ตํานานการสราง อาณาจักรสิบสองปนนา

ตํานานการสรางเมืองเชียงรุง

ในตํานานเมืองเชียงรุงมีหลายตํานานดวยกนั ซ่ึงปรากฏอยูในหลักฐานตามลายลักษณอักษรที่ถูกบันทึกโดยคนจีน และคนไทเมอืงตางๆ นอกจากนีย้ังเปนเรือ่งเลาในแบบนิทานจากชาวบานที่สืบตอกันมา ในตํานานไดกลาวเริ่มแรกสมยัพุทธกาล กระทั่งสมัยสมเด็จพระเจาหอคําเชียงรุง 1 (พญาเจื๋อง) เปนปฐมกษัตริยของชาวไทลื้อ แหงราชวงคอาฬโวสวนตาล จนถึงสมเด็จพระเจาหอคําเชยีงรุงที่ 41 เจาหมอมคําลือ (ตาวซินซือ) กอส้ินสุดลงเพราะรัฐบาลจีนไดถอดทานถอนทานออกจากการเปนเจาฯ สวนพระอนุชาไดล้ีภัย มาอยูที่อําเภอแมสาย หมอมตาลคํา ไดล้ีภัยมาอยูกรุงเทพ

การศึกษาตํานานดังกลาวนั้นตองอาศัยการวิเคราะหและตีความ ทั้งยังตองอาศัยการเทียบเคียงประวัติศาสตรสมัยที่เกิดเหตุการณสําคัญขึ้นในอาณาจักรใกลเคียง เชน ลานนา เชียงตุง จีน เปนตน ดงันั้นในการศกึษาขอมูลจึงตองอาศัยหลักฐานจากตํานานไทลื้อฉบับปริวรรตจากตนฉบับอักษรไทลื้อ โดยทว ี สวางปญญางกูร เปนพื้นฐานของขอมูลทั้งหมด เนื่องจากเปนขอมูลที่เขียนขึ้นโดยชาวไทลื้อโดยตรง แตตองอาศัยการวเิคราะหในความเปนจริงที่เปนไปไดจากการเทียบเนื้อเรื่องกับประวตัิศาสตรกับตํานานฉบับอื่น เพราะตํานานไทลื้อฉบับนี้เนื้อเร่ืองบางสวนจะเปนการอธิบายถึงอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริยของเจาเมืองและสถานที่ตางๆ เพื่อสรางความเปนผูมีอํานาจและเปนผูมีสิทธิพิเศษเหนือชนชั้นสามัญ ใหเปนผูชอบธรรมในการปกครองดูแลบานเมือง

ในความเปนจริงการศึกษาตาํนานคือการอานแลวตีความตามตัวอักษร เนื่องจากวิธีการเขียนเนื้อเรื่องของชนชาติไทจะเปนการเขยีนเปรียบเทียบและแฝงความหมายเชิงสัญญะไวภายใน ดังนั้น หากพบคําวายักษ ในความหมายนี้จึงหมายถึง คนปาเถ่ือนนอกกลุมไท เปนตน ทั้งนีใ้นบางเนื้อเรื่องอาจไมสามารถตีความตามจรงิได แตสามารถวิเคราะหสภาพสังคมของสมัยนั้นได เชน การเสด็จของพระพุทธเจาในตํานานพระเจาเลียบโลกมาถึงเมืองเชยีงรุงในตอนเชา เปนการบอกโดยนยัวา เมืองเชียงรุงไมใชกลุมคนปาเถ่ือนและไมมีวัฒนธรรม เพราะการเลียบโลกของพระพุทธเจากค็ือการยอบรับนับถือพุทธศาสนาแลว ดังนัน้การเกดิขึ้นของเมืองตามคําทํานายของพระพุทธองคผูมีอารยะแลว จึงเปนสิทธิอันชอบธรรมของคนไทที่จะกอรางสรางเมืองบนพื้นที่เดมิของพวกยักษ

สังเกตไดวาการเขียนตํานานดังกลาวจะไมไดใชภาษาแบบตรงไปตรงมา และตั้งใจทีจ่ะเขียนใหกลุมชาติพันธุของตัวเองเปนผูที่ปฏิบัติดีกวากลุมอื่นๆ หรือยกยองความดใีนกลุมของตนเสมอแมวาจะทําผิดก็ตาม เชนในการเขียนเลาถึงพระพทุธเจาเสด็จมาปราบยักษที่อาละวาดกอความวุนวายในเขตเมือง ซ่ึงหมายถึงการที่กลุมไทถือความเปนพุทธศาสนิกชนที่มีอารยธรรมสูงกวาพวกชนพื้นเมืองทีอ่าศัยอยูกอนหนาแลว ไลกลุมพวกนีห้นีออกไปจากเมืองใหไปตั้งถ่ินฐานใหมที่อ่ืน เพื่อใหกลุมไทไดมีสิทธิ์ครอบครองดินแดนสวนนี ้

ตํานานการสรางเมืองเชียงรุงที่เปนหลักฐานในงานวิชาการคือ เร่ืองพระเจาเลียบโลก เร่ืองเจามานวะเกลือกกลาฆาหมาหลวง เร่ืองเจาบุญปนฆายักษหรือเรือ่งยักษกินธิดาพญาอาลโว เร่ืองกําเนิดพญาอาลโว เร่ืองเจาฟาวองกับโอรส 3 องค และลําดับราชวงคของพญาเจิง เปนตน เนื้อเรื่องตางๆนี้เลาเปนตอนๆ แบงเปนประวัติศาสตรคนละชวง แตโดยรวมแลวเปนเรื่องการกําเนิดเมืองเชยีงรุงที่กลาวถึงเหตุการณตางๆ ของเมืองและอาณาเขตของแควน ซ่ึงเรื่องตางๆนี้ไดถูกเขียนขึ้นและคัดลอกตอมา จนบางครั้งในเนื้อหาบางสํานวนอาจแตกตางกัน

เรื่องเจามานวะเกลือกกลาฆาหมาหลวง

กอนที่จะมีการสรางเมืองเชียงรุง พื้นที่บริเวณนี้เปนปารก จนกระทั่งสมัยที่พระพุทธเจา กกุสันธะ โกมาคมนะ กัสสปะ และโคตมะไดเสดจ็มาถงึ จึงเริ่มมีชื่อเมืองปรากฏวา เมืองแมยาปาหมารายหลวง ในปานี้มยีักษช่ือทีฆาอาศัยอยู ไลจับชาวบานกินเปนอาหาร ยักษทีฆาตวันี้ไดเก็บเจาบุญปนมาเลี้ยงไว ซ่ึงจะกลาวตอไปในเรื่องบุญปนฆายกัษ

บริเวณพืน้ที่เมอืงนั้นเรียกวาหมากผาหนอ เปนดินแดนทีไ่มมีผูชายอาศยัอยูเลย ทั้งเมอืงจึงมีแตผูหญิง เพราะหมายักษ หรือหมารายหลวงตัวหนึ่ง ชื่อวาเทวบุตร ชอบฆาผูชายที่เปนผูใหญแลวและเด็กทีเ่กิดมาเปนชายจนสิ้น ทําใหจํานวนชาวบานที่อยูในเมืองไมเพิ่มขึ้น ขนาดเมืองกเ็ทาเดิมจนเกือบลมสลาย ทั้งยักษและหมาก็ตองการฆาคนจนชาวเมืองอยูอยางมีความสขุ

ภายหลังมีชายหนุมชื่อมานวกุมาร กับพรรคพวกมา 5 คน เปนคนที่มกีําลังมหาศาลชื่อวาอายหนกัเหลือหิน คนตวัโตแข็งแรงชื่อวาอายหนกัเหลือหิน คนที่ตวัเหม็นมากชื่อวาอายเหมน็เหลือข้ี คนที่ไวกวาลมชื่อวาอายไวเหลือลม และคนที่เสยีงดังชื่อวาอายมอเหลือกาด ชายทั้งหาไดชวยกันจับกวางคําไดในภูดอยหวยลึก แลวใหมานวกุมารลองขี่กวางด ู แลวกวางกว็ิ่งหนีเขาไปในดงปาไมจนไปถึงเมืองแมยาซึ่งภายหลังคือเมืองเชียงรุง สวนเมืองฮําคอืบริเวณทีห่มารายหลวงอาศัยอยู มานวกุมารไดอาศัยอยูในเมืองนี้มีช่ือวาเกลือกกลา จงึไดคิดหาวิธีฆาหมาตัวนี้เพื่อจะไดอาศัยอยูอยางปลอดภัย มหีญิงนางหนึ่งไดคดิอบุายใหมานวกมุารเกลือกกลาวา นางจะเหลาไมใหพันเลมเพื่อใหมานวกมุารเกลือกกลาแทงหมาครั้งละเลม แลวหมาหลวงกจ็ะเอาไมนั้นมาสงใหนาง ทําซ้ําอยางนี้จนครบพันเลม แลวมานวกุมารเกลอืกกลาก็พลาดตกไปยังคนู้ํา แตก็เหยีบอยูบนรากไม เพื่อไมใหหมาหลวงเจอจึงเอาหญามาคลุมปากหลุมไว เมื่อหมาหลวงตามมาถึงก็ไมพบ จึงไปถามกับโหรวามานวกุมารเกลือกกลาอยูที่ใด โหรก็ตอบตามความจริงวาซอนอยูในน้ําเหนือไมใตดนิ หมาหลวงไปหากี่คร้ังตอกี่คร้ังก็ไมเจอ จนคิดวาตําราโหรเลมนี้ทํานายผิดจึงเอาไปเผาไฟทิ้งเสีย

เมื่อหมาหลวงไปแลวมานวกมุารเกลือกกลาก็ออกมาจากหลุมไปยังบานของหญิงนางนั้นที่ไดเหลาไมให นางไดมอบมดีพราใหมาปองกันตัวจากหมาหลวง แตกบ็ังเอิญที่มหาหลวงมาเจอมานวกุมารเกลือกกลาที่บันไดหนาบานของนาง ทั้งคูจงึสูกันอยูนานมานวกุมารเกลือกกลาไดจังหวะใชมดีพราฟนหมาหลวงตัวขาดจนตาย หญิงคนอื่นๆในหมูบานเมื่อทราบขาวการตายของหมาหลวงก็เศราโศกเสียใจเพราะพวกนางเปนภรรยาของหมาหลวง เมื่อเห็นศพทกุคนตางพากันเขามาโอบกอดจนมือเปอนเลือด แลวเอามือมาเช็ดที่ตะโพก จนเปนที่มาของความเชื่อการนุงผาถุงของไทล้ือจนถึงปจจุบันที่เปนซิ่นตาแซงตาเดีย่ว ชื่อวาลายตาหมาควาย หลังจากที่หมาหลวงตายไปแลวเดก็ที่เกดิมาเปนชายจึงไมถูกฆาตายอีก ทําใหเมืองขยายขึ้นเรื่อยๆ

เรื่องกําเนิดพญาอาละโว

พญาอาละโวเกิดที่เมืองอาละโว บางสํานวนก็บอกวาเกดิที่เมืองจําปานคร ทั้งสองเมืองนี้ไมไดระบวุาอยูในตําแหนงใด กลาวเพียงแตอยูในแถบประเทศลาว ปูช่ือกุสุมพาณเสียชีวิตนานแลว สวนยาเปนผูเฝาสวนใหเจาเมือง คนทั่วไปเรียกวายาเฝาสวน มีลูกสาวชื่ออุปธิพรหม ทั้งหมดอาศัยอยูดวยกนัในสวน

ในปาแหงหนึง่ที่ไกลจากสวนของเจาเมือง บางสํานวนกร็ะบุวาเปนสวนตาลของเจาเมอืง มีราชาวัวอาศยัอยูในถํ้าผาคํา กับบริวารววัอีกหนึ่งหมืน่หนึ่งพันตัว ราชานี้นามวา ราชาโว ( ตามการออกเสียงคําวาววัในภาษาลื้อ ) วันหนึ่งพญาววัพรอมทั้งบริวารไดออกไปเทีย่วสวนของเจาเมอืงเพื่อกินหญา แลวเจอลูกตาลตกอยูจึงกนิเพียงแตคร่ึงลูกแลวกก็ลับไปยังถํ้าผาคํา เชารุงขึ้นนางอุปธิพรหม มาเจอลูกตาลที่เหลืออีกครึ่งหนึ่งจึงเก็บมากินตอ หลังจากนัน้นางก็ตั้งครรภแลวคลอดลูกออกมาในปฉลู

