บทท 2

แนวทางการวเคราะหดนตรสวด

มหาชาตค าหลวงนอกจากเปนวรรณคดไทยในสมยอยธยาททรงคณคาทางดานวรรณศลปแลวยงรวมไปถงลกษณะการเปลงเสยงสวด มทวงท านองเฉพาะ และไดพจารณาเปนคตศลปชนดหนงของชาวไทยมาตงแตอดต ฉะนนตอไปนเปนการกลาวถงเนอหาทเกยวของกบคตศลปของไทย 2.1 คตศลปไทย

ลกษณะคตศลปของไทยนนปรากฏหลายรปแบบ จากหนงสอ วชรญาณวเศษ เลม 4 พมพในป พ.ศ. 2431 พระเจาราชวรวงศเธอ กรมหมนสถตยธ ารงสวสด พระราชโอรส ในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวฯ ไดนพนธเรองขบรอง มเนอหาวาดายเพลงขบรอง ประเภทตาง ๆ ของคนไทยภาคกลางทนยมในสมยนนวาม 11 รปแบบไดแก

1. รองล ามโหร 2. ขบเสภารองล าน าตาง ๆ 3. รองละคร 4. รองศกระวาแลดอกสรอย 5. รองเพลงโตตอบตาง ๆ 6. เหกลอมตาง ๆ 7. อานหนงสอเปนท านองตาง ๆ 8. ค าพากย ค าเจรจา โขน หนง หน 9. สวดรองในงานศพ 10. เพลงทาระการองเลน 11. เพลงขบรองมาแตภาษาอน

การขบรองดงกลาวขางตนมทงทเปนการรองร าพนโดยการน ากลอนจากวรรณคดมาขบรอง และมการขบรองทน าเรองมาจากวรรณคดมาเลาใหมเปนท านองเพลงชนดนน ๆ ดงจะไดแยกแยะใหชดเจนดงน

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 5

ก. การขบรองทน าบทรองไปจากวรรณคดไดแก รองล ามโหร ซงใชบทรองจากรเอง พระรถ- เมร พนมสวรรค และกากเปนหลก มเรองอเหนาอยบาง ใชรองเลนในยามกลางคนและในงานมงคลตาง ๆ โดยเฉพาะในงานแตงงาน ข. การขบรองทน าเรองจากวรรณคดมาเลาใหมเปนท านองตาง ๆ ตามประเภทของเพลงนน ๆ ไดแก 1) เสภา เดมขบแตเรองขนชาง-ขนแผน ในเวลากลางคน ในงานมงคลตาง ๆ ตอมาน าไปขบตามโรงบอนและรองขอทานตอนกลางวน 2) รองละคร น าบทมาจากวรรณคดบทละครตาง ๆ 3) อานหนงสอเปนท านองตาง ๆ ไดแก - อานหรอเทศนมหาชาตท านองตาง ๆ ของพระภกษ - อานหรอสวดเรอง เวสสนดรชาดกในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามใน เรยกวา มหาชาตค าหลวง ตอนตนพรรษา 3 วน กลางพรรษา 3 วน และออกพรรษา 3 วน

- อานหนงสอเรองตาง ๆ เปนท านองกาพยยาน กาพยฉบงและกาพยสรางคนางค ตามศาลารายรอบพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม เรยกวา สวดโอเอวหารราย ปละครง เหมอนมหาชาตค าหลวง

- อานหนงสอท านองตาง ๆ เปนค าฉนท กาพย โคลง ลขต กลอนสภาพ 4) ค าพากย เจรจาของการแสดง หนง โขน หน เปนค าพากยเรองรามเกยรต และค า

พากยเจรจาเรองอเหนาส าหรบเลนหนงเลกในโรงละคร 5) สวดรองในงานศพ เรยกวา สวดมาลย น าเนอเรองจากหนงสอพระมาลย มารองเปน

ท านอง เดมสวดในงานแตงงาน ตอมาใชสวดศพ สนนษฐานวาคงเพมเตมท านองขนใหม เชน ในตอนเปรตสงซอ เปนตอนทสตวนรกททนทกขเวทนา สงความมายงญาตในมนษยโลก ผสวดทง 4 คนสงเสยงโหยหวนยดยาวแบบเปรต1

บรรดาคตศลปทงหลายนนมความแตกตางกนวรรณคด และฉนทลกษณทางภาษาทใช เปนบทวรรณกรรม ทวงท านอง และโอกาสในการสาธยาย ไมวาจะเปนการแสดงเพอความบนเทง หรองานพธกรรมทางศาสนา ลวนมความหลากหลายและมความเปนเฉพาะตว การสวดมหาชาต ค าหลวงนน ไดจดเปนคตศลปดานการอานหนงสอเปนท านองตาง ๆ หรอเรยกวา “สวด” โดยใชเรองราวทางพระพทธศาสนา

