄນປະກອບມ :

ຮ ບທ 8: ຜນກະທບຂອງໄຟໄໝ

ຮ ບທ 6: ຜນກະທບຈາກໄພແຫງແລງ

137

1) ການບລຫານ ແລະ ແລກປ ຽນຂມ ນ 2) ການໃຫຄວາມຮ ແລະ ຝ ກອບຮມ 3) ການຄນຄວາວໄຈ 4) ການໃຫຄວາມຮ ແກ ສາທາລະນະ

ຍ ງໄປກວ ານນ, ແຜນປະຕບດ ເຊນໄດ (Sendai Framework) ໃນການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງທາງໄພພບດ ແມ ນໄດຈດຕງຂ ນໃນປ 2015. ເປາໝາຍຂອງແຜນປະຕບດງານນ ແມ ນເພ ອປອງກນຄວາມສ ຽງຕໄພພບດອນໃໝ ແລະ ຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງໄພພບດທ ມ ຢ ແລວໂດຍຜ ານການປະຕບດງານປະສມປະສານກນລະຫວ າງ ພາກສ ວນ ເສດຖະກດ, ການກ ສາງ, ສງຄມ, ສຂະພາບ, ວດທະນະທາ, ການສ ກສາ, ສະພາບແວດລອມ, ເຕກໂນໂລຊ , ການເມ ອງ ແລະ ສະຖາບນການປະເມ ນ ທ ຈະສາມາດປອງກນ ແລະ ຫດຜ ອນຄວາມອນຕະລາຍ ແລະ ຄວາມສ ຽງຕ ໄພພບດ, ເພ ມທະວ ໃນການກຽມຄວາມພອມ ສາລບການຮບມ , ການຄ ນສ ສະພາບປກກະຕ ແລະ ສາງຄວາມເຂມແຂງໃຫມ ຄວາມທນທານຕ ໄພພບດ.

ແຜນປະຕບດງານນ ປະກອບມ 4 ເສາຫກ: 1) ການເຂາໃຈເຖງຄວາມສ ຽງຂອງໄພພບດ 2) ການສາງຄວາມເຂມແຂງໃຫແກ ພະນກງານກ ຽວກບການຈດການກບຄວາມສ ຽງຂອງໄພພບດ 3) ການລງທ ນຕ ກບການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງຂອງໄພພບດໃຫເກ ດຄວາມທນທານ 4) ເສ ມຂະຫຍາຍການກຽມຄວາມພອມກບໄພພບດເພ ອໃຫເກ ດການໂຕຕອບຢ າງມ ປະສດທພາບ ແລະ

ເພ ອຟ ນຟ ສ ສະພາບປກກະຕໂດຍໄວ ແລະ ດ ກວ າເກ າ.

ຄວາມຮ ພ ນຖານ ແລະ ການປອງກນໄພພບດແມ ນໄປຄຽງຄ ກນ. ຍ ງໄປກວ ານນ ແຜນປະຕບດການຄວບຄມຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນໄດຈດຕງຂ ນ ແລະ ແຜນປະຕບດນ ປະກອບດວຍ 3 ເສາຫກທ ກ ຽວພນກນຄ : ສະຖານທ ຮຽນຮ ຈດທ ປອດໄພ, ການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງ ແລະ ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບການທນທານ ແລະ ການຈດການກບໄພພບດໃນໂຮງຮຽນພາຍໃຕແຜນນະໂຍບາຍຂອງຂະແໜງການສ ກສາ.

− ສະຖານທ ຮຽນຮ ທ ປອດໄພ ແມ ນລວມໄປເຖງການປະເມ ນທງສ ງຂອງ ແລະ ລະບບປະຕບດງານ ເຊ ນ ມາດຕະຖານຂອງອາຄານສະຖານທ , ການເລ ອກສະຖານທ ທ ປອດໄພ, ການປະເມ ນຄວາມອນຕະລາຍ ແລະ ສ ຽງໄພ, ການອອກແບບໃຫໄດມາດຕະຖານທນທານ ແລະ ຂ ດຄວາມສາມາດໃນການພດທະນາ, ການໃຫທ ນ ແລະ ວທ ການໃນການບ ລະນະສອມແປງ.

− ການຈດການກບໄພພບດໃນໂຮງຮຽນ ແມ ນມ ມາດຕະການດ ງຕ ໄປນ : ລະບບ, ນະໂຍບາຍ, ຄ ມ ແລະ ຂນຕອນການສາງມາດຕະຖານ, ຄະນະກາມະການຄວາມປອດໄພຂນໂຮງຮຽນ, ການຫດຜ ອນໄພພບດຂນໂຮງຮຽນ, ແຜນຄວາມປອດໄພ ເຊ ງດດແປງມາຈາກຄ ມ ແລະ ບດຝ ກແອບການຮບມ ຈາກໄພພບດຂອງໂຮງຮຽນ.

− ການໃຫຄວາມຮ ກ ຽວກບການປອງກນ ແລະ ການຫດຜ ອນໄພພບດໃນໂຮງຮຽນ ແມ ນມ ມາດຕະການດ ງນ : ການນາເອາການປອງກນ ແລະ ການຫດຜ ອນໄພພບດ ເຂາໃນຫກສ ກການຮຽນການສອນ ເພ ອໃຫ ໄດທງຄວາມຮ ແລະ ປະຕບດໄດ, ມ ປະສບການ, ເສ ມຂະຫຍາຍໃຫມ ກດຈະການອກຫກສ ດ ກ ຽວກບການຫດຜ ອນໄພພບດ ໃຫແກ ໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ, ພະນກງານອາຈານ ແລະ ສະຖາບນສາງຄ ຕ າງໆ ເພ ອພດທະນາຂ ດຄວາມສາມາດໃນການຕ ຕານກບໄພພບດ.