เมื่อเด็กคนนี้อายุได 10 ขวบ ทราบวาพอของตนคือราชาโว จึงเดนิทางไปยังถํ้าผาคําเพื่อพิสูจน โดยใชกีบเทาที่แมเก็บไวมาเทียบกับของพอ แลวเด็กคนนี้ก็อาศัยอยูปรนนบิัติพอได 6 ป ในชวงที่อยูกบัพญาโว เด็กคนนี้นอนพกัอาศัยอยูที่อารามในปาใกลถํ้าผาคํา ราชาโวจึงตั้งชื่อลูกของตนวา อารามโว มาจากการนําคําวาอารามและโวมาผสมกัน ตอมาจึงเกิดการพูดเสียงเพี้ยนเปนอาละโว สวนคําวาสวนตาลที่ตอทายชื่อนั้น มาจากอาละโวมีกําเนดิขึ้นในสวนตาล คนทั่วไปจึงรูจักในนามอาละโวสวนตาล เมื่ออายุได 16 ปอาละโวไดกลับไปเยี่ยมมารดาที่บานในสวนของกษัตริย พอดกีับชวงนัน้กษตัริยเมืองจําปาสวรรคต จึงตองหากษัตรยิองคใหมมาครองราชยแทน โดยธรรมเนียมของเมืองนี้จะตองใชราชรถที่ไมมีคนบังคับมา บนบานสานกลาวตอเทวดาอารักษ

ใหราชรถนั้นไปหาผูที่มีบุญญาธิการ เมื่อปลอยราชรถไปแลวก็มาจอดอยูที่บานของนางอุปธิพรหมซ่ึงขณะนั้นอาละโวไดอาศยัอยูในบาน เสนาอํามาตยจึงทูลเชิญใหขึ้นครองเมืองจําปานคร ภายหลังมีการเปลี่ยนชือ่เมืองตามชื่อกษัตริย เปนเมืองอาวะโวสวนตาล

ในกาลตอมาพระอินทรมองเห็นวาพื้นที่ราบลุมเมืองล้ือวางเปลา จึงอยากใหพญาอาละโวสรางเมืองที่นั่น วันหนึ่งพญาอาละโวกับขาราชบริพารไดออกไปลาสัตว พระอินทรถือโอกาสนี้แปลงราเปนกวางทองลอใหคณะไลตาม จนผานเมืองลาวมายังเมืองล้ือเปนระยะเวลาหนึ่งเดือน ในที่สุดก็ขามน้ําโขงมาถึงทุงเชียงรุง แลวกวางทองก็หายลับไปเหลือแตกวางธรรมดาออกมาจากพุมไมแทน พญาอาละโวจึงยิงกวางตวันีแ้ลวแบงใหทกุคนกิน ตอมาสถานที่แหงนี้เรียกวาหมูบานชางชัย เมื่อพญาอาละโวไดเห็นทําเลที่ราบทุงกวางใหญนี้ จงึสรางเมืองใหมขึ้น แลวพญาอาละโวก็ปกครองดูแลเมืองในตําแหนงพญาหลวงปาน เปนเจาเมืองอาละวี แลวแตงตั้งขุนนางที่ติดตามมา หมื่นเหนือเปนพญาหลวงเชยีงปอม หมื่นแกวเปนพญาลวงโขง ดูแลแถบริมน้ําโขง คําหวายเปนพญาดอนทัน ดูแลแถบลวงทราย นายพรานเปนพญาหลวงนากาง ดแูลเมืองลวงทุง

พญาละโวไดอภิเสกสมรสกับนางปทุมนาถเทวี มีบุตรคนหนึ่งชื่อวาอาละวะกุมาร ตอนที่บุตรยังเด็ก พญาอาละโวและขาราชบริพารไดออกไปลาสัตว บริเวณดอยนดงนังมียกัษช่ือ อาละวะกะยกัษอาศยัอยู ไดแปลงรางเปนกวางหลอกลอใหพญาอาละโวไลตาม จนเลยเขตแดนเชิงเขาดงนั้น กวางจึงคนืรางเปนยกัษจะกนิพญาอาละโว พญาอาละโวกลัวตายจึงตอรองกับยักษโดยสัญญาวาถาปลอยพระองคไปจะสงคนใหกินอาทติยละคน แลวยักษก็เชื่อแลวปลอยไป เร่ิมแรกไดสงนักโทษใหยกัษกอน เมื่อนกัโทษหมดจึงสงทาส แลวกค็ิดจะสงชาวบานไป แตถูกขนุนางคานแลวคิดวาพระองคเปนผูกอสัญญาขึ้นมาเอง ดังนั้นพระองคจงึควรรับผิดชอบ พญาอาละโวจึงจําเปนตองสงบุตรไปแทน แลวกน็ําบุตรนอยไปทิ้งไวที่ศาลาเชิงเขาดงนังรอใหยักษเอาไปกนิ บตุรเกิดความกลัวรองไหเสียงดงั จนพระพุทธเจาเสด็จมาพบจึงปลอยตัวใหบุตรหนกีลับวังไป สวนพระพุทธเจากแ็ขงอภินหิารกับยักษ จนยกัษสํานึกผิดและยอมรับคําสอนขององคพระศาสดา แลวยักษก็ไดชื่อวาอาละวะกะโสดา เมื่อพญาอาละโวทราบวาบุตรของตนไมไดถูกกินจึงเกิดความปติยินดี แลวบนบานใหอาละวะกะโสดาเปนผีเสื้อเมืองแลวทําพิธีบวงสรวงทุกป

เนื้อเรื่องของยกัษกนิคนในเมืองนี้มีเคาโครงคลายกับเรื่อง เจาบุญปนฆายักษ หรือเรือ่งยักษกินธิดาพญาอาลโว ซ่ึงมีความแตกตางกันในเรื่องของบุตรของพญาอาลโวที่เปนชาย 1 คนและอีกสํานวนเปนธิดา 7 องค ทั้งนี้ผูปราบยักษก็มีความแตกตางกัน ในเรื่องนี้ระบุวาเปนพระพุทธเจา และอีกสํานวนนั้นเปนเจาบญุปน

เรื่องเจาบุญปนฆายักษ หรือ เรื่องยักษกินธิดาพญาอาลโว

พญายักษฑีฆาอาศัย อยูกับยกัษตวัเมียอีกหนึ่งตนในปา ไดเสกกวางทองใหวิ่งเขาไปยงัเมืองของพญาอาละโว เมืองพระองคเห็นจงึเรียกใหขุนนางชวยจับ แลวทั้งหมดก็วิง่ตามไปถึงปาเขตแดนของพญายักษ เมื่อพญายักษเห็นจึงจับพญาอาละโวผูบุกรุกมาเปนอาหาร แตพญาอาละโวไดขอชีวิตของตัวเองไวแลวทําสัญญากับยักษวาจะสงลูกสาวทั้ง 7 คนใหมาเปนอาหารทุกๆ 15 วัน เมื่อยกัษไดยินดังนั้นจึงเชื่อคําสัตยของกษัตริยเมืองอาละโว จึงปลอยตวัไป ภายหลังพญาอาละโวจึงจําใจสงธิดาคนที่หนึ่งไปใหยักษ โดยใชศาลายักษเปนจุดนัดพบ ยกัษจะมารับตวัไปยังที่อยูของตน เปนอยางนี้ทุกๆ 15 วนัที่ตองสงลูกตัวเองไปใหยกัษกนิ ชวงเวลาที่พญาอาละโวไดสงลูกสาวใหยกัษกินนัน้ ชาวเมืองไดยนิและเลาตอกนัไปทั่วเมือง เมื่อชาวบานบางกลุมรูขาวเรื่องยักษออกมาอาละวาดกินคนก็เกดิความกลัว จึงหนีออกไปหาทําเลสรางเมืองใหม ชื่อวาเมืองลวง

เมื่อพญาอาละโวไดสงลูกสาวไปครบ 6 คนแลว เหลือคนสุดทายชื่อวานางแสงยอดหลา ที่จะตองนําไปไวยังทีน่ัดหมายตรงศาลายักษ พอเวลาค่ํามีชายหนุมเดินทางมา ชื่อวาเจาบุญปนไดเจอนาง แลวทั้งคูจึงตกหลุมรักกัน เดิมทเีจาบุญปนเกิดที่บานน้ํากดั เขตเมืองฮุน แลวไดเดินทางเขามายังดินแดนยกัษ แมยักษจึงนําไปเลี้ยง1

นางแสงยอดหลาไดเลาเรื่องราวทั้งหมดที่นางกําลังจะถูกยกัษกนิใหเจาบญุปน แลวนางก็ขอความชวยเหลือ เจาบุญปนก็เกดิความสงสาร แตก็ออกปากไววาตนเปนเพยีงชาวบานธรรมดาสามัญไมไดมีเชื้อสายกษัตริยแตอยางใด หากนางตองการความชวยเหลือตนก็เต็มใจ ในขณะนัน้เสนายักษไดมาถึงศาลาพอดี จึงหวังทีจ่ะจบัทั้งสองไปกิน แตเจาบุญปนไดสูกับยักษดวยคาถาอาคม จนท่ีสุดเจาบญุปนใชดาบแกวฟาดคอเสนายักษจนตายหมด พอพญายกัษมาถึงเหน็ไพรพลของตนตายเปนจํานวนมาก จึงคุกเขาลงไหวขอขมาเจาบุญปน แลวเจาบุญปนก็ทองมนตใหเสนายักษที่ตายไปฟนคืนชีพดังเดิม เมือ่พญาอาละโวไดทราบเรื่องจึงเกิดความปติยินดี ยกเมืองอาละโวและพระธิดาแสงยอดหลาใหกับเจาบุญปน สวนพญายักษฑฆีาก็ไมมาสรางความเดือดรอนและไลจับกินคนอีก

เรื่องเจาฟาวองกับโอรส 3 องค

เจาฟาวองเปนเจาเมืองของจนี ( ในตํานานไมไดระบวุาราชวงศอะไร และปกครองเมืองใดสมัยใด แตระบุวาเปนฮอแข ) มีโอรส 3 องคดวยกัน วันหนึ่งเจาฟาวองไดใหโอรสทั้งสามประลองธนูกัน ลูกธนขูองใครตกไปที่ใดกจ็ะเปนเจาของเมืองนัน้ โอรสองคแรกยิงลูกธนูขึน้ฟาตกลง 1

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 62.

แผนดินของตนเอง จึงครองราชยตอจากพระบิดาในเมืองจีนฮอ องคทีส่องลูกธนูไปตกที่บริเวณหมากผา จึงไดเมืองอาละวสีวนตาล เปนตนตระกูลกลุมไทลื้อ องคสุดทาย ยิงลูกธนูไปตกที่เมอืงพมาแสนหวี อยูลุมแมน้ําเกยีวและแมน้ําคง เปนตนตระกูลกลุมไทใตคง

ภายหลังเจาฟาวองมีธิดาองคหนึ่ง ชื่อวานางจันหอมยอดฟาไดอภเิษกสมรสกับเจาแสงตอ หรือมานะวะชายนอย ในตาํนานพื้นเมืองสิบสองปนนาไดระบวุาเจาแสงตอเปนบุตรเล้ียงของพญาสือ จึงเปนหลานปูของพญามังรายเจาเมืองลานนา ซ่ึงในตํานานฉบับนี้ระบุวาพญามังรายมีบุตรดวยกัน 4 คน2 คือพญาสือ ( พญาลือ ) บุตรองคแรก เปนเจาเมืองปกครองเวียงเชยีงงืนยางหลวงหรือเมืองเชียงแสนในปจจุบัน รองลงมาเปนพญากือนา ทาวยู ( ผายู ) และองคที่ส่ีบวชเปนพระช่ือวาเจาตนพระ

มีเร่ืองเลาเกี่ยวกับเจาแสงตอวา ไดออกไปเลี้ยงววัควายที่ทุงยางหลวงพรอมกับสหายที่มีอายุมากกวาอกี 3 คน เมื่อมาถึงทุงก็พบกับรังตอใหญอยูบนตนไม ทั้งสามคนจึงพยายามจะเอารังตอลงมากินใหได แตก็ไมสมารถทําได เจาแสงตอจึงกลาววาเหตุใดเจาทั้งสามคนมีอายุมากกวาไมสามารถเอารังตอที่เปนเรื่องเล็กนอยได ทั้งสามคนจึงทาใหเจาแสงตอเอารังตอลงมาให หากทําไดดังนั้นแลวจะยอมใหเอาคอนทุบหัวทั้งสามคนจนตาย คร้ันแลวเจาแสงตอก็นําเอารังตอลงมาได ทั้งสามคนจึงทําตามสัญญาใหเจาแสงตอทุบหวัจนตาย พอตกเย็นเจาแสงตอก็นําววัควายของทั้งสามคนไปคืนพอแมของแตละคน เมื่อพอและแมของทั้งสามคนรูเร่ืองทั้งหมดก็เกดิความเสียใจและตองการเอาความผิดเจาแสงตอใหได จึงไปรองเรียนกับพญาสือใหทําโทษเจาแสงตอ พญาสือไดไตถามความเปนจริงกับเจาแสงตอก็ตัดสนิวา เจาแสงตอทําถูกแลวที่รักษาคําสัญญา แสดงถึงการเปนคนมีสัจจะ ทั้งยังเปนคนเกงกลาเอาการเอางานตางจากทั้งสามคนที่ไมสามารถทําเรื่องงายๆ ได แลวตอไปเมื่อโตข้ึนก็คงจะไมกลาทําการงานใหญ จากเหตุการณนี้ทําใหพญาสือรักและเอ็นดูเจาแสงตอเปนอยางมาก จึงรับมาเปนบุตรเล้ียง

คร้ังหนึ่งเจาฟาวองไดคิดทาํการศึกกับลานนาเพื่อแยงชิงดินแดน และตองการประลองเชิงศึกกับพญามังราย และบุตรทั้งสี่ เนื่องจากไดยินกิติศพัทและชื่อเสียงในดานการรบ จึงจัดแตงพลรบลงมาทางลานชาง สวนพญามังรายไปตัง้รับอยูที่เวยีงเชียงแสน ซ่ึงเปนเมืองที่พญาสือปกครองอยู คร้ันพวกฮอแขลงมาถึงพญามังรายจึงคิดวาการศกึนีล้านนาเสียเปรยีบเรื่องกําลังพล จึงตองหาเสนาอํามาตยที่มีความเกงกลา พญาสือจึงเรียกใหเจาแสงตอเขาเฝาพญามังราย เพราะเปนคนมีความสามารถในการรบ เจาแสงตออาสานําทัพเพียงหาพนันายทหารตฝีาวงลอมเขาไปบุกยังเมืองฮอแขก การเดินทางใชเวลาถึงสามเดือนจนไปถึง เจาฟาวองไดจัดตั้งพลรับไวที่นอกเมืองโดยให

2

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 70.

