วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอ การศกษาพระไตรปฎก

AN ANALYTICAL STUDY OF THE IMPORTANT OF

COMMENTARIES OF THE TRIPITAKA STUDY

พระนาถ โพธญาโณ (โปทาสาย)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอ การศกษาพระไตรปฎก

พระนาถ โพธญาโณ (โปทาสาย)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of

the Requirements for the Degree of

Master of Arts

(Buddhist Studies)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

An Analytical Study of the Importance of Commentaries to

the Tipitaka Study

Phra Nat BodhiñÈno (Potasai)

ก

ชอวทยานพนธ : ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอ การศกษาพระไตรปฎก

ผวจย : พระนาถ โพธญาโณ (โปทาสาย) ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระอธการสชาต จนทสโร ดร., พธ.บ. (ครศาสตร),

ศศ.ม. (พฒนาสงคม), พธ.ด. (พระพทธศาสนา) : ดร.อาภากร ปญโญ, ศศ.บ. (การทองเทยวและการโรงแรม),

ศศ.ม. (การบรหารและประเมนโครงการ), พธ.ด. (พระพทธศาสนา) วนส าเรจการศกษา : ๓ มนาคม ๒๕๖๒

บทคดยอ

การวจยนมวตถประสงคเพอ ๑) ศกษาทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๒) ศกษาความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารตพระพทธศาสนา ๓) วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก เปนการวจยเชงศกษาและวเคราะหโดยใช พระไตรปฎกบาลฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พระไตรปฎกแปลไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พระไตรปฎกและอรรถกถาแปลไทยฉบบมหามกฏราชวทยาลยเปนหลก เรมจากการศกษาปญหาแลวจงน าปญหามาท าการศกษาหาทรรศนะ จากนนจงศกษาหาความส าคญ แลวจงน าปญหามาวเคราะห โดยการชใหเหนถงความส าคญของคมภรอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎก และสมภาษณดานทรรศนะจากผเชยวชาญดานอรรถกถาจ านวน ๓ ทาน

ผลการวจยแสดงใหเหนวาคมภรอรรถกถามความส าคญเปนอยางยงตอการศกษาพระไตรปฎก คมภรอรรถกถานนเปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรงเปนตวแทนของการแกปญหาขนทสองทใชในการตความควบคกบพระไตรปฎก ชวยพจารณาตดสนความหมายของค าหรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง อรรถกถายงเปนทประมวลขอมลเกยวกบพทธประวตซงกระจดกระจายอยในพระไตรปฎกซงมสวนเกยวของกบจารตพระพทธศาสนา โดยมการอธบายตามล าดบไป ทงค าศพทหรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความ ในพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก มการเลาเรองประกอบ อยางมระเบยบตอเนองและไพเราะ พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน อรรถกถาเปนเหมอนสะพานหรอบนไดทชวยใหกาวเขาไปถงพระไตรปฎกและเปนพจนานกรมทเกบรกษาค าอธบายตวจรงตงแตดงเดมไวใหมากทสดเทาทจะเปนไปได

ข

Thesis Title : An Analytical Study of the Importance of Commentaries

to the Tipitaka Study Researcher : Phra Nat BodhiñÈno (Potasai)

Degree : Master of Arts (Buddhist Studies)

Thesis Supervisory Committee

: Phra Adhikarn Suchat Candasaro Dr.,

B.A. (Buddhist Studies), M.A. (Social Development),

Ph.D. (Buddhist Studies)

: Dr.Apakorn Panyo, B.A. (Tourism and Hotel Studies),

M.A. (Project Management and Evaluation),

Ph.D. (Buddhist Studies)

Date of Graduation : March 3, 2019

Abstract

The thesis entitled “An Analytical Study of the Importance of Commentaries

to the Tipitaka Study” consisted of three objectives. The study aimed: 1) to study the

viewpoints on the commentaries to the Tipitaka study, 2) to study the importance of

commentaries to the Tipitaka study according to Buddhist tradition, and 3) to analyze

the importance of commentaries to the Tipitaka study.

This is an educational research that was created through the descriptive

analysis of the Tipitaka in Pali version of Mahachulalongkornrajavidyalaya University

(MCU), Tipitaka in Thai version of MCU and commentaries in Thai version of MCU.

The research was conducted by studying problems and its viewpoints, followed by

finding and analyzing its importance through pointing out the importance of

commentaries to the Tipitaka study. The research also involved interviewing 3 experts

in commentaries.

From the study, it showed the importance of commentaries to the Tipitaka

study as commentaries gave a direct explanation in Tipitaka. This helped solving

problem in interpreting the Tipitaka. Commentaries helped defining the meaning of

each word or sentence in a correct way. It was also a compilation of information about

Buddhist history and tradition that was scattered all over the Tipitaka by explaining,

ค

clarifying and construing, in order, of words, idioms, texts in Vinaya Piṭaka, Sutta

Piṭaka and Abhidhamma Piṭaka. In commentaries, there was also a melodic storytelling

that linked with the origin and development of the story in order to let the readers

understand clearer of the word of the Buddha or stories in the Tipitaka. Commentaries

was considered as a bridge or a ladder that helped to approach the Tipitaka and was a

dictionary that preserved the original descriptions as many as possible.

ง

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธเรอง “ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก” ฉบบน ส าเรจลงไดอยางสมบรณดวยความกรณาเปนอยางยงจาก พระอธการสชาต จนทสโร, ดร. และ ดร.อาภากร ปญโญ คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ และคณาจารยผทรงคณวฒ ประกอบดวย พระมหาสมบรณ วฒฑกโร, ดร. คณะบดบณฑตวทยาลย รศ.ดร.บณย นลเกษ อาจารยอาวโส อดตอาจารยประจ าคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม รศ.ดร.ปรตม บญศรตน หวหนาภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม ผศ.ดร.สยาม ราชวตร อาจารยประจ าภาควชาการดานปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม และ ผศ.ดร.ประทป พชทองหลาง อาจารยกลมวชาสงคมศาสตร คณะบรหารธรกจและศลปศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา อาจารยผสอน ดร.สมจนทร ศรปรชญานนท ดร.ดลก บญอม และ พระมหากรต วรกตต ทไดใหค าแนะน าปรกษาตลอดจนตรวจปรบปรงแกไขขอบกพรองตาง ๆ ทเปนประโยชนตอการศกษาวจย จนท าใหการศกษาวจยครงน ส าเรจสมบรณและมคณคา ผวจยขอกราบขอบพระคณ และขออนโมทนาขอบคณเปนอยางสงไว ณ โอกาสน

ขอขอบพระคณ พระราชธรรมาลงการ ทใหการเออเฟอในดานสถานทศกษา พรอมทงคณาจารยและเจาหนาทบณฑตวทยาลยทกทาน ทใหความเออเฟอทกอยาง โดยตลอดมา และขอขอบคณกลยาณมตรทกทานและหองสมด มจร.วทยาลยสงฆล าปาง ทใหหยบยมดานต าราและเอกสาร จนผวจยสามารถคนควาอยางเตมท

คณคาและประโยชนอนพงมจากการศกษาวจยวทยานพนธนพนธฉบบน ผศกษาเชอมนวาผลการศกษาวจยครงนจะเปนสารตถะแกพทธศาสนกชนตามสมควรแกสตปญญาของผใครตอการศกษาทงหลายใหเกดปญญาญาณ ใหส าเรจเปาหมายสงสดในทางพระพทธศาสนาตอไป ฉะนนหากมความส าเรจใด ๆ เกดขน กเรมตนจากความเมตตาของทานทงหลายทกลาวมาทงหมดน

ขอผลานสงสแหงคณงามความดอนเกดจากการศกษาวจยในครงน ผเขยนขอนอมบชาคณพระรตนตรย บชาคณบดามารดา และคร อปชฌาย อาจารย ผมอปการคณทกทานทผวจยไมสามารถทจะเอยนามได และขอใหสรรพสตวทงหลายในโลกนจงอยรวมกนอยางสนตสบไป

พระนาถ โพธญาโณ (โปทาสาย)

๓ มนาคม ๒๕๖๒

จ

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข กตตกรรมประกาศ ง

สารบญ จ

สารบญตาราง ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ฌ

บทท ๑ บทน า ๑

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑

๑.๒ ค าถามวจย ๕

๑.๓ วตถประสงคในการวจย ๖

๑.๔ ขอบเขตของการวจย ๖

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๗

๑.๖ ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ ๗

๑.๖.๑ เอกสารทเกยวของ ๗

๑.๖.๒ งานวจยทเกยวของ ๙

๑.๗ วธด าเนนการวจย ๑๒

๑.๘ ประโยชนทไดรบจากงานวจย ๑๒

บทท ๒ ประวตและความเปนมาของคมภรอรรถกถาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑๓

๒.๑ ความหมายของอรรถกถา ๑๓

๒.๒ ความเปนมาของคมภรอรรถกถา ๑๔

๒.๓ การจดล าดบชนคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาท ๑๙

๒.๓.๑ คมภรดงเดมคอบาล ๒๐

๒.๓.๒ คมภรอรรถกถา ๒๐

๒.๓.๓ คมภรฎกา ๒๑

๒.๓.๔. คมภรอนฎกา ๒๒

๒.๓.๕. คมภรอน ๆ ๒๒

๒.๔ คมภรอรรถกถาในฐานะคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ๒๕

ฉ

๒.๕ การจดหมวดหมคมภรอรรถกถากบการอธบายพระไตรปฎก ๓๐

๒.๕.๑ โครงสรางพระไตรปฎก ๓๐

๒.๕.๒ คมภรอธบายพระไตรปฎก ๓๓

๒.๖ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระวนยปฎก ๓๕

๒.๖.๑ ความเปนมาของพระวนยปฎก ๓๕

๒.๖.๓ คมภรชนพระบาล ๓๘

๒.๖.๔ ชนคมภรอรรถกถา ๓๙

๒.๖.๕ ประโยชนของพระวนย ๔๐

๒.๗ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระสตตนตปฎก ๔๐

๒.๗.๑ ความเปนมาของคมภรอรรถกถาหมวดพระสตตนตปฎก ๔๐

๒.๗.๒ ความหมายของพระสตตนตปฎก ๔๔

๒.๗.๓ คมภรทเกยวของกบพระสตตนตปฎก ๔๕

๒.๘ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระอภธรรมปฎก ๔๖

๒.๘.๑ ก าเนดพระอภธรรม ๔๖

๒.๘.๒ ความหมายของพระอภธรรมปฎก ๔๗

๒.๘.๓ พระอภธรรมปฎก ๔๘

๒.๘.๔ โครงสรางของพระอภธรรม ๔๘

๒.๘.๕ พระอภธรรมปฎกชนอรรถกถา ๔๙

๒.๘.๖ ประโยชนทไดรบจากการศกษาอภธรรม ๔๙

๒.๙ ทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๕๐

๒.๑๐ สรป ๕๖

บทท ๓ ความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ๕๘

๓.๑ ความส าคญของอรรถกถา ๕๘

๓.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎก ๕๙

๓.๒.๑ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระวนยปฎก ๖๑

๓.๒.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระสตตนตปฎก ๖๔

๓.๓.๔ ความส าคญของอรรถกถากบการรกษาพทธพจน ๖๘

๓.๓.๕ ความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน ๗๑

๓.๓ ความส าคญของคมภรอรรถกถาตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ๗๓

๓.๓.๑ ความส าคญของอรรถกถาตอจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ๗๓

ช

๓.๓.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอพทธวธการสอน ๘๑

๓.๓.๓ ความส าคญของอรรถกถากบศลปวฒนธรรม ๘๔

๓.๓.๔ ความส าคญของอรรถกถากบประเพณและพธกรรม ๙๖

๓.๓.๕ ความส าคญของอรรถกถาตออทธพลของคนในสงคม ๑๐๐

๓.๓.๖ ความส าคญของอรรถกถากบการปฏบตตนของคนในสงคม ๑๐๔

๓.๓.๗ ความส าคญของอรรถกถากบการศกษาของคณะสงฆไทย ๑๐๙

๓.๔ สรป ๑๑๒

บทท ๔ ๑๑๕

๔.๑ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถา ๑๑๕

๔.๒ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระวนยปฎก ๑๑๗

๔.๓ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระสตตนตปฎก ๑๒๑

๔.๔ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระอภธรรมปฎก ๑๒๓

๔.๕ วเคราะหความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน ๑๒๗

๔.๖ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถากบการศกษาพระไตรปฎก ๑๒๙

๔.๗ สรป ๑๓๐

บทท ๕ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๑๓๓

๕.๑ สรปผลการวจย ๑๓๓

๕.๑.๑ ทรรศนะ ๑๓๓

๕.๑.๒ ความส าคญ ๑๓๕

๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๔๐

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะในการน าผลการศกษาไปใช ๑๔๐

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพอการวจยครงตอไป ๑๔๐

บรรณานกรม ๑๔๒

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก. หนงสอขอความอนเคราะหสมภาษณเพอการวจย ๑๔๖ ภาคผนวก ข. รปภาพลงพนทสมภาษณ ๑๕๐

ประวตผวจย ๑๕๓

ซ

สารบญตาราง

ตาราง หนา ตารางท ๑ วตถารอรรถกถา ๒๗ ตารางท ๒ สงคหอรรถกถา ๒๘ ตารางท ๓ อาบต ม ๗ ประการ เรยงล าดบตามโทษหนกเบา ๓๖ ตารางท ๔ คมภรชนพระบาล จดแบงเนอหาออกเปนพระวนยปฎกได ๘ เลม ๓๘ ตารางท ๕ ชนคมภรอรรถกถา คมภรอธบายความหมายและสาระส าคญในพระไตรปฎก ๓๙ ตารางท ๖ คมภรทเกยวของกบพระสตตนตปฎก ๔๕ ตารางท ๗ การอธบายอรรถกถาในพระวนยปฎก ๖๑ ตารางท ๘ การอธบายอรรถกถาในพระสตตนตปฎก ๖๔ ตารางท ๙ การอธบายอรรถกถาในพระอภธรรมปฎก ๖๗

ฌ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก. ค ายอชอคมภรพระไตรปฎก

อกษรยอชอคมภรในวทยานพนธเลมน ใชอางองจากคมภรมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบสยามรฐ ๒๕๒๕ และ คมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรต สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ พทธศกราช ๒๕๓๙ คมภรพระไตรปฎกและอรรถกถา แปลไทย ฉบบมหามกฏราชกมาชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๔ การอางองใชระบบการระบ เลม/ขอ/หนา หลงค ายอชอคมภรดงตวอยาง เชน ท.ม.(ไทย) ๑๐/๙๐/๕๐ หมายถง ทฆนกาย มหาวรรค พระไตรปฎก เลมท ๑๐ ขอ ๙๐ หนา ๕๐ ซงมตามล าดบคมภรดงน

พระวนยปฎก เลม ค ายอ ชอคมภร ภาษา ๑-๒ ว.มหาว. (ไทย) = วนยปฏก มหาวภงค (ภาษาไทย) ๘ ว.ป. (บาล) =วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล)

พระสตตนตปฎก เลม ค ายอ ชอคมภร ภาษา ๙ ท.ส. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย สลกขนธวคคปาล (ภาษาบาล) ๑๒ ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๓ ม.ม. (ไทย) = สตตนนปฏก มชฌมนกาย (ภาษาไทย) ๒๒ อง.ปญจก.(ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) ข. ค ายอชอคมภรอรรถกถา

อรรถกถาพระสตตนตปฏก ค ายอ ชอคมภร ภาษา ท.ส.อ. (บาล) =ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏกถาปาล (ภาษาบาล) ท.ม.อ. (บาล) =ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคออฏฐกถาปาล (ภาษาบาล) อง.ทก.อ. (ไทย) =องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ว.อ. (บาล) =ขททกนกาย ปรมตถทปน วมานวตถอฏกถาปาล (ภาษาบาล) ข.ธ.อ. (ไทย) =ขททกนกาย ธรรมบทอรรถกถา (ภาษาไทย)

ญ

ค. ค าอธบายสญลกษณและค ายอภาษาองกฤษ ค ายอ ค าเตม ความหมาย หมายเหต ed. editor บรรณาธการ, ผจดพมพ พหพจนใช eds.

ibid. ibiden เรองเดยวกน loc.cit. loco citato อางแลว

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

พระไตรปฎก เปนคมภรหลกทมความส าคญทสดตอพระพทธศาสนา เพราะไดประมวลพระพทธพจนอนเปนสจธรรมค าสอนของพระพทธเจาไวอยางครบถวน และสมบรณทสดยงกวาคมภรอนใด นอกจากน พระไตรปฎก ยงเปนหลกฐานทางประวตศาสตรชนส าคญทสดอกอยางหนง ซงสามารถใชเปนเครองยนยนถงวสสายกาลของพระพทธศาสนาวาไดอบตขน และด ารงอยสบตอกนมาเปนเวลายาวนานเพยงใด ดงนน พระไตรปฎก จงนบเปนมรดกอนล าคาทพทธศาสนกชนทกหมเหลาทงทเปน บรรพชต และคฤหสถควรชวยกนเชดช ทะนบ ารง และหมนศกษาพระปรยตสทธรรมใหเขาใจอยางถองแท

ภายหลงพระพทธองคเสดจดบขนธปรนพพานแลว เหลาพระอรหนตทงหลายม พระมหากสสปะ เปนตน ไดประชมสงฆเพอรวบรวมค าสอนของพระพทธองคใหเปนหมวดหมเรยกวา “การสงคายนา” เปนเหตใหเกดคมภรพระพทธศาสนาในการสงคายนาพระธรรมวนยในครงตอ ๆ มา คอ “พระไตรปฎก” แปลวา คมภรทบรรจพระพทธพจน (และเรองราวชนเดมของพระพทธศาสนา) ๓ ชด หรอ ประมวลแหงคมภรทรวบรวมพระธรรมวนย ๓ หมวด กลาวคอ วนยปฎก สตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก๑

พระอรรถกถาจารยผทราบพทธาธบาย ทงโดยอรรถและพยญชะนแหงพระพทธวจนะ เพราะการศกษาจ าตองสบตอกนมาตามล าดบ มฉนทะอตสาหะอยางสงมาก ไดอรรถาธบายพระพทธวจนะในพระไตรปฎกสวนทยากแกการเขาใจ ใหเกดความเขาใจงายขนส าหรบผศกษาและปฏบต ความส าคญแหงคมภรในพระพทธศาสนาจงมลดหลนกนลงมา คอ

๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร: บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จ ากด, ๒๕๕๑), หนา ๑๑๐.

๒

๑. พระสตร คอพระพทธวจนะทเรยกวา พระไตรปฎก ทงพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก

๒. สตตานะโลม คอคมภรทพระอรรถกถาจารยรจนาขน อธบายขอความทยากในพระไตรปฎก

๓. อาจรยวาท วาทะของอาจารยตาง ๆ ตงแตชนฎกา อนฎกา และบรพาจารยในรนหลง ๔. อตโนมต ความคดเหนของผพด ผแสดงธรรมในพระพทธศาสนา

กาลตอมามการอธบายธรรมประเภทอาจรยวาท คอ ถอตามทอาจารยของตนสอนไว กบอตโนมต วาไปตามมตของตนกนมากขน ทงนอาจจะเปนเพราะคมภรพระพทธศาสนาทเปนหลกส าคญ คอ พระไตรปฎกและอรรถกถามไมแพรหลาย อรรถกถาสวนมากยงคงเปนภาษาบาล คนมฉนทะในภาษาบาลนอยลง ส านวนภาษาบาลทแปลออกมาแลวยากตอการท าความเขาใจของคนทไมไดศกษามากอน ขาดกลยาณมตรทเปนสตบรษในพระพทธศาสนา เปนตน อกทงการอธบายธรรมทเปนผลจากการตรสรของพระอรหนตสมมาสมพทธเจานนเปนอนตรายมาก เพราะโอกาสทจะเขาใจผด พดผด ปฏบตผด มไดงาย พระไตรปฎกเปนเหมอนรฐธรรมนญ กฎหมายทวไปจะขดแยงกบกฎหมายรฐธรรมนญไมไดฉนใด การอธบายธรรมขดแยงกบพระไตรปฎก พทธศาสนกชนทดยอมถอวาท าไมไดเชนกนฉนนน๒ และเมอพระพทธวจนะอนปรากฏในพระไตรปฎกแพรหลายออกมานน จงเกดมการแปลพระไตรปฎกและอรรถกถาขนในรปภาษาไทย เพอใหความรความเขาใจพระพทธศาสนา ตรงตามหลกทปรากฏในพระไตรปฎกและทพระอรรถกถาจารยอธบายไว และเพอใหเกด ทฏฐสามญญตา ความเสมอกนในดานทฏฐ และสลสามญญตา ความเสมอกนในดานศล ของชาวพทธทงฝายบรรพชตและคฤหสถ

คมภรอรรถกถา คอ หนงสอคมอการศกษาพระไตรปฎกทโบราณาจารยตงแตสมยพทธกาล เปนตนมาไดรจนาขนเพออธบายความหมายของค าศพททเขาใจยาก และความหมายของวล ประโยค หรอขอความทมนยสลบซบซอน อาจท าใหเขาใจผด และแปลความหมายผดไปจากพระพทธประสงคในบรบทนน ๆ ได๓ คมภรอรรถกถา เปนคมภรทรวมค าอธบายเกยวกบพระไตรปฎกททาน โบราณาจารยไดอธบายขยายความไว โดยการยกเอาศพทบาง วลบาง ประโยคบาง ในพระไตรปฎกทเหนวาควรอธบายเพมเตม หรอทเนอความยงไมกระจางชด มาตงเปนหวขอหรอบทตง แลวอธบายขยายความเทาทเหนวาควรอธบาย หรอเพมเตมเรองราวทเกยวของกบศพท วล หรอประโยคนน

๒ ว.มหาว. (ไทย) ค าน า. ๓ มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, อรรถกถาภาษาไทย พระวนยปฎก สมนตปาสาทกา ภาค ๑,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ค าปรารภ.