− ຄວາມທນທານຕ ໄພພບດ ແມ ນຖ ກສາງຂ ນບນພ ນຖານ ທກສະການວເຄາະສະຖານະການ ແລະ ການແກ ໄຂບນຫາ ເຊ ງມາຈາກຕວຂອງບກຄນເອງ ແລະ ການເຮດວຽກຮ ວມກບຄນອ ນ. ການຫດຜ ອນໄພພບດ ແມ ນຖ ກສອນໃນຫກສ ດການຮຽນການສອນ ເຊ ງມ ການປ ກສາຫາລ ກ ຽວກບການປະເມ ນຄວາມປອດໄພ

138

ຂອງໂຮງຮຽນຕາມມາດຕະຖານທ ຕອງການ ເພາະວ າແຕ ລະໂຮງຮຽນຈະມ ຮ ບແບບຂອງໃຜມນມ ອນຕະລາຍ ແລະ ການສ ຽງໄພທ ແຕກຕ າງກນ. ລກສະນະການຝ ກແອບຕ ໄປນ ແມ ນເປນປະໂຫຍດຫາຍ: ການຝ ກແອບທາມະດາທ ເນນໃສ ທກສະ, ການ

ປະຕບດແບບສະເພາະເຊ ນ: ການມດເຂາກອງໂຕະ, ການໝ ບ, ຄານ ແລະ ການອບພະຍບ ເປນຕນ ແລະ ການຝ ກແອບກບສະຖານະການຈາລອງເຕມຮ ບແບບ ເຊ ງຊມຊນຈະມ ສ ວນຮ ວມນາ. ການຝ ກແອບກບສະຖານະການຈາລອງແມ ນເຮດໃຫມ ໂອກາດໃນການຮ ວມມ ກບພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງຜ ທ ມ ທກສະສ ງເຊ ນ: ໜ ວຍງານກ ໄພ ແລະ ຊອກຫາ, ນກດບເພ ງ, ຜ ຊ ຽວຊານອປະກອນອຕະລາຍ ແລະ ຜ ຊານານໃນການຢ ລອດ (ການຮກສາຄວາມປອດໄພ, ການໃຫໂພສະນາການ, ການໃຫທ ພກອາໄສ, ການໃຫສຂະອະນາໄມ ແລະ ປວແປງສະພາບຈດໃຈ). ການຈດການໄພພບດໃນໂຮງຮຽນມ ບດບາດສາຄນໃນການປອງກນເດກ ກ ຄ ການຫດຜ ອນຄວາມສ ຽງຈາກໄພພບດຂອງຊມຊນ.

ການຝ ກແອບຕອງໃຫເໝາະສມທງເຫດການທ ເກ ດຂ ນທນທ ແລະ ເຫດການເຕ ອນໄພລ ວງໜາເຊ ນ: − ກມລງ, ປກຫວ ແລະ ຈບໃຫແໜນ (ແຜ ນດນໄຫວ) − ສາງທາງອບພະຍກ (ໄຟໄຫມ, ແຜ ນດນໄຫວ) − ໃສ ເສ ອຊ ຊ ບ ແລະ ຝ ກແອບຄວາມປອດໄພທາງນາ (ນາຖວມ, ຄ ນຍກ) − ຍາຍຂ ນໄປຢ ພ ນທ ສ ງ (ຄ ນຍກ) − ເຮດທ ກນບງ (ລມພາຍ, ລມມລະສມ) − ມ ບງມອດໄຟ − ຢດ, ກມລງ ແລະ ຄານໄປ (ໄຟໄຫມ) − ປະຕບດການຄນຫາ ແລະ ກ ໄພສກເສ ນ − ມ ທ ກນບງເໝາະສມກບສະຖານທ (ເຂດທ ມ ອປະກອນອນຕະລາຍ) − ການຈດການປະຖມພະຍາບານຂນພ ນຖານ − ວທ ການຊ ວຍນກຮຽນ − ການສ ສານໃນກລະນ ສກເສ ນ − ບດບາດຂອງອງກອນທ ສາມາດປບປ ຽນໄດ − ມ ວທ ການຕອບໂຕທ ເປນຜນ − ມ ການປະຊາສາພນ ແລະ ການເຜ ຍແຜ ເອກະສານ

8. ວທການຄວບຄມໃນ ສປປ ລາວ ຄະນະກາມະການຄມຄອງໄພພບດແຫ ງຊາດ ແລະ ກະຊວງແຮງງານ ແລະ ສະຫວດດ ການສງຄມ ໄດເຮດ

ການປະເມ ນຖອດຖອນບດຮຽນ, ນາໃຊແຜນຍດທະສາດການຄມຄອງໄພພບດ. ຈາກນນ ລດຖະບານ ສປປ ລາວ ໄດສາງແຜນຍດທະສາດການຫດຜ ອນໄພພບດ ໃນປ 2020 ແລະ ແຜນທ ມ ກ ອນແລວໃນປ 2010 ແລະ ແຜນປະຕບດງານໃນປ 2003. ຍດທະວທ ນ ໄດຊ ໃຫເຫນເຖງແບບແຜນ, ເປາໝາຍ ແລະ ວທ ການປະຕບດງານຂອງການຄມຄອງໄພພບດໃນລາວ ສາລບປ 2005, 2010 ແລະ 2020 ພອມດວຍງບປະມານ ເຊ ງລດຖະບານໄດວາງເປາໝາຍເພ ອສ ບຕ ສາງຍດທະວທ ການຄມຄອງໄພພບດຕາມເປາໝາຍດ ງນ :

1) ປອງກນການພດທະນາແບບຍ ຍຍງ ແລະ ຫດຜ ອນການທາລາຍຂອງໄພພບດທາງທາມະຊາດ ຫ ມະນດສາງຂ ນໃຫແກ ຊມຊນ, ສງຄມ ແລະ ເສດຖະກດຂອງປະເທດ

2) ປ ຽນແຜນຍດທະສາດຈາກການບນເທາທກ ຫງຈາກຜນກະທບຂອງໄພພບດແກ ຊມຊນ, ສງຄມ ແລະ ເສດຖະກດ ໃຫກາຍເປນການກຽມຄວາມພອມກ ອນເກ ດໄພພບດ ໂດຍສະເພາະໄພນາຖວມ, ໄພແຫງແລງ, ດນເຈ ອນ ແລະ ໄຟໄຫມ ແລະ ສ ບຕ ບນເທາທກຫງຈາກໄພພບດ

139

3) ຫນປ ຽນຈາກຄວາມຜດຊອບຂນລດຖະບານ ເປນປະຊາຊນທກຄນແມ ນມ ສ ວນຮ ວມຮບຜດຊອບນາກນໃນການສາງຂ ດຄວາມສາມາດໃຫຊມຊນ