ตูงอูเย เปนแมทัพ ทั้งสองฝายสูกันนานจนตองตกลงไกลเกลี่ยการศึก เจาฟาวองยอมไมทําศึกชิงเอาเมืองอีก จงึใหลานนาสงบรรณาการใหแทน ทั้งนี้เจาฟาวองยังยกนางจันหอมยอดฟาใหกับเจาแสงตอ แลวทัง้คูก็ไดอยูทีเ่มอืงฮอตั้งแตนัน้มา

ในศึกครั้งนีจ้ารึกของลานนาไดเขียนไววา3 ในชวง พ.ศ. 1839 – 1854 เชียงรุงตกอยูในอํานาจของราชวงศหยวน พญามังรายไดเขาไปชวยเหลือเชียงรุงในการทําศึกใหปลดปลอยออกจากจีน แตการทําสงครามใชเวลานานมากจนสิ้นรัชกาลพญามังราย หลังจากนั้นความสัมพันธระหวางจีนกับลานนาก็ดีขึ้น และลานนาตองสงราชบรรณาการไปใหจนี สวนความสัมพันธระหวางลานนากับเชยีงรุงนั้น ไดสรางความเปนบานพี่เมืองนองใหกระชับยิ่งขึน้ในสมัยพญาแสนเมืองมา ไดอภิเษกสมรสกับธิดาเจาเมอืงเชียงรุง แลวมีพระโอรสชื่อพญาสามฝงแกน

สวนในเอกสารจารึกของจีนกลับระบุชวงที่ทําศึกกับลานนาและเชียงรุงวา4 ตรงกับสมัยของพญาติโลกราชแหงลานนา เจาวองแยนซาวแหงราชวงศหยวน และเจาไอในแหงเชียงรุง ในจุลศักราช 659 พ.ศ. 1840 พญาติโลกราชไดสงกองทัพเขามาทําสงครามกับเจาวองแยนซาว และเชนกันทีเ่จาวองแยนซาวไดนําทัพลงไปทีล่านนา แตการทําสงครามก็ไมมีใครแพชนะ จึงเจรจาสงบศึก ภายหลังพญาติโลกราชและเจไอไดนําบรรณาการไปถวายแกเจาวองแยนซาว แลวเจาวองกพ็ระราชทาน จุมทองคําหัวเสือใหแกเจาไอ พรอมทั้งตั้งเมืองเชียงรุงเปน ศูนยกลางทหารและประชาชนเชียงรุง ( เซอหล่ีซ่ินมิ้นชุงควานฟู ) หลังจากที่เจาวองคาวซุงควางตี่ หรือเจาลมฟาโพธิญาณที่คนไทลื้อเรียก ไดมอบจุมทองคําหัวเสือใหแกเจาสามไคเนอืง ผูเปนบรรพบุรษรุนที่ 5 ของเจาไอ ในสมัยกอนมาแลว

หลังจากที่เจาแสงตออภิเษกกับนางจนัหอมยอดฟาแลวกม็ีโอรส 3 คน องคแรกชื่อทาวซูงอัด องคที่สองชื่อวาทาวซูงซาง องคที่สามชื่อวาเจาเจ็ดพนัประตู คร้ังหนึ่งเจาฟาวองใหเจาแสงตอไปทําศึกปราบกบฏที่เมืองแมนตาตอก กอนเดนิทางเจาแสงตอไดส่ังเสียใหโอรสทั้งสามมีหนาที่ไปปกครองเมอืงตางๆ ทาวซูงอัดไปปกครองเมืองอารวีเชียงรุง ทาวซงูซางไปปกครองเมืองแลม ในขณะนัน้เมอืงอารวีเชียงรุงและเมืองแลมเปนของฝายแม สวนเจาเจด็พันประตใูหลงไปเมืองลานนาเชียงใหม เปนเมืองของฝายพอ เมื่อเจาแสงตอทําการศึกชนะแลวกําลังจะเขาเมืองแมนตาตอก แตสะพานเมืองเกดิหกัแลวชางที่เจาแสงตอประทบัอยูก็ตกลงไปจนเจาแสงตอสวรรคต เสนาอํามาตยจึงนําความมาทูลใหเจาฟาวองและ มเหสี โอรสไดทราบ ดังนัน้แลวโอรสทั้งสามจึงปฏิบัติตามพระบิดาสั่งไว

3

สรัสวดี อองสกุล. ประวัติศาสตรลานนา. 187. 4

เทาควางแซง,อายคํา. เชือ้เครือเจาแสนหวีสิบสองพันนา. 631- 632.

เมื่อปเมิงเปา ศักราชได 650 ตัว ( พ.ศ. 1831 ) ทาวซูงอัดผูเปนพี่คนโตของเจาเจ็ดพันประตูมื่อไดไปอยูยังเมืองอารวีเชียงรุง ชาวเมืองไทลื้อตางก็เรียกวาเจาอายอัด เปนเจาเมืองเชียงรุงเมื่ออายุได 19 ป ครองเมืองทั้งหมดใชเวลา 41 ป สวรรคตเมื่ออายุ 60 ป ในปเปกสงา ศกัราชได 700 ตัว ( พ.ศ. 1881) เจาอายอัดไดครองเมืองเชียงรุงตอมาจากตระกูลพญาเจงิ (พญาเจือง) ที่ครองเมืองมาแลว 7 รุน เมื่อไมมีผูสืบตอเจาอายอัดจงึขึ้นปกครองแทน

เจาเจ็ดพันประตู ลูกของเจาแสงตอเปนชื่อที่พญากือนาผูเปนอาไดใหโหรหลวงตั้งให5 เมื่อคร้ังลงไปอยูยงัเมืองลานนา เจาเจ็ดพันประตูอยูในเมืองเชยีงใหมฐานะแหลนของพญามังราย ไดมีหอคําประทับอยูในเวยีงเชียงใหม แตก็ประทับไดพยีงปกวา ขาหลวงเมืองเชียงตุงกล็งมาขอใหเจาเจ็ดพนัประตูไปครองเมืองเชียงตุง แลวก็นาํเถรหงสและเถรจันทรขึ้นไปพรอมกันดวย เปนการรับเอาพุทธศาสนาจากลานนาไปเผยแพรยังเชยีงตุง ภายหลงัไดมีการสรางวัดปา และวดัสวน

ในตํานานของลานนาไดระบไุววาเจาเจ็ดพนัประตูหรือลานนาเรียกวาเจาเจ็ดพันตูเปนราชบุตรของพญาผายูไดถูกสงตวัไปปกครองที่เมืองเชียงตุง และในสมยัพญากือนาถึงสมัยพญาแกวไดนําพุทธศาสนาจากเชยีงใหมไปเผยแพรที่เชียงตุงและเชียงรุงสองสํานักดวยกัน คือนกิายรามัญวงศ สัดสวนดอก และนิกายสีหลวัดปาแดง ในเมืองเชียงตุงมีการสรางวัดปาแดงเชยีงตุงเปนสาขาของวัดปาแดงเชยีงใหม ในสมัยพระเจาติโลกราช และวัดยางกวงหรือยางควงเปนสาขาของวัดสวนดอกเชียงใหมในสมัยพญากอืนา6 ในเชยีงใหมทั้งสองสํานักนี้มีความขดัแยงกันในดานหลักคําสอนและการปฏิบตัิมาตลอด เมื่อเขาไปอยูที่เชยีงตุงแลวความขัดแยงของทัง้สองสํานักนี้ก็ยังมีอยูเชนเดิม อาจกลาวไดวา เหตกุารณตางๆ ที่เกิดขึ้นของพุทธศาสนาในเชยีงใหมจะสงผลกระทบและมีอิทธิพลกับเชียงตุงตลอดเวลา ซ่ึงหมายถึงพุทธศาสนาในเชยีงตุงจะผกผันไปตามปรากการณทางสังคมที่เกิดขึ้นในเชยีงใหม

จากการเทยีบตํานานของสามเมืองไดแก เชียงใหม เชียงรุงและจีน ตางก็มีเร่ืองราวในชวงประมาณพุทธศตวรรษที่ 18-19 แตกตางกนัดังกรณีตอไปนี้

1. จากเรื่องราวทีก่ลาวถึงการขึ้นครองราชยของเมืองเชียงรุงในลําดับที่ 8 นั้นมีความขัดแยงกนัเปนอยางมาก ในตํานานของจีนและไทลื้อไดเขียนประวัติของ

5

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 60. 6

สรัสวดี อองสกุล. ประวัติศาสตรลานนา. 188-189.

เจาเมืององคที่ 8 ไมตรงกัน ในตํานานจีน7 กลาววาเจาเมอืงองคที่ 8 คือเจาไอ เปนโอรสองคแรกของเจายี่เพียงลากชาย มีตนตระกูลเปนพญาเจืองสบืสายตระกูลเปนรุนที่ 7 ขึ้นครองเมืองเมื่ออายุได 16 ป ในปจุลศักราช 648 ( พ.ศ. 1829 ) ครองเมืองได 60 ป สวรรคตเมื่ออายุ 76 ป ในปจุลศักราช 707 ( พ.ศ.1888 ) สวนในตํานานของไทลื้อ8 กลับระบุวา เจาเมืององคที่ 8 นั้นชื่อวาทาวซุงอัดหรอืเจาอายอัด เปนสายตระกลูมาจากพญามงัรายในรุนที่ 4 ดังที่กลาวไปแลวขางตน เมื่อนําชวงป พ.ศ. ทีม่ีชีวิตอยูของทั้งเจาอายอัดและเจาไอจะพบวามีชวงเวลาที่ใกลเคยีงกัน

ณัชชา เลาหศริิ สันนิษฐานวาเจาบุญปนอภเิษกกับธดิาคนสุดทองของเจาเมอืงชื่อนางยอดแสงหลา นาจะอยูในราวตนพุทธศตวรรษที่ 18 เพราะตามเอกสารพื้นเมอืงของสิบสองพันนาไดระบุวา พญาเจิง เจาหอคําเมืองเชียงรุง ลําดับที่ 1 ปกครองเมืองเชียงรุง ระหวางป พ.ศ. 1703-1724 เกี่ยวกับเรื่องนี้ นาถ ไดใหขอสันนษิฐานไวเชนเดียวกันวา ประมาณพุทธศตวรรษที่ 18 มีคนไทกลุมหนึ่งไดขับไลคนพื้นเมืองออกไปจากดินแดนสิบสองพนันาแลวไดสรางเมืองเชียงรุง ขณะเดียวกันหวังจี้ หมิน ไดอางเอกสารจีนวา เมอืงเชอหลี่ หรือเมืองเชียงรุงเปนชุมชนของชาวไตลื้อมาแตโบราณกาล สวนเมอืงเชียงตุงนัน้ พงศาวดารเมืองเชียงตุง ระบวุา ลัวะเปนผูสรางเมืองในป พ.ศ. 1677 ตอมาพญามังรายสามารถขับไลพวกลัวะออกไปจากเมืองเชยีงตุงในป พ.ศ. 1773นอกจากนั้นตัง้แตรุนลูกและหลานของทั้งสองคนก็มีช่ือเหมือนกนัดังนี ้

ตํานานไทลื้อ

เจาอายอัด

เจาฟานเมือง เจาหอยวฟีา

7

เทาควางแซง,อายคํา. เชือ้เครือเจาแสนหวีสิบสองพันนา. 613. 8

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 73.