๓

ใหชดเจนขน เพอผศกษาพระไตรปฎกในสวนนนจะไดเขาใจ หรอไดรเรองราวประกอบละเอยดพสดารขน ซงจะเปนประโยชนตอการเขาใจธรรมะ เรองราว เหตการณอนเปนทมาหรอเกยวของกบธรรมะขอนนในพระไตรปฎกไดการะจางแจงยงขน ฉะนน คมภรอรรถกถา หรอเรยกสน ๆ วา อรรถกถา จงมประโยชนตอการอาน หรอการศกษาพระไตรปฎกเปนอยางมาก เพราะชวยไขความในสวนทเปนปญหา และชวยเพมเตมเรองราวเนอหาบางเรองบางตอนทอาจจะไมไดบนทกไวในพระไตรปฎกใหสมบรณขน แตในขณะเดยวกน คมภรอรรถกถากมไดมเฉพาะค าอธบายศพท วล หรอประโยคตาง ๆ พระไตรปฎกเทานน แตทานอรรถกถาจารยทงหลายยงไดแสดงทรรศนะทางธรรมและอน ๆ ของทานมากบางนอยบางไวในคมภรนน ๆ ดวย

ฉะนน คมภรอรรถกถาจงเปนแหลงความรทางพระพทธศาสนาทส าคญรองลงมาจากพระไตรปฎก และใชเปนหลกฐานอางองกนอยางแพรหลายในการศกษาพระพทธศาสนาเชน ในอรรถกถาชาดก “ชาดกในพระไตรปฎกนนเปนตวแกนของชาดก ไดแก พทธพจน และค าโตตอบกนกเปนพทธพจน ไมมเรองเลาประกอบเหมอนในอรรถกถาชาดก”๔ ชาดกในพระไตรปฎกจ าตองอาศยอรรถกถาเพออธบายเนอเรองของชาดกใหสมบรณมรายละเอยดและเพมสนทรยะในการอานเพอท าความเขาใจในหลกธรรมทสอดแทรกมากบเรองไดมากขนในหมพทธศาสนกชน “อรรถกถาดงกลาวขางตนน เรยกวา อรรถกถาชาดก เชอกนวาเปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยทแตงตามค าอาราธนาของพระอตถทสส พระพทธมตตะและพระพทธปยะ”๕

ทรรศนะของผศกษาคมภรอรรถกถา ม ๒ ทรรศนะคอ เหนดวยและไมเหนดวย ดงทานพระอาจารยคกฤทธ โสตถผโล ไดใหสมภาษณในรายการ “ขยายขาว” วา “ทานฟงค าของพระพทธเจาอยางตรงไปตรงมาเทานน”๖ และไดอางพระสตรวา “ภกษทงหลาย สตตนตะเหลาใด ทกวแตงขนใหม เปนค ารอยกรองประเภทกาพย กลอน มอกษรสละสลวย มพยญชนะอนวจตร

๔ พระเทพเวท ( ประยทธ ปยตโต), “ประวต พฒนาการ และอทธพลของพระไตรปฎก”, พทธจกร,

ปท ๔๖ ฉบบท ๙ (กนยายน ๒๕๓๕): ๗ – ๘. ๕ อางจาก บรรจบ บรรณรจ, “ผลงานของพระพทธโฆษะและพระเถราจารยรวมสมย : ศกษาเฉพาะ

กรณทศกษาในเมองไทย”, ในรวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนาและปรชญา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๕.

๖ อางจาก พระอาจารย คกฤทธ โสตถผโล, ใหสมภาษณในรายการ “ขยายขาว”, ๒๐ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๗, (นาทท ๑๗.๔๕).

๔

เปนเรองนอกแนว เปนค ากลาวของสาวก เมอมผน าสตตนตเหลานนมากลาวอย เธอจกไมฟงดวยด ไมเงยหฟง ไมตงจตเพอจะรทวถง และจกไมส าคญวาเปนสงทคนควรศกษาเลาเรยน”๗

พระพทธเจาไมทรงหามอรรถกถาเสยทเดยว เหนไดจากพระสตรทวาพระพทธเจาทรงตรสถงไวในอรรถกถาพระสตรวา “ ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางน ยอมเปนไปเพอความฟนเฟอนเลอนหายแหงพระสทธรรม ๒ อยางเปนไฉน ? คอ บทพยญชนะทตงไวไมด กยอมเปนอนน ามาไมด ๑ อรรถทน ามาไมด ๑ ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางนแล ยอมเปนไปเพอความฟนเฟอนเลอนหายแหงพระสทธรรม ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางน ยอมเปนไปเพอความตงมน ไมฟนเฟอน ไมเลอนหายแหงพระสทธรรม ๒ อยางเปนไฉน ? คอบทพยญชนะทตงไวด ๑ อรรถทน ามาด ๑ แมเนอความแหงบทพยญชนะทตงไวดแลวกยอมเปนอนน ามาด ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางนแล ยอมเปนไปเพอความตงมน ไมฟนเฟอน ไมเลอนหายแหงสทธรรม”๘

และพระสตรทวา “ภกษทงหลาย ภกษพวกทคดคานอรรถและธรรมโดยสตรซงตนเรยนไวไมด ดวยพยญชนะปฏรปนน ชอวาปฏบตแลวเพอมใชประโยชนแกชนเปนอนมาก เพอทกขแกเทวดาและมนษยทงหลาย อนง ภกษนนยงจะประสบบาปเปนอนมาก และทงชอวา ท าสทธรรมนใหอนตรธานไปอกดวย ภกษทงหลาย ภกษพวกทอนโลมอรรถและธรรมโดยสตรซงตนเรยนไดดดวยพยญชนะปฏรปนนชอวาปฏบตแลวเพอประโยชนของชนมาก เพอความสขของชนมาก เพอประโยชน เพอเกอกลแกชนเปนอนมาก เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ภกษทงหลาย อนง ภกษพวกนนประสบบญเปนอนมาก ทงชอวา ด ารงสทธรรมนไวอกดวย”๙

พระพทธวจนะวาโดยสภาพแหงธรรมแลว เปนธรรมทลกซงรไดยาก ดงปรากฏพทธด ารสวา “อธคโต โข มยาย ธมโม คมภโร ทททโส ทรนโพโธ สนโต ปณโต อตกกาวจโร นปโณ ปณฑตเวทนโย ธรรมทเราไดบรรลแลวน ลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรกะ ละเอยด บณฑตจงจะรได”๑๐ พระอรรถกถาจารยผรพทธาธบายทงโดยอรรถและพยญชนะแหง พระพทธวจนะ ไดอรรถาธบายพระพทธวจนะทเปนบาลพระไตรปฎกสวนทยากตอการเขาใจใหเกดความเขาใจงายขนส าหรบผศกษา จงเกดล าดบคมภรอธบายลดหลนกนลงมาตามล าดบชน จดเปนคมภร

๗ ทก.อ . ๒๐/๙๒/๒๙๒ อางจาก พระอาจารย คกฤทธ โสตถผโล, ใหสมภาษณในรายการ

“ขยายขาว”, ๒๐ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๗, (นาทท ๑๔.๔๐). ๘ อง.เอก–ทก. (ไทย) ๓๓/๒๖๖/๓๐๓. ๙ อง.เอก–ทก. (ไทย) ๓๓/๒๘๖/๓๕๖. ๑๐ ว.มหา. (ไทย) ๔/๗/๑๑.

๕

ส าคญทางพระพทธศาสนาเถรวาท คอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา ทปน ปกรณวเสส และคมภรสททาวเสส๑๑

เนองจากเรอง “อรรถกถา” มผคนควาท ามาเปนหนงสอ และงานวจยเปนจ านวนมากแลวในงานวจยนผวจยจงมการเพมเตมในสวนทขาดไป เชน การวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถา มการยกตวอยางจากบาลในพระไตรปฎกทจ าเปนตองมอรรถกถาในการอธบาย หรอเพมเตมจงจะมความสมบรณและท าใหมความเขาใจไดดยงขน และท าใหเหนความส าคญของคมภรอรรถกถาทใชในการศกษาพระไตรปฎกไดชดเจนยงขน งานวจยนไมละทงในรายละเอยดตาง ๆ คอ ผศกษาจะไดทราบอนดบชนของคมภรอรรถกถา คมภรอรรถกถามหนาทอะไรคมภรอรรถกถาเกดขนมาเมอไหร และสมบรณในตอนไหน คมภรอรรถกถานนเกดมาจากไหน ใครเปนบคคลส าคญในดานอรรถกถา ไดมการบนทกเปนลายลกษณอกษรเมอไหร คมภรอรรถกถานนแบงเปนกประเภท อะไรบาง คมภรอรรถกถาไดมการจดหมวดหมอยางไร ตามทรรศนะคตของผคนสวนมากนนมความคดเหนอยางไรในคมภรอรรถกถา ในคมภรอรรถกถานนมสวนส าคญตอจารตพระพทธศาสนาเถรวาทและมความส าคญตอการศกษาพระไตรปฎกอยางไร

ดงนน ดวยความส าคญของการศกษาคมภรอรรถกถาดงกลาวมา ผวจยจงเหนความจ าเปนในการศกษาประมวลองคความรคมภรอรรถกถาพระไตรปฎก และเลอกบทเนอหาในพระไตรปฎกและในคมภรอรรถกถา เพอก าหนดเปนกรณตวอยางในการศกษาวเคราะหหาความส าคญมาก าหนดเปนประเดนปญหา โดยอาศยสาระส าคญทปรากฏในคมภรอรรถกถา ฎกา อนฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของในการวเคราะห อนจะเปนขอมลส าคญในการพฒนาการศกษาทเกยวกบคมภรอรรถกถาของผศกษาตอไป

๑.๒ ค าถามวจย ๑.๒.๑ ทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกเปนอยางไร ๑.๒.๒ ความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกอยางไร ๑.๒.๓ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกเปนอยางไร

๑๑ สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎกฉบบส าหรบประชาชน, พมพครงท ๑๗, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๑–๒๕.

๖

๑.๓ วตถประสงคในการวจย ๑.๓.๑ เพอศกษาทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๑.๓.๒ เพอศกษาความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารต

พระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๓.๓ เพอวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก

๑.๔ ขอบเขตของการวจย

การวจยในเรอง “ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก” เปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) แบบวจยเอกสาร (Documentary

Research) ผสมสมภาษณเชงลกผเชยวชาญทางพระพทธศาสนา (In-depth Interview) โดยผวจยก าหนดขอบเขตการวจยไว ดงน

๑.๔.๑ ขอบเขตดานเอกสาร

๑) ขอมลขนปฐมภม (Primary Sources) ศกษาและรวบรวมขอมลทมาจากคมภรพระไตรปฎกของส านกตางๆ ดงน

ก) พระไตรปฎกบาล ฉบบสยามรฐ พ.ศ. ๒๕๒๕ ข) พระไตรปฎกแปลไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ ค) พระไตรปฎกและอรรถกถาแปลไทย ฉบบมหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๔

๒) ขอมลขนทตยภม (Secondary Sources) ดานขอบเขตทางพระพทธศาสนา ศกษารวบรวมขอมลจากเอกสารงานเขยนของผทรงคณวฒทางพระพทธศาสนา หนงสอต ารา บทความ บทสมภาษณ และเอกสารวชาการ ตลอดจนงานวจยทเกยวของ เพอประกอบการวจยใหสมบรณยงขน

๑.๔.๒ ขอบเขตดานเนอหา การศกษาวจยครงน ผวจยมงเนนศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอ

การศกษาพระไตรปฎก โดยมขอบเขตเนอหาทตองการวจยดงตอไปน ๑) ศกษาทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๒) ศกษาความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๓) วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก โดยการ

วเคราะหดานเนอหา และความส าคญ โดยอางองจากคมภรอรรถกถาในพระไตรปฎก

๗

๑.๔.๓ ขอบเขตดานผใหขอมล

แหลงขอมลทใชในการศกษาศกษาทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ไดจากการสมภาษณเชงลก (In-depth Interview) ผทรงคณวฒทมความรความเชยวชาญทางพระพทธศาสนา และคมภรอรรถกถา เพอใหทรรศนะตอความส าคญของคมภรอรรถกถา และวพากษประเมนงานวจย เพอน ามาประกอบการท าวจยใหสมบรณยงขน โดยด าเนนการสมภาษณผทรงคณวฒทงสน ๓ ทาน

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

คมภรอรรถกถา หมายถง คมภรทรวบรวมค าอธบายความในพระไตรปฎกภาษาบาล จดเปนแหลงความรทางพระพทธศาสนาทมความส าคญรองลงมาจากพระไตรปฎก และใชเปนหลกฐานอางองอยางแพรหลาย ในวงการศกษาพระพทธศาสนา

ความส าคญ หมายถง เปนพเศษกวาธรรมดา มคณคา มชอเสยง ควรก าหนดจดจ า เขาใจคะเน คาดวา เครองหมาย เครองจดจ า

วเคราะห หมายถง ใครครวญ ไตรตรอง พจารณา แยกออกเปนสวน ๆ เพอพจารณาอยางลกซง

๑.๖ ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ

ผวจยไดท าการศกษาคนควาเอกสารและงานวจยตาง ๆ ทเกยวของกบทรรศนะคตทมตออรรถกถาในการศกษาพระไตรปฎก และความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารตพระพทธศาสนา ซงไดมผสนใจศกษาในแงมมทแตกตางกนไป งานวจยของแตละบคคลหรอแตละกลมสามารถเสรมความรแกกนและกนได

๑.๖.๑ เอกสารทเกยวของ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดกลาวไวในหนงสอ “ความรเบองตนเกยวกบพระวนยปฎก” วาคมภรอรรถกถาเปนคมภรทพระอรรถกถาจารยรจนาขนเพออธบายความหมายของสาระส าคญในพระไตรปฎก ในคมภรอรรถกถาพระวนย ซงมชอคมภรและประเภทคมภร ดงน

๘

สมนตปาสาทกา (ภาค ๑-๓) กงขาวตรณอฏฐกถ วนยสงกอฏฐกถา วนยวนจฉยะ อตตรวนจฉยะ ขททสกขา มลสกขา๑๒

กรมการศาสนา กลาวไวในหนงสอ “ประวตพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร” วา คมภรอรรถกถาของพระไตรปฎกม ๒ ประเภท คอ อรรถกถาภาษาสงหฬโบราณ ซงตนฉบบอนตรธานหมดแลว และอรรถกถาสมยพระพทธโฆษาจารยและพระอรรถกถาจารยอน ๆ อยางไรกตาม หากยอมรบวา อรรถกถาไดมมาแลวตงแตสมยพทธกาล อรรถกถากเปนคมภรรวมยคเดยวกบพระไตรปฎก แตถาถอตามประวตของวรรณคดบาล คมภรอรรถกถากเปนอกยคหนงทสบตอจากยคพระไตรปฎก๑๓

สภาพรรณ ณ บางชาง กลาวไวในหนงสอ “ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา” วา เมอพระมหนทเถระน าพทธศาสนามาตงมนในลงกาพรอมกบการน าพระไตรปฎกมากไดน าเอาอรรถกถาทงหมดเขามาเผยแพรดวย และเพอความสะดวกของชาวลงกาในการศกษาคมภรเหลาน ไดมการแปลอรรถกถาบาลนออกเปนภาษาสงหลมการรกษาสวดจ าตอมาอยางถกตอง เมอพทธศาสนาในลงกาแตกแยกเปน ๒ ฝาย คมภรอรรถกถาภาษาสงหลกไดรบการเกบรกษาไวกบฝายมหาวหารและไดรบการจารเปนลายลกษณอกษรลงในใบลาน พรอมกบการจารพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษรเปนครงแรก๑๔

พระพทธโฆษาจารย, (แปลโดยพระเทพเวท จวน อฏาย) ไดกลาวไวในหนงสอ “สมนตปาสาทกา” สรปความไดวา เปนอรรถกถาแกพระวนยปฎกทง ๕ คมภร คอ ภกขวภงค ภกขนวภงค มหาวรรค จลลวรรค และปรวาร พระพทธโฆสาจารยแตงสมนตปาสาทกาขนกอนอรรถกถาเลมอน ๆ เพราะวนยเปนรากฐานศรทธาของชาวพทธ และไดแตงขนเมอประมาณพทธศกราช ท ๙๒๗ - ๙๗๓ ในสมยพระเจาสรปาล แตงทเมองอนราธประ ประเทศลงกา โดยค าอาราธนาของ พระพทธสร ใชเวลาแตง ๑ ปจงส าเรจ คอเรมแตงเมอปท ๒๐ ของ พระเจาสรปาล และส าเรจเมอยางเขาปท ๒๑ กลาวกนวา ทานใชคมภรอรรถกถาเดมทเรยกวาโบราณอฏฐกถา ชอ มหาปจจรและกรนทภาษาสงหลเปนโครงราง คมภรสมนตปาสาทกาแบงออกเปน ๓ ภาค ภาคท ๑ อธบายขยายความทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวภงค เฉพาะพาหรนทาน เวรญชกณฑ และปาราชกกณฑ ภาคท ๒ อธบายขยาย

๑๒ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ความรเบองตนเกยวกบพระวนยปฎก, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๓. ๑๓ กรมการศาสนา, ประวตพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป, (กรงเทพมหานคร:

การศาสนา, ๒๕๒๖), หนา ๒๖๔-๒๖๗. ๑๔ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, (กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๖), หนา ๒๗๒.

๙

ความทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวภงค ตงแตสงฆทเสสกณฑ จนถงเสขยกณฑ และในภกขณวภงค ภาคท ๓ อธบายขยายวามทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวรรค คมภรจฬวรรค และคมภรปรวาร๑๕

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) กลาวไวในหนงสอ “รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง” วา พระไตรปฎกบาล ทเปนเนอตวจรงตนเดมนน จ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหคงมนยนตวเปนหลกตลอดไป อรรถกถา อนเสมอนสะพานเหมอนบนไดทชวยใหกาวเขาไปถงพระไตรปฎกบาล เปนอปกรณทไมอาจขาดไป ละทงไมได พระไตรปฎกภาษาไทย ชวยทอดสะพานตงบนไดของอรรถกถาใหเรากาวไตไปใหถงพระไตรปฎก ตวจรงทเปนบาลไมใชเปนตวสะพาน ไมใชเปนตวบนได ทจะแทนทใหทงอรรถกถาไปได ไมตองพดถงจะแทนพระไตรปฎกบาล กอรปรางตงตวขนไดแลว อยในชวงกาลแหงงานตรวจช าระแตงแก ทพงรวมชวยกนพากาวสความสมบรณ๑๖

๑.๖.๒ งานวจยทเกยวของ

พระวพฒน อตตเปโม (เอยมเปรมจต) ไดกลาวถงความส าคญในการศกษาคมภรอรรถกถาธรรมบทไวในวทยานพนธ เรอง “การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถาธรรมบท” จากผลการศกษาพบวา พระอรรถกถาจารยใหความส าคญในการศกษาคมภรอรรถกถาธรรมบทวาเพออธบายความพระคาถาทพระพทธเจาตรสไวใหกบผทก าลงศกษาคมภรอรรถกถาธรรมบท ในคมภรอรรถกถาธรรมบทน มตวอยางของการใหผลของกรรมทสามารถยกมาศกษาได ๘๖ ตวอยางดวยกน และสามารถวเคราะหจ าแนกเหตการณทเกดขน และสงเคราะหเขากบหลกกรรมทางพระพทธศาสนาไดหลายกรณ นอกจากนยงสามารถจ าแนกการใหผลของกรรมทมสวนสมพนธกบเวลาใหผลของกรรมซงมทงใหผลในชาตนน และมทงใหผลแบบขามภพขามชาต การอธบายเรองกรรมของพระพทธเจาจะมปรากฏอยางเหนไดชดในพระคาถา สวนพระอรรถกถาจารยใชวธการเลาเรองราวทเกดขนประกอบ๑๗

๑๕ พระพทธโฆษาจารย , ปญจมสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย , (แปลโดย) พระเทพเวท

จวน อฏาย, (พระนคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๕), หนา ๑๒. ๑๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง , (กรงเทพมหานคร :

วดญาณเวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๔๑. ๑๗ พระวพฒน อตตเปโม (เอยมเปรมจต), "การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมใน

คมภรอรรถกถาธรรมบท", วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ข.

