โยนโสมนสการ วธคดตามหลกพทธธรรม

พระพรหมคณาภรณ (ป . อ . ปย ตโต)

ปญญาประดษฐาน

พ.ศ. ๒๕๕๖

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม

(พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, บทท ๑๓)

© พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

ISBN 978-974-11-1406-1

พมพแยกเลมเฉพาะบท ครงท ๒๔ — เดอนกมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๕๖ ๓๐๐ เลม (ฉบบขอมลคอมพวเตอร บทท ๑๓ แยกพมพครงแรก)

- พสมย พชญกลมงคล วภา บญยงรตนากล วรรณา บญศรเมอง และคณะผศรทธา

ทพมพ:

อนโมทนา

(ในการพมพแยกเลมเฉพาะบท ครงปจจบน ของฉบบขอมลคอมพวเตอร)

วดญาณเวศกวน

คาปรารภ

(ในการพมพแยกเลมเฉพาะบท ครงท ๑ ของฉบบขอมลคอมพวเตอร)

หนงสอเรอง วธคดตามหลกพทธธรรม เดมเปนเนอความสวนหนงในหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ (คอ บทท ๑๘ บพภาคของการศกษา ๒: โยนโสมนสการ) ตอมา เมอไดรบคาอาราธนาจาก ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร จงไดเขยนเนอหาสวนทเปน “ความนา” เพมเขาไป และแยกพมพเปนหนงสอเลมเลกตางหาก พรอมทงตงชอใหมใหเหมาะกบการใชประโยชน

ลาสด เมอจดพมพ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย โดยใชขอมลคอมพวเตอรตาม พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ นน ใน พ.ศ. ๒๕๕๕ ไดถอโอกาสปรบปรง-เพมเตมบางตามสมควร โดยเฉพาะบทท ๑๘ คอ โยนโสมนสการน ไดนาเอา “ความนา” ของเลม วธคดตามหลกพทธธรรม นนรวมเขาไปดวย และยายจากบทท ๑๘ มาเปนบทท ๑๓ จงเปนอนวา หนงสอ วธคดตามหลกพทธธรรม มเนอความทงหมดตรงเปนอนเดยวกบ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย บทท ๑๓ โยนโสมนสการ

บดน คณพสมย พชญกลมงคล คณวภา บญยงรตนากล คณวรรณา บญศรเมอง และคณะผศรทธา ไดแจงบญเจตนาขออนญาตพมพหนงสอ วธคดตามหลกพทธธรรม เพอเผยแพรใหเปนประโยชนในการพฒนาปญญา อาตมาขออนโมทนา เพราะเปนการชวยกนสงเสรมความเจรญงอกงามของชวตและสงคม ดวยความปรารถนาดตอประชาชน

ขอรวมใจหวงใหกศลธรรมวทยาทานน ประสบผลสมฤทธตามวตถประสงค เพอใหสทธรรมรงเรองแผไพศาล นามาซงความเจรญงอกงาม และความเกษมศานตไพบลยสขของสงคมประเทศชาต ยนนานสบไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) วนองคารท ๑๙ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๕๖

สารบญ

อนโมทนา ก

โยนโสมนสการ (วธคดตามหลกพทธธรรม - บพภาคของการศกษา) ๑

ความนา

ฐานะของความคด ในระบบการดาเนนชวตทด ๑ ฐานะของความคด ในกระบวนการของการศกษา หรอการพฒนาปญญา ๔

ก) จดเรมของการศกษา และความไรการศกษา ๔ ข) กระบวนการของการศกษา ๕ ค) ความเขาใจเบองตน เกยวกบจดเรมตนของการศกษา ๗ ง) ความคดทไมเปนการศกษา และความคดทเปนการศกษา ๙

โยนโสมนสการ (วธการแหงปญญา) ๑๓

ความสาคญของโยนโสมนสการ ๑๓ ความหมายของโยนโสมนสการ ๑๕ วธคดแบบโยนโสมนสการ ๒๑

๑. วธคดแบบสบสาวเหตปจจย ๒๒ ๒. วธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ ๒๓ ๓. วธคดแบบสามญลกษณ ๒๕ ๔. วธคดแบบอรยสจ/คดแบบแกปญหา ๒๘ ๕. วธคดแบบอรรถธรรมสมพนธ ๓๐ ๖. วธคดแบบรทนคณโทษและทางออก ๓๖ ๗. วธคดแบบคณคาแท-คณคาเทยม ๔๐ ๘. วธคดแบบเรากศล ๔๑ ๙. วธคดแบบอยกบปจจบน ๔๘

สารบญ ค

๑๐. วธคดแบบวภชชวาท ๕๔ ก. จาแนกโดยแงดานของความจรง ๕๕ ข. จาแนกโดยสวนประกอบ ๕๕ ค. จาแนกโดยลาดบขณะ ๕๖ ง. จาแนกโดยความสมพนธแหงเหตปจจย ๕๖ จ. จาแนกโดยเงอนไข ๕๘ ฉ. จาแนกโดยทางเลอก หรอความเปนไปไดอยางอน ๕๙ ช. วภชชวาทในฐานะวธตอบปญหาอยางหนง ๖๐

สรปความ เพอนาสการปฏบต ๗๐ เตรยมเขาสมชฌมาปฏปทา ๗๔ พระรตนตรย ในฐานะเครองนาเขาสมรรคฯ ๗๖

บนทกพเศษทายบท บนทกท ๑: วธคดแบบแกปญหา: วธคดแบบอรยสจ กบ วธคดแบบวทยาศาสตร ๗๙

อกษรยอชอคมภร ๘๑

โยนโสมนสการ

วธคดตามหลกพทธธรรม - บพภาคของการศกษา

ความนา: ฐานะของความคด ในระบบการดาเนนชวตทด

คนเราน จะมความสขอยางแทจรง กตองดาเนนชวตใหถกตอง คอจะตองปฏบตถกตองตอชวตของตนเอง และตอสภาพแวดลอม ทงทางสงคม ทางธรรมชาต และทางวตถโดยทวไป รวมทงเทคโนโลย คนทรจกดาเนนชวตไดถกตอง ยอมมชวตทดงาม และมความสขทแทจรง ซงหมายถงการมความสขทเออตอการเกดมความสขของผอนดวย

อยางไรกตาม การดาเนนชวตอยางถกตอง หรอการปฏบตถกตองตอสงทงหลาย อยางทกลาวมาน เปนการพดแบบรวมความ ซงถาจะใหมองเหนชดเจน จะตองแบงซอยออกไปเปนการปฏบตถกตองในกจกรรม

สวนยอยตางๆ ของการดาเนนชวตนนมากมาย หลายแงหลายดาน ดงนน เพอเสรมความเขาใจในเรองน จงควรกลาวถงการปฏบตถกตองในแงดานทงหลาย ซงเปน

สวนยอยทประกอบกนขนเปนการดาเนนชวตทถกตองนน หรอกระจายความหมายของการดาเนนชวตทถกตองนนออกไป ใหเหนการปฏบตถกตองแตละแงแตละดาน ทเปนสวนยอยของการดาเนนชวตทถกตองนน

การดาเนนชวตนน มองในแงหนงกคอ การดนรนตอสเพอใหอยรอด หรอการนาชวตไปใหลวงพนสงบบคนตดขดคบของ เพอใหเปนอยไดดวยด การดาเนนชวตทมองในแงน พดอยางสนๆ กคอ การแกปญหา หรอการดบทกข ผทแกปญหาไดถกตอง ลวงพนปญหาไปไดดวยด กยอมเปนผประสบความสาเรจในการดาเนนชวต เปนอยอยางไรทกข โดยนยน การดาเนนชวตอยางถกตองไดผลด กคอ การรจกแกปญหา หรอเรยกงายๆ วา แกปญหาเปน

มองอกแงหนง การดาเนนชวตของคนเรา กคอ การประกอบกจกรรมหรอทาการตางๆ โดยเคลอนไหวแสดงออก เปนพฤตกรรมทางกายบาง ทางวาจาบาง ถาไมแสดงออกมาภายนอก กทาอยภายใน เปนพฤตกรรมของจตใจ พดรวมงายๆ วา ทา พด คด หรอใชคาศพทวา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ทมชอรวมเรยกวา กรรมทางไตรทวาร

ในแงน การดาเนนชวต กคอ การทากรรมทง ๓ ประการ ผททากรรม ๓ อยางนไดอยางถกตอง กยอมดาเนนชวตไปไดดวยด ดงนน การดาเนนชวตทถกตองไดผลด กคอ การรจกทา รจกพด รจกคด เรยกงายๆ วา คดเปน พดเปน (หรอสอสารเปน) และทาเปน (รวมทงผลตเปน)

๒ พทธธรรม

ในแงตอไป การดาเนนชวตของคนเรา ถาวเคราะหออกไป จะเหนวา เตมไปดวยเรองของการรบร และเสวยรสของสงรหรอสงเราตางๆ ทเรยกรวมๆ วาอารมณทงหลาย ซงผานเขามา หรอปรากฏทางอายตนะทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เรยกวา เหน ไดยน ไดกลน รรส รสงตองกาย และรอารมณในใจ หรอ ด ฟง ดม ชม/ลม ถกตอง/สมผส และคดหมาย

ทาทและปฏกรยาของบคคลในการรบรอารมณเหลาน มผลสาคญอยางยงตอชวตจตใจและวถชวตหรอชะตากรรมของเขา ถาเขารบรดวยทาทของความยนดยนราย หรอชอบชง วงจรของปญหากจะตงตน แตถาเขารบรดวยทาทแบบบนทกขอมล และเหนตามเปนจรง หรอมองตามเหตปจจย กจะนาไปสปญญาและการแกปญหา

นอกจากทาทและปฏกรยาในการรบรแลว สงทสาคญไมนอยกวานน กคอ การเลอกรบรอารมณ หรอเลอกอารมณทจะรบร เชน เลอกดเลอกฟงสงทสนองความอยาก หรอเลอกดเลอกฟงสงทสนองปญญาสงเสรมคณภาพชวต

เมอมองในแงน การดาเนนชวตทถกตองไดผลด จงหมายถงการรจกรบร หรอรบรเปน ไดแก รจก(เลอก)ด รจก(เลอก)ฟง รจก(เลอก)ดม รจก(เลอก)ลม รจก(เลอก)สมผส รจก(เลอก)คด เรยกงายๆวา ดเปน ฟงเปน ดมเปน ชมเปน สมผสเปน และ คดเปน

ยงมแงทจะมองไดตอไปอก การดาเนนชวตของมนษยนน ในความหมายอยางหนง กคอ การเขาไปเกยวของสมพนธกบสงทงหลาย เพอถอเอาประโยชนจากสงเหลานน

จะเหนชดวา สาหรบคนทวไปสวนใหญ การดาเนนชวตจะมความหมายเดนในแงน คอ การทจะไดเสพ หรอบรโภค คนทวไปสวนมาก เมอจะเขาไปเกยวของสมพนธกบสภาพแวดลอมทางสงคมกตาม ทางวตถกตาม กมงทจะไดจะเอาประโยชนอยางใดอยางหนงจากบคคลหรอสงเหลานน เพอสนองความประสงคหรอความ

ปรารถนาของตน พดอกอยางหนงวา เมอตองการสนองความประสงคหรอความปรารถนาของตน จงเขาไป

เกยวของสมพนธกบบคคลหรอสงทงหลายอยางนนๆ แมแตการดาเนนชวตในความหมายของการรบรในขอกอนน วาทจรงกแบงเปน ๒ ดาน คอ ดานรบร

เชน เหน ไดยน เปนตน กบดานเสพ เชน ด ฟง เปนตน ความหมายดานทสอง คอการเสพทใหดเปน ฟงเปน เปนตน กมนยทรวมอยในความหมายขอนดวย

การปฏบตทถกตองในการเสพหรอบรโภคน เปนปจจยสาคญยงทจะกาหนดหรอปรงแตงวถชวตและ

ทกขสขของมนษย ดงนน การดาเนนชวตทถกตองไดผลด กคอ การรจกเสพ รจกบรโภค ถาเปนความเกยวของสมพนธกบสภาพแวดลอมทางสงคม กหมายถงการรจกคบหา รจกเสวนา ถาเปนความเกยวของสมพนธกบสภาพแวดลอมทางวตถ กหมายถง การรจกกน รจกใช เรยกงายๆ วา กนเปน ใชเปน บรโภคเปน เสวนาเปน คบคนเปน

จะเหนวา การดาเนนชวตทถกตองไดผลดนน ครอบคลมถงการปฏบตถกตองทเปนสวนยอยของการดาเนนชวตนน มากมายหลายแงหลายดานดวยกน กลาวโดยสรป คอ

ก) ในแงของการลวงพนปญหา ไดแก แกปญหาเปน ข) ในแงของการทากรรม ไดแก คดเปน พดเปน/สอสารเปน ทาเปน ค) ในแงของการรบร ไดแก ดเปน ฟงเปน ดมเปน ลมเปน สมผสเปน คดเปน ง) ในแงของการเสพหรอบรโภค ไดแก กนเปน ใชเปน บรโภคเปน เสวนา-คบหาเปน

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓

การปฏบตถกตองในแงดานตางๆ ทเปนสวนยอยของการดาเนนชวตอยางทกลาวมาน รวมเรยกวา การดาเนนชวตทถกตอง หรอการรจกดาเนนชวต พดใหสอดคลองกบถอยคาทใชขางตนวา ดาเนนชวตเปน และชวตทดาเนนอยางน ไดชอวาเปนชวตทดงามตามนยแหงพทธธรรม

บรรดาการปฏบตถกตองในแงดานตางๆ เหลาน อาจพดรวบรดไดวา การรจกคด หรอ คดเปน เปนองคประกอบทสาคญยงของการดาเนนชวตทถกตอง ทงน ดวยเหตผลมากมายหลายประการ เชน

ในแงของการรบร ความคดเปนจดศนยรวม ทขาวสารขอมลทงหมดไหลมาชมนม เปนทวนจฉย และนาขาวสารขอมลเหลานนไปปรงแตงสรางสรรคและใชการตางๆ

ในแงของกรรม คอ ในแงของระบบการกระทา ความคดเปนจดเรมตนทจะนาไปสการแสดงออกทางกายและวาจา ทเรยกวาการพดและการกระทา และเปนศนยบญชาการ ซงกาหนดหรอสงบงคบใหพดจาและใหทาการไปตามทคดหมาย

ในแงความสมพนธระหวางระบบทงสองนน ความคดเปนศนยกลาง โดยเปนจดประสานเชอมตอ

ระหวางระบบการรบร กบระบบการทากรรม กลาวคอ เมอรบรเขามาโดยทางอายตนะตางๆ และเกบรวบรวมประมวลขอมลขาวสารมาคดปรงแตงแลว กวนจฉยสงการโดยแสดงออกเปนการกระทาทางกายหรอวาจา คอพดจา และเคลอนไหวทาการตางๆ ตอไป

พดรวมๆ ไดวา การคดถกตอง รจกคด หรอ คดเปน เปนศนยกลางทบรหารการดาเนนชวตทถกตองทงหมด เพราะเปนหวหนาทชนา นาทาง และควบคมการปฏบตถกตองในแงอนๆ ทงหมด

เมอคดเปนแลว กชวยใหพดเปน ทาเปน แกปญหาเปน ชวยใหดเปน ฟงเปน กนเปน ใชเปน บรโภคเปน และคบหาเสวนาเปน ตลอดไปทกอยาง คอดาเนนชวตเปนนนเอง จงพดไดวา การรจกคด หรอคดเปน เปนตวนาทชกพา หรอเปดชองไปสการดาเนนชวตทถกตอง หรอชวตทดงามทงหมด

ลกษณะสาคญทเปนตวตดสนคณคาของการรจกทา หรอทาเปน กคอความพอด และในกรณทวๆไป “รจก-” และ “-เปน” กบ “-พอด” กมความหมายเปนอนเดยวกน

การรจกทา หรอทาอะไรเปน กคอ ทาสงนนๆ พอเหมาะพอดทจะใหเกดผลสาเรจทตองการตาม

วตถประสงค หรอทาแมนยา สอดคลอง ตรงจด ตรงเปา ทจะใหบรรลจดหมายอยางดทสด โดยไมเกดผลเสยหายหรอขอบกพรองใดๆ เลย

พทธธรรมถอเอาลกษณะทไรโทษ ไรทกข และเหมาะเจาะทจะใหถงจดหมายนเปนสาคญ จงใชคาวา “พอด” เปนคาหลก ดงนน สาหรบคาวา “ดาเนนชวตเปน” จงใชคาวา ดาเนนชวตพอด คอ ดาเนนชวตพอดทจะใหบรรลจดหมายแหงการเปนอยอยางไรโทษไรทกขมความสขทแทจรง

การดาเนนชวตพอด หรอการปฏบตพอด เรยกเปนคาศพทวา มชฌมาปฏปทา ซงมความหมายเปนอนเดยวกนกบการดาเนนชวตทดงาม กลาวคอ มรรค หรอ อรยมรรค ทแปลสบๆ กนมาวา มรรคาอนประเสรฐ คอ ทางดาเนนชวตทดงาม ลาเลศ ปราศจากพษภยไรโทษ นาสเกษมศานต และความสขทสมบรณ

พทธธรรมแสดงหลกการวา การทจะดาเนนชวตใหถกตอง หรอมชวตทดงามไดนน จะตองมการฝกฝนพฒนาตน ซงไดแกกระบวนการทเรยกวา การศกษา พดอยางสนทสดวา มรรคจะเกดมขนไดกดวยสกขา

การคดถกตอง รจกคด หรอคดเปน เปนตวนาของชวตทดงาม หรอมรรค ฉนใด การฝกฝนพฒนาความคดทถกตอง ใหรจกคด หรอคดเปน กเปนตวนาของการศกษา หรอสกขา ฉนนน

๔ พทธธรรม

ในกระบวนการฝกฝนพฒนาตน คอ การศกษา เพอใหมชวตทดงามนน การฝกฝนความรจกคด หรอคดเปน ซงเปนตวนา จะเปนปจจยชกพาไปสความรความเขาใจ ความคดเหน ตลอดจนความเชอถอถกตอง ทเรยกวาสมมาทฏฐ ซงเปนแกนนาของชวตทดงามทงหมด

การพฒนาสมมาทฏฐ ซงเปนแกนนาในกระบวนการของการศกษานน กคอ สาระสาคญของการพฒนาปญญา ทเปนแกนกลางของกระบวนการพฒนาคน ทเรยกวา “การศกษา” นนเอง

การรจกคด หรอคดเปนนน ประกอบดวยวธคดตางๆ หลายอยาง การฝกฝนพฒนาความรจกคด หรอคดเปน กคอการฝกฝนพฒนาตน หรอการฝกฝนพฒนาบคคล ตามแนวทางของวธคดเหลานนหรอเชนนน

ฐานะของความคด ในกระบวนการของการศกษา หรอการพฒนาปญญา

กอนจะพดกนตอไปในเรองวธคด ขอทบทวนความเขาใจเกยวกบฐานะของความคดในกระบวนการของการศกษา โดยเฉพาะในการพฒนาปญญา ทเปนแกนกลางของการศกษานนกอน

ก) จดเรมของการศกษา และความไรการศกษา ตวแทของการศกษา คอการพฒนาตนโดยมการพฒนาปญญาเปนแกนกลางนน เปนกระบวนการท

ดาเนนไปภายในตวบคคล แกนนาของกระบวนการแหงการศกษา ไดแก ความรความเขาใจ ความคดเหน แนวความคด ทศนคต คานยมทถกตองดงาม เกอกลแกชวตและสงคม สอดคลองกบความเปนจรง เรยกสนๆ วา สมมาทฏฐ

เมอรเขาใจ คดเหนดงาม ถกตองตรงตามความจรงแลว การคด การพด การกระทา และการแสดงออกหรอปฏบตการตางๆ กถกตองดงาม เกอกล นาไปสการดบทกข แกไขปญหาได

ในทางตรงกนขาม ถารเขาใจคดเหนผด มคานยม ทศนคต แนวความคดทผด ทเรยกวา มจฉาทฏฐ แลว การคด การพด การกระทา การแสดงออก และปฏบตการตางๆ กพลอยดาเนนไปในทางทผดพลาดดวย แทนทจะแกปญหาดบทกขได กกลายเปนกอทกข สงสมปญหา ใหเพมพนรายแรงยงขน

สมมาทฏฐ นน แยกไดเปน ๒ ระดบ คอ ๑. ทศนะ ความคดเหน แนวความคด ทฤษฎ ความเชอถอ ความนยม คานยม จาพวกทเชอหรอยอมรบร

การกระทา และผลการกระทาของตน หรอสรางความสานกในความรบผดชอบตอการกระทาของตน พดอยางชาวบานวา เหนชอบตามคลองธรรม เรยกสนๆ วา กมมสสกตาสมมาทฏฐ เปน สมมาทฏฐระดบโลกย เปนขนจรยธรรม

๒. ทศนะ แนวความคด ทมองเหนความเปนไปของสงทงหลายตามธรรมดาแหงเหตปจจย ความรความเขาใจสงทงหลายตามสภาวะของมน หรอตามทมนเปน ไมเอนเอยงไปตามความชอบความชงของตน หรอตามทอยากใหมนเปนอยากไมใหมนเปน ความรความเขาใจสอดคลองกบความเปนจรงแหงธรรมดา เรยกสนๆ วา สจจานโลมกญาณ เปน สมมาทฏฐแนวโลกตระ เปนขนสจธรรม

มจฉาทฏฐ ความเหนผด หลงผด กม ๒ ระดบ เชนเดยวกน คอ ทศนะ แนวความคด คานยม ทปฏเสธความรบผดชอบ ไมยอมรบการกระทาของตน กบความไมรไมเขาใจโลกและชวตตามสภาวะ หลงมองสรางภาพไปตามความอยากใหเปน และอยากไมใหเปนของตนเอง

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕

อยางไรกด กระบวนการของการศกษาภายในตวบคคล จะเรมตนและดาเนนไปได ตองอาศยการตดตอเกยวของกบสภาพแวดลอม และอทธพลจากภายนอกเปนแรงผลกดน หรอเปนปจจยกอตว ถาไดรบการ

ถายทอดแนะนาชกจง เรยนรจากแหลงความรความคดทถกตอง หรอรจกเลอก รจกมอง รจกเกยวของ พจารณาโลกและชวตในทางทถกตอง กจะทาใหเกด สมมาทฏฐ นาไปสการศกษาทถกตอง หรอมการศกษา

แตตรงขาม ถาไดรบถายทอดแนะนาชกจง ไดรบอทธพลภายนอกทไมถกตอง หรอไมรจกคด ไมรจกพจารณา ไมรเทาทนประสบการณตางๆ กจะทาใหเกด มจฉาทฏฐ นาไปสการศกษาทผด หรอความไรการศกษา

โดยสรป แหลงทมาเบองตนของการศกษา เรยกวา ปจจยแหงสมมาทฏฐ ม ๒ อยาง คอ ๑. ปจจยภายนอก เรยกวา ปรโตโฆสะ แปลวา เสยงจากผอน หรอเสยงบอกจากผอน ไดแก การรบ

ถายทอด หรออทธพลจากสงแวดลอมทางสงคม เชน พอแม ครอาจารย เพอนทคบหา หนงสอ สอมวลชน และวฒนธรรม ซงใหขาวสารทถกตอง สงสอนอบรม แนะนาชกจงไปในทางทดงาม

๒. ปจจยภายใน เรยกวา โยนโสมนสการ แปลวา การทาในใจโดยแยบคาย หมายถง การคดถกวธ ความรจกคด หรอคดเปน

ในทานองเดยวกน แหลงทมาของการศกษาทผด หรอความไรการศกษา ทเรยกวา ปจจยแหงมจฉาทฏฐ กม ๒ อยางเหมอนกน คอ ปรโตโฆสะ เสยงบอกจากภายนอกทไมดงาม ไมถกตอง และ อโยนโสมนสการ การทาในใจไมแยบคาย การไมรจกคด คดไมเปน หรอการขาดโยนโสมนสการนนเอง

ข) กระบวนการของการศกษา ไดกลาวแลววา แกนนาแหงกระบวนการของการศกษา ไดแก สมมาทฏฐ เมอมสมมาทฏฐเปนแกนนา

และเปนฐานแลว กระบวนการแหงการศกษาภายในตวบคคลกดาเนนไปได กระบวนการนแบงเปน ๓ ขนตอนใหญๆ เรยกวา ไตรสกขา (สกขา หรอหลกการศกษา ๓ ประการ) คอ ๑. การฝกฝนพฒนาในดานความประพฤต ระเบยบวนย ความสจรตทางกาย วาจา และอาชวะ เรยกวา

อธสลสกขา ( เรยกงายๆ วา ศล) ๒. การฝกฝนพฒนาทางจตใจ การปลกฝงคณธรรม สรางเสรมคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพจต

เรยกวา อธจตตสกขา (เรยกงายๆ วา สมาธ ) ๓. การฝกฝนพฒนาทางปญญา ใหเกดความรความเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง รความเปนไปตามเหต

ปจจย ททาใหแกไขปญหาไปตามแนวทางเหตผล รเทาทนโลกและชวต จนสามารถทาจตใจใหบรสทธหลดพนจากความยดตดถอมนในสงตางๆ ดบกเลส ดบทกขได เปนอยดวยจตใจอสระผองใสเบกบาน เรยกวา อธปญญาสกขา (เรยกงายๆ วา ปญญา)

หลกการศกษา ๓ ประการน จดวางขนไวโดยอาศยหลกปฏบตทเรยกวา วธแกปญหาของอารยชนเปนพนฐาน วธแกปญหาแบบอารยชนน เรยกตามคาบาลวา อรยมรรค แปลวา ทางดาเนนสความดบทกข ททาใหเปนอรยชน หรอวธดาเนนชวตทประเสรฐ

อรยมรรค น มองคประกอบทเปนเนอหา หรอรายละเอยดของการปฏบต ๘ ประการ คอ ๑. ทศนะ ความคดเหน แนวคด ความเชอถอ ทศนคต คานยมตางๆ ทดงามถกตอง มองสงทงหลายตาม

เหตปจจย สอดคลองกบความเปนจรง หรอตรงตามสภาวะ เรยกวา สมมาทฏฐ (เหนชอบ)

๖ พทธธรรม

๒. ความคด ความดารตรตรอง หรอคดการตางๆ ทไมเปนไปเพอเบยดเบยนตนเองและผอน ไมเศราหมองขนมว เปนไปในทางสรางสรรคประโยชนสข เชน คดในทางเสยสละ หวงด มไมตร ชวยเหลอเกอกล และความคดทบรสทธ องสจจะ องธรรม ไมเอนเอยงดวยความเหนแกตว ความคดจะไดจะเอา หรอความเคยดแคนชงชง มงรายคดทาลาย เรยกวา สมมาสงกปปะ (ดารชอบ)

๓. การพด หรอการแสดงออกทางวาจาทสจรต ไมทารายผอน ตรงความจรง ไมโกหกหลอกลวง ไมสอเสยด ไมใหรายปายส ไมหยาบคาย ไมเหลวไหล ไมเพอเจอเลอนลอย แตสภาพ นมนวล ชวนใหเกดไมตรสามคคกน ถอยคาทมเหตผล เปนไปในทางสรางสรรค กอประโยชน เรยกวา สมมาวาจา (วาจาชอบ)

๔. การกระทาทดงามสจรต เปนไปในทางสรางสรรค ชวยเหลอเกอกลกน ไมเบยดเบยน ไมทารายกน สรางความสมพนธทดงาม ทาใหอยรวมกนดวยด ทาใหสงคมสงบสข คอ การกระทาหรอทาการตางๆ ทไมเกยวของ หรอไมเปนไปเพอการทาลายชวตรางกาย การทาลายทรพยสนของผอน การลวงละเมดสทธในคครอง หรอของรกของหวงแหนของผอน เรยกวา สมมากมมนตะ (กระทาชอบ)

๕. การประกอบอาชพทสจรต ไมกอความเดอดรอนเสยหายแกผอน เรยกวา สมมาอาชวะ (อาชพชอบ) ๖. การเพยรพยายามในทางทดงามชอบธรรม คอ เพยรหลกเวนปองกนสงชวรายอกศลทยงไมเกดขน

เพยรละเลก กาจดสงชวรายอกศลทเกดขนแลว เพยรสรางสรรคสงดงาม หรอกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน เพยรสงเสรมพฒนาสงดงาม หรอกศลธรรมทเกดมแลว ใหเพมพนเจรญงอกงามยงขนไปจนเพยบพรอมไพบลย เรยกวา สมมาวายามะ (พยายามชอบ)

๗. การมสตกากบตว คมใจไวใหอยกบสงทเกยวของตองทาในเวลานนๆ ใจอยกบกจ จตอยกบงาน ระลกไดถงสงทดงาม สงทเกอกลเปนประโยชน หรอธรรมทตองใชในเรองนนๆ เวลานนๆ ไมหลงใหลเลอนลอย ไมละเลยหรอปลอยตวเผอเรอ โดยเฉพาะสตทกากบทนตอพฤตกรรมของรางกาย ความรสก สภาพจตใจ และความนกคดของตน ไมปลอยใหอารมณทเยายวนหรอยวย มาฉดกระชากใหหลดหลงเลอนลอยไปเสย เรยกวา สมมาสต (ระลกชอบ)

๘. ความมจตตงมน จตใจดาเนนอยในกจในงาน หรอในสงทกาหนด (อารมณ) ไดสมาเสมอ แนวแนเปนหนงเดยว สงบ ไมฟงซาน ไมวอกแวกหวนไหว บรสทธ ผองใส ไมขนมว นมนวล ผอนคลาย ไมเครยด ไมกระดาง เขมแขง เอางาน ไมหดหทอแท พรอมทจะใชงานทางปญญาอยางไดผลด เรยกวา สมมาสมาธ (จตมนชอบ)

หลกการศกษา ๓ ประการ คอ ไตรสกขา กจดวางขนโดยมงใหผลเกดขนตามหลกปฏบตแหงอรยมรรค (มรรควธแกปญหา หรอมรรคาแหงความดบทกข) คอ เปนการฝกฝนอบรมใหองคทง ๘ แหงมรรคนน เกดมและเจรญงอกงาม ใชประโยชนไดบรบรณยงขน แกไขปญหาดบทกขไดดยงขนตามลาดบ จนถงทสด กลาวคอ

๑. อธสลสกขา คอ การศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดมสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ เจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางความประพฤต วนย และความสมพนธทางสงคม ถงมาตรฐานของอารยชน เปนพนฐานแกการสรางเสรมคณภาพจตไดด

๒. อธจตสกขา คอ การศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดมสมมาวายามะ สมมาสต และ

สมมาสมาธ เจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางคณธรรม มคณภาพจต สมรรถภาพจต และสขภาพจตพฒนาถงมาตรฐานของอารยชน เปนพนฐานแหงการพฒนาปญญาไดด

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗

๓. อธปญญาสกขา คอ การศกษาดานหรอขนตอนทฝกปรอใหเกดมสมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ เจรญงอกงามขน จนบคคลมความพรอมทางปญญาถงมาตรฐานของอารยชน สามารถดารงชวตอยดวยปญญา มจตใจผองใส เบกบาน ไรทกข หลดพนจากความยดตดถอมนตางๆ เปนอสระเสรดวยปญญาอยางแทจรง

แตดงไดกลาวแลวขางตนวา สมมาทฏฐ ทเปนแกนนาแหงกระบวนการของการศกษานน จะเกดขนได ตองอาศยปจจยแหงสมมาทฏฐ ๒ ประการ

ดงนน ในการดาเนนงานทเกยวกบการศกษา จดสนใจทควรเนนเปนพเศษ คอ เรองปจจยแหงสมมาทฏฐ ทเปนจดเรมตน เปนแหลง เปนทมาของการศกษา คาทพดกนวา “ใหการศกษา” กอยทปจจย ๒ ประการนเอง สวนกระบวนการของการศกษา ทเรยกวา ศล สมาธ ปญญา นน เพยงแตรเขาใจไว เพอจดสภาพแวดลอมใหเกอกล และคอยเสรมคมกระตนเราใหเนอหาของการศกษาหนเบนดาเนนไปตามกระบวนนน

เมอทาความเขาใจอยางนแลว กจะมองเหนรปรางของกระบวนการแหงการศกษา ซงเขยนใหดไดดงน

จดเรมตน กระบวนการ หรอแหลงทมาของของการศกษา ของการศกษา

๑. อธสลสกขา ๑. ปรโตโฆสะทด (ความประพฤต วนย สจรตกายวาจา และอาชพ) (เสยงจากผอน อทธพลจากภายนอก) ๒. อธจตสกขา (คณธรรม คณภาพ สขภาพ และสมรรถภาพของจต) ๒. โยนโสมนสการ (รจกคด คดถกวธ ๓. อธปญญาสกขา ปจจยภายใน) (ความเชอ คานยม ความร ความคดถกตองดงามตรงตามจรง)

ค) ความเขาใจเบองตนเกยวกบจดเรมตนของการศกษา

เมอไดทาความเขาใจคราวๆ เกยวกบกระบวนการของการศกษา พอเหนตาแหนงแหงท หรอฐานะของความคดในกระบวนแหงการศกษานนแลว กจะไดกลาวถงเรองความคดโดยเฉพาะตอไป

อยางไรกด โดยทความคดเปนอยางหนงในบรรดาจดเรม หรอแหลง ทมา ๒ ประการ ของการศกษา เมอจะพดถงความคดทเปนจดเรมอยางหนง กควรรจดเรมอนอกอยางหนงนนดวย เพอจะไดขอบเขตความเขาใจทกวาง ขวางชดเจนยงขน

กอนอน พงพจารณาพทธพจน ดงน

“ภกษทงหลาย ปจจยเพอความเกดขนแหงสมมาทฏฐ ม ๒ ประการดงน คอ ปรโตโฆสะ และโยนโสมนสการ”1

1 อง.ทก.๒๐/๓๗๑/๑๑๐ (ปรโตโฆสะ ในทน หมายถง ปรโตโฆสะฝายด)

๘ พทธธรรม

“โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายนอก เราไมเลงเหนองคประกอบภายนอกอน แมสกอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความมกลยาณมตรเลย”

“โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอน แมสกอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนโยนโสมนสการเลย”2

ปจจยแหงสมมาทฏฐ นน ไดแสดงความหมายในทนวา เปนจดเรม หรอแหลงทมาของการศกษา หรออาจจะเรยกวา บพภาคของการศกษา เพราะเปนบอเกดของสมมาทฏฐ ซงเปนแกนนา เปนตนทาง และเปนตวยนของกระบวนการแหงการศกษาทงหมด ทตรสวาม ๒ อยาง คอ

๑. ปรโตโฆสะ แปลวา เสยงจากอน หรอการกระตนชกจงจากภายนอก ไดแก การสงสอน แนะนา การถายทอด การโฆษณา คาบอกเลา ขาวสาร คาชแจงอธบายจากผอน ตลอดจนการเรยนร เลยนแบบ จากแหลงตางๆ ภายนอก หรออทธพลจากภายนอก

แหลงสาคญของการเรยนรประเภทน เชน พอแม คร อาจารย เพอน คนแวดลอมใกลชด ผรวมงาน ผบงคบบญชา และผใตบงคบบญชา บคคลมชอเสยง คนโดงดง คนผไดรบความนยมในดานตางๆ หนงสอ สอมวลชนทงหลาย สถาบนทางศาสนาและวฒนธรรม เปนตน ในทนหมายถงเฉพาะทแนะนาในทางถกตองดงาม ใหความรความเขาใจทถกตอง โดยเฉพาะทสามารถชวยนาไปสปจจยท ๒ ได

ปจจยขอน จดเปนองคประกอบฝายภายนอก หรออาจเรยกวา ปจจยทางสงคม บคคลผมคณสมบตเหมาะสม สามารถทาหนาทปรโตโฆสะทด มคณภาพสง มคาเรยกเฉพาะวา

กลยาณมตร ตามปกต กลยาณมตรจะทาหนาทเปนผลด ประสบความสาเรจแหงปรโตโฆสะได ตองสามารถสรางศรทธาใหเกดขนแกผเลาเรยน หรอผรบการฝกสอนอบรม จงเรยกวธเรยนรในขอนวา วธการแหงศรทธา

ถาผมหนาทใหปรโตโฆสะ เชน คร อาจารย พอแม ไมสามารถทาใหเกดศรทธาได และผเลาเรยน เชน เดกๆ เกดมศรทธาตอแหลงความรความคดอนมากกวา เชน ดาราในสอมวลชน เปนตน และถาแหลงเหลานน ใหปรโตโฆสะทชวรายผดพลาด อนตรายยอมเกดขนในกระบวนการแหงการศกษา อาจเกดการศกษาทผด หรอ

ความไรการศกษา ๒. โยนโสมนสการ แปลวา การทาในใจโดยแยบคาย หรอคดถกวธ แปลงายๆ วา ความรจกคด หรอคด

เปน หมายถง การคดอยางมระเบยบ หรอคดตามแนวทางของปญญา คอ การรจกมอง รจกพจารณาสงทงหลายตามสภาวะ เชน ตามทสงนนๆ มนเปนของมน โดยวธคดหาเหตปจจย สบคนถงตนเคา สบสาวใหตลอดสาย แยกแยะสงนนๆ เรองนนๆ ออกใหเหนตามสภาวะ และตามความสมพนธสบทอดแหงเหตปจจย โดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปทานของตนเองเขาจบ หรอเคลอบคลม ทาใหเกดความดงาม และแกปญหาได

ขอนเปนองคประกอบฝายภายใน หรอ ปจจยภายในตวบคคล และอาจเรยกตามองคธรรมทใชงานวา วธการแหงปญญา

บรรดาปจจย ๒ อยางน ปจจยขอท ๒ คอ โยนโสมนสการ เปนแกนกลาง หรอสวนทขาดไมได การศกษาจะสาเรจผลแทจรง บรรลจดมงหมายได กเพราะปจจยขอท ๒ น ปจจยขอท ๒ อาจใหเกดการศกษาได โดยไมมขอท ๑ แตปจจยขอท ๑ จะตองนาไปสปจจยขอท ๒ ดวย จงจะสมฤทธผลของการศกษาทแท การคนพบตางๆ ความคดรเรม ความกาวหนาทางปญญาทสาคญๆ และการตรสรสจธรรม กสาเรจดวยโยนโสมนสการ 2 อง.เอก.๒๐/๑๐๘, ๑๑๒/๒๒

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๙

อยางไรกตาม แมความจรงจะเปนเชนน กไมพงดแคลนความสาเรจของปจจยขอแรก คอ ปรโตโฆสะ เพราะตามปกต คนทจะไมตองอาศยปรโตโฆสะเลย ใชแตโยนโสมนสการอยางเดยว กมแตอจฉรยบคคลยอดเยยม เชน พระพทธเจา เปนตน ซงมนอยทานอยางยง สวนคนทวไปทเปนสวนใหญ หรอคนแทบทงหมดในโลก ตองอาศยปรโตโฆสะเปนทชกนาชชองทางให

กจกรรมทางการศกษาทจดกนอย ทงในอดตและปจจบน ซงดาเนนการกนเปนระบบ เปนงานเปนการ การถายทอดความรและศลปะวทยาการตางๆ ทเปนเรองของสตะ กลวนเปนเรองของปรโตโฆสะทงสน การสรางปรโตโฆสะทดงามโดยกลยาณมตร จงเปนเรองทควรไดรบความเอาใจใสตงใจจดเปนอยางยง

จดทพงยาเกยวกบโยนโสมนสการ กคอ เมอดาเนนกจการในทางการศกษา อานวยปรโตโฆสะทดอยนน กลยาณมตรพงระลกอยเสมอวา ปรโตโฆสะทจดสรรอานวยใหนน จะตองเปนเครองปลกเราโยนโสมนสการ ใหเกดขนแกผเลาเรยนรบการศกษา

เมอทาความเขาใจเบองตนกนอยางนแลว กหนมาพดจากดเฉพาะเรองความคดตอไป

ง) ความคดทไมเปนการศกษา และความคดทเปนการศกษา การคดพวงตอจากกระบวนการรบร กระบวนการรบรนน เรมตนดวยการทอายตนะประสบกบอารมณ3

และเกดวญญาณ คอ ความรตออารมณนน เชน เหน ไดยน ตลอดถงรตอเรองในใจ เมอเกดความเปนไปอยางนแลว กเรยกวามการรบร หรอภาษาบาล เรยกวา ผสสะ

เมอมการรบร กจะมความรสกตออารมณนน เชน สข สบาย ทกข ไมสบาย หรอเฉยๆ เรยกวา เวทนา พรอมกนนน กจะมการหมายรอารมณวาเปนนนเปนน เปนอยางนนอยางน ชอนนชอน เรยกวา สญญา จากนนจงเกดความคด ความดารตรตรกตางๆ เรยกวา วตกกะ

กระบวนการรบรเปนไปอยางนเหมอนกน ไมวาจะเปนการประสบอารมณ โดยไดรบประสบการณ

ภายนอก หรอการนกถงยกเอาเรองราวตางๆ ขนมาพจารณาในใจ เขยนใหดงายๆ โดยยกความรทางตาเปนตวอยาง

ตา + รป + เหน = การรบร → รสกสขทกข → จาไดหมายร → คด (อายตนะ) (อารมณ) (จกขวญญาณ) (ผสสะ) (เวทนา) (สญญา) (วตกกะ)

ขนตอนของการคด (วตกกะ) มความสาคญอยางยงในการกาหนดบคลกภาพ และวถชวตของบคคล ตลอดจนถงสงคม จงมบทบาทสาคญยงในการศกษา แตความคดนนจะเปนอยางไร ยอมตองอาศยปจจยทกาหนดหรอปรงแตงความคดนนอกตอหนง

ปจจยอยางหนงทมอทธพลอยางมากตอความคด ไดแก ความรสกสขทกข (เวทนา) ตามปกต สาหรบคนทวไป เมอมการรบร และเกดเวทนาแลว ถาไมมปจจยอยางอนเขามาแปร หรอตด

ตอน เวทนากจะเปนตวกาหนดวถของความคด คอ - ถารสกสบาย เปนสข กชอบใจ อยากได อยากเสพ อยากเอา (ตณหาฝายบวก) - ถารสกไมสบาย บบคน เปนทกข กขดใจไมชอบ อยากเลยงพนหรออยากทาลาย (ตณหาฝายลบ)

3 อารมณในทน = sense-object ไมใช emotion สมยปจจบน เรยกบางสวนของอารมณวาสงเรา

๑๐ พทธธรรม

ตอจากนน ความคดปรงแตงตางๆ กจะกาหนดเนนหรอเพงไปทอารมณ คอ สงทเปนทมาของเวทนานน เอาสงนนเปนทจบของความคด พรอมดวยความจาไดหมายรวาสงนนสงน เปนอยางนนอยางน (สญญา) แลวความคดปรงแตงกดาเนนไปตามวถทางของความชอบใจไมชอบใจนน เครองปรงแตงของความคด กคอ ความโนมเอยง ความเคยชน กเลส จตนสยตางๆ ทจตไดสงสมไว (สงขาร) และคดอยในกรอบ ในขอบเขต ในแนวทางของสงขารนน จากความคด กอาจแสดงออกมาเปนการทา การพด การแสดงบทบาทตางๆ

ถาไมถงขนแสดงออกภายนอก อยางนอยกมผลกระทบตางๆ อยภายในจตใจ เปนผลในทางผกมด จากดตว ทาใหจตคบแคบบาง เกดความกระทบกระทง วนวาย เรารอน ขนมว เศราหมอง บบคนใจบาง หรอถาเปนการพจารณาเรองราว คดการตางๆ กทาใหเอนเอยง ไมมองเหนตามเปนจรง อาจเคลอบแฝงดวยดวยความอยากได อยากเอา หรอความคดมงทาลาย

แมในกรณทเกดความรสกเฉยๆ ไมสข ไมทกข ถาไมรจกคด ปลอยใหความคดอยใตอทธพลของเวทนา

นน กจะเกดความคดแบบเพอฝนเลอนลอยไรจดหมาย หรอไมกกลายเปนอดอนตนออไป ซงรวมเรยกวาเปนสภาพทไมเกอกลตอคณภาพชวต (เปนอกศล) สรางปญหาและกอใหเกดทกข

กระบวนการของความคดน เขยนใหดงาย แสดงเฉพาะสภาพจต หรอองคธรรมทเปนตวแสดงบทบาทสาคญๆ ดงน

การรบร → ความรสกสขทกข → ความอยาก-ทเปนปฏกรยาบวก-ลบ → ปญหา (ผสสะ) (เวทนา) (ตณหา) (ทกข)

ในชวตของคนทวไป กระบวนธรรมแหงปญหา น เปนกจกรรมสวนใหญทดาเนนไปเกอบตลอดเวลา ในวนหนงๆ อาจเกดขนแลวๆ เลาๆ นบครงไมถวน ชวตทไมมการศกษา ยอมถกครอบงาและกาหนดดวย