เจาสีลาคํา ไดจุมหยินหัวเสือ

เจากุมาน

เจาเปาไฟฟา

ตํานานจีน

เจาไอ ไดจุมทองคําหัวเสือ

เจาคานเมือง เทวี ( ล๊ัวะหอยสามยอด )

เจาสีลาคํา เจาวองมิ้นซาวราชวงศหมิงแตงตั้งเปน เจาแสนหวฟีา

เจากุมมาร

เจาเปลวไฟฟา

2. ลําดับราชวงศของพญามังรายแหงลานนาของตํานานไทลือ้และลานนามคีวามแตกตางกันในการเรียงชื่อของรุนลูกและหลานพญามังราย แตตํานานของจีนและลานนาไดระบุตรงกันวาพญามังรายเปนลูกของพญาลาวเมงกับนางอั้วมิ่งจอมเมืองหรือขายคํา ธิดาของทาวรุงแกนชายเมืองเชียงรุง ในตํานานไทลื้อไดบันทึกไววาพญามังรายมีโอรส 49 องคดวยกัน คือ พญาสือ ดูแลปกครองวียงเชียงงืนยางหลวงหรือเมืองเชยีงแสน พญากือนา ทาวผายู เจาตนพระ แลวมีหลานชื่อวาเจาแสงตอ ผูเปนลูกเลี้ยงของพญาสือ ในตาํนานนี้ไดกลาวถึงการที่ลานนารวมเปนเครือญาติเดียวกับเจาฟาวองของจีนดวยการแตงงานของเจาแสงตอและนางจันหอมยอดฟา แลวมีลูกคนสุดทองชื่อเจด็พันประตู ปกครองเมืองเชียงตุง

9

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 60.

สวนในตํานานของลานนากลับมีการเรียงลําดับตางกันไป และยังแสดงถึงเชื้อสายที่ไมไดเกีย่วของกันระหวางเจาฟาวองและพญามังราย ในสายตระกูลพญามังรายมีโอรสชื่อขุนเครือปกครองเมืองนาย และพญาไชยสงครามปกครองลานนาในขณะนั้นศูนยกลางอยูที่เชียงแสน และระบวุาเจาเจ็ดพนัตูเปนราชบุตรทาวผายู ไมใชเจาแสงตอดังที่ตํานานไทลื้อไดกลาวไว

การกอรูปรัฐสิบสองปนนา

กอนที่พญาเจิงจะปกครองเมอืงล้ือในป พ.ศ. 1723 ดินแดนแถบนี้ไดเปนที่อยูอาศัยของชน

ชาติไตเผาตางๆ อาศัยอยูปะปนกนั จากเอกสารการบันทึกของจีนสมัยราชวงศถัง (กลางพุทธศตวรรษที่ 12-15) ทําใหทราบวาในแถบหยงชัง คายหนนั ตลอดจนเมอืงแลม จิ่งตง เชียงกุ จนถึงสิบสองพันนา เปนที่อยูอาศัยของพวกหมานฟนดํา หมานฟนทอง หมานฟนเงนิ หมานสักขา และหมานสักหนา พวกหมานเผาตางๆ เหลานี้อยูในเขตปกครองของอาณาจักรนานเจา จนีสมัยราชวงศถังเรียกชนชาติไตอาศัยอยูในเมืองคายหนนั เขตปกครองอิ๋นเซง อีกชื่อหนึ่งวา “หมางหมาน” พวกนี้เรียกตวัเองวา “ไตเมือง” บางครั้งจีนเรียกวา “หมางหนาย” ซ่ึงก็คือ “เมืองล้ือ” นั่นเอง แตบางครั้งจะพบวาพวกไตลื้อเรียกเมืองของตัวเอง วา อาฬวี หรืออาลวี หรืออาราวี หรือเปนคําทีป่ระกอบชื่อเมือง เชน อาลวีสวนตาล อาลวีเชยีงมู อาลวีเชยีงรุง เปนตน ในหนังสือ ปนทึกเรื่องสิบสองพันนา กลาววา อาราวี (Aravi) เปนซื่อเรียกตามภาษาสันสกฤต กลาวคือ “ ชนชาติในแหลมอินโดจีนซึ่งไดรับวัฒนธรรมอินเดียมาก มักจะคิดตั้งอินเดียใหมขึ้นในดนิแดนนั้นๆ เคยมีการนําเอาชื่อเมืองในอินเดียมาใชเปนชื่อเมืองของตน คําวา อาราวี เปนชื่อประเทศที่ 7 ในจํานวน 14 ประเทศที่อยูในกลุมดาว Mulan และ Apa ในตะวันออก ตามที่กลาวไวในมหาสังฆาตสูตร หรือเปนการเลียนแบบ หรือเปนการนําเขามาใชโดยตรง...”10

จิตร ภูมิศักดิ์ ไดอธิบายวา ลุย นั้นคือ ล้ือ ลุยซาน คือ ไตลื้อ ขอใหสังเกตวา ลุย ตามอกัษรพมา ซ่ึงพมาเรียกชาวไตทั้งหมดในยูนนานวา “ซาน” และเรียกชาวไตลื้อในสิบสองพันนาวา “ลุยซาน” เขียนเปน ลฺวิ คํา ลฺวิ นีเ่อง ที่ชาวไตลือ้สิบสองปนนาเอาไปดัดแปลงเรียกแควนเชียงรุง วา อาลวี หรืออาฬวี...”

10

คณะกรรมการสืบคนประวัติศาสตรไทยเกี่ยวกับจีนในเอกสารจีนสนักนายกรฐัมนตรีแปลและเรียบเรียง. บันทึกเรื่องสิบสองพันนา. หนา 1-2.

ในชวงระหวางกลางพุทธศตวรรษที่ 12-15 หรือกอนที่กษตัริยนานเจาจะสงโอรสชื่อ เทาซูงฟา หรือไตลื้อเรียก “เจาราชบุตร” ยกทัพมายึดครองนั้น คอืเวียงเชยีงมู เปนเมืองที่ตั้งอยูริมแมน้ําโขงเหนือเมืองเชียงรุง เวียงเชียงมูในสมัยนั้นนาจะเปนเมืองศูนยกลางของเมืองล้ือดังปรากฏวากอนที่นานเจาจะยดึครองเวยีงเชียงมูนั้น เมอืงล้ือยังมีเมืองตางๆอีกหลายเมือง คือ เมืองแมยา (ตอมาคือเมืองเชียงรุง) เมืองปาหมาความหลวง (ตอมาคือเมืองฮํา) เมืองฮาย เมืองลวง และเมืองปาน เมืองแลม เมืองงู ปาซาง เชียงแมน เมืองมา เมืองกาย เมืองทนื เชียงลาบ เมืองยู เมืองหลวย เปนตน11

เวียงเชียงมู ในฐานะเมืองศนูยกลางของเมืองล้ือนั้น นาจะหมายถึง เมืองที่เปนที่ประทบัของเจาแผนดนิเมอืงล้ือ แตจะมอํีานาจทางการเมืองเหนือเมอืงตางๆ เหลานั้นเพยีงใดไมปรากฏหลักฐานใดๆ ที่จะอธิบายได12

แผนที่ไทล้ือ สิบสองปนนา ( ภาพ : ฐาปนีย เครือระยา )

ชาวไทลื้อและชาวพื้นเมืองหรือชาวเขาเผาตางๆ ที่สําคัญคือ พวกละวาหรือลัวะ พวกอาขา

หรือขากอ และปะหลอง เคยอาศัยอยูรวมกัน กอนที่คนไทลื้อจะเขามาชาวเขาเผาตางๆ เหลานี้ไดตั้ง

11

ทวี สวางปญญางกรู. ตาํนานพื้นเมอืงสิบสองปนนา. หนา 55 – 59. 12

ชาญวิทย เกษตรศิร,ิ บรรณาธิการ .สิบสองพันนา รัฐจารีต. หนา 15.

หลักแหลงอยูตามที่ราบลุมแมน้ําและทํานาทําการเพาะปลูก อาจเปนไปไดวา เมื่อเมอืงล้ือไดพัฒนาขยายใหญขึ้น ชาวไตลื้อจึงไดมีการเคลื่อนยายหรือกระจายมาตั้งถ่ินฐานตามที่ราบลุมแมน้ําตางๆ นี้ จึงไดเกิดการสูรบกับชนเผาพื้นเมืองเพื่อแยงชิงพื้นที่ทําการผลิต ทําใหชนเผาพืน้เมืองเหลานี้ตองอพยพไปอยูบนภูเขา

การที่ชาวไตลือ้ไดมีการตั้งถ่ินฐานตามหุบเขา และทาํนาทําการเพาะปลูกตามที่ราบลุมแมน้ําตางๆ ยอมเปนปจจยัพื้นฐานทีก่อใหเกิดสังคมชุมชนหมูบานขึ้น แตปจจัยสําคัญที่มีผลทําใหชุมชนตางๆ ของเมืองล้ือสามารถพัฒนาตนเองขึ้นมาจนเปนชุมชนทีใ่หญโตขึ้นจนเปนเมืองไดนัน้คือ การมีทรัพยากร ธรรมชาติอยูภายในเมอืงล้ือและการคาขายกับรัฐตางๆ สังเกตจากเมืองล้ืออยูในเสนทางการคาระหวางจีน พมา อินเดยี และภาคเหนือของไทย จากหลกัฐานในกลางพุทธศตวรรษที่ 18 ดินแดนนีม้ีเสนทางที่ติดตอคาขายหรือเสนทางคมนาคมระหวางเมอืงเล็กๆ กับเมืองศูนยกลางที่สําคัญๆ แลว เชน เชียงแสน หลวงพระบาง และเวยีงจันทร เปนตน อีกทั้งเมืองล้ือเองนั้นยังเปนเมืองที่มีพืชเศรษฐกิจที่สําคญัอีกหลายชนดิที่เปนที่ตองการของตลาดตางประเทศจวบจนปจจุบัน คือ ชาผูเออ อันเปนใบชาทีผ่ลิตไดจากเมอืงล้ือหรือสิบสองพันนาทั้งสิ้น นากจากนี้ยังมีไมที่มีราคา เชน ไมกฤษณา ไมสัก ไมปาลม ไมสน ไมฉําฉา ไมการบูร เปนตน ซ่ึงการคาระหวางรัฐและการคาภายในเมืองล้ือเองนั้นยอมมผีลตอการขยายตัวทางเศรษฐกิจของชุมชน และผลักดนัใหมกีารพัฒนาเปนชุมชนที่ใหญขึ้นได เมื่อเจาราชบุตร (เทาซูงฟา) แหงนานเจาไดยดึครองเมืองล้ือ ซ่ึงตั้งอยูที่เวยีงเชยีงมู ในป พ.ศ. 1446 นั้น เมืองล้ือจึงตกอยูภายใตการปกครองของนานเจา (ราชวงศตามง) และอยูในเขตปกครองของขาหลวงตรวจการแหงเมืองอิน๋เซิง ตอมาเจาราชบุตรไดขยายอํานาจลงมายึดครองเมอืงแมยา (ตามตํานานเรียกวา เมืองอารวีสิบสองพันนาเวียงเชียงรุง อันเปนชื่อเรียกในสมัยหลัง) และไดยายที่ประทบัจากเวยีงเชยีงมูมาประทับอยูที่หมากผาครางของเมืองแมยา หรือในสมัยตอมาเรยีก เวียงผาคราง ซ่ึงก็คือพระราชวังสิบสองพันนาหรือหอคาํเมืองเชียงรุง และเรียกชื่อเมืองนี้วา “เชียงตื้อเชียงลาน” ซ่ึงเขาใจวาเปนชื่อเมืองที่เรียกตามภาษาพืน้เมือง

เจาราชบุตร (เทาซูงฟา) แหงนานเจา มีเชือ้สายปกครองเมืองล้ือสืบตอกันมาถึง 5 รัชกาล การที่เมืองล้ือตองตกอยูภายใตการปกครองของนานเจา (ราชวงศตามง) ซ่ึงเปนรัฐทีม่ีอารยธรรมสูงกวาถึง 5 รัชกาลนั้น ยอมกอใหเกิดการบูรณาการทางการเมือง เศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรมในดินแดนนี้บาง หากแตไมปรากฏขอมูลรวมสมัยที่จะสามารถอธิบายไดโดยตรง นอกอาณาเขตของเมืองล้ือซ่ึงไดมีการกําหนดเปนครั้งแรกในสมัยเจาราชบุตร (เทาซูงฟา)

อาจกลาวไดวา การกําหนดอาณาเขตของเมืองล้ือเปนครั้งแรกในสมยัเจาราชบุตร (เทาซางฟู) นี้ เปนจุดเริม่ตนจองการกาํเนิดรัฐสิบสองพันนา โดยมีเมืองอารวีหรือเมืองเชียงตื้อ เชียงลานเปนศูนยกลางการปกครอง13