๑๐

พระวรพรรณ วทฒธมโฒ (เชยรประโคน) ไดกลาวถง ความเชอในอรรกถาธรรมบททมตอประเพณไทย ในงานวทยานพนธเรอง "อทธพลของความเชอในอรรถกถาธรรมบททมตอประเพณไทย" วา ความเชออรรถกถาธรรมบททมตอประเพณไทยนนสอดคลองกบความเชอเปนบอเกดของประเพณโดยกลาววา อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบทรวมถงความเชอในศาสนาอนนนมอทธพลตอประเพณไทยอยางมาก และสอดคลองกบการด าเนนชวตของคนไทยตงแตอดตจนถงปจจบน๑๘

แมชดวงพร ค าหอมกล ไดอธบายความส าคญของการศกษาคมภรธมทฏฐกถา หรออรรถกถาธรรมบท วามความส าคญไวในวทยานพนธ เรอง "การศกษาเชงวเคราะหพทธจรยศาสตรในธมมปทฏฐกถา" พอสรปใจความไดวา คมภรดงกลาวเปนแหลงความรดานประวตศาสตร และคตธรรม ตาง ๆ อธบายเนอความทลกซงเขาใหใจงายขน เปนชมชนความคดดานศาสนา จรยธรรม และเปนคมภรทอธบายลกษณะขอธรรมทมความส าคญของทกบทจนเปนทยอมรบของชาวพทธทงในและตางประเทศ เพราะสามารถน ามาประยกตใชในการด าเนนชวตไดเปนอยางด เปนคมภรใหแนวคดทางจรยธรรม๑๙

ผชวยศาสตราจารย ดร. สมทธพล เนตรนมต ไดกลาวถง ความสมพนธของอรรถกถากบพระไตรปฎกไวในวทยานพนธ เรอง “บาลศกษาในอรรถกถาธรรมบท” พอสรปใจความไดวา อรรถกถาธรรมบทสมพนธกบพระไตรปฎกอยางแนบแนน ผแตงใหความส าคญตอความเขาใจไวยากรณ ถาหากผศกษาไมเขาใจไวยากรณจะไมเขาใจภาษา และความหมาย การอธบายความมส านวนโวหารอปมาอปไมย มตวอยางเสรมความ อธบายนามธรรมใหเปนรปธรรมดวยภาษากว จบดวยพทธสภาษต ไวยากรณถอวาเปนมาตรฐานของผศกษาภาษาบาล อรรถกถาธรรมบทจงเปนแบบอยางของผศกษาภาษาบาล วชาสมพนธไทย วชาแปลมคธเปนไทย และวชาแปลไทยเปนมคธ และจากการศกษายงพบอกวา ปาลมความสมพนธกบภเทวตา (ภาษา) ภาษาพดของชนเผาศากยะในสมยโบราณ เปนภาษาพดไมใชภาษาหนงสอ ค าวา บาล มหลกฐานวาในประเทศไทยเรยกมาตงแตสมยสมเดจพระนารายณมหาราช ใชเปนชอคมภรพระไตรปฎก เปนชอภาษา เปนค านาม และมความหมายดานไวยากรณ พระพทธศาสนาเถรวาทใชปาล (บาล) รองรบค าสงสอนของพระพทธเจา

๑๘ พระวรพรรณ วทฒธมโฒ , "อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบททมตอประเพณไทย" ,

วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๒), หนา ๑๓๑.

๑๙ แมชดวงพร ค าหอมกล, "การศกษาเชงวเคราะหพทธจรยศาสตรในธมมปทฏฐกถา", วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๕.

๑๑

ซงเรยกวาพรหมจรรย, ธรรมวนย, นวงคสตถศาสน, พทธวจนะ, ไตรปฎก, ตนตภาษา, ปาพจน และปรยตธรรม๒๐

ธาน สวรรณประทป ไดกลาวถง ของคมภรอรรถกาตอการวเคราะหคณคาในดานอธบายหลกธรรม ไวในวทยานพนธ เรอง “คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา : การแปลและการวเคราะห” ไดกลาวไววา คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถารวบรวมหลกธรรม และ องคความรทางพระพทธศาสนามาประมวลไว ซงมความเชอมโยงกบพระไตรปฎก อรรถกถา วเคราะหคณคาในดานรกษาและเผยแผพทธศาสนา คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา ท าใหเขาใจเนอหาของพระปรตรทใชสวดในพธกรรมส าคญตาง ๆ ทงในประเทศศรลงกา และประเทศไทย การสวดพระปรตรอนเปนหลกธรรมค าสอนในพทธศาสนาจงเปนการรกษาใหพระพทธศาสนาด ารงอยตลอดไป ทงยงเปนการเผยแผหลกธรรมในดานการปองกนภยนตราย การสวดพระปรตรหรอการสวดมนตเปนการอบรมจตดวยการระลกถงคณของพระรตนตรยคอ พระพทธคณ พระธรรมคณ และพระสงฆคณ พรอมทงแผเมตตาแกสรรพสตว อทธพลของการสวดพระปรตรมอทธพลทงใน ดานพธกรรม และประเพณตอสงคมไทย การสวดพระปรตรในพธกรรมส าคญ ๆ เปนการสบสานประเพณและวฒนธรรม ธ ารงรกษาและเผยแผพระพทธศาสนาใหด ารงอย คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา ชวยสนบสนนใหทราบถงความหมายบทสวดทเกยวกบการเจรญพระพทธมนตไดศกษาเรยนรแลวเผยแผ ความจรงนเปนการพฒนาจตเจรญปญญา๒๑

จากการทบทวนวรรณกรรมท เกยวของสามารถสรปไดวา อรรถกถาสมพนธกบพระไตรปฎกอยางแนบแนน ผแตงใหความส าคญตอความเขาใจไวยากรณ มการอธบายความดวยส านวนโวหารอปมาอปไมย ขยายความนามธรรมใหเปนรปธรรม สอดคลองกบ แมชดวงพร ค าหอมกล ทไดใหทรรศนะคตไววา คมภรธมปทฏฐกถานนไดอธบายเนอความทลกซงเขาใหใจงายขน เปนชมชนความคดดานศาสนา จรยธรรม และเปนคมภรทอธบายลกษณะขอธรรมทมความส าคญของทกบท แตจากการศกษาคนควาเอกสารและงานวจยทเกยวของทงหมดนนพบวา ยงไมมผใดเคยศกษาวจยเกยวกบ ทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก และความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ดวยเหตนผวจยจงตองการศกษาวจยทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอ

๒๐ ดร.สมทธพล เนตรนมต ,"บาลศกษาในอรรถกถาธรรมบท", วทยานพนธปรญญาพทธศาสตร

มหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ก. ๒๑ ธาน สวรรณประทป,"คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา: การแปลและการวเคราะห" ,

พทธศาสตรดษฎบญฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๙), หนา ๔๐๖.

๑๒

การศกษาพระไตรปฎกตามจารตพระพทธศาสนา และวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ซงงานวจยทเกยวของทงหมดทกลาวมาน ลวนเปนประโยชนตอการก าหนดกรอบความคดในการวจยตอไป

๑.๗ วธด าเนนการวจย

ผวจยไดท าการศกษาประมวลองคความรเนอหาคมภรอรรถกถาพระไตรปฎก ใชวธวจยเอกสาร (Document Research) เพอใหไดค าตอบตามวตถประสงคทตงไว โดยมวธด าเนนการศกษา ดงน

๑.๗.๑ สมภาษณเชงลกผเชยวชาญทางพระพทธศาสนา และคมภรอรรถกถา ๓ ทาน เพอรวบรวมขอมลในทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก

๑.๗.๒ ศกษารวบรวมประมวลความรคมภรอรรถกถาในพระไตรปฎกทแสดงสาระส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอจารตพระพทธศาสนาเถรวาท

๑.๗.๓ คดเลอกเนอหามาวเคราะห ต ารา คมภร งานวจยทเกยวของกบอรรถกถา เปนตวอยางประเดนในการวเคราะหเนอหา ความหมาย และความส าคญ ตามลกษณะของกรอบการวเคราะห

๑.๗.๔ น าเสนอผเชยวชาญ ตรวจสอบความถกตอง ประเมนความสมบรณของถอยค าและเนอหา

๑.๗.๕ ปรบปรงตามขอเสนอแนะ จดพมพเขารปเลม และน าเสนอผลการวจย

๑.๘ ประโยชนทไดรบจากงานวจย ๑.๘.๑ ท าใหทราบทรรศนะเกยวกบความส าคญของคมภรอรรถกถา ๑.๘.๒ ท าใหทราบถงความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารต

พระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๓ ท าใหทราบความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ๑.๘.๔ สามารถน าผลผลงานวจยนไปเผยแผในสอสงพมพวารสาร อนจะเปนประโยชนแก

สาธารณชนสบตอไป

บทท ๒

ประวตและความเปนมาของคมภรอรรถกถา ในพระพทธศาสนาเถรวาท

๒.๑ ความหมายของอรรถกถา

ค าวา อรรถกถา เขยนเปนภาษาบาลไดวา อฏฐกถา โดยตามพจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท ไดใหความหมายของค าวาอรรถกถาธรรมบทไววา คอ “คมภรอธบายความในพระไตรปฎก หรอเครองบอกความหมาย”๑

ค าวา อฏฐ หมายถง เนอความ ความหมาย๒ ค าวา กถา หมายถง ถอยค า ค ากลาวค าอธบาย๓

ปทานกรมพระไตรปฎกฉบบ บาล-ไทย ไดใหค าจ ากดความ อฏฐกถา วา กถาอนเปนล าดบแหงการพรรณนาเนอความ, กถาอนเปนล าดบแหงการพรรณนาเนอความ อนเปนนทานและวตถตามศพท เนอความ บท กถาอนเปนล าดบแหงการพรรณนาความพระบาล พรรณนาแหงบาล อรรถกถาอรรถกถานมปรากฏอยแมในสมยพระพทธเจา รกนวาพระพทธเจาทรงแสดงอรรถกถาเหมอนบาล อรรถกถาจ าแนกได ๒ อยาง ดงน

๑) พทธส วณณตอฏฐกถา อรรถกถาทพระพทธเจาทรงแสดงเอง โดยอธบายเนอความ และอธบายคณ

๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๖,

(กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๑๒๔. ๒ ป.หลงสมบญ, พจนานกรมบาล-ไทย, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: วดมหาธาตยวรงสฤษฏ,

๒๕๔๐), หนา ๒๐. ๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๖,

(กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๓.

๑๔

๒) อนพทธส วณณตอฏฐกถา วา สาวกส วณณตอฏฐกถา อรรถกถาทพระมหาเถระทงหลายมพระอครสาวกเปนตน ผรแจงสจจธรรม ไดนามวา “อนพทธ” พรรณนาไวโดยการอธบายความและอธบายคณและโดยการสงคายนาเปนตน๔

ค าวาอรรถกถา๕ คอค าอธบายพทธพจน หรอหลกธรรมวนย คมภรอรรถกถาอธบายพระไตรปฎก เนอหาของพระไตรปฎกแตละเรองจะมค าอธบายขยายความในคมภรอรรถกถา โดยทานจะอธบายทงค าศพท อธบายความหมายรวมทงขยายความพระไตรปฎก พรอมทงชแจงเหตผลทพระพทธเจาทรงแสดงเรองนน ๆ เพอชวยใหผศกษาเขาใจพระไตรปฎกชดเจนยงขน พระไตรปฎกมคมภรอรรถกถาแตงอธบายความและบอกอาจารยผแตงดวย

เมอพทธศตวรรษท ๙ (พ.ศ. ๙๕๖) ไดมการแตงค าอธบายพระไตรปฎกทเรยกวาคมภรอรรถกถาภาษามคธขนโดยพระมหาเถระหลายรป ม พระพทธโฆสาจารย และพระพทธทตตเถระเปนตน ซงเปนประโยชนตอการศกษาของกลบตรรนใหม เพราะเปนอรรถกถาทสมบรณแบบทงดานอรรถ (เนอหา) และพยญชนะ (รปศพท) ทยงคงความหมายเดมของพระไตรปฎกทผานการรวบรวมประมวลไวโดยพระมหาเถระยคแรก ซงอรรถกถาเหลานเปนทนยมยอมรบของเหลาพทธศาสนกชน มการคดลอกน าไปศกษาและปรวรรต (แปล) เปนภาษาทใชในประเทศนน ๆ อยางแพรหลาย โดยเฉพาะในประเทศไทยมการน าคมภรอรรถกถามาใชเปนหลกสตรส าหรบการศกษาภาษาบาลของพระภกษสามเณร เชน อรรถกถาพระธรรมบท (ธมมปทฏฐกถา) และสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย เปนตน กลาวโดยสรปวา คมภรอรรถกถานน หมายถง คมภรทางพระพทธศาสนาทมความส าคญรองลงมาจากคมภรพระไตรปฎก ซงมขนเพออธบายเนอหาทปรากฏอยในพระไตรปฎก

๒.๒ ความเปนมาของคมภรอรรถกถา

อรรถกถาธรรมบท เปนปกรณทพระอรรถกถาจารยแตงขนโดยมนทานประกอบเพออธบายความพระไตรปฎก มพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก ดงนนทมาหรอตนก าเนดของคมภรอรรถกถานนไดมมาเปนล าดบดงน

๔ พระศรสทธพงศ (สมศกด อปสโม), ปทานกรมพระไตรปฎก ฉบบบาล-ไทย, (กรงเทพมหานคร: หาง

หนสวนจ ากด เทคนค ๑๙, ๒๕๒๙), หนา ๔๔๗-๔๔๘. ๕ พระธรรมปฎก, (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท , พมพครงท ๕,

(กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๕), หนา ๙๒.

๑๕

ยคอรรถกถา หมายถง ยคทพระอรรถกถาจารยแตงหนงสอขนเพออธบายขอความในพระไตรปฎก ผแตงหนงสอในลกษณะนเรยกวา พระอรรถกถาจารย๖ คมภรอรรถกถาเทาทเรารในปจจบนน เปนอรรถกถาทเกดจากผลงานแปลของพระพทธโฆษาจารยและพระเถระอน ๆ ในพทธศตวรรษทหา ตามประวตซง ปรากฏในคมภรมหาวงศ และสทธมมสงคหะ ไดบนทกไววาอรรถกถาเดมนน พระมหนทเถระ โอรสของพระเจาอโศกไดเปนผน ามาสประเทศศรลงกาและไดท าการแปลสภาษาสงหฬ อรรถกถานเปนอรรถกถาทเปนมรดกของตตยสงคายนา ครงถงสมยพระพทธโฆษาจารยนนอรรถกถาทมอยในอนเดยไดสญหายหรอมอยแตไมสมบรณ พระเรวตเถระไดแนะใหพระพทธโฆษาจารยเดนทางไปยงประเทศศรลงกา เพอท าการศกษาและแปลกลบสภาษามคธตามเดมอก ในค าน าหรอปณามคาถาของสมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย พระพทธโฆษาจารยไดรจนาไววา

อตถปปกาสนตถ อฏฐกถา อาทโต วสสเตห ปจห ยา สงคตา อนสงคตา จ ปจฉาป ฯ

ค าแปล: อรรถกถาใด อนพระอรหนต ๕๐๐ องค สงคายนาแลวในปฐมสงคายนา และสงคายนาภายหลงแมในทตยสงคายนาและตตยสงคายนา เพอประกาศเนอความของทฆนกาย ซงก าหนดหมายไวดวยสตรขนาดยาวละเอยดลออประเสรฐยงกวานกายอน อนวาพระพทธเจาและพระสาวกสงวรรณนาแลว มคณคาทางปลกฝงศรทธา

สหฬทป ปน อา ภตาย วสนา มหามหนเทน ฐปตา สหฬภาสาย ทปวาสนมตถาย ฯ

ค าแปล: อรรถกถานน อนพระอรหนตเถระนามวามหนทเถระ น ามาจากประเทศอนเดยมายงประเทศลงกา ตอมาไดเรยบเรยงดวยภาษาสงหฬเพอประโยชนแกชาวลงกาทงหลาย

อปเนตวาน ตโตห สหฬภาส มโนรม ภาส ตนตนยานจฉวก อาโรเปนโต วคตโทส

ค าแปล: ขาพเจาจะถอดภาษาสงหฬออกจากอรรถกถานน แลวแปลเปนภาษามคธอนนารนรมยใจ ถกตองตามระเบยบบาลไมมภาษาอนปะปน

สมย อวโลเมนโต เถราน เถรวาสทปาน สนปณวนจฉยาน มหาวหาเร นวาสน ฯ

๖ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล , (กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยรามค าแหง , ๒๕๒๓),

หนา ๒๒.

๑๖

หตวา ปนปปนาคต มตถ อตถ ปกาสยสสาม สชนสส จ ตฏฐตถ จรฏฐ ตตถ จ ธมมสสฯ๗

ค าแปล: จะไมคดคานทฤษฎของพระเถระทงหลาย ผสงกดในนกายมหาวหาร ผค าจนไวซงเถรวงศ (คอ อาจารยปรมปรา อนสบเนองมาจากพระมหากสสป เปนตน) ผมการวนจฉยละเอยดลออ รอบคอบ จะตดทอนขอความทวนไปวนมาออกแลวเรยบเรยงอรรถกถาของทฆนกาย เพอความชนชมยนดของสาธชนและเพอความตงมนยงยนของพระธรรม

จากหลกฐานขางตนนเปนทยอมรบกนในนกายเถรวาทวา คมภรอรรถกถาเปนคมภรทมอยเดมตงแตปฐมสงคายนา แตนามอยเปนตนเคาและไดพฒนาการสบตอมาเชนเดยวกบคมภรอภธรรมปฎก มาสมบรณในสมยตตยสงคายนา เกยวกบการเกดขนของอรรถกถาแมจะมการระบไววาไดเรมมขนแลวตงแตปฐมสงคายนากตาม แตเรากอาจสบคนรองรอยขนไปถงสมยพทธกาลได ซงเราจะเหนไดวาความจ าเปนในการท าความเขาใจพระพทธวจนะนน ไดมมาแลวตงแตสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอย พระสตรตาง ๆ เชน มหากมมวภงคสตร อคควจนโคตตสตร สลเลขสตร เปนตน ในพระสตรเหลานแสดงวามผสงสยในพทธวจนะ และพระพทธเจาไดทรงแกความสงสยนน บางแหงกทรงรบรองการขยายความของพระสาวก เชน มธปณฑกสตรซง เปนภาษตของทานพระมหากจจายนะ เปนตน ทแสดงวาภาระหนาทในการท าความกระจางแจงแกพทธวจนะ ไดเปนภาระหนาทของพระสงฆผช านาญในค าสอนมาตงแตสมยพทธกาลแลวอนงในวนยปฎกกปรากฏวา คมภรมหาวรรคและคมภรจลวรรค กมลกษณะเปนอรรถกถาของมหาวภงคและภกขนวภงค ในอทาน และสตตนบาต กมขอความรอยแกวบางตอนซงมลกษณะเปนอรรถกถา และในธมมสงคณ ตอนอตถทธารกณฑ สวนสดทายกมลกษณะเปนอรรถกถาเชนเดยวกน เปนตน

อภธรรมและอรรถกถานนดเหมอนจะพฒนาขนมาพรอม ๆ กนแตเนนตางกน อภธรรมเนนเรองค าสอนทถกตองลวน ๆ สวนอรรถกถาเนนความแจมแจงของถอยค าและขอความ และทงสองกมจดรวมกนคอตองการทจะรกษาพทธมตใหด ารงอยอยางถกตอง อนง ถายอมรบวาอกขรวธไดมมาแลวตงแตสมยพทธกาลกตองยอมรบวาการแตงและการจารกอรรถกถานาจะมแลวตงแตสมยพทธกาลเชนเดยวกบพระไตรปฎก และไดคอย ๆ พฒนาการเปนรปรางสมบรณในสมยตตยสงคายนา คมภรเหลานมาสประเทศศรลงกา และไดแปลเปนภาษาสงหฬซงเทากบรกษาไวมใหสญหายเมอความเสอมไดเกดขนแกพทธศาสนาในประเทศอนเดย สมยตอมาเหตการณในอนเดยไดเปลยนแปลงไป นกายฝายมหายานรงเรองการรจนาคมภรไดใชภาษาสนสกฤต สวนนกายเถรวาททใชภาษาบาลได

๗ ท.ม.อ. (บาล) ๔/๑-๒.