กระบวนการแหงความคดอยางน ความเปนไปของกระบวนธรรมนดาเนนไปไดอยางงายๆ โดยไมตองใช

สตปญญา ไมตองใชความรความเขาใจ หรอความสามารถอะไรเลย จดเปนธรรมดาขนพนฐานทสด ยงไดสงสมความเคยชนไวมากๆ กยงเปนไปเองอยางคลองแคลว อยางทเรยกวาลงรอง

เพราะการทเปนไปอยางปราศจากปญญา ไมตองมสตปญญาเขามาเกยวของ และสตปญญาไมไดเปนตวควบคม จงเรยกวาเกดอวชชา และจงไมเปนไปเพอการแกไขปญหา แตเปนไปเพอกอปญหาทาใหเกดทกข เรยกวาเปน ปจจยาการแหงทกข

ลกษณะทวไปของมน คอเปนการคดทสนองตณหา ผลของมน คอการกอปญหาทาใหเกดทกข จงไมเปนการศกษา สรปสนๆ จะเรยกวา กระบวนการคดแบบสนองตณหา หรอการคดแบบกอปญหา หรอวงจรแหงความทกขกได

เมอมนษยเรมมการศกษาขน กคอ มนษยเรมใชสตปญญา ไมปลอยใหกระบวนการคด หรอวงจรปจจยาการขางตน ดาเนนไปเรอยๆ คลองๆ แตมนษยเรมใชสตสมปชญญะ และนาองคประกอบอนๆ เขามาตดตอน หรอลดทอนกระแสของกระบวนการคดแบบนน ทาใหกระบวนการคดแบบสนองตณหาขาดตอนไปเสยบาง แปรไปเสยบาง ดาเนนไปในทศทางหรอรปอนๆ บาง ทาใหมนษยเรมหลดพนเปนอสระ ไมตกเปนทาส ไมถกกระบวนความคดแบบนนครอบงากาหนดเอาเตมทโดยสนเชง

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๑๑

ในเบองตน ตวแปรนนอาจเปนเพยงเสยงเหนยวรง หรอรปสาเรจแหงความคดทไดรบการถายทอด

โดยปรโตโฆสะ จากบคคลหรอสถาบนตางๆ และซงตนยดถอเอาไวดวยศรทธา แตตวแปรจากปรโตโฆสะอยางนน มผลเพยงแคเปนทยดเหนยวดงตวไว หรอขดขวางไวไมใหไหลไปตามกระแสของกระบวนการคดนน หรออยางดกไดแคใหรปแบบความคดทตายตวไวยดถอแทน ไมเปนทางแหงการคดคบหนาโดยอสระของบคคล

นนเอง แตในขนสงขนไป ปรโตโฆสะทด อาจชกนาศรทธาประเภททนาตอไปสความคดเองได ขอยกตวอยางเปรยบเทยบ ปรโตโฆสะทชกนาใหเกดศรทธาแบบรปสาเรจตายตว ไมเปนสอนาการคดพจารณาตอไป เชน ใหเชอวา

สงทงหลายจะเปนอยางไร ยอมสดแตเทพเจาบนดาล หรอเปนเรองของความบงเอญ เมอเชออยางนแลว กไดแตคอยรอความหวงจากเทพเจา หรอปลอยตามโชคชะตา ไมตองคดคนอะไรตอไป

สวนปรโตโฆสะ ทชกนาศรทธาแบบเปนสอโยงใหเกดความคดพจารณา เชน ใหเชอวาสงทงหลายจะเปนอยางไร ยอมแลวแตเหตปจจย เมอเชออยางนแลว เกดเหตการณอะไรขน กยอมคดคนสบสาวหาเหตปจจย ทา

ใหเกดความรความเขาใจตอๆ ไป ความคดพจารณาทศรทธาตอปรโตโฆสะชวยสอนานน เรมตนดวยองคธรรมทเรยกวา โยนโสมนสการ

พดอกอยางหนงวา ปรโตโฆสะทด สรางศรทธาชนดทชกนาใหเกดโยนโสมนสการ เมอโยนโสมนสการเกดขนแลว กหมายถงวา ไดมจดเรมของการศกษา หรอการพฒนาปญญาไดเรมขน

แลว จากนนกจะเกดการคดทใชปญญา และทาใหปญญาเจรญงอกงามยงขน นาไปสการแกปญหา เปนทางแหงความดบทกข และนกคอ การศกษา

พดสนๆ วากระบวนการคดทสนองปญญา คอ การคดทแกปญหา นาไปสความดบทกข และเปน

การศกษา จดสาคญทโยนโสมนสการเขามาเรมบทบาท กคอการตดตอนไมใหเวทนามอทธพลเปนปจจยกอใหเกด

ตณหาตอไป คอ ใหมแตเพยงการเสวยเวทนา แตไมเกดตณหา เมอไมเกดตณหา กไมมความคดปรงแตงตามอานาจของตณหานนตอไป

เมอตดตอนกระบวนการคดสนองตณหาแลว โยนโสมนสการกนาความคดไปสแนวทางของการกอ

ปญญา แกปญหา ดบทกข และทาใหเกดการศกษาตอไป อาจเขยนกระบวนความคดใหดงายๆ ดงน

การรบร → ความรสกสขทกข ตณหา ฯลฯ เกดปญหา (ผสสะ) (เวทนา) (เกดทกข)

โยนโสมนสการ → ปญญา → แกปญหา (ดบทกข)

อยางไรกด สาหรบมนษยปถชน แมเรมมการศกษาบางแลว แตกระบวนความคด ๒ อยางน ยงเกด

สลบกนไปมา และกระบวนหนงอาจไปเกดแทรกในระหวางของอกกระบวนหนง เชน กระบวนแบบแรกอาจ

ดาเนนไปจนถงเกดตณหาแลว จงเกดโยนโสมนสการขนมาตดและหนเหไปใหม หรอกระบวนแบบหลงดาเนนไปถงปญญาแลว เกดมตณหาขนในรปใหมแทรกเขามา

โดยนยน จงเกดมกรณทนาเอาผลงานของปญญาไปรบใชความตองการของตณหาได เปนตน

๑๒ พทธธรรม

บคคลทมการศกษาสมบรณแลว เมอคด กคดอยางมโยนโสมนสการ เมอไมคด กมสตครองใจอยกบ

ปจจบน คอ กากบจตอยกบสงทเกยวของตองทา และพฤตกรรมทกาลงดาเนนไปอยของตน อนง ทวาเมอคด กคดอยางมโยนโสมนสการนน กหมายถงมสตอยพรอมดวย เพราะโยนโสมนสการเปน

เครองหลอเลยงสต และทาใหตองใชปญญา เมอความคดเดนอยอยางเปนระเบยบมจดหมาย จตกไมลอยเลอนเชอนแชไป ตองกมอยกบกจทกาลงกระทานน เรยกวา มสต

ตามนยทกลาวมาน จะเหนวา โยนโสมนสการ เปนการใชความคดอยางถกวธ ซงเปนองคธรรมสาคญยงในกระบวนการของการศกษา หรอในการพฒนาตน อยทจดแกนกลางคอการพฒนาปญญา เปนองคธรรมทจาเปนสาหรบการมชวตทดงาม ซงแกปญหาและพงพาตนได

เมอเทยบในกระบวนการพฒนาปญญา โยนโสมนสการอยในระดบทเหนอศรทธา เพราะเปนขนทเรมใชความคดของตนเองเปนอสระ

เมอพจารณาในแงของระบบการศกษาอบรม โยนโสมนสการเปนองคประกอบฝายภายใน เกยวดวยการ

ฝกการใชความคด ใหรจกคดอยางถกวธ คดอยางมระเบยบ รจกคดวเคราะห ไมมองเหนสงตางๆ อยางตนๆ ผวเผน เปนขนสาคญในการสรางปญญาทบรสทธ เปนอสระ ทาใหทกคนพงตนได ชวยตนเองได และนาไปสความเปนอสระ ไรทกข พรอมทงสนตสขทเปนจดหมายสงสดของพทธธรรม

เปนอนวา ไดทาความเขาใจเบองตนเกยวกบบพภาคของการศกษา ๒ ประการ คอ ปรโตโฆสะ ทเปนกลยาณมตร ซงเปนองคประกอบภายนอก และเปนวธการแหงศรทธา กบโยนโสมนสการ ซงเปนองคประกอบภายใน และเปนวธการแหงปญญา พอมองเหนภาพกวางๆ ของระบบในกระบวนการของการศกษาแลว

ตอแตน จะไดบรรยายเรองโยนโสมนสการ โดยเฉพาะอยางเดยว เพอใหทราบรายละเอยดเพมเตม และเกดความเขาใจเกยวกบวธคดตามหลกพทธธรรมอยางชดเจนยงขน

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๑๓

โยนโสมนสการ วธการแหงปญญา

โยนโสมนสการ ทโบราณแปลสบมาวา “ทาในใจโดยแยบคาย” หรอมนสการโดยแยบคาย หรองายๆ วา

คดแยบคาย เปนการใชความคดอยางถกวธ หรอคดอยางมวธ ตามความหมายทกลาวมาแลว ขอทวนความยาวา เมอเทยบในกระบวนการพฒนาปญญา โยนโสมนสการ อยในระดบเหนอศรทธา

เพราะเปนขนทเรมใชความคดของตนเองเปนอสระ สวนในระบบการศกษาอบรม โยนโสมนสการเปนการฝก

ความคด ใหรจกคดอยางถกวธ คดอยางมระเบยบ รจกคดวเคราะห ไมมองเหนสงตางๆ อยางตนๆ ผวเผน เปน

ขนสาคญในการสรางปญญาทบรสทธเปนอสระ ทาใหพงตนได และนาไปสจดหมายของพทธธรรมอยางแทจรง

ความสาคญของโยนโสมนสการ “ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปนบพนมตฉนใด

ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมากซงอรยอษฎางคกมรรค”4

“ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทอง เปนบพนมตมากอน ฉนใด โยนโสมนสการกเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมากซงโพชฌงค ๗”5

“ภกษทงหลาย รางกายน ดารงอยดวยอาหาร อาศยอาหารจงดารงอยได, ไมมอาหาร หาดารงอยไดไม ฉนใด นวรณ ๕ กฉนนนเหมอนกน ดารงอยดวยอาหาร อาศยอาหารจงดารงอยได, ไมมอาหาร หาดารงอยไดไม; อะไรเลาคออาหาร...กคอการกระทาใหมากซงอโยนโสมนสการ...

“ภกษทงหลาย รางกายน ดารงอยดวยอาหาร อาศยอาหารจงดารงอยได, ไมมอาหาร หาดารงอยไดไม ฉนใด โพชฌงค ๗ กฉนนนเหมอนกน ดารงอยดวยอาหาร อาศยอาหารจงดารงอยได, ไมมอาหาร หาดารงอยไดไม, อะไรเลาคออาหาร...กคอ การกระทาใหมากซงโยนโสมนสการ...”6

“ภกษทงหลาย เพราะโยนโสมนสการ เพราะโยนโสสมมปปธาน (การตงความเพยรชอบ ถกวธ) เราจงไดบรรลอนตรวมตต จงไดประจกษแจงอนตรวมตต, แมเธอทงหลายกจะบรรลอนตร-วมตตได ประจกษแจงอนตรวมตตได เพราะโยนโสมนสการ เพราะโยนโสสมมปปธาน”7

4 ส.ม.๑๙/๑๓๖/๓๗; ฯลฯ 5 ส.ม.๑๙/๔๑๔/๑๑๓ 6 ส.ม.๑๙/๓๕๗-๓๗๒/๙๔-๙๘ (นวรณ ๕ = กามฉนท หรออภชฌา พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา; โพชฌงค ๗ =

สต ธรรมวจย วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา) 7 วนย.๔/๓๕/๔๒; ส.ส.๑๕/๔๒๕/๑๕๓

๑๔ พทธธรรม

“ภกษทงหลาย เรากลาวความสนไปแหงอาสวะทงหลาย (วาสาเรจได) แกผรผเหน มใชแกผไมร มใชแกผไมเหน; เมอรอย เหนอยอยางไร จงจะมความสนไปแหงอาสวะทงหลาย? เมอรเหน (วธทาใหเกดและไมใหเกด) โยนโสมนสการ และอโยนโสมนสการ; เมอมนสการโดยไมแยบคาย อาสวะทยงไมเกด ยอมเกดขน และอาสวะทเกดขนแลว ยอมเจรญเพมพน, เมอมนสการโดยแยบคาย อาสวะทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และอาสวะทเกดขนแลว ยอมถกละได”8

“ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเหลาหนงเหลาใดกตาม ทเปนกศล อยในภาคกศล อยในฝายกศล ธรรมเหลานนทงหมด มโยนโสมนสการเปนมลราก ประชมลงในโยนโสมนสการ, โยนโสมนสการ เรยกวาเปนยอดของธรรมเหลานน”9

“ดกรมหาล โลภะ...โทสะ...โมหะ...อโยนโสมนสการ...จตทตงไวผด เปนเหต เปนปจจย เพอการกระทากรรมชว เพอความเปนไปแหงกรรมชว, อโลภะ...อโทสะ...อโมหะ...โยนโส-มนสการ...จตทตงไวชอบ เปนเหต เปนปจจย เพอการกระทากลยาณกรรม เพอความเปนไปแหงกลยาณกรรม”10

“เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป”11

“เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ12...ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม13 เหมอนโยนโสมนสการเลย”

“โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอนแมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนโยนโสมนสการเลย”14

“สาหรบภกษผเสขะ ยงไมบรรลอรหตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะ อนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายในอยางอนแมสกอยาง ทมประโยชนมาก เหมอนโยนโสมนสการเลย ภกษผใชโยนโสมนสการ ยอมกาจดอกศลได และบาเพญกศลใหเกดขน”15

“เราไมเลงเหนธรรมอยางอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหสมมาทฏฐทยงไมเกด กเกดขน หรอใหสมมาทฏฐทเกดขนแลว เจรญยงขน เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ สมมาทฏฐทยงไมเกด ยอมเกดขน และสมมาทฏฐทเกดขนแลว ยอมเจรญยงขน”16

“เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกขอหนง ซงเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด กเกดขน หรอใหโพชฌงคทเกดขนแลว ถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ โพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญเตมบรบรณ”17

8 ม.ม.๑๒/๑๑/๑๒ 9 ส.ม.๑๙/๔๖๕/๑๒๙ 10 อง.ทสก.๒๔/๔๗/๙๐ 11 อง.เอก.๒๐/๖๘/๑๕ 12 อง.เอก.๒๐/๙๒/๒๐ 13 อง.เอก.๒๐/๑๒๔/๒๔ 14 อง.เอก.๒๐/๑๐๘/๒๒; เทยบ ส.ม.๑๙/๕๑๘/๑๔๑ 15 ข.อต.๒๕/๑๙๔/๒๓๖ 16 อง.เอก.๒๐/๑๘๖/๔๑ 17 อง.เอก.๒๐/๗๖/๑๗

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๑๕

“เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกขอหนง ทจะเปนเหตใหความสงสยทยงไมเกด กไมเกดขน หรอทเกดขนแลว กถกกาจดได เหมอนโยนโสมนสการเลย”18

โยนโสมนสการในอสภนมต เปนเหตใหราคะไมเกด และราคะทเกดแลว กถกละได โยนโสมนสการในเมตตาเจโตวมตต เปนเหตใหโทสะไมเกด และโทสะทเกดแลว กถกละได โยนโสมนสการ (โดยทวไป) เปนเหต

ใหโมหะไมเกด และโมหะทเกดแลว กถกละได19

เมอโยนโสมนสการ นวรณ ๕ ยอมไมเกด ทเกดแลว กถกกาจดได ในขณะเดยวกนกเปนเหตให

โพชฌงค ๗ เกดขน และเจรญเตมบรบรณ20 “ธรรม ๙ อยางทมอปการะมาก ไดแก ธรรม ๙ อยาง ซงมโยนโสมนสการเปนมล กลาวคอ

เมอโยนโสมนสการ ปราโมทยยอมเกด เมอปราโมทย ปตยอมเกด เมอมใจปต กายยอมสงบผอนคลาย (ปสสทธ) เมอกายสงบผอนคลาย ยอมไดเสวยสข ผมสข จตยอมเปนสมาธ ผมจตเปนสมาธ ยอมรเหนตามเปนจรง เมอรเหนตามเปนจรง ยอมนพพทาเอง เมอนพพทา กวราคะ เพราะวราคะ กวมตต”21

ความหมายของโยนโสมนสการ

วาโดยรปศพท โยนโสมนสการ ประกอบดวย โยนโส กบ มนสการ โยนโส มาจาก โยน ซงแปลวา

เหต ตนเคา แหลงเกด ปญญา อบาย วธ ทาง22 สวน มนสการ แปลวา การทาในใจ การคด คานง นกถง ใสใจ

พจารณา23 เมอรวมเขาเปนโยนโสมนสการ ทานแปลสบๆ กนมาวา การทาในใจโดยแยบคาย การทาในใจโดย

แยบคายน มความหมายแคไหนเพยงใด คมภรชนอรรถกถาและฎกาไดไขความไว โดยวธแสดงไวพจนใหเหนความหมายแยกเปนแงๆ ดงตอไปน

๑. อบายมนสการ แปลวา คดหรอพจารณาโดยอบาย คอคดอยางมวธ หรอคดถกวธ หมายถง คดถก

วธทจะใหเขาถงความจรง สอดคลองเขาแนวกบสจจะ ทาใหหยงรสภาวลกษณะและสามญลกษณะของสง

ทงหลาย

18 อง.เอก.๒๐/๒๑/๕ 19 อง.ตก.๒๐/๕๐๘/๒๕๘ 20 ส.ม.๑๙/๔๔๖-๗/๑๒๒ 21 ท.ปา.๑๑/๔๕๕/๓๒๙ 22 ในทมาสวนมากแปลวา อปาย ไดแก ม.อ.๓/๗๒๔; ส.อ.๑/๑๐๘; อง.อ.๑/๕๔, ๕๓๓; ๓/๑๗๗; ขททก.อ.๒๕๖; นท.อ.๒/๓๙; สงคณ อ.

๕๖๕; วสทธ.ฎกา ๑/๘๓; ๒/๓; ทแปลวา อปาย และ ปถ ไดแก อง.อ.๒/๑๕๗; ๓/๑๙๗; อต.อ.๘๑; นท.อ.๒/๑๙๕; วสทธ.๑/๓๗; ทแปลวา อปาย ปถ และ การณ คอ ท.อ.๒/๓๒๓; ทแปลวา การณ ไดแก ส.อ.๒/๓๙๐; ๓/๓๒๗; ๓๙๐; ทแปลวา ปญญา มในเนตต-ปกรณ (ฉบบไทยยงไมพมพ พงดฉบบอกษรโรมนขององกฤษ หรอฉบบอกษรพมา หรอดในคมภรรนหลง คออภธานปปทปกา

คาถาท ๑๕๓) 23 ไวพจนของมนสการ คอ อาวชชนา อาโภค สมนนาหาร ปจจเวกขณ (ด ท.อ.๒/๓๒๓; ม.อ.๑/๘๘; อต.อ.๘๐; วสทธ.๒/๖๓;

๑๓๘) นอกจากน ในบาล ยงพบคาจาพวกไวพจนของมนสการอกหลายคา เชน อปปรกขา (เชน ส.ข.๑๗/๘๗/๕๓; ๒๔๒/๑๗๑)

ปฏสงขา (เชน อง.จตกก.๒๑/๓๗/๕๑ ฯลฯ ฯลฯ) ปฏสญจกขณา (เชน อง.ทสก.๒๔/๙๒/๑๙๗ = โยนโสมนสการ ใน ส.น.๑๖/

๑๕๔/๘๔; และ ส.ม.๑๙/๑๕๗๗/๔๘๙) ปรวมงสา (เชน ส.น.๑๖/๑๘๙/๙๗) คาวา สมมามนสการ (ท.ส.๙/๒๗/๑๖; ท.ปา.๑๑/

๑๓/๓๒; ท.อ.๑/๑๓๖; ๓/๙๕; ม.อ.๑/๒๗๒) กมความหมายใกลเคยงกบโยนโสมนสการ แตมทใชนอย ไมถอเปนศพทเฉพาะ.

๑๖ พทธธรรม

๒. ปถมนสการ แปลวา คดเปนทาง หรอคดถกทาง คอคดไดตอเนองเปนลาดบ จดลาดบได หรอมลาดบ มขนตอน แลนไปเปนแถวเปนแนว หมายถง ความคดเปนระเบยบ ตามแนวเหตผล เปนตน ไมยงเหยง

สบสน ไมใชประเดยววกเวยนตดพนเรองน ทน เดยวเตลดออกไปเรองนน ทโนน หรอกระโดดไปกระโดดมา ตอ

เปนชนเปนอนไมได ทงนรวมทงความสามารถทจะชกความนกคดเขาสแนวทางทถกตอง ๓. การณมนสการ แปลวา คดตามเหต คดคนเหต คดตามเหตผล หรอคดอยางมเหตผล หมายถง

การคดสบคนตามแนวความสมพนธสบทอดกนแหงเหตปจจย พจารณาสบสาวหาสาเหต ใหเขาใจถงตนเคา หรอ

แหลงทมา ซงสงผลตอเนองมาตามลาดบ ๔. อปปาทกมนสการ แปลวา คดใหเกดผล คอใชความคดใหเกดผลทพงประสงค เลงถงการคด

อยางมเปาหมาย ทานหมายถง การคดการพจารณาททาใหเกดกศลธรรม เชน ปลกเราใหเกดความเพยร การรจกคดในทางททาใหหายหวาดกลว ใหหายโกรธ การพจารณาททาใหมสต หรอทาใหจตใจเขมแขงมนคง เปนตน24

ไขความทง ๔ ขอน เปนเพยงการแสดงลกษณะดานตางๆ ของความคดทเรยกวาโยนโสมนสการ โยนโส

มนสการทเกดขนครงหนงๆ อาจมลกษณะครบทเดยวทง ๔ ขอ หรอเกอบครบทงหมดนน หากจะเขยนลกษณะ

ทง ๔ ขอนนสนๆ คงไดความวา คดถกวธ คดมระเบยบ คดมเหตผล คดเรากศล แตถาจะสรปเปนคาจากดความ กเหนไดวาทายากสกหนอย มกจบเอาไปไดแตบางแงบางดาน ไม

ครอบคลมทงหมด หรอไมกตองเขยนบรรยายยดยาว เหมอนอยางทเขยนไวในตอนเรมตนของบทน อยางไรกตาม มลกษณะเดนบางอยางของความคดแบบน ทอาจถอเปนตวแทนของลกษณะอนๆ ได

ดงทไดเคยแปลโดยนยไววา ความคดถกวธ ความรจกคด การคดเปน การคดตรงตามสภาวะและเหตปจจย

การคดสบคนถงตนเคา เปนตน หรอถาเขาใจความหมายดแลว จะถอตามคาแปลสบๆ กนมาวา “การทาในใจโดยแยบคาย” กได25

ไดกลาวแลวในตอนกอนๆ ถงความสมพนธระหวางโยนโสมนสการทเปนองคประกอบภายในน กบปรโต โฆสะดงาม หรอกลยาณมตร ทเปนองคประกอบภายนอก ในตอนน พงสงเกตใหละเอยดลงไปอกวา ถาบคคล

คดเองไมเปน คอไมรจกใชโยนโสมนสการ กลยาณมตรจงอาศยศรทธาเขามาชวยเหลอ จะเหนไดวา สาหรบลกษณะ ๓ ดานแรกของโยนโสมนสการ กลยาณมตรชวยไดเพยงชแนะสองนาให

เหนชอง แตตวบคคลผนนจะตองคดพจารณาเขาใจดวยตนเอง เมอถงขนเขาใจจรง ศรทธาจะทาใหไมได26

ดงนน ขอบเขตของศรทธาจงจากดมากสาหรบการชวยโยนโสมนสการในลกษณะ ๓ ดานน

24 ไขความเปน อปายมนสการ ปถมนสการ อปปาทกมนสการ ท ส.อ.๓/๒๕๒; เปนอปายมนสการ และปถมนสการ ท ท.อ.๒/๗๐,

๓๒๓, ๕๐๐ = วภงค.อ.๓๕๓ = ม.อ.๑/๓๘๗, ๘๘; อต.อ.๘๐; ส.อ.๒/๒๗; เปนอปายมนสการ ท ม.อ.๒/๔๖๗; ส.อ.๑/๒๐๐; ๓/๒๑๕; อง.อ.๑/๔๙, ๕๑๘; วนย.ฎกา ๔/๑๑๐; เปนอปปาทกมนสการ ท ม.อ.๑/๔๐๕; เปนการณมนสการ ในฎกาแหงทฆนกาย (ขยายความปถ-มนสการนนเอง; ฉบบไทยยงไมพมพ พงดฉบบอกษรโรมน หรออกษรพมา) คาอธบายทวไปทนาฟง ด วสทธ.๑/๑๖๗; วนย.ฎกา ๒/๓๕๐, วสทธ.ฎกา ๑/๒๒๖; อาจดประกอบทปญจกา ๑/๔๓๒; ๒/๑๑๕, ๒๖๗; คาอธบายขางบน แสดงตามอตโนมตดวย.

25 แมในภาษาองกฤษ กมผคดแปลไปตางๆ คาแปลบางคา อาจชวยประกอบความเขาใจได จงนาลงไวใหพจารณา (เรมจากความหมายโดยพยญชนะ): proper mind-work; proper attention; systematic attention; reasoned attention; attentive consideration; reasoned consideration; considered attention; careful consideration; careful attention; ordered thinking; orderly reasoning; genetical reflection; critical reflection; analytical reflection.

26 นคอความหมายขนลกของ “อตตา ห อตตโน นาโถ” หรอ ตนเปนทพงของตน

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๑๗

แตสาหรบลกษณะท ๔ ศรทธาแสดงบทบาทไดแรงกลา เชน คนบางคนเปนคนออนแอ มกหดห

ทอถอย หรอชอบคดเรองเหลวไหล เรองเสยหายตางๆ ถากลยาณมตรสรางศรทธาไดสาเรจ กจะชวยคนเชนนได

มาก อาจพดเราใจ ปลกใจ ใหกาลงใจ และชกจงดวยวธตางๆ อยางไดผล ในทางกลบกน คนบางคนมโยนโสมนสการเปนปกต รจกคดดวยตนเอง เมอมเหตใหหดหทอถอย หรอ

เศราเสยใจ เขากคดแกไข ปลกใจของเขาเองไดสาเรจเปนอยางด สวนในดานตรงขาม ถาไดปาปมตร หรอมอโยนโสมนสการ แมแตอยในสถานการณทดงาม ประสบสงด

งาม กยงคดใหเปนไปในทางราย และกอใหเกดกรรมรายได เชน คนรายเหนทรมรนสงด เปนทเหมาะแกการ

กระทาชว หรอเตรยมกระทาอาชญากรรม คนบางคนขระแวง เหนคนอนยม กคอยจะคดวาเขาเยาะเยยดหมน ถาปลอยใหกระแสความคดเดนไปเชนนนอยบอยๆ อโยนโสมนสการกจะกลายเปนอาหารหลอเลยง

อกศลธรรมชนดนนๆ ใหกลาแขงยงขน เชน คนทคอยสงสมความคดมองแงราย คอยเหนคนอนเปนศตร คนท

เสพคนกบความหวาดระแวงวาคนอนจะคดรายจนสะดงผวากลายเปนโรคประสาท27

วตถแหงความคดอยางเดยวกน แตใชโยนโสมนสการ กบอโยนโสมนสการ ยอมใหผลตอชวตจตใจและ

พฤตกรรมไปคนละอยาง เชน คนหนงคานงถงความตายดวยอโยนโสมนสการ กเกดความหวาดหวน หดห

ทอถอย ไมอยากทาอะไรๆ หรอฟงซาน คดวนวาย อกคนหนง คานงถงความตายดวยโยนโสมนสการ กลบทาให

เกดความสานกในการทจะละเวนความชว ใจสงบ เกดความไมประมาท กระตอรอรน เรงทาสงดงาม28

ในดานการหยงรสภาวธรรม โยนโสมนสการไมใชตวปญญาเอง แตเปนปจจยใหเกดปญญา คอใหเกด

สมมาทฏฐ คมภรมลนทปญหาแสดงความแตกตาง ระหวางโยนโสมนสการ กบปญญา วา - ประการแรก สตวดรจฉานทงหลาย เชน แพะ แกะ วว ควาย อฐ ลา มมนสการ (มนสการ แตไมเปน

โยนโส) แตไมมปญญา - ประการทสอง มนสการมลกษณะคานงพจารณา สวนปญญามลกษณะตดขาด มนสการรวบจบ

ความคดมาเสนอ ทาใหปญญาทางานกาจดกเลสได เหมอนมอซายรวบจบเอารวงขาวไว ใหมอขวาท

ถอเคยวเกยวตดไดสาเรจ29

ถามองในแงน โยนโสมนสการ กคอ มนสการชนดททาใหเกดการใชปญญา พรอมกบทาใหปญญานนเจรญงอกงามยงขนไป

30

27 เรยกวา อโยนโสมนสการพหล เปนอาหารของนวรณ ในทางตรงขาม โยนโสมนสการพหล กเปนอาหารหลอเลยงโพชฌงค (ทมาเคย

อางแลว คอ ส.ม.๑๙/๓๕๗-๓๗๒/๙๔-๙๘ และทอนๆ หลายแหง)

28 ด วสทธ.๒/๒; วสทธ.ฎกา ๒/๓ 29 มลนท.๔๗

30 ตวอยางการใชคาวา โยนโส และอโยนโสมนสการ บางทจะชวยเสรมความเขาใจใหชดขน เชน เมอเกดการทะเลาะววาทในหมคณะ

คนทใชโยนโสมนสการจะหยดทะเลาะ และหาทางระงบ (วนย.อ.๓/๒๖๙; ม.อ.๓/๖๑๑; ชา.อ.๕/๓๔๘; ธ.อ.๑/๕๙) เวรระงบไดดวย

โยนโสมนสการ (ธ.อ.๑/๔๖) จบความหมายของขอความในพระสตร เชนคาวา สมภเวส เปนตน โดยอโยนโส จงเขาใจผดวา

พระพทธเจาตรสวามอนตราภพ (อ.อ.๑๑๘) เปนเครองชวยใหเวไนยบคคลบรรลธรรม (ส.อ.๓/๖๓) ชวยใหการฟงธรรมเกด

ประโยชน (อต.อ.๒๖๘; นท.อ.๑/๙ จาก อง.ปจก.๒๒/๑๕๑/๑๙๕) และททานใชบอย คอ หมายถงวปสสนา หรอใชแทนคาวา บาเพญวปสสนา เชน ม.อ.๑/๑๐๐ = อต.อ.๘๐; อง.อ.๑/๒๓๓, ๔๑๐ (เทยบ ๑/๒๑๕); อ.อ.๔๕๐ นอกน ด ม.อ.๑/๒๖๙; ส.อ.๓/

๑๘๙; อง.อ.๓/๔๒; ขททก.อ.๒๖๑; ธ.อ.๑/๑๔๖; อต.อ.๔๒๙; ปฏส.อ.๓๕๙

๑๘ พทธธรรม

คมภรปปญจสทน กลาวถง อโยนโสมนสการวา เปนมลแหงวฏฏะ ทาใหวายวนอยในทกข หรอสะสมหมกหมมปญหา และชแจงวา เมออโยนโสมนสการเจรญงอกงามขน กพอกพนอวชชา และภวตณหา

- เมอ อวชชา เกดขน กเขาสกระบวนธรรมปฏจจสมปบาท เรมแตอวชชาเปนปจจยใหเกดสงขาร เปน

ตนไป จนเกดกองทกขครบถวนบรบรณ - แมเมอ ตณหา เกดขน กเขาสกระบวนธรรมปฏจจสมปบาทเชนเดยวกน เรมแตตณหาเปนปจจยให

เกดอปาทานสงตอตามลาดบ นาไปสความเกดพรอมแหงกองทกข

สวน โยนโสมนสการ เปนมลแหงววฏฏ ทาใหพนจากวงวนแหงทกข ถงภาวะไรปญหา หรอแกปญหาได เพราะเมอโยนโสมนสการเกดขน กนาไปสการปฏบตตามมรรคมองค ๘ ซงมสมมาทฏฐเปนหวหนา

สมมาทฏฐกคอวชชานนเอง เมอวชชาเกดขน อวชชากดบไป เมออวชชาดบ กระบวนธรรมนโรธวาร

แหงปฏจจสมปบาท กดาเนนไป นาสความดบทกข31 เขยนใหดงายดงน

วฏฏะ มอโยนโสมนสการเปนมล (วงวนแหงทกข หรอวงจรปญหา เกดจากอโยนโสมนสการ)

อวชชา → สงขาร ฯลฯ → ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ฯลฯ = ทกขเกด อโยนโสมนสการ ตณหา → อปาทาน ฯลฯ → ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ฯลฯ = ทกขเกด

ววฏฏะ มโยนโสมนสการเปนมล (ภาวะปลอดทกข หรอแกปญหาได เกดจากโยนโสมนสการ)

โยนโสมนสการ → มรรคภาวนา: สมมาทฏฐ = วชชา→ อวชชาดบ→ สงขารดบ ฯลฯ = ทกขดบ

ถามองในแงขอบเขต โยนโสมนสการกกนความกวาง ครอบคลมตงแตการคดนกอยในแนวทางของ

ศลธรรม การคดตามหลกความดงาม และหลกความจรงตางๆ ทตนไดศกษา หรอรบการอบรมสงสอนมา มความรความเขาใจดอยแลว เชน คดในทางทจะเปนมตร คดรกคดปรารถนาดมเมตตา คดในทางทจะใหหรอ

ชวยเหลอเกอกล คดในทางทจะเขมแขงทาการจรงจงไมยอทอ เปนตน ซงไมตองใชปญญาลกซงอะไร ตลอดขน

ไปจนถงการคดแยกแยะองคประกอบ และสบสาวหาเหตปจจย ทตองใชปญญาละเอยดประณต เนองดวยโยนโสมนสการมขอบเขตกวางอยางน คนปกตทกคนจงสามารถใชโยนโสมนสการได

โดยเฉพาะโยนโสมนสการแบบงายๆ นน เพยงแตคอยชกกระแสความคดใหเขามาเดนในแนวทางดงาม ทเรยนรไวกอนแลว หรอทคนอยแลวเทานนเอง และสาหรบโยนโสมนสการแบบน ซงตามปกตเปนระดบทชวยใหเกด

โลกยสมมาทฏฐ ศรทธาซงเกดจากปจจยฝายปรโตโฆสะ เชน การศกษาอบรม วฒนธรรมประเพณ และ

กลยาณมตรอนๆ จะมอทธพลไดมาก ทกลาวอยางนนกเพราะวา ศรทธาเปนศนยรวมทยดเหนยวของจต และเปนพลงพรอมอยภายใน พอคน

รบรอารมณ หรอประสบสถานการณอยางใดอยางหนง กระแสความคดกจะถกแรงแหงศรทธาดงใหแลนไปตาม

แนวทางของศรทธานน เสมอนวาศรทธาขดรองสาหรบใหกระแสความคดไหลไวกอนแลว

31 ม.อ.๑/๘๙

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๑๙

ดงนน ทานจงแสดงหลกวา ศรทธา (ทถกตอง) เปนอาหารหลอเลยงโยนโสมนสการ32เพราะ ปร

โตโฆสะทเปนกลยาณมตร อาศยศรทธานนเปนทางเดน สามารถชวยเพมเตมเสรมความรความเขาใจ และชแนะสองนาความคดไดมากขนโดยลาดบ เชน ดวยการปรกษาหารอ สอบถามขอตดขดสงสย เปนตน

โยนโสมนสการของคนผนน เมอใชอยบอยๆ และไดอาหารหลอเลยงเสรมอยเรอยๆ กเดนไดคลองและ

กาวไกลยงขน ทาใหปญญางอกงามยงขน ครนพจารณาเหนความจรง รวาคาแนะนาสงสอนนนถกตองดงาม เปน

ประโยชนจรง กยงมนใจ เกดศรทธามากขน โยนโสมนสการกกลบเปนปจจยสงเสรมศรทธา33ชวนใหตงใจ

ศกษายงขน จนในทสด โยนโสมนสการของตนเอง กนาบคคลผนนไปสความรแจงและความหลดพนได ทวานคอ ปฏปทาทอาศยทงปจจยภายในและปจจยภายนอกประสานกน และนคอความหมายอยางหนง

ของคาวา ตนเปนทพงของตน และการมตนเปนทพง34ซงเหนไดชดวา ทานไมไดปฏเสธปจจยภายนอก

ปจจยภายนอกและศรทธามความสาคญมาก แตตวตดสนอยภายใน คอ โยนโสมนสการ ผใดใชโยนโสมนสการไดด การอาศยปจจยภายนอกกนอยลงตามอตรา ผใดไมใชโยนโสมนสการเลย

กลยาณมตรใดๆ กไมอาจชวยไดสาเรจ สตเปนองคธรรมสาคญ มอปการะมาก จาเปนตองใชในกจทกอยาง ดงเปนททราบกนดอยแลว แตมกม

ปญหาวา ทาอยางไรจะใหสตเกดขนทนเวลาทตองใช และเมอเกดขนแลว ทาอยางไรจะใหคงอยตอเนองไปเรอยๆ

ไมหลดลอยขาดหายไปเสย ในเรองน ทางธรรมแสดงหลกไววา โยนโสมนสการเปนอาหารหลอเลยงสต ชวยใหสตทยงไมเกด ก

เกดขน ชวยใหสตทเกดขนแลว เกดตอเนองไปอก35

คนทมความคดเปนระเบยบ ความคดแลนเรอย ไดเรองไดราว เดนเปนแถวเปนแนว ยอมคมเอาสตไว

ใชไดเรอย แตคนทคดอะไรไมเปน หรอในเวลาทความคดไมเดน ไมมจด ไมมหลก สตกจะพลดหายอยเรอย

รกษาไวไมอย เพราะตามสภาวะแทจรง เราจะไปรกษา ไปกกไปกดดงเอาสตไว ยอมไมเปนการถกตอง และทา

ไมได ทถกตองคอ ตองหลอเลยงมนไว หมายความวา สรางปจจยใหมนอย เมอมปจจยใหมนเกด มนกเกด เปน

เรองของกระบวนธรรม เปนไปตามธรรมดาแหงเหตปจจย จงตองทาตามเหตปจจย ถามองในแงการทาหนาท โยนโสมนสการกคอความคดทสกดอวชชาตณหา หรอการคดเพอสกดตดหนา

อวชชาและตณหา (พดแงบวกวา ปลกเราปญญาและกศลธรรม) กลาวคอ เมอมการรบรอารมณ หรอทเรยกวา

ไดรบประสบการณอยางใดอยางหนงแลว ตามปกต กระบวนความคดกจะแลนตอไปทนท ตอนน คอจด หรอขนตอนของการชวงชงบทบาทกน - ถาอวชชาตณหาเขามาชงเอาความคดไปไดกอน ความคดตอจากนน กเปนกระบวนธรรมของอวชชา

ตณหา ประกอบดวยการปรงแตงของสงขารตามอานาจความชอบใจ ไมชอบใจ และภาพความคดทยดถอไว - แตถาโยนโสมนสการเขามาสกดตดหนาอวชชาตณหาได กจะชกความคดเขาสทางทถกตอง คอเกด

กระบวนความคดปลอดอวชชาตณหา เปนกระบวนธรรมแหงญาณทสสนะ หรอกระบวนธรรมแหงวชชาวมตตแทน

32 อง.ทสก.๒๔/๖๑/๑๒๓; ๖๒/๑๒๗ 33 โยนโสมนสการ กเปนมลแหงศรทธาได เชน อต.อ.๓๓๙ 34 ด ท.ม.๑๐/๙๓/๑๑๙ การมตนเปนทพง กคอมธรรมเปนทพง หมายถงการดาเนนชวตอยอยางมความเพยร มสตสมปชญญะ ม

ปญญารเทาทนกาย เวทนา จต ธรรม ตามหลกสตปฏฐาน ๔ องคธรรมทหลอเลยงสต เปนปจจยใหเกดปญญา กคอโยนโสมนสการ (อง.ทสก.๒๔/๖๑/๑๒๓; ๖๒/๑๒๗; อง.ทก.๒๐/๓๗๑/๑๑๐ ซงเคยอางแลวทงหมด)

35 ส.ม.๑๙/๓๖๕/๙๖; ๕๒๘/๑๔๔; ๔๘๗/๑๓๓; อง.ทสก.๒๔/๖๑/๑๒๓; ๖๒/๑๒๗ เปนตน

๒๐ พทธธรรม

สาหรบปถชนทวไป ตามปกต พอไดรบรอารมณแลว ความคดกมกเดนไปตามกระบวนธรรมแหงอวชชา

ตณหา คอเอาความชอบใจไมชอบใจตออารมณทรบรนน หรอเอาภาพความคดทยดถอไวแลวมาเทยบทาบ เปน

จดกอตวทจะปรงแตงความคดเกยวกบอารมณหรอประสบการณนนตอไป เรยกวาเปนกระบวนธรรมแหงอวชชา

ตณหา ทงนเพราะไดสงสมความเคยชนไวอยางนน การมองและการคดตามแนวของอวชชาตณหาน เปนการมองสงทงหลายตามทอยากใหมนเปน หรอไม

อยากใหมนเปน เปนการคดตามอานาจความตดใจหรอขดใจ การคดแบบน นอกจากทาใหไมมองเหนตามความเปนจรง เกดความเอนเอยงไปตามความชอบความชง ทา

ใหเขาใจผดหลงผด หรอไดภาพทบดเบอนแลว ยงทาใหเกดความขนมว เศราหมอง ความเหยวแหง อางวาง

วาเหว หวนหวาด ความสมหวง ผดหวง ความกดดน ความคบของใจตางๆ ซงรวมเรยกวาความทกขตามมาดวย สวนโยนโสมนสการ เปนการมองตามความเปนจรง หรอมองตามเหต ไมใชมองตามอวชชาตณหา พด

อกอยางหนงวา มองตามทสงทงหลายมนเปนของมน ไมใชมองตามทเราอยากใหมนเปน หรอไมอยากใหมนเปน ปถชนพอรบรอะไร ความคดกจะพรวดเขาสความชอบใจไมชอบใจทนท โยนโสมนสการทาหนาทเขา

สกดหรอตดหนาในตอนน ชงเอาบทบาทไปเสย แลวเปนตวนากระบวนความคดบรสทธทพจารณาตามสภาวะ

ตามเหตปจจย คดเปนทางไปอยางมลาดบ ทาใหเขาใจความจรง ทาใหเกดกศลธรรม อยางนอยกทาใหวางใจวาง

ทาทและปฏบตตอสงนนๆ ไดเหมาะสมดทสดในคราวนนๆ พดอยางภาพพจนวา โยนโสมนสการทาใหคนเปนผใชความคด คอเปนเจา หรอเปนนายของความคด

เอาความคดมารบใชชวยแกไขปญหา ใหคนอยสขสบาย ตรงขามกบอโยนโสมนสการ ซงทาใหคนกลายเปนทาส

ของความคด ถกความคดปลกปนจบเชดใหเปนไปตางๆ ชกลากไปหาความเดอดรอนวนวาย หรอถกความคดนนเองบบคนใหไดรบความทกขทรมานตางๆ อยางไมเปนตวของตวเอง

พงสงเกตดวยวา ในกระบวนความคดทมโยนโสมนสการเชนน สตสมปชญญะจะเขามารวมทางานอย

ดวยเองโดยตลอด เพราะโยนโสมนสการเปนอาหารคอยหลอเลยงมนอยเรอยๆ รวมความแงนวา โยนโสมนสการ คอความคดทสกดอวชชาตณหา อวชชาและตณหานนมาดวยกน

เสมอ แตบางครงอวชชาแสดงบทบาทเดน ตณหาเปนตวแฝง บางครงตณหาเดน อวชชาเปนตวแฝง36

เมอเขาใจความจรงอยางนแลว เราอาจแบงความหมายของโยนโสมนสการออกไปเปน ๒ อยาง เพอ

ความสะดวกในการศกษา ตามบทบาทของอวชชาและตณหานนวา โยนโสมนสการ คอ ความคดทสกดอวชชา และ ความคดทสกดตณหา และพงทราบลกษณะความคดตามอวชชา-ตณหา ดงน

๑. เมออวชชา เปนตวเดน ความคดมลกษณะตดตนวกวนอยทแงหนงตอนหนงอยางพรามว ขาด

ความสมพนธ ไมรทางไป หรอไมกฟงซานสบสน ไมเปนระเบยบ ปรงแตงอยางไรเหตผล เชน ภาพในความคดของคนหวาดกลว

๒. เมอตณหา เปนตวเดน ความคดมลกษณะโนมเอยงไปตามความยนดยนราย ความชอบใจไมชอบ

ใจ หรอความตดใจขดใจ ตดพนครนอยกบสงทชอบหรอชงนน และปรงแตงความคดไปตามความชอบความชง อยางไรกตาม เมอพดลกลงไปอกในดานสภาวะ อวชชาเปนฐานกอตวของตณหา และตณหาเปนตวเสรม

กาลงใหแกอวชชา ดงนน ถาจะกาจดความชวรายใหสนเชง กจะตองกาจดใหถงอวชชา 36 การถออวชชา และตณหา เปนเจาบทบาทใหญ และเปนมลรากของวฏฏะน นอกจากพงอาง ม.อ.๑/๘๙ ทกลาวถงขางตนแลว พงสบ

ถงหลกเดมในบาล คอ อง.ทสก.๒๔/๖๑/๑๒๐; ๖๒/๑๒๔ และคาอธบายรนตอมาใน วสทธ.๓/๑๑๗, ๑๙๔.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๒๑

วธคดแบบโยนโสมนสการ

วธคดแบบโยนโสมนสการ กคอการนาเอาโยนโสมนสการมาใชในทางปฏบต หรอโยนโสมนสการทเปน

ภาคปฏบตการ วธคดแบบโยนโสมนสการ หรอเรยกสนๆ วา วธโยนโสมนสการน แมจะมหลายอยางหลายวธ แตเมอ

วาโดยหลกการ กม ๒ แบบ คอ - โยนโสมนสการทมงสกด หรอกาจดอวชชาโดยตรง - โยนโสมนสการทมงเพอสกด หรอบรรเทาตณหา โยนโสมนสการทมงกาจดอวชชาโดยตรงนน ตามปกตเปนแบบทตองใชในการปฏบตธรรมจนถงทสด

เพราะทาใหเกดความรความเขาใจตามเปนจรง ซงเปนสงจาเปนสาหรบการตรสร สวนโยนโสมนสการแบบสกดหรอบรรเทาตณหา มกใชเปนขอปฏบตขนตนๆ ซงมงเตรยมพนฐานหรอ

พฒนาตนเองในดานคณธรรม ใหเปนผพรอมสาหรบการปฏบตขนสงขนไป เพราะเปนเพยงขนขดเกลากเลส แต

โยนโสมนสการหลายวธใชประโยชนไดทงสองอยาง คอ ทงกาจดอวชชา และบรรเทาตณหาไปพรอมกน

วธโยนโสมนสการเทาทพบในบาล พอประมวลเปนแบบใหญๆ ไดดงน

๑. วธคดแบบสบสาวเหตปจจย

๒. วธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ

๓. วธคดแบบสามญลกษณ

๔. วธคดแบบอรยสจ/คดแบบแกปญหา

๕. วธคดแบบอรรถธรรมสมพนธ

๖. วธคดแบบเหนคณโทษและทางออก

๗. วธคดแบบรคณคาแท-คณคาเทยม

๘. วธคดแบบเรากศล

๙. วธคดแบบอยกบปจจบน

๑๐. วธคดแบบวภชชวาท

๒๒ พทธธรรม ๑. วธคดแบบสบสาวเหตปจจย

วธคดแบบสบสาวเหตปจจย คอ พจารณาปรากฏการณทเปนผล ใหรจกสภาวะทเปนจรง หรอ

พจารณาปญหา หาหนทางแกไข ดวยการคนหาสาเหตและปจจยตางๆ ทสมพนธสงผลสบทอดกนมา อาจเรยกวา

วธคดแบบอทปปจจยตา หรอคดตามหลกปฏจจสมปบาท จดเปนวธโยนโสมนสการแบบพนฐาน ดงจะเหนวา บางครงทานใชบรรยายการตรสรของพระพทธเจา

ไมเฉพาะเรมจากผล สบคนโดยสาวไปหาสาเหตและปจจยทงหลายเทานน ในการคดแบบอทปปจจยตา

นน จะตงตนทเหตแลวสาวไปหาผล หรอจบทจดใดๆ ในกระแส หรอในกระบวนธรรม แลวคนไลตามไปทาง

ปลาย หรอสบยอนมาทางตน กได

วธนกลาวตามบาล พบแนวปฏบต ดงน

ก. คดแบบปจจยสมพนธ โดยอรยสาวกโยนโสมนสการการทสงทงหลายอาศยกน จงเกดขน ดงทวา “ภกษทงหลาย การทปถชนผขาดสตะ จะพงเขาไปยดถอเอารางกาย อนเปนทประชมแหง

มหาภตทง ๔ น โดยความเปนอตตา ยงดกวา แตการจะเขาไปยดถอเอาจต โดยความเปนอตตา หาควรไม

“ขอนนเพราะเหตไร เพราะรางกาย อนเปนทประชมแหงมหาภตทง ๔ น ทดารงอยปหนงบาง สองปบาง สามปบาง สปบาง หาปบาง สบปบาง ยสบปบาง สามสบปบาง สสบปบาง หาสบปบาง รอยปบาง ยงกวารอยปบาง ยงปรากฏ, แตสงทเรยกวา จตบาง มโนบาง วญญาณบาง นน เกดขนอยางหนง ดบไปอยางหนง ทงคน ทงวน

“ภกษทงหลาย อรยสาวกผมสตะ ยอมมนสการโดยแยบคาย เปนอยางด ซงปฏจจสมปบาท ในกองมหาภตนนวา เพราะดงนๆ เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน เมอสงนไมม สงนกไมม เพราะสงนดบ สงนกดบ;

“อาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนา จงเกดสขเวทนาขน, เพราะผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนานนดบไป สขเวทนาทเกดขนเพราะอาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนานน กยอมดบ ยอมสงบไป; อาศยผสสะอนเปนทตงแหงทกขเวทนา จงเกดทกขเวทนาขน, เพราะผสสะอนเปนทตงแหงทกขเวทนานนดบไป ทกขเวทนาทเกดขนเพราะอาศยผสสะอนเปนทตงแหงทกขเวทนานน กยอมดบ ยอมสงบไป; อาศยผสสะอนเปนทตงแหงเวทนาทไมสขไมทกข จงเกด อทกขมสขเวทนาขน, เพราะผสสะอนเปนทตงแหงอทกขมสขเวทนานนดบไป อทกขมสขเวทนาทเกดขนเพราะอาศยผสสะอนเปนทตงแหงอทกขมสขเวทนานน กยอมดบ ยอมสงบไป.