การปรากฏชื่อเรียกดินแดนสิบสองพันนาวา “เชียงตื้อ เชียงลาน” เปนครั้งแรกในสมัยเจาราชบุตร (เทาซางฟู) โอรสของกษัตริยนานเจาปกครองนั้น ตามตํานานไดอธิบายวา “เชียงตื้อก็มีส่ีตื้อหมอขาว แลเชียงลานก็มีส่ีลานหมอขาว” ไดสะทอนใหเห็นวา เมืองล้ือในสมัยการปกครองของนานเจานั้นคงจะไดมีการพัฒนาเปนเมืองใหญขึ้น แลวสันนิษฐานวา ประชากรในเมืองล้ือคงจะมีปริมาณเพิ่มมากขึ้นจึงไดพยายามในการจัดที่ดินใหเปนระบบเพื่อใหสามารถผลิตขาวไดมากเพียงพอที่จะรองรับจํานวนประชากรในขณะนั้น แตทั้งนี้ การจัดระบบที่ดินในการผลิตขาวดังกลาว อาจจะดําเนินมากอนที่เมืองล้ือจะตกอยูภายใตการปกครองของนานเจาก็เปนไป อยางไรก็ตามชื่อของเมืองที่มีความหมายเปนหนวยของการผลิตขาวนี้ นาจะเปนรากฐานของการพัฒนาขึ้นเปนระบบ “พันนา” เมื่อเมืองขยายใหญมากขึ้น มีจํานวนประชากรมากขึ้น และมีพื้นที่ในการเพาะปลูกมากขึ้น จึงไดมีการพัฒนาการจัดแบงที่ดินในการเพาะปลูกขาวตามหนวยทางการผลิตขาวที่ใหญขึ้น คือ “พันนา” ซ่ึงพื้นที่การปลูกขาวแตละพันนานั้น ถูกกําหนดเปนเขตปกครองหนึ่งๆ และรวมไปถึงเขตของการควบคุมแรงงานดวย14 จากขอมูลเอกสารของจีนไดกลาววา ใน พ.ศ. 1723 ไดมีเมืองที่เรียกวา “จิ่งหลงจนิเตี้ยนกวอ” (เมืองหอคําเชียงรุง) หรือ “จิ่งหลงกวอ” เกิดขึน้เมืองนี้ตั้งขึ้นโดยหวัหนาชนชาติไตซึ่งจนีเรียกวา “ปานจีนเจิง” ปรือในตํานานพืน้เมืองเรียกวา “พญาเจิง” ดวย การรวบรวมเมืองตางๆ ของเมืองล้ือ เขาดวยกันและตั้งตัวเปนอิสระ มีเมืองเชียงรุง ซ่ึงจีนเรียกวา เมืองเชอหลี่ เปนเมอืงศูนยกลาง15 ในที่นี้ พญาเจิงจะมีตัวตนจริงตามเอกสารพื้นเมืองกลาวอางไวหรือไมก็ตาม แตใน พ.ศ. 1723 ก็ไดปรากฏวามีเมืองหอคําเชียงรุงหรือเมืองเชียงรุงเกิดขึ้นแลว อยางไรก็ตาม ไมปรากฏหลักฐานใดๆ ที่จะทําใหทราบวา รัฐอิสระ “เมืองเชียงรุง” ตามตํานานพื้นเมืองอางวาพญาเจิงเปนผูสถาปนาขึ้นนั้น มีอาณาเขตเพียงใด หรือประกอบไปดวยเมืองอะไรบาง แตจากหลักฐานที่ปรากฏ ทําใหทราบวา การสถาปนาเมืองล้ือเปนรัฐอิสระใน พ.ศ. 1723 นั้น นอกจากพญาเจิงจะไดรวบรวมเมืองตางๆ ของเมืองล้ือเขาดวยกันแลว ยงัไดขยายอํานาจออกไปยดึครองเมืองตางๆ ที่เปนแหลงบอเกลือ อันเปนทรัพยากรธรรมชาติที่มีความสําคัญทางเศรษฐกิจมากอยางหนึ่งของดินแดนที่อยูลึกเขาไปในแผนดิน คือ เมืองบอแฮ เมืองเชียงแฮ เมืองสาใต เมืองสางยอง และเมืองเชียงฟา แตเนื่องจาก

13

ชาญวิทย เกษตรศิร,ิ บรรณาธิการ .สิบสองพันนา รัฐจารีต. หนา 16. 14

ชาญวิทย เกษตรศิร,ิ บรรณาธิการ .สิบสองพันนา รัฐจารีต. หนา 17. 15

เฉาสิงจางและจางหยวนซิ้ง, คณกรรมการสืบคนเกี่ยวกับประวัติศาสตรไทยเกีย่วกับจีนในเอกสารจีนสํานักนายกรัฐมนตรี แปล, ชนชาติไทย. หนา 6-7.

เปนเมืองในครอบครองของตาลีฟู (นานเจา) ทําใหตาลีฟูเรียกรองเงินคาทดแทนจากการยึดเมืองเหลานี้ ซ่ึงเมืองล้ือก็ยินยอมจายใหแกตาลีฟ ู

การปกครองเมืองเชียงรุงในสมัยราชวงศของพญาเจือง เปนรัฐอิสระปกครองตนเอง มีเขตแดนของตนเอง มีภาษาพดูตลอดจนระบบเศรษฐกิจและวฒันธรรมของตนเอง หรือเรยีกวารัฐอิสระ สิบสองปนนาเขามาสูระบบรัฐบรรณาการของจีนตั้งแตสมัยราชวงศหยวนในตนพทธศตวรรษที่ 14 เมื่อจีนพยายามจะขยายอํานาจลงมาทางใต อยางไรก็ตามเมื่อไมสามารถเขามายึดครองไดอยางเด็ดขาด จีนจึงหันไปใชนโยบายประนีประนอม ยอมใหรัฐภายใตบรรณาการปกครองตนเองโดยที่จีนไมแทรกแซงกิจการภายใน แตจีนมีอํานาจในการรับรองและแตงตัง้ เจาแผนดนิตามที่ถูกเสนอมา ดังเชนทุกครั้งที่มีการเปลี่ยนแผนดนิ จนีจะแตงตั้งราชทูตมารวมพธีิและพระราชทาน “ จุมกาบหลาบคําหัวเสือ” แกผูเปนเจาแผนดินเพื่อใชในงานราชการ เจาแผนดนิที่ไดรับการยอมรับและสนับสนุนจากจีนจะตอบแทนจีน ดวยการสงเครื่องราชบรรณาการตามกําหนดเวลา และทําหนาที่เปนหูเปนตาใหกับจนีในบรเิวณชายแดน เชียงรุงเปนเมืองขึ้นของจีนแตวัฒนธรรมของมองโกล หรือฮ่ันยังไมไดมีอิทธิพลหรือแทรกแซงวฒันธรรมชาวลื้อ ในสมัยราชวงศหยวนหรือราชวงศมองโกลของจีน มีนโยบายขยายอํานาจลงมาทางใต พยายามทีจ่ะควบคุมการปกครองในเชียงรุง สมัยเจาไอ จีนขยายอํานาจเขามาสูสิบสองพันนา แตไมสามารถเขามาปกครองเองโดยตรง จึงตองยอมรับอํานาจของเจานายไทลื้อ ปลอยใหปกครองตามจารีตเดิม เพยีงแตกําหนดหนวยการปกครองแบบจนีเอาไว โดยตัง้เชอลีหลูช้ินหมิ่นชุงควานฟู หรือสํานักงานบริหารราชการทางทหารและพลเรือนแควนเชยีงรุงขึ้น ตอมาเปลี่ยนชือ่เปน เชอลีซ่ินมังชุงควานฟู16 การยอมรับอํานาจของจนี ทําใหเชยีงรุงเกิดความแตกแยกภายในและเริ่มขัดแยงกับลานนาซึ่งเปนพันธมิตรเกา เจานายสวนหนึ่งไมยอมรับอํานาจของจีน และไดรวมมือกับกษัตรยิลานนาตอตานจีน

สมัยพญาติโลกลานนา ไดนาํกองทัพจากเชียงใหมมาตีเชียงรุง จีนจึงสงกองทัพมาปราบปรามแตไมสําเร็จเนื่องจากระยะทางไกล ขาดแคลนเสบียงอาหารและเกิดโรคภยัไขเจ็บ จนตองใชนโยบายประนีประนอม ในที่สุดใน เจาไอและพญาติโลกลานนา จึงสงทูตนาํเครื่องราชบรรณาการไปถวายจกัรพรรดิราชวงศหยวน เจาไอไดรับแตงตั้งเปนเจาชุงควานหรือเจาผูบริหารทั้งมวลและพระราชทานตราจุมกาบหลาบคําหัวเสือให นโยบายของราชวงศหยวนทําใหเชียงรุงมีความใกลชิดกบัจีนมากขึ้นในฐานะรัฐบรรณาการ ในสมัยเจาคานเมือง ราชวงศหมิงยึดอํานาจปกครองจีนไดและขยายอํานาจลงมาทางใต เจาคานเมืองพยายามตอตานดวยการยายหอคาํไปตั้งที่เวยีงเชียงตื้อ แตไมสามารถตานทานกําลังของราชวงศหมิงซึง่ยึดไดเมืองสําคัญๆ อาทิ เมืองแจได เจาคานเมืองจึงตองยอมสวามิภกัดิ์ตอราชวงศ

16

เทาควางแซง,อายคํา. เชือ้เครือเจาแสนหวีสิบสองพันนา.

หมิงซึ่งแตงตั้งใหเปน เจาชื่อฟู ปกครองเชอลีชิ่นมิ่นซุงควานฟู หลังจากนั้นเชยีงรุงและจีนราชวงศ หมิงก็เร่ิมมีความสัมพันธดวยดีตอกนั กษตัริยเชียงรุงเริม่ธรรมเนียมใหลูกหลานนําเคร่ืองราชบรรณาการไปถวายจกัรพรรดิจีน ที่นาสังเกตคือของถวายนั้นประกอบดวยชางและไพรพล ของพระราชทานคอื เสื้อ กางเกง เงินใหราชทูต ผาฮํา แพร ใหแกเจาคานเมือง แลวพระจักรพรรดิ์แหงจีนไดแตงตั้งใหเจาคานเมืองเปนแสนหวีฟา ตั้งเมืองเชียงรุงเปน เชอลีชิ่นมิ้นแสนหวซืีอซือ เจาแผนดินเชยีงรุงจึงไดรับการเรียกขานวา เจาแสนหวีฟาตั้งแตนั้นเปนตนมา แสนหวีมา จากคําภาษาจนีวา เซียนเวย แปลวา ประกาศ ปลอบโยน หรือเกลี้ยกลอม จีนยงัคงใชเจานายลื้อเปนตัวกลางในการปกครองประชาชน โดยรวม เจาคานเมืองสรางความสัมพันธกับจีนเพื่อใหจีนรับรองสิทธิธรรมในการปกครอง และยังไดสรางความสัมพันธกับกลุมชาวพื้นเมืองสับสองปนนา เพื่อสรางอํานาจทางการเมอืงที่เขมแข็ง โดยรับเอาหญงิชาวลัวะเปนนางเทวี มีโอรสคือ ทาวสิดาคํากับรัฐเพื่อนบาน พระองคไดสรางความสัมพันธกับเชียงตุงดวยการรับนองสาวของพญาอายออนเมืองเชยีงตุงมาเปนนางเทว ี ในรัชสมัยของทาวสิดาคํานี้ พญาสามฝงแกนกษัตริยลานนาไดกอการกบฏตอจีน ทําใหเจาแผนดินเชยีงรุงสงกําลังไปชวยปราบปรามไดสําเร็จ จีนพอใจในความรวมมือของเชียงรุง จึงไดพระราชทานผาแพร เงินและเมืองฮิง เมืองลา ใหทาวสิดาคํา ดวยความสัมพันธอันดกีับจีน เชยีงรุงกลายเปน ผูนํารัฐไทในการติดตอกับจนี เมือ่เจาฟาเจาแผนดินของรัฐตางๆ เชน เชียงตงุ ลานชาง และเมืองแลมจะไปตดิตอกบัจีน จะตองชาํระเงินคาธรรมเนียมใหเชยีงรุง หลังจากสมัยทาวสามพอลือไทยพระโอรสองคโต คือ ทาวยี่ไมไดปกครองเมืองเพราะเกดิเหตุววิาทกับเจาเมืองขากนองเขย ผูเปนโอรสของเจาฟาเชียงตุงจนเกดิการรบพุงตอสูกัน ทาวยี่หนีไปเมืองพงและสิ้นพระชนมที่นั่น ทาวสามไคเนืองเจาพลศึกเมืองอูจึงขึ้นเปนเจาแผนดิน พระองคสิ้นพระชนมโดยไมมีรัชทายาท ทาวขุนในเหนือสนามจึงไดไปเชิญเจาคานเมือง ผูเปนหลานชายจากเมืองนนูมาครองเมืองแทน หลังจากนั้นเปนสมยัของเจาศรีสมภาร และทาวอุนเมือง เปนชวงที่เร่ิมการเปลี่ยนแปลงของอํานาจการเมืองในสิบสองปนนา กลาวไดวาเมืองล้ือหรือเมืองเชียงรุง ดํารงความเปนอิสระอยูไดเพียงสมัยของพญาเจิงเทานั้น เมื่อพญาเจิงสิ้นพระชนมในป พ.ศ. 1735 เจาสามไคเนือง (ซวนไฮเหล่ิง) โอรสพญาเจิงไดขึ้นปกครองเปนเจาแผนดินเมืองเชียงรุงสืบแทนและสวามิภักดิต์อตาลีฟู กษัตริยแหงตาลีฟไูดแตงตั้งใหดํารงตําแหนงเปน “จิ่วเจยีงหวัง” หรือเจาแหงแมน้ําโขง โดยสงสวยเล็กใหแกตาลีฟู 5 ปคร้ัง และสวยใหญ 9 ปคร้ัง ตั้งแตนั้นเปนตนมาเมืองเชียงรุงไดตกอยูภายใตอําจาจทางการเมืองของตาลีฟูมาโดยตลอด จนกระทั่งมองโกลไดรุกรานยูนนาน และยดึครองตาลีฟู (นานเจา) ในป พ.ศ. 1796 แลว เมอืงเชียงรุงจึงไดถูกมองโกลรุกรานและขนวกเขาไวในเขตแดนของจนี พ.ศ. 1818 และไดตั้งองคกรการปกครองขึ้นที่เมืองเชียงรุงดวย อยางไรก็ตามจีนก็มไิดเขาไปเปลี่ยนแปลงระบบการเมืองการปกครองที่เคยเปนมาของเมืองเชียงรุงแตอยางใด กลาวคือ เมืองตางๆ ที่ขึ้นตอเจา