๑๗

เสอมลง คมภรอรรถกถาตาง ๆ นนไดสญหายไปเปนสวนมากทมอยนาจะไมสมบรณ ครนถงพทธศตวรรษท ๕ ทานพระเรวตะซงเปนพระเถระทส าคญของนกายเถรวาทในสมยนน จงไดแนะน าใหพระพทธโฆษาจารยผเปนศษยของทานเดนทางมายงประเทศศรลงกา เพอแปลอรรถกถาสภาษามคธอนเปนภาษาหลกของคมภรพทธศาสนาฝายเถรวาท

ดงนน คมภรอรรถกถาของพระไตรปฎกจงม ๒ ประเภท คอ อรรถกถาภาษาสงหฬโบราณ ซงตนฉบบอนตรธานหมดแลว และอรรถกถาสมยพระพทธโฆษาจารยและพระอรรถกถาจารยอน ๆ อยางไรกตาม หากยอมรบวา อรรถกถาไดมมาแลวตงแตสมยพทธกาล อรรถกถากเปนคมภรรวมยคเดยวกบพระไตรปฎก แตถาถอตามประวตของวรรณคดบาล คมภรอรรถกถากเปนอกยคหนงทสบตอจากยคพระไตรปฎก๘ ตามคตฝายเถรวาททปรากฏในบทน าของอรรถกถาของพระพทธโฆสะทกเลมตลอดจนในคมภรทปวงศ มหาวงศ และสทธมมสงคหะ เชอวาอรรถกถาบาลแตงและรวบรวมเสรจสมบรณตงแตในการสงคายนาครงท ๑ ตอจากนนไดมผรกษาใหคงอยในรปเดมดวยการสวดทองจ า ในสมยของพระเจาอโศกมหาราช เมอพระมหนทเถระน าพทธศาสนามาตงมนในลงกาพรอมกบการน าพระไตรปฎกมากไดน าเอาอรรถกถาทงหมดเขามาเผยแพรดวย และเพอความสะดวกของชาวลงกาในการศกษาคมภรเหลานไดมการแปลอรรถกถาบาลนออกเปนภาษาสงหลมการรกษาสวดจ าตอมาอยางถกตอง เมอพทธศาสนาในลงกาแตกแยกเปน ๒ ฝาย คมภรอรรถกถาภาษาสงหลกไดรบการเกบรกษาไวกบฝายมหาวหารและไดรบการจารเปนลายล กษณอกษรลงในใบลาน พรอมกบการจารพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษรเปนครงแรก๙ บางมตกลาววา หนงสอหรอคมภรอรรถกถานแตงขน เมอประมาณ พ.ศ. ๙๕๙๑๐

อรรถกถาตงแตพทธศตวรรษท ๓-๙ ศาสตราจารย วลเฮลม ไกเกอร (Wilhelm Geiger) กลาววา เมอพระโมคคลลบตรตสสเถระไดท าสงคายนาครงท ๓ เสรจเรยบรอยแลว พระมหนทเถระ ไดน าเอาพระไตรปฎก และอรรถกถา ไปยงประเทศลงกาเพอเผยแพรพระพทธศาสนาจนชาวลงกาเลอมใสและออกบวชในพระพทธศาสนา เมอพระมหนทเถระน าพระไตรปฎกและอรรถกถาไปยงประเทศลงกาแลว ไดมการแปลพระไตรปฎกและอรรถกถาเปนภาษาสงหล พระเถระชาวลงกาผ

๘ กรมการศาสนา, ประวตพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป, (กรงเทพมหานคร:

กรมการศาสนา, ๒๕๒๖) หนา ๒๖๔-๒๖๗. ๙ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, (กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๖), หนา ๒๗๒. ๑๐ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมหาวทยาลยรามค าแหง,

๒๕๔๖), หนา ๒๒.

๑๘

แตกฉานในพระไตรปฎกไดแตงอรรถกถาเปนภาษาสงหล จนกลาวไดวายคนพระพทธศาสนา และวรรณคดบาลไดรงเรอง ในประเทศลงกามหลกฐานดงทพระเรวตะเถระ ผเปนพระอปชฌายของพระพทธโฆสาจารยไดกลาวกบพระพทธโฆสาจารยไววา

“เมอตอนทพระพทธโฆสาจารยแตงคมภรอตถสาลน อรรถกถาแหงคมภรธมมสงคณเสรจเรยบรอยแลว และก าลงจะเรมแตงอรรถกถาแหงปรตตสตรวา “มพระไตรปฎกอยางเดยวทเกบรกษาไวในชมพทวป อรรถกถาไมมเลยทงค าแปลอนสมบรณของนกายตาง ๆ กไมมสงหลอรรถกถา อรรถกถาเหลานนเขยนเปนภาษาสงหล โดยพระมหนทเถระ ผฉลาดชนเลศทานจงไปทนนเพอเรยน และแปลอรรถกถาเหลานนเปนภาษามาคธอนจะเปนประโยชนแกชนเปนอนมาก” และขอความนมปรากฏอยในคมภรมหาวงศดวย พระพทธโฆสาจารยไดเดนทางไปยงประเทศลงกาเมอตนพทธศตวรรษท ๑๐ ในตอนนนอรรถกถาสงหลมอยแลว”๑๑

เมอท าสงคายนาครงท ๓ เสรจแลว พ.ศ. ๒๓๖ พระมหนทเถระโอรสของพระเจาอโศก พรอมพระเถระอก ๔ รป ไดเดนทางไปเผยแผพระพทธศาสนาในลงกา ไดพบพระเจาเทวานมปยตสสะแสดงธรรมใหพระองคเลอมใส พระองคโปรดใหชาวลงกามอรฏฐอ ามาตยเปนตนอปสมบท ทรงใหสรางวดมหาวหาร เจตยครวหาร ถปาราม เปนตน โปรดใหราชทตไปทลพระเจาอโศกขอคณะภกษณ เพอมาอปสมบทแกหญงชาวลงกา ตลอดจนขอกงมหาโพธเพอสกการบชาดวย พระเจาอโศกทรงสงพระสงฆมตตาเถระผเปนพระธดากบบรวารไป และใหอญเชญกงมหาโพธไปประทานนองสะใภของพระเจาเทวานมปยตสสะนามวาอนฬาเทวออกอปสมบทเปนภกษณพรอมบรวาร ๑,๐๐๐ คน เมอพระพทธศาสนามนคงแลวจงประชมสงฆท าสงคายนาทถปาราม เมองอนราธประ พระมหนทเถระเปนประธาน มพระอรหนต เ ขารวม ๖๘,๐๐๐ องค ท าอย ๑๐ เดอนจงจะส าเรจ จากนนมา พระพทธศาสนาแบบเถรวาทกเจรญรงเรองโดยล าดบ มคนถรจนาจารยแตงอรรถกถา ฎกา อธบายพระไตรปฎกเปนภาสงหล เพอศกษาอยางแพรหลาย๑๒

เปนยคทวรรณคดบาลรงเรองในลงกาอยางมาก ตอมาประมาณ พ.ศ. ๔๓๓ ในรชสมยของพระเจาวฏฏคามณอภย ไดมการท าสงคายนาพระธรรมวนย ทอาโลกเลณสถาน มตเลชนบท ประเทศลงกา มพระรกขตมหาเถระเปนประธาน คณะสงฆเหนวา ถาใชวธทองจ าพระพทธวจนะตอไป อาจจะท าใหวปรตผดพลาดได เพราะปญญาในการทองจ าของกลบตรเสอมลงจงจารกพระพทธวจนะลงใน

๑๑ Wilhelm Geiger, Pali Literature and Language, (Delhi: Oriental Books Reprint

Corporation, 1986), p. 25. ๑๒ ว.อ. (บาล) ๑/๖๓-๑๐๕.

๑๙

ใบลานรวมทงจารกอรรถกถาลงไวดวย๑๓ เปนครงแรกทมการจารกพระธรรมวนยเปนลายลกษณอกษร

ตอมาประมาณ พ.ศ. ๙๖๓ พระพทธโฆสะไดเดนทางจากชมพทวปไปลงกา ทานพกในมหาวหารไดแตงปกรณวเสสชอวาวสทธมรรค เพอใชแสดงความสามารถ ท าใหพระเถระในมหาวหารไววางใจมอบพระไตรปฎก อรรถกถา - ภาษาสหล ใหทานน าไปแปลเปนภาษามคธไดทานไดแปล กรนทอรรถกถาเปนอรรถกถาพระอภธรรมปฎก ทานไดรวมมอกบพระเถระชาวลงกาช าระพระไตรปฎก และอรรถกถาใหมจ านวนมาก นบเปนสงคายนาครงท ๖ ของไทย

ทานพระพทธโฆสะไดปรวรรตอฏฐกถากรนทจากภาษาสงหฬกอนแลวไดรจนาอรรถกถาวนยปฏก ชอวา สมนตปาสาทกา ดวยภาษามคธ ซงเปนภาษาเดม ตอจากนน ในสวนสตตนตปฏก ไดปรวรรตมหาอฏฐกถา จากภาษาสงหฬ แลวเรยบเรยงอรรถกถาทฆนกายไว ชอวา สมงคลวลาสน อกทงไดเรยบเรยงอรรถกถามชฌมนกายไว ชอวา ปปญจสทน เรยบเรยงอรรถกถาสงยตตนกายไว ชอวา สารตถปปกาสน และเรยบเรยงอรรถกถาองคตตรนกายไว ชอวา มโนรถปรณ ในล าดบนนไดปรวรรตปจจรยอฏฐกถา ในอภธมมปฏก จากภาษาสงหฬ แลวเรยบเรยงอรรถกถาธมมสงคณไว ชอวา อฏฐสาลน ดวยภาษามคธซงเปนภาษาเดมอกทงเรยบเรยงอรรถกถาวภงคปกรณไว ชอวา สมโมหวโนทน และเรยบเรยงอรรถกถาของปกรณทง ๕ ชอวา ปรามตถทปนไวดวย ทานพระพทธโฆสะ ไดท าอรรถกถาภาษาสงหฬแมทงหมดใหเปนอรรถกถาแหงพระไตรปฎก ดวยภาษามคธ ซ งเปนภาษาเดมอยางน ดวยประการดงกลาวนแล อรรถกถา (ในภาษามคธ) แมนน ไดน ามาซงประโยชนเกอกลแกชาวตางประเทศทงหลายทงปวง๑๔

๒.๓ การจดล าดบชนคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาท

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายของค าวา “คมภร” ไววา “หนงสอต าราทส าคญทางศาสนาหรอโหราศาสตรเปนตน”๑๕

๑๓ สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกฉบบส าหรบประชาชน, พมพครงท ๑๖, (กรงเทพมหานคร:

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๑๑. ๑๔ สมเดจพระพทธาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), คมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ รจนา ,

(กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔), หนา บทน า. ๑๕ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร: ศร

วฒนาอนเตอรพรนท, ๒๕๔๖), หนา ๒๔๑.

๒๐

๒.๓.๑ คมภรดงเดมคอบาล

เดมทนนพระพทธพจนเรยกวา พระธรรมวนย หรอธรรม และวนย ซงอยในลกษณะการจ าแลวบอกตอ ๆ มา ตอมาเมอมการแบงจ าแนกพระพทธพจนจดเปนหมวดหมเรยกวา “ปฎก” ได ๓ ปฎก และเมอมการจารกลงในใบลานจงเกดเปนคมภร (ต ารา) ขนมาเปนครงแรกเรยกวา คมภรพระไตรปฎก๑๖ เรยกกนวา “บาลพระไตรปฎก” เพราะเปนภาษาบาลลวน

ธรรมและวนย ๒ อยาง ททานน ามาเกบรวบรวมจดเปนหมวดหมใหมแยกเปน ๓ ปฎกทเรยกวา บาลพระไตรปฎก ดงกลาวแลวนน คอ๑๗

วนย ไดแก ระเบยบขอบงคบส าหรบชวตและชมชนของภกษ และภกษณ จดไวเปนคมภรหนง เรยกวา (๑) พระวนยปฎก (ม ๕ คมภร)

ธรรม จดแยกเปน ๒ คมภร คอ ๑) ธรรมทพระพทธเจาทรงแสดงยกเยองไปตาง ๆ ใหเหมาะกบบคคลสถานท เหตการณ

มเรองราวประกอบ จดรวมไว เรยกวา (๒) พระสตตนตปฎก (ม ๕ คมภร) ๒) ธรรมทแสดงเปนเนอหาหรอหลกวชาลวน ๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ ไม ม

เรองราวประกอบ จดไวพวกหนง เรยกวา (๓) พระอภธรรมปฎก (ม ๗ คมภร)

คมภรทงหมดนเรยกวา คมภรดงเดม (Original Pali) หรอบางทกเรยกวา บาลพทธวจนะ (Canon) จะขอแสดงแผนภมคมภรบาลบาลพระไตรปฎกและคมภรองคประกอบยอย ดงตอไปน๑๘

๒.๓.๒ คมภรอรรถกถา

คมภรอรรถกถา คอ คมภรทอธบายความในพระไตรปฎก ค าอธบายอนท ไม ใชพระไตรปฎก ค าวนจฉยตลอดจนอาจรยวาทรระดบตาง ๆ หรอทเรยกวา ปกณกะเทศนาทพระพทธเจาทรงแสดงไวในทตาง ๆ๑๙ แตโดยสวนมากเมอพดถงอรรถกถาหรอคมภรอรรถกถามกเขาใจกนวาหมายถง คมภรอรรถกถาทนกปราชญทางพระพทธศาสนาทเรยกกนวา “พระอรรถกถา

๑๖ พระสธวรญาณ, พทธศาสตรปรทรรศน, เลม ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๔๖. ๑๗ พระธรรมปฎก, รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, หนา ๔๖. ๑๘ พระสธวรญาณ, พทธศาสตรปรทรรศน, เลม ๒. หนา ๔๖. ๑๙ พระมหาวศษฐ ธรว โส, เอกสารประกอบการสอน รายวชา พระไตรปฎกศกษา, (มหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตสรนทร, ๒๕๕๐), หนา ๑๓๕.

๒๑

จารย” มพระพทธโฆษาจารยเปนตนไดแตงขนในภายหลงเมอประมาณ พ.ศ. ๙๕๖ โดยไดแปลเรยบเรยงจากสงหลอรรถกถาเปนภาษามคธ ซงเรยกวา อภนวอรรถกถา คอ อรรถกถารนใหม๒๐

คมภรอรรถกถานบเปนคมภรทรองจากพระไตรปฎก และการแตงอรรถกถานนทานกมงอธบายเนอหาทยงไมชดเจนใหชดเจนยงขนทงโดยอรรถ (ความหมาย) และพยญชนะ (อกษรหรอค า) การแตงไมไดมการจดไวเปนหมวดหม แตจะอธบายปะปนกนไปตามล าดบของค าบาลทปรากฏ มทงเรองราวสน ๆ และเรองราวยาว ๆ

ทานแบงคมภรอรรถกถา ตามพระไตรปฎกเปน ๓ หมวด คอ คมภรอรรถกถาพระวนยปฎก คมภรอรรถกถาพระสตตนตปฎก และคมภรอรรถกถาพระอภธรรมปฎก

๒.๓.๓ คมภรฎกา

คมภรฎกา คอ คมภรทเหลานกปราชญทางพทธศาสนาทเรยกวา “พระฎกาจารย” แตงขนเพออธบายความทงในคมภรพระไตรปฎก และในคมภรอรรถกถา๒๑ อกตอหนง โดยทานจะเลอกค าหรอความทยากในอรรถกถาขนอธบายใหเขาใจงาย ไมใชอธบายความหมายของค าทกค า๒๒ คมภรฎกาไดเรมมการแตงเรยบเรยงขนในภายหลงคมภรอรรถกถาประมาณ ๖๓๑ ป คอเมอประมาณ ป พ.ศ. ๑๕๘๗๒๓ ในสมยพระเจาปรกกมพาหมหาราชแหงศรลงกา

คมภรฎกา มประวตความเปนมาวา ประมาณป พ.ศ. ๑๕๘๗ พระเถระชาวศรลงกาชอวาพระมหากสสปะ (ไมใชพระมหากสสปะสมยท าสงคายนาครงท ๑) ไดจดท าสงคายนาขนโดยมพระเจาปรกกมพาหมหาราช (ปรกกมพาหท ๑) เปนผอปถมภ มวตถประสงคเพอแตงคมภรอธบายอรรถกถา มพระเถระชาวศรลงกาสมยนนหลายรปไดรวมกนแตงคมภรฎกามากมาย และเปนแบบอยางของคมภรฎกา และอนฎกาสบตอ ๆ กนมา คมภรฎกาฝายเถรวาทในระยะแรกหมายเฉพาะคมภรทอธบายอรรถกถาของพระไตรปฎก แตภายหลงมความหมายกวางขน คอ หมายถงคมภรทอธบายความหมาย

๒๐ มหาจฬาล งกรณ ราชว ทยาล ย , ฝ า ยค มภ ร พ ทธศาสน , [ออนไลน ] , แหล งท ม า :

http://oldaad.mcu.ac.th/html/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑]. ๒๑ พระสธวรญาณ, พทธศาสตรปรทรรศน เลม ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๓๑. ๒๒ พระมหาอดศร ถรสโร, ประวตคมภรบาล, หนา ๑๘๖. ๒๓ สมเดจพระวนรต, สงคตยวงศ, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพการศาสนา, ๒๕๒๑), หนา ๑๑๓.

๒๒

ของคมภรใดทไมใชพระไตรปฎก เชน ฎกาพงศาวดารบาล ฎกาของต าราไวยากรณและการประพนธ ฎกาคมภรมลนทปญหา เปนตน๒๔

คมภรฎกา ทานแบงตามอรรถกถาเปน ๓ หมวด คอ คมภรฎกาอรรถกถาพระวนยปฎก คมภรฎกาอรรถกถาพระสตตนตปฎก และคมภรฎกาอรรถกถาพระอภธรรมปฎก

๒.๓.๔. คมภรอนฎกา

คมภรอนฎกา คอ คมภรทนกปราชญทางพระพทธศาสนาทเรยกวา “พระอนฎกาจารย” ไดแตงขนเพออธบายความในคมภรฎกาใหชดเจนยงขน คมภรอนฎกาเปนคมภรใหมทพระอนฎกาจารยไดแตงเรยบเรยงเพมเตมขนมาภายหลงตอจากยคฎกา คมภรอนฎกาในภาษาบาล ทานเรยกวา “อภนวฎกา” แปลวา ฎกาใหม

คมภรอนฎกาน ทานแบงเปน ๓ หมวดตามคมภรฎกา คอ คมภรอนฎกาพระวนยปฎก คมภรอนฎกาพระสตตนตปฎก และคมภรอนฎกาพระอภธรรมปฎก

๒.๓.๕. คมภรอน ๆ

(๑) คมภรมธ คอคมภรทแตงโดยท านองเดยวกบคมภรฎกา เพออธบายขอความทไมไดอธบายไวในคมภรฎกาเดมบาง ยงไมเคยทราบมากอนบางอยางละเอยด คมภรมธนไมใชคมภรทแตงขนใหม แตเปนคมภร (อรรถกถาและฎกา) ทมมากอนแลว เพยงแตผแตงน ามาแกไขใหมหรอแตงขนใหมโดยใชเคาโครงเดม และเตมค าวา “มธ” ขางหนาชอคมภรเกาเพอเปนเครองหมายใหรวาเปนคมภรทปรบปรงขนใหมเพอใหมเนอหาอรรถรสทดขน หรอวาตามศพทกคอใหมอรรถรสหวานเหมอนน าผงนนเอง

คมภรมธสนนษฐานวาเปนคมภรทการแตงขนในประเทศพมา และไทย โดยเฉพาะในประเทศไทยนนมมาตงแตสมยอยธยารชกาลพระเจาอยหวทายสระ ซงคงใชเคาโครงเดมทมอยแลวในประเทศศรลงกา เชน ในประเทศไทยเรยกชอคมภรวา “มธรสวาหน” แตในศรลงกาไมมค าวา “มธ” น าหนา คงเรยกชอคมภรวา “รสวาหน” เทานน แตจะอยางไรกตาม หากมการเรยกคมภรบาลวา รสวาหน หรอ มธรสวาหน พงทราบวาเปนคมภรเดยวกนนนเอง คมภรมธมอยเฉพาะฝายวนย และ

๒๔ พระมหาอดศร ถรสโร, ประวตคมภรบาล, หนา ๑๘๗.

๒๓

อภธรรมเทานน ฝายพระสตรไมม คงเพราะความในพระสตรไมยาก ไมสลบซบซอนเหมอนพระวนยและพระอภธรรม๒๕

คมภรมธ มอย ๔ คมภร คอ มธรตถปกาสน (ฎกามลนทปญหาวตถาร) มธรตถวลาสน (อรรถกถาพทธวงศ) มธรสวาหน และมธรสารตถทปน

(๒) คมภรนวกอย (กนฏฐะ) หรอคมภรกนฏฐคนถะ คอ คมภรเลก ๆ เปนคมภรอรรถกถายอทผแตงไดยกยองอรรถทมาของพระบาล (พระไตรปฎก) และอรรถกถาเปนตนไว แบงออกเปน ๒ ประเภท คอ

๑) อรรถกถานวกอย ค าบาลเรยกวา กนฏฐอรรถกถา ม ๒ ประเภท คอ อรรถกถานวกอยฝายพระวนยปฎก และอรรถกถานวกอยฝายพระอภธรรมปฎก

๒) คมภรฎกานวกอย ค าบาลเรยกวา กนฎฐฎกา ม ๒ ประเภท คอ ฎกานวกอยฝายพระวนยปฎก และฎกานวกอยฝายพระอภธรรมปฎก

(๓) คมภรคณฐ ค อ คมภรทอธบายขอความบางตอนในพระไตรปฎก เปนคมภรทชเงอนส าคญ หรอชปมส าคญ คมภรคณฐเปนคมภรทมไดแสดงบทตอบท ปาฐะตอปาฐะ เหมอนอยางอรรถกถา ตามคมภรพระไตรปฎกเปน ๓ หมวด คอ

๑) คมภรคณฐพระวนยปฎก อธบายขอความบางตอนในพระวนยปฎกทยงไมชดเจน และสลบซบซอนใหชดเจนขน

๒) คมภรคณฐพระสตตนตปฎก อธบายขอความบางตอนในพระสตตนตปฎกทยงไมชดเจน และสลบซบซอนใหชดเจนขน

๓) คมภรคณฐพระอภธรรมปฎก อธบายขอความบางตอนในพระอภธรรมปฎกทยงไมชดเจน และสลบซบซอนใหชดเจนขน

(๔) คมภรโยชนา คมภรโยชนา คอคมภรทแตงขนเพออธบายความหมายของศพทและความสมพนธในประโยคของภาษา ชวยในการแปลคมภรอรรถกถาและฎกาใหชดเจนยงขน อาจารยบางทานระบวา โยชนา เปนคมภรประเภทอรรถกถา๒๖ บางครงเรยกวา คมภรอตถโยชนา แบงตามคมภรพระไตรปฎกเปน ๓ หมวด คอ

๒๕ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๑๑๙-๑๒๑. ๒๖ พ ร ะ ไ ท ย เ น ต , ค ว า ม เ ป น ม า ข อ ง ภ า ษ า บ า ล , [อ อ น ไ ล น ], แ ห ล ง ท ม า :

http://oldaad.mcu.ac.th/htm/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑].