“ภกษทงหลาย เพราะไมสองอนครดสกน จงเกดไออน เกดความรอน แตถาแยกไมทงสองอนนนแหละ ออกเสยจากกน ไออนซงเกดจากการครดสกนนน กดบไป สงบไป แมฉนใด ภกษทงหลาย อาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนา จงเกดสขเวทนาขน, เพราะผสสะอนเปน ทตงแหงสขเวทนานนดบไป สขเวทนาทเกดขนเพราะอาศยผสสะอนเปนทตงแหงสขเวทนานน กยอมดบ ยอมสงบไป”37

37 ส.น.๑๖/๒๓๖/๑๑๖; สาหรบแบบมาตรฐาน ทวา “... เพราะสงนดบ สงนจงดบ คอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ” พบได

ทวไป เชน ส.น.๑๖/๑๔๔/๗๗; ๑๕๔/๘๔; ๒๓๓/๑๑๕; ๒๓๗/๑๑๗; ส.ม.๑๙/๑๕๗๗/๔๘๙; ข.จ.๓๐/๕๐๕/๒๔๘

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๒๓

ข. คดแบบสอบสวน หรอ ตงคาถาม เชน ทพระพทธเจาทรงพจารณาวา

“เรานนไดมความคดวา เมออะไรมอยหนอ อปาทานจงม อปาทานม เพราะอะไรเปนปจจย? ลาดบนน เพราะโยนโสมนสการ จงรไดดวยปญญาวา เมอตณหามอย อปาทานจงม อปาทานม เพราะตณหาเปนปจจย;

“ลาดบนน เราไดมความคดวา เมออะไรมอยหนอ ตณหาจงม ตณหาม เพราะอะไรเปนปจจย? ลาดบนน เพราะโยนโสมนสการ จงรไดดวยปญญาวา เมอเวทนามอย ตณหาจงม ตณหาม เพราะเวทนาเปนปจจย ฯลฯ”38

เนองจากถอไดวา คาอธบายในเรองปฏจจสมปบาท ทผานมาแลวในบทหนงขางตนนน กเหมอนเปน

คาอธบายวธคดแบบสบสาวเหตปจจยนดวยแลว คาอธบายวธคดแบบน จงขอจบเพยงเทาน

๒. วธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ

วธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ หรอกระจายเนอหา เปนการคดทมงใหมอง และใหรจกสง

ทงหลายตามสภาวะของมนเองอกแบบหนง ในทางธรรม ทานมกใชพจารณาเพอใหเหนความไมมแกนสาร หรอความไมเปนตวเปนตนทแทจรงของ

สงทงหลาย ใหหายยดตดถอมนในสมมตบญญต โดยเฉพาะการพจารณาเหนสตวบคคล เปนเพยงการประชม

กนเขาขององคประกอบตางๆ ทเรยกวาขนธ ๕ และขนธ ๕ แตละอยางกเกดขนจากสวนประกอบยอยตอไปอก

การพจารณาเชนน ชวยใหมองเหนความเปนอนตตา แตการทจะมองเหนสภาวะเชนนไดชดเจน มกตองอาศยวธคดแบบท ๑ และหรอแบบท ๓ ในขอตอไป

เขารวม โดยพจารณาไปพรอมๆ กน กลาวคอ เมอแยกแยะสวนประกอบออก กเหนภาวะทองคประกอบเหลานน

อาศยกน และขนตอเหตปจจยตางๆ ทเกยวของ ไมเปนตวของมนเองแทจรง ยงกวานน องคประกอบและเหต

ปจจยตางๆ เหลาน ลวนเปนไปตามกฎธรรมดา คอ มการเกดดบอยตลอดเวลา ไมเทยงแท ไมคงท ไมยงยน ภาวะทเกดขนแลวตองดบไป และตองขนตอเหตปจจยตางๆ ถกเหตปจจยทงหลายบบคนขดแยงนน ถา

ไมมองในแงสบสาวเหตปจจยตามวธท ๑ ซงอาจจะยากสกหนอย กมองไดในแงลกษณะทวไปทเปนธรรมดา

สามญของสงทงหลาย ซงอยในขอบเขตของวธคดแบบท ๓ ในบาลทานมกกลาวถงวธคดแบบท ๒ น รวมพรอม

ไปดวยกนกบแบบท ๓ แตในชนอรรถกถา ซงเปนแนวของอภธรรมสมยหลง นยมจดวธคดแบบท ๒ นเปนขนหนงตางหาก

และถอเปน วภชชวธ อยางหนง39 นอกจากนนยงนยมจาแนกขนพนฐาน โดยถอนามรปเปนหลก ยงกวาจะ

จาแนกเปนขนธ ๕ ทนท ความจรง วธคดแบบน มใชมแตการจาแนกแยกแยะ หรอแจกแจงออกไปอยางเดยวเทานน แตมการ

จดหมวดหม หรอจดประเภทไปดวยพรอมกน แตทานเนนในแงการจาแนกแยกแยะ จงเรยกวา “วภชชะ” ถาจะ

เรยกอยางสมยใหมกคงวา วธคดแบบวเคราะห

38 ส.น.๑๖/๒๖/๑๑; ๒๕๑/๑๒๖; กลาวถงความคดของพระวปสสพทธเจา และพระพทธเจา ๗ พระองค อยางเดยวกน ท ท.ม.๑๐/

๓๙/๓๕; ส.น.๑๖/๒๓-๒๕/๖-๑๑. 39 ด วสทธ.ฎกา ๓/๔๕, ๓๙๗, ๓๔๙, ๕๑๘ การแยกแยะดตามเหตปจจยแบบปฏจจสมปบาท กถอเปนวภชชวธเชนกน, วสทธ.๓/

๑๑๔; วภงค.อ.๑๖๘; วสทธ.ฎกา ๓/๒๑๗, ๒๓๘)

๒๔ พทธธรรม

ในการบาเพญวปสสนาตามประเพณปฏบต ทบรรยายไวในชนอรรถกถา เรยกการคดพจารณาท

แยกแยะโดยถอเอานามรปเปนหลกในขนตนนวา นามรปววตถาน หรอนามรปปรคคหะ40 คอ ไมมองสตวบคคล

ตามสมมตบญญต วาเปนเขาเปนเรา เปนนายนนนางน แตมองตามสภาวะแยกออกไปวา เปนนามธรรมและ

รปธรรม กาหนดสวนประกอบทงหลายทประชมกนอยแตละอยางๆ วา อยางนนเปนรป อยางนเปนนาม รปคอ

สภาวะทมลกษณะอยางน นามคอสภาวะทมลกษณะอยางน สงนมลกษณะอยางน จงจดเปนรป สงนมลกษณะ

อยางน จงจดเปนนาม ดงนเปนตน เมอแยกแยะออกไปแลว กมแตนามกบรป หรอนามธรรมกบรปธรรม เมอหดมอง หรอฝกความคด

อยางนจนชานาญ ในเวลาทพบเหนสตวและสงตางๆ กจะมองเหนเปนเพยงกองแหงนามธรรมและรปธรรม เปน

เพยงสภาวะ วางเปลาจากความเปนสตวบคคลตวตนเราเขา นบวามกระแสความคดความเขาใจ ทคอยชวย

ตานทานไมใหคดอยางหลงใหลหมายมนตดสมมตบญญตมากเกนไป

ตวอยางการใชความคดแนวนในบาล พงเหนดงน “เพราะคมสวนประกอบทงหลายเขาดวยกน จงมศพทวา “รถ” ฉนใด เมอขนธทงหลายม

อย สมมตวา “สตว” จงม ฉนนน”41

“ทานผมอายทงหลาย ชองวาง อาศยเครองไม เถารด ดนฉาบ และหญามงลอมเขา ยอมถงความนบวา “เรอน” ฉนใด ชองวาง อาศยกระดก เอน เนอ และหนงแวดลอมแลวยอมถงความนบวา “รป” ฉนนน...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ...การคมเขา การประชมกน การประมวลเขาดวยกนแหงอปาทานขนธ ๕ เหลาน เปนอยางน”42

“ภกษทงหลาย แมนาคงคาน พงพาเอากลมฟองนาใหญมา คนตาดมองด เพงพนจ พจารณาโดยแยบคาย43 เมอเขามองด เพงพนจ พจารณาโดยแยบคาย กจะปรากฏเปนแตสภาพวางเปลา ไรแกนสารเทานน แกนสารในกลมฟองนา จะมไดอยางไร ฉนใด

“รปกฉนนนเหมอนกน ไมวาอยางหนงอยางใด เปนอดต อนาคต หรอปจจบนกตาม ฯลฯ ไกลหรอใกลกตาม ภกษมองดรปนน เพงพนจ พจารณาโดยแยบคาย เมอเธอมองด เพงพนจ พจารณาอยโดยแยบคาย กจะปรากฏเปนแตสภาพวาง เปลา ไมมแกนสาร แกนสารในรปจะพงมไดอยางไร”

ตอจากน ตรสถงเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ และมคาถาสรปวา “พระอาทตยพนธ (พระพทธเจา) ไดตรสแสดงไววา รปอปมาเหมอนฟมฟอง

แมนา เวทนาอปมาเหมอนฟองนาฝน สญญาอปมาเหมอนพยบแดด สงขารอปมาเหมอนตนกลวย วญญาณอปมาเหมอนมายากล ภกษพนจด พจารณาโดยแยบคาย ซงเบญจขนธนน ดวยประการใดๆ กมแตสภาวะทวางเปลา...”44

40 ด วสทธ.๓/๒๐๕-๒๑๙; สงคห.๕๕ บางทเรยก นามรปปรจเฉท บาง สงขารปรจเฉท บาง

41 ส.ส.๑๕/๕๕๔/๑๙๘

42 ม.ม.๑๒/๓๔๖/๓๕๘. 43 ในสตรนใชคา โยนโสอปปรกขา แทน โยนโสมนสการ = ตรวจดโดยตลอด

44 ส.ข.๑๗/๒๔๒-๗/๑๗๑-๔

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๒๕

๓. วธคดแบบสามญลกษณ

วธคดแบบสามญลกษณ หรอ วธคดแบบรเทาทนธรรมดา คอ มองอยางรเทาทนความเปนอย

เปนไปของสงทงหลาย ซงจะตองเปนอยางนนๆ ตามธรรมดาของมนเอง โดยเฉพาะกมงทประดาสตวและสงทคน

ทวไปจะรเขาใจถงได ในฐานะทมนเปนสงซงเกดจากเหตปจจยตางๆ ปรงแตงขน จะตองเปนไปตามเหตปจจย ธรรมดาทวานน ไดแก อาการทสงทงหลายทงปวง ทเกดจากปจจยปรงแตง เมอเกดขนแลว กจะตองดบ

ไป ไมเทยงแท ไมคงท ไมยงยน ไมคงอยตลอดไป เรยกวาเปน อนจจง ธรรมดานนเชนกน คอ อาการทปจจยทงหลายทงภายในและภายนอกทกอยาง ตางกเกดดบ

เปลยนแปลงไปตลอดเวลาเสมอเหมอนกน เมอเขามาสมพนธกน จงเกดความขดแยง ทาใหสงเหลานนมสภาวะ

ถกบบคนกดดน ไมอาจคงอยในสภาพเดมได จะตองมความแปรปรวนเปลยนสลาย เรยกวาเปน ทกข ธรรมดานนเองมพรอมอยดวยวา ในเมอสงทงหลายเปนสภาวะ คอมภาวะของมนเอง ดงเชนเปนสงขาร

ทตองเปนไปตามเหตปจจย มนกไมอาจเปนของของใคร ไมอาจเปนไปตามความปรารถนาของใคร ไมมใครเอา

ความคดอยากบงคบมนได ไมมใครเปนเจาของครอบครองมนไดจรง เชนเดยวกบทไมอาจมตวตนขนมาไมวา

ขางนอกหรอขางในมน ทจะสงการบญชาบงคบอะไรๆ ไดจรง เพราะมนเปนอยของมนตามธรรมดา โดยเปน

สงขารทเปนไปตามเหตปจจย ไมใชเปนไปตามใจอยากของใคร เรยกวาเปน อนตตา รวมความคอ รเทาทนวา สงทงหลายทรจกเขาใจไปเกยวของดวยนน เปนธรรมชาต ซงมลกษณะความ

เปนไปโดยทวไปเสมอเหมอนกนตามธรรมดาของมน ในฐานะทเปนของปรงแตง เกดจากเหตปจจย และขนตอ

เหตปจจยทงหลายเชนเดยวกน วธคดแบบสามญลกษณะนแบงไดเปน ๒ ขนตอน ขนทหนง คอ รเทาทน และยอมรบความจรง เปนขนวางใจวางทาทตอสงทงหลายโดยสอดคลองกบ

ความเปนจรงของธรรมชาต เปนทาทแหงปญญา ทาทแหงความเปนอสระ ไมถกมดตว แมเมอประสบสถานการณทไมปรารถนา หรอมเรองราวไมนาพงใจเกดขนแลว คดขนได วาสงนนๆ

เหตการณนนๆ เปนไปตามคตธรรมดา เปนไปตามเหตปจจยของมน คดไดอยางน กเปนทาทแหงการปลงตก

ถอนตวขนได หายจากความทกข หรออยางนอยกทาใหทกขนนบรรเทาลง ไวขนไปอก เมอประสบสถานการณมเรองราวเชนนนเกดขน เพยงตงจตสานกขนไดในเวลานนวา เราจะ

มองตามความเปนจรง ไมมองตามอยากใหเปนหรออยากไมใหเปน การทจะเปนทกข กผอนคลายลงทนท เพราะ

เปลองตวเปนอสระได ไมเอาตวเขาไปใหถกกดถกบบ (ความจรงคอไมสรางตวตนขนใหถกกดถกบบ) ขนทสอง คอ แกไขและทาการไปตามเหตปจจย เปนขนปฏบตตอสงทงหลายโดยสอดคลองกบความ

เปนจรงของธรรมชาต เปนการปฏบตดวยปญญา ดวยความรเทาทน เปนอสระ ไมถกมดตว ความหมายในขอนคอ เมอรอยแลววา สงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย ขนตอเหตปจจย เราตองการให

มนเปนอยางไร กศกษาใหรเขาใจเหตปจจยทงหลาย ทจะทาใหมนเปนอยางนน แลวแกไข ทาการ จดการทตว

เหตปจจยเหลานน เมอทาเหตปจจยพรอมบรบรณทจะใหมนเปนอยางนนแลว ถงเราจะอยากหรอไมอยาก มนก

จะตองเปนไปอยางนน เมอเหตปจจยไมพรอมทจะใหเปน ถงเราจะอยากหรอไมอยาก มนกจะไมเปนอยางนน

กลาวสน คอ แกไขดวยความร และแกทตวเหตปจจย ไมใชแกดวยความอยาก

๒๖ พทธธรรม

ในทางปฏบต กเพยงแตกาหนดรความอยากของตน และกาหนดรเหตปจจย แลวแกไข กระทาการท

เหตปจจย เมอปฏบตไดอยางน กถอนตวเปนอสระได ไมถกความอยากพาตว (ความจรงคอสรางตว) เขาไปให

ถกกดถกบบ เปนการปฏบตอยางไมถกมดตว เปนอนวา ทงทาการตรงตามเหตปจจย และทงปลอยใหสง

ทงหลายเปนไปตามเหตปจจย เปนวธปฏบตททงไดผลดทสด และตนเองกไมเปนทกข การปฏบตตามวธคดแบบท ๓ ในขนทสองน สมพนธกบวธคดแบบท ๔ ซงจะกลาวขางหนา กลาวคอ

ใชวธคดแบบท ๔ มารบชวงตอไป ในการเจรญวปสสนา ตามประเพณปฏบตซงไดวางกนไวเปนแบบแผนดงบรรยายไวในชนอรรถกถา

ทานถอหมวดธรรมคอ วสทธ ๗ เปนแมบท45 เอาลาดบญาณทแสดงไวในคมภรปฏสมภทามคคเปนมาตรฐาน

46

และยดวธจาแนกปรากฏการณโดยนามรปเปนขอพจารณาขนพนฐาน ตามหลกการน ทานไดจดวางขอปฏบตคอการเจรญวปสสนานน เปนระบบทมขนตอนแนนอนตอเนอง

เปนลาดบ และวธคด ๓ แบบทกลาวมาแลวน ทานกนาไปจดเขาเปนขนตอนอยในลาดบดวย โดยจดใหเปนวธ

คดวธพจารณาทตอเนองเปนชดเดยวกน แตลาดบของทานนน ไมตรงกบลาดบขอในทนทเดยวนก กลาวคอ47

ลาดบท ๑ ใชวธคดแบบแยกแยะ หรอวเคราะหองคประกอบ (วธท ๒) กาหนดแยกปรากฏการณตางๆ

เปนนามธรรมกบรปธรรม วาอะไรเปนรป อะไรเปนนาม จาพวกรปมอะไรบาง จาพวกนามมอะไรบาง มลกษณะ

มคณสมบตเปนอยางไรๆ เรยกวาขน นามรปปรเคราะห บาง นามรปววตถาน บาง นามรปปรจเฉท หรอ สงขาร

ปรจเฉท บาง และจดเปน ทฏฐวสทธ (วสทธท ๓) อยางไรกตาม ความประสงคของทาน มงเนนใหกาหนดจบและรจกสภาวะหรอองคประกอบตามทพบ

เหน ตามทเปนอย วาอยางไหนเปนนาม อยางไหนเปนรป มากกวาจะมงเนนในแงของการพยายามแจกแจง ลาดบท ๒ ใชวธคดแบบสบสาวเหตปจจย (วธท ๑) พจารณาคนหาเหตปจจยของนามและรปนน ในแง

ตางๆ เชน พจารณาตามแนวปฏจจสมปบาท พจารณาตามแนวอวชชาตณหาอปาทานกรรมและอาหาร พจารณา

ตามแนวกระบวนการรบร (เชนจกขวญญาณ อาศยจกข กบรปารมณ เปนตน) พจารณาตามแนวกรรมวฏฏวปาก-

วฏฏ เปนตน แตรวมความแลวกอยในขอบเขตของปฏจจสมปบาทนนเอง เปนแตแยกบางแงออกไปเนนพเศษ ขนนเรยกวา นามรปปจจยปรคคหะ หรอเรยกสนๆ วา ปจจยปรคคหะ (ปจจยปรเคราะห) เมอทาสาเรจ

เกดความรเขาใจ กเปน ธรรมฐตญาณ หรอยถาภตญาณ หรอสมมาทสสนะ จดเปน กงขาวตรณวสทธ (วสทธ

ท ๔) ลาดบท ๓ ใชวธคดแบบรเทาทนธรรมดา หรอวธคดโดยสามญลกษณ (วธท ๓) นาเอานามรป หรอ

สงขารนนมาพจารณา ตามหลกแหงคตธรรมดาของไตรลกษณ ใหเหนภาวะทเปนของไมเทยง ไมคงท เปน

อนจจง ถกปจจยขดแยงบบคน เปนทกข ไมมไมเปนโดยตวของมนเอง ใครๆ เขายดถอเปนเจาของครอบครอง

บงคบดวยความอยากไมได เปนอนตตา ขนนเรยกวา สมมสนญาณ เปนตอนเบองตนของ มคคามคคญาณทสสนวสทธ (วสทธขอท ๕)

45 รถวนตสตร, ม.ม.๑๒/๒๙๒-๓๐๐/๒๘๗-๒๙๗ 46 ญาณกถา, ข.ปฏ.๓๑/๑/๑; ๙๙-๑๑๑/๗๖-๘๒.

47 ด วสทธ.๓/๒๐๖-๒๗๔; สงคห.๕๔-๕๕

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๒๗

ขอความอางจากบาล ซงใชวธคดแบบท ๒ และแบบท ๓ พจารณาไปพรอมๆ กน ขอยกมาใหดเพยง

เลกนอย พอเปนตวอยาง “ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงมนสการโดยแยบคาย (โยนโสมนสการ) ซงรป และจง

พจารณาเหนอนจจตาแหงรปตามความเปนจรง...จงมนสการโดยแยบคายซงเวทนา และจงพจารณาเหนอนจจตาแหงเวทนาตามความเปนจรง...จงมนสการโดยแยบคายซงสญญา และจงพจารณาเหนอนจจตาแหงสญญาตามความเปนจรง...จงมนสการโดยแยบคายซงสงขาร และจงพจารณาเหนอนจจตาแหงสงขารตามความเปนจรง...จงมนสการโดยแยบคายซงวญญาณ และจงพจารณาเหนอนจจตาแหงวญญาณตามความเปนจรง...”48

“ภกษผมสตะ พงมนสการโดยแยบคาย ซงอปาทานขนธ ๕ โดยความเปนของไมเทยง โดยความเปนของถกปจจยบบคน...โดยความเปนของมใชอตตา...”49

พทธพจนตอไปน แสดงการคดแบบสบสาวหาเหต ตอดวยการคดแบบสามญลกษณ เพอวตถประสงค

แหงการรเทาทนตามความเปนจรง ใหใจเปนอสระ มใหเกดทกข “ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเปนผมตนเปนทพง มตนเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ

จงมธรรมเปนทพง มธรรมเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ อยเถด; “เมอเธอทงหลายจะเปนผมตนเปนทพง...มธรรมเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ เปนอย

กพงพจารณาโดยแยบคายวา โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลาย เกดจากอะไร มอะไรเปนแดนเกด

“ภกษทงหลาย โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลายเกดจากอะไร มอะไรเปนแดนเกด? ปถชนในโลกน ผขาดสตะ (ไมไดเรยนร) มไดพบเหนอรยชน ไมฉลาดในอรยธรรม ไมไดศกษาในอรยธรรม มไดพบเหนสตบรษ ไมฉลาดในสปปรสธรรม ไมไดศกษาในสปปรสธรรม ยอมมองเหนรปเปนตน มองเหนตนมรป มองเหนรปในตน หรอมองเหนตนในรป, รปของเขานนผนแปรไป กลายเปนอยางอน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจ ยอมเกดขนแกเขา เพราะการทรปผนแปรไปกลายเปนอน;

“เขามองเหนเวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ (เปนอตตา เปนตน อยางทกลาวแลว) ...โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจ ยอมเกดขนแกเขา เพราะการทเวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ผนแปรไป กลายเปนอน

“สวนภกษรชดวา รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ เปนสงไมเทยง แปรปรวนได จางหายดบสนได มองเหนตามเปนจรงดวยสมมาปญญาอยางนวา รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ทงปวง ลวนไมเทยง ถกปจจยบบคน มความแปรปรวนเปนธรรมดา ทงในกาลกอน ทงในบดน กเชนเดยวกน เธอยอมละโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลายได เพราะละโสกะเปนตนนนได เธอยอมไมตองหวนหวาดเสยวใจ เมอไมหวนหวาดเสยวใจ ยอมอยเปนสข ภกษผอยเปนสข เรยกไดวา ตทงคนพพานแลว”50

48 ส.ข.๑๗/๑๐๔/๖๔ 49 ส.ข.๑๗/๓๑๕/๒๐๕; วธพจารณาแบบน พงดไดในพระไตรปฎกบาลเลม ๑๗ เกอบตลอดเลม และมกระจายอยมากในเลมอน 50 ส.ข.๑๗/๘๗-๘๘/๕๓-๕๕ (ตทงคนพพาน = นพพานเฉพาะกรณ)

๒๘ พทธธรรม ๔. วธคดแบบอรยสจ/คดแบบแกปญหา

วธคดแบบอรยสจ หรอ คดแบบแกปญหา เรยกตามโวหารทางธรรมไดวา วธแหงความดบทกข จดเปนวธคดแบบหลกอยางหนง เพราะสามารถขยายใหครอบคลมวธคดแบบอนๆ ไดทงหมด

บาลทพงอางในขอน มความสนๆ ดงน “ภกษนน ยอมมนสการโดยแยบคาย (โยนโสมนสการ) วา ทกข คอดงน; ยอมมนสการโดย

แยบคายวา เหตเกดแหงทกข คอดงน; ยอมมนสการโดยแยบคายวา ความดบแหงทกข คอดงน; ยอมมนสการโดยแยบคายวา ขอปฏบตทใหถงความดบทกข คอดงน;

“เมอเธอมนสการโดยแยบคายอยอยางน สงโยชน ๓ อยาง คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส ยอมถกละเสยได”51

วธคดแบบอรยสจน มลกษณะทวไป ๒ ประการ คอ ๑) เปนวธคดตามเหตและผล หรอเปนไปตามเหตและผล52

สบสาวจากผลไปหาเหตแลว แกไขและทาการทตนเหต จดเปน ๒ ค คอ

คท ๑: ทกขเปนผล เปนตวปญหา เปนสถานการณทประสบ ซงไมตองการ สมทยเปนเหต เปนทมาของปญหา เปนตวการ ทตองกาจดหรอแกไข จงจะพนปญหา คท ๒: นโรธเปนผล เปนภาวะสนปญหา เปนจดหมาย ซงตองการจะเขาถง มรรคเปนเหต เปนวธการ เปนขอปฏบต ทตองกระทาในการแกไขสาเหต เพอบรรล

จดหมาย คอภาวะสนปญหา อนไดแกความดบทกข

๒) เปนวธคดทตรงจดตรงเรอง ตรงไปตรงมา มงตรงตอสงทจะตองทาตองปฏบตตองเกยวของของชวต ใชแกปญหา ไมฟงซานออกไปในเรองฟงเฟอ ทสกวาคดเพอสนองตณหามานะทฏฐ ซงไมอาจนามาใชปฏบต

ไมเกยวกบการแกไขปญหา53

ไดกลาวแลววา วธคดแบบน รบกน หรอตอเนองกน กบวธคดแบบท ๓ กลาวคอ เมอประสบปญหา

ไดรบความทกข และเมอสามารถวางใจวางทาทตอสถานการณไดอยางถกตองตามวธคดแบบท ๓ ขนท ๑ แลว

ตอจากนน เมอจะปฏบตดวยปญญาเพอแกไขปญหาตามวธปฏบตขนท ๒ ของวธการคดแบบท ๓ นน พงดาเนนความคดในสวนรายละเอยดขยายออกไปตามขนตอน อยางทแสดงในวธการคดแบบท ๔ น

หลกการ หรอสาระสาคญของวธคดแบบอรยสจ กคอ การเรมตนจากปญหา หรอความทกข ทประสบ

โดยกาหนดร ทาความเขาใจปญหา คอความทกขนน ใหชดเจน แลวสบคนหาสาเหตเพอเตรยมแกไข ในเวลา

เดยวกน กาหนดเปาหมายของตนใหแนชดวาคออะไร จะเปนไปไดหรอไม และเปนไปไดอยางไร แลวคดวางวธปฏบตทจะกาจดสาเหตของปญหา โดยสอดคลองกบการทจะบรรลจดหมายทกาหนดไวนน

ในการคดตามวธน จะตองตระหนกถงกจ หรอหนาท ทพงปฏบตตออรยสจแตละขออยางถกตองดวย เพอใหมองเหนเคาความในเรองน จะกลาวถงหลกอรยสจ และวธปฏบตเปนขนๆ โดยยอ ดงน

51 ม.ม.๑๒/๑๒/๑๖ 52 พงระวงวา เหตและผล (cause and effect) เปนคนละอยางกบ เหตผล (reason) 53 พงด จฬมาลงกโยวาทสตร, ม.ม.๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๔๓-๑๕๓.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๒๙

ขนท ๑ ทกข คอ สภาพปญหา ความคบของ ตดขด กดดน บบคน บกพรอง ทเกดมแกชวต หรอทคน

ไดประสบ ซงวาอยางกวางทสดกคอ ภาวะทสงขาร หรอนามรป หรอขนธ ๕ หรอโลกและชวต ตกอยใตอานาจ

กฎธรรมดา เปนของไมเทยงแทคงท ถกเหตปจจยตางๆ กดดนบบคน และขนตอเหตปจจย ไมมตวตนทอยใน

อานาจครอบครองบงคบไดจรง จงขดขนฝนความอยากความยดถอ บบคนใจ ทไมไดตามปรารถนา สาหรบทกขน เรามหนาทเพยงกาหนดร คอทาความเขาใจและกาหนดขอบเขตใหชด เหมอนอยางแพทย

กาหนดร หรอตรวจใหรวาเปนอาการของโรคอะไร เปนทไหน หนาทนเรยกวา ปรญญา เราไมมหนาทเอาทกขมาครนคด มาแบกไว หรอคดขดเคองเปนปฏปกษกบความทกข หรอหวงกงวล

อยากหายทกข เพราะคดอยางนน มแตจะทาใหทกขเพมขน เราอยากแกทกขได แตเรากแกทกขดวยความอยาก

ไมได เราตองแกดวยรมน และกาจดเหตของมน ดงนนจะอยากไป กไมมประโยชน มแตโทษเพมขน ขนน นอกจากกาหนดรแลว กเพยงวางใจวางทาทแบบรเทาทนคตธรรมดาอยางทกลาวแลวในขนท ๑

ของวธทสาม เมอกาหนดรทกข หรอเขาใจปญหา เรยกวา ทาปรญญาแลว กเปนอนปฏบตหนาทตอทกข หรอตอ

ปญหาเสรจสน พงกาวไปสขนท ๒ ทนท ขนท ๒ สมทย คอ เหตเกดแหงทกข หรอสาเหตของปญหา ไดแกเหตปจจยตางๆ ทเขาสมพนธขดแยง

สงผลสบทอดกนมา จนปรากฏเปนสภาพบบคน กดดน คบของ ตดขด อดอด บกพรอง ในรปตางๆ แปลกๆ

กนไป อนจะตองคนหาใหพบ แลวทาหนาทตอมนใหถกตองคอ ปหาน ไดแก กาจด หรอละเสย ตวเหตแกนกลางทยนพน หรอยนโรงกากบชวตอย คกบความทกขพนฐานของมนษย พระพทธเจาได

ทรงแสดงไว ทงระดบตวแสดงหนาโรง คอ ตณหา54 และระดบเตมกระบวน หรอเตมโรง คอ การสมพนธสบ

ทอดกนแหงเหตปจจย เรมแตอวชชา ตามหลกปฏจจสมปบาท55

เมอประสบทกข หรอปญหาจาเพาะแตละกรณ กคอตองพจารณาสบสาวหาสาเหตและปจจยทเกยวของ

ไดแก ใชวธคดแบบท ๑ ถาเปนปญหาเกยวกบปจจยดานมนษย กพงนาเอาตวเหตแกนกลาง หรอเหตยนโรงมา

พจารณารวมกบเหตปจจยเฉพาะกรณดวย เมอสบคน วเคราะห และวนจฉย จบมลเหตของปญหา ซงจะตอง

กาจดหรอแกไขไดแลว กเปนอนเสรจสนการคดขนทสอง ขนท ๓ นโรธ คอ ความดบทกข ความพนทกข ภาวะไรทกข ภาวะพนปญหา หมดหรอปราศจาก

ปญหา เปนจดหมายทตองการ ซงเรามหนาท สจฉกรยา หรอประจกษแจง ทาใหเปนจรง ทาใหสาเรจ หรอลถง ในขนน จะตองกาหนดไดวา จดหมายทตองการคออะไร การทปฏบตอยน หรอจะปฏบต เพออะไร จะ

ทากนไปไหน จดหมายนนเปนไปไดหรอไม เปนไปไดอยางไร มหลกการในการเขาถงอยางไร มจดหมายรอง

หรอจดหมายลดหลนแบงเปนขนตอนในระหวางไดอยางไรบาง ขนท ๔ มรรค คอ ทางดบทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข หรอวธแกไขปญหา ไดแก วธการ และ

รายละเอยดสงทจะตองปฏบต เพอกาจดเหตปจจยของปญหา ใหเขาถงจดหมายทตองการ ซงเรามหนาท

ภาวนา คอ ปฏบต หรอลงมอทา สงทพงทาในขนของความคด กคอ กาหนดวางวธการ แผนการ และรายการสงทจะตองทา ซงจะชวยให

แกไขสาเหตของปญหาไดสาเรจ โดยสอดคลองกบจดหมายทตองการ

54 แสดงตณหา เปนทกขสมทย เชน วนย.๔/๑๔/๑๘; ท.ม.๑๐/๒๙๖/๓๔๓; ส.ม.๑๙/๑๖๖๕/๕๒๘ 55 แสดงกระบวนธรรมปฏจจสมปบาท เรมแตอวชชา เปนทกขสมทย เชน อง.ตก.๒๐/๕๐๑/๒๒๗ และพทธพจนแสดงหลกปฏจจสมปบาท ทก

แหง ทลงทายวา เอวเมตสส ทกขกขนธสส สมทโย โหต.

๓๐ พทธธรรม ๕. วธคดแบบอรรถธรรมสมพนธ

วธคดแบบอรรถธรรมสมพนธ56 หรอคดตามหลกการและความมงหมาย คอพจารณาใหเขาใจ

ความสมพนธระหวาง ธรรม กบ อรรถ หรอ หลกการ กบ ความมงหมาย เปนความคดทมความสาคญมาก ใน

เมอจะลงมอปฏบตธรรม หรอทาการตามหลกการอยางใดอยางหนง เพอใหไดผลตรงตามความมงหมาย ไม

กลายเปนการกระทาทเคลอนคลาด เลอนลอย หรองมงาย “ธรรม” แปลวา หลก หรอหลกการ คอ หลกความจรง หลกความดงาม หลกการปฏบต หรอหลกทจะ

เอาไปใชปฏบต รวมทงหลกคาสอนทจะใหประพฤตปฏบต และกระทาการไดถกตอง “อรรถ” (อตถะ กเขยน) แปลวา ความหมาย ความมงหมาย จดหมาย ประโยชนทตองการ หรอสาระ

ทพงประสงค ในการปฏบตธรรม หรอกระทาการตามหลกการใดๆ กตาม จะตองเขาใจความหมาย และความมงหมาย

ของธรรมหรอหลกการนนๆ วา ปฏบต หรอทาไปเพออะไร ธรรม หรอหลกการนน กาหนดวางไวเพออะไร จะ

นาไปสผลหรอทหมายใดบาง ทงจดหมายสดทายปลายทาง และเปาหมายทามกลางในระหวาง ทจะสงทอดตอไป

ยงธรรมหรอหลกการขออนๆ ความเขาใจถกตองในเรองหลกการ และความมงหมายน นาไปสการปฏบตถกตองท เรยกวา

ธรรมานธรรมปฏบต ธรรมานธรรมปฏบต หรอ ธมมานธมมปฏบต แปลอยางสบๆ กนมาวา “ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม”

แปลตามความหมายวา ปฏบตธรรมนอยคลอยแกธรรมใหญ หรอปฏบตธรรมหลกยอยคลอยตามหลกใหญ

แปลงายๆ วาปฏบตธรรมถกหลก คอ ทาใหขอปฏบตยอย เขากนได สอดคลองกน และสงผลแกหลกการใหญ

เปนไปเพอจดหมายทตองการ57

ธรรมานธรรมปฏบต เปนสงสาคญมาก อาจเรยกไดวา เปนตวตดสนวา การปฏบตธรรม หรอการ

กระทานนๆ จะสาเรจผลบรรลจดมงหมายไดหรอไม 56 คานไมใชของเดม แตจบใจความมาปรงขนใหม ถาเรยงลาดบแท ควรเปน ธรรมอรรถ หรอ ธมมตถะ แตเรยงเปนอรรถธรรม เพอ

ความสละสลวย และแมในคมภรทงหลาย เมอเขารปสมาส ทานกนยมเรยงเปนอรรถธรรม (อตถธมม) อยางนเหมอนกน เชน ท.ปา.๑๑/

๑๔๓/๑๖๙; ข.ชา.๒๘/๘๓๘/๒๙๓; ชา.อ.๑๐/๑๔๔; ข.ปฏ.๓๑/๖๖๙/๕๗๖. 57 ตวอยางความหมายของ ธรรมานธรรมปฏบต จากบาลและอรรถกถา:

- ปฏบตธรรมานธรรม คอปฏบตชอบ ปฏบตสอดคลอง ปฏบตไมขด ปฏบตคลอยตามอรรถ (ข.จ.๓๐/๕๔๐/๒๗๐); - ธรรมานธรรมปฏบต คอ ดาเนนปฏปทาสวนบพภาค อนเปนธรรมคลอยตามแกโลกตรธรรม ๙ (ท.อ.๒/๒๓๖; ๓/๒๗๖; ส.อ.๒/

๓๒๖; อง.อ.๓/๒๒๘); - คอ ดาเนนปฏปทาสวนบพภาค พรอมทงศลอนเปนธรรมสอดสมแกโลกตรธรรม ๙ (อง.อ.๒/๑๒๓, ๓๒๙, ๔๒๔, ๔๖๖); คอ ดาเนนปฏปทาสวนบพภาค พรอมทงศล เพออรรถคอโลกตรธรรม (อง.อ.๓/๖๒);

- คอ ปฏบตวปสสนาธรรม อนเปนธรรมคลอยตามอรยธรรม (ท.อ.๒/๒๐๓; ส.อ.๓/๓๕๙; อ.อ.๔๑๓); - คอ ดาเนนวปสสนามรรคา อนเปนธรรมอนรปแกอรยธรรม (อง.อ.๓/๓๑๓); - คอ ดาเนนปฏปทาทเปนธรรมคลอยตามนพพานธรรมซงเปนโลกตระ (ส.อ.๒/๔๓); - คอ เจรญวปสสนาภาวนา อนเปนธรรมนอย เพราะสอดคลอยแกโลกตรธรรม (สตต.อ.๒/๑๖๒); - ธรรมานธรรม คอ ธรรม และอนธรรม (ท.อ.๓/๑๕๐); - ธรรมานธรรม ไขความวา อนธรรม คอปฏปทาอนเหมาะกน แกธรรม (ม.อ.๓/๒๐๘); - โลกตรธรรม ๙ ชอวาธรรม วปสสนาเปนตน ชอวาอนธรรม ปฏปทาอนเหมาะกนแกธรรมนน ชอวา อนธรรมปฏปทา (นท.อ.๑/๗๘)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓๑

ถาไมมธรรมานธรรมปฏบต การปฏบตธรรม หรอดาเนนตามหลกการ กคลาดเคลอน ผดพลาด เลอน

ลอย วางเปลา งมงาย ไรผล หนาซาอาจมผลในทางตรงขาม คอเกดโทษขนได ธรรมทกขอมอรรถ หลกการทกอยางมความมงหมาย ธรรมเพออรรถ หลกการเพอจดหมาย จะทาอะไร

ตองถามไดตอบได วาเพออะไร ในทางธรรม ทานเนนความสาคญของการมความคดมความเขาใจเกยวกบเรองนไวมาก ทงในแงเปน

คณสมบตของบคคล เชน สปปรสธรรม ๗ และ ปฏสมภทา ๔ เปนตน และในแงลาดบขนตอนของการปฏบต

ธรรม เชน ปญญาวฒธรรม และแนวปฏบตธรรมทจะยกมาแสดงตอไป เพอชวยสงเสรมความเขาใจ ขอยกบาลบางแหงมาดประกอบ ดงน

“ภกษทงหลาย ภกษเปนธมมญญอยางไร? ภกษในธรรมวนยน ยอมรธรรม คอ สตร เคยยะ ไวยากรณ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ...