1 สกญญา สจฉายา, 2543:109-110

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 6

ลกษณะการสวดหรอการอานทเปนคตกรรมนน สมปอง พรมเปยม 2 อธบายไววา

การอานทมจงหวะและทวงท านองอนเปนแบบแผนทมมาตรฐานเฉพาะตว เชน การอานประกาศราชโองการการอานต าถวายราชสดดการอานโองการ แชงน าของพราหมณ การอานท านองเสนาะ เปนตน สวนการสวดนน มตนก าเนดมาจากการเจรญพระพทธมนตเปนภาษาบาล ของพระภกษ ตอมาผทเคยบวชเรยนมาแลวน ามาประยกตใหเขากบท านองหลวง และท านองราษฎร ท านองหลวงไดแก การสวดโอเอวหารราย การสวดมหาชาตค าหลวง ท านองราษฎร ไดแก การสวดคฤหสถ การสวดออกท านองออกสบสองภาษา เปนตน ทานผรกลาววาการสวดนนาจะเปน พนฐานส าคญสวนหนงของท านองเสนาะ เพราะแบบแผนรอยกรองของไทยสวนหนงรบอทธพลมาจาก วรรณกรรมอนเดย ซงมภาษาบาลสนสกฤตเปนพน วรรณกรรมอนเดยน นยมถายทอด หรอใชในพธ การสวดบรกรรมซงนาจะมอทธพลตอการอานท านองเสนาะของไทยบางไมมากกนอย

วรรณกรรมพจารณาตามลกษณะทางคตศลปทสมพนธเชอมโยงกบวรรณกรรมนนม ประเภท ไดแก การสวด การเทศน การแหล และการพากย - การเทศน คอการแสดงธรรมของพระภกษ ในทนมงถงการเทศนมท านอง เชน เทศนมหาชาต ซงมทวงท านองแตละกณฑแตกตางกนไป

- การแหล คอ การวาบทไปตามทวงท านอง สวนใหญจะเปนรปแบบมขปาฐะ พระภกษ มกจะวาประกอบการเทศนเรยกวาแหลเครองเลนมหาชาต และในพธกรรมการท าขวญนาค โกนจก หมอขวญกจะแหลเรยกวา แหลสขวญ

- การพากย คอ การวาบทไปตามอากปกรยาของผแสดงหรอตวละคร ในทนมงการพากย มท านอง เชน การพากยโขน หนงใหญ หนงตะลง เปนตน สจตต วงศเทศ3 ไดแสดงค าวาเหนวา ลกษณะทางคตศลปของการพากยโขนเกยวกบ “เสยงเหนอ” ในฐานะของรองรอยความเกาแกของส าเนยงพดของคนไทยในสมยอยธยา ซงยงปรากฏอยางหลกเลยงไมไดในการพากยและเจรจาโขน ความวา

2 สมปอง พรมเปยม 2536: 22-24 3 สจตต วงศเทศ, 2548: 250

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 7

2.2 “สวด” กบ “ขบรอง” ในสงคมวฒนธรรมไทย

การสวดในทศนคตของคนไทยโดยทวไปนบเปนสงทศกดสทธและเกยวของกบจตวญญาณ

ทตองใหความเคารพ อกทงผสวดคอพระสงฆ นนยงมลกษณะเฉพาะแตกตางจากบคคลธรรมดา ฉะนน ดวยเหตผลดงกลาวจงสงผลท าใหการสวดเปนเรองทถอเครงครดอยางมากวาไมใชการขบรอง มไดกระท าดวยวตถประสงคเพอความบนเทงเปนทตง ทงนการสวดมเหตสบมาจาก การทเสยง เปลงออกมา แลวเกยวเนองกบพธกรรมทางความเชอ อยางนอยทสดในสวนของ การขบรองเพลงนน จะใชในสถานการณและวตถประสงคทเกยวเนองกบความบนเทง ถงแมวาการสวด นบเปนการ “รองเพลง” โดยองคประกอบภายใน แตทไมใชเพลงเนองดวยเปนกรยา ใชในกรณส าหรบ การทองค าศกดสทธ เทานน 4

นอกจากนยงมขอมลทสอดคลอง ดงนคอ ดษฎ สวางวบลยพงศ 5 ไดกลาวเกยวกบลกษณะเฉพาะของการสวดในโลกทศนของสงคมไทยไว ความวา

“…การเปลงเสยงชนดทเรยกวา“สวด”หรอ“Chanting” นนเปนการหมายรวมถงการสวดทเกยวกบศาสนา โดยเฉพาะ อยางยง พทธศาสนา เปนสงททงฆราวาสและพระสงฆ ตางจดไวเปนการเปลงเสยงทไมใชการขบรอง พระสงฆถกหาม บรรเลงดนตร ฟงดนตร และรวมไปถง การชนชมยนด ตอผลของดนตรนน ดวยศลขอท 8 อยางไรกตาม การสวด ทางพระพทธศาสนา มการใชท านองมากมายเรยกวา “ท านอง” (ตวอยางเชน “ท านองสรภญญะ”) ซงมความเกยวของกบ การขบรองและยงสงผลน าไปสความรบรสามญดาน“harmonizing”ในการปฏบตนนมความใกลเคยงกบการขบรองอยางมาก…”

จากการศกษารวบรวมขอมลตาง ๆ สามารถสรปไดวา การสวดในทศนคต ของคนไทยนนเปนสงทจ ากดไวเฉพาะเกยวกบพธกรรมทางศาสนาเทานน ซงตองเปนสงทตองให ความเคารพ โดยมความแตกตางจากการใชเสยงทเรยกวา ขบรอง นเปนกจทางโลก ของปถชนทวไปเปนไปเพอความสนกสนานบนเทง ซงเปนสงทสวนทางกบการถอปฏบตสมณเพส อยางไรกตามการสวดท านอง