๒๔

๑) คมภรโยชนาพระวนยปฎก อธบายบทและประโยคเปนตนของอรรถกถาพระวนยปฎกทยงไมชดเจนใหชดเจนยงขนโดยวธงาย ๆ

๒) คมภรโยชนาพระสตตนตปฎก อธบายบทและประโยคเปนตนของอรรถกถาพระสตตนตปฎกทยงไมชดเจนใหชดเจนยงขนโดยวธงาย ๆ

๓) คมภรโยชนาพระอภธรรมปฎก อธบายบทและประโยคเปนตนของอรรถกถาพระอภธรรมปฎกทยงไมชดเจนใหชดเจนยงขนโดยวธงาย ๆ

(๕) คมภรทปน คอ คมภรประเภททแสดงถงอธบายอรรถใหกระจางชด บางตอนมเล าเรองราวอยางพสดาร บางคมภรทานแตงอธบายเหมอนกบฎกา เปนคมภรทมหลากหลาย เชน มรสารตถทปน อเผคคสารตถทปน มงคลตถทปน เปนตน

อาจารยบางทานกลาววา คมภรทปน หรอ ทปกา หรอ ปทปกา นจดเปนคมภรประเภทอรรถกถา๒๗ คงจะถอเกณฑทลกษณะเนอหาของแตละคมภรเปนส าคญ

(๖) คมภรนสสยะ เปนคมภรประเภทแปลบาลเปนความของภาษาอน ดวยวธแปลบาลบทหนงเปนภาษาอนบทหนง ในคมภรเหลานมใชแตจะพบการแปลเปนภาษาอนของแตละภาษาเทานน ยงไดพบการวพากษวจารณและหมายเหตเกยวกบแตละเรองไว

(๗) คมภรสารตถะ เปนคมภรประเภทรวบรวมบทธรรมทมมาในพระบาลทนารเปนบทเดยวบาง เปนวรรคบาง กลาวโดยพเศษทเกยวกบอภธรรม เปนคมภรทใหคณประโยชนมากในการชวยใหเขาใจอรรถแหงอภธรรมบาลโดยงาย

(๘) คมภรปกรณพเศษ คอ คมภรทอธบายขอธรรมบางขอ ซงเปนผลงานอสระของ พระเถระผแตกฉานในพระธรรมวนยทไดเรยบเรยงขนตามโครงเรองททานจดวางเอง หรอเกดจากเหตการณพเศษ เชน การตอบค าถามชแจงขอสงสยของผอน เปนตน๒๘ มอยหลายคมภร แบงเปน ๓ สมย คอ

๑) คมภรปกรณพเศษกอนสมยอรรถกถา ไดแก คมภรมลนทปญหา ๒) คมภรปกรณพเศษสมยอรรถกถา ไดแก คมภรวสทธมรรค ๓) คมภรปกรณพเศษสมยหลงอรรถกถา ไดแก คมภรปชชมธ

๒๗ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ , (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๑๖๒. ๒๘ พระธรรมปฎก, รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, หนา ๙๖.

๒๕

(๙) คมภรสตถศาสตร เปนคมภรประเภทอปกรณส าหรบศกษาคมภรประเภทวรรณคดบาล ม ๔ ประเภท คอ

๑) คมภรสททสตถะ คอ คมภรประเภทไวยากรณ ๒) คมภรอภธานสตถะ เปนคมภรประเภทพจนานกรมทเกาแกทสด ม ๒ คมภร คอ

คมภรอภธานปปทปกา และคมภรเอกกขรโกศ ๓) คมภรฉนทสตถะ หรอฉนทลกษณ คอ คมภรส าหรบแตงฉนท ๔) คมภรอลงการสตถะ หรอคมภรเกฏภะ หรออลงการ๒๙ คอ คมภรอธบายการ

รจนาวรรณคดบาล วาดวยการจ าแตงเสยงและความหมายใหภาษามความไพเราะ

(๑๐) คมภรคนถนตระ หมายถงคมภรทนอกจากพระไตรปฎก อรรถกถา มลฎกา ฎกา อนฎกา๓๐ คมภรคนถนตระนมอย ๗ คมภร คอ คนถนตระบาล คนถนตระอรรถกถา คนถนตระฎกา คนถนตระนสสยะ คนถนตระคมภรบาลไวยากรณ คนถนตระอภธานและคนถนตระสโพธาลงการ๓๑

๒.๔ คมภรอรรถกถาในฐานะคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

อรรถกถาวาตามลกษณะผอธบายหรอผแตง อรรถกถาสมยพทธกาล เรยกวา มหาอรรถกถา แบงเปน ๒ ประเภท คอ พทธสงวณณตะ และอนพทธสงวณณตะ

(๑) พทธสงวณณตะ (พทธสงวณณนา หรอพทธกถา) ไดแก ค าอธบายของพระพทธเจาทพระองคทรงอธบายพระพทธพจนโดยตรงดวยพระองคเอง เมอมผทลถามหรอเพอใหคนรนหลงเขาใจ นยมเรยกอรรถกถาประเภทนวา ปกณณกเทศนา ตอมาภายหลงพระสงฆสาวกจงไดคอเปนกถามรรค (แบบอยาง) ในการอธบายสบทอดตอ ๆ กนมาในรปแบบของการสงคายนา๓๒ เปนตน

(๒) อนพทธสงวณณตะ (อนพทธสงวณณนา หรออนพทธอรรถกถา) ไดแก ค าอธบายของพระสาวกทงหลาย นยมเรยกอรรถกถาประเภทนวา สาวกภาษต แปลวา ภาษตของพระสาวก เชน พระสารบตร พระอานนท พระมหากจจายนะ เปนตน

๒๙ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ , (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๕๗. ๓๐ ม ห า จ ฬ าล ง ก ร ณรา ช ว ท ย าล ย , ฝ า ย ค ม ภ ร พ ท ธ ศ าสน , [ออน ไ ล น ] , แ ห ล ง ท ม า :

http://oldaad.mcu.ac.th/html/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑]. ๓๑ พระมหาอดศร ถรสโล, ประวตคมภรบาล, หนา ๑๒๔. ๓๒ วสทธ. บาล ๑/บทน า/๑๕.

๒๖

อรรถกถาแบงตามประเภทของภาษา ทใชจารรกษาสบทอดกนมา ม ๒ ประเภท คอ

(๑) มคธอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงดวยภาษามคธ (บาล) ไดแก อรรถกถาทมมาตงแตสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอย และอรรถกถาทพระมหนทเถระน ามาสประเทศศรลงกาภายหลงสงคายนาครงท ๓ อรรถกถาทพระพทธโฆสาจารย พระพทธทตตะ พระธรรมปาละ พระ อปเสน และพระมหานาม เปนตน แปลจากภาษาสงหล (ศรลงกา) สภาษามคธ (บาล) อกครง

(๒) สงหลอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงดวยภาษาสงหล ไดแก ก. มลอรรถกถา น ามาจากชมพทวป โดยพระมหนทเถระ พระเถระสงหลไดแปลไว

เปนภาษาสงหล เพอหลกเลยงการปนจากลทธนกายอน และเพอสะดวกแกการศกษาของชาวสงหล๓๓ ข. มหาอรรถกถา หมายถงอรรถกถาเกาทพระพทธโฆสาจารยถอเปนแบบในการแตง

อภนวอรรถกถา ค. มหาปจจรอรรถกถา คอ อรรถกถาทรจนาบนแพ ง. กรนทอรรถกถา คอ อรรถกถาทรจนาทกรนทวลลวหาร จ. อนธกอรรถกถา คอ อรรถกถาทรจนาดวยอนธกภาษา ฉ. สงเขปอรรถกถา คอ อรรถกถาทยอมหาปจจรอรรถกถา ช. จฬปจจรอรรถกถา คอ สงเขปอรรถกถานนเอง ซ. อรยอรรถกถา คอ สงเขปอรรถกถานนเอง ฌ. อรยอรรถกถา คอ อรรถกถาทรจนาดวยภาษาอรยะ

ญ. ปนนวาระ คอ อรรถกถาทประมวลขอวนจฉยจากมหาอรรถกถา อรรถกถาตามยคสมยสามารถแบงเปน ๒ ประเภท คอ

(๑) โบราณอรรถกถา ไดแก อรรถกถารนเกา ซงมมาตงแตสมยพทธกาล ผานการสงคายนามา ๓ ครงในอนเดย และพระมหนทเถระไดน าไปยงประเทศลงกา ในกาลตอมา ไดถกแปลเปนภาษาสงหล เรยกวา สงหลอรรถกถา เชน มลอรรถกถา มหาอรรถกถา มหาปจจรอรรถกถา อนง ยงมอรรถกถาทเชอวาเปนของเดม มอยกอนสมยพระพทธโฆษาจารย และเปนอรรถกถาทไดรบการยกยองในนกายเถรวาทสายกสสปวงศ ไดแก เนตตปกรณ เปฏโกปเทสปกรณ และมลนทปญหา เนตตปกรณ เชอวาเปนผลงานของพระมหากจจายนะ เปฏโกปเทสปกรณ เปนผลงานของทานมหากจจายนะ อธบายหลกอรยสจ ๔ มเนอหาสาระบางสวนน ามาจากคมภรสงยตตนกาย สวนมลนทปญหา เปน

๓๓ ท.ส.(บาล) ๙/๑.

๒๗

ผลงานของพระตปฎกจฬาภย การสนทนาถาม ตอบระหวางพระยามลนทกบพระนาคเสน พระยา มลนทกบพระนาคเสน พระยามลนทเปนกษตรยกรก ผครองสาครนครในอนเดยภาคเหนอ

(๒) อภนวอรรถกถา ไดแก อรรถกถาทเรยบเรยงแตงขนใหมโดยพระอรรถกถาจารยรนใหม มพระพทธโฆษาจารย เปนตน ไดแตงแปลเรยบเรยงใหมเปนภาษามคธ (บาล) มคมภร วสทธมรรค และคมภรญาโณทย คมภรวสทธมรรคเปนผลงานของทานพระพทธโฆษาจารยไดรบยกยองวาเปนวรรณกรรมของพระพทธศาสนา ทานเขยนสรปสาระของศล สมาธ และปญญาคมภรอรรถกถารนใหมนยงแบงตามลกษณะของเนอหาไดอก ๒ ประเภท

๑) วตถารอรรถกถา ไดแก คมภรอรรถกถาทพระอรรถกถาจารยแตงขนโดยพสดารมเนอหาสาระใจความไปตามล าดบบทบาลทมปรากฏในพระไตรปฎก ขอแสดงไวใหเหนอกครง ดงนตารางท ๑ วตถารอรรถกถา

ล าดบท คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา อรรถกถาจารยผรจนา

๑

๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๙

๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖

พระวนยปฎก พระวนยปฎก (ทงหมด)

พระสตตนตปฎก

ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย องคตตรนกาย

ขททกปาฐะ (ขททกนกาย) ธรรมบท (ขททกนกาย) อทาน (ขททกนกาย)

อตวตตกะ (ขททกนกาย) สตตนบาต (ขททกนกาย) วมานวตถ (ขททกนกาย) เปตวตถ (ขททกนกาย) เถรคาถา (ขททกนกาย) เถรคาถา (ขททกนกาย) ชาดก (ขททกนกาย) นทเทส (ขททกนกาย)

สมนตปาสาทกา

สมงคลวลาสน ปปญจสทน

สารตถปกาสน มโนรถปรณ

ปรมตถโชตกา ธมมปทฏฐกถา ปรมตถทปน ปรมตถทปน

ปรมตถโชตกา ปรมตถทปน ปรมตถทปน ปรมตถทปน ปรมตถทปน ชาตกฏฐกถา

สทธมมปชโชตกา

พระพทธโฆษาจารย

พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย

พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ

พระพทธโฆษาจารย พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ

พระพทธโฆษาจารย พระอปเสนะ

๒๘

ล าดบท คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา อรรถกถาจารยผรจนา

๑๗ ๑๘

๑๙ ๒๐

๒๑ ๒๒ ๒๓ ๒๔ ๒๕ ๒๖ ๒๗

ปฏสมภทามรรค (ขททกนกาย) อปทาน (ขททกนกาย) พทธวงศ (ขททกนกาย) จรยปฎก (ขททกนกาย)

พระอภธรรมปฎก

ธมมสงคณ วภงค

กถาวตถ ปคคลบญญต

ธาตกถา ยมก

ปฏฐาน

สทธมมปกาสน วสทธชนวลาสน มธรตถวลาสน ปรมตถทปน

อฏฐสาลน สมโมหวโนทน

ปญจปกรณฏฐกถา ปญจปกรณฏฐกถา ปญจปกรณฏฐกถา ปญจปกรณฏฐกถา ปญจปกรณฏฐกถา

พระมหานามะ ไมปรากฏชอผแตง พระพทธทตตะ พระธรรมปาละ

พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย พระพทธโฆษาจารย

๒) สงคหอรรถกถา ไดแก อรรถกถาทพระอรรถกถาจารยเลอกแตงอธบายเฉพาะบททลลบซบซอนไมชดเจนใหชดเจนยงขน หรอเปนการรวบรวมเอาค าอธบายทไมมปรากฏในพระบาล คอพระไตรปฎก บางครงเปนการยอค าอธบาย หรอเนอความทพระอรรถกถาจารยแตงอธบายไวใหสนกระชบขน เพอสะดวกในการศกษาและทองจ า ดงน๓๔

ตารางท ๒ สงคหอรรถกถา ล าดบท คมภรอรรถกถา ประเภทพระไตรปฎก อรรถกถาจารยผรจนา

๑ ๒

๓

วนยสงคหอรรถกถา กงขาวตรณอรรถกถา วนยสงคหอรรถกถา

วนยสงคหอรรถกถา (ฉบบยอ)

พระวนยปฎก พระวนยปฎก

พระวนยปฎก

พระพทธโฆษาจารย พระสารบตรเถระ

(วดเชตะวน ศรลงกา) พระสารบตรเถระ

๓๔ ม ห า จ ฬ า ล ง ก ร ณ ร า ช ว ท ย าล ย , ฝ า ย ค ม ภ ร พ ท ธ ศ า สน , [ออน ไ ล น ] , แ ห ล ง ท ม า :

http://oldaad.mcu.ac.th/html/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑].

๒๙

ล าดบท คมภรอรรถกถา ประเภทพระไตรปฎก อรรถกถาจารยผรจนา

๔

๕ ๖ ๗ ๘ ๙

๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ๑๗ ๑๘ ๑๙

๒๐

๒๑ ๒๒ ๒๓ ๒๔ ๒๕ ๒๖ ๒๗ ๒๘

วนยสงคหอรรถกถา (ฉบบยอ)

วนยสงเขป วนยวนจฉยะ อตตรวนจฉกะ

ขททสกขา มลสกขา

นปณปทสงคหะ สลาวหะ

สมาลงการะ สมาสงคหะ

สกขาปทวลญชนะ ปาตโมกขวโสธน สมาสมพนธน

ปาตโมกขปทตถอนวณณนา วนยคฬหตถทปน

วนยคฬหตถปปกาสน

สตตนตสงคหอรรถกถา วสทธมคคปกรณะ

อภธมมสงคหอรรถกถา

อภธมมตถสงคหะ ปรมตถวนจฉย นามรปรจเฉท อภธรรมาวตาร รปารปวภาค เขมาปกรณ

นามจารทปกะ โมหวจเฉทน

พระวนยปฎก

พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก พระวนยปฎก

พระสตตนตปฎก

พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก

พระชนภมนเถระ (สมยองวะ)

ไมปรากฏชอผแตง พระพทธทตตเถระ พระพทธทตตเถระ พระธมมสรเถระ

ไมปรากฏชอผแตง ไมปรากฏชอผแตง พระวาจสสรเถระ พระวาจสสเถระ พระวาจสสเถระ

ไมปรากฏชอผแตง ไมปรากฏชอผแตง ไมปรากฏชอผแตง พระวจตตาลงการ

พระสทธมมโชตปาลเถระ ไมปรากฏชอผแตง

พระพทธโฆษาจารย

พระอนรทธาจารย พระอนรทธาจารย พระอนรทธาจารย พระอนรทธาจารย พระพทธทตตเถระ พระพทธทตตเถระ

พระสทธมมโชตปาละ พระกสสปเถระ

๓๐

ล าดบท คมภรอรรถกถา ประเภทพระไตรปฎก อรรถกถาจารยผรจนา

๒๙ ๓๐ ๓๑ ๓๒ ๓๓ ๓๔

สจตตาลงการ ปรมตถพนท สจจสงเขป

ปรมตถสงคหะ รปวภาค

วสตวณณนาปาฐะ

พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก

โภตตอ (ชปะขาวพมา) พระเจาจะสวา

พระธมมปาลเถระ พระวสทธเถระ

ไมปรากฏชอผแตง พระมนนทโฆสเถระ

๒.๕ การจดหมวดหมคมภรอรรถกถากบการอธบายพระไตรปฎก

๒.๕.๑ โครงสรางพระไตรปฎก

พระไตรปฎก ประกอบดวยเนอหาแบงออกเปน ๓ สวน คอ

(๑) พระวนยปฎก

พระวนยปฎก คอ ประมวลระเบยบขอบงคบของบรรพชตทพระพทธเจาทรงบญญตไวส าหรบภกษ ภกษณ มโครงสรางเนอหาคมภร ม ๕ คมภร มการแบงโครงสราง ๓ แบบ คอ๓๕ แบบท ๑ ปรากฏในคมภรวชรสารตถสงคหะ (ทพระรตนปญญาเถระ รจนาขนทจงหวดเชยงใหม เมอ พ.ศ.๒๐๗๕) ขอ ๒๒ มหวใจคมภรวา อา ปา ม จ ป มความหมาย ดงน อา คอ อาทกมมะ เปนชอคมภรทประมวลสกขาบทเกยวกบอาบตหนก ไดแก ปาราชก สงฆาทเสส และอนยต ปา คอ ปาจตตย เปนชอคมภรทประมวลสกขาบททเกยวกบอาบตเบา ไดแก นสสคคยปาจตตย ปาจตตย ปาฆเทสนยะ เสขยวตร และอธกรณสมถะ ซงเปนวธระงบอธกรณรวมถงพระบญญตฝายพระภกษณทเรยกวาภกขนวภงคทงหมด ม คอ มหาวรรค เปนชอคมภรทประมวลสกขาบททมานอกพระปาฏโมกขตอนตนแบงออกเปน ๑๐ ขนธกะ หรอ ๑๐ ตอน จ คอ จฬวรรค เปนชอคมภรทประมวลสกขาบททมานอกพระปาฏโมกขตอนตนแบงออกเปน ๑๒ ตอน

๓๕ คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระวนยปฎก, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๑๑-๑๓.

๓๑

ป คอ ปรวาร เปนชอคมภรสวนประกอบหรอภาคผนวก ทประมวลเนอหาสาระของพระวนยทงหมดเขามาไวดวยกนในลกษณะเปนค าถามและค าตอบ เพอใหเปนคมอส าหรบซกซอมความรในพระวนยใหงายตอความเขาใจยงขน

แบบท ๒ ปรากฏในคมภรวชรสารตถสงคหะขอ ๓๙๘ วา “ปาปามจปต ปญจวธ วนยปฏก ” พระวนยปฎกม ๕ คมภร คอ ปา ปา ม จ ป ทานแบงพระวนยปฎกออกเปน ๕ คมภร มค ายอหรอหวใจวา ปา ปา ม จ ป มชอคมภรเหมอนแบบท ๑ ตางกนแตค าแรกคอ

ปา = ปาราชก ปา = ปาจตตย ม = มหาวรรค จ = จฬวรรค ป = ปรวาร

แบบท ๓ มหวใจคมภรวา ม ภ ม จ ป มชอคมภรดงน ม = มหาวภงค หรอ ภกขวภงค ภ = ภกขนวภงค ม = มหาวรรค จ = จฬวรรค ป = ปรวาร

พระไตรปฎกฉบบมหาวทยาลยมหาจฬลงกรณราชวทยาลย ไดแบงพระวนยปฎกออกเปน ๕ คมภรตามวธการของแบบท ๓ น

นอกจากนยงมการจดแบงออกเปน ๓ คมภร เรยกชอยอวา ส ข ป บาง ว ข ป บาง ชอ ยอหรออกษรยอเหลาน หมายถง

ส คอ สตตวภงค เปนชอคมภรทประมวลสกขาบทในมหาวภงคหรอภกขนวภงคไวดวยกน สวนชอยอวา ว กคอ มหาวภงคคอภกขและภกขนวภงค เปนชอคมภรทประมวลสกขาบทจากทง ๒ วภงคมาไวดวยกน

ข คอ ขนธกะ เปนชอคมภรทประมวลสกขาบททมานอกพระปาตโมกขทงในสวนของมหาวรรคและจฬวรรคเขาไวดวยกน

ป คอ ปรวาร เปนชอคมภรสวนประกอบหรอภาคผนวก

(๒) พระสตตนตปฎก

พระสตตนตปฎก แบงออกเปน ๕ สวนใหญ คอ

๓๒

๑) ทฆนกาย รวมพระสตรยาวๆ มพรหมชาลสตร เปนตน ม ๓ เลม ๒) มชฌมนกาย รวมพระสตรขนาดกลาง มทงหมด ๓ เลม ๓) สงยตตนกาย รวมพระสตรขนาดเลกเปนหมวดๆ ม ๕ เลม ๔) องคตตรนกาย รวมหมวดธรรมตงแตหมวดหนงถงเกน ๑๐ มทงหมด ๕ เลม ๕) ขททกนกาย ชมนมบทธรรมทงหลายทงทยาวและสนมทงหมด ๑๕ คมภรม

ทงหมด ๑๕ เลม

(๓) พระอภธรรมปฎก

พระอภธรรมปฎก แบงออกเปน ๗ สวนใหญ ๆ คอ

๑) สงคณ - ประมวลธรรมเปนชด ๆ เรยกวามาตกา ม ๑ เลม ๒) วภงค - การจ าแนกธรรมออกเปนขนธ ธาต เปนตน ม ๑ เลม ๓) ธาตกถา - น าขอธรรมมาจดเขาในขนธ ธาต อายตนะ ครงเลม ๔) ปคคลบญญตวาดวยบญญตตาง ๆ มครงเลม ๕) กถาวตถ - ปญหาถามตอบของนกายตาง ๆ ๑๘ นกาย ม ๑ เลม ๖) ยมก - วาดวยค าอธบายหลกธรรมออกพสดาร เปนค ๆ ม ๒ เลม ๗) ปฏฐาน - วาดวยปจจยตาง ๆ ๒๔ โดยพสดาร มทงหมด ๖ เลม

ในการนจกไดน าเสนอโครงสรางพระไตรปฎกตอไปน

แผนภมแสดงโครงสรางพระไตรปฎก (๔๕ เลม)๓๖

พระไตรปฎก

พระวนยปฎก ๘ เลม พระสตตนตปฎก ๒๕ เลม พระอภธรรมปฎก ๑๒ เลม ภกขวภงค เลม ๑-๒ ทฆนกาย เลม ๙-๑๑ สงคณ เลม ๓๔ ภกขณวภงค เลม ๓ มชฌมนกาย เลม ๑๒-๑๔ วภงค เลม ๓๕ มหาวรรค เลม ๔-๕ สงยตตนกาย เลม ๑๕-๑๙ ธาตกถา เลม ๓๖ จฬวรรค เลม ๖-๗ องคตตรนกาย เลม ๒๐-๒๔ ปคคลบญญต เลม ๓๖ ปรวาร เลม ๘ ขททกนกาย เลม ๒๕-๓๓ กถาวตถ เลม ๓๗

๓๖ คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎกศกษา, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐), หนา ๒๓-๒๔.