แผนดินเมืองเชียงรุงนั้นแตละเมืองยังคงมีเจาเมืองของตนเองปกครองอยู ดังนั้นหากเจาแผนดนิเมอืงเชียงรุงพระองคใดมีความเขมแข็ง บานเมืองก็มีความสงบ แตหากพระองคใดไมเขมแข็งแลวกจ็ะเกิดสงครามภายในรัฐขึน้เสมอ จะเหน็ไดวา เมืองล้ือหรือเมืองเชียงรุงภายหลังสมัยการปกครองของพญาเจิงนั้น จะเกดิความไมสงบภายในอยูเสมอดวยการแยงชิงราชสมบัติ หรือการขยายอํานาจทางการเมืองของเมืองตางๆ ดวยการยึดครองดนิแดนของเมืองอื่น ดวยสภาพการณทางการเมืองเชนนี้ การที่เจาแผนดนิทรงแตงตั้งพระโอรสหรือพระญาติวงศไปปกครองเมืองตางๆ หรือการสรางความสัมพันธทางเครือญาติกับเมืองตางๆ จึงเปนวิธีการหนึ่งที่มีความจําเปนในการสรางรัฐหรือความเปนปกแผนภายในรัฐของรัฐโบราณ ปรากฏหลักฐานวา เตาเสียนตาหรือทาวสีดาดาํ (พ.ศ. 1934-1956) ไดเร่ิมขยายดนิแดนออกไปถังเมืองแมน (เมืองผูเออ) และทรงแตงตั้งโอรสซึ่งมีทั้งสิ้น 7 องค ไปปกครองเมืองตางๆ โดยเฉพาะอยางยิ่งในยุคสมัยการปกครองของซานเปาล่ีไตหรือสามพอลือไท (พ.ศ. 2000-2004) ไดมีการบุกเบิกพืน้ที่ใหม และอพยพประชากรไปตั้งถ่ินฐานสรางเมืองตางๆอยูเสมอ ในการสรางความเปนปกแผนภายในนัน้พระองคทรงยดึครองเมืองขาง และ “เมิ่งอา” จากทาวซี โอรสของเสือหลุนฟาอดีตเจาแผนดินเมืองเชียงรุง ซ่ึงปกครองเมืองทั้งสองอยู แลวแตงตั้งบุตร 2 คนของเซียนเคงิเล่ียงพระญาติวงศไปบุกเบกิเมืองดังกลาวทั้งสอง ทําใหมีประชากรอพยพเขาไปตั้งถ่ินฐานอยูหนาแนนและเจรญิขึ้น นอกจากนี้ทรงแตงตั้งเซียนเคิงเล่ียงไปเปนเจาเมืองแช อีกทั้งทรงแตงตั้งพระญาตวิงศไปเปนเจาเมืองลวงและเมืองพง ทรงแตงตั้งเจาเมือง โอรสองคที่ 2 และสามไคเนอืง โอรสองคที่ 3 ไปปกครองเมืองอู และเจาอั้ง โอรสองคที่ 4 ไปปกครอง “เมิ่งหลุน” การที่ซานเปาล่ีไตหรือสามพอลือไท ไดแตงตั้งพระโอรสและพระญาติวงศไปเปนเจาเมืองปกครองเมืองตางๆ มากมายนั้น ยอมเปนไปไดที่จะสามารถทําใหเมอืงล้ือ หรือเมืองเชียวรุงมีความเปนปกแผนมัน่คงขึ้น อีกทั้งการขยายดินแดนและการสรางเมืองใหมเพิ่มมากขึ้นนัน้ แสดงใหเหน็ถึงการขยายตวัของเมืองล้ือ การขยายตวัของเมืองล้ือในชวงระยะเวลานี้ นาจะนาํไปสูการพัฒนาตัวเองขึ้นเปนรัฐ และมกีารแบงเขตปกครองออกเปน “พันนา”ซ่ึงมีทั้งสิ้น 12 พันนา ทั้งนี้ เนื่องจากปรากฏหลักฐานเปนครั้งแรกวาในป พ.ศ. 2115 สมัยเจาอิ่นเมือง (พ.ศ. 2112 -2141) จีนสมยัราชวงศหมินไดกําหนด “เขตทองถ่ิน” ทางดานทิศตะวนัตกของแมน้าํโขงออกเปน 6 พันนา และดานทิศตะวันออกของแมน้ําโขง 6 พันนา ดังนี ้ 6 พันนาดานทศิตะวนัตกของแมน้ําโขง ประกอบดวย 1. เมืองเชียงรุง และเมืองฮํา 2. เมืองแช เชียงล้ือ และเมืองวัง 3. เมืองหลวง 4. เมืองหุน และเมืองปาน

5. เชียงเจิง เมอืงฮาย และ “เมิ่งอา” 6. เชียงลอ เมืองมาง และเมืองงาด “หลังวั่ง” และเมืองขาง 6 พันนาทางตะวนัออกของแมน้ําโขง ประกอบดวย 1.เมืองลา และเมืองบาน 2. เมืองฮิง และเมืองวัง 3. เมืองลา (ซือเหมา) และเมอืงวัง 4. เมืองพง เมอืงหยวน และเมืองมาง 5. เมืองอูเหนอื และอูใต 6. เชียงทอง อปีง และอีง ู จากหลักฐานที่ปรากฏนั้น อยางนอยที่สุดในป พ.ศ. 2115 นาจะไดมีการเรียกดนิแดนนีว้า “สิบสองพันนา” แลว แมวาจะไมมีหลักฐานใดๆ ระบุไดชัดเจน แตจากตํานานพื้นเมืองสิบสองพันนา ไดกลาวถึงเรื่องราวความเปนมาของคําวา “สิบสองพันนา” วา มาจากการสรางธาตุหลวงปางเยอที่เมืองเชียงรุงซึ่งมีประตูทั้งสิ้น 12 ประตู จงึเรียกวา “สิบสองพันนา” ในที่นี้ไมพบหลักฐานวา ธาตหุลวงปางเยอที่เมืองเชียงรุงสรางขึ้นเมื่อใด แตคงตองสรางขึ้นภายหลังจากพุทธศาสนาเผยแพรเขามาในสิบสองพันนาแลว ซ่ึงปรากฏหลักฐานวาศาสนาพุทธนิกายเถรวาทจากสํานักวัดปาแดงเมืองเชยีงตุง ไดเผยแพรเขามาในป พ.ศ. 1998 ดังนัน้จึงอาจจะประเมินไดวาระหวางป พ.ศ. 1998-2115 เมืองล้ือไดเรียกตัวเองวา “สิบสองพันนา” และมีเมืองเชยีงรุงเปนเมืองศนูยกลาง

หลี ฟู อ๋ี กลาววา เมืองล้ือไดแบงเขตการปกครองออกเปน 12 เขต แตละเขตปกครองกันเอง และตางก็สรางตัวเองขึ้นมาดวนการพัฒนาทางการเกษตร อันเปนที่มาของชื่อเรียก “สิบสองพันนา” ดังนั้น สิบสองพันนา ในที่นีจ้ึงหมายถึงเขตการปกครอง 12 เขต และแตละเขตเรียกวา “พันนา”

บทบาทของรัฐขางเคียง17 สิบสองพันนาเปนรัฐที่อยูระหวางรัฐที่มีอํานาจ 2 รัฐ คือ จีนและพมา ซ่ึงตางก็มีอิทธิพลตอการเมืองภายในของสิบสองปนนาอยางมาก รัฐทั้งสองตางพยายามเขามามีบทบาทหรืออางสิทธิเหนือดนิแดนสิบสองปนนาโดยการแตงตัง้เจาแผนดินสอบสองพันนา ในสมัยของเจาอุนเมืองเอง อํานาจของพมาราชวงศตองอูเร่ิมขยายเขามาสูสิบสองปนนาอยางเต็มที่ เนือ่งจากพมายกกองทัพไปตีหวัเมืองไทใหญอ่ืนๆ และเมืองเชียงใหมไดแลว เจาอุนเมอืงยอมสวามิภกัดิ์ตอพมา ในสมัยนี้นับวาเปนสมัยที่พมามอํีานาจอยางสงู สามารถปกครองรัฐไทตาง ๆ ภายใตระบบบรรณาการ เพื่อใหเกิดความเรียบรอยและไมมีปญหาทางพรมแดนระหวางรัฐไททั้งหลาย พมาไดเขามาทําการปกปนเขตแดนใหกับบรรดาเมืองขึ้นของพมาในบริเวณนี้ กําหนดเขตแดนระหวางสิบสองปนนากบั ลานชางโดยแบงปนเขตเมืองหลวงน้ําทา โดยใชตนโพธ์ิเปนสัญลักษณ ทางดานตะวันออกเปนเขตสิงสองปนนา ประกอบดวยเมืองสิง เมืองหลวงภูคา เมืองเชียงแขง เมืองมึง เมืองกาง เมืองลองและเมืองเชียงกกไทย ระหวางเชียงตุงกับลานนาแบงที่แมน้ําสาย ทาขี้เหล็ก เมืองพยาก เมืองแพลว และเมืองยอง สวนเขตแดนของทั้งสามรัฐคือ สิบสองปนนา เชียงตุงและลานนานั้นอยูที่ “แดนดินมอนส่ําเถ่ือน” ที่เรียกวา ดอยสามทาว ในการแบงปนเขตแดนครั้งนี้สิบสองปนนาเห็นวา ตนเปนฝายสูญเสียดินแดนเพราะ “...ฟาสุทโธธรรมราชามาครุบ(ชิง)เอาบานเมืองไปหลากหลายแทแล ภายทามดนิลาวก็เสียหื้อลาว ภายทามดนิขืนก็เสียหื้อเมืองขืนแล” ปรากฏวาจีนไมขัดขวางการยายอํานาจของพมาในสิบสองปนนา อาจสืบเนื่องจากปญหาการเมืองภายในของจีนเอง และนโยบายของจีนที่พยายามเลี่ยงการทําสงครามชายแดน ทําใหจนีและพมายอมรับอํานาจปกครองสิบสองปนนารวมกนั จึงไดเกดิคําอุปมาอุปไมยสําหรบัระบบการปกครองของสิบสองปนนาวา “ฮอเปนพอ มานเปนแม” และในการทําพิธีรับเมืองขุนนางจีนจะประคองแขนขวา ขุนนางพมาประคองแขนซาย เปนสัญลักษณของการสนับสนุนอํานาจของเจาแผนดินองคนัน้ หนังสือพื้นเมืองสิบสองปนนาไดระบุถึงการพระราชทานเครื่องยศตาง ๆ สันนิษฐานวาธรรมเนียมและศิลปะแบบพมาซึ่งเคยผานรัฐไทใหญเขามา คงจะเขามาสูสิบสองปนนาโดยตรงในชวงเวลานีเ้อง ในราชสํานักกม็ีทาวขุนที่ทําหนาที่ดแูลกิจการที่เกี่ยวกับพมาและจนี เรียกวา พอเมอืงมานและพอเมืองฮอ พมาใหความสําคญักับสอบสองปนนาอยางมากอาจจะเปนเพราะเปนชายแดนที่ตดิตอกบัจีนอยู กษัตรยิพมาจึงพยายามสรางความสัมพันธที่ใกลชิดยิ่งดวยการพระราชทานพระธิดา ชื่อนางสุวรรณปทมุาเปนนางเทวขีองเจาอิ่นเมือง การยอมรับฐานะของรัฐสองฝายฟาภายใตจีนและพมาทาํใหการเมืองของสิบสองปนนายุงยากกวาเดิม ทั้งจีนและพมาตางพยายามแสดงความเปนเจาอธิราชเหนอืกันและกัน ตางพยายามที่

17

ชาญวิทย เกษตรศิร,ิ บรรณาธิการ .สิบสองพันนา รัฐจารีต. หนา 23 – 25.