4 Miller, 1992: 178

5 ดษฎ สวางวบลยพงศ, 2000: 6

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 8

สรภญญะ เปนท านองทไดรบการอนโลมใหเปนการสวดทางศาสนพธได ถงแมวาจะมลกษณะการใชเสยงใกลเคยงกบการขบรองอยางมาก

นอกจากทศนคตเฉพาะของคนในวฒนธรรมไทยตอการสวดแลว ลกษณะท านองสวดกเปนประเดนทส าคญตอการสวดไมนอย การสวดทางพระพทธศาสนาของไทยนนมการสวดหลายโอกาสและวตถประสงค ขนกบลกษณะของพธกรรมและตวบคคลไมวาจะเปนฆราวาสหรอพระภกษสงฆ การสวดทมความเฉพาะและเปนกจของสงฆนน ทวงท านองยอมมรายละเอยดมาก ซงตองผานการทองจ าค าสวด ระเบยบบงคบอกขระ และทวงท านอง ทงนการสวดทมทวงท านองแตกตางกนนน แยม ประพนธทอง ไดสรปลกษณะท านองสวดไวจ านวน 4 ลกษณะ ดงน

ท านองสวดโดยทวไปนนมท านอง 4 ท านองดวยกน6 คอ 1) “สตตนตปรยาวตร” เปนท านองสวดบรรยายพระสตรทวไป ในการแสดงพระธรรมเทศนา 2) “คลตวตร” เปนการออกเสยง “ลงลกคอ” เชนสวดขดต านาน หรอสวด “ชมนมเทวดา” 3) “ทหนวตร” เปนท านอง “รดนมโค” โดยลกษณะการรดนมโคนนใช มอรดลงแลวกระแทกขนอยางรวดเรว ตามนยนเรยกวา “แหบหวน” คอการเปลงเสยงทอยในระดบต าขนไปหาเสยงสงอยางรวดเรวนนเอง เปนท านองทยากมาก 4) “ตรงควตร” เปนท านอง “เลนลกคอ” อปมาดงระลอกคลนกระทบฝง จากลกษณะท านองสวดทงสนน ลกษณะทปรากฏใหเหนอยางชดเจนทสดคอลกษณะแรก “สตตนตปรยาวตร” ซงเขาลกษณะของท านองสวดชนดทเรยกวา “สงโยค” เปนลกษณะท านองทใชเปนปกตของการสวด เชน สวดบชาพระรตนตรย สวดพระปรตร การสวดมนตท าวตรของพระภกษ การสวดพระอภธรรมแบบธรรมดา เปนตน

ท านองสวดนใชเสยงในระดบต า ชา มการหยดเสยงเปนระยะ ๆ (Staccato) แตสไตลของท านองสวดนเปนสไตลหลกของการสวดโดยทวไปอย การแบงท านองเปนวรรค ๆ (Phrases) ของค าสวด ไมเปนไปตามบทสวด การสวดจะตอเนองโดยตลอดแตอาจมการหยดบางกเพยงแตหยดหายใจของผสวดบางคนในขณะทผสวดอนๆ ยงคงด าเนนการสวดอย ฉะนนจงอาจมการเหลอมล ากน

6 แยม ประพฒนทอง, สมภาษณ. อางใน อดม อรณรตน, 2526: 20-21

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 9

ในการแบงวรรค การสวดท านองนเปนรปแบบทวไปในการสวดพระปรตร และใชในงานมงคล วดในประเทศไทยทสวดแบบนเปนวดมหานกาย 7

การสวดดวยท านองสงโยคนนเปนท านองทใชสวดบทสวดทวไป ไมวาบทสวดนนจะเปนประเภทรอยแกวหรอรอยกรอง (ฉนท) กด สามารถออกเสยงสวดดวยท านองสงโยคนนไดเปนเบองตน มความใกลเคยงกบลกษณะของการอาน ลกษณะการด าเนนท านองนนเปนการออกเสยงแตละพยางคดวยโนตเพยงเสยงเดยว มความผนแปรดานระดบเสยงเพยงชวงแคบ ๆ คอมเสยงทงหมดจ านวน 3 เสยง โดยมเสยงศนยกลาง 1 เสยง ค าสวดสวนใหญจะเนนการออกเสยงในระดบของเสยงศนยกลางดงกลาว ในสวนของคาความ สน – ยาว (ลห-คร) ของค าหรอพยางคตาง ๆ นน มคาคงทอย 2 ลกษณะเทานน คอ ค าเสยงสนอยางหนงและค าเสยงยาวอยางหนง ฉะนนการเคลอนทของท านองจงท าใหเกดล าน าในลกษณะคอนขางสม าเสมอ แตการระบความกวางของวรรคท านองนน ไมสามารถระบไดอยางตายตวเนองจากมจ านวนพยางคสวดไมแนนอน8