๓๓

๒.๕.๒ คมภรอธบายพระไตรปฎก

เมอพระพทธเจาตรสแสดงค าสอน คอ พระธรรมวนยแลว สาวกทงหลายทงท เปนพระภกษสงฆ และคฤหสถกน าหลกธรรมวนยนนไปเลาเรยนศกษา ค าสอนหรอพทธพจนสวนใดทยาก ตองการค าอธบายเพมเตมนอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลวกมพระสาวกผใหญทเปนพระอปชฌาย หรออาจารยคอยสอนคอยแนะน าชแจงชวยตอบขอสงสย ค าอธบาย และค าตอบทส าคญกไดรบการทรงจ าถายทอดตอกนมาควบคกบหลกธรรมวนยทเปนแมบทนน จากสาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมาเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกแลว ค าชแจงอธบายเหลานนกเปนระบบระเบยบและมล าดบไปตามพระไตรปฎกดวย ค าอธบายพทธพจนหรอหลกพระธรรมวนย หรอค าอธบายความในพระไตรปฎกนนเรยกวา อรรถกถา๓๗

เมอมการทรงจ าถายทอดพระไตรปฎก กมการทรงจ าถายทอดอรรถกถาประกอบควบคมาดวยจนกระทงเมอมการจารกพระไตรปฎกลงในใบลานเปนลายลกษณอกษร ณ เกาะสงหลใน พ.ศ. ๔๕๐ ต านานกกลาววาไดมการจารกอรรถกถาพรอมไปดวยเชนกนและในการบนทกนน บาล หรอ พระไตรปฎก ไดรบการทรงจ าและถายทอดกนมา และจารกเปนภาษาบาลมคธ สวน อรรถกถา ไดรบการทรงจ าสบทอดกนมาและจารกเปนภาษาสงหล ทเปนเชนนกเนองดวยวา พระไตรปฎก เปนต าราแมบท ผสอนจะตองรกษาใหคงอยอยางเดมโดยแมนย าทสดตามทพระพทธเจาไดตรสไว สวนอรรถกถาเปนค าอธบายส าหรบผเรยน จงจะตองชวยใหผเรยนเขาใจไดดทสด ฉะนน เมออรรถกถาสบมาในลงกา จงถายทอดกนเปนภาษาสงหล กระทงถงชวง พ.ศ. ๙๕๐ - ๑,๐๐๐๓๘ จงมพระอาจารยผใหญ เชน พระพทธโฆสาจารย และพระธรรมปาละ เดนทางจากชมพทวป (ประเทศอนเดย) มายงเกาะลงกา และไดแปลและเรยบเรยงอรรถกถากลบมาเปนภาษาบาล อยางทมอยและใชศกษากนในปจจบน และมแปลมาเปนภาษาไทยแลว

นอกจากนยงมคมภรทแตงขนมาในยคหลง ๆ อก เพออธบายความในพระไตรปฎก และอธบายความในคมภรอรรถกถาทยงไมชดเจน เชน คมภรฎกาอธบายความในอรรถกถา คมภรอนฎกาอธบายความในฎกาอกตอหนง เปนตน คมภรอรรถกถาทพระอรรถกถาจารยแตงขน เพออธบายความในคมภรพระไตรปฎกนนสามารถแสดงสรปไดดงน๓๙

๓๗ พระธรรมปฎก, รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท , (กรงเทพมหานคร : เอดสน เพรส

โพรดคส, ๒๕๔๓), หนา ๙๒. ๓๘ พระธรรมปฎก, รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, หนา ๙๓. ๓๙ เรองเดยวกน, หนา ๙๖-๙๗.

๓๔

อรรถกถาแบงตามสายคมภรพระไตรปฎก

(๑) อรรถกถาสายพระวนยปฎก

๑) สมนตปาสาทกา๔๐ คมภรอรรถกถาอธบายความในพระไตรปฎก พระพทธโฆษาจารยเรยบเรยงขน เมอ พ.ศ. ใกลจะถง ๑,๐๐๐ ทง ๕ คมภร คอ ภกขวภงค ภกขนวภงค มหาวรรค จฬวรรค และปรวารวรรค ในลงกาทวปสมยของพระเจาสรปาละ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลทมอยกอน ชอวา มหาปจจร และกรนท

๑) กงขาวตรณ หรอมาตกฏฐกถา คมภรอรรถกถาอธบายสาระแหงภกขปาตโมกข และภกขนปาตโมกข

(๒) อรรถกถาสายพระสตตนตปฎก

๑) สมงคลวลาสน๔๑ คมภรอรรถกถาอธบายความในทฆนกายแหงพระสตตนตปฎก พทธโฆสาจารยเรยบเรยงขน โดยอาศยจากอรรถกถาภาษาสงหล ชอวามหาอรรถกกถา

๒) ปปญจสทน คมภรอรรถกถาอธบายความในมชฌมนกายแหงพระสตตนตปฎก เรยบเรยงจากอรรถกถาภาษาสงหลชอวามหาอรรถกถา

๓) สารตถปกาสน คมภรอรรถกถาอธบายความในสงยตตนกายแหงพระสตตนตปฎกเรยบเรยงจากอรรถกถาภาษาสงหลชอวามหาอรรถกถา

๔) มโนรถปรณ คมภรอธบายความในสงยตตนกายแหงพระสตตนตปฎก พระพทธโฆสาจารย เรยบเรยงจากอรรถกถาภาษาสงหลชอวามหาอรรถกถา

๕) ปรมตถโชตกา คมภรอธบายความในขททนกาย ธรรมบท สตตนบาตและชาดก แหงพระสตตนตปฎก พระพทธโฆสาจารยเปนหวหนาในการรจนา โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอวา มหาอรรถกถา

๖) ชาตกฏฐกถา คมภรอธบายความชาดก ขททกนกายแหงพระสตตนตปฎก กลาวถงอดตชาตของพระพทธเจา ๕๔๗ เรอง

๗) ปทฏฐกถา คมภรอธบายความในธรรมบทแหงขททกนกายในพระสตตนตปฎก พระพทะโฆษาจารยเปนหวหนาในการรจนา

(บางมตระบวาไมรวาใครคอผรจนาชาตกฏฐกถาและธมมปทฏฐกถา)

๔๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๔๕๖. ๔๑ เรองเดยวกน, หนา ๔๖๐.

๓๕

(๒) อรรถกถาสายพระอภธรรมปฎก

๑) อฏฐสาลน คมภรอธบายความในธมมสงคณแหงพระอภธรรมปฎกรจนาขนโดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอวามหาปจจรย

๒) สมโมหวโนทน คมภรอธบายความในวภงคปกรณแหงพระอภธรรมปฎก รจนาขนโดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอวามหาปจจรย

๓) ปรมตถทปน คมภรอธบายความคมภรอภธรรม ๕ คมภร คอ กถาวตถ ปคคลบญญต ธาตกถา ยมก และปฏฐาน

สวนคมภรอรรถกถาอธบายความพระไตรปฎก ทพระพทธโฆสาจารยไมไดรจนาทหาหลกฐานไดมดงน

๑) ปรมตถทปน๔๒ คมภรอธบายความในอทาน อตวตตกะ วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา และเถรคาถา พระธรรมปาละรจนาภายหลงพระพทธโฆสาจารย

๒) สทธมมปกาสน คมภรอธบายความในปฏสมภทามรรคแหงพระสตตนตปฎก พระมหานามรจนาขนในลงกาทวป ประมาณ พ.ศ. ๑๐๖๐

๒.๖ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระวนยปฎก

๒.๖.๑ ความเปนมาของพระวนยปฎก

ภายหลงจากทมภกษประพฤตเสยหายเกดขนในหมสงฆ พระพทธเจาจงทรงบญญตสกขาบทเลกนอยตาง ๆ ทเปนประเภทลหกาบต (อาบตเบา) อาทเชน นสสคคยปาจตตย ปาจตตย ปาฏเทสนยไว ยงไมทรงบญญตสกขาบทประเภทครกาบต (อาบตหนก) อนไดแก ปาราชกและสงฆาทเสส ในระหวางนทรงแสดงโอวาทปาตโมกข๔๓ เพอเปนแนวประพฤตปฏบตส าหรบภกษทงหลาย ครนในพรรษาท ๒๐ พระผมพระภาคจงทรงบญญตปฐมปาราชกสกขาบทท ๑๔๔ หามภกษเสพเมถน โดยปรารภเหตการณมวหมองในคณะสงฆอนเนองมาจากการทพระสทนเสพเมถนกบอดตภรรยาทปามหาวน กรงเวสาล นบเปนครงแรกททรงบญญตสกขาบทประเภทครกาบต และทรงบญญตเรอยมาทกครงทเกดเหตการณไมดงามเกยวกบครกาบตเกดขนในคณะสงฆ

ในการบญญตสกขาบทแตละครง มขนตอนดงน คอ

๔๒ เรองเดยวกน, หนา ๔๔๘. ๔๓ ว.อ. (บาล) ๑/๑๙/๑๙๒. ๔๔ ว.อ. (บาล) ๑/๓๖/๒๒๑.

๓๖

๑) มภกษประพฤตไมสมควรแกสมณะภาวะ ชาวบานต าหนตเตยน ๒) พระพทธเจาตรสสงใหประชมสงฆตรสสอบสวนทามกลางสงฆ เมอเธอยอมรบ

สารภาพ ทรงชโทษแหงการประพฤตเชนนน และตรสบอกอานสงสแหงความส ารวมระวง แลวจงทรงบญญตหามมใหภกษท าอยางนนอกตอไป ขนตอนนเรยกวามลบญญต แตผท าผดครงแรกไมทรงเอาผด ทรงยกเวนโทษในฐานะอาทกมมกะ (ภกษตนบญญต)

๓) แตหากมการลวงละเมดไปอาจดวยความจงใจ หรอพลงเผลอ ถาหยอนไปกทรงบญญตเพมเตมใหรดกมมากขน ถาตงไปกทรงบญญตใหเพลาลง ขนตอนนเรยกวาอนบญญต (บญญตเพมเตม) ซงขนตอนนถอเปนสาระโดยสมบรณของบทบญญต ซงพระสงฆทงหลายไดสาธยายเพอส ารวมระวงมใหลวงละเมดอกตอไป พระสาวกททรงจ าพระวนยไดดเยยมจนไดรบยกยองเปนเลศดานทรงจ าพระวนยจากพระพทธเจา และมบทบาทส าคญตอการสบตออายพระพทธศาสนาภายหลงพทธปรนพานคอพระอบาลเถระ

๔) หลงบญญตแลว ถามการท าผด สงฆไมสามารถตดสนได พระพทธองคทรงวนจฉยเปนแบบอยาง เรยกวา วนตวตถ ทรงก าหนดโทษส าหรบภกษผฝาฝนหรอลวงละเมดไว เรยกวาอาบต ม ๗ ประการ เรยงล าดบตามโทษหนกเบาดงแสดงตารางตอไปน

ตารางท ๓ อาบต ม ๗ ประการ เรยงล าดบตามโทษหนกเบา ชออาบต ประเภทหนก-เบา ประเภทแกไขได-ไมได

ปาราชก ครกาบต (หนก) อเตกจฉาบต (แกไขไมได) สงฆาทเสส ครกาบต (หนก) สเตกจฉาบต (แกไขได) ถลลจจย ลหกาบต (เบา) สเตกจฉาบต (แกไขได) ปาจตตย ลหกาบต (เบา) สเตกจฉาบต (แกไขได)

ปาฏเทสนยะ ลหกาบต (เบา) สเตกจฉาบต (แกไขได) ทกกฏ ลหกาบต (เบา) สเตกจฉาบต (แกไขได)

ทพภาสต ลหกาบต (เบา) สเตกจฉาบต (แกไขได)

ในตอนปลายพทธกาล กอนทพระพทธเจาจะเสดจดบขนธปรนพพาน พระองคไมไดทรงแตงตงผใดใหเปนศาสดาแทนพระองค แตทรงประทานพทธพจนทเปรยบเสมอนเปนตวแทนของพระองคไววา

โย โว อานนท มยา ธมโม จ วนโย จ เทสโต ปญญตโต. โส โว มมจจเยน สตถา.

๓๗

อานนท ธรรมและวนยใดทตถาคตแสดงแลวบญญตแลวแกเธอทงหลายธรรม และวนยนน จะเปนศาสดาของเธอทงหลายเมอเราลวงลบไปแลว๔๕

เมอพระพทธเจาปรนพพานแลว พระอรหนตสาวกทงหลายไดประชมกนรวบรวมพระธรรมวนยจดแบงเปนหมวดหม เรยกวาสงคายนา ในการสงคายนาแตละครงแมปรารภเหตตางกน กมวตถประสงคหลกเดยวกน คอ รวบรวมธรรมวนยเปนหมวดหม และพฒนาจากธรรมวนยสการจดแบงเปน “ปฎก” ได ๓ ปฎก คอ ธรรม แยกเปนสตตนตปฎกกบอภธรรมปฎก สวนวนย กคงเปนวนยปฎก จากนนกชวยกนสบทอดค าสอนโดยวธมขปาฐะ คอ แบงหนาททองจ าสบตอกนมาอยางเปนระบบ อนเนองจากค าสอนของพระพทธเจามมากเกนความสามารถทบคคลคนเดยวจะจดจ าไดครบถวน ผเชยวชาญพระวนยกทองจ าวนย เรยกวา วนยธรสวนผเชยวชาญดานพระสตร หรอพระอภธรรม กทองจ าพระสตรหรอพระอภธรรม เรยกวา ธมมธรภายหลงไดมการจารกเปนลายลกษณอกษรในพทธศตวรรษท ๕ ในรชสมยพระเจาวฏฏคามณอภยประเทศศรลงกา ตอมาปรวรรตเปนอกษรของประเทศตาง ๆ ทนบถอพระพทธศาสนา รวมถงประเทศไทยดวย

พระพทธโฆษาจารย (แปลโดยพระเทพเวท จวน อฏาย) ไดกลาวไวในหนงสอ “สมนตปาสาทกา” สรปความไดวา เปนอรรถกถาแกพระวนยปฎกทง ๕ คมภร คอ ภกขวภงค ภกขนวภงค มหาวรรค จลลวรรค และปรวาร พระพทธโฆสาจารยแตงสมนตปาสาทกาขนกอนอรรถกถาเลมอน ๆ เพราะวนยเปนรากฐานศรทธาของชาวพทธ และไดแตงขน เมอประมาณพทธศกราช ท ๙๒๗ - ๙๗๓ ในสมยพระเจาสรปาล แตงทเมองอนราธประ ประเทศลงกา โดยค าอาราธนาของ พระพทธสร ใชเวลาแตง ๑ ปจงส าเรจ คอเรมแตงเมอปท ๒๐ ของ พระเจาสรปาล และส าเรจเมอยางเขาปท ๒๑ กลาวกนวา ทานใชคมภรอรรถกถาเดมทเรยกวาโบราณอฏฐกถา ชอ มหาปจจรและกรนทภาษาสงหลเปนโครงราง คมภรสมนตปาสาทกาแบงออกเปน ๓ ภาค ภาคท ๑ อธบายขยายความทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวภงค เฉพาะพาหรนทาน เวรญชกณฑ และปาราชกกณฑ ภาคท ๒ อธบายขยายความทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวภงค ตงแตสงฆทเสสกณฑ จนถงเสขยกณฑ และในภกขณวภงค ภาคท ๓ อธบายขยายวามทเปนประเดนส าคญในคมภรมหาวรรค คมภรจฬวรรค และคมภรปรวาร๔๖

๔๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๑๖/๑๖๔. ๔๖ พระพทธโฆษาจารย, ปญจมสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย , (แปลโดยพระเทพเวท จวน

อฏาย), (พระนคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๕), หนา ๑๒.

๓๘

๒.๖.๒ ความหมายของวนยปฎก

นยท ๑ วนย หมายถง นยตาง ๆ (ววธ+นย) ไดแก ปาตโมกข ๒ คอ ภกขปาตโมกข และภกขณปาตโมกข มวภงค ๒ คอ มหาวภงคหรอภกขวภงค และภกขนวภงค มอาบต ๗ กอง คอ ปาราชก สงฆาทเสส ถลลจจย ปาจตตย ปาฆเทสนยะ ทกกฎ ทพภาสต

นยท ๒ วนย หมายถงนยพเศษ (วเสส+นย) ไดแก อนบญญตเพมเตมใหสกขาบทมความรดกมมากยงขน หรอผอนผนใหเพลาความขดเขมงวดลง มความเหมาะสมแกการกระท าความผดหรอการลวงละเมด

นยท ๓ วนย หมายถง กฎ หรอขอบงคบส าหรบฝกอบรมกาย และวาจา (วนยโต เจว กายวาจาน ) ไดแก เปนเครองปองกนความประพฤตทไมเหมาะสมทางกาย และทางวาจา

วนย ยงมค าไวพจนอน ๆ ดงน

๑) ศล หมายถง ความประพฤตดงามทางกาย และวาจา ๒) พระบญญต หมายถงขอหามมใหภกษภกษณประพฤตลวงละเมดซงมบทก าหนดโทษ

ปรบอาบตแกผลวงละเมด ถาบญญตครงแรก เรยกวามลบญญต ถาบญญตแกไขเพมเตม เรยกวาอนบญญต

๓) สกขาบท หมายถง อบายศกษาหรอขอศกษา ไดแก ศล ๕ ศล ๘ ศล ๑๐ ศล ๒๒๗ และศล ๓๓๑ ขอศกษาเหลานจดเปนเบองตนแหงฌานวปสสนาและอรมรรค๔๗

๒.๖.๓ คมภรชนพระบาล

จดแบงเนอหาออกเปนพระวนยปฎกได ๘ เลม ดงตารางแสดงล าดบเลม ชอคมภร และสาระส าคญในคมภรตอไปน

ตารางท ๔ คมภรชนพระบาล จดแบงเนอหาออกเปนพระวนยปฎกได ๘ เลม เลมท ชอคมภร สาระส าคญในคมภร

๑

มหาวภงค ภาค ๑

สกขาบทหรอศลของภกษ ๑๙ ขอ

๒ มหาวภงค ภาค ๒

สกขาบทหรอศลของภกษ ๒๒๗ ขอ

๔๗ ว.อ. (บาล) ๑/๓๙/๒๓๓.

๓๙

๓ ภกขนวภงค

สกขาบทหรอศลของภกษณ ๓๑๑ ขอ

๔ มหาวรรค ภาค ๑

สกขาบทนอกพระปาฏโมกขตอนตน ๑๐ ขนธกะ

๕ มหาวรรค ภาค ๒

สกขาบทนอกพระปาฏโมกขตอนตน ๑๐ ขนธกะ

๖ จลวรรค ภาค ๑

สกขาบทนอกพระปาฏโมกขตอนปลาย ๑๒ ขนธกะ

๗ จลวรรค

สกขาบทนอกพระปาฏโมกขตอนปลาย ๑๒ ขนธกะ

๘ ปรวาร ค าถาม-ตอบประมวลความรพระวนย ม ๑๙ เรอง

๒.๖.๔ ชนคมภรอรรถกถา

คมภรอรรถกถาเปนคมภรทพระอรรถกถาจารยรจนาขนเพออธบายความหมายของสาระส าคญในพระไตรปฎก ในทนจะกลาวถงเฉพาะคมภรอรรถกถาพระวนยเทานน ซงมชอคมภรและประเภทคมภรดงน๔๘

ตารางท ๕ ชนคมภรอรรถกถา คมภรอธบายความหมายและสาระส าคญในพระไตรปฎก

ท ชอคมภร ประเภทคมภร ๑ สมนตปาสาทกา (ภาค ๑-๓) วตถารอรรถกถา อธบายวนยโดยพสดาร

๒ กงขาวตรณอฏฐกถา มาตกาอรรถกถา อธบายหวขอภกขปาตโมกขและภกขนปาฏโมกข

๓ วนยสงกอฏฐกถา สงเขปอรรถกถา อธบายวนยโดยประมวล เปนบทรอยกรอง

๔๘ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ความรเบองตนเกยวกบพระวนยปฎก, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๓.