จะสนับสนุนใหคนที่สวามภิกัดิ์ตอตนเองขึน้เปนเจาแผนดิน เขามาแทรกแซงอํานาจการปกครองภายในมากขึน้ การแยงชิงอํานาจในหมูเจานายซึ่งเปนปรากฏการณทางการเมืองประจาํของสิบสองปนนาจึงรุนแรงขึ้นดวยการถือหางของจีนและพมา แมวาจีนจะแตงตั้งเจาแผนดนิตามที่ไดรับการเสนอมา แตบางครั้งก็ถือโอกาสใชนโยบายแขงแยกแลวปกครอง ดวยการตั้งบุคคลที่ตนพอใจโดยไมเปนไปตามจารีต ทําใหเกดิสงครามและความขัดแยงในหมูเจานายล้ือ บทบาทของจนี ภายหลังจากมองโกลขยายอาํนาจมาทําลายอาณาจกัรตาลีฟู (นานเจา) และยดึครองเมืองเชียงรุงนั้นใน พ.ศ. 1518 สิบสองปนนาจึงไดตกอยูภายใตอํานาจทางการเมืองของจีนมาโดยตลอดนับตั้งแตสมัยราชวงศหยวนเปนตนมาดวยการตั้งองคกรการปกครองขึ้นที่เมืองเชียงรุง และแตงตั้งเจาแผนดนิเมอืงเชียงรุงใหมตีําแหนงเปนขาราชการระดบัสูงของจีนดวย หากแตจีนมิไดเขาไปเปล่ียนแปลงใดๆ กับการปกครองภายในของสิบสองปนนาแตอยางใด

นับตั้งแตเมืองเชียงรุงถูกมองโกลขึ้นครองแลวนั้น จนีสมัยราชวงศหยวนยังคงมิไดเขาไปจัดการปกครองดินแดนนี้อยางเปนทางการ จนกระทั่งใน พ.ศ. 1839 จีนจึงไดแตงตั้งเมอืงเชียงรุงเปนเมืองศูนยบัญชาการทหารและพลเรือนแหงเชอหลี่ เพื่อเปนศูนยกลางของมองโกลในการรุกรานเมืองอื่นๆ ทางใต ตอมาใน พ.ศ. 1925 จีนสมัยราชวงศหมิงไดเขายึดครองเมอืงเชียงรุงทาวคําซ่ึงเปนเจาแผนดินเมืองเชยีงรุงขณะนัน้ไดยอมสวามภิกัดิ์ จีนจึงแตงตั้งใหทาวคําเปนเจาเมืองหรือเจาแผนดินเมืองเชียงรุงตอไป และเปลี่ยนฐานะเของเมืองเชียงรุงเปนเมืองปกครองทางทหารและพลเรือน ทั้งนี้เพื่อกําจัดอิทธิพลของมองโกลที่ยังคงมีอยูในดนิแดนนี้ และเปลี่ยนฐานะของเมืองเชียงรุงเปนเมืองปกครองทางทหารและพลเรือน ทั้งนี้เพื่อกําจัดอิทธิพลของมองโกลที่ยังคงมีอยูในดินแดนนี้ และใน พ.ศ. 1929 จีนไดยกฐานะของเมอืงเชียงรุงขึ้นเปนสํานักขาหวงปกครองทางทหารและพลเรือนหรือ “จวนิหมินเซวียนเวยส่ือซือ” และแตงตั้งใหทาวคําเจาแผนดนิเมืองเชียงรุง มีตําแหนง “เซวียน เวยซือ” ซ่ึงเปนตําแหนงที่มีอํานาจสูงสุดของรัฐ และสงบรรณการใหราชสํานักจนีเกือบทุกป

ในสมัยราชวงศชิง พ.ศ. 2272 จีนแบงสิบสองปนนาเปน 2 สวน คือ ปนนาทางตะวันออกของแมน้ําโขงขึ้นตอเมืองลา (ซือเหมา) ซ่ึงมีตําแหนงเปนปลัด และอีก 6 ปนนาทางตะวันตกขึน้ตอเมืองเชียงรุง และตองเสียภาษีแกจีนเปนเงนิและผลิตผลทางการเกษตรโดยใหปลัด “เมืองเสี่ยงลู” เปนผูรับผิดชอบในการเก็บภาษีนัน้ ตอมา พ.ศ. 2278 แตงตั้งเมืองเชียงรุงเปนสํานักแกครองทองถ่ินและปกครองทั้งสิบสองปนนา แตตองขึ้นตรงตอปลัด “เมืองซือเหมา”

ทางดานการปกครอง จีนถือวาสิบสองปนนามีฐานะเปนดนิแดนสวนหนึ่งจองจีน แตจีนไมไดเขามาปกครองในสิบสองปนนาโดยตรง แตแตงตัง้ใหเจาแผนดนิที่เมืองเชียงรุงมีตําแหนง

“ซวนอวุยซือ” หรือ ชาวไตลือ้เรียกวา “แสนหวฟีา” ซ่ึงเปนตําแหนงสูงสุดในสิบสองปนนา แตเทียบเทากับขาราชการขั้นที่ 2 ของจีนที่แตงตั้งใหแกผูนําชนชาติตางๆ ที่อยูตามชายแดนจีน ตลอดจนชุมชนหมูบานในลกัษณะดังกลาว การจัดการปกครองและเก็บภาษีของจนีในสิบสองปนนาเชนนี้ไดสืบตอมาจนถึงพุทธศตวรรษที่ 24 ซ่ึงพบหลักฐานวาสิบสองปนนาตองเสียภาษีใหจีนทุกป อีกทั้งยังตองสงบรรณาการใหจนี 5 ปตอคร้ัง บทบาทของพมา ปรากฏหลักฐานวา ใน พ.ศ. 2075 พระเจาตะเบงชเวตี้ แหงตองอูไดยกทัพซ่ึงตั้งมั่นอยูที่เมืองพะโค ขึน้มาโจมตีเมืองตางๆ ในดินแดนแถบนี้และยึดเมืองเชียงรุงไดใน พ.ศ. 2111 แลวนําเจาหนอเมือง (พ.ศ.2073-2111) เจาแผนดนิเมอืงเชียงรุงไปยงัพมา และในปตอมา พ.ศ. 2112 พระเจาตองอูไดแตงตัง่ใหเจาอนิเมือง เปนเจาแผนดินเมืองเชยีงรุง พระราชทานพระนามวา เจาโจตินาการะมหาชัยปวระสุธรรมราชา และพราะราชทานรางสุวรรณมตุมา พระราชธิดาใหเปนเอกอัครมเหสี

การที่เจาอินเมอืงสวามิภักดิ์ตอพมานี้ มีผลทําใหเมืองเชยีงรุงตองแบงแยกออกเปน 2 ฝาย คือ เชอหล่ีใหญ และเชอหลีน่อย ซ่ึงเชอหลี่ใหญคือ ดินแดนสิบสองปนนาทางฝงตะวันตกของแมน้ําโขงขึ้นตอพมา สวนเชอหลี่นอยคือดินแดนฝงตะวันออกของแมน้ําโขงขึ้นกบัจีน

ปรากฏหลักฐานตอมาอีกวา ใน พ.ศ. 2170 พระเจาตองอูไดยกทพัเขาโจมตีเมืองเชียงรุงอีก แลวจับเจาอุนเมืองเจาแผนดนิเมืองเชียวรุงไปยังพมาพรอมกับกวาดตอนเอาชาวไทลือ้ที่อาศัยอยูดานฝงตะวันตกของแมน้ําโขงไปยังพมาดวย ทําใหเมืองเชียงรุงมีสภาพเปนเมืองราง การเขามามีบทบาทในการแตงตั้งเจาแผนดินเมืองเชยีงรุงของพมานี้ หล่ี ฟู อ๋ี กลาววา สิบสองปนนาตองสงบรรณาการใหพมา 3 ปตอคร้ัง

แนวคิดที่ทําใหเกิดการแยงชิงเมืองเชียงรุงของพมาและจีนนั้ มาจากแนวคิดแบบรัฐจารีตซ่ึงเกิดกอนการขยายตัวของแนวความคิดของรัฐประชาชาติ (National State) ลักษณะเดน ที่สําคัญของรัฐบาลแบบจารีต (Traditional State) คือ รูปแบบของรัฐที่ปรากฏโดยทั่วไปในเอเชียตะวันออกเฉียงใต เปนรัฐที่มีการจัดรูปแบบรัฐโดยไดรับอิทธิพลจากแนวความคิดทางศาสนา แลวแตดินแดนสวนใด รับอิทธิพลของศาสนาใด ศาสนาที่มีอิทธิพลตอการจัดการรูปแบบรัฐจารีตก็คือ ศาสนาพราหมณ ศาสนาพุทธมหายาน ศาสนาพุทธลังกาวงศ ศาสนาอิสลาม และแนวความคิดแบบขงจื้อ รัฐในยุคจารีตเปนรัฐ ที่มีอํานาจรัฐและอาณาเขตที่ไมแนนอนขึ้นอยูกับปจจัยตาง ๆ อยางเชน บุคลิกภาพของการปกครองรัฐนั้น ๆ การควบคุมกําลังคนของผูปกครอง

ประมาณพุทธศตวรรษที่ 19 เอเชียตะวันออกเฉียงใตไดมีการขยายตัวเขามาของแนวความคิดศาสนาพุทธลังกาวงศ ซ่ึงเปนศาสนาที่มีอิทธิพลอยางมากในรัฐเขตภาคพื้นทวีป โดยเฉพาะในสุโขทัย ลานนาไทย สุโขทัย ลานนาไทย และอยุธยา เมื่ออาณาจักรลานนากอรูปขึ้นก็ปรากฏวามีเมืองเชียงรุงเกิดขึ้นกอนหนานี้แลว และที่มคีวามสัมพันธกับพระยามังรายในทางเครือญาติ “...เจามังราย หื้อพิตชื่อพอวาแมงชื่อปูวารุง หื้อถูกวาทาวลาวเมง หลานทาวรุงวา มังราย ลูกนางเทพคําขยายเชียงรุง... เมื่อประมาณป พ.ศ. 1998 ปรากฏหลักฐานวาไดมีการขยายตัวของศาสนาพุทธลังกาวงศจากสํานักวัดปาแดง เมืองเชียงตุง เผยแผเขาไปในสิบสองปนนา

การขยายตัวของศาสนาพุทธลังกาวงศในเอเชียตะวันออกเฉียงใตทําใหเกิดแนวคิดขึ้นใหม ที่มีบทบาทตอระบบการจัดรูปแบบภายในรัฐ โดยเฉพาะอยางยิ่งจํานวนตัวเลข 4 และ 32 ที่มีบทบาทในการจัดตําแหนงการบริหารและการปกครองภายในแนวความคิดเกี่ยวกับการสะสมบารมี ทศพิธราชธรรม ซ่ึงเปนขอปฏิบัติของพระมหากษัตริยผูทรงธรรมและธรรมราชากลายเปนลักษณะที่สําคัญองรัฐที่นับถือศาสนาพุทธลังกาวงศ แนวความคิดอีกประการที่สําคัญคือการทําสงครามขยายพระราชอาณาเขตในดินแดนตางๆ ดังนั้นเราจะพบวา ประวัติศาสตรในเอเชียตะวันออกเฉียงใตยุคจารีต จึงมีการทําสงครามกันอยูบอยครั้ง แตการทําสงครามนั้นมิไดเปนไปเพื่อครอบครองดินแดนนั้น เปนแตเพียงตองการใหดินแดนนั้นยอมรับอํานาจของศูนยกลาง โดยการสงเครื่องราชบรรณาการหรือสวยเขาสูศูนยกลาง การทําสงครามในการขยายพระราชอํานาจที่เกิดขึ้นบอยๆ นี้ กอใหเกิดการปะทะกันระหวางรัฐใหญที่มีความสามารถ 2 รัฐ ที่พยายามแผขยายอํานาจเหนือดินแดนตางๆ