สวนอกสามลกษณะทเหลอนน ไดแก “คลตวตร” “ทหนวตร” และ “ตรงควตร” ซงเปนจดใหเปนลกษณะการสวดทแตกตางจาก “สงโยค” ดวยกลวธพเศษทเรยกวา “ลกคอ” มลกษณะแตกตางกน ใชจ าเพาะส าหรบผทฝกฝนโดยตรงและตองมสถานภาพเปนผทรงความเชอถอในสงคม ในการประกอบพธกรรมอยางใดอยางหนงโดยเฉพาะ ปจจบนการสวดทงสามลกษณะยงคงปรากฏเฉพาะชอแตยงไมระบท านอง อนง “ลกคอ” ทปรากฏอยางมากมายใชในการสวดพธเฉพาะตาง ๆ เชน สวดพระอภธรรมท านองหลวงของพระพธธรรม การสวดภาณยกษ การสวดพระอภธรรมมตถสงคหะ เปนตน ยงคงปราศจากชอเรยกดวยเชนกน ฉะนนการศกษาท านองสวดทมการใช “ลกคอ” นอกจากเปนประเดนการศกษาลกษณะเฉพาะแลว จงสมควรอนมานเขากบชอท านองดงกลาวอยางเปนเหตเปนผลตอไป

7 Piyasilo, 1990: 46

8เดชา ศรคงเมอง, 2548: 29

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 10

2.3 การพดและการขบรองเพลง ในการศกษาท านองสวดของพระสงฆในพธศพหลวงน จ าเปนตองท าความเขาใจค าวา “สวด” ใหถองแทเสยกอนวา “สวด” ถอเปนดนตรหรอไมโดยพจารณาจากบทความของนกวชาการ ทไดท าการวนจฉยและใหแนวคดเกยวกบการสวดไวดงน มลเลอร 9 ไดใหทศนะเกยวกบการพจารณาเสยงสวด เทศน อาน เทศนแหลในวฒนธรรมลาว วาไดแสดงถงลกษณะทางธรรมชาตของดนตรทเกดจากค า (Text) ซงอาจมการบนทกหรอไมมกตาม ลกษณะดงกลาวคอ การขบเคลอนคณสมบตทางดนตรจากระดบเสยงของค าพดและน าเสนอองคประกอบทางดนตร ซงประกอบไปดวย กลมเสยง เคาโครงท านอง ล าน าล าน าและการสอดประสานของปจจยดานท านองกบการประสานเสยงทางดนตร การสวดทางพระพทธศาสนาถอเครงครดมากเพราะวาไมใชการขบรอง มไดกระท าดวยวตถประสงคเพอความบนเทงเปนทตง มเหตมาจากการทเสยงเปลงออกมาแลวเกยวเนองกบพธ กรรมทางความเชอและเปนสงทเกยวของกบจตวญญาณ สวนการขบรองเพลง (Singing) นน ใชในสถานการณและวตถประสงคทเกยวเนองกบความบนเทง ถงแมวาการสวดนบเปนการ “รองเพลง”โดยองคประกอบภายในแตทไมใชเพลงเนองดวยเปนกรยาใชส าหรบทองค าศกดสทธ (Sacred Text) ก าหนดใหเรยกวา “สวด” สวด ในทนหมายถง “Chanting” อดม อรณรตน10 ไดใหความเหนวาการก าเนดเสยงดนตรนนหนงในบรรดาขอสนนษฐานตาง ๆ คอลกษณะการเปลงเสยงของมนษยทมอารมณหรอเรยกวา “อทาน” นนเปนทมาของการของการเกดเสยงทางดนตร จงสรปไดวาเสยงทเปลงในลกษณะดงกลาวแตกตางไปจากการพดโดยปรกตของมนษย กลมเสยงและล าน าอนเกดจากการสวดพระพทธมนตทางพระพทธศาสนาเปนบนไดเสยงโบราณ เปนก าเนดของบนไดเสยงทเปนทรจกกนในปจจบน ลสท 11 เปนผศกษาเสยงในภาษาไทยและไดเสนอวาภาษาไทยเปนภาษาทมระดบเสยงโดยมกมความสมพนธกบความหมาย ทงในท านองของการพดและท านองของเพลง ลวนมระดบเสยงและลกษณะล าน า(Rhythmic Characteristics) การศกษาเปนการหาความสมพนธระหวางระดบเสยงในท านองการพดกบระดบเสยงในท านองเพลง ไดศกษาในกรณการทองจ าพยญชนะของเดก การอานกลอน การรองเพลงไทยเดม เพลงกลอมเดก รวมไปถงประเภทเพลงยอดนยมพบวาการทองเปนการออกเสยงใกลเคยงกบภาษาพดมากทสด สวนการเปลงเสยงแบบอน ๆ เรมมกรอบการออกเสยงคอ “ท านอง” จงท าใหการออกเสยงตางจากการพด แตยงคงรกษาลกษณะการสรางค าทมล าน า