“ภกษเปนอตถญญอยางไร? ภกษในธรรมวนยน ยอมรอรรถแหงธรรมทภาษตแลว นนๆ วา นเปนอรรถแหงธรรมทภาษตไวขอน นเปนอรรถแหงธรรมทภาษตไวขอน...”58

“ภกษทงหลาย บคคลเปนพหสต และเปนผเขาถงโดยสตะ เปนอยางไร? บคคลบางคนม สตะ (ความรทไดเลาเรยนสดบไว) คอ สตร เคยยะ ไวยากรณ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละเปนอนมาก, เขารทวถงอรรถ รทวถงธรรม แหงสตะทมากนนแลว เปนผปฏบตธรรมถกหลก (ธรรมานธรรมปฏบต), อยางนแล บคคลชอวาเปนพหสต และเปนผเขาถงโดยสตะ”59

“ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายเราแสดงไวแลว เปนอนมาก คอ สตร เคยยะ ไวยากรณ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ, ถาแมภกษรทวถงอรรถ รทวถงธรรมแหงคาถาทม ๔ บาทแลว เปนผปฏบตธรรมถกหลก (ธรรมานธรรมปฏบต) กควรเรยกไดวาเปนพหสต เปนผทรงธรรม”60

“ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการเหลาน ยอมเปนไปเพอความลบเลอน เพอความอนตรธานแหงสทธรรม กลาวคอ ภกษทงหลายไมฟงธรรมโดยเคารพ ไมเลาเรยนธรรมโดยเคารพ ไมทรงธรรมไวโดยเคารพ ไมไตรตรองอรรถ (อตถปปรกขา) แหงธรรมททรงไวโดยเคารพ ครนรทวถงอรรถ รทวถงธรรมแลว ไมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม...

“ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการเหลาน ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมลบเลอน เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม กลาวคอ ภกษทงหลายยอมฟงธรรมโดยเคารพ ยอมเลาเรยนธรรมโดยเคารพ ยอมทรงธรรมไวโดยเคารพ ยอมไตรตรองอรรถ (อตถปปรกขา) แหงธรรมททรงไวแลวโดยเคารพ ครนรทวถงอรรถ รทวถงธรรมแลว ยอมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม (ธรรมานธรรมปฏบต),...”61

58 อง.สตตก.๒๓/๖๕/๑๑๔; ถาเปนพระราชามหากษตรย คาวา “ธรรม” ในธมมญ กหมายถงหลกรฐศาสตร ธรรมเนยมการปกครอง

ตามราชประเพณ เปนตน (ด อง.ปจก.๒๒/๑๓๒/๑๖๗; อง.อ.๓/๕๖) 59 อง.จตกก.๒๑/๖/๙ 60 อง.จตกก.๒๑/๑๘๖/๒๔๒ 61 อง.ปจก.๒๒/๑๕๔/๑๙๗; คาวาโดยเคารพ (สกกจจ) หมายความวา ทาดวยความตงใจจรง ถอเปนเรองสาคญ หรอเอาจรงเอาจง

เชน “วจฉก สกกจจ อปนชฌายต” = จองดลกววอยางตงใจจรงจง (วนย.๕/๑๗/๒๗)

๓๒ พทธธรรม

พงสงเกตแนวธรรมในสตรน ซงพอสรปไดดงน:

ฟงและเลาเรยนธรรม → ทรงธรรมไวได → ไตรตรองอรรถ (อตถปปรกขา) → ธรรมานธรรมปฏบต

แนวธรรมเดยวกนน มมาในพระสตรอนๆ อกมากมายเหลอเกน62 จนตองถอไดวา เปนหลกการสาคญ

ของการศกษาและปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนา เมอไดหลกนแลว ขอใหนาไปเปรยบเทยบกบหลกการพฒนาปญญา หรอคณสมบตททาใหเปนโสดาบน

๔ ประการ ทตรสไว ดงน

“ภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการเหลาน ยอมเปนไปเพอความเจรญแหงปญญา กลาวคอ การเสวนาสตบรษ การฟงสทธรรม โยนโสมนสการ ธรรมานธรรมปฏบต”63

เมอเทยบกนแลว กจะเหนไดวา แนวธรรมทงสองนมสาระสาคญอยางเดยวกน ขอทพงสงเกตพเศษ กคอ ขอโยนโสมนสการ สตรทอางขางบนใชคาวา อตถปปรกขา (ไตรตรอง หรอพจารณาอรรถ) แทน

การใชคาวา อตถปปรกขา ทน เสมอนเปนการจากดความหมายของโยนโสมนสการในกรณนวา มงวธโยนโสมนสการแบบท ๕ ทกาลงกลาวถงนโดยเฉพาะ ใหเหนวา เมอเขาใจธรรมกบอรรถ หรอหลกการกบ

จดมงหมายสอดคลองกนดแลว กกาวตอไปสขนธรรมานธรรมปฏบต ลงมอทาไดอยางถกตองตอไป หากยงมองไมชดวา ธรรม กบ อรรถ สมพนธกนอยางไร ธรรมมอรรถอยางไร กมบาลแสดงอรรถแหง

ธรรม หรอความมงหมายของหลกธรรมตางๆ ไวหลายแหง พอยกมาใหพจารณาเปนแนวได ดงน

“ภกษทงหลาย พงทราบอธรรม และธรรม พงทราบอนรรถ และอรรถ, ครนทราบอธรรม และธรรม อนรรถ และอรรถแลว พงปฏบตตามทเปนธรรมเปนอรรถ

อะไรคออธรรม อะไรคอธรรม อะไรคออนรรถ อะไรคออรรถ?

มจฉาทฏฐ...มจฉาสงกปปะ...มจฉาวาจา...มจฉากมมนตะ...มจฉาอาชวะ...มจฉาวายามะ...มจฉาสต...มจฉาสมาธ...มจฉาญาณ...มจฉาวมตต คอ อธรรม

สมมาทฏฐ...สมมาสงกปปะ...สมมาวาจา...สมมากมมนตะ...สมมาอาชวะ...สมมาวายามะ...สมมาสต...สมมาสมาธ...สมมาญาณ...สมมาวมตต คอ ธรรม

อกศลธรรมชวรายทงหลาย เปนอเนก ทเกดมขนเพราะมจฉาทฏฐ ฯลฯ มจฉาวมตตเปนปจจย นคอ อนรรถ

กศลธรรมทงหลาย เปนอเนก ทถงความเจรญเตมบรบรณเพราะสมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาวมตตเปนปจจย นคอ อรรถ”64

62 ด อง.ตก.๒๐/๑๐๕/๔๗; อง.สตตก.๒๓/๖๕/๑๑๗; อง.อฏก.๒๓/๑๘๘/๓๔๙; อง.ทสก.๒๔/๘๓/๑๖๕; อง.นวก.๒๓/๒๒๓/๔๐๔;

อง.อฏก.๒๓/๑๑๕-๖/๒๒๔-๖; ๑๕๒/๓๐๕ = ๑๗๕/๓๔๐; อง.จตกก.๒๑/๙๗/๑๒๗; อง.ทสก.๒๔/๖๘/๑๓๖

63 อง.จตกก.๒๑/๒๔๙/๓๓๒ และทมาอนๆ ซงเคยอางแลวบอยๆ 64 แปลรวบความจาก อง.ทสก.๒๔/๑๑๓-๖/๒๓๘-๒๔๙; ใน อง.ทสก.๒๔/๑๖๐-๒/๒๗๓-๒๘๒; ๑๗๐-๑/๒๙๗ แสดงอกศลกรรมบถ

๑๐ เปนอธรรม และกศลกรรมบถ ๑๐ เปนธรรม; พงเขาใจ อรรถ - อตถ และ อนรรถ - อนตถ ทสะกดตางรปวา คอคาเดยวกน

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓๓

“วนย เพออรรถคอสงวร, สงวร เพออรรถคอความไมมวปฏสาร, ความไมวปฏสาร เพออรรถคอปราโมทย, ปราโมทย เพออรรถคอปต, ปต เพออรรถคอปสสทธ, ปสสทธ เพออรรถคอสข, สข เพออรรถคอสมาธ, สมาธ เพออรรถคอยถาภตญาณทสสนะ, ยถาภตญาณทสสนะ เพออรรถคอนพพทา, นพพทา เพออรรถคอวราคะ, วราคะ เพออรรถคอวมตต, วมตต เพออรรถคอวมตตญาณทสสนะ, วมตตญาณทสสนะ เพออรรถคออนปาทาปรนพพาน”65

“กศลศล มความไมมวปฏสารเปนอรรถเปนอานสงส, ความไมวปฏสาร มปราโมทยเปนอรรถเปนอานสงส, ปราโมทย มปตเปนอรรถเปนอานสงส, ปต มปสสทธเปนอรรถเปนอานสงส, ปสสทธ มสขเปนอรรถเปนอานสงส, สข มสมาธเปนอรรถเปนอานสงส, สมาธ มยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส, ยถาภตญาณทสสนะ มนพพทาเปนอรรถเปนอานสงส, นพพทา มวราคะเปนอรรถเปนอานสงส, วราคะ มวมตตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส;

“ภกษทงหลาย ธรรมทงหลาย ยอมหลงไหลสธรรมทงหลาย ธรรมทงหลาย ยอมยงธรรมทงหลายใหบรบรณ เพอการไปจากภาวะอนมใชฝง สภาวะทเปนฝง โดยประการดงนแล”66

“สมมาทสสนะ มนพพทาเปนอรรถ, นพพทา มวราคะเปนอรรถ, วราคะ มวมตตเปนอรรถ, วมตต มนพพานเปนอรรถ”67

“สลวสทธ เพยงแคมจตตวสทธเปนอรรถ, จตตวสทธ เพยงแคมทฏฐวสทธเปนอรรถ, ทฏฐวสทธ เพยงแคมกงขาวตรณวสทธเปนอรรถ, กงขาวตรณวสทธ เพยงแคมมคคามคคญาณทสสนวสทธเปนอรรถ, มคคามคคญาณทสสนวสทธ เพยงแคมปฏปทาญาณทสสนวสทธเปนอรรถ, ปฏปทาญาณทสสนวสทธ เพยงแคมญาณทสสนวสทธเปนอรรถ ญาณทสสนวสทธ เพยงแคมอนปาทาปรนพพานเปนอรรถ”68

ความจากบาลตอไปน จะชวยใหไดแงมมทจะเขาใจ อรรถ หรออตถะ ชดขน และเปนการสรปไปดวย

65 วนย.๘/๑๐๘๔/๔๐๖ 66 อง.เอกาทสก.๒๔/๒๐๙/๓๓๗; และพงดคลายกนท ๒๔/๑/๒; ๒/๓; ๒๐๘/๓๓๖ 67 ส.ข.๑๗/๓๖๖/๒๓๒ 68 ม.ม.๑๒/๒๙๘/๒๙๕

๓๔ พทธธรรม

“การบาเพญประโยชน (อรรถ) โดยคนทไมรจกประโยชนอนพงหมาย (อรรถ) ไมนาความสขมาให, คนเขลายอมผลาญประโยชน (อรรถ) เสย เหมอนดงลงเฝาสวน”69

“พงวจยธรรมใหถงตนเคา จงจะเขาใจอรรถแจงชดดวยปญญา”70 “ผปฏบตธรรมถกหลก (ธรรมานธรรมปฏบต) เปนบคคลหาไดยาก (พวกหนง) ในโลก71

ปรพาชก: ทานสารบตร อะไรหนอ ทาไดยาก ในธรรมวนยน? พระสารบตร: การบวชสทาน ทาไดยาก ในธรรมวนยน ปรพาชก: ผทบวชแลว อะไรเลาทาไดยาก? พระสารบตร: ความยนดสทาน ผบวชแลวทาไดยาก ปรพาชก: ผยนดแลว อะไรเลาทาไดยาก? พระสารบตร: ธรรมานธรรมปฏบตสทาน อนผยนดแลวทาไดยาก ปรพาชก: นานสกเทาไรหนอ ภกษผธรรมานธรรมปฏบตจงจะไดเปนอรหนต? พระสารบตร: ไมนานเลยทาน72

ในทางธรรม นาจะไดเนนความสาคญของความคดความเขาใจแบบนไวเสมอๆ จะเหนไดวา แมแตความ

เปนกลางของทางสายกลาง หรอความเปนมชฌมาของมชฌมาปฏปทา กกาหนดดวยความรความเขาใจตระหนก

ในจดหมายของการปฏบต แมหลกธรรมตางๆ ทแบงยอยออกมา หรอเปนองคประกอบของมชฌมาปฏปทานน

แตละอยางๆ กมเปาหมายจาเพาะ และจดหมายรวม ซงจะตองเขาใจและตระหนกไว เพอใหปฏบตไดถกตอง เพอใหขอธรรมเหลานน เขาสมพนธกลมกลน และรบชวงสบทอดกนนาไปสผลทมงหมาย

พดอกนยหนงวา ความรเขาใจตระหนกในจดหมาย และขอบเขตแหงคณคาของหลกธรรมตางๆ เปน

เครองกาหนดความถกตองพอเหมาะพอดแหงการปฏบตหลกธรรมนนๆ ซงทาใหเกดธรรมานธรรมปฏบต เมอมองในแงปรมตถ (มใชในแงทฏฐธมมกตถ สมปรายกตถ ปรตถะ หรอในแงสงคม) ศล สมาธ และ

ปญญา ตางกมจดหมายสดทายเพอนพพานเหมอนกน แตเมอมองจากดเฉพาะตว แตละอยางมขดขนขอบเขตของตน ทจะตองไปเชอมตอกบอยางอน จงจะใหบรรลจดหมายสดทายได ลาพงอยางหนงอยางเดยวหาสาเรจผล

ลวงตลอดไม แตจะขาดอยางหนงอยางใดเสยทเดยว กไมได จงมหลกวา ศลเพอสมาธ สมาธเพอปญญา ปญญาเพอวมตต ถาปฏบตศลขาดเปาหมาย กอาจกลายเปนสลพพตปรามาส ชวยสงเสรมอตตกลมถานโยค, ถาบาเพญ

สมาธโดยไมคานงอรรถ กอาจหมกตดอยในฤทธปาฏหารย สงเสรมมจฉาทฏฐบางอยาง หรอสงเสรมตรจฉานวชาบางประเภท, ถาเจรญปญญาชนดทไมเปนไปเพอวมตต กเปนอนคลาดออกนอกมชฌมาปฏปทา ไมไปสจดหมายของพทธศาสนา อาจหลงอยขางๆ ระหวางทาง หรอตดคางในมจฉาทฏฐแบบใดแบบหนง 69 ข.ชา.๒๗/๔๖/๑๕; คนทไมรจกอรรถ แปลจาก อนตถกสล แปลเอาความวา คนฉลาดไมเขาเรอง; คาวา “อรรถ” น สจแหง

อภธานปปทปกาแสดงความหมายไว ๙ นย; นาสงเกตวา ในคมภรรนรองและชนอรรถกถา นยมใชอรรถในแงทเปนความหมาย เชน “ชอวาสมมาสมาธ โดยอรรถคอไมฟงซาน” (ข.ปฏ.๓๑/๕๒/๓๑; คลาย ๓๒๑/๔๓๘ ฯลฯ); ชอวา สมาธ โดยอรรถคอตงมน” (วสทธ.๑/๑๐๕) แต

ในพระบาลชนเดม มกใชในแงทเปนประโยชน หรอความมงหมาย เชน “สมาธ มยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถ” คอมการรเหนตามเปนจรงเปนทหมาย (เชน อง.ทสก.๒๔/๑/๒ เปนตน ทเคยอางแลว)

70 อง.สตตก.๒๓/๓-๔/๓-๔ (ใหถงตนเคา แปลจาก โยนโส); อรรถกถาไขความของบาลแหงนเสยสงสดยอด โดยแปลวา วจยธรรม

คออรยสจ ๔ โดยแยบคาย จงเหนแจงสจธรรมดวยมรรคปญญา พรอมทงวปสสนา (อง.อ.๓/๑๗๗) 71 อง.ปจก.๒๒/๑๔๓/๑๘๙; ๑๙๕/๒๖๗ 72 ส.สฬ.๑๘/๕๑๒/๓๒๐.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓๕

โดยนยน ผปฏบตธรรม ทขาดโยนโสมนสการ จงอาจปฏบตผดพลาดไขวเขวไดทกขนตอน เชนใน

ขนตน คอระดบศล มหลกทวไปอยวา การรกษาศลเครงครดบรสทธตามบทบญญตเปนคณสมบตสาคญของผ

ปฏบต ผปฏบตพงตระหนกอยเสมอวา จะตองใหความสาคญอยางมากแกศล อยางไรกตาม ทงทเปนผเครงครด

ในศล และใหความสาคญแกศลเปนอยางมากนแหละ ถาขาดความตระหนกในดานอรรถธรรมสมพนธขนมา

เมอใด คอลมนกถงความหมายและความมงหมายของศล ทเปนเครองชบอกขอบเขตคณคาและตาแหนง

เชอมโยงกบหลกธรรมอนๆ ความเผลอพลาดในการปฏบตกเกดขนไดทนท ผปฏบตอาจมองศลเปนภาวะสมบรณในตว ซงตงอยโดดๆ ลอยๆ ไมเปนสวนหนงในกระบวนการ

ปฏบตธรรม หรอไมอกอยางหนง ความไมตระหนกถงความหมาย และความมงหมายของศลนน กนาไปสความ

ยดตดถอมนในรปแบบ ทาใหเกดการกระทาทสกวาปฏบตสบๆ กนไป โดยไมเขาใจเหตผล ไมรวาทาไปเพออะไร

ไมมองศลในฐานะขอปฏบตเพอฝกอบรมตน บางพวกถอเพลนโดยไมรตวถลาเลยไป เหมอนวาความเครงครดเขมงวดเปนความดเสรจสนในตวเอง

เมอทาไดอยางนนๆ แลวกจะดเอง จะสาเรจเอง หรอจะสาเรจไดเพยงดวยการเครงครดเขมงวดในเรองศลวตร

กลายเปนใหศลวตรเปนทจบสน มใชศลมเพอจดหมาย หรอรสกเหมอนวาเพยงศล กพอใหบรรลจดหมาย บางกถอเพลนตอไปอกวา ยงเครงครดเขมงวดเทาใดกยงด พอถงขนนกเปนอนขาดจากความตระหนก

ในความมงหมายของศลโดยสนเชง ผปฏบตจะพยายามปรงแตงขอปฏบตทเครงครดเขมงวดขนมาถอใหยงๆ ขน

ไป ฝายผมองการปฏบตทขาดโยนโสมนสการในดานนกเชนกน เมอเหนการปฏบตเครงครดเขมงวด ทายากเกน

ปกตมากเทาใด กยงโนมเอยงทจะเลอมใสยงขนเทานน ภาวะเชนนเปนเหตปจจยอยางหนง ทนาไปสการปฏบตเขมงวดบบรดตนเองผดวสย ทพระพทธเจาตรส

เรยกวา ปฏปทาเหยมเกรยม ของพวกนกบวชชเปลอย ซงเปนสลพพตปรามาส และเปนขอปฏบตเอยงสดฝาย

อตตกลมถานโยค เชน ถอกนแตผกดอง ถอกนหญา ถอกนแตผลไมหลน ถอนงหมผาบงสกล ถอหมผาคากรอง

ถอถอนผมถอนหนวด ถอนอนบนหนาม เปนตน และทรนแรงผดธรรมดากวานอกเปนอนมาก73

สวนผถอศลโดยเขาใจความมงหมาย กยอมมองความเครงครดมระเบยบเปนเบองแรกเหมอนกน แต

จะคานงหรอถามใหเขาใจวาขอนๆ เพออะไร สมพนธกบสวนอนในกระบวนการปฏบตอยางไร รจกแยก เชนวา

นเปนศล (ระเบยบกลาง) นเปนวตร เปนพรต (ขอปฏบตเสรม) ทานผนควรถอขอปฏบตเขมงวดมากขอนดวย

เหตผลดงนๆ ทานผนไมควรถอขอนดวยเหตผลดงน, ขอปฏบตอยางนใหถอบงคบเสมอกนเพราะเหตหรอเพอผลดงน ขอปฏบตอยางนใหสมครใจเลอกได เพราะเหตหรอเพอผลเกยวดวยความแตกตางระหวางบคคลดงนๆ

ผนปฏบตเครงเขมงวด และไดบรรลผลสาเรจดวยด ทานผนปฏบตเครงเขมงวด แตไมสาเรจผลด นเพราะอะไร

ผนเครงครดนอยไมคอยเขมงวด เหตใดจงกาวหนาในการปฏบตดกวาผโนนทเครงครดเขมงวด ดงนเปนตน ในทางปฏบต วธคดแบบนอาจจะลดความสาคญลงบาง ในกรณทมกลยาณมตรคอยเปนพเลยงอย

ใกลชด กดาเนนปฏปทาดวยศรทธา โดยไววางใจตอปญญาของกลยาณมตรนน กหวงวาคอยๆ ทา คอยๆ รไป

ถากลยาณมตรมปญญา มคณภาพดจรง กจะชแจงหรอชชองใหเขารเขาใจอรรถ รเขาใจธรรมไปตามลาดบ

73 นชฌามปฏปทา ใน อง.ตก.๒๐/๕๙๖/๓๘๐; ขอปฏบตบางอยางของปฏปทานทานยอมรบเขามาในพทธศาสนา อนญาตใหภกษถอได

เชน การถอผาบงสกล (ผาทเขาทงแลว) แตโดยเหตผลทเขากบลกษณะเปนอยงาย หางาย ไมมโทษ (อง.จตกก.๒๑/๒๗/๓๔) และ

กอนจะใชตองซก ตม เยบ ยอม ใหเรยบรอยไดกาหนดตามระเบยบ และใหถอเปนขอปฏบตพเศษตามสมครใจ ไมบงคบ.

๓๖ พทธธรรม ๖. วธคดแบบรทนคณโทษและทางออก

วธคดแบบรทนคณโทษและทางออก หรอพจารณาใหเหนครบทง อสสาทะ อาทนวะ และ นสสรณะ เปนการมองสงทงหลายตามความเปนจรงอกแบบหนง ซงเนนการยอมรบความจรงตามทสงนนๆ เปนอยทกแง

ทกดาน ทงดานดดานเสย และเปนวธคดทตอเนองกบการปฏบตมาก เชนบอกวา กอนจะแกปญหา ตองเขาใจ

ปญหาใหชด และรทไปใหดกอน หรอกอนจะละสงหนงไปหาอกสงหนง ตองรจกทงสองฝายดพอ ทจะใหเหนได

วา การละและไปหานน หรอการทงอยางหนงไปเอาอกอยางหนงนน เปนการกระทาทรอบคอบ สมควร และดจรง อสสาทะ แปลวา สวนด สวนอรอย สวนหวานชน คณ คณคา ขอทนาพงพอใจ อาทนวะ แปลวา สวนเสย ขอเสย ชองเสย โทษ ขอบกพรอง (อาทนพ กเขยน) นสสรณะ แปลวา ทางออก ทางรอด ภาวะหลดรอดปลอดพน หรอสลดออกได ภาวะทปลอดหรอ

ปราศจากปญหา มความสมบรณในตว ดงามจรง โดยไมตองขนตอขอดขอเสย ไมขนตอ อสสาทะ และอาทนวะ ของสงทเปนปญหาหรอภาวะทสลดออกมานน (นสสรณ กได)

การคดแบบน มลกษณะทพงยา ๒ ประการ ๑) การทจะชอวามองเหนตามเปนจรงนน จะตองมองเหนทงดานด ดานเสย หรอทงคณ และโทษของ

สงนนๆ ไมใชมองแตดานดหรอคณอยางเดยว และไมใชเหนแตโทษหรอดานเสยอยางเดยว เชน ทชอวามองเหน

กามตามเปนจรง คอ รทงคณ และโทษของกาม74 ๒) เมอจะแกปญหา ปฏบต หรอดาเนนมรรควธออกไปจากภาวะทไมพงประสงคอยางใดอยางหนงนน

เพยงรคณโทษ ขอดขอเสย ของสงทเปนปญหาหรอภาวะทไมตองการเทานน ยงไมเพยงพอ จะตองมองเหน

ทางออก มองเหนจดหมาย และรวาจดหมายหรอทจะไปนน คออะไร คออยางไร ดกวา และพนจากขอบกพรอง จดออน โทษ สวนเสย ของสงหรอภาวะทเปนปญหาอยนอยางไร ไมตองขนตอคณโทษ ขอดขอเสยแบบเกาอก

ตอไปจรงหรอไม จดหมาย หรอทไป หรอภาวะปลอดปญหาเชนนน มอยจรง หรอเปนไปไดอยางไร ทงน ไมพงผลผลามละทงสงทคดวาเปนปญหา หรอผลผลามปฏบต เชน พระพทธเจา ทงททรงทราบแจม

แจงวากามมขอเสย มโทษมากมาย แตถายงไมทรงเหนนสสรณะแหงกาม กไมทรงยนยนวาจะไมเวยนกลบมาหา

กามอก75

“ภกษทงหลาย กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงมไดตรสร เราไดมความคดวา อะไรหนอคอสวนด (อสสาทะ) ในโลก อะไรคอสวนเสย (อาทนวะ) อะไรคอทางออก (นสสรณะ)? เรานนไดมความคดวา ความสขความฉาชนใจ ทเกดขนดวยอาศยสงใดๆ ในโลก นคอสวนดในโลก, ขอทโลกไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นคอสวนเสยในโลก, ภาวะทบาราศฉนทราคะ เปนทละฉนทราคะในโลกได (นพพาน) นคอทางออกในโลก...

74 เนนอกวา ไมพงเขาใจความหมายของกามแคบๆ อยางสามญในภาษาไทย ขอทาความเขาใจดวยตวอยาง เชน ภกษรปหนงพบ

ชาวบาน กทกทายถามสขทกขของเขา และครอบครวของเขา ถาไมถามดวยเมตตา แตมงใหเขาชอบใจแลวนมนตอยรบการอปถมภ

บารง เปนตน อยางนเรยกวาปราศรยเพราะอยากไดกาม (ด ธ.อ.๔/๔๒)

75 นสสรณะ ในทน คอ ปตสขทไมตองอาศยกาม (ดพทธพจนทจะอางตอไป)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓๗

“ภกษทงหลาย เราไดเทยวแสวงหาอสสาทะของโลก อนใดเปนอสสาทะในโลก อนนนเราไดประสบแลว อสสาทะในโลกมเทาใด อสสาทะนน เราไดเหนเปนอยางดแลวดวยปญญา; เราไดเทยวแสวงหาอาทนวะของโลก อนใดเปนอาทนวะในโลก อนนนเราไดประสบแลว อาทนวะในโลกมเทาใด อาทนวะนน เราไดเหนเปนอยางดแลวดวยปญญา; เราไดเทยวแสวงหานสสรณะของโลก อนใดเปนนสสรณะในโลก อนนนเราไดประสบแลว นสสรณะในโลกมเทาใด นสสรณะนน เราไดเหนเปนอยางดแลวดวยปญญา

“ภกษทงหลาย เรายงไมรประจกษชดตามเปนจรง ซงอสสาทะของโลก โดยความเปน อสสาทะ ซงอาทนวะ โดยความเปนอาทนวะ และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ ตราบใด ตราบนน เรากยงไมปฏญาณวาตรสรแลว ซงอนตรสมมาสมโพธญาณ...

“ภกษทงหลาย ถาอสสาทะจกมไดมในโลกแลวไซร สตวทงหลายกไมพงตดใจในโลก แตเพราะอสสาทะในโลกมอย ฉะนน สตวทงหลายจงตดใจในโลก; ถาอาทนวะจกมไดมในโลกแลวไซร สตวทงหลายกไมพงเบอหนายในโลก แตเพราะอาทนวะในโลกมอย ฉะนน สตวทงหลายจงเบอหนายในโลก; ถานสสรณะจกมไดมในโลกแลวไซร สตวทงหลายกไมพงสลดออกไดจากโลก แตเพราะนสสรณะในโลกมอย ฉะนน สตวทงหลายจงสลดออกจากโลกได

“ภกษทงหลาย สตวทงหลายยงไมรจกประจกษชดตามเปนจรง ซงอสสาทะของโลก โดยความเปนอสสาทะ ซงอาทนวะ โดยความเปนอาทนวะ ซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ ตราบใด ตราบนน สตวทงหลายกยงสลดออก ไมเกาะเกยว หลดพนจากโลก...เปนอยดวยใจไรเขตแดน ไมได,

แตเมอใด สตวทงหลายรประจกษชดตามเปนจรง ซงอสสาทะของโลก โดยความเปนอสสาทะ ซงอาทนวะ โดยความเปนอาทนวะ และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ เมอนน สตวทงหลายจงจะสลดออก ไมเกาะเกยว หลดพนจากโลก...เปนอยไดดวยจตใจไรเขตแดน

“ภกษทงหลาย สมณะทงหลายกด พราหมณทงหลายกด เหลาหนงเหลาใด ยงไมรชดซง อสสาทะของโลก โดยความเปนอสสาทะ ซงอาทนวะ โดยความเปนอาทนวะ และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ สมณะหรอพราหมณเหลานน กยงยอมรบไมไดวาเปนสมณะในหมสมณะทงหลาย ยงยอมรบไมไดวาเปนพราหมณในหมพราหมณทงหลาย และทานเหลานนกยงไมชอวาประจกษแจงดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน ซงอรรถแหงความเปนสมณะ หรอซงอรรถแหงความเปนพราหมณ”76

“ภกษทงหลาย กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงมไดตรสร เราไดมความคดวา อะไรหนอคอสวนดของรป อะไรเปนสวนเสย อะไรเปนทางออก, อะไรคอสวนดของเวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อะไรคอสวนเสย อะไรคอทางออก...; เรายงไมรประจกษชดตามเปนจรง ซงอสสาทะของอปาทานขนธ ๕ เหลานน โดยความเปนอสสาทะ ซงอาทนวะ โดยความเปนอาทนวะ และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ ตราบใด ตราบนน เรากยงไมปฏญาณวา ตรสรแลว ซงอนตรสมมาสมโพธญาณ...”77

76 อง.ตก.๒๐/๕๔๓-๖/๓๓๒-๕ 77 ส.ข.๑๗/๕๙-๖๐/๓๔-๖ (สตรตอไปกมขอความคลายเรองคณโทษและทางออกของโลกขางตน); นอกจากนยงมพทธพจนตรสทานอง

เดยวกนกบสตรนอก ๒-๓ แหง คอ ตรสเกยวกบธาต ๔ (ส.น.๑๖/๔๐๔-๙/๒๐๓-๗); เกยวกบอายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก

๖ (ส.สฬ.๑๘/๑๓-๑๘/๘-๑๖); เกยวกบอนทรย ๕ (ส.ม.๑๙/๘๙๕-๖/๒๗๐)

๓๘ พทธธรรม

“ภกษทงหลาย สมณะทงหลายกด พราหมณทงหลายกด เหลาหนงเหลาใด ไมรชดตามเปนจรง ซงสวนดของกามทงหลาย โดยความเปนสวนด ซงสวนเสย โดยความเปนสวนเสย และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ ขอทสมณะหรอพราหมณเหลานน จกชอวารเทาทน(ปรญญา) กามทงหลายเอง หรอจกชกจงผอนใหปฏบตตามแลวรเทาทนกามทงหลายไดนน ยอมมใชฐานะทจะเปนไปได,

“สวนสมณะหรอพราหมณทงหลายเหลาหนงเหลาใด ยอมรชดตามเปนจรง ซงสวนดของกามทงหลาย โดยความเปนสวนด ซงสวนเสย โดยความเปนสวนเสย และซงนสสรณะ โดยความเปนนสสรณะ ขอทสมณะหรอพราหมณเหลานนจกรเทาทน (ปรญญา) กามทงหลายเอง หรอจกชกจงผอนใหปฏบตตามแลวรเทาทนกามทงหลายไดนน ยอมเปนฐานะทเปนไปได”78

“ภกษทงหลาย อะไรคอสวนดของกามทงหลาย?...ความสข ความฉาชนใจทเกดขนอาศยกามคณ ๕ น คอสวนดของกามทงหลาย

“อะไรคอสวนเสยของกามทงหลาย? ...กองทกขทเหนประจกษอยเอง...กองทกขมในเบองหนา...

“อะไรคอนสสรณะแหงกามทงหลาย? ภาวะบาราศฉนทราคะ เปนทละฉนทราคะในกามทงหลายได (นพพาน) นคอนสสรณะแหงกามทงหลาย”79

“ภกษทงหลาย เมอภกษมนสการอยซงกามทงหลาย จตไมแลนไป ไมเลอมใส ไมแนบสนท ไมนอมดงไปในกามทงหลาย แตเมอเธอมนสการเนกขมมะ จตยอมแลนไป ยอมเลอมใส ยอมแนบสนท ยอมนอมดงไปในเนกขมมะ, จตของเธอนน เปนอนดาเนนไปด อบรมดแลว ออกไปไดด หลดพนดแลว ไมเกาะเกยวแลวกบกามทงหลาย, อาสวะ ความคบแคนเดอดรอนเหลาใด ทจะเกดขนเพราะกามเปนปจจย เธอเปนผหลดพนแลวจากอาสวะ ความคบแคน ความเดอดรอนเหลานน เธอจะไมเสวยเวทนานน นเรยกวานสสรณะแหงกามทงหลาย”80

“เรานเอง ครงกอน เมอยงเปนผครองเรอนอย เอบอม พรงพรอมดวยกามคณทงหา บารงบาเรอตน...ตอมา เรานนทราบตามเปนจรง ซงเหตเกดขน ซงความดารงอยไมได ซงสวนด ซงสวนเสย และซงทางออก ของกามทงหลาย จงละกามตณหา บรรเทาความเรารอนกาม ปราศจากความกระหาย มจตสงบภายใน เปนอย,

“เรานน มองเหนสตวเหลาอน ผยงไมหมดราคะในกามทงหลาย ถกกามตณหาชอนไช ถกความเรารอนกามเรารน เสพกามอย เรากหาใฝทะยานตอสตวเหลานน หาพลอยอภรมยในกามเหลานนไม ขอนนเพราะเหตไร? กเพราะเรารนรมยอยดวยความชนชมยนด ทไมตองมกาม ไมตองมอกศลธรรม จงไมใฝทะยานตอความสขททรามกวา ไมนกอภรมยในความสขททรามกวานน”81

78 ม.ม.๑๒/๒๐๐/๑๗๒

79 ด ม.ม.๑๒/๑๙๗-๙/๑๖๘-๑๗๒; ๒๑๒-๘/๑๘๑-๔

80 ท.ปา.๑๑/๓๐๑/๒๕๒; ๔๑๗/๒๙๗; อง.ปจก.๒๒/๒๐๐/๒๗๒ (ตอไปกลาวถงนสสรณะ แหงพยาบาท แหงวหงสา เปนตน); ใน

ข.อต.๒๕/๒๕๐/๒๗๗ กลาวถงเนกขมมะ วาเปนนสสรณะของกามทงหลาย

81 ม.ม.๑๓/๒๘๑/๒๗๔

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๓๙

“ดกรมหานาม กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงมไดตรสร เราไดเหนเปนอยางดดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงวา กามทงหลายมอสสาทะนอย มทกขมาก มความคบของมาก อาทนวะในกามนยงนก แตเรานนยงมไดประสบปตสข ทไมอาศยกาม ไมตองมอกศลธรรมทงหลาย หรอปตสขอนทประณตยงกวานน เรากยงปฏญาณ (ยนยน) มไดกอนวา จะเปนผไมวกเวยนมาหากามทงหลาย,

“แตเมอใด เราไดมองเหนอยางดดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงอยางนวา กามทงหลายมอสสาทะนอย...และเรานน ไดประสบปตสข อนปลอดจากกาม ปลอดจากอกศลธรรมทงหลาย พรอมทงปตสขอนทประณตยงกวานน เมอนน เราจงปฏญาณไดวา เปนผไมวกเวยนมาหากามทงหลาย”82

นเปนตวอยางความจากบาล พอเปนเครองแสดงใหเหนแนวความคดแบบน วธคดแบบน ใชไดกบเรองทวๆ ไป แมแตขอธรรม เชน ในปฏสมภทามคค กลาวถงอสสาทะ และอาทนวะของอนทรย ๕

ดงเชนทวา ความไมปรากฏแหงอทธจจะ ความไมปรากฏแหงความเรารอนเพราะอทธจจะ ความแกลวกลาเนองจากการดาเนนชวตโดยไมฟงซาน และการประสบสขวหารธรรมอนประณต เปนอสสาทะของสมาธ การทอทธจจะยงปรากฏขนได การทความเรารอนเนองจากอทธจจะยงปรากฏได ภาวะทยงเปนของไมเทยง เปน

ทกข เปนอนตตา เปนอาทนวะของสมาธ ดงนเปนตน83 ในทางปฏบตระดบชวตประจาวน โดยมากเปนเพยงการเลอกระหวางสงทมโทษมากคณนอย กบสงทม

คณมากโทษนอย หรอแมไดนสสรณะ กมกเปนนสสรณะแบบสมพทธ คอทางออกทดทสดในกรณนนๆ ในภาวะเชนน กไมควรลมใชวธคดแบบคณโทษและทางออก คอ ควรยอมรบสวนดของสงหรอขอ

ปฏบตทตนละเวน และไมควรมองขามเปนอนขาด ซงโทษ ขอบกพรอง จดออน สวนเสย หรอชองทางทจะเสย

ของสงหรอขอปฏบตทตนเลอกรบเอา การคดมองตามความเปนจรงเชนน จะทาใหปฏบตไดถกตองทสด มความไมประมาท อาจนาเอาสวนด

ของสงทตนละเวนมาใชประโยชนได และสามารถหลกเลยง หรอมโอกาสแกไขสวนเสยสวนบกพรองทตดมากบ

สงหรอขอปฏบตทตนเลอกรบเอานนไดดวย. ในการสงสอน ตวอยางแสดงแนวคดแบบรทนคณโทษและทางออกน กคอพระธรรมเทศนาของ

พระพทธเจา ทเรยกวา อนบพพกถา ซงเปนแนวการสอนธรรมแบบหลก ททรงใชทวไป หรอใชเปนประจา

โดยเฉพาะกอนทรงแสดงอรยสจ ๔ อนบพพกถา นน กลาวถงการครองชวตดงามโอบออมอารชวยเหลอกน ดารงตนในสจรต ทเรยกวา

ทาน และศล แลวแสดงชวตทมความสขความเอบอมพรงพรอม ทเปนผลของการครองชวตดงามเชนนน เรยกวา

สคคะ จากนน แสดงแงเสย ขอบกพรอง โทษ ความไมสมบรณเพยงพอของความสข ความพรงพรอมเชนนน

เรยกวากามาทนวะ และในทสด แสดงทางออก พรอมทงผลดตางๆ ของทางออกนน เรยกวาเนกขมมานสงสะ

เมอผฟงมองเหนผลดของทางออกนนแลว จงทรงแสดงอรยสจ ๔ ตอทาย เปนตอนจบ.

82 ม.ม.๑๒/๒๑๑/๑๘๐.