จากลักษณะนี้ พบวาเกิดดินแดนซึ่งอยูระหวางรัฐใหญ 2 รัฐ ที่มักจะถูกอางเขาครอบครองเสมอ และถูกจัดใหเปนหัวเมืองประเทศราชที่ตองสงสวย ในสิบสองพันนาเปนรัฐหนึ่งที่ตกอยูภายใตการอางสิทธิธรรมของพมาและจีนเหนือสิบสองพันนา โดยเขามามีบทบาทในการแตงตั้งเจาแผนดินปกครองสิบสองปนนา ที่สําคัญและเปนลักษณะเฉพาะของสิบสองพันนา คือสิบสองปนนาไมเคยพยายามที่จะตั้งตัวเปนอิสระเลยแตยอมรับอํานาจของจีนและพมาโดยการสงบรรณาการให และเรียกตนเองวาเปนรัฐสองฝายฟา ซ่ึงหมายถึงรัฐที่ยอมรับอํานาจของรัฐใกลเคียงที่เขมแข็งกวา และการที่จีนและพมายอมรับฐานะการเปนรัฐสองฝายฟาของสิบสองปนนา เนื่องจากสิบสองปนนาเปนดินแดนที่อยูหางไกลศูนยกลางอาณาจักรทั้งสอง ทั้งพมาจีนจึงไมสามารถควบคุมสิบสองปนนาไดเต็มที่ และทําใหสิบสองปนนามีอิสระในการปกครองภายในพอสมควร

แตอยางไรก็ตาม แมวาสิบสองปนนาจะยอมรับอํานาจจากจีนและพมาก็ตาม แตสิบสองปนนายังเปนรัฐที่มีอิสระในตนเอง จัดรูปแบบการปกครองของตนเอง และจากหลักฐานพบวา ในการจัดรูปแบบของรัฐสิบสองปนนาพบวาเปนรัฐที่มีการสรางรัฐโดยอาศัยแนวคิดจากการจัดระบบโลกภูมิในพุทธศาสนาเชนกัน แตมีอิทธิพลของการจัดรูปแบบรัฐของจีนปะปนอยูดวยทั้งนี้เนื่องจากสิบสองปนนาเปนดินแดนที่อยูทางตะวันตกเฉียงใตของจีน และตกอยูภายใตอิทธิพลของจีนมานาน จีน

อางวา ราชสํานักจีนไดรับเครื่องบรรณาการจากคนไทยแถบยูนนานมาตั้งแตสมัยราชวงศฮั่น จึงเปนไปไดวาสิบสองปนนาจะไดรับอิทธิพลจากแนวความคิดของจีนอยูมาก

ลักษณะเศรษฐกิจของสบิสองปนนา18

เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศของสิบสองปนนาตั้งอยูตามที่ราบลุมแมน้ําระหวางหุบเขาซึ่งเหมาะแกการเพาะปลูก ระบบเศรษฐกิจของสิบสองปนนาจึงเปนระบบเศรษฐกิจแบบเกษตรกรรม ที่ใชแรงงานคนและสัตวเปนกําลังสําคัญในการผลิต นอกจากนี้ยังปรากฏหลักฐานวา ในป พ.ศ. 2378 ในพันนาเมืองเชียงรุง มีเหมืองฝายทัง้หมด 5 เหมือง ซ่ึงแสดงถึงการรวมมือกันพัฒนาดานเกษตรกรรม ในดินแดนสิบสองปนนา และเนื่องจากลักษณะภูมิประเทศของสิบสองปนนาโดยทั่งไปเปนภเูขาสูง จึงปรากฏหลักฐานวา พืชเศรษฐกิจที่สําคัญที่สุดในสิบสองปนนาคือ ใบชา นอกจากนี้ยังมพีืชอ่ืน ๆ ดวย เชน ขาว ปาไม ฝน และผลไมตางๆ

1. ใบชา ดานตะวันตกของสิบสองปนนาเปนบริเวณที่มีการปลูกชามากที่สุด เชน

ตามเมืองลวง เมืองสูง เมืองฮุน เมืองปาน เมืองแช และเมอืงออง เปนตน นอกจากนี้ยังมกีระจดักระจายอยูทางตอนใตและตะวันตกเฉียงใตของสิบสองปนนา และดานตะวนัออก โดยเฉพาะอยางยิ่งที่เมืองฮิง เมืองอีงู และอีปง ใบชาเปนสินคาออกที่สําคัญอยางยิ่งของดินแดนนี้ จะเหน็ไดวาใบชาที่มีชื่อเสียงที่สุดของจีนที่เรียกวา ใบชาผูเออนั้น เปนผลิตผลสําคัญจากไรชาทางภาคตะวันออกของสิบสองปนนา ซ่ึงมีแหลงปลูกทีสํ่าคัญอยูที่เมืองลา เมืองอีงู และเมืองฮาย (เปนใบชาที่มีคุณภาพดีสุด) ดวยเหตุนี้ ชาจึงเปนสินคาออกที่สําคัญของสิบสองปนนาที่จะคาขายกับจีน เชียงตุง พมา

2. ขาว ในสิบสองปนนามีที่ราบลุมแมน้ําทีทําการเพาะปลูกขาวไดดี โดยเฉพาะทางตะวนัตกของแมน้ําโขง ในบริเวณที่ราบลุมแมน้ําฮา แมน้ําออดและแมน้ํางะ การปลูกขาวจะมีมากในเมืองเชียงรุง ในบริเวณที่ราบทางทิศตะวนัตกซึ่งเปนที่ราบกวาง มแีมน้ําฮาและแมน้ําออดไหลผาน นอกจากนีย้ังมีปลูกขาวที่เมืองฮํา เมืองลวง เมืองฮุน เมืองหยวน โดยเฉพาะทีเ่มืองลวงซึ่งมีแมน้ํางะไหลผานั้น มีพื้นที่ทํานากวางใหญและมีความยาว 20 ไมลเศษ แตบริเวณผลิตขาวที่สําคัญของสิบสอง

18

ชาญวิทย เกษตรศิร,ิ บรรณาธิการ .สิบสองพันนา รัฐจารีต. หนา 36 – 43.

ปนนานั้นอยูทีเ่มืองเชียงเจงิในบริเวณที่มีแมน้ําฮาไหลผาน แตไมมหีลักฐานวามีการขายขาวเปนสินคาออก

3. แรธาตุตางๆ เชน การบูร ที่เมืองฮาย เปนการบูรที่มีชื่อเสียงที่สุดเปนสินคาออกสงขายที่เมืองเชียงตุงและจนี เกลือ ก็เปนสินคาที่สําคัญของสิบสองปนนาดวย

การคา

การคาที่ปรากฏในสิบสองปนนามีสองระดับคือ การคาระหวางเมืองตางๆ ภายในสิบสอง

ปนนาและการคาที่มีความสัมพันธกับรัฐขางเคียง 1. การคาภายในของสิบสองปนนา โดยท่ัวไป เปนการคาระหวางชาวไทลื้อกับ

ชาวเขาเผาตางๆ ที่นําเอาผลผลิตสวนเกินมาแลกเปลี่ยนและซื้อขายกันในตลาดนัดประจําสัปดาหที่สับเปลี่ยนระหวางหมูบาน ตลาดนัดประจําหมูบานตางๆ เหลานี้จะถูกขยายกวางออกไปสัมพันธกับตลาดอื่นๆ ทั่วทั้งสิบสองปนนา โดยอาศัยพอคาแรชาวจนีฮอ สําหรับพอคาทองถ่ินชาวไทลื้อนั้นไมปรากฏหลักฐานวาในตนพุทธศตวรรษที่ 25 มีพอคาทองถ่ินชาวไทลื้อแตขายสินคาจากทองถ่ินของตนไปตามเมืองตางๆ และรับซื้อสินคาจากเมืองนัน้ๆ กลับมาขายอีกครั้ง ดังทีป่รากฏโดยทั่งไปในสิบสองปนนาในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ 25 เชน ชาวเมืองเล็มซึ่งทํานาขาว ขาวโพดและเลี้ยงววั สําหรับบรรทุกสินคาเหลานีไ้ปขายที่เมืองอีงู และเดินทางเลยไปซื้อเกลือที่บอแฮกลับมาขายที่เมืองอีงู เมืองนูน และเมืองฮํา เปนตน

2. การคาภายนอกสิบสองปนนา สิบสองปนนาเปนทางผานของเสนทางการคาระหวางจีน พมาและเชยีงใหม เสนทางการคาที่สําคัญระหวางรัฐเหลานี้มี 2 ทางคือ

1) เสนทางการคาจากจีนไปเมืองเชียงตงุ

เร่ิมจากเมืองผูเออ และซือเหมา ซ่ึงเปนเมืองศูนยกลางทางการคาสําคัญของมณฑลยูนนานประเทศจีนผานเมืองฮิง เมืองยาง เมืองเชียงรุง เมอืงไฮ เมืองฮุน เมืองปาน เมืองเจียงลอ (ทาลอ) ซ่ึงเปนเมืองในอาณาเขตสิบสองปนนา ไปยังเมืองเชียงตุง ซ่ึงเปนศูนยกลางทางการคาที่สําคัญอื่นๆ ของรัฐฉานและมีเสนทางแยกไปเชียงใหมได

2)เสนทางการคาจากจีนไปเชียงใหม จากเมืองผูเออ และซือเหมาในจีน มเีสนทางผานเมืองฮิง เมืองยาง เมืองเชียงรุง เมืองลวง เมืองลิม เมืองเชียงแสน แมคี แมจัน ขามแมน้าํกกที่ทาตวง เมอืงเชียงแสน เมืองเชียงราย แมสรวย เวียงปาเปา ดอยสะเกด็ เขาสูเมืองเชียงใหม

เสนทางการคาของสิบสองปนนาและรัฐใกลเคียง(ภาพ:ฐาปนีย เครือระยา ) พอคาเรชาวจนีฮอ มีบทบาทสําคัญในการเปนพอคาคนกลางและขยายตลาดผลผลิตของสิบสองพันนาใหกวางออกไปสัมพันธกับตลาดหรือการคากบัรัฐขางเคียง โดยใชวิธีคาขายแบบกองคาราวานจากจนีผานซือเหมา ลงมาสิบสองปนนาและไปเชียงรายปละสองครั้ง คร้ังแรกสินคาตางๆ ที่นํามาขาย เชน หมอทองแดง ผาไหม ผาขนสัตว โดยเฉพาะผาขนสัตวที่ขายในเชยีงรุงนั้น มีราคาถูกกวาเมื่อนําไปขายในเชียงตุง และนําเอาฝายและใบชาจากเชยีงตุงและสิบสองปนนาไปขายยังเมืองซือเหมาและเมืองผูเออ คร้ังที่สองนําเกลือจากเมืองตางๆ ที่ใกลเคียงกับเมืองซือเหมามาขาย เขาใจวานาจะแวะลงมาซื้อที่สิบสองปนนาดวย เนื่องจากสิบสองปนนามีหลายเมืองทีอุ่ดมไปดวยเกลือ เชน เมืองอูเหนือและเมืองบอแฮ เปนตน จากหลักฐานในสมยัตอๆ มาพบวาพอคาจีนฮอและพอคาทองถ่ินเปนจํานวนมากมาซื้อเกลือสินเธาวที่เมืองบอแฮในฤดูทาํนาเกลือ เพื่อนําไปขายยัง

เมืองเชียงรุง เมืองลวง เมืองฮํา เมืองพง เมอืงลา เมืองอีงู เมืองฮุน เมืองแฮะ ในเขตรัฐฉานของพมา และเมืองสิงห เปนตน แตสินคาที่สําคัญและมีชื่อเสียงที่สุดของสิบสองปนนาคือ ใบชา ซ่ึงปลูกกันเปนจํานวนมากที่สําคัญคือ เมืองฮาย เมืองลา โดยเฉพาะอยางยิ่งเขตเมืองอีปงและบานสูง บานนอย ทางตอนเหนือของเมืองอีง ูเปนแหลงปลูกชาที่หายากและคุณภาพดีที่สุด ซ่ึงใบชาในเขตเมืองอีปงและอีงูนี้ สิบสองพันนาจะนําใบชาสวนหนึ่งที่เก็บไวตางหากไปบรรณาการแกจกัรพรรดิจีน

อาจกลาวไดวาสินคาที่สําคัญและเปนสินคาหลักของสิบสองพปนนา คือ ใบชา ซ่ึงเปนผลผลิตที่จีนตองการอยางยิ่ง เนื่องจากสินคาใบชาที่เรียกวา ชาผูเออ ซ่ึงเปนชาที่มีช่ือเสียงและทํารายไดใหกับจนีเปนอนัมากในพุทธศตวรรษที่ 24 นั้น สวนมากเปนผลิตผลที่ไดมาจากไรชาที่มีอยางกวางขวางในสิบสองปนนา โดยเฉพาะอยางยิ่งที่เมืองอีงู และเมืองฮาย ตลาดนัดเมืองฮุน ภาพจากวารสารเมืองโบราณ ฉบับที่ 3 กรกฏาคมถึงกนัยายน 2532