9 Miller, 1992: 161-188 10 อดม อรณรตน , 2526: 20 11 List, 1961: 16-32

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 11

เดยวกบการพด เชน การลากเสยงขนและลงในค าหนงค า การพดจะมระดบเสยงสงกวา โดยเคลอนทเปนไปอยางรวดเรว สวนค าในเพลงจะมระดบเสยงต ากวาและการเคลอนทชากวา ทงนเนองมาจากการมกรอบของการออกเสยงของเพลงนนเอง เพลงไทยเดมมการใชพยางคทไมมความหมาย (Meaningless Syllable) เพมเตมในการสรางท านอง เปนการใสค าใหมเขาไปโดยมโครงสรางท านองเกาอย ลสท 12 เปนผศกษาทดลองหาลกษณะการเคลอนตวของค าพดทเปลยน แปลงไปสความเปนบทเพลง ไดสงเคราะหลกษณะการเปลงเสยงชนดตาง ๆ แสดงเปนแผนภม แสดงความสมพนธสวนตาง ๆ ดงน

30 20 10 20 30

30 20 10 20 30

แผนภมท 1แสดงรปแบบการจ าแนกลกษณะเฉพาะของการพดและขบรอง

ทมา: (List, 1971: 257)

12 List, 1971: 257

Intonational Recitation

Recitation

Intonational Chant

Chant

SPRECHSTIMME MONOTONE

SPEECH

SONG

30

20

10 10

20

30

30 30

20 20

10 10

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 12

จากแผนผงดงกลาวแสดงการเปรยบเทยบลกษณะตวแปรหลก 2 สวนคอ ลกษณะเปนท านอง (Intonation) กบการพด เมอคณสมบตของระดบเสยงกบการพดเปนสดสวนเทากนจะเปนลกษณะ “กงรองกงพด”(Sprechstimme) สวนในทางตรงกนขามเมอการพดมลกษณะการใชเสยงเพยง 1 เสยง (Monotone) ซงเปนลกษณะการเปลงระดบเดยวตลอด เปนลกษณะของการสวดโดยทวไป 13 สรปวาทงการพดและการสวดสามารถเปนไดทง 2 กรณ โดยพนฐานของการสวดแลวเปนการเปลงเสยงโดยการใชเสยงเพยงอยางเดยว (การสวด) เมอการสวดมการใชระดบเสยงตาง ๆ จงกลายเปน “การรองเชงสวด” (การสวดทเปนท านอง) จากแผนผงนเปนการสนบสนนขอมลเรองการสวดเปนท านองเสยงเดยว (Monotonic Scale) และการพดทมลกษณะเปนท านองเปนธรรมชาตการออกเสยงของมลเลอร จากแนวคดทงหมดสามารถกลาวโดยสรปไดวา การสวดนนมความเปนท านองอยางแนนอน ซงมองคประกอบทางดนตรเชนเดยวกนกบการขบรอง โดยทรากฐานความเปนมานนเกดจากผลทางการเปลงเสยงค าในภาษา คอ การอานและการทองนนเองประกอบกบเปนการเปลงเสยงเกยวเนองกบศาสนาจงรบเอาความศกดสทธของศาสนาเอา สงผลใหการเปลงเสยงสวดเปนทเคารพไปดวย ซงตางจากการเปลงเสยงในกรณอน ๆ

2.4 การบนทกโนตดนตร

ผลการศกษาโนตดนตรทวโลก ไดปรากฏรปแบบโนตดนตรเกดขนมากมาย มทงทสาบสญไปแลวและยงคงใชอยถงปจจบน ทก ๆ ระบบทสรางขนนนไดแสดงใหเหนถงการตอบสนองความตองการเฉพาะในแตละวฒนธรรมดนตร

Jaap Kunst14 ผเชยวชาญดานดนตรวทยาไดแสดงทศนะเกยวกบโนตดนตรไววา ”notation” เครองหมายทใชแทนระบบตวเลขหรอเสยงสญลกษณทใชแทนความหมายในทางดนตรคณตศาสตรและวทยาศาสตร. ”Notation” หรอโนตดนตร”“… โนตเปนสงทแสดงใหเหนลกษณะการเคลอนไหวของเสยง…”เสยงสงขน หรอต าลง เสยงตดกน เสยงแยกหางกน โนตสามารถบอกรายละเอยดดงกลาวได

ในวฒนธรรมดนตรตะวนตก ปรากฏการสรางโนต “นยม” (neumatic notation หรอneume) ออกเสยงวา // (Oxford English Dictionary อางใน Wikipedia) (c800-1200) ขน ซง เปนโนตสญลกษณ (Symbolized Notation)”Neumes” มทมาจากภาษากรก สนนษฐาน

13

List, 1971: 257 14 Hood, 1971: 63,66

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 13

วาใชครงแรกในตะวนตก กอนศตวรรษท 4 โดยนกไวยากรณผหนงและไดใหความหมายของ Neumes ไววา ” เครองหมายหรอการใหสญญาณ” ในระบบ Neumes ประกอบดวย อกษรหลายตว จด จดพก และ hooks โดยในระยะแรกไดใชสญลกษณทมรปแบบงาย ๆ เพอสอถงการออกเสยงวาสงขนหรอต าลง

… a sign for one or a group of successive musical pitches, predecessor of modern musical notes. Neums have been used in Christian (e.g., Gregorian, Byzantine) liturgical chant as well as in the earliest medieval polyphony (music in several voices, or parts) and some secular monophony (music consisting of a single melodic line) 15