4) ສ ງເສ ມການປອງກນສະພາບແວດລອມຈາກການຕດໄພທາລາຍປ າ, ດນ ແລະ ນາຢ າງເດດຂາດ ນອກຈາກນນ, ກະຊວງສ ກສາທການ ແລະ ກລາ ຍງໄດຈດຕງສາງແຜນຍດທະສາດຫາຍອນເຊ ນ: ຄ ມ ການສາງໂຮງຮຽນໃຫມ ຄວາມປອດໄພ, ຂອງກມການເງນ ໃນປ 2009 , ແຜນປະຕບດງານຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນໃນປ 2012, ຮ າງແຜນການຄມຄອງ ແລະ ຫດຜ ອນ ຄວາມສ ຽງຈາກໄພພບດເຂາໃນແຜນພດທະນາການສ ກສາ ແລະ ກ ລາ ປ 2016-2020. ພອມນ , ກະຊວງສ ກສາທການ ແລະ ກລາ ໄດຮ ວມມ ກບພາກສ ວນທ ກ ຽວຂອງ ແລະ ອງການຈດຕງສາກນທ ບ ຫວງຜນກາໄລໄດເຜ ຍແຜ ບດຮຽນກ ຽວກບໄພພບດໃນໂຮງຮຽນ ແລະ ຊມຊນ. ກດຈະກາ ກດຈະກາ 1: ຄ ນາພານກຮຽນສງເກດເຂດທ ມ ຄວາມສ ຽງຕ ໄພພບດທ ອາດເກ ດຂ ນຂອບເຂດໂຮງຮຽນຂອງຕນເອງ (ໄຟໄໝ, ດນເຈ ອນ, ນາຖວມ ແລະອ ນໆ) ກດຈະກາ 2: ສນທະນາກ ຽວກບວທ ການປອງກນ ແລະ ໂຕຕອບໄພພບດ ທ ເຫນວ າໂຮງຮຽນຂອງຕນເອງມ ຄວາມສ ຽງ, ການດເຂດສ ຽງໄພ ແລະ ເຂດອບພະຍບ (ຫບຫ ກໄພ) ໃນກລະນ ເກ ດໄພພບດໃນໂຮງຮຽນຂອງຕນ. ກດຈະກາ 3: ມອບວຽກບານໃຫນກສ ກສາສງເກດຄວາມສ ຽງຕ ໄພພບດທ ອາດເກ ດຂ ນຂອບເຂດຊມຊນຕນເອງ (ໄຟໄໝ, ດນເຈ ອນ, ນາຖວມ ແລະອ ນໆ) ແລວລາຍງານໃນຊ ວໂມງຕ ໄປ.

ຄາຖາມ 1) ໄພພບດແມ ນຫຍງ, ມ ຈກປະເພດ, ຄ ປະເພດໃດແດ ? 2) ການໃຫການສ ກສາກ ຽວກບໄພພບດມ ຄວາມສາຄນແນວໃດ? 3) ມ ຜນກະທບ ຫ ຜນຮາຍຂອງໄພພບດເປນຄ ແນວໃດ? 4) ອງປະກອບຂອງກນໄກການເກ ດໄພພບດມ ຫຍງແດ ? 5) ໄພພບດທ ເກ ດຂ ນເລ ອຍໆໃນປະເທດລາວມ ເຫດການໃດແດ , ພອມຍກຕວຢ າງ, ຢ າງນອຍໜ ງເຫດການ? 6) ແຜນປະຕບດງານຄວາມປອດໄພໃນໂຮງຮຽນແມ ນຫຍງ?

140

ເອກະສານອາງອງ 1) UNICEF, Fact for life,

https://www.unicef.org/publications/files/Facts_for_Life_EN_010810.pdf

2) Wada T, Nakahara S, Bounta B, et al. Road traffic injury among child motorcyclists in

Vientiane Capital, Laos: a cross- sectional study using a hospital-based injury

surveillance database. Int J Inj Contr Saf Promot. 2017 Jun; 24(2): 152-157.

3) Slesak G, Inthalath S, Wilder-Smith Aet al. Road traffic injuries in northern Laos:

trends and risk factors of an underreported public health problem. Trop Med Int

Health. 2015 Nov; 20(11): 1578-1587.

4) https://www.rospa.com/School-College-Safety/Teaching-Safety/Why-safety-and-risk-

education.aspx

5) http://www.ddm.gov.bt/school_safety

6) Lao PDR National Assessment Report on Disaster Risk Reduction, 2012

7) https://www.unisdr.org/we/inform/terminology

8) National Disaster Management Office, Ministry of Labor and Social Welfare. National

Assessment Report on Disaster Risk Reduction, Linkages between Poverty and

Disaster Risk, Lao PDR. 2012. https://www.adpc.net/igo/category/ID416/doc/2013-

ptk8Nb-ADPC-Publication_LNAReportWEB_(2).pdf

9) Kanyasan et al, Implementation of disaster risk reduction and management policies in

a school setting in Lao PDR: a case study. Tropical Medicine and Health (2018) 46:42

141

ບດທ 17 ຜນກະທບຈາກສະພາບແວດລອມທາງຈດຕະສງຄມ ແລະ ສຂະພາບຈດ

1. ຄວາມໝາຍຂອງສຂະພາບຈດ

ອງການສຂະພາບໂລກ (World Health Organization ຫ WHO) ໄດໃຫນຍາມກ ຽວກບສຂະພາບອນມ ຄວາມໝາຍເລກເຊ ງວ າ “ສຂະພາບແມ ນສະພາບທາງກາຍ, ຈດໃຈ, ຄວາມຮ ສ ກ ແລະ ທາງສງຄມຂອງບກຄນທ ມ ພາລະນາໄມອນສມບ ນແຂງແຮງດ ໂດຍປດສະຈາກການແຊກແຊງຈາກພະຍາດຊາເຮ ອຕ າງໆ ແລະ ເຫດການກດດນ ຫ ການກະທາໃດໆທ ເປນຜນກະທບໃນທາງລບຕ ຮ າງກາຍ, ຈດໃຈ ແລະຄວາມຮ ສ ກ”. ສຂະພາບຈດໃຈແມ ນອງປະກອບໜ ງທ ສາຄນຂອງຄວາມຄາດຫວງລວມຂອງມະນດໃນການທ ມ ສະພາວະສຂະພາບທ ດ .