83 ข.ปฏ.๓๑/๔๓๓-๔/๓๑๑-๔

๔๐ พทธธรรม ๗. วธคดแบบคณคาแท-คณคาเทยม

วธคดแบบคณคาแท-คณคาเทยม หรอ การพจารณาเกยวกบปฏเสวนา คอ การใชสอย หรอบรโภค

เปนวธคดแบบสกด หรอบรรเทาตณหา เปนขนฝกหดขดเกลากเลส หรอตดทางไมใหกเลสเขามาครอบงาจตใจ

แลวชกจงพฤตกรรมตอๆ ไป วธคดแบบนใชมากในชวตประจาวน เพราะเกยวของกบการบรโภคใชสอยปจจย ๔ และวสดอปกรณ

อานวยความสะดวกตางๆ มหลกการโดยยอวา คนเราเขาไปเกยวของกบสงตางๆ เพราะเรามความตองการและ

เหนวาสงนนๆ จะสนองความตองการของเราได สงใดสามารถสนองความตองการของเราได สงนนกมคณคาแก

เรา หรอทเรานยมเรยกวามนมประโยชน คณคานจาแนกไดเปน ๒ ประเภท ตามชนดของความตองการ คอ ๑) คณคาแท หมายถง ความหมาย คณคา หรอประโยชนของสงทงหลาย ในแงทสนองความตองการ

ของชวตโดยตรง หรอทมนษยนามาใชแกปญหาของตน เพอความดงาม ความดารงอยดวยดของชวต หรอเพอประโยชนสขทงของตนเองและผอน

คณคาแทนอาศยปญญาเปนเครองตคา หรอวดราคา จะเรยกวาคณคาสนองปญญา กได เชน อาหารม

คณคาอยทประโยชนสาหรบหลอเลยงรางกาย ใหชวตดารงอยได มสขภาพด เปนอยผาสก มกาลงเกอกลแกการ

บาเพญกจหนาท รถยนตชวยใหเดนทางไดรวดเรว เกอกลแกการปฏบตหนาทการงาน ความเปนอย และ

ปฏบตการทงหลายในงานบาเพญประโยชนสข ควรมงเอาความสะดวก ปลอดภย แขงแรง ทนทาน เปนตน ๒) คณคาพอกเสรม หรอ คณคาเทยม หมายถง ความหมาย คณคา หรอประโยชนของสงทงหลายท

มนษยพอกเพมใหแกสงนน เพอปรนเปรอการเสพเสวยเวทนา หรอเพอเสรมราคา เสรมขยายความมนคงยงใหญ

ของตวตนทยดถอไว คณคาเทยมน อาศยตณหาเปนเครองตคา หรอวดราคา จะเรยกวาคณคาสนองตณหา กได เชน อาหาร

มคณคาอยทความเอรดอรอย เสรมความสนกสนาน เปนเครองแสดงฐานะความโก ชวยใหดหรหรา รถยนตเปน

เครองวดฐานะ แสดงความโก ความมงม มงเอาความสวยงาม และความเดน เปนตน วธคดแบบน ใชพจารณาในการเขาเกยวของปฏบตตอสงทงหลายไดทวๆ ไป ไมวาจะเปนการบรโภค ใช

สอย การซอหา หรอการครอบครอง โดยมงใหเขาใจและเลอกเสพคณคาแท ทเปนประโยชนแกชวตอยางแทจรง

เปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนและผอน คณคาแทน นอกจากจะเปนประโยชนแกชวตอยางแทจรงแลว ยงเกอกลแกความเจรญงอกงามของกศล

ธรรม เชน ความมสต เปนตน ทาใหพนจากความเปนทาสของวตถ เพราะเปนการเกยวของดวยปญญา และม

ขอบเขตอนเหมาะสม มความพอเหมาะพอด ตางจากคณคาพอกเสรมดวยตณหา ซงไมคอยเกอกลแกชวต บางท

เปนอนตรายแกชวต ทาใหอกศลธรรม เชน ความโลภ ความมวเมา ความรษยา มานะ ทฏฐ ตลอดจนการยกตน

ขมผอนเจรญขน ไมมขอบเขต และเปนไปเพอการแกงแยงเบยดเบยน ตวอยางเชน อาหารทกนดวยปญญาเพอ

คณคาแทมอหนงราคาสบบาท อาจมคณคาแกชวตรางกายมากกวาอาหารมอเดยวราคา ๑ พนบาท ทกนดวย

ตณหาเพอเสรมราคาของตวตน หรอสกวาสนองความอยาก และหนาซาอาจเปนอนตรายแกรางกาย

“ภกษพจารณาโดยแยบคาย จงใชจวร เพยงเพอกาจดหนาว รอน สมผสแหงเหลอบยง ลมแดด สตวเลอยคลาน เพยงเพอปกปดอวยวะทควรละอาย

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๔๑

“ภกษพจารณาโดยแยบคาย จงฉนบณฑบาต มใชเพอสนกสนาน มใชเพอมวเมา มใชเพออวดโอ มใชเพอโกหร เพยงเพอความดารงอยแหงรางกาย เพอยงชวต เพอแกกนความหวโหยขาดอาหารอนจะทาใหเดอดรอน เพออนเคราะหพรหมจรรย ดวยคดวา เราจะกาจดเวทนาเกา และไมใหเวทนาใหมเกดขน เราจะมชวตดาเนนไป พรอมทงความไมเปนโทษ และความอยผาสก

“ภกษพจารณาโดยแยบคาย จงเสพเสนาสนะ เพยงเพอกาจดหนาว รอน สมผสแหงเหลอบยง ลมแดด และสตวเลอยคลาน เพยงเพอบรรเทาอนตรายจากฤดกาล เพอไดความรนรมยในการหลกเรน

“ภกษพจารณาโดยแยบคาย จงเสพยา และเครองประกอบอนเปนปจจยสาหรบคนไข เพยงเพอกาจดเวทนาทงหลายเนองจากอาพาธตางๆ ซงเกดขนแลว เพอความเปนผไมมอาพาธเบยดเบยนเปนอยางยง”84

๘. วธคดแบบเรากศล

วธคดแบบปลกเราคณธรรม85 อาจเรยกงายๆ วา วธคดแบบเรากศล หรอคดแบบกศลภาวนา เปน

วธคดในแนวสกดกนหรอบรรเทาและขดเกลาตณหา จงจดไดวาเปนขอปฏบตระดบตนๆ สาหรบสงเสรมความ

เจรญงอกงามแหงกศลธรรม และสรางเสรมสมมาทฏฐทเปนโลกยะ หลกการทวไปของวธคดแบบน มอยวา ประสบการณ คอสงทไดประสบหรอไดรบรอยางเดยวกน

บคคลผประสบหรอรบรตางกน อาจมองเหนและคดนกปรงแตงไปคนละอยาง สดแตโครงสรางของจต หรอ

แนวทาง ความเคยชนตางๆ ทเปนเครองปรงของจต คอสงขารทผนนสงสมไว หรอสดแตการทาใจในขณะนนๆ ของอยางเดยวกน หรออาการกรยาเดยวกน คนหนงมองเหนแลว คดปรงแตงไปในทางดงาม เปน

ประโยชน เปนกศล แตอกคนหนงเหนแลว คดปรงแตงไปในทางไมดไมงาม เปนโทษ เปนอกศล แมแตบคคล

คนเดยวกน มองเหนของอยางเดยวกน หรอประสบอารมณอยางเดยวกน แตตางขณะ ตางเวลา กอาจคดเหน

ปรงแตงตางออกไปครงละอยาง คราวหนงราย คราวหนงด ทงนโดยเหตผลทไดกลาวมาแลว การทาใจ ทชวยตงตน และชกนาความคดใหเดนไปในทางทดงามและเปนประโยชน เรยกวาเปนวธคด

แบบอบายปลกเราคณธรรม หรอโยนโสมนสการแบบเรากศลในทน

84 ด ม.ม.๑๒/๑๔/๑๗; ข.ม.๒๙/๙๖๔/๖๑๑; ดประกอบ ท.ปา.๑๑/๑๑๓/๑๔๒; ทกลาวถงบอยทสด กคอ การพจารณาในการบรโภค

อาหาร ซงเมอปฏบตอยางน จะชอวาเปนผรจกประมาณในอาหาร (โภชเนมตตญตา) เชน ม.ม.๑๒/๔๖๖/๕๐๐; ม.อ.๑๔/๙๖/๘๓; ส.สฬ.๑๘/๑๘๕/๑๓๑; ๓๑๘/๒๒๑; อง.จตกก.๒๑/๓๗/๕๑; อง.สตตก.๒๓/๙๙/๑๖๙; เปนการบรรเทารสตณหา ใน ข.ม.๒๙/๔๑๑/

๒๘๘, พงสงเกตวา คาวาพจารณาโดยแยบคายในกรณน ใช โยนโส ปฏสงขา แตกมความหมายอยในขอบเขตของโยนโสมนสการ

ตามหลกใน ม.ม.๑๒/๑๑/๑๒ และทเหนไดชดถงการใชคา โยนโส ปฏสงขา กบ โยนโสมนสการ แทนกน ใน ม.ม.๑๒/๑๘/๑๙ กบ

ส.ม.๑๙/๔๑๔/๑๑๓ (ความจรง สพพาสวสงวรสตร, ม.ม.๑๒/๑๐-๑๙/๑๒-๒๐ เปนตวอยางทด สาหรบแสดงขอบเขตความหมาย

ของโยนโสมนสการ และมสตรคลายกนท อง.ฉกก.๒๒/๓๒๙/๔๓๔) 85 โยนโสมนสการ ๓ วธสดทายน (วธท ๘-๙-๑๐) เปนสวนทไดเขยนไวยดยาวมากกวาวธกอนๆ แตตนฉบบไดสญหายไปเสย สวนท

ปรากฏ ณ ทน เปนเนอความทเขยนทดแทนใหม หางจากเวลาทเขยนครงเดมประมาณ ๑๐ เดอน คอเกอบ ๑ ป และเขยน ณ

สถานทอนหางไกล ไมมตารบตาราครบถวน อกทงจาเพาะเปนสวนทไมไดเขยนโครงเรองเดมไวดวย ลาดบความและเนอหาจงอาจ

ขาดตก เกน หรอแปลกไปจากทเขยนไวเดมไดไมนอย เฉพาะอยางยง ในคราวใหมน ไดพยายามเขยนรวบรด เพอเรงใหทนการ

พมพทไดลาชามานาน

๔๒ พทธธรรม

โยนโสมนสการแบบเรากศลน มความสาคญ ทงในแงททาใหเกดความคดและการกระทาทดงามเปน

ประโยชนในขณะนนๆ และในแงทชวยแกไขนสยความเคยชนรายๆ ของจตทไดสงสมไวแตเดม พรอมกบสราง

นสยความเคยชนใหมๆ ทดงามใหแกจตไปในเวลาเดยวกนดวย ในทางตรงขาม หากปราศจากอบายแกไขเชนน ความคดและการกระทาของบคคล กจะถกชกนาใหเดน

ไปตามแรงชกจงของความเคยชนเกาๆ ทไดสงสมไวเดมเพยงอยางเดยว และชวยเสรมความเคยชนอยางนนใหม

กาลงแรงมากยงขนเรอยไป ตวอยางงายๆ อยางหนงทมาในคมภร คอ การคดถงความตาย ถามอโยนโสมนสการ คอทาใจหรอคด

ไมถกวธ อกศลธรรมกจะเกดขน เชน คดถงความตายแลว สลดหดห เกดความเศรา ความเหยวแหงใจบาง เกดความหวนกลวหวาดเสยวใจบาง ตลอดจนเกดความดใจ เมอนกถงความตายของคนทเกลยดชงบาง เปนตน

แตถามโยนโสมนสการ คอ ทาใจหรอคดใหถกวธ กจะเกดกศลธรรม คอ เกดความรสกตนตวเราใจ ไม

ประมาท เรงขวนขวายปฏบตกจหนาท ทาสงดงามเปนประโยชน ประพฤตปฏบตธรรม ตลอดจนรเทาทนความ

จรงทเปนคตธรรมดาของสงขาร ทานกลาววา การคดถงความตายอยางถกวธ จะประกอบดวยสต (ความคมคงใจไว หรอมใจอยกบตว

ระลกรถงสงทพงเกยวของจดทา) สงเวค (ความรสกเราใจ ไดคด และสานกทจะเรงรบทาการทควรทา) และ

ญาณ (ความรเทาทนธรรมดา หรอรตามเปนจรง) นอกจากนน ทานไดแนะนาอบายแหงโยนโสมนสการเกยวกบ

ความตายไวหลายอยาง86

แมในพระไตรปฎก กมตวอยางงายๆ ทพระพทธเจาตรสถงบอยๆ คอ เหตปรารภ หรอเรองราวกรณ

อยางเดยวกน คดมองไปอยางหนง ทาใหเกยจคราน คดมองไปอกอยางหนง ทาใหเกดความเพยรพยายาม ดง

ความในพระสตรวา

“ภกษทงหลาย เรองของคนเกยจคราน (กสตวตถ) ๘ อยางเหลาน; ๘ อยาง คออะไร?

(๑) ภกษมงานทจะตองทา เธอมความคดอยางนวา เรามงานทจะตองทา เมอเราทางานรางกายกจะเหนดเหนอย อยากระนนเลย เรานอน (เอาแรง) เสยกอนเถด; คดดงนแลว เธอกนอนเสย ไมเรมระดมความเพยร เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอเขาถงธรรมทยงไมเขาถง เพอประจกษแจงธรรมทยงไมประจกษแจง...

(๒) อกประการหนง ภกษทางานเสรจแลว เธอมความคดอยางนวา เราไดทางานเสรจแลว และเมอเราทางาน รางกายกเหนดเหนอยแลว อยากระนนเลย เราจะนอน (พก) ละ; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

(๓) อกประการหนง ภกษจะตองเดนทาง เธอมความคดอยางนวา เราจะตองเดนทาง เมอเราเดนทาง รางกายกจะเหนดเหนอย อยากระนนเลย เรานอน (เอาแรง) เสยกอนเถด; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

(๔) อกประการหนง ภกษเดนทางเสรจแลว เธอมความคดอยางนวา เราไดเดนทางเสรจแลว และเมอเราเดนทาง รางกายกเหนดเหนอยแลว อยากระนนเลย เราจะนอน (พก) ละ; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

86 ด วสทธ.๒/๒-๑๔; สงเวค หรอความสงเวช ตามความหมายเดมน ไมสตรงกบทเขาใจกนในภาษาไทย ดงไดเคยชแจงทอนแลว.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๔๓

(๕) อกประการหนง ภกษเทยวบณฑบาตตามหมบาน หรอตามชมชน ไมไดโภชนะอยางหมองหรอประณตเตมตามตองการ เธอมความคดวา เราเทยวบณฑบาตตามหมบาน หรอตามชมชน ไมไดโภชนะอยางหมองหรอประณตเตมตามตองการ รางกายของเรากเหนดเหนอย ไมเหมาะแกงาน อยากระนนเลย เราจะนอน (พก) ละ; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

(๖) อกประการหนง ภกษเทยวบณฑบาตตามหมบาน หรอตามชมชน ไดโภชนะอยางหมองหรอประณตเตมตามตองการ เธอมความคดอยางนวา เราเทยวบณฑบาตตามหมบาน หรอตามชมชน ไดโภชนะอยางหมองหรอประณตเตมตามตองการแลว รางกายของเรากหนกอง เปนเหมอนดงถวหมก ไมเหมาะแกงาน อยากระนนเลย เรานอนเสยเถด; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

(๗) อกประการหนง ภกษเกดมอาพาธเลกๆ นอยๆ เธอมความคดดงนวา เราเกดมอาพาธเลกนอยขนแลว มเหตผลสมควรทจะนอนได อยากระนนเลย เรานอนพกเสยเถด; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

(๘) อกประการหนง ภกษหายปวย ฟนจากไขไมนาน เธอมความคดอยางนวา เราหายปวย ฟนจากไขยงไมนาน รางกายของเรายงออนแอ ไมเหมาะแกงาน อยากระนนเลย เรานอนเสยเถด; คดดงนแลว เธอกนอนเสย...

กรณเดยวกนทงหมดน คดอกอยางหนง กลบทาใหเรมระดมความเพยร ทานเรยกวา เรองทจะเรม

ระดมเพยร (อารพภวตถ) แสดงไว ๘ ขอเหมอนกน ใจความดงน

“ภกษทงหลาย เรองทจะใหเรงเพยร (อารพภวตถ) ๘ อยางเหลาน; ๘ อยาง คออะไร?

(๑) (กรณจะตองทางาน)...ภกษคดวา เรามงานทจะตองทา และขณะเมอเราทางาน การมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย กจะทาไมไดงาย อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเสยกอนเถด เพอจะไดบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอเขาถงธรรมทยงไมเขาถง เพอประจกษแจงธรรมทยงไมประจกษแจง, คดดงนแลว ภกษนน กจงเรงระดมความเพยร...

(๒) (กรณทางานเสรจ)...ภกษคดวา เราไดทางานเสรจแลว กแลขณะเมอทางาน เรามไดสามารถมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเถด...

(๓) (กรณจะตองเดนทาง)...ภกษคดวา เราจะตองเดนทาง แลขณะเมอเราเดนทาง การมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย กจะทาไมไดงาย อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเสยกอนเกด...

(๔) (กรณเดนทางแลว)...ภกษคดวา เราเดนทางเสรจแลว กแลขณะเมอเดนทาง เรามไดสามารถมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเถด...

(๕) (กรณบณฑบาตไมไดอาหารเตมตองการ)...ภกษคดวา เราเทยวบณฑบาตตามหมบานหรอตามนคม ไมไดโภชนะอยางหมองหรอประณตเตมตามตองการ รางกายของเรากคลองเบาเหมาะแกงาน อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเถด...

(๖) (กรณบณฑบาตไดอาหารเตมตองการ)...ภกษคดวา เราเทยวบณฑบาตตามหมบานหรอตามชมชน ไดโภชนะอยางหมองหรออยางประณตเตมตามตองการแลว รางกายของเราคลองเบาเหมาะแกงาน อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเถด...

๔๔ พทธธรรม

(๗) (กรณเกดอาพาธเลกนอย)...ภกษคดวา เราเกดมอาพาธเลกๆ นอยๆ ขนแลว เปนไปไดทอาพาธของเราอาจหนกขน อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเสยกอนเถด...

(๘) (กรณหายอาพาธ)...ภกษคดวา เราหายปวย ยงฟนจากไขไมนาน เปนไปไดทอาพาธอาจหวนกลบเปนใหมอก อยากระนนเลย เราเรมระดมความเพยรเสยกอนเถด...”87

ในกรณทความคดอกศลเกดขนแลว ทานกแนะนาวธแกไขไว และวธแกไขนน สวนมากกใชวธโยนโส

มนสการแบบเรากศลนนเอง ดงตวอยางในวตกกสณฐานสตร88 พระพทธเจาทรงแนะนาหลกทวไปในการแก

ความคดอกศลไว ๕ ขน มใจความวา ถาความคดความดารทเปนบาปเปนอกศล ประกอบดวยฉนทะ89 หรอ

โทสะ หรอโมหะกตาม เกดมขน อาจแกไขไดดงน ๑. มนสการ คอคดนกใสใจถงสงอน ทดงามเปนกศล หรอหาเอาสงอนทดงามมาคดนกใสใจแทน (เชน

นกถงสงททาใหเกดเมตตา แทนสงททาใหเกดโทสะเปนตน); ถาปฏบตอยางนแลว ยงไมหาย ๒. พงพจารณาโทษของความคดทเปนอกศลเหลานนวา ไมดไมงาม กอผลราย นาความทกขมาให

อยางไรๆ; ถายงไมหาย ๓. พงใชวธตอไป คอ ไมคดถง ไมใสใจถงความคดชวรายทเปนอกศลนนเลย เหมอนคนไมอยากเหน

รปอะไรทอยตอตา กหลบตาเสย หรอหนไปมองทางอน; ถายงไมหาย ๔. พงพจารณาสงขารสณฐานของความคดเหลานน คอจบเอาความคดนนมาเปนสงสาหรบศกษาในแงท

เปนความร ไมใชเรองของตวตน วาความคดนนเปนอยางไร เกดจากมลเหตปจจยอะไร; ถายงไมหาย ๕. พงขบฟน เอาลนดนเพดาน อธษฐานจต คอ ตงใจแนวแนเดดเดยว ขมใจระงบความคดนนเสย บางแหง ทานแนะนาวธปฏบตสาหรบแกไขความคดอกศลเฉพาะอยางไว กม เชน แหงหนงพระพทธเจา

ตรสแนะนาวธแกไขกาจดความอาฆาตไววา อาฆาตเกดขนตอบคคลใด พงเจรญเมตตาทบคคลนน พงเจรญ

กรณา พงเจรญอเบกขาทบคคลนน หรอพงไมคดถง ไมใสใจถงบคคลนน หรอตงความคดตอบคคลนนตามหลก

แหงความทแตละคนมกรรมเปนของตนวา ทานผน มกรรมเปนของของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนท

กาเนด เปนพวกพอง เปนทพงพานก เขาทากรรมใด ดกตาม ชวกตาม กจกเปนทายาทของกรรมนน90

อนง พระสารบตรไดแนะนาวธแกไขกาจดอาฆาต คอความอดอดขดใจแคนเคองไวอก ๕ อยาง โดยใหร

เขาใจความจรงเกยวกบความแตกตางระหวางบคคลวา - บางคน ความประพฤตทางกายไมเรยบรอยหมดจด แตความประพฤตทางวาจาเรยบรอยหมดจดกม - บางคน ความประพฤตทางวาจาไมเรยบรอยหมดจด แตความประพฤตทางกายเรยบรอยหมดจดกม - บางคน ความประพฤตทางกายกไมเรยบรอยหมดจด ความประพฤตทางวาจากไมเรยบรอยหมดจด

แตทางใจยงปลอดโปรงผองใสดงามไดเปนครงคราว - บางคน ความประพฤตทางกายกไมเรยบรอยหมดจด ความประพฤตทางวาจากไมเรยบรอยหมดจด

ใจกไมไดชองโอกาสทจะดงามผองใสเปนครงคราวบางเลย - บางคน ความประพฤตทางกายกเรยบรอยหมดจดด ความประพฤตทางวาจากเรยบรอยหมดจดด

ใจกดงามผองใสไดเรอยๆ 87 กสตวตถ และอารพภวตถ มาใน ท.ปา.๑๑/๓๔๓-๔/๒๖๗-๒๗๑; ๔๔๘-๙/๓๑๘-๓๒๓; อง.อฏก.๒๓/๑๘๕-๖/๓๔๓-๗ 88 ม.ม.๑๒/๒๕๖-๒๖๒/๒๔๑-๗ (ใจความทสรป รวมถงมตของอรรถกถา และคาอธบายของผเขยนดวย) 89 ฉนทะในทน หมายถงตณหาฉนทะ คอ ราคะ หรอโลภะ 90 อง.ปจก.๒๒/๑๖๑/๒๐๗.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๔๕

๑. สาหรบคนทเสยดานความประพฤตอาการกรยาทางกาย แตความประพฤตการแสดงออกทางวาจา

เรยบรอยด เมอจะแกไขกาจดอาฆาตนน ไมพงมนสการคอใสใจคดถงความประพฤตไมดทางกายของเขา พง

มนสการเฉพาะแตความประพฤตดงามทางวาจาของเขา เปรยบเหมอนภกษผถอธดงคครองผาบงสกล เดนไปพบ

เศษผาเกาบนทองถนน เธอเอาเทาซายกด แลวเอาเทาขวาคลผานนออก สวนใดยงดใชได กฉกเอาแตสวนนนไป ๒. สาหรบคนทเสยทางดานความประพฤตหรอการแสดงออกทางวาจา แตความประพฤตทางกาย

เรยบรอยด ในเวลานน กไมพงมนสการถงการทเขามความประพฤตเสยทางวาจา พงมนสการแตการทเขามความ

ประพฤตทางกายเรยบรอยด เปรยบเหมอนสระโบกขรณมสาหรายจอกแหนคลมเตมไปหมด คนเดนทางรอน

แดด เหนดเหนอย หวกระหายมาถงเขา พงลงไปยงสระโบกขรณนน เอามอทงสองแหวกสาหรายจอกแหนออก

แลว กระพมมอกอบแตนาขนมาดมแลว เดนทางตอไป ๓. สาหรบคนทเสยทงความประพฤตทางกายและการแสดงออกทางวาจา แตใจรจกปลอดโปรงดงาม

ผองใสเปนครงคราว ในเวลานน ไมพงมนสการการทเขามความประพฤตทางกายและวาจาทเสยหาย พงมนสการ

แตการทเขามจตใจเปดชองผองใสดงามไดเปนครงคราว เปรยบเหมอนมนาขงอยเลกนอยในรอยเทาโค คนผ

หนงเดนทางรอนแดด เหนดเหนอย หวกระหาย มาถงเขา เขาคดวา นาในรอยเทาโคนมเพยงนดหนอย ถาเราเอา

มอวกหรอใชภาชนะตกดม นากจกกระเพอม และขนคลกขน ถงกบทาใหใชดมไมได ถากระไร เราควรลง

นงคกเขา เอามอยน กมลงเอาปากดมอยางววเถด เขาคดดงนนแลว กลงนงคกเขา เอามอยน กมลงทาอยางโค

เอาปากดมนาเสรจแลว กหลกไป ๔. สาหรบคนทเสยทงความประพฤตทางกายและการแสดงออกทางวาจา อกทงจตใจกไมปลอดโปรงด

งามผองใสเปนครงเปนคราวไดเลย ในเวลานน ควรตงความเมตตาการณย ความคดอนเคราะหชวยเหลอตอเขา

โดยคดวา โอหนอ ขอใหทานผนละกายทจรต บาเพญกายสจรตไดเถด ขอใหละวจทจรต บาเพญวจสจรตไดเถด

ขอใหละมโนทจรต บาเพญมโนสจรตไดเถด ขอทานผนอยาไดตายไปเกดในอบาย ทคต วนบาต นรกเลย เปรยบ

เหมอนคนเจบไข ไดทกข ปวยหนก กาลงเดนทางไกล หมบานขางหนากยงไกล หมบานขางหลงกอยไกล เขาไม

อาจไดอาหารทเหมาะ ไมอาจไดยาทเหมาะ ไมอาจไดคนพยาบาลทเหมาะ ไมอาจไดคนพาไปสละแวกบาน มคนผ

หนงเดนทางไกลมาเหนเขา เขาพงเขาไปตงความเมตตาการณย ความอนเคราะหชวยเหลอแกคนทเจบไขนน ดวย

ความคดวา โอหนอ ขอใหคนผนพงไดอาหารทเหมาะเถด พงไดยาทเหมาะเถด พงไดคนพยาบาลทเหมาะเถด พง

ไดคนพาไปสละแวกบานทเหมาะเถด ขออยาใหคนผนตองถงความพนาศเสย ณ ทนเลย ๕. สาหรบคนทดทงความประพฤตทางกาย ทงความประพฤตทางวาจากเรยบรอย จตใจกปลอดโปรงด

งาม ผองใสอยเรอยๆ ตามกาลเวลา สาหรบคนเชนน ควรมนสการทงการทเขามความประพฤตทางกายเรยบรอย

หมดจด ทงการทเขามความประพฤตทางวาจาเรยบรอยหมดจด และทงการทเขาไดมจตใจปลอดโปรงดงามผอง

ใสอยเรอยๆ ซงนบวาเปนคนนาเลอมใสทวทกอยางรอบดาน พาใหคนทมนสการมจตใจผองใสดวย เปรยบ

เหมอนสระโบกขรณ มนาใส เหนแจว เยนฉา นาชนใจ ชายฝงบรเวณกราบเรยบนารนรมย ปกคลมดวยหมไม

นานาพรรณ คราวนน บรษหนงเดนทางรอนแดด ถกความรอนแผดเผา เหนดเหนอย หวกระหาย มาถงเขา เขา

ลงไปยงสระโบกขรณนน ทงอาบทงดมแลว ขนมา จะนงกได นอนกได ภายใตรมไม ทชายฝงสระนน91

91 อง.ปจก.๒๒/๑๖๒/๒๐๗-๒๑๒ (แปลเอาความตามสบาย); นอกจากน พงดประกอบ อาฆาตวตถ (เรองททาใหเกดอาฆาต) ๙ และ

อาฆาตปฏวนย (วธกาจดอาฆาต) ๙ ท ท.ปา.๑๑/๓๕๑-๒/๒๗๗; ๔๕๙-๔๖๐/๓๓๑; อง.นวก.๒๓/๒๓๓-๔/๔๒๒-๓; อาฆาตวตถ ๑๐

อาฆาตปฏวนย ๑๐ ท อง.ทสก.๒๔/๗๙-๘๐/๑๖๐-๑; (มเฉพาะอาฆาตวตถ ท วนย.๘/๑๐๙๙/๔๑๑; อภ.ว.๓๕/๑๐๒๐/๕๒๖; ๑๐๒๗/๕๒๘)

๔๖ พทธธรรม

คมภรวสทธมคคแสดงอบายในการมนสการ เพอแกไขความคดแคนเคองขดใจไวอกหลายอยาง สรปไดเปนขนตอนตางๆ ซงพงเลอกใชตามทเหมาะกบอปนสยของบคคล ดงน

92

๑. ระลกถงพทธโอวาททสอนใหระงบความโกรธ และใหมเมตตา ตกเตอนตนเองวา การยงมวโกรธอย เปนการไมปฏบตตามคาสอนของพระพทธเจา ซงเปนพระศาสดาของตน

พทธโอวาทเกยวกบความโกรธมมากมาย เชน ตรสสอนภกษวา แมภกษถกพวกโจรจบไป และเอาเลอย

ผากาย ถาภกษมใจขดเคองประทษราย กไมชอวาปฏบตตามคาสอนของพระองค อกแหงหนงวา คนโกรธเทากบทาตวใหประสบผลรายตางๆ สมใจปรารถนาของศตร เชน มผวพรรณ

ทราม หนาตาหมนหมอง นอนเปนทกข เปนตน อนง ถาคนอนโกรธแลว เราโกรธตอบอก กเทากบทาตวใหเลวกวาเขา สวนคนทไมโกรธตอบคนทโกรธ

ชอวาชนะสงครามทชนะไดยาก และชอวาบาเพญประโยชนแกทงสองฝาย คอ ทงแกตนเอง และแกคกรณ ฯลฯ; ถาพจารณาอยางนแลว ยงไมหายโกรธ

๒. พงนกถงความดของเขา ยกเอาแตแงดของเขาขนมาพจารณา ถามองไมเหนวาเขามความดอะไรเลย พงตงจตการณย ในการทเขาจะตองประสบผลรายจากความชวของเขาเอง; ถาพจารณาอยางนแลว กไมหายโกรธ

๓. พงสอนตนเองใหรตววา การมวโกรธเขาอย มแตจะทาใหตวเองนนแหละเดอดรอนเปนทกข คนทถกโกรธเขาไมรเรองดวย เขากอยของเขาเปนปกตตามสบาย คนโกรธเขา กลบทารายตนเอง ทาลายคณธรรมซงเปน

พนฐานของศลทตนเองรกษา และประกอบกรรมของอนารยชนเสยเอง ถาคนโกรธคดจะทารายคนอน ไมวาจะทา

รายเขาไดแลวหรอไม แตทแนนอนกคอ ไดทารายตนเองเขากอนแลว และตนเองตองถกกระทบทกกรณ; ถา

พจารณาอยางนแลว ยงไมหายโกรธ ๔. พงพจารณาตามหลกกรรมวา แตละบคคลมกรรมเปนของตน ทงเขา ทงเรา ตางกจะไดรบผลแหง

กรรมทเปนสวนของตนๆ ตวเราเอง ถามวโกรธ มโทสะอย กคอกาลงทากรรมชวอยางหนง และเรากจะไดรบ

ผลรายจากกรรมของเราเอง ถาเขาทากรรมชว เขากจะไดรบผลรายตามกรรมของเขา; ถาพจารณาอยางนแลว ยงไมหายโกรธ

๕. พงพจารณาคณความด คอการบาเพญบารมของพระพทธเจา ระลกถงตวอยางความเสยสละของพระองค ตงแตครงเปนพระโพธสตว เชน ในชาดกหลายเรอง พระองคไดทรงสละชวตชวยเหลอแมแตศตร ถก

เขากลนแกลง กไมผกอาฆาต และชนะใจเขาดวยความด แมตวอยางผบาเพญความเสยสละและขนตบารมอนๆ

กพงนามาพจารณาได เพอเปนตวอยางเสรมกาลงใจใหสามารถดารงตนอยในความด; ถาพจารณาอยางนแลว ยงไมหายโกรธ

๖. พงพจารณาความยาวนานแหงสงสารวฏ ซงทานกลาววา หาไดยาก ทใครๆ จะไมเคยเปนบดา

มารดา บตรธดา พนอง ญาตเพอนพอง ทเคยมอปการะแกกน พงนกวา เขากบเรา กคงไดเคยเปนพอแม พนอง

มอปการะแกกนมา (เหตการณน เปนเพยงเรองราวเลกนอยฉากหนงเทานน) ไมควรจะมาเกลยดโกรธคด

ประทษรายกน; ถาพจารณาอยางนแลว กยงไมหายโกรธ 92 วสทธ.๒/๙๓-๑๐๖ (คมภรวสทธมคคบรรยายเรองนไว เพราะเปนสวนหนงแหงการเจรญเมตตาพรหมวหาร ซงเปนกรรมฐานอยาง

หนง แมอบายในการมนสการเกยวกบกรรมฐานอยางอน เชน อสภะ และธาตมนสการ เปนตน ทานกแสดงไวมากเชนเดยวกน; อนง พงสงเกตดวยวา วธมนสการ ณ ทน ทานแสดงสาหรบพระภกษ แตคฤหสถกอาจพจารณาเลอกใชใหเหมาะกบตนได)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๔๗

๗. พงพจารณาอานสงสแหงเมตตา วาเมอตนปฏบตตาม จะไดรบผลดอยางไรๆ บาง เชนวา หลบกเปน

สข ตนกเปนสข ไมฝนราย เปนทรกใครของคนทงหลาย เปนตน ตนควรปฏบตตาม เพอใหไดรบผลดเชนนน; ถาพจารณาอยางนแลว ยงไมหายโกรธ

๘. พงพจารณาแบบจาแนกแยกธาต ใหมองเหนความจรงวา ทคดโกรธวนวายกนไป ความจรงกมแตสง

สมมต คดวาเปนสตวบคคล เปนผนนผน ทจรงมแตอาการ ๓๒ เชน ผม ขน เลบ ฟน หนง มแตธาตตางๆ ม

แตขนธ ๕ มแตอายตนะ ๑๒ มาประชมกน จะโกรธอะไร สวนไหน ความโกรธนนไมมฐานทตงอะไรเลย; ถา

พจารณาแงนแลว ยงไมหายโกรธ ๙. พงแสดงออกภายนอก ในทางปฏบต ดวยการใหสงของ คอ หาสงของมาใหแสดงไมตรจต และรบ

ของใหตอบแทนแกกน เพราะทานชวยใหคนใจออนโยนเขาหากน และพดจากน พวงเอาปยวาจามาดวย จงเปน

เครองระงบอาฆาตทไดผลยง

เทาทกลาวมาน เปนเพยงตวอยางแสดงใหเหนแนววธพจารณา ทจดอยในพวกโยนโสมนสการแบบเรากศล เปนตวอยางวธพจารณาทใชไดทวๆ ไปบาง ใชไดกบกศลธรรมเฉพาะอยางบาง ขอสาคญอยทวา เมอเขาใจ

หลกการและแนววธทวๆ ไปดแลว ผฉลาดในอบาย อาจคดคนปรงแตงรายละเอยดแบบตางๆ ของวธคดแบบน

ไดเพมมากขน เพอใชใหเหมาะสมกบการสรางเสรมกศลหรอคณธรรมเฉพาะแตละอยาง และสอดคลองทนกบ

กระบวนความคดของมนษยในกาลสมยนนๆ อนจะทาใหใชปฏบตไดผลดยงขน กลาวไดวา วธคดแบบอบายปลกเราคณธรรมน เปนวธทเปดกวางทสดสาหรบการขยายดดแปลง และ

สรรหาวธการปลกยอยตางๆ มาใชไดอยางมากมายกวางขวาง สดแตจะใหไดผลดแกจรต อธยาศยของบคคลท

แตกตางกน และเขากบสภาพแวดลอม ทเปลยนแปลงแปลกกนไปตามถนฐานกาลสมย นอกจากหลกการทวไปทกลาวขางตนแลว ควรกลาวยาถงองคประกอบสาคญทคอยพยงความคดใหอย

ในโยนโสมนสการ อนไดแกสต สตชวยยงหยดความคดทหลงลอยไปเปนอโยนโสมนสการ และชวยเหนยวรงหรอดงใหกลบมาตงตนใน

แนวทางของโยนโสมนสการไดใหม จงเปนองคธรรมทผมโยนโสมนสการจะตองใชอยเรอยไป

อนง โยนโสมนสการแบบตางๆ ซงสรปไดเปน ๒ คอ โยนโสมนสการเพอความรตามสภาวะ และโยนโส

มนสการเพอเสรมสรางกศลธรรมนน มจดแยกอยทขณะตงตนความคด และสตอาจมบทบาทสาคญในการเลอกทางแยกทจดตงตนระหวางโยนโสมนสการแบบตางๆ น เชนเดยวกบทสตสามารถเลอกระหวางโยนโสมนสการ

กบอโยนโสมนสการ ดงเชนวา เมอรบรอารมณแลว มสตกาหนดมงเพอจะรตามความเปนจรง กเขาแนวโยนโสมนสการเพอ

ความรตามสภาวะ แตถาสตกาหนดกศลธรรมอยางใดอยางหนงเปนทหมาย หรอระลกถงภาพความคดทดงามบางอยางไวในใจ กเดนเขาสโยนโสมนสการเพอเสรมสรางกศลธรรม

โยนโสมนสการเพอรตามสภาวะนน ขนตอความจรงทเปนไปอยตามธรรมดา จงมลกษณะแนนอนเปนอยางเดยว สวนโยนโสมนสการเพอเสรมสรางกศลธรรม ยงเปนเรองของการปรงแตงในใจตามวสยของสงขาร จงมลกษณะแผกผนไปไดหลากหลาย

๔๘ พทธธรรม ๙. วธคดแบบอยกบปจจบน

วธคดแบบเปนอยในขณะปจจบน หรอวธคดแบบมปจจบนธรรมเปนอารมณ เรยกสนๆ วา วธคด

แบบอยกบปจจบน อนจดเปนวธคดแบบท ๙ น เปนเพยงการมองอกดานหนงของการคดแบบอนๆ จะวาแทรก

หรอคลมวธคดแบบกอนๆ ทกลาวมาแลว กได แตทแยกออกมาแสดงเปนอกขอหนงตางหาก กเพราะมแงทควร

ทาความเขาใจพเศษ และมความสาคญโดยลาพงตวของมนเอง อนง วธคดแบบเปนอยในขณะปจจบนน มเนอหารวมอยในสตปฏฐาน ๔ ซงจะกลาวถงในองคมรรคขอ

ท ๗ คอ สมมาสตดวย แตทแยกบรรยาย กเพราะเพงความหมายคนละแง กลาวคอ ในสตปฏฐาน การบรรยาย

เพงถงการตงสตระลกรเตมตนอยกบสงทกาลงเกดขน กาลงเปนไปอย กาลงรบร หรอกาลงกระทาในปจจบนทน

ทกๆ ขณะ สวนในทน การบรรยายเพงถงการใชความคด และเนอหาของความคด ทสตระลกรกาหนดอยนน ขอทจะตองทาความเขาใจเปนพเศษเกยวกบวธคดแบบน กคอ การทมผเขาใจผดเกยวกบความหมาย

ของการเปนอยในปจจบน หรอมปจจบนธรรมเปนอารมณ โดยเหนไปวา พระพทธศาสนาสอนใหคดถงสงทอย

เฉพาะหนา กาลงเปนไปในปจจบนเทานน ไมใหคดพจารณา เกยวกบอดตหรออนาคต ตลอดจนไมใหคด

เตรยมการหรอวางแผนงานเพอกาลภายหนา เมอเขาใจผดแลว ถาเปนผปฏบตธรรม กเลยปฏบตผดจากหลกพระพทธศาสนา ถาเปนบคคลภายนอก

มองเขามา กเลยเพงวาถงผลรายตางๆ ทพระพทธศาสนาจะนามาใหแกหมชนผปฏบต กลาวโดยสรป ความหมายทควรเขาใจเกยวกบปจจบน อดต และอนาคต สาหรบการใชความคดแบบท

๙ น มดงน93

- ความคดทไมอยกบปจจบน คอความคดทเกาะตดอดตและเลอนลอยไปในอนาคตนน มลกษณะ

สาคญทพดไดสนๆ วา เปนความคดในแนวทางของตณหา หรอคดดวยดวยอานาจตณหา คดไปตามความรสก

หรอใชคาสมยใหมวา ตกอยใตอานาจอารมณ94 โดยมอาการหวนละหอยโหยหาอาลยอาวรณถงสงทลวงแลว

เพราะความเกาะตดหรอคางคาในรปใดรปหนง หรอเควงควางเลอนลอยฟงซานไปในภาพทฝนเพอปรงแตง ซงไม

มฐานแหงความเปนจรงในปจจบน เพราะอดอดไมพอใจสภาพทประสบอย ปรารถนาจะหนจากปจจบน สวนความคดชนดทเปนอยในปจจบน มลกษณะทพดสนๆ ไดวา เปนการคดในแนวทางของความร

หรอคดดวยอานาจปญญา ถาคดในแนวทางของความร หรอคดดวยอานาจปญญาแลว ไมวาจะเปนเรองทเปนไป

อยในขณะน หรอเปนเรองลวงไปแลว หรอเปนเรองของกาลภายหนา กจดเขาในการอยกบปจจบนทงนน ดงจะเหนไดชดเจนวา ความร การคด การพจารณาดวยปญญา เกยวกบเรองอดต ปจจบน หรออนาคต

กตาม เปนสงทถกตอง และมความสาคญตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนาในทกระดบ ตงแตในระดบ

ชวตประจาวน เชน การสงสอนเกยวกบบทเรยนจากอดต ความไมประมาทระมดระวงปองกนภยในอนาคต เปน

ตน จนถงในระดบการรแจงสจธรรม ตลอดจนการบาเพญพทธกจ เชน ปพเพนวาสานสตญาณ (รอดต) อต

ตงสญาณ (รอดต) อนาคตงสญาณ (รอนาคต) เปนตน 93 บทวาดวยโยนโสมนสการน ไดเขยนตนฉบบ ๒ ครง เพราะครงแรก ตนฉบบทเปนลายมอหายไป จงตองเขยนใหม ในการเขยนครง

กอนทตนฉบบไดหายไปนน เนอความสวนททาความเขาใจเปนพเศษ เพอแกไขความเขาใจผดเรองน เปนตอนทไดพยายามคดเขยน

โดยมงจะใหชดเจนมากทสดแหงหนง สวนในการเขยนครงใหมนไมอาจจดจาความทเขยนไปแลวในครงกอนได จงเขยนพอใหเขาใจ 94 อารมณในทน หมายถงคาทตรงกบภาษาองกฤษวา emotion ไมใชอารมณในภาษาธรรม (แตถามองใหลกจรงๆ กเปนการตกอยใน

อานาจของอารมณในภาษาธรรมดวย)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๔๙

- วาโดยความหมายทางธรรม ในขนการฝกอบรมทางจตใจทแทจรง คาวา อดต ปจจบน และอนาคต

กไมตรงกบความเขาใจของคนทวไป คาวา “ปจจบน” ตามทคนทวไปเขาใจ มกครอบคลมกาลเวลาชวงกวางทไม

ชดเจน สวนในทางธรรม เมอวาถงการปฏบตทางจต ปจจบน หมายถงขณะเดยวทกาลงเกดขนเปนอย ในความหมายทลกลงไปน เปนอยในปจจบน หรออยกบปจจบน หมายถงมสตทนอยกบสงทรบร

เกยวของ หรอตองทาในเวลานนๆ แตละขณะ ทกๆขณะ ถาจตรบรสงใดแลว เกดความชอบใจหรอไมชอบใจขน

กตดของวนเวยนอยกบภาพของสงนนทสรางซอนขนในใจ เปนอน ตกไปในอดต (เรยกวา “ตกอดต”) ตามไมทน

ของจรง หลดหลงพลาดไปจากขณะปจจบนแลว หรอถาจตหลดลอยจากขณะปจจบน คดฝนไปตามความรสกท

เกาะเกยวกบภาพเลยไปขางหนาของสงทยงไมมา กเปนอนฟงไปในอนาคต โดยนยน แมแตอดต และอนาคต ตามความหมายทางธรรม กอาจยงอยในขอบเขตแหงเวลาปจจบน

ตามความหมายของคนทวไป

- ตามเนอความทกลาวมาแลวน จะมองเหนความหมายสาคญแงหนงของคาวาปจจบนในทางธรรมวา

มใชเพงทเหตการณทกาลงเกดขนอยในโลกภายนอกแททเดยว แตหมายถงสงทเกยวของในขณะนนๆ เปน

สาคญ ดงนน มองอกดานหนงสงทตามความหมายของคนทวไปวาเปนอดต หรอเปนอนาคต กอาจกลายเปน

ปจจบนตามความหมายทางธรรมได เชนเดยวกบทปจจบนของคนทวไปอาจกลายเปนอดตหรออนาคตตาม

ความหมายทางธรรมดงไดกลาวมาแลว สรปงายๆ วา ความเปนปจจบนกาหนดเอาทความเกยวของ ตองร ตองทา เปนสาคญ ขยายความหมาย

ออกมาในวงกวางถงระดบชวตประจาวน สงทเปนปจจบน คลมถงเรองราวทงหลายทเชอมโยงตอกนมาถงสงทกาลงรบร กาลงพจารณาเกยวของตองกระทาอย เรองทเกยวของกบการกระทากจหนาท เรองทปรารภเพอทากจ

สงทเกยวของกบการปฏบตหรอปฏบตได ไมใชคดเลอนลอยฟงเพอฝนไปกบอารมณทชอบใจหรอไมชอบใจ หรอ

ตดของอยกบความชอบ ความชง หรอฟงซานพลานไปอยางไรจดหมาย

ความหมายแงตางๆ เหลาน จะมองเหนไดจากพทธพจน ทจะยกมาแสดงในทน แมแตพทธพจนทตรส

แนะนาไมใหราพงหลง ไมใหเพอหวงอนาคต กเปนการตดความรสกฝายนนออกไป โดยอยกบความตระหนกร

ภาวะทเปนจรงในการทากจหนาท ดงจะขอใหสงเกตจากบาลทยกมาอางตอไปน

“ไมพงหวนละหอยถงสงทลวงแลว ไมพงเพอหวงสงทยงไมมาถง, สงใดเปนอดต สงนนกลวงเลยไปแลว สงใดเปนอนาคต สงนนกยงไมถง; สวนผใดมองเหนแจงชด ซงสงทเปนปจจบนในกรณนนๆ อนไมงอนแงน ไมคลอนแคลน ครนรชดแลว พงบาเพญสงนน

“ควรทาความเพยรเสยแตวนน ใครเลารไดวาจะตายในวนพรง, กบพญามจจราชแมทพใหญนน ไมมการผดเพยนไดเลย

“ผทเปนอยอยางน มความเพยร ไมซมเซาทงคนวน พระสนตมนทรงเรยนขานวา ผมแตละวนเจรญด”95

อกแหงหนงวา

95 ภทเทกรตตสตร, ม.อ.๑๔/๕๒๖-๕๓๔/๓๔๘-๓๕๑ และดสตรสบเนองตอๆ ไป ๑๔/๕๓๕-๕๗๘/๓๕๒-๓๗๕, (ผมแตละวนเจรญด

แปลจาก ภทเทกรตต ซงแปลโดยพยญชนะวา ผมราตรเดยวเจรญ จะแปลวา ผมแตละราตรนาโชค กได)

๕๐ พทธธรรม

“ผถงธรรม ไมเศราโศกถงสงทลวงแลว ไมฝนเพอถงสงทยงไมมา ดารงอยดวยสงทเปนปจจบน ฉะนน ผวพรรณจงผองใส

“สวนเหลาชนทออนปญญา เฝาแตฝนเพอถงสงทยงไมมา ละหอยหาสงทลวงแลว จงซบซดหมนหมอง เหมอนตนออสด ทเขาถอนทงขนทงไวทในกลางแดด96

พงสงเกตการวางทาทของจตใจเกยวกบกาลเวลา ในแงทไมเปนไปตามอานาจตณหา ตามบาลขางตนน

แลวเทยบกบการปฏบตตออนาคตดวยปญญา ทใชบาเพญกจตามบาลขอตอๆ ไป เรมตงแตคาสอนเกยวกบการ

ดาเนนชวตของชาวบาน ไปจนถงการบาเพญกจของพระภกษ และเรมแตการบาเพญกจสวนตว ไปจนถงความ

รบผดชอบตอกจการของสวนรวม ดงน “พงระแวงสงทควรระแวง พงปองกนภยทยงไมมาถง, ธรชนตรวจตราโลกทงสอง เพราะ

คานงภยทยงไมมาถง”97 “เปนคนควรหวงเรอยไป บณฑตไมควรทอแท เราเหนประจกษมากบตนเอง เราปรารถนา

อยางใด กไดสมตามนน”98 “เธอทงหลาย จงยงกจ (ประโยชนตน ประโยชนผอน) ใหสาเรจ ดวยความไมประมาท”99

ตวอยางการคานงอนาคตแลวปฏบตตนเองของพระภกษ “ภกษทงหลาย เมอมองเหนภยอนาคต ๕ ประการตอไปน ยอมควรแททภกษจะเปนอย

โดยเปนผไมประมาท มความเพยร อทศตวเดดเดยว เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอเขาถงธรรมทยงไมเขาถง เพอประจกษแจงธรรมทยงไมประจกษแจง; ๕ ประการ คออะไร? ไดแก

(๑) ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนดงนวา: เวลาน เรายงหนม ยงเยาว มผมดาสนท ประกอบดวยความหนมแนนยามปฐมวย แตกจะมคราวสมยทความชราจะเขาตองกายนได กแลการทคนแกเฒา ถกชราครอบงาแลว จะมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย ยอมมใชจะทาไดโดยงาย การทจะเสพอาศยเสนาสนะอนสงดในราวปาแดนไพร กมใชจะทาไดโดยงาย อยากระนนเลย กอนทสภาพอนไมนาปรารถนา ไมนาชอบใจ ไมนาพงใจนน จะมาถง เราเรงเรมระดมความเพยรเสยกอนเถด เพอจะไดบรรลธรรมทยงไมไดบรรล...ซงเมอเรามพรอมแลว แมจะแกเฒาลง กจกเปนอยผาสก...