“ ...การเขยน “นยม” (neume) ปรากฏขนระหวาง ครสตศตวรรษท 9 เดมเปนเพยงการเตมเครองหมาย หรอสญลกษณลงไปในบทรองประเภทเพลงสวดกรณบททไมคนเคย หรอไมเคยรองมากอน หรอเปนเพลง ทจ าไมได การเหนสญลกษณ “นยม” (neume) ท าใหเตอนความจ า หรอท าใหนกถงท านอง ทจะออกเสยงในบทรองได Neume ไดมความส าคญมากขนใน ครสตศตวรรษท 10th โดยเฉพาะในตอนปลายศตวรรษ ทไดมการพฒนารปแบบการบนทก “นยม” (neume) ในแบบตางๆ มากมาย อยางไรกตามสามารถกลาวไดวา “นยม” (neume) เปนเครองหมายทเตมลงไปบนบทสวด ในต าแหนงเหนอตวอกษร เพอใหเหนทศทางการเคลอนทของท านอง และระดบเสยงเพยงคราว ๆ เทานน เปนเครองชวยเตอนความทรงจ าเกยวกบท านองสวด

รปภาพ 1 แสดงตวอยางโนตสญลกษณทางศาสนาครสต ชนด Breton neumes ทปรากฏอยในชวง

ตนศตวรรษท 12 (The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 1980: 136

15 Encyclopedia Britannica online

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 14

นอกจากปรากฏการใชสญลกษณในการออกเสยงสวดทางครสตของวฒนธรรมดนตรตะวนตกแลว ยงปรากฏมสญลกษณท านองเดยวกนปรากฏในเอเชย ไดแก โนตสวดพทธศาสนานกายมหายาน ของประเทศทเบต เรยกวา “dbyangs-yig” ซงเปนโนตทลามะทเบตใชสวดโดยเฉพาะ ยงไมปรากฏขอมลทชดเจนเกยวกบการบนทกโนตน (Sadie, 1980: 136) และมรายงานวาระบบโนตลกษณะดงกลาวนปรากฏใชในการสวดทางพระพทธศาสนาของอนเดย ทเบต จน และญปน ซงอาจสนนษฐานไดวาอาจมการรบแนวคดจากศาสนจกรทางเอเชยกลางในยคโบราณ(Britannica Encyclopedia)

รปภาพ 2 แสดงตวอยางโนตสญลกษณของทเบต (Tibetan neumes)

ทมา: The New Grove Dictionary of Music and Musicians. 1980: 151

จะเหนไดวาการบนทกโนตดนตรโดยใชสญลกษณแทนทศทางการเคลอนทของท านองนนไดเกดขนในวฒนธรรมดนตรตะวนตก อยางไรกตามการศกษาการบนทกโนตของดนตรไทยนน ยงไมปรากฏการสรางระบบโนตในลกษณะดงกลาว หรอหากมกอาจสนนษฐานไดวานาจะเปนสญชาตญาณของการพยายามบนทกเพอมใหหลงลม หรอเพยงเพอหมายร เตอนความทรงจ า ทสามารถเขาใจไดอยางเฉพาะตว ฉะนนรปแบบการบนทกท านองสวดมหาชาตค าหลวงทปรากฏในคมภรมหาชาตค าหลวงกณฑมหาพน ทตกทอดมาถงปจจบนนนบวาเปนลกษณะของการบนทกโนตลกษณะเดยวกบโนตดนตรตะวนตกดงทกลาวไวขางตน

2.5 ทฤษฎและแนวคดทเกยวของ

ประเดนศกษาวจยนไดใชแนวคดและทฤษฎทเกยวของ 3 ประเดนคอทฤษฎการวเคราะห ดนตร ทฤษฎเกยวกบเสยงและการกลายเสยงของค าในภาษา และแนวคดเกยวกบการพด และการขบรองเพลงนยยะทงสามประเดนนสามารถอธบายปรากฏการณตาง ๆ ของเสยงสวดทท าการศกษาวจยไดอยางครอบคลม

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 15

2.5.1 ทฤษฎเกยวกบการวเคราะหดนตร

การวเคราะหดนตรในท านองสวดท านองหลวงนน ไดน าองคความรทางดานดนตรวทยา (Musicology) เปนแมแบบ แตปรบเนอหาประเดนทางการศกษาตามลกษณะดนตรทศกษา ซงเปนการศกษาดนตรในเชงวเคราะหเนอหาดนตร (systematic study) มจดหมายเพอสรป คณสมบตของดนตร (musical style) ในการศกษามงวเคราะหคณลกษณะตาง ๆ ของดนตร โดยพจารณาถงสวนประกอบมลฐานทใชประกอบกนเปนดนตรนน ๆ การศกษาเนอหาดนตรนน มล าดบกระบวนการตาง ๆ ดงน คอ การตรวจสอบปจจยพนฐานทางดนตร ลกษณะการกอตว ของปจจยตาง ๆ นนและรวมถงการน าเสนอทางดนตร

1) วเคราะหองคประกอบพนฐานทางดนตร 1.1) บนไดเสยง (scale)

1.2) พสย (range) 1.3) ขนค (interval) 1.4) ระดบเสยงศนยกลาง (pitch center) 1.5) ลกษณะเกยวกบเวลา (concept of time) 1.6) โครงสรางรปแบบ (formal structure) 1.7) การจบวรรค (cadence formula)