WHO ຍງໄດນຍາມສຂະພາບທາງຈດຕ ມອ ກວ າ: “ສຂະພາບທາງຈດແມ ນສະພາວະແຫ ງການມ ຄວາມ ສກ ເຊ ງໃນນນແຕ ລະຄນບ ວ າຈະເປນເພດຊາຍ ຫ ຍງກ ມ ຄວາມພະຍາຍາມໃນການຄວບຄມຄວາມກດດນຂອງຕນໃຫຢ ໃນສະພາບປກກະຕ ເພ ອສາມາດເຮກວຽກງານຢ າງເຂມແຂງ ແລະ ເກ ດຜນປະໂຫຍດ ພອມທງສາມາດເຂາຮ ວມກດຈະກາຢ ໃນຊມຊນຂອງເຂາເຈາໄດດ ”. (WHO, Mental Health: a state of well-being:) ໂດຍສອດຄ ອງກບນຍາມກ ຽວກບສຂະພາບຈດທ WHO ໄດຖະແຫງອອກ ໂດຍເນນວ າ ສຂະພາທາງຈດນນແມ ນມ ຄວາມສາຄນທ ສດ. ພວກເຮາສາມາດອະພບາຍ ແລະ ເຂາໃຈກ ຽວກບຄານຍາມສຂະພາບທາງຈດນ ວ າເປນສະພາ ວະແຫ ງຄວາມຮ ສ ກສະໜກມ ວນຊ ນທ ໄດມາຈາກການປະກອບສ ວນຢ າງຫາວຫນຂອງເຂາເຈາ. ຊາວໜ ມຜ ທ ມ ສ ຂະພາບຈດດ ຈະມ ຄວາມຫາວຫນໃນການຜ ານຜ າເອາຊະນະຂຫຍ ງຍາກໃນຊ ວດຂອງເຂາເຈາ, ສະໝກເຂາເຄ ອນໄຫວຊ ວດໃນໂຮງຮຽນດວຍຄວາມກະຕ ລ ລນ ແລະ ເຕມໃຈກະຕກຊກຍ ໃນການເຂາຮ ວມວຽກຊມຊນກ ຄ ທ ວສງຄມ. 1.1. ພະຍາດທາງຈດ

ພະຍາດທາງຈດເປນທ ຮບຮ ກນທ ວສງຄມວ າເປນອາການຜດປກກະຕທາງຈດ (ເສຍຈດ)” ຫ ສະພາວະຂອງສຂະພາບທ ສະແດງອອກດວຍການປ ຽນແປງຄວາມຄດ ແລະ ອາລມເປນລກສະນະແບບປ ຽນແປງໄວ ແລະ ຄວບຄມບ ໄດ (ຫ ອາດມ ການແຊກແຊງຈາກສ ງຜດປກກະຕບາງຢ າງ) ທ ກ ຽວຂອງກບຄວາມກງວນທລະມານ ຫ ການທາງານຂອງຈດໃຈບກຜ ອງ (CDC, Mental Health Basics). 1.2. ພະຍາດຊ ມເສາ

ສ ນຄວບຄມ ແລະ ປອງກນພະຍາດໃນ ສະຫະລດອະເມຣກາ (CDC, Center for Disease

Control and Prevention in USA) ໄດໃຫຄວາມໝາຍຂອງພະຍາດຊ ມເສານ ວ າເປນພະຍາດຈດທ ຮ ຈກກນທ ວໄປປະເພດໜ ງ. ໂດຍສອດຄ ອງກບຄາເຫນຂອງກມສຂະພາບຈດ ແລະ ການໃຊສານເສບຕດໄດໃຫຄາເຫນວ າພະຍາດຊ ມເສາເປນອ ກໜ ງບນຫາທ ມ ທ າອ ຽງເພ ມຂ ນ ແລະ ສ ງຜນກະທບຕ ຜ ຄນທ ວທກຊມຊນໃນໂລກ. ໃນປດຈບນນ ຄາດວ າຈະມ ຜ ຄນ ປະມານ 350 ລານຄນທ ມ ພາວະຊ ມເສາ. ພະຍາດຊ ມເສາແມ ນພະຍາດຈດບປກກະຕທ ວໄປ ເຊ ງສະແດງອອກທາງອາລມເຊ ນ: ຄວາມຮ ສ ກຫດຫ , ບ ມ ຄວາມສນໃຈ ຫ ບ ມ ຄວາມເບ ກບານຕ ສ ງໃດໆ, ຮ ສ ກອ ອນແອ, ມ ຄວາມງວມເຫງາ ຫ ບ ຮ ຄນຄ າຕນເອງຕ າ, ບ ຢາກນອນ ຫ ເບ ອອາຫານ. (WHO

Department of Mental Health and Substance Abuse)

ເຖງຢ າງໃດກ ຕາມ ຄນທ ມ ສະພາບຈດໃຈບ ດ ນນແມ ນມ ຢ ຫາກຫາຍກວ າຄນທ ເຈບປ ວຍທາງຈດ ຫ ພະ ຍາດຈດ ເຊ ງສະແດງອອກແບບບ ມ ອາລມມ ວນຊ ນ, ໂສກເສາ, ໂດດດ ຽວ, ຫາຍຫ ວງບ ສນຫຍງ, ໝດຫວງ, ບ ໝນໃຈ ແລະ ອາການຜດປກກະຕອ ນໆ. ຕວຢ າງ: ອາລມຊ ມເສ າ ຈະບ ເປນອາການທຽບເທ າກບພະຍາດຊ ມເສາ ເຊ ງເປນເໝ ອນອາການພະຍາດຈດ ແຕ ວ າພວກເຮາກ ມ ປະສບການໃນສ ງຢ າງປກກະຕໃນເມ ອພວກເຮາພບກບຄວາມ

142

ຫຍ ງຍາກໃນຊ ວດປະຈາວນ ຫ ສະພາບທາງສງຄມເຊ ນ: ຂຂດແຍ ງທາງຄອບຄວ, ບ ມ ເງນ, ມ ບນຫາກບໝ ເພ ອນ, ການອດສາກນ, ມ ຄະດ , ຫວ າງງານ, ຖ ກໄລ ອອກວຽກ ແລະອ ນໆ. 1.3. ຮ ບແບບຂອງຄວາມຕງຄຽດ ແລະສຂະພາບຈດ