๔๐

ท ชอคมภร ประเภทคมภร ๔ วนยวนจฉยะ สงเขปอรรถกถา ประมวลขอวนจฉยจากอภโตวภงค

และขนธกะเปนบทรอยกรอง ๕ อตตรวนจฉยะ สงเขปอรรถกถา ประมวลวนจฉยพระวนยจากคมภร

ปรวารและอรรถกถา เปนบทรอยกรอง

๖ ขททสกขา สงเขปอรรถกถา อธบายวนยโดยยอ เปนรอยกรองผสมรอยแกว

๗ มลสกขา สงเขปอรรถกถา อธบายวนยโดยยอ เปนรอยกรองผสมรอยแกว

๒.๖.๕ ประโยชนของพระวนย

ดงทปรากฏในคมภรปรวารและอรรถกถา วา๔๙

อตตโน สลกขนโธ สคตโต โหต สรกขโต (กองศลของตนเปนอนคมครองรกษาไวอยางด) กกกจจปกตาน ปฏสรณ โหต (เปนทพงแกเหลากลบตรทถกความสงสยครอบง าได) วสารโท ส ฆมชเฌ โวหร (กลาแสดงความคดเหนในทามกลางสงฆ) ปจจตถเก สหธมเมน สนคคหต นคคณหาต (ขมฝายตรงขามคอขาศก ไดดวยด โดยสหธรรม) สทธมมฏฐตยา ปฏปนโน โหต (เปนผปฏบตเพอความตงมนแหงพระสทธรรม)

๒.๗ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระสตตนตปฎก

พระสตตนตปฎกจดเปนปฎกท ๒ ในพระไตรปฎก (๑ พระวนยปฎก ๒ พระสตตนตปฎก ๓ พระอภธรรมปฎก) ความเปนมาและความส าคญของพระไตรปฎก มดงน

๒.๗.๑ ความเปนมาของคมภรอรรถกถาหมวดพระสตตนตปฎก

พระสตตนตปฎกเกดขนเพราะไดรวบรวมค าสงสอนของพระพทธเจาทไดแสดงไวในทตาง ๆ ในโอกาสตาง ๆ และปรารภเหตตาง ๆ เขาเปนหมวดหม แตละหมวดหมประกอบดวยเน อหาเรยกวา พระสตร พระอรรถกถาจารยผรจนาสมงคลวลาสน (อรรถกถาทฆนกาย) อธบายสาเหตทพระ

๔๙ ว.ป. (บาล) ๘/๓๒๕/๒๔๘, ว.อ. (บาล) ๑/๙๔-๙๕.

๔๑

ผมพระภาคทรงแสดงพระสตรตาง ๆ (รวมทงสาวกภาษต) โครงสราง ความส าคญ การล าดบเนอหา รปแบบ และชอเรยกพระสตร ดงจะศกษาตอไป

(๑) มลเหตการณแสดงพระสตร ๔ ประการ๕๐ คอ

๑) อตตชฌาสยะ แสดงตามอธยาศยของพระพทธองค ไมมผขอใหแสดง ๒) ปรชฌมสยะ แสดงตามอธยาศยของผอน ตรวจดดวยพระญาณกอนเสดจไปโปรด ๓) ปจฉาวสกะ แสดงตามค าทลถาม เมอมผถามจงตรสตอบ ๔) อตถปปตตกะ แสดงตามเหตการณทเกดขนในขณะนน ๆ

(๒) โครงสรางของพระสตร มองคประกอบ ๓ สวน คอ ๑) ค าขนตนหรอขอความเบองตน (นทานวจนะ) ไดแก ขอความทพระอานนทกลาว

ไว คอ “เอวมเม สต ” (ขาพเจาสดบมาแลวอยางน) จนจบขอความทระบความเปนมาพระสตรนน ๆ ๒) เนอหาพระสตรหรอขอความทเปนพระพทธภาษตหรอสาวกภาษตเปนตน ไดแก

ขอความตอจากนทานวจนะเปนตนไป ๓) ค าลงทายหรอขอสรป (นคมวจนะ) ไดแก ขอความตอจากเนอหาพระสตร เชน

ขอความทมค าขนตนวา “อทมโว ภควา” (พระผมพระภาคไดตรสพระด ารสน)

(๓) ความงดงามของพระสตร องคประกอบดงกลาว จดวามความงาม ๓ ประการ คอ

๑) งามในเบองตนดวยค าเรมตนหรอนทานวจนะ ๒) งามในทามกลางดวยเนอหาทเปนพระพทธภาษตหรอสาวกภาษต ๓) งามในทสดดวยค าลงทายหรอนคมวจนะ

(๔) การจดล าดบเนอหา พระพทธเจาทรงจดล าดบเนอหารพระสตรหรอพระธรรมเทศนา เรยกวา อนสนธ ม ๓ ลกษณะ คอ

๑) ปจฉานสนธ เนอหาตามล าดบการถาม เชน พระสตรททรงแสดงแกนนทโคบาล เมอเขาถามวา “พระองคผเจรญ ฝงใน ไดแกอะไร ฝงนอก ไดแกอะไร สงสารในทามกลาง ไดแกอะไร เกยบก ไดแกอะไร มนษยจบ ไดแกอะไร อมนษยจบ ไดแกอะไร ถกน าหมนวนไว ไดแกอะไร ความเนาใน ไดแกอะไร พระองคทรงตอบตามล าดบค าถาม พระสตรทมลกษณะนจดเปน ปจฉานสนธ

๕๐ เสถยรพงศ วรรณปก, ค าบรรยายพระไตรปฎก, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา,

๒๕๕๐), หนา ๑๐.

๔๒

๒) อชฌาสยานสนธ จดเนอหาตามอธยาศยของผฟง เชน ภกษรปหนงครนคดสงสยวา “รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ตางเปนอนตตา กรรมทอนตตาท าแลวจกถกอตตาไดอยางไรกน” พระองคทรงชแจงเพอบรรเทาความสงสยเหมาะกบอธยาศยของผฟง พระสตรทมลกษณะนจดเปนอชฌาสยานสนธ

(๑) ยถานสนธ จดเนอหาตามล าดบเรอง เชน อากงเขยยสตร๕๑ ทรงแสดงศลไวกอนในตอนแรก แสดงอภญญา ๖ ในตอนหลง วตถสตร๕๒ ทรงแสดงอ านาจกเลสไวในกอนตอนแรก ทรงแสดงพรหมวหารในตอนหลง โกสมพยสตร๕๓ ทรงแสดงการทะเลาะไวกอนในตอนแรก ทรงแสดง สาราณยธรรมในตอนหลง (เรมจากทะเลาะกนจบลงดวยระลกถงกน) กกจปมสตร๕๔ ทรงแสดงความไมอดทนไวกอนในตอนแรก ทรงแสดงอปมาดวยเลอยในตอนหลง พรหมชาลสตร๕๕ ทรงแสดงเรองทฏฐไวกอนในตอนแรก ทรงแสดงสญญตาไวตอนหลง๕๖

(๒) รปแบบของพระสตรเปนลกษณะใดลกษณะหน งหรอมหลายลกษณะในนวงคสตถศาสน เชน สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา ฯลฯ

(๓) ชอเรยกอยางอน หรอค าไวพจนของพระสตร ไดแก

๑) โวหารเทศนา คอ ค าสอนททรงแสดงเชงโวหาร ๒) ยถานโลมศาสน คอ ค าสอนทอนโลมตามอปนสยของผฟง ๓) ทฏฐนเวฐนกถา คอ ถอยค าทวาดวยการผอนคลายทฏฐ ๔) อธจตตสกขา คอ ขอศกษาเกยวกบอธจต ๕) ปรยฏฐานปหาน คอ ค าสอนเครองละกเลสอนกลมรมจต๕๗

หลงสงคายนาพระวนยและเรยกชอวา วนยปฎก พระมหากสสปะสอบถามในทประชมวา การสงคายนาธรรมควรมอบใหเปนหนาทของใคร ทประชมกราบเรยนวาควรมอบใหเปนหนาทของพระอานนท จากนนจงสงคายนาธรรมแลวเรยกวา สตตนตปฎก๕๘ ในพระสตตนตปฎกพระสงคต

๕๑ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๖๔/๕๖. ๕๒ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๗๐/๖๒. ๕๓ ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๙๑/๕๒๙. ๕๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๒๒/๒๓๓. ๕๕ ท.ส. (ไทย) ๙/๑/๑. ๕๖ ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๐๔/๑๑๔. ๕๗ ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๙. ๕๘ ท.ส.อ. (ไทย) ๑/๑๓.

๔๓

กาจารยเรมสงคายนาทฆนกาย๕๙ กอน แลวจงสงคายนามชฌมนกาย สงยตตนกาย และองคตตรนกายตามล าดบ จากนนสงคายนาอภธรรมปฎก๖๐ แลวสงคายนาขททกคนถะ (ขททกนกาย) เปนล าดบตอไป จงเปนอนวา สตตนตปฎก มอยแลวตงแตสงคายนาครงท ๑

ในอรรถกถาวนยปฎก (สมนตปาสาทกา) ทานแสดงเหตการณหลงสงคายนาครงแรกทเมองราชคฤห คณะสงฆสงคายนาพระวนย และพระสตร (ไมกลาวถงพระอภธรรม) กลาวถงนกาย ๕ คอ ทฆนกาย มชเมนกาย สงยตตนกาย องคตตรนกาย และขททกนกาย “บรรดานกายทง ๕ เวน ๔ นกาย (แรก) พระพทธพจนทเหลอ ชอวา ขททกนกาย ในขททกนกายนน พระอบาลเถระวสชนาพระวนย พระอานนทเถระวสชนาขททกนกายทเหลอและอก ๔ นกาย”๖๑ ทานกลาววา พระพทธพจนแมทงปวง พงทราบวา

ม ๑ อยาง คอ (วมตต) รส ม ๑ อยาง คอพระธรรมและวนย ม ๓ อยาง คอ ปฐมพทธพจน มชฌมพทธพจน และปจฉมพทธพจน ม ๓ ปฎก (ปฏกวเสน ตวธ ) ม ๕ อยาง (นกายวเสน ปญจวธ ) ม ๙ อยาง (องควเสน นววธ ) ม ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ (ธมมกขนธวเสน จตราสตสหสสวธ )

ทานแสดงความหมายแตละอยางตามล าดบวาหมายถงอะไร เมออธบายค าวา “ขททกนกาย” แสดงเปนค าถาม - ตอบ วา “ขททกนกาย เปนอยางไร ไดแก พระวนยปฎก พระอภธรรมปฎกทงสน และปาฐะ ๑๕ ประเภทมขททกปาฐะเปนตน ทไดชแจงไวเบองตน พระพทธพจนท เหลอเวน ๔นกาย”๖๒ หลกฐานในทนระบวา พระวนยปฎกและพระอภธรรมปฎก อยในขททกนกาย ทเสนอประเดนน กเพอใหผศกษาความเปนมาของพระไตรปฎกใชเปนหลกฐานประกอบการศกษาคนควาตอไปวา คมภรหลกของชาวพทธมพฒนาการอยางไร

หลงการสงคายนาเสรจ ไดแบงหนาทการจ าพระไตรปฎก พระเถระผท าหนาททรงจ าค าสอน เปนอาจรยปรมปรา มาตงแตคราวปฐมสงคายนา ในสายพระสตตนตปฎก มดงน

๕๙ ด ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๕. ๖๐ ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๕. ๖๑ ว.อ. (บาล) ๑/๑๖. ๖๒ ว.อ. (บาล) ๑/๒๖.

๔๔

พระอานนทเถระทรงจ าทฆนกาย แลวสงสอนศษย ศษยของพระสารบตรเถระทรงจ ามชฌมนกาย พระมหากสสปเถระทรงจ าสงยตตนกาย แลวสงสอนศษย พระอนรทธเถระทรงจ าองคตตรนกาย แลวสงสอนศษย๖๓

ขอสงเกตอกประการหนง ขททกนกายไมปรากฏอาจารยผทรงจ า ในเรองนม ๒ มต คอ พระทฆภาณกาจารย อาจารยผสวดทฆนกายกลาววา ขททกนกายน เรยกวา ขทท กคนถะ ประกอบดวย ๑๓ คมภร ไดแก ชาดก นทเทส ปฏสมภทามรรค อปทาน สตตนบาต ขททกปาฐะ ธรรมบท อทาน อตวตตกะ วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา จดอยในพระอภธรรมปฎก พระมชฌมภาณกาจารยอาจารยผสวดมชฌมนกายกลาววา ขททกคนถะกยจรยาปฎกและพทธวงศ (รวม ๑๕ คมภร) จดอยในพระสตตนตปฎก๖๔

๒.๗.๒ ความหมายของพระสตตนตปฎก

ค าวา “สตตนตะ” ทแปลวา พระสตร ผรจนาสมนตปาสาทกา (อรรถกถาวนยปฎก) อธบายวา เพราะมความหมาย ๖ อยาง๖๕ คอ

๑) บงถงประโยชน (อตถาน สจนโต) คอ ชใหเหนประโยชนตน และประโยชนผอน ๒) มความหมายทตรสไวด (สวตตโต) คอ ตรสตามอธยาศยของเวไนยสตว (ผควร

แนะน า) ๓) ผลประโยชน (สวนโต) คอ กอใหเกดผล ดจขาวกลาเจรญเตบโตผลรวงขาวตอไปได ๔) หลงประโยชน (สทนโต) คอ ท าใหประโยชนหลงไหล ดจแมโคนมหลงน านมออกมา ๕) ปองกนดวยด (สตตาณา) คอ รกษาประโยชนทงหลายดวยด ๖) มสวนเสมอเสนดาย (สตตสภาคโต) คอ ใชเปนบรรทดฐานในการประพฤตปฏบตของ

วญญชน ดจเสนบรรทดของชางไม

สวนค าวา “ปฎก” หมายถงคมภร กระจาด หรอ ตะกรา เมอรวมกนเปนสตตนตปฎก จงหมายถงคมภรวาดวยพระสตร เปนประมวลพระพทธพจนหมวดพระสตร ประกอบดวยพระธรรมเทศนา และธรรมบรรยายตาง ๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะสมกบบคคล เหตการณ และโอกาส ตลอดจน

๖๓ ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๔. ๖๔ ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๕. ๖๕ ดบทน า ท.ส. (ไทย) ๙/(๗), และ ว.อ. (บาล) ๑/๑๗.

๔๕

บทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา พระสตรจงเปนดจเสนบรรทดวดความถกตองในการปฏบต

๒.๗.๓ คมภรทเกยวของกบพระสตตนตปฎก

คมภรส าคญทางพระพทธศาสนาม ๒ ประเภท ไดแก คมภรหลก คอ พระไตรปฎก (บาล) และ คมภรรอง หรอคมภรทเกยวของ คอ อรรถกถาและฎกา เปนตน คมภรพระพทธศาสนามจ านวนมากในทน กลาวเฉพาะคมภรทเกยวของกบพระสตตนตปฎก คอ อรรถกถา ฎกาและปกรณวเสส

อรรถกถา “เครองบอกความหมาย”, ถอยค าบอกแจงขแจงอรรถ, ค าอธบายอตถะ คอ ความหมายของพระบาล อนไดแกพทธพจน รวมทงขอความและเรองราวเกยวของแวดลอมท รกษาสบทอดมาในพระไตรปฎก, คมภรอธบายความในพระไตรปฎก, ในภาษาบาลเขยน อฏฐกถา, มความหมายเทากบค าวา อตถวณณนา หรอ อตถส วณณนา๖๖ ตารางท ๖ คมภรทเกยวของกบพระสตตนตปฎก

พระไตรปฎก อรรถกถา ผรจนา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย (ท.)

มชฌมนกาย (ม.) สงยตตนกาย (สง.) องคตตรนกาย (อง.)

ขททกปาฐะ (ข.) ธรรมบท (ข.) อทาน (ข.)

อตวตตกะ (ข.) สตตนบาต (ข.) วมานวตถ (ข.) เปตวตถ (ข.) เถรคาถา (ข.) เถรคาถา (ข.)

สมงคลวลาสน ปปญจสทน

สารตถปกาสน มโนรถปรณ

ปรมตถโชตกา ธมมปทฏฐกถา (ปรมตถโชตกา)

ปรมตถทปน ปรมตถทปน

ปรมตถโชตกา ปรมตถทปน ปรมตถทปน ปรมตถทปน ปรมตถทปน

พระพทธโฆสะ พระพทธโฆสะ พระพทธโฆสะ พระพทธโฆสะ พระพทธโฆสะ

พระพทธโฆสะ (อาจมผรวมรจนา) พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ พระพทธโฆสะ พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ พระธรรมปาละ

๖๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๒,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๕๐๕.

๔๖

พระไตรปฎก อรรถกถา ผรจนา

ชาตก (ข.) นทเทส (ข.)

ปฏสมภทามคค (ข.) อปทาน (ข.) พทธวงศ (ข.) จรยาปฎก (ข.)

ชาตกฏฐกถา สทธมมปชโชตกา สทธมมปกาสน วสทธนวลาสน มธรตถวลาสน ปรมตถทปน

พระพทธโฆสะ พระอปเสนะ

พระมหานามะ ไมปรากฏนามผรจนา๖๗

พระพทธทตถะ พระธรรมปาละ

จากตารางท ๖ สรปไดวา มผรจนาอรรถกถาพระไตรปฎกทเดน คอ ๑) พระพทธทตถะ ๒) พระพทธโฆสะ ๓) พระธรรมปาละ๖๘

๒.๘ ประวตและสาระส าคญของคมภรอรรถกถาหมวดพระอภธรรมปฎก

๒.๘.๑ ก าเนดพระอภธรรม

พระอภธรรม เปนค าสอนวาดวยเรองจต เจตสก รป นพพาน และบญญต วาโดยปรมตถไดแก จต เจตสก รป และนพพาน เปนธรรมอนยง ธรรมอนพเศษ ธรรมอนละเอยด ลมลก และประเสรฐยงกวาธรรมทงปวงทจะยงสตวใหไปสสวรรค และนพพาน เหมอนฉตรอนยงใหญทประเสรฐกวาฉตรทงหลาย เพราะมไดกลาวถงสตว บคคล สถานท และเหตการณตาง ๆ เขามาประกอบแตอยางใดทงสน เปนเรองของวชาการทางพระพทธศาสนาลวน ๆ มทงหมด ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธ

พระพทธศาสนาสายเถรวาทเชอวา พระอภธรรม เปนค าสอนทออกจากพระโอษฐของพระพทธเจา เปนธรรมทพระองคทรงเทศนาโปรดเทวดาทงหลาย ณ สวรรคชนดาวดงส มพระพทธมารดาเปนประธาน เปนการแสดงความกตญญกตเวทตอพระพทธมารดา ในพรรษาท ๗ ในมนษยโลกนน พระองคทรงแสดงพระอภธรรมแกพระธรรมเสนาบดสารบตรอครสาวกเบองขวาเปนครงแรกทปาไมจนทนแดง ใกลสระอโนดาต๖๙ แลวพระสารบตรไดน ามาสงสอนแกศษยตอ ๆ มาพระอภธรรมจงเปนหลกการศกษาพระพทธศาสนาจนตราบเทาทกวนน

๖๗ พระนนทปญญาจารย ชาวพมา ผแตงจฬคนธวงส กลาววา คมภรนเปนผลงานของพระพทธโฆสะ ๖๘ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ความรเบองตนเกยวกบพระสตตนตปฎก, (กรงเทพมหานคร: โรง

พมพมหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๕๘), หนา ๑๙. ๖๙ ข.ธ.อ. (บาล) ๒/๑๔๙/๑๗๐.