2) ทฤษฎในการวเคราะหท านอง การวเคราะหท านองสวดท านองหลวงในครงนไดน าแนวคดการวเคราะห

ทางดนตรวทยา มาใชในประเดน มรายละเอยดดงตอไปน 2.1) องคประกอบยอยของท านอง

การวเคราะหท านองเพออภปรายลกษณะเฉพาะทางทวงท านอง ท าการพจารณา จากองคประกอบตาง ๆ ทกอตวกนขนเปนท านอง จนเกดเอกลกษณของท านองนน ๆ สวนประกอบ ของท านองคอ วรรณะเสยง ขนค ระหวางเสยงตาง ๆ และอตราของความสน - ยาว ของเสยงตาง ๆ

2.2) ขนคระหวางเสยง เปนหนวยยอยทางโครงสรางของท านอง ขนคระหวาง เสยงตาง ๆ ยงประกอบไปดวยองคประกอบยอยอก 3 สวนคอ

- ระดบเสยง (pitch) - อตราดานเวลา (temporal value) ของเสยงแตละเสยง - ความรสก ทเกยวเนองกบการเคลอนทจากเสยงหนงไปยงเสยงหนง

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 16

2.3) อาการของการเคลอนทจากเสยงหนงไปยงอกเสยงหนง (pitch motion) 2.4) อาการของการเคลอนทจากอตราดานเวลาหนงไปยงอตราดานเวลา

อน ๆ (temporal motion) นกประพนธไดน าองคประกอบทงสาม คอ 1) วรรณะเสยง 2) อตราดานเวลา

และ 3) ความรสกทเกยวเนองกบการเคลอนท ไปผสมกนในหลาย ๆ ขนค จงเกดเปนปรากฏการณ ทเรยกวา “ท านอง” 2.5) ลกษณะการเคลอนไหวของท านอง

จากแนวคดอาการการเคลอนไหวของทง ระดบเสยงและอตราดานเวลาท าใหเกด การจ าแนกเปนองคประกอบ 2 สวน คอ ลกษณะโคงของท านอง (pitch curve) และอตราความโคงของท านอง (temporal curve) การพจารณาแนวท านองในประเดนทงสองน ท าใหทราบลกษณะเฉพาะของท านองในลกษณะตาง ๆ ดงน - การเคลอนทในระดบแนวสงขน (ascending)และการเคลอนทในระดบแนวต าลง (Descending) เปนทมาของการเกดความรสกตงเครยดและผอนคลาย โดยระดบเสยงสงทสด ของเพลงจะเปนจดทใหความรสกตงเครยดทสด ในทางตรงกนขามระดบเสยงต าทสดในเพลง จะเปนจดทใหความรสกผอนคลายมากทสดของเพลง ฉะนนการพจารณาพสย(range) จงเปนประเดน ในการวเคราะหใหเหนพนทของความรสกทงสองอยาง - ลกษณะการเคลอนไหว (motion) และทศทางการเคลอนท (contour) โดยอาการเคลอนไหวของท านองจะแสดงถงการเปลยนแปลงความรสกแบบตอเนองหรอกระตก สวนทศทาง การเคลอนท แสดงถงท านองนนอยในภาวะตงหรอผอนคลาย หรอสมดล

(Garrett, 1958: 32-34)

2.5.2 ทฤษฎเกยวกบเสยงและการกลายเสยงของค าในภาษา

เสยงพดในภาษา เปนเสยงกอง เสยงสนสะเทอนมความกงวาน และออกเสยงไดยาวนาน กวาเสยงไมกอง จงมลกษณะเปนเสยงดนตร

ก. คณสมบตของเสยงพดในเชงเสยงดนตร คณสมบตของเสยงพดในเชงเสยงดนตร ประกอบดวยคณสมบตของเสยงลกษณะตาง ๆ

4 ลกษณะ ดงน

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร 17

1) ขนาดสนยาวของเสยง (quantity) คอการเปลงเสยงออกมาใหหมดเสยงเรวหรอชา แลวแตจะก าหนดเวลาออกเสยงใหสนยาวหรอยาวนานค าวาสนยาวเปนเพยงขอก าหนดทตองมเทยบกน ภาษาไทยมลกษณะการออกเสยงสน-ยาว เพยง 1 มาตรา และ 2 มาตรา เทานนเรยกวา ทฆะ รสสะ

2) ระดบเสยง (pitch) คอ เสยงสงต า เรยกวา เสยงวรรณยกต 3) กระแสเสยง (timbre) คอคณสมบตของเสยงสองเสยง หรอมากกวานน ทมระดบเสยง

เทากน แตมความแตกตางกน เชนลกษณะเปนเสยงออนหวาน นมนวลแตกตาง กบเสยงกระดาง เสยงกราว

4) การเนนเสยง (stress)คอเสยงหนกเบา คอยหรอดง เสยงเนนหนก เปนเรองสงลมขนมาใหแรง สวนระดบเสยงเกยวกบอาการสนสะบด ของ

รมเสนเสยวาถเรวขนาดไหนในชวระยะหนง ซงเสยงเนนหนกเบาตรงกบบาลเรยกวา “คร-ลห” ข. การกลายเสยงในภาษา