ແມ ນຫຍງທ ພາໃຫເກ ດພະຍາດຊ ມເສາ ແລະ ອາລມຊ ມເສາ? ອ ງຕາມທດສະດ ກ ຽວກບຄວາມຕ ງຄຽດທາງຈດຕະສງຄມ ພບວ າຄວາມຕ ງຄຽດເກ ດມາຈາກສະພາບແວດລອມທາງສງຄມໃນຫາຍຮ ບແບບ ຫ ເວາອ ກຢ າງໜ ງວ າສະພາບແວດລອມທາງຈດຕະສງຄມເປນສາເຫດພາໃຫເປນພະຍາດຊ ມເສາ (ແຜນວາດ 1). ໂດຍທ ວໄປ, ສະພາບແວດລອມທາງຈດຕະສງຄມມ ຜນກະທບຕ ສຂະພາບຈດບ ພຽງແຕ ໃນທາງບວກແຕ ໃນທາງລບກ ເປນໄປໄດ ເຊ ນດຽວກນ. ແຜນວາດ 1. ສະພາບແວດລອມທາງຈດຄະ-ສງຄມທກະທບໃສສຂະພາບຈດ 2. ທດສະດຄວາມຕງຄຽດ

ຮ ບແບບຂອງທດສະດ ຄວາມຕ ງຄຽດໃນສະໄໝບ ຮານຖ ກພດທະນາມາຈາກ ສະລລະວທະຍາ (Physiology) ແລະ ຊ ວະຈຕະວທະຍາ (Psychobiology) ໂດຍ Hans Selye (1907-1982). ເພ ນໄດສະແດງກ ຽວກບຄວາມຕ ງຄຽດທາງກາຍະພາບ. ຕວຢ າງ: ເອາຕວວາງເທງຄວາມຮອນຈດ ຫ ເທງຄວາມເຢນຈດຈນເຮດໃຫເກ ດຄວາມເສຍຫາຍທາງສະລລະທ ວທກສ ວນ (ໃນນນ ແມ ນການສຽດເສາະຕາມເສນທາງເດ ນອາຫານ, ທາລາຍການທາງານຂອງລະບບຄມກນ) ຜ ອນຄາຍການບນຊາການຂອງລະບບປະສາດອດຕະໂນມດ.

ໂດຍທ ວໄປແລວ ຄວາມຕ ງຄຽດທາງຈດຕະສງຄມ ທ ເປນຕວຕອບຮບຄວາມຕ ງຄຽດນນ ແມ ນສ ງກະຕນທາງສະພາບແວດລອມນນເອງ (ແຜນວາດ 2), ໃນນນ ແມ ນເຫດການ, ສະພາບການ, ການຢ ໂດດດ ຽວ, ການຕໜຕຊມ ຫ ສ ງອ ນໆທ ພວກເຮາຄດວ າເປນທາງລບ ຫ ສ ງຂ ມຂ (Center For Studies on Human Stress). 3. ຄວາມຕງຄຽດ ເມ ອເຮາໄດຮບຄວາມກດດນຕ ເນ ອງ ແລະ ຊາກນ, ມນເປນການຍາກທ ພວກເຮາຈະຕ ລາຄາວ າແຮງກດດນອນໃດຮາຍແຮງ ຖາຫາກວ າມນບ ໄດກະທບຜ ານເຮາ. ຍ ງໄປກວ ານນພວກເຮາກ ບ ຮບຮ ວ າມນແມ ນຄວາມກດດນຫ ບ . ຫາກພວກເຮາພບວ າມນມ ຄວາມຮນແຮງ ຫ ຍາກເກ ນກວ າຈະສາມາດແກໄຂໄດໃນໄລຍະໃດໜ ງ, ການ

ຮບຮ ເຖງແຮງກດດນຂອງພວກເຮາອາດເຮດໃຫເກ ດການຕອບສະໜອງຕ ຄວາມຄຽດ. ການຕອບສະໜອງຕ

ຄວາມຄຽດນ ແຍ ງອອກເປນ 3 ດານຄ : 1) ດານກາຍະພາບ ແລະ ສະລລະ 2) ດານຈຕະວທະຍາ ຫ ຈດໃຈ 3) ດານພ ຕກາ ຫ ສງຄມ.

ສະພາບແວດລອມທາງຈດຕະ-ສງຄມ

ສຂະພາບຈດ (ຕວຢາງ: ຄວາມກດດນ)

143

ໂລກຈດໃນເດກນອຍ ແລະ ຊາວໜມ ໃນທ ວໂລກ ມ ເດກນອຍ ແລະຊາວໜ ມ 10-20% ປະເຊນກບບນຫາທາງຈດ. ໂດຍສະເພາະແມ ນຊາວໜ ມທ ບ ແຂງແຮງແມ ນມ ບນຫາດານການເຈບປ ວຍທາງຈດ. ການເຈບປ ວຍທາງຈດໃນເດກນອຍ ແລະຊາວໜ ມແມ ນພບເຫນເລ ອຍໆ ລວມທງໂລກຈດທາງເພດ, ພາວະຊ ມເສາ, ພະຍາດກ ຽວກບການກນ, ທາລາຍຕນເອງ, ຂາຕນເອງ, ວຕກກງວນ ແລະ ໂລກປນຍາອ ອນ (ASD).

ໂລກກຈດທາງເພດເປນໂລກທາງສະໝອງຮນແຮງ ຈນເຮດໃຫສະໝອງພການໄດ, ຄນທ ມ ຄວາມຜດປກກະຕ ອາດໄດຍນສຽງທ ຄນອ ນບ ໄດຍນ, ພວກເຂາຄດວ າຄນອ ນກາລງຕດຕາມ ແລະຄວບຄມແນວຄດ ແລະວາງແຜທາລາຍເຂາ. ສ ງນ ສາມາດເຮດໃຫພວກເຂາເກ ດຄວາມຢານກວ ຖອຍໜ ແລະຕ ນເຕນຫາຍຂ ນ (ອາງຈາກ NIMH ໂລກຈດທາງເພດແມ ນຫຍງ?).

ໂລກປນຍາອ ອນ (Autism Spectrum Disorders ຫ ASD) ເກ ດຈາກການພດທະນາຮ າງກາຍຜດປກກະຕສບສນຈນເກ ດບນຫາທາງການຄດ, ຄວາມຮ ສ ກ, ພາສາປາກເວາ ແລະຄວາມສາມາດພວພນກບຄນອ ນ. ພວກເຂາມ ຄວາມຜດປກກະຕທາງປະສາດ ເຊ ງສ ງຜນກະທບຕ ການທາງານຂອງສະໝອງ(ອາງຈາກ American Psychiatric

Association, Autism Spectrum Disorders. ຄວາມຜດປກກະຕທາງການກນສ ວນຫາຍແມ ນກ ຽວຂອງກບການນາໜກ ຮ ບຮ າງ ກນຫາຍເກ ນໄປ ຈນນາໄປ

ສ ພ ດຕກາການກນທ ອນຕະລາຍ. ພ ດຕກາເຫ ານ ອາດສ ງຜນຕ ຄວາມສາມາດຂອງຮ າງກາຍໃນການຮບສານອາຫານ. ການກນທ ຜດປກກະຕອາດເປນອນຕະລາຍຕ ຫວໃຈ ລະບບການຍ ອຍອາຫານ, ກະດ ກ ແຂວ ປາກ ແລະນໄປສ ການເກ ດພະຍາດອ ນຕາມມາ (ອາງຈາກ Mayo Clinic, Eating disorder).