(๒) อกประการหนง ภกษพจารณาเหนดงนวา: เวลาน เรามอาพาธนอย มความเจบไขนอย ประกอบดวยแรงไฟเผาผลาญยอยอาหารทสมาเสมอ ไมเยนเกนไป ไมรอนเกนไป พอด เหมาะแกการบาเพญเพยร แตกจะมคราวสมยทความเจบไขจะเขาตองกายนได ฯลฯ เราจะเรงเรมระดมความเพยร...แมเจบไข กจกเปนอยผาสก...

(๓) อกประการหนง ภกษพจารณาเหนดงนวา: เวลาน ขาวยงด บณฑบาตหาไดงาย การยงชพดวยการอมบาตรเทยวไป กยงทาไดงาย แตกจะมคราวสมยทอาหารขาดแคลน ขาวไมด หาบณฑบาตไดยาก การยงชพดวยการอมบาตรเทยวไป มใชทาไดงาย พวกประชาชนในทหาอาหาร

96 ส.ส.๑๕/๒๒/๗ 97 ข.ชา.๒๗/๕๔๕/๑๓๖; ๑๐๙๒/๒๓๑ 98 ข.ชา.๒๗/๕๑/๑๗; ๑๘๕๔/๓๖๒; ๒๘/๔๕๐/๑๖๗ เปนตน 99 พทธปจฉมวาจา, ท.ม.๑๐/๑๔๓/๑๘๐

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕๑

ไดยาก กจะอพยพไปยงถนทหาอาหารไดงาย วดในถนนนกจะเปนทคบคงจอแจ กเมอวดคบคงจอแจ การทจะมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย ยอมมใชจะทาไดงาย การทจะเขาเสพอาศยเสนาสนะอนสงดในราวปาแดนไพร กมใชจะทาไดงาย อยากระนนเลย ฯลฯ เราจะเรงเรมระดมความเพยร...แมอาหารขาดแคลน กจกเปนอยผาสก...

(๔) อกประการหนง ภกษพจารณาเหนดงนวา: เวลาน ประชาชนทงหลาย พรอมเพรยง รวมบนเทง ไมววาทกน เปนเหมอนนากบนานม มองดกนดวยสายตารกใคร แตกจะมคราวสมยทเกดมภย มการกอกาเรบในแดนดง ชาวชนบทพากนขนยานหนแยกยายกนไป ในเมอมภย ประชาชนทงหลายยอมอพยพไปยงถนทปลอดภย วดในถนนนกจะคบคงจอแจ ฯลฯ เราจะเรงเรมระดมความเพยร...แมเมอมภย กจกเปนอยผาสก...

(๕) อกประการหนง ภกษพจารณาเหนดงนวา: เวลาน สงฆยงพรอมเพรยง รวมบนเทงไมววาทกน มการสวดปาตโมกขรวมกน เปนอยผาสก แตกจะมคราวสมยทสงฆแตกแยกกน ครนเมอสงฆแตกแยกแลว การทจะมนสการคาสอนของพระพทธะทงหลาย ยอมจะมใชเปนสงททาไดโดยงาย การทจะเขาเสพอาศยเสนาสนะอนสงดในราวปาแดนไพร กมใชจะทาไดงาย อยากระนนเลย ฯลฯ เราจะเรงเรมระดมความเพยร...แมสงฆแตกแยกกน กจกเปนอยผาสก...”100

อกสตรหนง ตรสสอนภกษผอยปาวา เมอมองเหนอนาคตภย ๕ ประการ ควรจะเปนอยโดยไมประมาท

มความเพยรอทศตวเดดเดยว เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอเขาถงธรรมทยงไมเขาถง เพอประจกษแจงธรรม

ทยงไมประจกษแจง อนาคตภย ๕ ประการนน คอ ภกษพจารณาวา ตนเองอยผเดยวในปา ง แมงปอง หรอตะขาบ อาจขบ

กด หรออาจพลดลนหกลม อาหารทฉนแลวอาจเปนพษ ดหรอเสมหะอาจกาเรบ อาจเปนโรคลมรายแรง อาจพบ

สตวราย เชน สงห เสอ หม อาจพบคนรายหรอพบอมนษยราย แลวถกทาอนตราย อาจถงแกความตายเพราะ

เหตเหลานน จงจะตองเรมระดมความเพยร เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล101

ในดานการคดเตรยมการ เพอปกปองคมครองกจการ และประโยชนสขของสวนรวม ในกาลภายหนา ก

มพทธพจนตรสสนบสนนไว เปนตวอยางคลายๆ กน เชน “ภกษทงหลาย อนาคตภย ๕ ประการเหลาน ซงยงไมเกดขนในบดน จกเกดขนในกาล

ตอไป เธอทงหลายพงรตระหนกลวงหนาไว ครนรตระหนกลวงหนาแลว พงพยายามเพอปองกนอนาคตภยเหลานน; อนาคตภย ๕ ประการ คออะไร? ไดแก

(๑) ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา, เธอเหลานน ทงทตนเองมไดเจรญกาย – ศล – จต – ปญญา จกใหอปสมบทชนเหลาอน และพวกเธอจกไมสามารถฝกฝนชนเหลานนในอธศล ในอธจต ในอธ-ปญญา, แมชนเหลานนกจกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา, ชนเหลานน ทงทตนเองมไดเจรญกาย – ศล – จต – ปญญา กจกใหอปสมบทชนเหลาอน และจกไมสามารถฝกฝนชนเหลานนในอธศล ในอธจต ในอธปญญา, แมชนเหลานน กจกเปนผมไดเจรญกาย

100 อง.ปจก.๒๒/๗๘/๑๑๗

101 อง.ปจก.๒๒/๗๗/๑๑๕

๕๒ พทธธรรม

มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา; โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยกเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมกเลอะเลอน...

(๒) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา...เธอเหลานนจกใหนสย (เปนอาจารยปกครองดแลสงสอนฝกอบรม) แกชนเหลาอน ฯลฯ โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยกเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมกเลอะเลอน...

(๓) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา, เธอเหลานน...กลาวอภธรรมกถา เวทลลกถา ถลาเขาสธรรมทผด กจกไมรตว, โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยกเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมกเลอะเลอน...

(๔) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา, เธอเหลานน...ครนเมอมผกลาวสตรทงหลาย ทเปนตถาคตภาษต ลกซง มอรรถลาลก เปนโลกตระ เกยวดวยสญญตา จกไมตงใจฟง ไมเงยโสตลงสดบ ไมตงจตเพอจะร ไมสาคญเหนธรรมเหลานนวาเปนสงอนพงเลาเรยน, แตครนเมอเขากลาวสตรทงหลายทกวแตง เปนบทกว มอกขระ พยญชนะวจตร เปนเรองภายนอก เปนสาวกภาษต จกตงใจฟง จกเงยโสตลงสดบ จกตงจตเพอจะร และจกสาคญเหนธรรมเหลานนวาเปนสงอนพงเลาเรยน, โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยกเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมกเลอะเลอน...

(๕) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผมไดเจรญกาย มไดเจรญศล มไดเจรญจต มไดเจรญปญญา...ภกษทงหลายทเปนเถระ จกเปนผมกมาก ยอหยอน เปนผนาในทางเชอนแช ทอดธระในการอยสงด ไมเรมระดมความเพยร เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอเขาถงธรรมทยงไมเขาถง เพอประจกษแจงธรรมทยงไมประจกษแจง, ชมชนผเกดภายหลง จกถอตามอยางภกษเถระเหลานน และชมชนแมนน กจกเปนผมกมาก ยอหยอน เปนผนาในทางเชอนแช ทอดธระในการอยสงด ไมเรมระดมความเพยร...โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยกเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมกเลอะเลอน;

“ภกษทงหลาย นคออนาคตภยประการท ๕ ซงยงไมเกดในบดน จกเกดขนในกาลตอไป เธอทงหลายพงรตระหนกลวงหนา และครนรตระหนกแลว พงพยายามเพอปองกนอนาคตภยนน...”102

นอกจากน ยงตรสอนาคตภยเกยวกบสวนรวมไวอกหมวดหนง ความวา “ภกษทงหลาย อนาคตภย ๕ ประการเหลาน ซงยงไมเกดขนในบดน แตจกเกดขนในกาล

ตอไป เธอทงหลายพงรตระหนกลวงหนาไว และครนรตระหนกแลว พงพยายามเพอปองกนอนาคตภยเหลานน; อนาคตภย ๕ ประการ คออะไร? ไดแก

102 อง.ปจก.๒๒/๗๙/๑๒๑

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕๓

(๑) ภกษทงหลาย ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผชอบสวยชอบงามในเรองจวร...จกละเลกการถอครองผาบงสกล จกละเลกเสนาสนะอนสงดในราวปาแดนไพร จกมาออกนอยในหมบาน อาเภอ และเมองหลวง และจกประกอบการแสวงหาอนไมสมควร อนไมเหมาะ มประการตางๆ เพราะเหนแกจวร...

(๒) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผชอบดงามเอรดอรอยในเรองอาหารบณฑบาต...จกมาออกนอย ในหมบาน อาเภอ และเมองหลวง คอยแสวงหารสเลศดวยปลายลน และจกประกอบการแสวงหาอนไมสมควร อนไมเหมาะ มประการตางๆ เพราะเหนแกอาหารบณฑบาต...

(๓) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผชอบโกชอบงาม ในเรองทอยอาศย...และจกประกอบการแสวงหาอนไมสมควร อนไมเหมาะ มประการตางๆ เพราะเหนแกทอยอาศย...

(๔) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผอยคลกคลดวยภกษณ นางสกขมานา และสามเณรทงหลาย, และเมอมการคลกคลดวยภกษณ นางสกขมานา และสามเณรทงหลาย กเปนอนหวงสงนได คอ เธอทงหลายจกประพฤตพรหมจรรยโดยไมยนด หรอจกลาสกขา เวยนกลบไปเปนคฤหสถ...

(๕) อกประการหนง ในอนาคตกาล ภกษทงหลาย จกเปนผอยคลกคลดวยคนวดและสามเณรทงหลาย, และเมอมการคลกคลดวยคนวดและสามเณรทงหลาย กเปนอนหวงสงนได คอ เธอทงหลายจกเปนอย ประกอบการบรโภคสงของททาการสงสมไว มประการตางๆ จกกระทานมต (เลศนยหาลาภ) แมอยางหยาบๆ แมทแผนดน แมทปลายผกหญา, นคออนาคตภยประการท ๕ ซงยงไมเกดขนในบดน จกเกดขนในกาลตอไป เธอทงหลายพงรตระหนกลวงหนา และครนรตระหนกแลว พงพยายาม เพอปองกนอนาคตภยนน...”103

เทาทกลาวมาน เปนตวอยาง พอเปนเครองเทยบ เพอชวยใหแบงแยกได ระหวางความคดถงอดตและ

อนาคตตามแนวทางของตณหา ทเพอฝนเลอนลอย ผลาญเวลาและคณภาพของจตใจใหสญเสยไปเปลา กบ

ความคดถงอดตและอนาคตตามแนวทางของปญญา ทเปนเรองของกจในปจจบน อนชวยใหเกดประโยชนในทาง

ปฏบต ชวยใหการปฏบตในปจจบนถกตองไดผลดยงขน

เมอปฏบตถกตองตามหลกการน จะกลบกลายเปนการสนบสนนใหมการตระเตรยมและวางแผนกจการ

ลวงหนา ดงตวอยางกจการสาคญของสงฆ เชน การสงคายนาครงท ๑ กเกดขนเพราะความคานงอนาคตชนดท

เชอมโยงถงกจทจะกระทาในปจจบนได104

โดยนยดงกลาวมาฉะน

103 อง.ปจก.๒๒/๘๐/๑๒๔.

104 สงคตสตร ในพระไตรปฎก กเกดจากการทพระพทธเจาทรงปรารภอดต (การแตกแยกของนครนถ ภายหลงศาสดาสนชพ) และทรง

ปรารภอนาคต (การรอยกรองธรรมวนย เพอเปนหลกชวยมใหสงฆภายหนาแตกแยกกน); ขอสรปทดทสด กคอ ความหมายของสต ทเปนพทธพจนนนเองวา “ระลกกจททา คาทพดแลว แมนานได” (ท.ปา.๑๑/

๓๕๗/๒๘๓; อภ.ว.๓๕/๕๔๓/๓๐๖; ฯลฯ ฯลฯ)

๕๔ พทธธรรม ๑๐. วธคดแบบวภชชวาท

วธคดแบบวภชชวาท ความจรง วภชชวาทไมใชวธคดโดยตรง แตเปนวธพด หรอการแสดงหลกการ

แหงคาสอนแบบหนง อยางไรกตาม การคด กบการพด เปนกรรมใกลชดกนทสด กอนจะพด กตองคดกอน สงทพดลวน

สาเรจมาจากความคดทงสน ในทางธรรมกแสดงหลกไววา วจสงขาร (สภาวะทปรงแตงคาพด) ไดแกวตกและ

วจาร105

ดงนน จงสามารถกลาวถงวภชชวาทในระดบทเปนความคดได ยงกวานน คาวา “วาทะ” ตางๆ หรอทเรยกกนวาวาทะอยางนนอยางน กมความหมายลกซง เลงไปถง

ระบบความคดซงเปนทมาแหงระบบคาสอนทงหมด ทเรยกกนวาเปนลทธหนง ศาสนาหนง หรอปรชญาสายหนง

เปนตน คาวาวาทะ จงเปนไวพจนแหงกนและกน ของคาวา ทฏฐ ทฐ หรอทฤษฎ เชน สพพตถกวาท คอ

สพพตถกทฏฐ นตถกวาท คอนตถกทฏฐ สสสตวาท คอสสสตทฏฐ อจเฉทวาท คออจเฉททฏฐ อเหตกวาท

คออเหตกทฏฐ เปนตน คาวา “วภชชวาท” น เปนชอเรยกอยางหนงของพระพทธศาสนา เปนคาสาคญคาหนง ทใชแสดงระบบ

ความคด ทเปนแบบของพระพทธศาสนา และวธคดแบบวภชชวาท กมความหมายคลมถงวธคดแบบตางๆ ท

กลาวมาแลวไดหลายอยาง การกลาวถงวธคดแบบวภชชวาท นอกจากทาใหรจกวธคดแงอนๆ เพมขนแลว ยงจะ

ชวยใหเขาใจวธคดบางอยางทกลาวมาแลวขางตนชดเจนขนอกดวย การทวภชชวาทเปนชอเรยกอยางหนงของพระพทธศาสนา หรอเปนคาหนงทแสดงระบบความคดของ

พระพทธศาสนานน ถอไดวาเปนเพราะพระพทธเจาทรงเรยกพระองคเองวาเปน วภชชวาท หรอวภชชวาท106

และคาวา วภชชวาท หรอวภชชวาทนน กไดเปนคาเรยกพระพทธศาสนา หรอคาเรยกพระนามของพระพทธเจา

ซงไดใชอางกนมาในประวตการณแหงพระพทธศาสนา เชน ในคราวสงคายนาครงท ๓ พระเจาอโศกมหาราชตรส

ถามพระโมคคลลบตรตสสเถระ ประธานสงฆในการสงคายนาวา พระสมมาสมพทธเจาทรงมวาทะอยางไร พระ

เถระทลตอบวา “มหาบพตร พระสมมาสมพทธเจาทรงเปนวภชชวาท”107 ถงตรงน กเทากบบอกวา วภชชวาทนนเปนคาใหญ ใชเรยกรวมๆ หมายถงระบบวธคดทงหมดของ

พระพทธศาสนา วภชชวาท มาจาก วภชช + วาท “วภชช” แปลวา แยกแยะ แบงออก จาแนก หรอแจกแจง ใกลกบคาท

ใชในปจจบนวาวเคราะห “วาท” แปลวา การกลาว การพด การแสดงคาสอน ระบบคาสอน ลทธ วภชชวาทก

แปลวา การพดแยกแยะ พดจาแนก หรอพดแจกแจง หรอระบบการแสดงคาสอนแบบวเคราะห ลกษณะสาคญของความคดและการพดแบบน คอ การมอง และแสดงความจรง โดยแยกแยะออกให

เหนแตละแงละดาน ครบทกแงทกดาน ไมใชจบเอาแงหนงแงเดยว หรอบางแง ขนมาวนจฉยตคลมลงไปอยาง

นนทงหมด หรอประเมนคณคาความดความชว เปนตน โดยถอเอาสวนเดยวหรอบางสวนเทานนแลวตดสน

พรวดลงไป 105 ม.ม.๑๒/๕๐๙/๕๕๐; ส.สฬ.๑๘/๕๖๑/๓๖๑ 106 เชน ม.ม.๑๓/๗๑๑/๖๕๑; อง.ทสก.๒๔/๙๔/๒๐๔ ซงจะแสดงเนอความตอไป 107 วนย.อ.๑/๖๐; ปจ.อ.๑๔๕; วสทธ.ฎกา ๓๒๓๘; และดประกอบ วสทธ.๓/๑๑๔, ๓๗๔; วภงค.อ.๑๖๘; ปจ.อ.๖๗๕; และด

เบดเตลด วนย.ฎกา ๑/๒๒๗; วสทธ.ฎกา ๓/๔๕,๒๑๗,๕๑๘; อง.อ.๓/๑๖๖.

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕๕

วาทะทตรงขามกบวภชชวาท เรยกวา เอกงสวาท แปลวา พดแงเดยว คอจบไดเพยงแงหนง ดานหนง

หรอสวนหนง กวนจฉยตคลมลงไปอยางเดยวทงหมด หรอพดตายตวอยางเดยว

เพอใหเขาใจความหมายของวภชชวาทชดเจนยงขน อาจจาแนกแนววธคดของวภชชวาทนนออกใหเหน

ในลกษณะตางๆ ดงน

ก. จาแนกโดยแงดานของความจรง แบงซอยไดเปน ๒ อยาง คอ ๑) จาแนกตามแงดานตางๆ ตามทเปนอยจรงของสงนนๆ คอ มองหรอแถลงความจรงใหตรงตามท

เปนอยในแงนนดานนน ไมใชจบเอาความจรงแงหนงดานหนง หรอแงอนดานอน มาตคลมเปนอยางนนไปหมด

เชน เมอกลาวถงบคคลผหนงวาเขาดหรอไมด กชความจรงตามแงดานทเปนอยางนนวา แงนน ดานนน กรณนน

เขาดอยางไร หรอไมดอยางไร เปนตน ไมใชเหมาคลมงายๆ ทงหมด ถาจะประเมนคณคา กตกลงกาหนดลงวา

จะเอาแงใดดานใดบาง แลวพจารณาทละแง ประมวลลงตามอตราสวน ตวอยางวภชชวาทในแงน เชน คาสอน

เกยวกบกามโภค หรอชาวบาน ๑๐ ประเภททจะกลาวตอไป ๒) จาแนกโดยมอง หรอแสดงความจรงของสงนนๆ ใหครบทกแงทกดาน คอ เมอมอง หรอ

พจารณาสงใด กไมมองแคบๆ ไมตดอยกบสวนเดยวแงเดยวของสงนน หรอวนจฉยสงนนดวยสวนเดยวแงเดยว

ของมน แตมองหลายแงหลายดาน เชน จะวาดหรอไมด กวา ดในแงนน ดานนน กรณนน ไมดในแงนน ดานนน

กรณนน สงน ไมดในแงนน แตดในแงน สงนน ดในแงนน แตไมดในแงน เปนตน การคดจาแนกแนวน มองดคลายกบขอแรก แตเปนคนละอยาง และเปนสวนเสรมกนกบขอแรกใหผล

สมบรณ ตวอยางเชน คาสอนเกยวกบกามโภค คอชาวบาน ๑๐ ประเภทนน และเรองพระบานพระปา ทควรยก

ยอง หรอตเตยน เปนตน108

การคดแนวน มผลรวมไปถงการเขาใจในภาวะทองคประกอบตางๆ หรอลกษณะดานตางๆ มาประมวล

กนเขาโดยครบถวน จงเกดเปนสงนนๆ หรอเหตการณนนๆ และการมองสงหนงๆ เหตการณหนงๆ โดยเหน

กวางออกไปถงลกษณะดานตางๆ และองคประกอบตางๆ ของมน

ข. จาแนกโดยสวนประกอบ การคดจาแนกแบบน คอ วเคราะหแยกแยะออกไป ใหรเทาทนภาวะทสงนนๆ เกดขนจากองคประกอบ

ยอยๆ ตางๆ มาประชมกนเขา ไมตดตนอยแคภายนอก หรอถกลวงโดยภาพรวมของสงนนๆ เชน แยกแยะสตว

บคคลออกเปนนามและรป เปนขนธ ๕ และแบงซอยแตละอยางๆ ออกไป จนเหนภาวะทไมเปนอตตา เปนทาง

รเทาทนความจรงของสงขารธรรมทงหลาย วภชชวาทแงน ตรงกบวธคดอยางท ๒ (วธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ) ทกลาวแลวขางตน จงไม

จาเปนตองบรรยายอก เดมทเดยว คาวาวภชชวาท ทานไมไดมงใชในความหมายแงน แตในคมภรรนหลง ทานใช

ศพทคลมถงดวย109

จงนามากลาวรวมไว

108 ดบาลทจะยกมาแสดงตอไป

109 เชน วสทธ.ฎกา ๓/๔๕, ๓๔๙, ๓๙๗ (คาเดมทใชในความหมายน คอ วภงค เชน ธาตวภงค ขนธวภงค เปนตน)

๕๖ พทธธรรม

ค. จาแนกโดยลาดบขณะ การคดจาแนกแบบน คอ แยกแยะวเคราะหปรากฏการณตามลาดบความสบทอดแหงเหตปจจย ซอย

ออกไปเปนแตละขณะๆ ใหมองเหนตวเหตปจจยทแทจรง ไมถกลวงใหจบเหตปจจยสบสน การคดแบบน เปนดานหนงของการคดจาแนกโดยสวนประกอบ และการคดจาแนกตามความสมพนธ

แหงเหตปจจย แตมลกษณะและการใชงานพเศษ จงแยกออกมาแสดงเปนอยางหนง เปนวธทใชมากในฝาย

อภธรรม ตวอยางเชน เมอโจรขนปลนบาน และฆาเจาทรพยตาย คนทวไปอาจพดวา โจรฆาคนตายเพราะความ

โลภ คอ ความอยากไดทรพย เปนเหตใหฆาเจาทรพย คาพดน ใชไดเพยงในฐานะเปนสานวนพดใหเขาใจกนงายๆ แตเมอวเคราะหทางดานกระบวนธรรมท

เปนไปภายในจตอยางแทจรง หาเปนเชนนนไม ความโลภเปนเหตของการฆาไมได โทสะจงเปนเหตของการฆาได

เมอวเคราะหโดยลาดบขณะแลว กจะเหนวา โจรโลภอยากไดทรพย แตเจาทรพยเปนอปสรรคตอการไดทรพย

นน ความโลภทรพยจงเปนเหตใหโจรมโทสะตอเจาทรพย โจรจงฆาเจาทรพยดวยโทสะนน โจรโลภอยากไดทรพย หาไดโลภอยากไดเจาทรพยแตอยางใดไม ตวเหตทแทของการฆา คอโทสะ หาใช

โลภะไม โลภะเปนเพยงเหตใหลกทรพยเทานน แตเปนปจจยใหโทสะเกดขนตอสงอนซงขดขวาง หรอไมเกอกล

ตอความมงหมายของมน อยางไรกตาม ในภาษาสามญจะพดวา โจรฆาคนเพราะความโลภกได แตใหรเขาใจเทาทนความจรงใน

กระบวนธรรมทเปนไปตามลาดบขณะดงทกลาวมาแลว วาความโลภเปนมล เปนตวการเรมตนในเรองนนเทานน

การแยกแยะ หรอวเคราะหโดยขณะเชนน ทาใหในสมยตอมา มคาเรยกพระพทธศาสนาวาเปน ขณกวาท

ง. จาแนกโดยความสมพนธแหงเหตปจจย การคดจาแนกแบบน คอ สบสาวสาเหตปจจยตางๆ ทสมพนธสบทอดกนมาของสง หรอปรากฏการณ

ตางๆ ทาใหมองเหนความจรงทสงทงหลายไมไดตงอยลอยๆ ไมไดเกดขนลอยๆ ไมไดดารงอยเปนอสระจากสง

อนๆ และไมไดดารงอยโดยตวของมนเอง แตเกดขนดวยอาศยเหตปจจย จะดบไป และสามารถดบได ดวยการ

ดบทเหตปจจย การคดจาแนกในแงน เปนวธคดขอสาคญมากอยางหนง ตรงกบวธคดแบบท ๑ ทกลาวแลวขางตน คอ

วธคดแบบสบสาวหาเหตปจจย หรอวธคดแบบอทปปจจยตา ซงนอกจากจะไดบรรยายในวธคดแบบท ๑ แลว

ยงไดอธบายไวอยางยดยาวในบทวาดวยปฏจจสมปบาท ความคดทขาดความตระหนกในความสมพนธ ทาใหคนโนมเอยงไปในทางทจะยดความเหนสดทางขาง

ใดขางหนง เชน ยดถอสสสตวาท มองเหนวามอตตาทตงอยเทยงแทนรนดร หรอยดถออจเฉทวาท มองเหนวา

อตตาตองดบสนขาดสญไป ทงนเพราะเมอเผลอลมมองความสมพนธตามเหตปจจย กมองเหนสงนนตงอยขาด

ลอยโดดๆ แลวความเหนเอยงสดอยางใดอยางหนงกจงเกดขน แตภาวะทเปนจรงของสงทงหลายไมไดขาดลอย อยางทคนตดตอนมองเอาอยางนน สงทงหลายสมพนธ

กน ขนตอกน และสบทอดกน เนองดวยปจจยยอยตางๆ ความม หรอไมม ไมใชภาวะเดดขาดลอยตว ภาวะทเปนจรงเปนเหมอนอยกลาง ระหวางความเหนเอยงสดสองอยางนน ความคดแบบจาแนกโดยความสมพนธแหง

เหตปจจย ชวยใหมองเหนความจรงนน

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕๗

ตามแนวคดทกลาวน พระพทธเจาจงทรงแสดงธรรมอยางทเรยกวาเปนกลางๆ คอ ไมกลาววา สงนม หรอวาสงนไมม แตกลาววา เพราะสงนม สงนจงม เพราะสงนไมม สงนจงไมม หรอวานม ในเมอนนม นไมม ในเมอนนไมม

หลกความจรงทแสดงอยางน เรยกวาอทปปจจยตา หรอปฏจจสมปบาท และการแสดงหลกความจรง

น เรยกวา มชเฌนธรรมเทศนา จงอาจเรยกวธคดแบบนอกอยางหนงดวยวา วธคดแบบมชเฌนธรรมเทศนา หรอเรยกสนๆ วา วธคดแบบมชเฌนธรรม

การจาแนกโดยความสมพนธแหงเหตปจจยนน นอกจากชวยไมใหเผลอมองสงตางๆ หรอปญหาตางๆ

อยางโดดเดยวขาดลอย และชวยใหความคดเดนไดเปนสาย ไมตดตนแลว ยงครอบคลมไปถงการทจะใหรจกจบ

เหตปจจยไดตรงกบผลของมน หรอใหไดเหตปจจยทลงตวพอดกบผลทปรากฏดวย

ความทวาน เกยวของกบความสบสนทมกเกดขนแกคนทวไป ๓ อยาง คอ

๑) การนาเอาเรองราวอนๆ นอกกรณ มาปะปนสบสนกบเหตปจจยเฉพาะกรณ เชน เมอ

บคคลทไมสดคนหนง ไดรบผลอยางหนงทคนเหนวาเปนผลด มคนอนบางคนพดวา นาย ก. หรอนาย ข. ซงเปน

คนดมาก มความดหลายอยาง อยางนนอยางน ทาไมจงไมไดรบผลดน บางทความจรงเปนวา ความดของนาย

ก.หรอนาย ข. ทมหลายๆ อยางนน ไมใชความดทสาหรบจะใหไดรบผลเฉพาะอนนน วธคดแบบน ชวยใหแยกเอาเรองราวหรอปจจยอนๆ ทไมเกยวของ ออกไปจากเหตปจจยทแทจรงของ

กรณนนได ความหมายขอน รวมถงการจบผลใหตรงกบเหตดวย คอ เหตปจจยใด เปนไปเพอผลใด หรอผลใด

พงเกดจากเหตปจจยใด กมองเหนตรงตามนน ไมไขวเขวสบสน

๒) ความไมตระหนกถงภาวะทปรากฏการณหรอผลทคลายกน อาจเกดจากเหตปจจยตางกน และเหตปจจยอยางเดยวกน อาจไมนาไปสผลอยางเดยวกน เชน ภกษอยปา พระพทธเจาทรงสรรเสรญก

ม ไมสรรเสรญกม โดยทรงพจารณาสดแตเหต คอเจตนา อกตวอยางหนง การไดทรพยมา อาจเกดจากการขยนทาการงาน จากการทาใหผใหทรพยพอใจ หรอ

จากการลกขโมยกได คนไดรบการยกยองสรรเสรญ อาจเกดจากการทาความดในสงคมทนยมความด หรอเกด

จากทาอะไรบางอยาง แมไมด แตใหผลทสนองความตองการ หรอเปนทชอบใจของผยกยองสรรเสรญนนกได ในกรณเหลาน จะตองตระหนกดวยวา เหตปจจยตางกน ทใหเหนผลเหมอนๆ กนนน ยงมผลตางกน

อยางอนๆ ทไมไดพจารณาในกรณเหลานดวย ในทานองเดยวกน คนตางคน ทาความดอยางเดยวกน คนหนงทาแลวไดรบการยกยองสรรเสรญ

เพราะทาในทเขานยมความดนน หรอทาเหมาะกบกาลเวลาทความดนนกอประโยชนแกคนทยกยอง อกคนหนง

ทาแลว กลบไมเปนทชนชม เพราะทาในทเขาไมนยมความดนน หรอทาแลวเปนการทาลายประโยชนของคนทไม

พอใจ หรอมความบกพรองในตนเองอยางอนของผกระทาความดนน ดงนเปนตน ในกรณเหลาน จะตองตระหนกดวยวา เหตปจจยอยางเดยวกน ทยกขนพจารณานน ไมใชเปนเหต

ปจจยทงหมดทจะใหไดรบผลอยางนน ความจรงสภาพแวดลอมและเรองราวอนๆ กเปนปจจยรวมดวย ทจะให

เกด หรอไมใหเกดผลอยางนน

๕๘ พทธธรรม

๓) การไมตระหนกถงเหตปจจยสวนพเศษนอกเหนอจากเหตปจจยทเหมอนกน ขอน

เกยวเนองกบความตอนทายของขอ ๒) กลาวคอ คนมกมองเฉพาะแตเหตปจจยบางอยางทตนมนหมายวาจะใหเกดผลอยางนนๆ ครนตางบคคลทาเหตปจจยอยางเดยวกนแลว คนหนงไดรบผลทตองการ อกคนหนงไมไดรบ

ผลนน กเหนไปวาเหตปจจยนนไมใหผลจรง เปนตน ดงตวอยางเชน คนสองคนทางานดเทากน มกรณทจะไดรบการคดเลอกอยางหนง เปนธรรมดาทคน

หนงจะไดรบเลอก อกคนหนงไมไดรบเลอก ถาไมใชวธเสยงทายโดยจบสลาก กจะมปจจยอนเขามาเกยวของ

เชน คนหนงสขภาพดกวา หรอรปรางดกวา และคณธรรมหรอความสามารถทางปญญาทยงหรอหยอนของผ

คดเลอก เปนตน ซงลวนเปนปจจยไดทงสน ตวอยางทยกมาในทน เกยวกบหลกกรรมทงสน แมตวอยางทเปนไปตามกฎอยางอน กพงเขาใจใน

ทานองเดยวกน

จ. จาแนกโดยเงอนไข การจาแนกแบบน คอ มองหรอแสดงความจรงโดยพจารณาเงอนไขประกอบดวย ขอนเปนวภชชวาท

แบบทพบบอยมากอยางหนง ยกตวอยางเชน ถาถกถามวา บคคลนควรคบหรอไม ถนสถานนควรเขาเกยวของ

หรอไม ถาพระภกษเปนผตอบ กอาจกลาวตามแนวบาลวา ถาคบหรอเขาเกยวของแลว อกศลธรรมเจรญ กศล

ธรรมเสอม ไมควรคบ ไมควรเขาเกยวของ แตถาคบหรอเขาเกยวของแลว อกศลธรรมเสอม กศลธรรมเจรญ

ควรคบ ควรเกยวของ110

ตวอยางอนๆ ในแนวน เชน ถาถามวา ภกษควรถอธดงคหรอไม ทานทรหลกด กจะตอบวา ภกษใดถอ

ธดงคแลว กรรมฐานดขน ภกษนนควรถอ ภกษใดถอแลว กรรมฐานเสอม ภกษนนไมควรถอ ภกษใดจะถอ

ธดงคกตาม ไมถอกตาม กรรมฐานกเจรญทงนน ไมเสอม ภกษนน เมอจะอนเคราะหชนรนหลง ควรถอ สวน

ภกษใดจะถอธดงคกตาม ไมถอกตาม กรรมฐานยอมไมเจรญ ภกษนนกควรถอ เพอเปนพนอปนสยไว111

ถามผกลาววา พระพทธเจาเปนอจเฉทวาทหรอไม ถาตอบตามพระองค กวา ถาใชคานนในความหมาย

อยางนๆ กใช ถาใชในความหมายวาอยางนนๆ กไมใช112

หรอถาถามวา ภกษทชอบอยผเดยว จารกไปรปเดยว

ชอวาปฏบตถกตองตามคาสอนของพระพทธเจา ใชหรอไม กตองตอบอยางมเงอนไขเชนเดยวกน113

ตวอยางทางวชาการสมยใหม เชน พจารณาปญหาทางการศกษาวา ควรปลอยใหเดกพบเหนสงตางๆ ใน

สงคม เชน เรองราวและการแสดงตางๆ ทางสอมวลชน เปนตน อยางอสระเสรหรอไม หรอแคไหนเพยงไร ถา

ตอบตามแนววภชชวาท กจะไมพดโพลงหรอพรวดลงไปอยางเดยว แตจะวนจฉยโดยพจารณาเงอนไขตางๆ คอ ๑) ความโนมเอยง ความพรอม นสย ความเคยชนตางๆ ซงเดกไดสงสมไวโดยการอบรมเลยงด และ

อทธพลทางวฒนธรรม เปนตน เทาทมอยในขณะนน (พดภาษาทางธรรมวา สงขารทเปนกศลและ

อกศล คอแนวคดปรงแตงทไดสงสมเสพคนเอาไว) อาจเรยกงายๆ วา พนของเดกทจะแลนไป 110 ด ม.อ.๑๔/๑๙๘-๒๓๓/๑๔๕-๑๖๕; อง.นวก.๒๓/๒๑๐/๓๗๙; อง.ทสก.๒๔/๕๔/๑๐๖ (จะยกความจากบาลแสดงเปนตวอยาง

ขางหนา)

111 ด วสทธ.๑/๑๐๓ 112 ด วนย.๑ ตอนเวรญชกณฑ

113 ด พทธพจนทจะยกมาใหพจารณาตอไป

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๕๙

๒) โยนโสมนสการ คอ เดกรจกใชโยนโสมนสการอยโดยปกตหรอไม และแคไหนเพยงไร ๓) กลยาณมตร คอ มบคคลหรออปกรณทจะชวยชแนะทางความคดความเขาใจ เชนแงมมในการมอง

อยางถกตองตอสงทพบเหน หรอทจะชกนาใหเดกเกดโยนโสมนสการอยางไดผลอยหรอไม ไมวาจะ

เปนกลยาณมตรในครอบครว ในสอมวลชนนนๆ หรอทวๆ ไปในสงคม กตาม ๔) ประสบการณ คอสงทปลอยใหแพร หรอใหเดกพบเหนนน มลกษณะหรอคณสมบตทเราหรอยวย

เปนตน รนแรงมากนอยถงระดบใด

ทง ๔ ขอน เปนตวแปรไดทงนน แตในกรณน ยกเอาขอ ๔) ขนตงเปนตวยน คาตอบจะเปนไปโดย

สดสวน ซงตอบไดเอง เชน ถาเดกมโยนโสมนสการดจรงๆ หรอในสงคม หรอโดยเฉพาะทสอมวลชนนนเอง ม

กลยาณมตรทสามารถจรงๆ กากบอย หรอพนดานแนวความคดปรงแตงทเปนกศล ซงไดสงสมอบรมกนไวโดย

ครอบครว หรอวฒนธรรม มมากและเขมแขงจรงๆ แมวาสงทแพรหรอปลอยใหเดกพบเหน จะลอเรายวยมาก ก

ยากทจะเปนปญหา และอาจหวงไดวาจะเกดผลดดวยซาไป แตถาพนความโนมเอยงทางความคดกศล กไมไดสงสมอบรมกนไว โยนโสมนสการ กไมเคยฝกกนไว

แลวยงไมจดเตรยมใหมกลยาณมตรไวดวย การปลอยนน กมความหมายเทากบเปนการสรางเสรมสนบสนน

ปญหา เหมอนดงวาจะตงใจทาลายเดกโดยใชยาพษเบอเสยนนเอง

ฉ. จาแนกโดยทางเลอก หรอความเปนไปไดอยางอน ในการปฏบตเพอบรรลผลสาเรจ หรอเขาถงเปาหมายอยางใดอยางหนง กด ในการพจารณาหาความ

เขาใจเกยวกบการเกดขน และความเปนไปของสง สภาพ หรอปรากฏการณอยางใดอยางหนง กด ผทคดคนพจารณาพงตระหนกวา

ก) หนทาง วธการ หรอความเปนไปได อาจมไดหลายอยาง ข) ในบรรดาหนทาง วธการ หรอความเปนไปไดหลายอยางนน บางอยางอาจดกวา ไดผลกวา หรอตรง

แทกวาอยางอน ค) ในบรรดาทางเลอกหลายอยางนน บางอยาง หรออยางหนง อาจเหมาะสม หรอไดผลดสาหรบตน

สาหรบตางคน หรอสาหรบกรณนน มากกวาอยางอน ง) ทางเลอก หรอความเปนไปได อาจมเพยงอยางเดยว หรอหลายอยาง แตเปนอยางอน คอไมใช

ทางเลอกหรอความเปนไปไดอยางทตนกาลงปฏบต หรอกาลงเขาใจอยในขณะนน

ความตระหนกเชนน มผลดหลายประการ เชน ทาใหไมออตอตดตนวนเวยนอยอยางหาทางออกไมได ในวธปฏบตหรอความคดทไมสาเรจผล ไมถกตอง หรอไมเหมาะสมกบตน ทาใหไมทอแท ถดถอย หรออบจน แลวหยดเลกความเพยรเสย ในเมอทา หรอคดอยางใดอยางหนง หรอแมหลายอยางแลวไมสาเรจ

โดยเฉพาะ ขอทสาคญทสด คอ ทาใหสามารถคดหา และคนพบหนทาง วธการ หรอความเปนไปไดทถกตอง เหมาะสม ตรงแท เปนจรง หรอไดผลดทสด

วธคดแบบน จะเหนตวอยางจากพทธประวต เมอพระพทธเจาทรงทดลองบาเพญทกรกรยา จาพวกตบะ ทเปนอดมการณของยคสมย อยางสดกาลง และสดหนทางทจะมบคคลผใดปฏบตไดยงไปกวานนแลว ไมสาเรจผล แทนทจะทรงตดตนและสนหวง ทรงเหนวา ไมใชทางทถกตอง ทจะบรรลจดมงหมาย แลวทรงดารตอไป

๖๐ พทธธรรม

ครงนน ทรงมพทธดารวา “เราจะบรรลญาณทศนะอนพเศษททาใหเปนอรยะ ซงเหนอกวาธรรมของมนษยนน

ดวยทกรกรยาอนเผดรอนน หาไดไม, หนทางตรสรคงจะเปนอยางอน”114 เมอทรงดารแลว จงทรงคดพจารณาและคนพบทางสายกลาง แลวทรงปฏบตจนบรรลโพธญาณในทสด

ช. วภชชวาทในฐานะวธตอบปญหาอยางหนง วภชชวาทปรากฏบอยๆ ในรปของการตอบปญหา และทานจดเปนวธตอบปญหาอยางหนง ในบรรดาวธ

ตอบปญหา ๔ อยาง มชอเฉพาะเรยกวา “วภชชพยากรณ” ซงกคอการนาเอาวภชชวาทไปใชในการตอบปญหา

หรอตอบปญหาแบบวภชชวาทนนเอง เพอความเขาใจชดเจนในเรองน พงทราบวธตอบปญหา (ปญหาพยากรณ) ๔ อยาง คอ ๑. เอกงสพยากรณ การตอบแงเดยว คอตอบอยางเดยวเดดขาด ๒. วภชชพยากรณ การแยกแยะตอบ ๓. ปฏปจฉาพยากรณ การตอบโดยยอนถาม ๔. ฐปนะ การยงหรอหยด พบปญหาเสย ไมตอบ

วธตอบ ๔ อยางน แบงตามลกษณะของปญหา ดงนน ปญหาจงแบงไดเปน ๔ ประเภท ตรงกบวธตอบเหลานน จะยกตวอยางปญหาตามทแสดงไวในคมภรรนหลงมาแสดง ประกอบความเขาใจ ดงน115

๑. เอกงสพยากรณยปญหา ปญหาทควรตอบอยางเดยวเดดขาด เชน ถามวา จกษไมเทยงใชไหม? พง

ตอบไดทเดยวแนนอนลงไปวา ใช ๒. วภชชพยากรณยปญหา ปญหาทควรแยกแยะ หรอจาแนกตอบ เชน ถามวา สงทไมเทยง ไดแก

จกษใชไหม? พงแยกแยะตอบวา ไมเฉพาะจกษเทานน แมโสตะ ฆานะ เปนตน กไมเทยง ๓. ปฏปจฉาพยากรณยปญหา ปญหาทควรตอบโดยยอนถาม เชน ถามวา จกษฉนใด โสตะกฉนนน

โสตะฉนใด จกษกฉนนน ใชไหม? พงยอนถามวา มงความหมายแงใด ถาถามโดยหมายถงแงใชดหรอเหน ก

ไมใช แตถามงความหมายแงวาไมเทยง กใช ๔. ฐปนยปญหา ปญหาทพงยบยง หรอพบเสย ไมควรตอบ เชน ถามวา ชวะ กบสรระ คอสงเดยวกน

ใชไหม? พงยบยงเสย ไมตองตอบ

นเปนเพยงตวอยางสนๆ งายๆ เพอความเขาใจเบองตน เมอวาโดยใจความ ปญหาแบบท ๑ ไดแก ปญหาซงไมมแงทจะตองชแจง หรอไมมเงอนงา จงตอบแนนอนลงไปอยางใด

อยางหนงไดทนท อกตวอยางหนงวา คนทกคนตองตาย ใชไหม? กตอบไดทนทวา ใช ปญหาแบบท ๒ ไดแก เรองซงมแงทตองชแจง โดยใชวธวภชชวาทแบบตางๆ ทกลาวมาแลว ปญหาแบบท ๓ พงยอนถามทาความเขาใจกนกอน จงตอบ หรอตอบดวยการยอนถาม หรอสอบถามไป

ตอบไป อาจใชประกอบไปกบการตอบแบบท ๒ คอ ควบกบวภชชพยากรณ 114 ม.ม.๑๒/๔๒๕/๔๕๗ 115 ปญหา ๔ มาใน ท.ปา.๑๑/๒๕๕/๒๔๑; อง.ตก.๒๐/๕๐๗/๒๕๓; อง.จตกก.๒๑/๔๒/๕๙; และอางถงใน นท.อ.๑/๘; ตวอยางอธบาย

มาใน มลนท.๑๙๙ (ฉบบอกษรโรมน หนา ๑๔๔); ท.อ.๒/๒๑๙; อง.อ.๒/๒๔๓

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๖๑

ในบาล พระพทธเจาทรงใชวธยอนถามบอย และดวยการทรงยอนถามนน ผถามจะคอยๆ เขาใจสงทเขา

ถามไปเอง หรอชวยใหเขาตอบปญหาของเขาเอง โดยพระองคเพยงทรงชแนะแงคดตอให ไมตองทรงตอบ สวนปญหาแบบท ๔ ซงควรยบยงไมตอบ ไดแก คาถามเหลวไหลไรสาระจาพวกหนวดเตา เขากระตาย

บาง ปญหาทเขายงไมพรอมทจะเขาใจ จงยบยงไวกอน หนไปทาความเขาใจเรองอน ทเปนการเตรยมพนของเขา

กอน แลวจงคอยมาพดกนใหม หรอใหเขาเขาใจไดเอง บาง ทลกลงไป กคอ ปญหาทตงขนมาไมถก โดยคดขนจากความเขาใจผด ไมตรงตามสภาวะ หรอไมมตว

สภาวะอยางนนจรง116

เชนตวอยางในบาล มผถามวา ใครผสสะ หรอผสสะของใคร ใครเสวยอารมณ หรอเวทนา

ของใคร เปนตน ซงไมอาจตอบตามทเขาอยากฟงได จงตองยบยง หรอพบเสย อาจชแจงเหตผลในการไม

ตอบ117.1

หรอใหเขาตงปญหาเสยใหมใหถกตอง ตรงตามสภาวะ1752.2

ตอไปน จะยกขอความในบาลแหงตางๆ มาแสดงตวอยางแหงวภชชวาท “สารบตร แมรปทรไดดวยตา เรากกลาวเปน ๒ อยาง คอ ทควรเสพ กม ทไมควรเสพกม

คาทวาน เรากลาว โดยอาศยเหตผลอะไร? เมอเสพรปทรไดดวยตาอยางใด อกศลธรรมทงหลายยอมเจรญยงขน กศลธรรมทงหลายยอมเสอมหาย, รปทรไดดวยตาอยางน ไมควรเสพ; เมอเสพรปทรไดดวยตาอยางใด อกศลธรรมทงหลายยอมเสอมหาย กศลธรรมทงหลายยอมเจรญยงขน, รปทรไดดวยตาอยางนควรเสพ...