การกลายเสยงของค า คอ การกลายเสยงพยญชนะและสระ จากฐานกรณหนงไปอก ฐานกรณหนง มลกษณะหลายประเดน เชน การยายเสยง เสยงกรอน การสบหนวยเสยง เสยงเลอน การกลมกลนเสยง การแปลงเสยงใหตางกน การแยกสวนผดค า การเตมหรอตดเสยง ในค าเพอความสะดวกและความไพเราะในการศกษาวเคราะหในครงนจงยกประเดนทเกยวของกบการกลายเสยงในท านองสวด มดงน

1) การกลายเสยงสระ กรณเสยงสระควบกลายเปนเสยงสระเดยว เชน เวยงเปน วง เมยเปนเม ตวเปนโต เปนตน เรยกวา การแปลงเปนเสยงสระเดยว (Monophthongization) ถาเปนลกษณะตรงกนขาม เรยกวา การแปลงเปนเสยงสระผสม (Diphthongization)

2) การกลมกลนเสยง (Assimilation) คอเสยงสองเสยงอยใกลกน เสยงหนงจะ กลายเปนมเสยงคลาย หรอเหมอนกนกบอกเสยงหนง หรอเรยกวาเสยงกลมกลนกน เชน สบเอดเปนสบเบด มนนา เปนมลลา อยางน เปนอยางง รวมทงเสยงสระควบ กอยในลกษณะการกลายเสยงไดดวย เชน อา+อ เปน อาย อ+อ เปน อย เหลานเปนตน

3) การแยกพยางค (Syllabification) เปนเรองเกยวกบการออกเสยงสระและพยญชนะ แตละเสยงแยกกนเปนตว ๆ

(เสฐยรโกเศศ, 2522: 121-256)

เดชา ศรคงเมอง แนวทางการวเคราะหดนตรสวด / 18

2.5.3 แนวคดเกยวกบการวเคราะหคตศลป

ประเดนของการวเคราะหดนตรประเภทดนตรดงเดม (Primitive Music) นน มผกลาวเกยวกบลกษณะเฉพาะของดนตรดงเดมไวในแงมมตาง ๆ ดงน

บรโน (Bruno Nettl) 16 กลาวลกษณะของดนตรดงเดมไววาค ารอง (Song text) มกไมมล าน า จงหวะ และการจดระเบยบพยางคตาง ๆ แนนอน สม าเสมอ และมการซ าทวน และแปรผนเสมอ การจดสรรค ารองในท านองมการปรบกรณทค ารองมจ านวนไมเทากบท านอง จงมการใชพยางคทไมมความหมายเพอชวยใหพอดกบท านอง บางกรณใชพยางคทไมมความหมาย กรณค ารองมความยาวไมเทาท านองทม จงตองเปนค าทไมมความหมายมกเปนค าทประกอบดวยพยญชนะ 1 ตว และสระ 1 ตว

โครงสรางทางทวงท านอง และชดพยางคทไมมความหมาย (Meaningless Sequence & Rhythmic Construction) มการจบตวกนเปนชด (Sequence) ความสมพนธระหวาง ชดพยางคไมมท านองและโครงสรางทางดนตรมความนาสนใจ เพลงจ านวนมากเปนลกษณะโครงสรางแบบ “ไอโซรทม” (Insorhythmic Structure) คอ รปแบบของล าน าแบบเดยวมการซ าอยตลอด จ านวนรปแบบล าน าทซ ามกเปน 3 – 4 ครง หลายเพลง มชดพยางคทไมมความหมาย (meamingless sequence) มความสมพนธกบกระสวนลลาท านอง (rhythmic construction) “ไอโชรทมค” (isorhythmic song) มกใช ชดพยางค (syllabic sequence) อนเดยวกน ในการซ าแตละครง ถามรปแบบล าน าหลากหลาย จ านวน ชดพยางค(syllabic sequence) จงหลากหลายตามไปดวย แตมความคลายคลงกนบาง”

การลงจบของท านอง (closing formula) ประกอบดวย โนตยาว 3-4 ตว และโนตเสยงสน 1 ตว เปนโทนค (tonic) และสนบสนนโดยพยางคทไมมความหมาย หรอเปนการซ าการเนนเสยงโทนคและการลากเสยงยาวเสยงโทนค ของทงภาษา และดนตร มกสมพนธกน เปนอทธพลอนสงผลตอสไตลดนตรของคนแตละท…”

ลกษณะทางภาษาถกท าใหตางไปจากเดมโดยสาเหตการน ากฎทางดนตรเขามาใสในค ารอง นเปนลกษณะรวมของการกอตวของบรรดาดนตรชนดตาง ๆ ทมในโลกไมเพยงดนตรดงเดมเทานน

ภาษาถกแยกเมอค าถกน ามารวมเขากบดนตร ปจจบนอาจยงไมสามารถพดไดวาดนตรเปนสวนยอยของภาษา ประเดนของเสยงของดนตรดงเดมในแงเปนสญลกษณแทนสงตาง ๆ ใชความคลมเครอ และความซบซอนสบสนของเสยงทความสมพนธระหวางดนตรกบภาษา นนเปนสญลกษณอนหนง หรอเปนการวาดลวดลายเสยง (Tone-Painting)

16 Bruno Nettl, 1972: 21-25