ແຜນວາດ 2: ຮ ບແບບຂອງຄວາມຕງຄຽດທາງຈດຕະ-ສງຄມ ການຕອບສະໜອງຄວາມຄຽດທາງກາຍະພາບ ແລະ ສະລລະ ລວມເຖງອາການເຈບຫວ, ເມ ອຍ, ເຈບ

ເລກນອຍ, ຍ ອຍອາຫານບ ດ , ເຫ ອອອກຫາຍ, ນອນບ ຫບ, ກນບ ແຊບເຈບທອງ, ຕດຫວດ ແລະ ໃຈສ ນ. ຕວຢ າງຂອງການຕອບສະໜອງຄວາມຄຽດທາງຈດໃຈມ ດ ງຕ ໄປນ : ຄວາມວຕກກງວນ, ຄວາມຄຽດ, ບ ຫ ວງໃຍ, ອາລມຊ ມເສາ, ຄວາມຮ ບ ສມບ ນ, ຂາດຄວາມໝນໃຈ ແລະ ຂາດການນບຖ ຕນເອງ, ອ ດອດ, ບ ມ ສະມາທ, ລາບາກໃນການຄດ, ມ ຄວາມສບສນ, ມ ຄວາມຍາກໃນກາທ ອງຈາ, ມ ຄວາມຍາກໃນການຕດສນໃຈ ຫ ພຈາລະນາ ແລະ ຂາດທດສະນະຄະຕໃນທາງບວກ. ພ ດຕກາຕອບສະໜອງຕ ຄວາມຕ ງຄຽດທາງສງຄມເປນແບບຫ ກລ ຽງການຕດຕ ກບສງ ຄມ, ໄປໂຮງຮຽນຊາ, ມກຂາດໂຮງຮຽນ, ມ ບນຫາກ ຽວກບການພວພນກບໝ ເພ ອນ, ມ ຄວາມຮນແຮງ, ມກສ ບຢາ ຫ ດ ມເຫາຫາຍຂ ນ, ການຮ ວມເຮດວຽກນາຄນອ ນໜອຍລງ, ມ ຂຜດພາດຫາຍຂ ນ ແລະ ອາດຈະນາໄປເຖງການພະຍາຍາມຂາຕວຕາຍ. ຖາຫາກຄວາມກດດນຝງເລກລງໄປມນກ ຈະສ ບຕ ດນໆ ແລະ ຈະມ ຄວາມຮນແຮງຂ ນ.

ຄວາມຕ ງຄຽດທາງຈດຕະ-ສງຄມ(ຢ າຮາງ, ສະມາຊກຄອບຄວເສຍຊ ວດ,ອບດຕເຫດ,ສອບເສງຕກ,ໜ

ສນ, ໄພພບດ ແລະອ ນໆ)

ການຮບຮ ແລະການປະເມ ນຄວາມຕ ງຄຽດທາງຈດຕະ-ສງຄມທ ສາຄນ

ການຕອບຮບຄວາມຕ ງຄຽດ(ທາງກາຍະພາບ, ສະລລະ, ຈດ

ຕະ ແລະ ພ ດຕກາ

144

4. ການປຽນແປງທາງສງຄມ, ທາງສະພາບແວດລອມ ແລະສຂະພາບຈດ ນເວດສຂະສ ກສາໃຫທດສະນະຕ ກບສະພາບແວດລອມ ແລະ ສຂະພາບຈດວ າ: ການພດທະນາສງຄມ,

ພດທະນາຕວເມ ອງ ແລະ ໂລກາພວດ (ການຂະຫຍາຍການຄາ, ອດສະຫະກາ, ການລງທ ນ ທລະກດໃນທ ວໂລກ) ກ ໃຫເກ ດການປ ຽນແປງທາງສງຄມຫາຍປະການເຊ ນ: ປະຊາກອນແອອດ, ການຂນສ ງ, ການຈາງງານ, ການນາໃຊ ທ ດນ, ການອປະໂພກ-ບລໂພກ ແລະ ການແຂ ງຂນ. ສ ງດ ງກ າວສາມາດອະທບາຍໄດວ າເມ ອມ ການປ ຽນແປງທາງສະພາບແວດລອມ ມນກ ຈະສ ງຜນໃຫເກ ດການປ ຽນແປງທາງດານສງຄມຕາມມາຫາຍປະການເຊ ນ: ຢ ນະຄອນ ຫວງວຽງຈນມ ການລງທ ນໃສ ການພດທະນາໂຄງລ າງເສດຖະກດສງຄມ ເຮດໃຫຈານວນປະຊາກອນເພ ມຂ ນໄວ, ມ ການເພ ມທະວ ການບລໂພກ-ອປະໂພກ, ມ ການຈາງງານ ແລະ ຕອງການອາຊ ບ, ມ ຄວາມຕອງການເນ ອທ ດນເພ ອຢ ອາໄສ ແລະອ ນໆຫາຍປະການ. ດ ງນນ, ໃນເມ ອມ ຄວາມຕອງການດານປດໄຈແຫ ງການດາລງຊ ວດທ ກ າວມານ ຫາຍຂ ນ. ແຕ ຂາດເຂ ນປດໄຈເອ ອອານວຍກ ເກ ດພາວະກດດນ, ຄວາມຕ ງຄຽດ ຈນໃນທ ສດກ ເກ ດເປນພະຍາດເຈບປ ວຍທາງຈດ (ເບ ງແຜນວາດ 3).