“สารบตร แมเสยง...แมกลน...แมรส...แมสงตองกาย...แมธรรมทรไดดวยใจ เรากกลาวเปน ๒ อยาง คอ ทควรเสพกม ทไมควรเสพ กม...”118

“ภกษทงหลาย แมจวร เรากกลาวเปน ๒ อยาง คอ ทควรเสพกม ทไมควรเสพ กม; คาทวาดงน เรากลาวโดยอาศยเหตผลอะไร? บรรดาจวรเหลานน หากภกษทราบจวรใดวา เมอเราเสพจวรน อกศลธรรมทงหลายจะเจรญยงขน กศลธรรมทงหลายจะเสอมหาย, จวรอยางนไมควรเสพ; บรรดาจวรเหลานน หากภกษทราบจวรใดวา เมอเราเสพจวรน อกศลธรรมทงหลายจะเสอมหาย กศลธรรมทงหลายจะเจรญยงขน, จวรอยางนควรเสพ...

“ภกษทงหลาย แมบณฑบาต...แมเสนาสนะ...แมหมบานและชมชน...แมทองถนชนบท...แมบคคล เรากกลาวเปน ๒ อยาง คอ ทควรเสพกม ไมควรเสพกม...”119

“ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เขาอยอาศยแดนปาแหงใดแหงหนง, เมอเธอเขาอยอาศยแดนปานน สตทยงไมกากบอย กไมกากบอย, จตทยงไมตงมน กไมตงมน, อาสวะทงหลายทยงไมหมดสน กไมถงความหมดสนไป, ภาวะจตปลอดโปรงจากเครองผกมดอยางสงสดทยงไมไดบรรล เธอกหาบรรลไม, อกทงสงเกอหนนชวต ทบรรพชตพงเกบรวบรวมได คอ จวร บณฑบาต เสนาสนะ และเครองหยกยาทงหลาย กมมาโดยยาก, ภกษนน พจารณาเหนดงน...จะเปนกลางคน กตาม กลางวน กตาม พงหลกไปเสยจากแดนปานน ไมพงอย

116 ทานวา ความเหนความเขาใจททาใหตงคาถามประเภทน เกดจากอโยนโสมนสการ หรอจากปรโตโฆสะทผด (ด อง.ทสก.๒๔/๙๓/

๒๐๐; มลนท.๒๐๐; อง.อ.๒/๒๔๒) 117.1 เชน ม.ม.๑๓/๑๕๐-๑๕๒/๑๔๗-๑๕๓; ส.สฬ.๒๘/๗๕๒-๘๐๓/๔๕๕-๔๘๙ 1752.2 เชน ส.น.๑๖/๓๓-๓๖/๑๖-๑๗; ๑๒๙-๑๓๓/๗๒-๗๔ 118 ด เสวตพพาเสวตพพสตร, ม.อ.๑๔/๑๙๘/๑๔๕-๒๓๓/๑๖๕ (กลาวถงปจจย ๔ บคคล และสงอนๆ อกหลายอยาง) 119 อง.ทสก.๒๔/๕๔/๑๐๖ (มในเสวตพพาเสวตพพสตร ทอางแลวดวย); มคลายกนน แตอธบายสวนทเกยวกบบคคลในแงสาหรบ

พระภกษยดยาวหนอย ใน อง.นวก.๒๓/๒๑๐/๓๗๙ (เคยอางในตอนวาดวยกลยาณมตร)

๖๒ พทธธรรม

“...เมออยอาศยแดนปานน สตทยงไมกากบอย กไมกากบอย, จตทยงไมตงมน กไมตงมน, อาสวะทยงไมหมดสน กไมถงความหมดสนไป, ภาวะจตปลอดโปรงจากเครองผกมดอยางสงสดทยงไมไดบรรล เธอกหาบรรลไม, แตสงเกอหนนชวต...มมาโดยไมยาก; ภกษนน พจารณาเหนดงน...ตรองตระหนกแลว พงหลกไปเสยจากแดนปานน ไมพงอย

“...เมออยอาศยแดนปานน สตทยงไมกากบอย กกากบอย, จตทยงไมตงมน กตงมน อาสวะทงหลายทยงไมหมดสน กถงความหมดสนไป, ภาวะจตปลอดโปรงจากเครองผกมดอยางสงสด ทยงไมบรรล เธอกคอยบรรล, แตสงเกอหนนชวต...มมาโดยยาก; ภกษนน พจารณาเหนดงนวา...เราออกจากเรอนบวชเปนอนาคารก มใชเพราะเหนแกจวร มใชเพราะเหนแกบณฑบาต มใชเพราะเหนแกเสนาสนะ มใชเพราะเหนแกเครองหยกยา กแตวา เมอเราอยอาศยแดนปาน สตทยงไมกากบอย กกากบอย จตทยงไมตงมน กตงมน...; ภกษนนตรองตระหนกแลว พงอยในปานน ไมพงหลกไป

“...เมออยอาศยแดนปานน สตทยงไมกากบอย กกากบอย, จตทยงไมตงมน กตงมน, อาสวะทงหลายทยงไมหมดสนไป กถงความหมดสน, ภาวะจตปลอดโปรงจากเครองผกมดอยางสงสดทยงไมไดบรรล เธอกคอยบรรล, อกทงสงเกอหนนชวต...กมมาโดยไมยาก; ภกษนนพจารณาเหนดงน...พงอยในปานน แมจนตลอดชวต ไมพงหลกไป”120

อภยราชกมาร: พระองคผเจรญ คาพดซงไมเปนทรก ไมเปนทพอใจของผอน พระองคตรสหรอไม? พระพทธเจา: นแนะราชกมาร ในเรองน จะตอบลงไปขางเดยวไมได (ตอจากนน ไดทรงแยกแยะคาพด ทตรส และไมตรสไว มใจความตอไปน)121 (๑) คาพดทไมจรง ไมถกตอง, ไมเปนประโยชน, ไมเปนทรกทชอบใจของผอน – ไมตรส (๒) คาพดทจรง ถกตอง, แตไมเปนประโยชน, ไมเปนทรกทชอบใจของผอน – ไมตรส (๓) คาพดทจรง ถกตอง, เปนประโยชน, ไมเปนทรกทชอบใจของผอน – เลอกกาลตรส (๔) คาพดทไมจรง ไมถกตอง, ไมมประโยชน, ถงเปนทรกทชอบใจของผอน – ไมตรส (๕) คาพดทจรง ถกตอง, แตไมเปนประโยชน, ถงเปนทรกทชอบใจของผอน – ไมตรส (๖) คาพดทจรง ถกตอง, เปนประโยชน, เปนทรกทชอบใจของผอน – เลอกกาลตรส

พระพทธเจา: อานนท! ศลพรต การบาเพญขอปฏบตยากลาบาก พรหมจรรย การบาเรอสงบชา มผลทงนนหรอ?

พระอานนท: พระองคผเจรญ ในขอน จะตอบลงไปขางเดยวไมได พระพทธเจา: ถาอยางนน จงจาแนก พระอานนท: เมอเสพศลพรต การบาเพญขอปฏบตยากลาบาก พรหมจรรย การบาเรอสง

บชา อยางใด อกศลธรรมทงหลายยอมเจรญยงขน กศลธรรมทงหลายยอมเสอมหาย, ศลพรต การบาเพญขอปฏบตยากลาบาก พรหมจรรย การบวงบาเรอ อยางน ไมมผล

120 วนปตถสตร, ๑๒/๒๓๔-๒๔๒/๒๑๒-๒๑๙ (กลาวถง คาม นคม นคร ชนบท และบคคลดวย ความทานองเดยวกน โดยเฉพาะตอน

วาดวยบคคล ความคลายกบ อง.นวก.๒๓/๒๑๐/๓๗๙ ดวย; คาแปลในทน ลดขามไปบาง เพอไมใหเยนเยอ 121 ม.ม.๑๓/๙๓-๙๔/๘๙-๙๑

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๖๓

เมอเสพศลพรต การบาเพญขอปฏบตยากลาบาก พรหมจรรย การบาเรอสงบชา อยางใด อกศลธรรมทงหลายยอมเสอมหาย กศลธรรมทงหลายยอมเจรญยงขน, ศลพรต การบาเพญขอปฏบตยากลาบาก พรหมจรรย การบาเรอสงบชา อยางนมผล

ทานพระอานนทไดกราบทลขอความนแลว พระบรมศาสดาทรงพอพระทย122

ปรพาชก: นแนะทานคหบด ทราบวา ทานพระสมณโคดม ทรงตเตยนตบะหมดทกอยาง, ทรงคอนวา กลาวตผบาเพญตบะ ผเปนอยคราๆ ทงหมด โดยสวนเดยว ใชไหม? วชชยมาหตะ: ทานผเจรญทงหลาย พระผมพระภาคเจา จะทรงตเตยนตบะหมดทกอยาง กหาไม, จะทรงคอนวา กลาวตผบาเพญตบะ ผเปนอยคราๆ ทงหมด โดยสวนเดยว กหามได, พระผมพระภาคทรงตเตยนตบะทควรตเตยน ทรงสรรเสรญตบะทควรสรรเสรญ, พระผมพระภาคทรงเปนวภชชวาท ทรงตเตยนสงทควรตเตยน ทรงสรรเสรญสงทควรสรรเสรญ ในเรองน พระผมพระภาคมใชเปนเอกงสวาท (ผกลาวสวนเดยว)123

สภมาณพ: ทานพระโคตมะผเจรญ พราหมณทงหลายกลาวไวอยางนวา คฤหสถเปนผบาเพญกศลธรรมทเปนทางรอดพนใหสาเรจได บรรพชตหาใชเปนผบาเพญกศลธรรมทเปนทางรอดพนใหสาเรจไดไม; ในเรองน ทานพระโคตมะผเจรญ กลาวไวอยางไร ? พระพทธเจา: ดกรมาณพ ในเรองนเราเปนวภชชวาท เรามใชเปนเอกงสวาท; เราไมสรรเสรญการปฏบตผด ไมวาของคฤหสถ หรอของบรรพชต, คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตผดแลว เพราะการปฏบตผดเปนเหต จงเปนผบาเพญกศลธรรมทเปนทางรอดพนใหสาเรจไมได; เราสรรเสรญการปฏบตชอบ ไมวาของคฤหสถ หรอของบรรพชต, คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตชอบแลว

เพราะการปฏบตชอบเปนเหต จงเปนผยงกศลธรรมทเปนทางรอดพนใหสาเรจได

สภมาณพ: ทานพระโคตมะผเจรญ พราหมณทงหลายกลาวไวอยางนวา การงานฝายฆราวาสน เปนเรองใหญ เปนกจใหญ มเรองราวมาก มการระดมแรงมาก จงมผลมาก, การงานฝายบรรพชาน เปนเรองเลกนอย เปนกจนอย มเรองราวนอย มการระดมแรงนอย จงมผลนอย, ในเรองน ทานพระโคตมะกลาวไวอยางไร? พระพทธเจา: ดกรมาณพ แมในเรองน เรากเปนวภชชวาท เรามใชเอกงสวาท; การงานทเปนเรองใหญ เปนกจใหญ มเรองราวมาก มการระดมแรงมาก เมอไมสาเรจ เปนสงมผลนอย กม, การงานทเปนเรองใหญ เปนกจใหญ มเรองราวมาก มการระดมแรงมาก เมอสาเรจ เปนสงทมผลมาก กม, การงานทเปนเรองเลกนอย เปนกจนอย มเรองราวนอย มการระดมแรงนอย เมอไมสาเรจ เปนสงมผลนอย กม, การงานทเปนเรองเลกนอย เปนกจนอย มเรองราวนอย มการระดมแรงนอย เมอสาเรจ เปนสงมผลมาก กม”124

122 อง.ตก.๒๐/๕๑๘/๒๘๙ (การบาเพญพรต แปลจากคาวา ชวต, การบวงบาเรอ แปลจากคาวา อปฏฐานสาร; พงตรวจสอบความหมาย

กบอรรถกถาดวย). 123 อง.ทสก.๒๔/๙๔/๒๐๔ (ตอมาวชชยมาหตะ คหบด ไดไปเฝาทลความแดพระพทธเจา พระองคไดตรสอธบายถงตบะทควรบาเพญ

และตบะทไมควรบาเพญ เปนตน โดยหลกความเจรญและความเสอมแหงกศลและอกศลธรรม คลายกบเรองกอน ๆ) 124 ม.ม.๑๓/๗๑๐-๑/๖๕๐-๑ (ตอจากน ทรงอธบายและยกตวอยางการงาน ๔ แบบนน; การงานฝายฆราวาส = ฆราวาสกรรมฐาน กคอ

การงานอาชพตางๆ เชน ทาไรไถนา, การงานฝายบรรพชา = บรรพชากรรมฐาน กคอกจของผบวช: พงเขาใจความหมายของศพท)

๖๔ พทธธรรม

ปรพาชก: แนะทานสมทธ บคคลทากรรมประกอบดวยเจตนา ทางกาย ทางวาจา ทางใจแลวเขาจะเสวยอะไร? พระสมทธ: แนะทานโปตลบตร บคคลทากรรมประกอบดวยเจตนา ทางกาย ทางวาจา ทางใจแลว เขายอมไดเสวยทกข

ตอมา พระพทธเจาทรงทราบการสนทนาน และตรสวา

“อานนท ปญหาทควรแยกแยะตอบ โมฆบรษสมทธน ตอบแกโปตลบตรปรพาชก แงเดยวเสยแลว”

และตอมา ตรสอกวา

“...อานนท เบองตนทเดยว โปตลบตรปรพาชก ถามถงเวทนา ๓, ถาโมฆบรษสมทธนถกถามอยางนนแลว จะพงตอบแกโปตลบตรปรพาชกนนวา: แนะทานโปตลบตร บคคลทากรรมประกอบดวยเจตนา ทางกาย ทางวาจา ทางใจ ซงเปนทตงแหงสขเวทนา เขายอมเสวยสข, บคคลทากรรมประกอบดวยเจตนา ทางกาย ทางวาจา ทางใจ ซงเปนทตงแหงทกขเวทนา เขายอมเสวยทกข, บคคลทากรรมประกอบดวยเจตนา ทางกาย ทางวาจา ทางใจ ซงเปนทตงแหงอทกขมสขเวทนา เขายอมเสวยอทกขมสข (ไมทกขไมสข);

“เมอตอบอยางน โมฆบรษสมทธ กจะพงตอบแกโปตลบตรปรพาชก โดยถกตอง...”125

พระอานนทไปบณฑบาต และไดเขาไปในบานของอบาสกา ชอมคสาลา อบาสกานนไดกลาวกะพระ

อานนทวา “พระคณเจาอานนทผเจรญ ธรรมทพระผมพระภาคทรงแสดงแลวน จะพงเขาใจอยางไรกน

ในกรณทบคคลผเปนพรหมจาร กบบคคลผไมเปนพรหมจาร ทงสองคน จกเปนผมคตเสมอกนในเบองหนา;

“ทานปราณะ บดาของดฉน เปนพรหมจาร มความประพฤตเหนหาง วางเวนแลวจากเมถน ซงเปนเรองของชาวบาน, ทานบดาของดฉนนน ถงแกกรรมแลว พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณวา สตวผเปนสกทาคาม เขาถงดสตกายแลว,

“ทานอสทตตะ ผเปนทรกแหงทานบดาของดฉน เปนผสนโดษดวยภรรยาของตน ไมเปนพรหมจาร แมทานอสทตตะนน กถงแกกรรมแลว พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณวา สตวผเปนสกทาคาม เขาถงดสตกายแลว,

“พระคณเจาอานนทผเจรญ ธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลวน จะพงเขาใจอยางไรกน ในกรณทบคคลผเปนพรหมจาร กบบคคลผไมเปนพรหมจาร ทงสองคน จกเปนผมคตเสมอกน ในเบองหนา”

พระอานนทรบทราบแลว ไมไดตอบวากระไร แตไดนาความไปกราบทลพระพทธเจา พระองคทรงชแจง

วา ความเขาใจเรองน ตองอาศยความรจกความแตกตางระหวางบคคล (ปรสปคคลปโรปรยญาณ ญาณทหยงร

ความยงและหยอนของแตละบคคล)

125 ม.อ.๑๔/๖๐๑-๒/๓๘๘

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๖๕

จากนน ไดตรสแสดงตวอยางบคคล ๖ พวก จดเปน ๓ ค และบคคล ๑๐ พวก จดเปน ๕ ค แตละคม

คณสมบตบางอยางเสมอกน โดยเฉพาะคณสมบตทเกยวของกบผอนหรอดานสงคม แตมคณสมบตบางอยาง

พเศษกวากน โดยเฉพาะคณสมบตสวนเฉพาะตว ทตรงกบผลซงจะพงไดรบ ในกรณอยางน พวกนกวดคน กมาวดกนวา คนสองคนนน มคณสมบตเหมอนกน ทาไมคนหนงไดรบ

ผลดกวาอกคนหนง ซงการวดเชนนนไมเปนผลดแกผชอบวดเลย ในทสดทรงสรปวา (สาหรบกรณน ดภายนอก บคคลทงสองเสมอนมคณสมบตยงหยอนกวากน แต

คณสมบตภายในทเปนหลกเทากน) ปราณะประกอบดวยศลอยางใด อสทตตะกประกอบดวยศลอยางนน126 อสทตตะประกอบดวยปญญาอยางใด ปราณะกประกอบดวยปญญาอยางนน127

พระพทธเจาตรสจาแนกกามโภค คอชาวบาน ออกเปน ๑๐ ประเภท พรอมทงสวนด สวนเสย ของแต

ละประเภท มใจความดงน กลมท ๑ แสวงหาไมชอบธรรม

๑. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยไมชอบธรรม, ไดทรพยมาแลว ไมเลยงตนใหเปนสข, ทงไมเผอแผแบงปน และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหนทง ๓ สถาน

๒. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยไมชอบธรรม, ไดทรพยแลว เลยงตนใหเปนสข, แตไมเผอแผแบงปน

และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๒ สถาน ควรชม ๑ สถาน ๓. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยไมชอบธรรม, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข, ทงเผอแผแบงปน

และใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๑ สถาน ควรชม ๒ สถาน

กลมท ๒ แสวงหาชอบธรรมบาง ไมชอบธรรมบาง ๔. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรมบาง ไมชอบธรรมบาง, ไดทรพยมาแลว ไมเลยงตนใหเปนสข,

ทงไมเผอแผแบงปน และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๓ สถาน ควรชม ๑ สถาน ๕. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรมบาง ไมชอบธรรมบาง, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข,

แตไมเผอแผแบงปน และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๒ สถาน ควรชม ๒ สถาน ๖. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรมบาง ไมชอบธรรมบาง, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข,

ทงเผอแผแบงปน และใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๑ สถาน ควรชม ๓ สถาน

กลมท ๓ แสวงหาชอบธรรม ๗. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรม, ไดทรพยแลว ไมเลยงตนใหเปนสข, ทงไมเผอแผแบงปน

และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๒ สถาน ควรชม ๑ สถาน ๘. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรม, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข, แตไมเผอแผแบงปน

และไมใชทรพยนนทาความด – ควรตาหน ๑ สถาน ควรชม ๒ สถาน ๙. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรม, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข, ทงเผอแผแบงปน และ

ใชทรพยนนทาความด, แตยงตด ยงหมกมน กนใชทรพยสมบต โดยไมรเทาทนเหนโทษ ไมมปญญาทจะทาตน

ใหเปนอสระ เปนนายเหนอโภคทรพย – ควรชม ๓ สถาน ควรตาหน ๑ สถาน

126 อง.ฉกก.๒๒/๓๑๕/๓๘๗; อง.ทสก.๒๔/๗๕/๑๔๗

127 อง.ฉกก.๒๒/๓๑๕/๓๘๗; อง.ทสก.๒๔/๗๕/๑๔๗

๖๖ พทธธรรม พวกพเศษ แสวงหาชอบธรรม และกนใชอยางมสตสมปชญญะ มจตใจเปนอสระ

๑๐. พวกหนง แสวงหาทรพยโดยชอบธรรม, ไดทรพยมาแลว เลยงตนใหเปนสข, เผอแผแบงปน และใช

ทรพยนนทาความด, ไมลมหลง ไมหมกมนมวเมา กนใชทรพยสมบต โดยรเทาทน เหนคณโทษ ทางดทางเสยของมน มปญญาทาตนใหเปนอสระ เปนนายเหนอโภคทรพย – เปนชาวบานชนดทเลศ ประเสรฐ สงสด ควรชม

ทง ๔ สถาน128

การจาแนกโดยวภชชวาทแบบน ทาใหความคด และการวนจฉยเรองราวตางๆ ชดเจนตรงไปตรงมา

ตามความเปนจรง และเทาความจรง พอดกบความจรง จะไมเกดความสบสนในเรองตางๆ ตวอยางงายๆ ในชวตประจาวนอยางสามญ เชน คาพดวา เขาเปนคนตรงไปตรงมา ชอบพดขวานผาซาก

โผงผาง พดเพราะไมเปน ดเหมอนจะเอาลกษณะตรงไปตรงมา มากลบเกลอนลกษณะโผงผาง พดไมไพเราะ ถา

จาแนกตามวธวภชชวาท ความเปนคนตรง เปนความดของบคคลผนน สวนการพดไมไพเราะ โผงผาง กเปน

ขอบกพรองของเขา คนทมความด ในแงความตรงน กตองยอมรบความบกพรองของตน ในแงคาพดไมไพเราะ ไมตองเอา

ลกษณะทงสองมากลบเกลอนกน เมอจะใหมความดครบถวน กตองปรบปรงตนเองในสวนทยงขาดยงพรองนน สวนคนทพดจาไพเราะ การพดเพราะนน กเปนความดของเขาอยางหนง แตเขาจะเปนคนตรงหรอไม ก

อกอยางหนง ถาเขาตรง กเปนความดอกสวนหนง ถาไมตรง เขากบกพรองในสวนนน ยงมตอไปอก ในแงทเปนคนพดจาไพเราะนน จะเปนการพดดวยเจตนาดงาม หรอเกดจากความคด

หลอกลวง มเลหกลอยางไร กเปนเรองทตองจาแนกกนในแงเจตนาทเปนเหตปจจย แลวชความจรงตามทมนเปน

ในแงนนๆ ไมมการสบสนกน ดตอไป สมมตวา จะเลอกคนไปทางาน งานนนตองการคนพดเพราะ หรอตองการคนพดตรง กตดสน

ไปตามความตองการของงานนน ถางานนนใชคนพดเพราะ กเลอกคนพดเพราะ (คนเลอกกคงพยายามหาคนพด

เพราะ ทมความซอสตยดวย) คนตรงทพดไมเพราะ กไมตองมาอางความดในดานความตรงของตน หรอถางาน

ตองการความตรง คนจะพดเพราะหรอไมเพราะ ไมสาคญ คนไมถกเลอก กไมตองเอาความออนหวานของตน

ขนมาใชเปนเหตผลเกยวกบกรณนน หรอถาจะพจารณาความสมพนธทางจตวทยาระหวางลกษณะ ๒ ดาน คอ

ความตรง กบการพดไมไพเราะ และการพดออนหวาน กบความมเลหกล กวาใหชดวาจะวเคราะหในแงนนๆ วธวภชชวาทน จงตรงไปตรงมา พอดกบความจรง เปนกลางๆ ตามธรรมชาตแทๆ เปนแบบอยาง

สาหรบผตองการพดตรงไปตรงมาอยางแทจรง “ภกษทงหลาย ภกษผอยปา ม ๕ ประเภท ดงน: ๕ ประเภท คออะไร? ไดแก ผทอยปาเพราะ

เปนผโงเขลา เพราะงมงาย ๑ ผมความปรารถนาลามก ถกความปรารถนาครอบงา จงอยปา ๑ ผอยปาเพราะความเสยจรต เพราะจตฟงซาน ๑ ผอยปาเพราะเหนวา การอยปาน พระพทธะทงหลาย

พระพทธสาวกทงหลายสรรเสรญ ๑ ผอยปา เพราะอาศยความเปนผมกนอย ความสนโดษ ความขดเกลา ความใฝสงด ความพอใจเทาทม ๑...บรรดาผอยปา ๕ ประเภทเหลาน ผทอยปาเพราะความมกนอย ความสนโดษ ความขดเกลา ความใฝสงด ความพอใจเทาทม นเปนอยางเลศ ประเสรฐ นาหนา

สงสด ดเยยม ในบรรดาผอยปาทง ๕ ประเภทเหลาน...”129 128 ส.สฬ.๑๘/๖๓๑-๖๔๓/๔๐๘-๔๑๕; อง.ทสก.๒๔/๙๑/๑๘๘ 129 อง.ปจก.๒๒/๑๘๑-๑๙๐/๒๔๕-๗ (ตรสถงภกษผถอครองผาบงสกล ผถอรกขมล และผถอธดงคอนๆ หลายขอ ทานองเดยวกน)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๖๗

พระพทธเจา: ดกรคหบด ทานในตระกล ทานยงใหอยหรอ? ทารกมมกะ: ขาแตพระองคผเจรญ ทานในตระกล ขาพระองคยงใหอย, กแล ทานนน ขาพระองคถวายในประดาทานพระภกษทงหลาย ชนดทเปนผอยปา ถอบณฑบาต ครองผาบงสกล ซงเปนพระอรหนต หรอเขาถงอรหตตมรรค

พระพทธเจา: ดกรคหบด ทานซงเปนคฤหสถ..ยากจะรไดถงความขอนนวา ทานเหลานเปนพระอรหนต หรอวาทานเหลานเปนผเขาถงอรหตตมรรค;

ถงจะเปนภกษอยปา หากเปนผฟงซาน ลาพอง กวดแกวง ปากมาก พดพลอย สตเลอะลอย ไรสมปชญญะ จตไมตงมน จตใจวนวาย ปลอยอนทรย, เธอกเปนผอนควรตเตยน โดยลกษณะขอนน;

ถงจะเปนภกษอยปา หากเปนผไมฟงซาน ไมลาพอง ไมกวดแกวง ไมปากมาก ไมพดพลอย มสตกากบตว มสมปชญญะ มจตตงมน จตใจเปนหนงเดยว สารวมอนทรย, เธอกเปนผอนควรสรรเสรญ โดยลกษณะขอนน;

ถงจะเปนภกษอยชายเขตบาน หากเปนผฟงซาน ลาพอง กวดแกวง ปากมาก พดพลอย สตเลอะลอย ไรสมปชญญะ จตไมตงมน จตใจวนวาย ปลอยอนทรย, เธอกเปนผอนควรตเตยน โดยลกษณะขอนน;

ถงเปนภกษอยชายเขตบาน หากเปนผไมฟงซาน ไมลาพอง ไมกวดแกวง ไมปากมาก ไมพดพลอย มสตกากบตว มสมปชญญะ มจตตงมน จตใจเปนหนงเดยว สารวมอนทรย, เธอกเปนผอนควรสรรเสรญ โดยลกษณะขอนน;

ถงจะเปนภกษถอบณฑบาต...ถงจะเปนภกษรบนมนต...ถงจะเปนภกษครองผาบงสกล...ถงจะเปนภกษครองจวรทคหบดถวาย...(กเชนเดยวกน),

ดกรคหบด เชญทานใหทานในสงฆเถด...”130

“ภกษทงหลาย ภกษบาป เปนผเทยวไปรปเดยวอยางไร? (กลาวคอ) ภกษบาป อยอาศยในชนบทชายแดนแตผเดยว เธอเขาหาสกลทงหลายในทนน ยอมไดลาภ, ภกษบาปเปนผเทยวไปรปเดยวอยางนแล”131

“นงผเดยว นอนผเดยว เทยวไปผเดยว ไมเกยจคราน ฝกตนอยผเดยว พงเปนผยนดในแดนปา”132

“(พราหมณผบาเพญตบะทงหลาย) สยบแกตณหา ถกศลและพรตมดเอาไว บาเพญตบะอนคราตลอดเวลารอยป จตของเขากหาหลดพนโดยชอบไม เขายงมทวงททราม หาไปถงฝงไม

“ผชอบถอตว ยอมไมมการฝกตน, ผมจตไมตงมน ยอมไมมปรชาแหงมน, อยผเดยวในปา ประมาทเสย กขามฝงแหงแดนมจจราชไมได

“ละมานะไดแลว มจตตงมนเปนอนด ใจงาม หลดพนโดยประการทงปวง อยผเดยวในปาไมประมาท ผนนจงจะขามฝงแหงแดนมจจราชได”133

130 อง.ฉกก.๒๒/๓๓๐/๔๓๖ 131 อง.ปจก.๒๒/๑๐๓/๑๔๗ (แยกออกมาจากขออนอก ๔ ขอ) 132 ข.ธ.๒๕/๓๑/๕๕ 133 ส.ส.๑๕/๑๓๐/๔๐

๖๘ พทธธรรม

ภกษรปหนง มชอวาเถระ เปนผอยเดยว และพดสรรเสรญคณแหงการอยเดยว เธอเขาไปบณฑบาตในหมบานองคเดยว กลบมาองคเดยว นงในทลบอยองคเดยว เดนจงกรมองคเดยว มภกษหลายรปกราบทลเรอง

ของทานแดพระพทธเจา พระองคจงใหตรสเรยกเธอมา ตรสซกถาม ดงคาสนทนาตอไปน พระพทธเจา: ดกรเถระ ทราบวา เธอเปนผอยเดยว และสรรเสรญคณแหงการอยเดยว จรงหรอ? ภกษชอเถระ: จรงอยางนน พระเจาขา พระพทธเจา: เธออยเดยว และสรรเสรญคณแหงการอยเดยว อยางไร? ภกษชอเถระ: ในเรองน ขาพระองคเขาไปบณฑบาตในหมบานองคเดยว กลบมาองคเดยว นงอยในทลบองคเดยว เดนจงกรมองคเดยว, ขาพระองคอยเดยว และพดสรรเสรญคณแหงการอยเดยว อยางนแล พระพทธเจา: ดกรเถระ นนกเปนการอยเดยวไดอย เรามไดกลาววาไมเปน แตเธอจงฟงวธทจะใหการอยเดยวของเธอเปนกจบรบรณ โดยพสดารยงกวานน จงมนสการใหด เราจกกลาว...

สงทเปนอดต กละไดแลว สงทเปนอนาคต กงดไดแลว ความพอใจตดใครในการไดเปนตวตนตางๆ ในปจจบน กกาจดไดแลว, การอยเดยว ยอมบรบรณโดยพสดารยงกวานนได ดวยประการฉะนแล...134

พระมคชาล: พระองคผเจรญ เรยกกนวา ผอยเดยว ผอยเดยว ดงน ดวยเหตผลเพยงไรหนอ จงจะเปนผอยเดยว และดวยเหตผลเพยงไร จงจะเปนผอยมคสอง? พระพทธเจา: ดกรมคชาล รปทงหลายทพงรดวยตา...เสยงทงหลาย...กลนทงหลาย...รสทงหลาย...สงตองกายทงหลาย...ธรรมทงหลายทพงรดวยใจ ซงนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนของเปรมปรย กอปรดวยความเยายวน ชวนใหตดใจ มอย, หากภกษพราเพลน พราบนถง สยบอยกบสงนนๆ ... นนท ยอมเกดขน เมอมนนท กมความตดพน เมอมความตดพน กมสญโญชน,

ภกษผตดพนอยดวยนนทและสญโญชน เรยกวา อยมคสอง; ภกษผเปนอยอยางน ถงจะไปเสพอาศยเสนาสนะอนสงด ในราวปาแดนไพร ซงเงยบเสยง

ไมมความอกทก วงเวง ควรแกการลบของมนษย เหมาะแกการหลกเรน กเรยกไดวา เปนผอยมคสองโดยแท, ขอนน เพราะเหตไร? กเพราะตณหาเปนเพอนสองของเธอ ตณหานน เธอยงละไมได เพราะฉะนน เธอจงถกเรยกวาเปนผอยมคสอง

ดกรมคชาล รปทงหลายทพงรดวยตา...เสยงทงหลาย...กลนทงหลาย...รสทงหลาย...สงตองกายทงหลาย...ธรรมทงหลายทพงรดวยใจ ซงนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนของเปรมปรย กอปรดวยความเยายวนชวนใหตดใจ มอย, หากภกษไมพราเพลน ไมพราบนถง ไมสยบอยกบสงนน ... นนทยอมดบ เมอไมมนนท กไมมความตดพน เมอไมมความตดพน กไมมสญโญชน, ภกษผไมตดพนดวยนนทและสญโญชน เรยกวา ผอยเดยว;

ภกษผเปนอยอยางน ถงอยในเขตบาน ปะปนดวยภกษทงหลาย ภกษณ อบาสก อบาสกา ราชา มหาอามาตย เดยรถย สาวกเดยรถยทงหลาย กเรยกไดวา เปนผอยเดยว โดยแท, ขอนนเพราะเหตไร? กเพราะตณหาทเปนเพอนสองของเธอนน เธอละไดแลว เพราะฉะนน เธอจงเรยกไดวา เปนผอยเดยว135

134 ส.น.๑๖/๗๑๖/๓๒๘ (การไดเปนตวตนตางๆ แปลจาก อตตภาวปฏลาภ) 135 ส.สฬ.๑๘/๖๖-๖๗/๔๓-๔๕; นนท = ความเรงใจ หรอหนเหม; สญโญชน (หรอ สงโยชน) = กเลสทผกมดใจ

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๖๙

“ภกษทงหลาย เหลาอญเดยรถยปรพาชก ยอมบญญตความสงดกเลส (ปวเวก) ไว ๓ อยาง ดงน; ๓ อยาง อะไรบาง? คอ ความสงดกเลสเพราะจวร ความสงดกเลสเพราะบณฑบาต ความสงดกเลสเพราะเสนาสนะ

“บรรดาความสงดกเลส ๓ อยางนน ในขอความสงดกเลสเพราะจวร (เครองนงหม) เหลา อญเดยรถยปรพาชก ยอมบญญตสงตอไปน คอ นงหมผาปานบาง นงหมผาแกมกนบาง นงหมผาหอศพบาง นงหมผาบงสกลบาง นงหมผาเปลอกไมบาง นงหมหนงเสอบาง นงหมหนงเสอทงเลบบาง นงหมคากรองบาง นงหมเปลอกปอกรองบาง นงหมผลไมกรองบาง นงหมผากมพลทาดวยผมคนบาง นงหมผากมพลทาดวยขนสตวรายบาง นงหมผาทาดวยขนปกนกเคาบาง...

“ในขอความสงดกเลสเพราะบณฑบาต (อาหาร) เหลาอญเดยรถยปรพาชก ยอมบญญตสงตอไปน คอ เปนผมผกดองเปนภกษาบาง มขาวฟางเปนภกษาบาง มลกเดอยเปนภกษาบาง มกากขาวเปนภกษาบาง มยางเปนภกษาบาง มสาหรายเปนภกษาบาง มราเปนภกษาบาง มขาวตงเปนภกษาบาง มกายานเปนภกษาบาง มหญาเปนภกษาบาง มมลโคเปนภกษาบาง มเผอกมนผลไมในปาเปนอาหาร กนผลไมทหลนเอง ยงชพ...

“ในขอความสงดกเลสเพราะเสนาสนะ (ทอยอาศย) เหลาอญเดยรถยปรพาชก ยอมบญญตสงตอไปน คอ ปา โคนไม ปาชา ปาชฏ ทกลางแจง ลอมฟาง โรงลาน...

“ภกษทงหลาย สวนในธรรมวนยน ภกษมความสงดกเลส ๓ อยางตอไปน; ๓ อยางอะไรบาง (คอ)

(๑) ภกษเปนผมศล และความทศลเปนสงทเธอละไดแลว เธอจงเปนผสงดจากความทศลนน

(๒) ภกษเปนผมสมมาทฏฐ และมจฉาทฏฐเปนสงทเธอละไดแลว เธอจงเปนผสงดจากมจฉาทฏฐนน

(๓) ภกษเปนพระขณาสพ และอาสวะทงหลายเปนสงทเธอละไดแลว เธอจงเปนผสงดจากอาสวะเหลานน ... ภกษนเรยกวา เปนผถงยอด เปนผถงแกน บรสทธ ดารงมนอยในแกนสาร...136

วภชชวาทตามบาลทยกมาแสดงเปนตวอยางในทน ใหขอคดเพมเตมอกอยางหนงดวยวา การลอกคด

ตดความสนๆ จากพระไตรปฎกมายนยนทศนะเกยวกบคาสอนของพระพทธศาสนา บางครงทาใหผอานผฟง

มองเหนคาสอนเพยงบางสวนบางแงทไมสมบรณ และทาใหเขาใจพระพทธศาสนาอยางผดพลาด ผแสดงคาสอนของพระพทธศาสนา จงควรลอกคดอางความดวยความระมดระวง รจกเลอกวา คาสอน

อยางใดแสดงหลกทวไปอยางกวางๆ ของพระพทธศาสนา คาสอนอยางใดแสดงลกษณะคาสอนเฉพาะแงเฉพาะ

ดานเฉพาะกรณ หรอมเงอนไข ซงควรนามาแสดงหลายแงหลายดาน ใหเหนครบถวน หรอชแจงกรณและเงอนไขทเกยวของ ใหผอานผฟงทราบดวย จะไดมองเหนภาพของพระพทธศาสนา อยางถกตองตามเปนจรง

136 อง.ตก.๒๐/๕๓๓/๓๑๐

๗๐ พทธธรรม สรปความ เพอนาสการปฏบต

เมอไดกลาวถงวธคดทเปนโยนโสมนสการมา ครบจานวนทตงไวแลว ขอยาความเบดเตลดบางอยางไวเพอเสรมความเขาใจอกหนอย

เทาทกลาวมาจะเหนไดวา ถาตรวจดขนตอนการทางานของโยนโสมนสการ จะเหนวา โยนโสมนสการ

ทางานทง ๒ ชวง คอ ทงตอนรบรอารมณ หรอประสบการณจากภายนอก และตอนคดคนพจารณาอารมณ หรอ

เรองราวทเกบเขามาแลวในภายใน ลกษณะทพงสงเกตอยางหนงของการรบรดวยโยนโสมนสการ คอ การรบรเพยงเพอเปนความร (ท

ถกตองตามเปนจรง) และเพอเปนขอมลสาหรบสตจะเอาไปใชประโยชนในการดาเนนชวตและทากจตางๆ ตอไป พดอกอยางหนงวา รบรไว เพอนาไปใชประโยชนทางสตปญญา ไมรบรชนดทกลบผนแปรจากความร

ไปเปนสงกระทบกระทงตดคางเปรอะเปอน ทกอปญหาแกชวตจตใจ รบร โดยจตใจไดความรจากอารมณหรอ

ประสบการณ ไมใชรบรแลว จตใจถกอารมณหรอประสบการณครอบงาหรอลอพาหลงหายไปเสย ซงแทนทจะได

ความรมาแกปญหา หรอไดปญญามาดบทกข กลบไดกเลสและความทกขมาเพมพนทบถมตน แมการคดกม

ลกษณะทานองเดยวกนน ลกษณะอยางน คอความหมายสวนหนงของการเปนอยดวยปญญา อาจมผเสยดายวา ชวตทเปนอยดวยปญญา ดจะปราศจากอารมณ (อารมณ ตามความหมายอยาง

สมยใหม) มแตความแหงแลง ไรรสชาต พงชแจงวา สาหรบปถชน การเปนอยดวยอารมณ คอยจะครอบงาคนอยแลวตลอดเวลา โยนโสมนสการม

แตจะมาชวยแบงเบาแกทกขใหปญหาบรรเทาลง จงไมตองหวงวาจะขาดอารมณ สวนสาหรบผใชโยนโสมนสการสาเรจผล จนพนความเปนปถชนไดแลว กจะมคณภาพทางอารมณใหม

อยางบรสทธ เดนชดขนมา กลาวคอ เกดคณธรรมขอกรณา มาชวยสบตอคณคาทางดานความงดงามออนโยน

ของชวตอยตอไป พรอมทง แทนทความขนมว หมองเศรา เครยด เหงา กงวล เปนตน กจะมแตความรสกท

ประณต เชน ความสดชน ผองใส โปรงโลง เบกบานใจ ความสข ความสงบ และความเปนอสระเสร สบตอไป

มขอควรสงเกตอกอยางหนงวา ธรรมทเปนบพภาคแหงมชฌมาปฏปทา ๒ อยาง คอ ปรโตโฆสะทด

หรอกลยาณมตร และโยนโสมนสการ น เปนจดเชอมตอ ระหวางบคคล กบโลก หรอสภาพแวดลอมภายนอก

กอนทจะกาวเขาสตวมรรค ทเปนองคธรรมภายในเฉพาะตน กลาวคอ กลยาณมตร (ปรโตโฆสะทด) เปนทเชอมใหบคคลตดตอกบโลกอยางถกตอง โดยทางสงคม

และโยนโสมนสการ เปนทเชอมใหบคคลตดตอกบโลกอยางถกตอง โดยทางจตใจของตนเอง อนไดแกทาทแหงการรบร และความคด ซงเปนทาทแหงปญญา หรอการมองตามเปนจรง ดงไดอธบายมาแลว

137 วธโยนโสมนสการเทาทแสดงมาน ไดนาเสนอโดยพยายามรกษารปรางตามทปรากฏอยในคมภรพทธ

ศาสนา ผศกษาไมพงตดอยเพยงรปแบบ หรอถอยคา แตพงมงจบเอาสาระเปนสาคญ อนง พงยาไวดวยวา โยนโสมนสการน เปนหลกธรรมภาคปฏบต ทใชประโยชนไดทกเวลา มใชจะตอง

รอไวใชตอเมอมเรองทจะเกบเอาไปนงขบคด หรอปฏบตไดตอเมอปลกตวออกไปนงพจารณา แตพงใชแทรกอย

ในการดาเนนชวตประจาวน ทเปนไปอยทกททกเวลานเอง

137 จบความทเขยนใหม แทนตนฉบบซงไดหายไป (ขณะเขยนความตอนน ไมมตนฉบบสวนอนอยดวย สาหรบเทยบเคยง หรอ

ตรวจสอบ ดงนน หากมเนอความซากน พงอนญาตดวย)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗๑

ทงน เรมแตการวางใจ วางทาท ตอบคคลและสงทงหลายทเกยวของ การตงแนวความคด หรอการเดน

กระแสความคด การทาใจ การคด การพจารณา เมอรบรประสบการณอยางใดอยางหนง ในทางทจะไมเกดทกข

ไมกอปญหา ไมใหมโทษ แตใหเปนไปเพอประโยชนสข ทงแกตนและบคคลอน เพอความเจรญงอกงามแหง

ปญญาและกศลธรรม เพอเสรมสรางนสยและคณลกษณะทด เพอความรตามเปนจรง เพอฝกอบรมตนใน

แนวทางทนาไปสความหลดพนเปนอสระ

เดกเลกคนหนงของครอบครวซงมฐานะด นงรถยนตไปกบคณพอคณแม ผานไปทแหงหนง เหนเดก

เลกยากจนหลายคน นงหมเสอผาเกาขาดรงรงอยตามขางทาง เดกเลกในรถยนตสนใจ เพราะเหนความแตกตาง

ระหวางตน กบเดกขางถนนเหลานน คณพอคณแมสงเกตร จงพดวา “นนเจาพวกเดกสกปรก ลกอยาไปดมน” ในกรณน คณพอคณแมทาหนาทเหมอนดงปาปมตร ชแนะใหเดกตงความคดทเปนอโยนโสมนสการ