ແຜນວາດ 3: ການປຽນແປງທາງສງຄມ, ສງແວດລອມ ແລະສຂະພາບ

5. ສະຕຖກຽວກບສຂະພາບຈດໃນໂລກ

ອ ງຕາມລະບາດວທະຍາກ ຽວກບສຂະພາບຂອງຊາວໜ ມ (Adolescent health epidemiology, WHO), ໄດສະເໜ ໃຫຮ ວ າ ອດຕາການເສຍຊ ວດໃນກ ມຊາວໜ ມຕ າກວ າເມ ອສມທຽບໃສ ກບກ ມອາຍອ ນໆ. ໂດຍລວມແລວ, ການເສຍຊ ວດຂອງພວກຊາວໜ ມແມ ນຍອນອບດຕເຫດໃນຖະໜນ, HIV, ຂາຕວຕາຍ, ລະບບຫາຍໃຈອກເສບ, ພະຍາດຊ ມເສາ ແລະ ຄວາມຮນແຮງລະຫວ າງບກຄນ. ນອກນນ, ສ ງກ າວນ ຍງເປນສາເຫດເຮດໃຫເປນອາມະພາດ ໂດຍສະເພາະໃນກ ມຄນອາຍແຕ 10-19 ປ . ອງການຄວບຄມການພການປະຈາປ (Disability Adjusted Life Years

ຫ DALYs) ແມ ນໄດຖ ເອາຜນຂອງການເຈບປ ວຍ ແລະການຕາຍຂອງແມ ກ ອນເວລາອນຄວນມາເປນຕວຊ ວດ. ການຂາຕວຕາຍ, ຄວາມຮນແຮງລະຫວ າງບກຄນ ແລະ ພາວະຊ ມເສານນເປນບນຫາຂອງສຂະພາຈດ.

ຈາກຄວາມຄດເຫນກ ຽວກບການຕາຍ ແລະ ຄວາມພການນ ສຂະພາບທາງຈດເປນບນຫາສາຄນຫາຍຕ ສຂະພາບ

ການຂະຫຍາຍຕວເມອງ

ໂລກາພວດ

ກາປຽນແປງທາງສງຄມ

ການ

ປຽນແປງ

ທາງແວດ

ລອມ

ສຂະພາບ ການພດທະນາສງຄມ

145

ຊາວໜ ມ ເພາະສ ງດ ງກ າວນ ມນແມ ນຕພນຊ ວດຊາວໜ ມເປນສ ວນໃຫຍ , ສະນນ ເຮາຈ ງມ ຄວາມຈ າເປນ ແລະ ທາຄວາມເຂາໃຈ ເພ ອຫາວທ ແກໄຂຢ າງທນການ. 6. ສຂະພາຈດຢ ໃນ ສປປ ລາວ

ອ ງຕາມການວເຄາະກ ຽວກບສະພາບສຂະພາບຈດຢ ໃນ ສປປ ລາວ (Didier Bertrand & Chantharavady

Choulamany, 2002), ບນຫາສຂະພາບຈດແມ ນສ ງໃໝ ສາລບປະເທດ ແລະ ຍງບ ທນມ ການສ ກສາຢ າງເປນທາງການ ນອກຈາກຄ ນກທາງຈຄະເວດ. ນະໂຍບາຍການຮກສາສຂະພາບ ແລະ ການໃຊຢາທ ຈາເປນແມ ນໄດຂຽນຮ າງໄວແຕ ປ 1997. ຍງບ ມ ການປ ນປວຮກສາໃນລະດບພ ນຖານທາງຈຄະເວດທ ເໝາະສມ. ຜ ານມາ ມ ຈດຕະເວດພຽງ 2 ຄນເທ ານນ. ສ ງທາທາຍທ ຕດພນກບຄວາມເຈບປ ວຍທາງຈດໃຈ ແລະ ການຮກສາປ ນປວສຂະພາບນນຍງເປນບນຫາຄມເຄ ອ. ໂດດຍທ ວໄປ, ສຂະພາບຈດມ ຄວາມໝຍທາງພາສາລາວວ າ: “ຈດໃຈ”, “ແນວຄດ” ແລະ “ສະໝອງເສນປະສາດ, ລະບບປະສາດ” ນນເອງ. ບນຫາສຂະພາບຈດສ ວນຫາຍເກ ດຢ ໃນຊມຊນ ເຊ ງມ ສາເຫດຈາກການດ ມເຫາດ ມເບຍຫາຍ, ຄວາມຮນແຮງໃນຄອບຄວ, ການປະຮາງຜວເມຍ, ການຜດກນ, ດານພະນນ, ກາຕດໜ ສນ ການຂາໂຕຕາຍ, ການຢ ດ ຽວ, ການຂ ມຂ ນກະທາຊາເລາ, ການລ ວງລະເມ ດທາງເພດກບເດກນອຍ ແລະ ພ ດຕກາອະປກກະຕອ ນໆ (Bertrand & Choulamany, 2002). 7. ການປອງກນ

ເນ ອງຈາກວ າການລບລາງ ແລະ ການຈດການຄວບຄມຄວາມຕ ງຄຽດຍງບ ປະກດເປນຈງ ແລະ ບ ປະສບຜນສາເລດຕາມເປາໝາຍ. ໃນນ ມ ບາງວທ ໃນການຄວບຄມຄວາມຕ ງຄຽດ. ບນພ ນຖານດາລງຊ ວດປະຈາວນ ເຊ ງເລ ມຈາກການສາງສາຍພວພນທ ດ ກບຄນອ ນໆ, ໃນນນ ແມ ນຄອບຄວ, ໝ ຄ ແລະ ເພ ອນຮ ວມງານ. ເວລາພບຂ ຫຍ ງຍາກທາງຈດໃຈເຊ ນ: ຄວາມຕ ງຄຽດ ທ ານກ ຕອງຊອກທາງອອກດວຍການຂຄວາມປ ກສາຈາກພວກເຂາ ເຊ ງອາສາມາດຫດຜ ອນເຫດການຂອງຄວາມຕ ງຄຽດໄດ ແລະ ນນເອ ນວ າແມ ນການຊ ວຍເຫ ອທາງສງຄມ. ຖາພວກເຂາຊ ວຍຫຍງບ ໄດ ເຮາກ ຄວນຊອກຊ ອງທາງທ ເຫນວ າເໝາະສມສາມາດຜ ອນຄາຍ ແລະ ບ ຄວນຢ ໂດດດ ຽວເປນເວລາດນນານ. ການຄວບຄມຄວາມຕ ງຄຽດດວຍຕນເອງມ ຫາຍວທ ແລວແຕ ຕນເອງຈະໃຊຄວາມພະຍາຍາມຈດ ການກບສ ງດ ງກ າວ, ຄວນມ ການປະຕບດກດຈະກາຮ ວມກບໝ , ເຮດໃນສ ງທ ສາງສນມ ວນຊ ນຄາຍຄຽດ. ເວາລວມແລວ ການຄວບຄມຄວາມຕ ງຄຽດທ ໄດຜນດ ກ ໝາຍເຖງການມ ແບບແຜນການດາລງຊ ວດທ ດ ເປນຕນແມ ນການກນອາຫານທ ດ ຕ ສຂະພາບ, ຫ ກລ ຽງການດ ມເຫາ, ການສ ບຢາ ແລະ ສ ງເສບຕດອ ນໆ ແລະ ພກຜ ອນຄວບຄມການນອນໃຫພຽງພ ແລະ ເປນລະບບ. ຄາຖາມ