เราใหเกดอกศลธรรม เชน ความรสกรงเกยจดถกเหยยดหยาม เปนตน และความรสกน อาจกลายเปนทศนคต

ของเดกนนตอคนทยากจน ตลอดจนความโนมเอยงทจะมทาทเชนนนตอเพอนมนษยทงหลายโดยทวไป แตในกรณอยางเดยวกนนน คณพอคณแมอกรายหนงบอกเดกวา “เดกๆ นนนาสงสาร พอแมเขา

ยากจน จงไมมเสอผาดๆ ใส เราควรเผอแผชวยเหลอเขา” ในกรณน คณพอคณแมทาหนาทอยางกลยาณมตร ชแนะใหเดกตงความคดทเปนโยนโสมนสการ เรา

ใหเกดกศลธรรม เชน ความรสกเมตตากรณา และความเสยสละ เปนตน และความรสกเชนนน อาจกลายเปน

ทศนคตของเดกนน ตอคนยากจนและเพอนมนษยโดยทวไป แมในเรองอนๆ เชนการรบฟงขาวสารทางสอมวลชน เมอมขาวด ขาวราย เหตการณสรางสรรคหรอ

ทาลาย หรอกจกรรมใดๆ กตาม ทาทและถอยคาท ผใหญแสดงออกตอสงเหลานน มกมผลตอการตง

แนวความคดของเดก ถาผใหญรเขาใจแลว ชแนะแนวความคดทถกตอง ใหมองตามเปนจรง หรอมองในแงทจะ

เกดกศลธรรมแลว กจะเปนผลดตอความเจรญงอกงามของเดก แมแตอาหารทรบประทาน เสอผา หนงสอเรยน ถนนหนทาง ผคนหรอเรองราวทพบเหนระหวางทาง

และทโรงเรยน เปนตน ลวนเปนทสาหรบวางใจและตงแนวความคด ทเปนกศล หรออกศลไดทงสน การหลอ

หลอมทศนคตและคานยมตางๆ ของเดก เกดขนไดมากจากโยนโสมนสการ และอโยนโสมนสการทชแนะโดย

กลยาณมตร หรอปาปมตรอยางน จงควรถอเปนเรองสาคญ สวนในผใหญ เมอเขาใจหลกการนแลว อาจใชโยนโสมนสการแกได แมแตทศนคตและจตนสยไมดท

เคยใชอโยนโสมนสการสรางจนชนมาเปนเวลานาน พงสงเกตดวยวา แมในเรองราวกรณเดยวกน และใชโยนโสมนสการดวยกน แตโยนโสมนสการกอาจ

ตางกนได เปนคนละอยางคนละระดบ ยกตวอยางในระดบทเรยกวาเปนสมถะ และวปสสนา เชน นาย ก. เหนหนาหญงสาวสวยคนหนง แต

แทนทจะเหนเปนใบหนาทสวยงาม เขากลบมองเหนเปนแผนผวหนง พรอมทงผม ขน เปนตน ทปฏกลดวยเหงอ

มน และฝนละออง เปนตน มกระดกและเลอดเนออยเบองหลง ไมทาใหเกดความตดใจใฝรก โยนโสมนสการใน

กรณน เรยกวาเปนสมถะ (แงปฏกลมนสการ) เพราะไดความรสกวาเปนปฏกลมาระงบราคะ ทาใหใจสงบอยได นาย ข. เหนหนาหญงสาวสวยคนเดยวกนนน แตมองเหนเปนเยาวชนคนหนง ทควรเอาใจใสดแลให

เจรญงอกงาม เกดความรสกเมตตา นกเหมอนเปนนอง หรอลกหลาน กรณนกเปนโยนโสมนสการตามแนวสมถะ

(แงเมตตาพรหมวหาร) เพราะทาใหจตใจสงบเยอกเยน เปนกศล

๗๒ พทธธรรม

นางสาว ง. เหนหนาหญงสาวสวยคนเดยวกนนน แตมองดวยความรสกทนกไปวา หญงนนสวยเกนหนา

ตน เกดความรสกรษยาและชกจะชงหนา กรณนเปนอโยนโสมนสการ เพราะคดปลกเราอกศลธรรมขนมาบบคน

ใจ กอทกขทรมานตนเอง สวน นาย จ. เหนหนาหญงสาวสวยคนเดยวกนนน แตมองเหนเปนทประชมแหงองคอวยวะ อนเกด

จากธาตตางๆ มาประกอบกนเขา รวมสมมตเรยกกนวาหนาคนชอนน เปนเพยงรปธรรม ซงไมเทยง ไมคงท

จะตองเปลยนแปลง เปนไปตามเหตปจจย ไมดไมชว ไมใชสวย ไมใชนาเกลยดอะไรทงนน กรณน เปนโยนโส

มนสการแนววปสสนา เพราะมองตามสภาวะ หรอมองตามทเปนจรง138

กรณอนๆ กพงเขาใจตามแนวน

โยนโสมนสการเปนตวนา ททาใหการศกษาเรมตน หรอเปนแกนนาของการพฒนาปญญา ในการศกษา โดยเฉพาะทจดกนเปนระบบ หรอเปนงานเปนการ จงควรใสใจใหความสาคญแกโยนโสมนสการใหมาก เพอจะไดเปนการชวย “ใหคนศกษา” มใช “ใหการศกษา” แกคน อยางทมกพดกน ซงไมนาจะเปนความถกตอง และ

นาจะทาไมไดจรง เรมแรก อาจจะพฒนาวธเรยนวธสอน และกจกรรมการเรยนการสอน ทจะสงเสรมกระตนเราใหผเรยน

ไดฝกฝนใชโยนโสมนสการแบบพนฐาน คอ วธคดแบบสบสาวเหตปจจย และวธคดแบบแยกแยะสวนประกอบ เมอมเรองราวเหตการณทตองพจารณา กโยงวธคดสองแบบนนเขาไปเชอมตอกบวธคดแบบสามญ

ลกษณ และวธคดแบบแกปญหา จากนน วธคดแบบอนๆ กจะเขามาสนองรบใชบคคลทมโยนโสมนสการนน

ตามชวงจงหวะทเหมาะสม แลวความเปนคนมโยนโสมนสการ หรอรจกใชโยนโสมนสการ กจะเกดตามมาเอง นาใหการศกษาดาเนนไปอยางถกตอง ตามความหมายทแทจรงของมน

เมอรจกนาวธโยนโสมนสการไปใชในการเรยนการสอน แมแตเดกเลกๆ กจะมความคด และมทรรศนะท

ลกซงกวางไกล เชน จากกระดาษสมด และในโตะเขยนหนงสอ เดกจะมองเหนความสมพนธองอาศยกนของทกสงในสากลจกรวาล มองเหนความเกดม และความดารงอยของสงหนงๆ ไมโดดเดยวขาดลอย และไมขาดตอนจากการเกดขน และการดารงอย ของสงทงหลายอน

จากคาถามวา โตะตวนเกดมขนไดอยางไร จะตองมอะไรบาง โตะตวนจงจะเกดขนได เดกกจะสบสาวโยงโตะนนไปหาปจจย หรอตวประกอบทงหลาย ททาใหโตะเกดขน ทละอยางจนครบ มทงไม เลอย ตะป คอน ตลอดมาถงคน และจากปจจยเหลานน กสบสาวตอไปอก เชน จากไม ไปถงตนไม จากตนไม ไปยงดน นา ฝน ปา ฟา อากาศ ฯลฯ

เมอฝกคดอยางน นอกจากจะเกดความรความเขาใจชดเจนตอสงทพจารณา ตลอดถงสงทงหลายทเปนปจจยเกยวโยงกนไปทวทงหมดแลว ยงทาใหเกดความหยงร ตระหนกความจรง ถงขนทสงผลเปลยนแปลงตอทศนคตและบคลกภาพไดดวย เชน เกดความหยงรตระหนกความจรงวา ชวตของเราจะเปนอยดวยด และมความสขแทจรงได จะตองเกอกลกนกบธรรมชาต และเพอนมนษย ตลอดจนตองรจกใช รจกสงวนรกษา

ทรพยากรธรรมชาต ดวยความไมประมาท เปนตน

138 เทยบ วสทธ.๒/๒๐ (พงทราบกนสบสนวา กรรมฐานบางอยาง ทใหมองเหนคนหรออะไรๆ เปนอสภะ เปนปฏกล ไมสวยไมงาม เรยกวาอย

ขนสมถะ ยงมองไปตามสมมตบญญต เพยงแตถอเอาสมมตแงทจะมาใชแกกเลสของตน สวนวปสสนามองเหนตามสภาวะแทๆ ตรงตามท

สงทงหลายมนเปนของมน ตามเหตปจจย เรยกวา ตามเปนจรง ทสงทงหลายไมมงาม หรอไมงาม ไมมสวย ไมมนาเกลยด)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗๓

คนทมโยนโสมนสการ รจกคด รจกมอง ยอมมองเหน และหาแงทเปนประโยชน มาใชในการพฒนาสงเสรมความเจรญงอกงามของชวตไดตลอดเวลา ในทกสถานการณ

แมแตจะประสบความยากจน ความเจบไขไดปวย หรอสงทเรยกกนวาเปนเคราะหหามยามรายอยางหนงอยางใด กไมทาใหเขามดบอด หรออบจน สภาพเลวรายทไดประสบ มกเปนจดกระทบใหเขาเกดปญญาหรอคณธรรม และการพฒนาคณสมบตตางๆ ไดมากยงขน เขาทานองทบางครง เราไดยนบางคนพดวา ขาพเจาโชคดทเกดมายากจน เปนโชคดของขาพเจาทไดปวยหนกครงนน แมตลอดกระทงอยางทมเรองเลาในคมภรวา บางทานไดยนคาพดของคนบาแลว เกดความเหนแจงสจธรรม ดบกเลสหมดไปได กม

ในทางตรงขาม บางคน ทงทเกดมาสวย รารวย หรอมศกดสง แตขาดโยนโสมนสการ มแตอโยนโสมนสการ แทนทสภาพชวตทเปนเหมอนโชคลาภนน จะเปนทน หรอเปนเครองเสรมโอกาสใหเขาสามารถพฒนา

ชวตไดสะดวกรวดเรวผลสมบรณยงขน แตกลบเปนตวเรา เรงตณหา มานะ ทฏฐใหหนาแนน รนแรง พรอมดวยความเกยจคราน ลมหลงมวเมาตดตามมา แยงชงพรากเอาความมโชคดไปจากเขา โชคดมคาเปนโชคราย และชวตกไมเจรญงอกงาม

คนทวไป ซงไดสงสมความเคยชน ใหจตมนสยแหงการคดในแนวทางของการสนองตณหา หรอคดโดยมความชอบใจไมชอบใจยนดยนรายชอบชงเปนพนฐาน มาเปนเวลายาวนาน วธโยนโสมนสการแบบตางๆ น จะเรมเปนเครองฝกในการสรางนสยใหมใหแกจต

การสรางนสยใหมน อาจตองใชเวลานานบาง เพราะนสยเดมเปนสงทสงสมมานานคนละเปนสบๆ ป แตเมอไดฝกขนบางแลว กไดผลคมคา เพราะเปนการคดททาใหเกดปญญา ทาใหแกปญหา ดบความมดและความทกข สรางเสรมความสวางและความสขได

แมจะยงทาไมไดสมบรณ กยงพอเปนเครองชวยใหเกดสมดล และไดมทางออก ในยามทถกความคดตามแนวนสยเดมชกนาไปสความอบจน สความทกขและปญหาบบคนตางๆ กพลกผนหนไปสความรอดพน

ปลอดภย

ตามนยทกลาวมา เมอพดเชงวชาการ ในแงการทาหนาท วธโยนโสมนสการทงหมด สามารถสรปลงได

เปน ๒ ประเภทใหญ คอ

๑. โยนโสมนสการ ประเภทพฒนาปญญาบรสทธ มงใหเกดความรแจงตามสภาวะ คอ รเขาใจมองเหนตามเปนจรง หรอตามทมนเปน เนนทการขจดอวชชา เปนฝายวปสสนา มลกษณะเปนการ

สองสวางทาลายความมด หรอชาระลางสงสกปรก ใหผลไมจากดกาล หรอเดดขาด นาไปสโลกตร

สมมาทฏฐ

๒. โยนโสมนสการ ประเภทสรางเสรมคณภาพจต มงปลกเราใหเกดคณธรรม หรอกศลธรรมอนๆ

เนนทการสกดหรอขมตณหา เปนฝายสมถะ มลกษณะเปนการเสรมสรางพลงหรอปรมาณฝายด

ขนมากดขมทบ หรอบงฝายชวไว ใหผลขนกบกาล ชวคราว หรอเปนเครองตระเตรยมหนนเสรม

ความพรอม และสรางนสย นาไปสโลกยสมมาทฏฐ

๗๔ พทธธรรม เตรยมเขาสมชฌมาปฏปทา

กลาวโดยสรป สาหรบคนทวไป ผมปญญายงไมแกกลา ยงตองอาศยการแนะนาชกจงจากผอน การ

เจรญปญญา นบวาเรมตนจากองคประกอบภายนอก คอ ความมกลยาณมตร สาหรบใหเกดศรทธา (ความมนใจ

ดวยเหตผลทไดพจารณาเหนจรงแลว) กอน จากนน จงกาวมาถงขนองคประกอบภายใน เรมแตนาความเขาใจตามแนวศรทธาไปเปนพนฐาน ในการ

ใชความคดอยางอสระ ดวยโยนโสมนสการ เปนตนไป ทาใหเกดสมมาทฏฐ และทาใหปญญาเจรญยงขน จน

กลายเปนญาณทสสนะ คอการรการเหนประจกษในทสด139

เนองดวยศรทธา เปนองคธรรมสาคญมาก ซงเมอเปนศรทธาทถกตอง และใชถกตอง กจะเชอมตอเขากบโยนโสมนสการ นาใหเกดปญญาทเปนสมมาทฏฐ

จงขอสรปเรองศรทธา ในแงทเกยวกบการใชประโยชนไวอกครงหนง ๑. ในขนศล ศรทธาเปนหลกยด ชวยคมศลไว โดยเหนยวรงจากความชว และทาใหมนคงในสจรต

ศรทธาเพอการน แมไมมความคดเหตผล คอไมประกอบดวยปญญา กใชได และปรากฏบอยๆ วา

ศรทธาแบบเชอดงโดยไมคดเหตผลนน ใชประโยชนในขนศล แนกวาศรทธาทมการใชปญญาดวยซา ๒. ในขนสมาธ ศรทธาชวยใหเกดสมาธได ทงในแงททาใหเกดปตสขแลว ทาใหจตสงบนงแนบสนท

หายฟงซาน ไมกระสบกระสายกระวนกระวาย และในแงททาใหเกดความเพยรพยายาม แกลวกลา

ไมหวนกลว จตใจพงแลนไปในทางเดยว เกดความเขมแขงมนคง แนวแน ศรทธาเพอการน แมเปน

แบบเชอดงโดยไมใชความคดเหตผล กใชไดเชนเดยวกน ในกรณทเปนศรทธาแบบเชอดงโดยไมยอมคดเหตผล แมจะใชงานไดผลทง ๒ ระดบ แตม

ผลเสยททาใหใจแคบ ไมยอมรบฟงผอน และบางทถงกบเปนเหตใหเกดการบบบงคบเบยดเบยน

คนอนพวกอน เพราะความเชอนน และทสาคญในเรองนคอ ไมเกอหนนแกการเจรญปญญา ๓. ในขนปญญา ศรทธาชวยใหเกดปญญา เรมแตโลกยสมมาทฏฐเปนเบองแรก เหนอกวานนไป

ศรทธาเชอมตอกบโยนโสมนสการใน ๒ ลกษณะ คอ - อยางแรก เปนชองทางใหกลยาณมตรสามารถชแนะความรจกคด คอกระตนใหคนผนนเรมใช

โยนโสมนสการ (มฉะนนอาจไมยอมเปดรบการชแนะหรอการกระตนเลย) - อยางทสอง ศรทธาชวยเตรยมพนหรอแนวของเรองทจะพจารณาบางอยางไว สาหรบใหโยนโส

มนสการนาไปคดอยางอสระตอไป ศรทธาเพอการน เหนชดอยในตวแลววา ตองเปนศรทธาทม

การใชปญญา และเปนศรทธาทตองการในทน

139 ผทจะชวยแนะความรคดแกผอน อาจถอโยนโสมนสการ ๓ อยางตอไปน เปนหลกพนฐานสาหรบตรวจสอบพนเพทางดานภมปญญา

หรอความรคดของบคคล คอ ๑. การคดแบบปจจยาการ คอ ดวา เขามความคดเปนเหตเปนผล รจกคดเหตผล หรอเปนคนมเหตผล รจกสบคนเหตปจจย หรอไม

๒. การคดแบบวภชชวาท คอ ดวา เขารจกมองสงทงหลาย หรอเรองราวตางๆ ไดหลายแงหลายมม รจกแยกแยะแงดานตางๆ ทอาจ

เปนไปได ไมมองแงเดยว ไมคดคลมเครอ ดงนหรอไม ๓. การคดแบบอรรถธรรมสมพนธ คอ ดวา เขาพด ฟง หรออานอะไร สามารถจบหลกจบประเดนหรอแกนของเรอง (ธรรม) และเขาใจความหมาย ความมงหมาย หรอคณคา ประโยชน หรอแนวทจะกระจายขยายความของเรองนนๆ (อรรถ) หรอไม

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗๕

เพอความมนใจทจะใหศรทธา เกอหนนแกปญญา โดยทางโยนโสมนสการ เหนควรสรปวธปฏบตตอศรทธาไว ดงน

๑) มศรทธาทมเหตผล หรอมความเชอทประกอบดวยการคดเหตผล คอ ไมใชศรทธาประเภทบงคบใหเชอ หรอเปนขอทตองยอมรบตามทกาหนดไวตายตว หรอตองถอตามไปโดยไมเปดโอกาสใหคดหาเหตผล ไมใช

ความเชอชนดทกดกนหามความคด บบกดความคด หรอททาใหไมยอมรบฟงใคร140

แตเปนความเชอท

สนบสนนการคดเหตผล เกอหนนแกการเจรญปญญาตอๆ ไป

๒) มทาทแบบสจจานรกษ คอ อนรกษสจจะ หรอรกสจจะ คอ ซอตรงตอสจจะ และแสดงศรทธาตรงตามสภาพทเปนจรง กลาวคอ เมอตนเชออยางไร กมสทธกลาววา ขาพเจามความเชอวาอยางนนๆ หรอเชอวา

เปนอยางนนๆ แตไมเอาศรทธาของตนเปนเครองตดสนสจจะ คอไมกาวขามเขตไปวา ความจรงตองเปนอยางท

ขาพเจาเชอ หรอเอาสงทเปนเพยงความเชอไปกลาววาเปนความจรง เชน แทนทจะพดวา ขาพเจาเชอวาสงนน

เรองนนเปนอยางนนๆ กลบพดวา สงนนเรองนนเปนอยางนนๆ

๓) ใชศรทธา หรอสงทเชอนน เปนพนสาหรบโยนโสมนสการคดพจารณา ใหเกดปญญาตอไป พดอก

นยหนงวา ศรทธาไมใชสงจบสนในตว มใชศรทธาเพอศรทธา แตศรทธาเปนเครองมอ หรอเปนบนไดกาวส

จดหมายทสงขนไปกวา กลาวคอ ศรทธาเพอปญญา

เทาทกลาวมาน กเปนอนเขากบลาดบขนของการเจรญปญญา ทเคยแสดงไวแลว คอ

เสวนาสตบรษ → สดบสทธรรม → ศรทธา → โยนโสมนสการ ฯลฯ

ตอจากโยนโสมนสการ กคอการเกดขนแหงสมมาทฏฐ เมอถงสมมาทฏฐ กเปนอนกาวเขาสองคประกอบของมชฌมาปฏปทา ซงหมายถงวา วถชวตทถกตองดงามไดเรมตนแลว

140 พงแยกระหวาง ศรทธาชนดทคดเหตผลเหนสมจรงแลว จงเชอ กบ ศรทธาชนดเชอกอนแลว จงคดทาใหมเหตผล

๗๖ พทธธรรม

พระรตนตรย

ในฐานะเครองนาเขาสมรรค และเปนทรวมของการปฏบตตามมรรค

หลกยดเหนยวเบองตนของชาวพทธ คอพระรตนตรย อนไดแก พระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ

ตามปกตจงถอเอาสรณคมน คอการถงพระรตนตรยเปนสรณะ วาเปนเครองหมายของการเปนพทธศาสนกชน

และความเปนอบาสกอบาสกา แมแตพระโสดาบน กมคณสมบตอยางหนงวา เปนผมศรทธาตงมนไมหวนไหว

ในพระรตนตรย จงเปนขอทนาศกษาวา ความเคารพนบถอพระรตนตรย เปนขอปฏบต ณ สวนใด อยทจดไหน

ในการดาเนนตามมรรค หรอมชฌมาปฏปทา ความเคารพนบถอพระรตนตรย ทแสดงออกดวยสรณคมน สาหรบคนทวไป กด ความมศรทธาตงมน

ไมหวนไหวในพระรตนตรย ของพระโสดาบน กด เปนเครองแสดงใหเหนชดอยแลววา คณธรรมทเดนสาหรบ

พทธศาสนกชนในระดบเบองตนนทงหมด ไดแก ศรทธา เมอพจารณาในระบบแหงมชฌมาปฏปทา เทาทอธบายมาแลว จะเหนไดวา ศรทธาอย ณ สวนบพภาค

แหงมชฌมาปฏปทา โดยเฉพาะเปนตวเชอมบคคล กบกลยาณมตร หรอปรโตโฆสะทด และมงทจะใหโยงไปส

โยนโสมนสการ โดยมสาระสาคญวา ใหเปนศรทธาทนาไปสปญญา คอ ชวยใหเกดสมมาทฏฐ ซงเปนองคมรรคขอแรก ทเขาสตวมรรค หรอมชฌมาปฏปทา เพอเดนหนาตอไป

หลกน แสดงใหเหนความสมพนธ ระหวางพระรตนตรย กบการดาเนนตามมชฌมาปฏปทา ในฐานะท

ศรทธาในพระรตนตรย เปนเครองนาเขาสมรรค นบวาชดเจนพอสมควรอยแลว แตเพอใหหนกแนนขน ควรพจารณาตามหลก องคของความเปนโสดาบน (โสตาปตตยงคะ) หรอ

หลกการพฒนาปญญา (ปญญาวฒธรรม) ๔ ประการดวย คอ

๑. สปปรสสงเสวะ การเสวนาสตบรษ การคบหาคนดมปญญา ๒. สทธรรมสวนะ การสดบสทธรรม การฟงธรรมทแท เรยนรเรองทถกทด ๓. โยนโสมนสการ การทาในใจโดยแยบคาย การใชความคดถกวธ การรจกคด ๔. ธรรมานธรรมปฏบต การปฏบตธรรมยอยคลอยแกธรรมใหญ การปฏบตธรรมถกหลก

ความจรง ธรรมหมวดน มชอเรยกอกหลายอยาง เฉพาะอยางยง ชอวาธรรมทเปนไปเพอประจกษแจงโสดาปตตผล จนถงอรหตตผล ดงพทธพจนวา

“ภกษทงหลาย ธรรม ๔ อยางเหลาน เจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนไป เพอประจกษแจงโสดาปตตผล...เพอประจกษแจงสกทาคามผล...เพอประจกษแจงอนาคามผล...เพอประจกษแจงอรหตตผล; ๔ อยาง อะไรบาง? ไดแก สปปรสสงเสวะ สทธรรมสวนะ โยนโสมนสการ ธรรมานธรรมปฏบต...”141

141 ส.ม.๑๙/๑๖๓๔-๗/๕๑๖-๗; ทเรยก โสตาปตตยงคะ (แปลตามนยมวา องคคณของพระโสดาบน) เชน ส.ม.๑๙/๑๔๒๙/๔๓๔, ทเรยก

ปญญาวฒธรรม (แปลเตมวา ธรรมทเปนไปเพอความเจรญแหงปญญา) เชน ส.ม.๑๙/๑๖๓๙/๕๑๗; อง.จตกก.๒๑/๒๔๘/๓๓๒ (เคยอาง)

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗๗

การเสวนาสตบรษ กคอการมกลยาณมตร สตบรษและกลยาณมตรอยางสงสด กคอ พระพทธเจา142

การเสวนาสตบรษ หรอการมกลยาณมตร นาไปสปรโตโฆสะทด คอ การไดสดบหรอเรยนรสทธรรม อนไดแก

หลกความจรงและความดงามทแท เรยกงายๆ วา พระธรรม โยนโสมนสการตอพระธรรม และตามพระธรรมนน ทาใหเกดกศลธรรม และปญญาทเขาใจสง

ทงหลายถกตองตามเปนจรง พรอมทงทาใหปฏบตธรรมถกตองตามหลกตามความมงหมาย เมอปฏบตถกหลก เปนธรรมานธรรมปฏบต กทาใหบรรลผล คอประจกษแจงโสดาปตตผล เปนตน

ตลอดจนถงอรหตตผล ผทปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผลขนไป จนถงผบรรลอรหตตผล คอพระอรหนต เปน

สมาชกทงหลาย ผประกอบกนเขาเปนชมชนพทธแท เรยกวา สาวกสงฆ หรออรยสงฆ ซงจดเปน สงฆะ หรอ

พระสงฆ ในพระรตนตรย

โดยนยน เมอพจารณากจทชาวพทธพงปฏบตตอพระรตนตรย ในการดาเนนตามมชฌมาปฏปทา ก

มองเหนไดชดวา เบองแรก รบเอาพระพทธเจาเปนกลยาณมตร แลวสดบเลาเรยนธรรมคาสอนของพระองค

จากนน ปฏบตตอธรรมดวยโยนโสมนสการ รวมครบ ๒ ขนตอนเบองตน ทเรยกวาบพภาคแหงมชฌมาปฏปทา

เปนปจจยแหงสมมาทฏฐ เมอเกดความเหนความเขาใจถกตองตามเปนจรง กปฏบตธรรมนนตอไปอยางถกหลก เปน

ธรรมานธรรมปฏบต คอ ดาเนนในตวมรรค หรอมชฌมาปฏปทา143

จนสาเรจ บรรลอรยผล เปนอรยบคคลแลว

รวมเปนสมาชกแหงพระสงฆ และในฐานะเปนอรยบคคลในสงฆนน กสามารถชวยเหลอผอน โดยทาหนาทเปน

กลยาณมตรระดบรองลงมาจากพระพทธเจาไดตอๆ ไป พรอมนน สงฆกเปนชมชน หรอสงคมแบบอยาง ทรวมของผปฏบตตาม และผไดรบผลจากหลกแหง

การมพทธกลยาณมตร และการดาเนนตามธรรมมรรคา กบทงเปนแหลงแหงกลยาณมตร เปนบญเขต ทเจรญ

งอกงาม และเผยแพรความดงามแกชาวโลก

อนง การมสงฆ เปนหลกหนงอยในพระรตนตรย เปนเครองแสดงดวยวา พระพทธศาสนาถอวา มนษย

ทดงาม ยอมเกยวของมสวนรวมอยในชมชนหรอสงคม ทควรรวมกนทาใหดงาม ชมชนหรอสงคมทถอเปนหลกเรยกไดวา สงฆน ทางดานภายในจตใจ สมาชกทงหลายมภมธรรมทได

บรรล เปนเครองธารงรกษา สวนทางดานการดาเนนชวตภายนอก เครองธารงรกษาไดแก วนย ความสามคค

และความเปนกลยาณมตรตอกน

โดยสรป หลกการปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผล กบการดาเนนตามมชฌมาปฏปทา และหลกพระ

รตนตรย เทยบกนไดดงน ๑. สปปรสสงเสวะ = มกลยาณมตร = พระพทธเจา (ระดบสงสด) ๒. สทธรรมสวนะ = ปรโตโฆสะทด = พระธรรม ๓. โยนโสมนสการ = โยนโสมนสการ = (กจตอพระธรรม) ๔. ธรรมานธรรมปฏบต = มรรค = เรมเขารวมสงฆ

142 ด ในบทวาดวยกลยาณมตร ขางตน

143 ธรรมานธรรมปฏบต คอ ธรรมานธรรมปฏปทา กคอมรรค หรอนพพานคามนปฏปทา (ทมามากมาย เชน ข.ม.๒๙/๗๒๙/๔๔๑)

๗๘ พทธธรรม

จากความทกลาวมา พอแสดงความหมายของพระรตนตรยอยางรวบรดได ดงน

๑. พระพทธเจา คอ ทานผไดตรสรธรรม คนพบมรรคาแลว บาเพญตนเปนกลยาณมตรองคเอก ทรง

สงสอนธรรม ชนามรรคานนแกชาวโลก และเปนแบบอยางทยนยนถงความดงามความสามารถและปญญาญาณ

ทมนษยจะฝกตนศกษาพฒนาขนไปใหลถงภาวะทประเสรฐเลศสงสดได

๒. พระธรรม คอ หลกความจรง หลกความดงาม ทพระพทธเจาทรงคนพบ และทรงแนะนาสงสอน ซง

ผศรทธาพงเรยนสดบรบเอามาพจารณาดวยโยนโสมนสการ ใหเขาใจถกตองตามจรง เพอจะปฏบตใหเปนมรรค

และใหสาเรจผลตอไป

๓. พระสงฆ คอ หมชนผปฏบตตามมรรค และผสาเรจผล ซงผศรทธามนใจวาเปนหมชน หรอสงคม

อนประเสรฐ ซงควรสรางสรรคใหเกดมขน และซงตนสามารถมสวนรวมได ดวยการปฏบตตามมรรคและการ

สาเรจผลนน เรมดวยการปฏบตตามลกษณะแบบอยางทปรากฏภายนอก คอ วนย ความสามคค และความเปน

กลยาณมตรตอกน การมกลยาณมตรกด การโยนโสมนสการธรรมกด การปฏบตตามมรรคกด จะเจรญงอกงามไดผลด ใน

สงคมทดาเนนตามคตแหงสงฆน

พระรตนตรยเปนสรณะ คอ เมอระลกถงพระรตนตรย กเตอนใหใชวธทถกตองในการแกปญหาดบทกข

คอ ทาตามหลกอรยสจ โดยดาเนนในอรยวถดงทกลาวมา อยางนอยกทาใหหยดยงจากความชว ตงใจมงทา

ความด มความมนใจ หายหวาดกลว และมจตใจเขมแขงผองใสในเวลานนๆ

โยนโสมนสการ – วธคดตามหลกพทธธรรม ๗๙

บนทกพเศษทายบท

เพอความเขาใจลกลงไปจาเพาะเรอง

บนทกท ๑: วธคดแบบแกปญหา: วธคดแบบอรยสจ กบ วธคดแบบวทยาศาสตร

พทธธรรมไดแสดงโยนโสมนสการ ซงเปนวธการแหงปญญา ไวหลายวธ สาหรบใชในสถานการณตางกนบาง ใช

ประกอบกนในสถานการณอยางเดยวบาง นาสงเกตวา ในสมยปจจบน คาวา วธการแหงปญญา บางทใชเรยก วธคดแบบวทยาศาสตร ทมชออกอยางหนงวา

วธคดแบบแกปญหา ซงในทน ใชเรยก วธคดแบบอรยสจ เมอเปนเชนน จงเหนควรยกวธคด ๒ แบบนนมาเทยบเคยงกนด วธการแบบวทยาศาสตร ม ๕ ขนตอน คอ ๑. การกาหนดปญหาใหถกตอง (Location of Problems) ๒. การตงสมมตฐาน (Setting up of Hypothesis) ๓. การทดลองและเกบขอมล (Experimentation and Gathering of Data) ๔. การวเคราะหขอมล (Analysis of Data) ๕. การสรปผล (Conclusion) พงสงเกตวา ในวธคดแบบน กมการสบสาวหาสาเหตเปนสวนสาคญดวย แตเอาแฝงไวในขนท ๒. เพราะบางครง

สาเหตทคาดนนเอง เปนตวสมมตฐาน บางครงสาเหตบงถงสมมตฐานไปดวยในตว แตกมขอแยงวา ในหลายกรณ สาเหตไมบง

ชดถงสมมตฐาน และตองตงสมมตฐานเผอไวหลายอยาง

สวนใน วธคดแบบ(แสวง)อรยสจ แยกการสบสาเหตเปนขนหนง และจดขนทงหมดเปน ๒ ระดบ เทยบพอเหนเคา: ก. กระบวนธรรม (ตามสภาวะ) เปนขนของการทจะเขาถงดวยความร คอคดและรใหตรงความจรง ทเปนอยางนนอยแลว

๑. ขนกาหนดทกข ใหรวาทกข หรอปญหา คออะไร อยทไหน มขอบเขตแคใด = ขนกาหนดปญหา ๒. ขนสบสาวสมทย หยงสาเหตของทกข หรอปญหานน = (ไมแยกตางหาก) ๓. ขนเกงนโรธ ใหเหนกระบวนการทแสดงวาการดบทกขแกปญหาเปนไปได และอยางไร = ขนตงสมมตฐาน

ข. กระบวนวธ (ของมนษย) เปนขนทจะตองลงมอปฏบต ๔. ขนเฟนหามรรค แยกยอยออกได ๓ ขน

- มรรค ๑: เอสนา (หรอ คเวสนา, รวมทงวมงสนา) แสวงหาขอพสจน/ทดลอง = ขนทดลองและเกบขอมล - มรรค ๒: วมงสา (หรอประวจาร) ตรวจสอบ รอน เลอกเกบขอทถกตองใชไดจรง = ขนวเคราะหขอมล - มรรค ๓: อนโพธ กนขอทผดออก จบหรอเฟนไดมรรคแท ซงนาไปสผล คอแกปญหาได = ขนสรปผล

ขนตอนเหลาน พงเหนการแสวงสจธรรมของพระพทธเจา เปนตวอยาง ดงน ๑. ขนกาหนดทกข ความทกขความเดอดรอน ปญหาตางๆ ของมนษย มมากมายหลากหลาย ทงทางกาย ทางใจ ทง

ภายใน และภายนอก แตเมอวาโดยพนฐาน กคอ ภาวะบบคนกายใจ ภาวะทขด แยง ฝน ไมเปนไปตามความอยากความยดถอ

ของมนษย ปญหา หรอความทกขของมนษย อาจมรปลกษณะตางๆ นานา แปลกกนไปตามถนตามกาล ซงจะตองใชวธแกไขให

ตรงกบรปลกษณะ และเฉพาะกาลเทศะนนๆ แตความทกขพนฐานน เปนปญหาทเนองอยกบชวต อยทธรรมชาตของมนษยเอง

เปนทกข หรอปญหาของตวคนแทๆ ไมวาคนนนจะอยกลางธรรมชาต หรอไปรวมเปนสงคม ทกขหรอปญหาอยางนกตดตวไป

แสดงและกอผลกบคนเสมอไป ไมวามนษยจะแกไขปญหาดบทกขทเนองดวยกาลเทศะอยางไรหรอไม การแกไขทกขขนพนฐาน

น กเปนกจทตองกระทายนพนตลอดเวลาเสมอไป และความทกขพนฐานทไดรบการแกไขหรอไมน จะมผลตอการม และตอการ

แกไขปญหาอนๆ ทกอยาง ทกระดบดวย ประโยชนทจาเปน ซงเปนพนฐานทสด และสงทสดของชวต จงอยทการแกไขความ

ทกขพนฐานแหงชวตนได สวนทกขหรอปญหาอนๆ กตองแกไขกนอกขนหนง คเคยงกนไป ตามคราว ตามกรณ

๘๐ พทธธรรม

๒. ขนสบสาวสมทย เพอจะไดเลงเหนหนทางแกไขตอไป ขนนสมพนธกบขนท ๓ คอ ขนเกงนโรธ หมายความวา

จะเกงนโรธอยางไร กอยทวาจะจบเหตไดถกตองตรงหรอไม (ด ขอ ๓) แบบ ก. ข. ค. จบสาเหตไมชด เชน เหนวา เปนเพราะยงไดสขไมเพยงพอ หรอไมสบสาเหตเลย มองขามขนไป แบบ ง. จบไดวา สาเหตแหงทกขคอตณหา หรอสบลกลงไปอกไดแกกระบวนธรรมปฏจจสมปบาท โยงไปถงอวชชา

๓. ขนเกงนโรธ คาดหวงวา การดบทกขจะเปนไปได ตามกระบวนการดงน (คราวละอยาง) แบบ ก. แสวงหากามสข บารงบาเรอตนใหเตมท แบบ ข. บาเพญฌานสมาบต ตามโยควธ แบบ ค. บาเพญตบะ ดาเนนชวตเขมงวด ทรมานกาย แบบ ง. ตดวงจรปฏจจสมปบาท ดบอวชชา ตดทางตณหา มสต ดาเนนชวตดวยปญญา

๔. ขนเฟนหามรรค มรรค ๑: เอสนา พระพทธเจาไดเคยทรงดาเนนชวต และปฏบตตามวธการครบแลวทง ๔ อยาง นอกจากนน

ยงไดทรงสงเกตเหนชวต ความเปนไปของคนและสงคม ทเปนอยหรอปฏบตเชนนนแลว วาเปนอยางไร มรรค ๒: วมงสา วเคราะหผลการสงเกตทดลอง ทรงตระหนก (ตงแตกอนออกผนวช) วา การแสวงแตกามสข

ไมอาจใหชวตมความหมายประสบสาระแทจรง และนาไปสการเบยดเบยน ทรงเหนชดวา การบาเพญวธโยคะนาไปสผลสาเรจ

ทางจต อนเปนฝายสมาธอยางเดยว การบาเพญตบะกเปนการหาทกขทาตนใหลาบากเดอดรอนเปลาๆ สวนวถแหงปญญา ทดบอวชชา ไมขนตอตณหา สามารถดบเหตแหงทกข ทาใหหลดพนเปนอสระไดจรง

มรรค ๓: อนโพธ จงไดความรเหนตามเปนจรง ทเปนขอสรปวา วถแหงกามสข และตบะ เปนทางสดโตง

(อนตะ) โยควธกทาใหตดคางอยในระหวาง ยงมใชทาง (เปนอมรรค) สวนทางสายกลาง ซงเปนวถแหงปญญา เรมดวยปญญาอนเหนชอบ เรยกวาสมมาทฏฐ นนแหละ จงเปนทางทถกตอง ยตวา ตวมรรค หรอมรรคทแท ไดแก มรรคทมองค ๘

การเทยบเคยงวธคดแบบวทยาศาสตร กบแบบ (แสวง) อรยสจน ดร.สาโรช บวศร ไดเคยเขยนเคยแสดงไว เชน ใน

หนงสอของทานชอ พทธศาสนากบการศกษาแผนใหม (โรงพมพครสภา, พ.ศ.๒๕๑๐) และ A Philosophy of Education for Thailand: The Confluence of Buddhism and Democracy (Bangkok: Ministry of Education, 1970) เปนตน นบวาเปน

ขอนาอนโมทนา แตในทน มเวลาคดคนตรวจสอบหลกวชาตอมาอก จงไดแสดงแตกตางออกไปบาง อนง ไดเคยกลาวแลววา ไตรลกษณ กบปฏจจสมปบาท ความจรงเปนกฎเดยวกน แตแสดงคนละแง ภาวะทไมเทยง

ไมคงท ทาใหมความบบคน ขดแยง จงมความเปลยนแปลงเปนธรรมดา (อนจจ ทกข วปรณามธมม) แตทงนยอมเปนไปตาม

เหตปจจย วธคดตามหลกน เปดชองใหมการขยายความออกไปครอบคลมความคดแนวทเรยกวาวภาษวธไดดวย แตนาจะลอง

วเคราะหวภาษวธนน ดวยวภชชวธอกชนหนง เรองนจะเปนอยางไร ควรจะไดวเคราะหวจารณไวตางหากตามโอกาส

อกษรยอชอคมภร*

เรยงตามอกขรวธแหงมคธภาษา (ทพมพตวเอน คอ คมภรในพระไตรปฎก)

อง.อ. องคตตรนกาย อฏฐกถา (มโนรถปรณ) อง.อฏก. องคตตรนกาย อฏกนปาต อง.เอก. องคตตรนกาย เอกนปาต อง.เอกาทสก. องคตตรนกาย เอกาทสกนปาต อง.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนปาต อง.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนปาต อง.ตก. องคตตรนกาย ตกนปาต อง.ทสก. องคตตรนกาย ทสกนปาต อง.ทก. องคตตรนกาย ทกนปาต อง.นวก. องคตตรนกาย นวกนปาต อง.ปจก. องคตตรนกาย ปจกนปาต อง.สตตก. องคตตรนกาย สตตกนปาต อป.อ. อปทาน อฏฐกถา (วสทธชนวลาสน) อภ.ก. อภธมมปฏก กถาวตถ อภ.ธา. อภธมมปฏก ธาตกถา อภ.ป. อภธมมปฏก ปฏาน อภ.ป. อภธมมปฏก ปคคลปตต อภ.ยมก. อภธมมปฏก ยมก อภ.ว. อภธมมปฏก วภงค อภ.ส. อภธมมปฏก ธมมสงคณ อต.อ. อตวตตก อฏฐกถา (ปรมตถทปน) อ.อ.,อทาน.อ. อทาน อฏฐกถา (ปรมตถทปน) ข.อป. ขททกนกาย อปทาน ข.อต. ขททกนกาย อตวตตก ข.อ. ขททกนกาย อทาน ข.ข. ขททกนกาย ขททกปา ข.จรยา. ขททกนกาย จรยาปฏก ข.จ. ขททกนกาย จฬนทเทส ข.ชา. ขททกนกาย ชาตก ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา ข.ธ. ขททกนกาย ธมมปท ข.ปฏ. ขททกนกาย ปฏสมภทามคค ข.เปต. ขททกนกาย เปตวตถ ข.พทธ. ขททกนกาย พทธวส ข.ม.,ข.มหา. ขททกนกาย มหานทเทส ข.วมาน. ขททกนกาย วมานวตถ ข.ส. ขททกนกาย สตตนปาต

ขททก.อ. ขททกปาฐ อฏฐกถา (ปรมตถโชตกา) จรยา.อ. จรยาปฏก อฏฐกถา (ปรมตถทปน) ชา.อ. ชาตกฏฐกถา เถร.อ. เถรคาถา อฏฐกถา (ปรมตถทปน) เถร.อ. เถรคาถา อฏฐกถา (ปรมตถทปน) ท.อ. ทฆนกาย อฏฐกถา (สมงคลวลาสน) ท.ปา. ทฆนกาย ปาฏกวคค ท.ม. ทฆนกาย มหาวคค ท.ส. ทฆนกาย สลกขนธวคค ธ.อ. ธมมปทฏฐกถา นท.อ. นทเทส อฏฐกถา (สทธมมปชโชตกา) ปญจ.อ. ปญจปกรณ อฏฐกถา (ปรมตถทปน) ปฏส.อ. ปฏสมภทามคค อฏฐกถา (สทธมมปกาสน) เปต.อ. เปตวตถ อฏฐกถา (ปรมตถทปน) พทธ.อ. พทธวส อฏฐกถา (มธรตถวลาสน) ม.อ. มชฌมนกาย อฏฐกถา (ปปญจสทน) ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก ม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก มงคล. มงคลตถทปน มลนท. มลนทปญหา วนย. วนยปฏก วนย.อ. วนย อฏฐกถา (สมนตปาสาทกา) วนย.ฏกา วนยฏฐกถา ฏกา (สารตถทปน) วภงค.อ. วภงค อฏฐกถา (สมโมหวโนทน) วมาน.อ. วมานวตถ อฏฐกถา (ปรมตถทปน) วสทธ. วสทธมคค วสทธ.ฏกา วสทธมคค มหาฏกา (ปรมตถมญชสา) สงคณ อ. สงคณ อฏฐกถา (อฏฐสาลน) สงคห. อภธมมตถสงคห สงคห.ฏกา อภธมมตถสงคห ฏกา (อภธมมตถวภาวน) ส.อ. สยตตนกาย อฏฐกถา (สารตถปกาสน) ส.ข. สยตตนกาย ขนธวารวคค ส.น. สยตตนกาย นทานวคค ส.ม. สยตตนกาย มหาวารวคค ส.ส. สยตตนกาย สคาถวคค ส.สฬ. สยตตนกาย สฬายตนวคค สตต.อ. สตตนปาต อฏฐกถา (ปรมตถโชตกา)

____________________________________________________________ * หลงจากพมพหนงสอนเปนฉบบขยาย ครงแรก ใน พ.ศ. ๒๕๒๕ แลว มคมภรทตพมพในอกษรไทยทยอยเพมขนมาไมนอย แตในการพมพครงน ยงคงไวตามบญชเกา; สาหรบคมภรชนฎกา แมทไมแสดงไว กพงเขาใจไดเอง ตามแนววธในการใชคาวา “ฏกา” หรออกษรยอ “ฏ.” ไปตอทายอกษรยอของคมภรในพระไตรปฎก เปน ท.ฏกา หรอ ท.ฏ. เปนตน ทานองเดยวกบอรรถกถา ทนา อ. ไปตอทายเปน ท.อ., ม.อ., ส.อ. ฯลฯ