1) ແມ ນຫຍງທ ພາໃຫພວກເຮາມ ຄວາມຕ ງຄຽດ? 2) ຄວາມຕ ງຄຽດຂອງພວກເຮາມ ສ ວນພວພນກບການປ ຽນແປງທາງສງຄມ ແລະ ສ ງແວດລອມແນວໃດ? 3) ຕ ກບການປ ຽນແປງເຫ ານນ ເຮາມ ຄວາມຮ ສ ກທາງກາຍ ແລະ ທາງຈດໃຈແນວໃດ? 4) ເຮາມ ການປະຕບດຕນເພ ອຮອງຮບຕ ສ ງດ ງກ າວແນວໃດ? 5) ເມ ອເຮາພບບນຫາກບຄວາມຕ ງຄຽດ ຈະເຮດແນວໃດແດ ເພ ອໃຫມ ຄວາມຮ ສ ກດ ຂ ນ?

146

ເອກະສານອາງອງ 1) WHO, Mental Health: a state of well-being.

http://www.who.int/features/factfiles/mental_health/en/

2) WHO, http://www.who.int/about/definition/en/print.html

3) CDC,Mental Health Basics: http://www.cdc.gov/mentalhealth/basics.htm

4) WHO Department of Mental Health and Substance Abuse.

http://www.who.int/mental_health/management/depression/who_paper_depression_wfmh_2012.pdf

5) http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2038162/pdf/brmedj03603-0003.pdf

6) Center For Studies on Human Stress, http://www.humanstress.ca/stress/what-is-

stress/stressors.html

7) National Insitute of Mental Health: Transforming the understanding

and treatment of mental illnesses.

http://www.nimh.nih.gov/health/topics/schizophrenia/index.shtml)

8) American Psychiatric Association, Autism Spectrum Disorders,

http://www.psychiatry.org/autism

9) Mayo Clinic, Eating disorder, http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/eating-

disorders/basics/definition/con-20033575

10) WHO: Maternal, newborn, child and adolescent health

11) http://www.who.int/maternal_child_adolescent/epidemiology/adolescence/en/

12) Didier Bertrand & Chantharavady Choulamany, 2002,

http://www.who.int/mental_health/policy/en/lao_mnh_sit_analysis.pdf

13) BasicNeeds, http://www.basicneeds.org/where-we-work/lao-pdr/

ທມງານໂຄງການນເວດສຂະສກສາ

1. ຮສ.ປອ. ຄາແສງ ທະລງສ 2. ຮສ.ປອ. ສ ຖານ ສຂະວງ 3. ຮສ.ປອ. ໄຫງວ ແກວສະດາ 4. ຮສ.ປອ. ອາທດອໄທ ຈະຕພອນໄຊ 5. ປອ. ໜຽວ ສ ລາວງ 6. ປທ. ເພດນອຍ ນະວະມາລຍ 7. ປທ. ວນນະສກ ບວສງທອງ 8. ປທ. ວນທະລາ ສວນໄຊ 9. ປອ. ເກດສະໜາ ກນຍາສານ 10. ອຈ.ປທ. ວນມະນ ວນນະສ 11. ປທ. ມະຍລ ແກວພດສະດາ 12. ປຕ. ຈນທະລາ ຊາພກດ 13. ຊອ.ປທ. ພ ເງນ ແສງຂນຄາ 14. ຊອ.ປທ. ສກນາລ ທມມາ 15. ອຈ.ປທ. ສາຍຄາ ພມມະທດ 16. ປຕ. ຈດປະເສ ດ ຜາພ ເງນ 17. ອຈ.ປທ. ບນທ ຽງ ຈວງເທວ 18. ອຈ.ປທ. ຈດຕະພອນ ຄອນພະຈດ 19. ປຕ. ເກດສະໜາ ວງຫາຈກ 20. ປຕ. ສ ວໄລ ໄຕລນ 21. ປຕ. ແສງດາວອນ ກງທະວງ 22. ຊອ.ປຕ. ຄາເພດ ພມມະສອນ 23. ປຕ. ບນຫວາດ ແສນສ 24. ປຕ. ສມສກ ຄາໃບອ ອນ 25. ປທ. ເພດສະໝອນ ດວງສ ລ 26. ຊອ.ປຕ. ໄມເພດ ຈນທະວງ 27. ປທ. ສນສະໄໝ ຄາສ 28. ອຈ.ປທ. ອາພອນ ວໄລຄາປານ 29. ປຕ. ລດດາວນ ທະນ ມາ 30. Prof. Takashi ASAKURA(Ph.D) 31. Assoc.Prof. Sachi TOMOKAWA (Ph.D) 32. Kazumasa UEDA 33. Sora IWAI 34. Mami ONO 35. Shiho SANO 36. Azusa MOROZUMI 37. Haruka SUZUKI 38. Koji NAKATA

ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ຄະນະສ ກສາສາດ, ມຊ ວທະຍາໄລຄ ຫວງພະບາງ ວທະຍາໄລຄ ຫວງພະບາງ ວທະຍາໄລຄ ສະຫວນນະເຂດ ວທະຍາໄລຄ ສະຫວນນະເຂດ ວທະຍາໄລຄ ສະຫວນນະເຂດ ວທະຍາໄລຄ ປາກເຊ ວທະຍາໄລຄ ປາກເຊ ວທະຍາໄລຄ ປາກເຊ ວທະຍາໄລຄ ສາລະວນ ວທະຍາໄລຄ ຄງໄຂ ວທະຍາໄລຄ ດງຄາຊາງ ວທະຍາໄລຄ ຫວງນາທາ ວທະຍາໄລຄ ບານເກນ Tokyo Gakugei University, Japan Shinshu University, Japan JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR JICA volunteer for Lao PDR