๔๗

จะเหนไดวา ในยคพทธกาลพระธรรมวนยของพระพทธเจายงไมปรากฏชอวา “พระไตรปฎก” เปนหลกฐานชดเจน เพยงแตปรากฏอยในค าวา พทธพจน ธรรม ปาพจน ธรรมวนย พระวนย พระสตร พระอภธรรม เทานนเอง๗๐ ดงทมาในพระไตรปฎก พระวนยปฎก มหาวภงค ขอความวา “พระทพพมลลบตรเถระ ยอมจดแจงเสนาสนะส าหรบหมภกษผทรงพระสตรรวมกนไวแหงหนงดวยประสงควา ภกษเหลานนจกซกซอมพระสตรกน จดแจงเสนาสนะส าหรบภกษผทรงพระวนยรวมกนไวแหงหนง ดวยประสงควาภกษเหลานนจกวนจฉยพระวนยกน จดแจงเสนาสนะส าหรบภกษผทรงพระอภธรรมรวมกนไวแหงหนง ดวยประสงควา ภกษเหลานนจกสนทนาพระอภธรรมกน”๗๑ อปาลเถระวตถ๗๒ แสดงไววา “พระองคมพระวนย พระสตร พระอภธรรม และพระพทธวจนะมองค ๙ แมทงมวลนเปนธรรมสภา”

ดงพระพทธพจน “ภกษในพระธรรมวนยน เปนผใครธรรม เปนผฟงและผแสดงธรรมอนเปนทพอใจมความปราโมทยอยางยงในพระอภธรรม ในพระอภวนย แมการทภกษเปนผใครธรรม เปนผฟงและเปนผแสดงธรรมอนเปนทพอใจ มความปราโมทยอยางยงในพระอภธรรม ในพระอภวนยนกเปนนาถกรณธรรม”๗๓ และ ดงพระพทธพจน วา “ในอนาคต หมภกษจกไมเจรญกาย ไมเจรญศล ไมเจรญจต ไมเจรญปญญาแสดงอภธมมกถา เวทลลกถา ถล าลงสธรรมด ากจกไมรตว โดยนยนแล เพราะธรรมเลอะเลอน วนยจงเลอะเลอน เพราะวนยเลอะเลอน ธรรมจงเลอะเลอน”๗๔

๒.๘.๒ ความหมายของพระอภธรรมปฎก

จากพระอภธรรมจากอรรถกถาอฏฐสาลน สรปไดดงน ๑) พระอภธรรม คอ ธรรมอนยง และวเศษ ๒) ธรรมทเจรญ เชน เจรญมรรคเพอเขาถงรปภาพ และเจรญเมตตา เปนตน ๓) ธรรมทควรก าหนด คอ ก าหนดโดยความเปนอารมณ ๔) ธรรมทควรบชา เชน เสขธรรม อเสขธรรม และโลกตตรธรรม เปนตน ๕) ธรรมก าหนด คอ ถกก าหนดโดยสภาวะ เชน ผสสะ เวทนา เปนตน ๖) ธรรมทยง คอมหคคตธรรม อปปมาณธรรม อนตตรธรรม เปนตน

๗๐ สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกส าหรบประชาชน, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๑๖. ๗๑ ว.มหา. (ไทย) ๑/๓๘๒/๔๑๓-๔๑๔. ๗๒ ข.อป. (ไทย) ๓๒/๕๓๗/๘๑. ๗๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๖๐/๔๒๘. ๗๔ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๗๙/๑๔๕.

๔๘

ความหมายจากแหลงอน ๆ พอจะสรปไดดงตอไปน ๑) แปลวาธรรมทยง คอ กลาวถงธรรมทยง ๆ ขนไปตามล าดบ ๒) หมายถงปรมตถธรรม ทแปลวาธรรมอนประเสรฐ ๓) แปลวาธรรมทมความพเศษ คอ กลาวถงสภาวธรรมลวน ๆ

ทชอวาอภธรรม เพราะ ๑) เนอความทอยในหลกธรรม ๗ คมภรน เปนสงทรยากอยางหนง ๒) เปนธรรมมเนอความละเอยดมากอยางหนง ๓) เปนธรรมมเนอความลกซงคมภรภาพมากอยางหนง ๔) เปนธรรมทไมสามารถจะนกคดเอาเองไดอยางหนง ๕) เปนธรรมทมถอยค าในการแสดงวจตรพสดารมากอยางหนง ๖) เปนธรรมทมเนอความอนสงสดอยางหนง ๗) เปนธรรมทมเนอความอนพเศษมากอยางหนง

๒.๘.๓ พระอภธรรมปฎก

แบงออกเปน ๗ สวนใหญ ๆ คอ

๑) สงคณ - ประมวลธรรมเปนชด ๆ เรยกวามาตกา ม ๑ เลม ๒) วภงค - การจ าแนกธรรมออกเปนขนธ ธาต เปนตน ม ๑ เลม ๓) ธาตกถา - น าขอธรรมมาจดเขาในขนธ ธาต อายตนะ ครงเลม ๔) ปคคลบญญตวาดวยบญญตตาง ๆ มครงเลม ๕) กถาวตถ - ปญหาถามตอบของนกายตาง ๆ ๑๘ นกาย ม ๑ เลม ๖) ยมก - วาดวยค าอธบายหลกธรรมออกพสดาร เปนค ๆ ม ๒ เลม ๗) ปฏฐาน - วาดวยปจจยตาง ๆ ๒๔ โดยพสดาร มทงหมด ๖ เลม

๒.๘.๔ โครงสรางของพระอภธรรม๗๕

ในคมภรอภธรรมปฎก ทานจดแบงไว ๗ คมภร คอ ๑) ธมมสงคณ เปนคมภรรวบรวมปรมตถธรรมทงหมดไวเปนหมวดหม ๒) วภงค เปนคมภรแจก หรอกระจายปรมตถธรรม ออกเปนสวน ๆ ๓) ธาตกถา เปนคมภรทจดปรมตถธรรม โดยบคคลและปรมตถ

๗๕ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ความรเบองตนเกยวกบพระอภธรรมปฎก , (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๑๘.

๔๙

๔) ปคคลบญญต คมภรทแสดงพระอภธรรมโดยบญญต โดยบคคลและปรมตถ ๕) กถาวตถ เปนคมภรทแสดงพระอภธรรมแบบค าถาม ค าตอบ ๖) ยมก เปนคมภรทยกปรมตถธรรมขนแสดงเปนค ๆ มอนโลมปจฉา และปฏโลม

ปจฉา เปนตน ๗) ปฏฐาน แสดงปจจยตาง ๆ ของปรมตถ

๒.๘.๕ พระอภธรรมปฎกชนอรรถกถา๗๖

คมภรชนอรรถกถา หมายถง คมภรทไขความบาลพระพทธพจนเพอใหเขาใจงาย โดยเฉพาะคมภรอรรถกถาแหงพระอภธรรมฝายเถรวาททรจนาโดยพระอรรถกถาจารยผทรงปญญามชอเสยงโดงดง เปนทยอมรบกนโดยทวไป คอ พระพทธโฆสมหาเถระ ในชวงพทธศตวรรษท ๙ คมภรอรรถกถาพระอภธรรมททานเรยบเรยง มดงน

๑) อฏฐสาลน คอ อรรถกถาอธบายพระบาลธมมสงคณ ๒) สมโมหวโนทน คอ อรรถกถาอธบายพระบาลวภงค ๓) ปญจปกรณ คอ อรรถกถาอธบายพระบาลอภธรรม ๕ คมภรนอกน

๒.๘.๖ ประโยชนทไดรบจากการศกษาอภธรรม๗๗

๑) การศกษาพระอภธรรมจะท าใหเขาถงแกนของพระพทธศาสนา ๒) การศกษาอภธรรมเพอใหเกดความรความเขาใจเกยวกบเรองจต ๓) การศกษาพระอภธรรมจะเขาใจเรองของปรมตถธรรม ๔) การศกษาพระอภธรรมจะท าใหเขาใจสภาวธรรม คอ พระนพพาน ๕) การศกษาพระอภธรรมจะท าใหเขาใจค าสอนทมคณคาสงสดในพระพทธศาสนา ๖) การศกษาพระอภธรรม จะท าใหเขาใจเรองอารมณของวปสสนา ๗) การศกษาพระอภธรรม เปนการสงสมปญญาบารมทประเสรฐทสด ๘) การศกษาพระอภธรรม เปนการรวมกนรกษาหลกธรรมค าสงสอนของพระพทธองค ๙) การศกษาพระอภธรรมชวยใหเขาใจโลกและชวต

๗๖ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ความรเบองตนเกยวกบพระอภธรรมปฎก, หนา ๑๓-๑๔. ๗๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๘-๒๐.

๕๐

๒.๙ ทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก

พระไตรปฎกมลกษณะทนาสงเกตประการหนง คอ มขอความทเปนอรรถกถาของกนและกนอยในตวเอง ถาตรวจดขอความไดทวถงจะพบวาพทธวจนะทยอ หรอไมชดเจนในทแหงหนงจะมอธบายไวในทอกแหงหนง เนอหา หรอเรองเลาทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมมกโยงไปถงหลกธรรมค าสอน คตธรรม หรอแงคดตาง ๆ ทมาจากทางพระพทธศาสนา เชน ในเรองกรรมและการใหผลของกรรม การปฏบตด ปฏบตชอบ การละเวนจากความชว การเพยรพยายามพฒนาศกยภาพ ซงดวยแงคด หรอคตธรรมตาง ๆ ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทน สนนษฐานวาความเชอของคนในสงคมไทยอาจจะไดรบอทธพลมาจากเนอหาทางคมภรอรรถกถาธรรมบท ทสงผลตอชวตประจ าวนทงในระดบบคคลและระดบสงคม อนมความคลายคลงกนเปนอยางมากไมวาจะเปนเรองธรรมเนยมปฏบตตาง ๆ ทปรากฏใหเหนอยในสงคมไทย ลวนแลวแตมพนฐานความเชอมาจากคตธรรม หรอแนวทางการปฏบตอนเปนค าสอนทางพระพทธศาสนาทปรากฏอยในคมภรอรรถกถาธรรมบท

สวนใหญเปนการยอมรบทไดรบการสบทอดตอกนมาหลายรน ไมวาจะเปนเรองการเปนบคคลวานอนสอนงาย การเปนบคคลผมความกตญญรคณ การเลอกคบหาแตกลยาณมตร การใชปญญาแกไขปญหาตาง ๆ การยอมรบความผด และการกลาวค าขอโทษ หรอแมกระทงการเสยสละทรพยสนสงของไปจนกระทงการยอมสละรางกาย เปนตน ซงสงเหลานลวนแลวแตเปนการหลอหลอมความเปนคนในสงคมไทยทดงามใหสามารถอยรวมกนไดอยางสงบสข เหนอกเหนใจซงกนและกน แมในทางกลบกนคนในสงคมไทยปจจบนอาจเลอกทจะปฏบตในสงทตนเองเลอกมาแลว จนท าใหเกดการมองขามตอสงหลาย ๆ อยางทดงาม และทเคยไดปฏบตกนมาอยางชานาน๗๘ ท าใหเกดมทรรศนะหรอความคดเหนตอคมภรอรรถกถาทตาง ๆ กน ดงท

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) กลาวไวในหนงสอ “รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง” วา พระไตรปฎกบาล ทเปนเนอตวจรงตนเดมนน จ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหคงมนยนตวเปนหลกตลอดไป อรรถกถา อนเสมอนสะพานเหมอนบนไดท ชวยใหกาวเขาไปถงพระไตรปฎกบาล เปนอปกรณทไมอาจขาดไป ละทงไมได พระไตรปฎกภาษาไทย ชวยทอดสะพานตงบนไดของอรรถกถาใหเรากาวไตไปใหถงพระไตรปฎกตวจรงทเปนบาล ไมใชเปนตวสะพาน ไมใชเปน

๗๘ กรมยทธศกษาทหารบก, คมอการอนศาสนาจารยกองทพบก, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพกรม

ยทธศกษาทหารบก, ๒๕๓๘), หนา ๓๐๐-๓๒๓.

๕๑

ตวบนได ทจะแทนทใหทงอรรถกถาไปได ไมตองพดถงจะแทนพระไตรปฎกบาล กอรปรางตงตวขนไดแลว อยในชวงกาลแหงงานตรวจช าระแตงแก ทพงรวมชวยกนพากาวสความสมบรณ๗๙

พระศาสนโสภณ (ระแบบ ฐตญาโณ) ไดตงขอสงเกตไววา “พระสตรในพระพทธศาสนานนทรงแสดงแบบอธบายกนเอง โดยสามารถอาศยพระสตรหนงไปท าความเขาใจอกพระสตรหนง หรอหลาย ๆ สตรได แมกระนนกตาม คมภรทเปนอรรถกถาโดยเฉพาะ กจ าเปนตองม เพราะเมอศกษาตอนใด ตอนหนงโดยเฉพาะ หากความไมแจมแจงเกดขนการทจะตองตรวจสอบใหถวนทวกท าใหสนเปลองเวลาเปนอยางมาก หากรวมไวทแหงเดยวกนส าหรบอธบายเรองนน ๆ กยอมจะปลดเปลองปญหานได แตกดเหมอนวาอรรถกถาจะไมไดเกดขนจากสาเหตน สาเหตทพบนาจะเนองดวยความไมแจมแจงเกยวกบภาษาทมกลาวไวในกาลเทศะหนง เมอกาลลวงเลยไป ความจ าเปนในการอธบายเพอใหเกดความเขาใจกเกดขนลกษณะเชนนกเปนทนยมกระท ากนอยแลวในศาสนาพราหมณ ดงจะเหนไดวาพระเวทเดมเปนมนตระ ตอมากเกดเปนคมภรพราหมณะ อารณยกะ และอปนษท ตอมาซง กเปนอรรถกถานนเอง”๘๐

พระมหาอรณ อรณธมโม ไดใหทรรศนะอธบายไววา คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนอกหนงคมภรทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอสงคมไทยเปนอยางมาก ไมวาจะเปนเรองจารตประเพณ พธกรรม หรอแมกระทงคตธรรมตาง ๆ และยงไดถกใชเปนต าราเรยนประกอบการเรยนการสอนภาษาบาลของพระภกษสามเณรครงในสมยสโขทยหรออยธยา จวบจนกระทงปจจบนคมภรอรรถกถาธรรมบทกไดถกจดไวในหลกสตรประโยคบาลสนามหลวงตงแตครงสมยกรงรตนโกสนทร๘๑

สภาพรรณ ณ บางชาง ไดใหทรรศนะอธบายไววา “ความจรงคมภรอรรถกถาบาล ไมไดใชชออรรถกถาอยางทคนไทยเรยก แตใชวาอฏฐกถา ซงสรางศพทมาจาก อฏฐ และ กถา อฏฐ ตามรปศพท แปลวา แปด เขาใจวาในทนใชในความหมายอยางเดยวกบค าวา อตถ ท แปลวา เนอความ ความหมายประโยชน” อฏฐกถา จงมความหมายอยางเดยวกนกบค าวา อตถกถา แปลวา การอธบายความหมาย (exposition of the sense, explanation, commentary) ไทยเรานยมเขยนวา อรรถ

๗๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, (กรงเทพมหานคร: วดญาณเว

ศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๔๑. ๘๐ กรมการศาสนา, ประวตพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป, (กรงเทพมหานคร:

กรมศาสนา, ๒๕๒๕), หนา ๒๖๔-๒๖๕. ๘๑ พระมหาอดม อภวฑฒโน (พลคา), “การศกษาหลกธรรมในการดาเนนชวตของอบาสกในคมภรธมม

ปทฏฐกถา”, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๔), หนา ๔-๖.

๕๒

กถาโดยความหมาย อรรถกถา หมายถงหนงสอ ๒ ประเภท แตเดม หมายถงหนงสอบาลเรองใดกตามทแตงหลงยคพระไตรปฎก ไดแก คมภรทอธบายความหมายของค า และความในพระไตรปฎก คมภรมลนทปญหา คมภรมหาวงศ เปนตน สวนหนงสอทอธบายหนงสอเหลานอกทเรยกวา ฎกา ดงนน หนงสอทอธบาย มลนทปญหา จงเรยกวา มลนทปญหาฎกา หนงสอทอธบายมหาวงศ จงเรยกวา มหาวงศฎกา และเพอทจะแยกประเภทงานทเขยนอธบายความหมายของค า และความในพระไตรปฎกจากงานอน พระอรรถกถาจารยมกจะเรยกงานของทานวา “สงวรรณนา” แปลวา การบรรยายพรอมตอมา ค าวาอฏฐกถา หรออรรถกถา มความหมายแคบลง คอ หมายเฉพาะหนงสอทอธบายความหมายของค า และความในพระไตรปฎกเทานน และไดเรยกชอหนงสออน ๆ ทแตงหลงยคพระไตรปฎกเปนแบบตาง ๆ ตามลกษณะหนงสอ เชน ประเภทปกรณพเศษ ประเภทพงศาวดาร ประเภทสททาวเศษ เปนตน”๘๒

พระวพฒน อตตเปโม (เอยมเปรมจต) ไดใหทรรศนะอธบายไววา สงคมไทยไดรบอทธพลจากคมภรอรรถกถาธรรมบททสงผลตอวถชวตในระดบสงคมตงแตระดบครอบครว ไปจนถงระดบประเทศชาต ไมวาจะเปนเรองอทธพลทางดานคตความเชอ ขนบธรรมเนยม ประเพณวฒนธรรม สถาปตยกรรม และศาสตรแขนงตาง ๆ ๘๓

พระวรพรรณ วทฒธมโฒ (เชยรประโคน) ไดกลาวถง ความเชอในอรรกถาธรรมบทท มธรรมทมตอประเพณไทย วาความเชออรรถกถาธรรมบททมตอประเพณไทยนนสอดคลองกบ ความเชอเปน บอเกดของประเพณ โดยกลาววา อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบทรวมถงความเชอในศาสนาอนนนมอทธพลตอประเพณไทยอยางมาก และสอดคลองกบการด าเนนชวตของคนไทยตงแตอดตจนถงปจจบน๘๔

ผชวยศาสตราจารย ดร. สมทธพล เนตรนมต ไดกลาวถง ความสมพนธของอรรถกถากบพระไตรปฎกวา อรรถกถาธรรมบทสมพนธกบพระไตรปฎกอยางแนบแนน ผแตงใหความส าคญตอ

๘๒ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, (กรงเทพมหานคร: ศกดโสภา

การพมพ, ๒๕๒๖), หนา ๒๗๑. ๘๓ พระวพฒน อตตเปโม, “การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถา

ธรรมบท”, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๕๒-๑๖๖.

๘๔ พระวรพรรณ วทฒธมโฒ, “อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบททมตอประเพณไทย”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๒), หนา ๑๓๑.

๕๓

ความเขาใจไวยากรณ ถาหากผศกษาไมเขาใจไวยากรณจะไมเขาใจภาษาและความหมาย การอธบายความมส านวนโวหารอปมาอปไมย มตวอยางเสรมความ อธบายนามธรรมใหเปนรปธรรมดวยภาษากว จบดวยพทธสภาษต ไวยากรณถอวาเปนมาตรฐานของผศกษาภาษาบาล อรรถกถาธรรมบทจงเปนแบบอยางของผศกษาภาษาบาล วชาสมพนธไทย วชาแปลมคธเปนไทย และวชาแปลไทยเปนมคธ๘๕

ธาน สวรรณประทป ไดกลาวถง อรรถกาตอการวเคราะหคณคาในดานอธบายหลกธรรมวา คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถารวบรวมหลกธรรมและองคความรทางพระพทธศาสนามาประมวลไว ซงมความเชอมโยงกบพระไตรปฎก อรรถกถา วเคราะหคณคาในดานรกษาและเผยแผพทธศาสนา คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา ท าใหเขาใจเนอหาของพระปรตรทใชสวดในพธกรรมส าคญตาง ๆ ทงในประเทศศรลงกา และประเทศไทย การสวดพระปรตรอนเปนหลกธรรมค าสอนในพทธศาสนาจงเปนการรกษาใหพระพทธศาสนาด ารงอยตลอดไป ทงยงเปนการเผยแผหลกธรรม ในดานการปองกนภยนตราย การสวดพระปรตรหรอการสวดมนตเปนการอบรมจตดวยการระลกถงคณของพระรตนตรยคอ พระพทธคณ พระธรรมคณ และพระสงฆคณ พรอมทงแผเมตตาแกสรรพสตว อทธพลของการสวดพระปรตรมอทธพลทงใน ดานพธกรรม และประเพณตอสงคมไทย การสวดพระปรตรในพธกรรมส าคญ ๆ เปนการสบสานประเพณและวฒนธรรม ธ ารงรกษา และ เผยแผพระพทธศาสนาใหด ารงอย คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา ชวยสนบสนนใหทราบถงความหมายบทสวดทเกยวกบการเจรญพระพทธมนตไดศกษาเรยนรแลวเผยแผ ความจรงนเปนการพฒนาจตเจรญปญญาทงในสวนการศกษาและปฏบตสบตอไป๘๖

พระคกฤทธ โสตถผโล ไดใหสมภาษณในรายการ “ขยายขาว” มใจความวา ทานฟงค าจากพระโอฏฐของพระพทธเจาเทานน “เพราะพระพทธเจายนยนในความเปนสพพญญของพระองค และค าของพระองคเมอพดแลว สมณะ พราหมณ เทพ มาร พรหม หรอใคร ๆ ในโลกไมอาจคดงางและตเตยนไดเลย และพระพทธเจา บอกความสามารถของพระองควาก าหนดสมาธไดทกครงทพดไมใหพลาดแมแตค าเดยว และตรสวา นบตงแตราตรทพระองคตรสรถงปรนพพาน ค าพดของพระองค

๘๕ ดร.สมทธพล เนตรนมต,"บาลศกษาในอรรถกถาธรรมบท", วทยานพนธปรญญาพทธศาสตร

มหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ก. ๘๖ ธาน สวรรณประทป, “คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา: การแปลและการวเคราะห”,

พทธศาสตรดษฎบญฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๙), หนา ๔๐๖.

๕๔

สอดรบไมขดแยงกนและค าของพระพทธเจาเปนอกาลโก คอไมจ ากดกาล ความสามารถตรงนพระองคจงถกขนานนามวา ตถาคต”๘๗

บทสมภาษณผเชยวชาญ ๓ ทาน

รศ.ดร.บณย นลเกษ ไดใหทรรศนะไววา กลมทไมเชอเรากไมตดใจเขา เราตองเอาพระไตรปฎกขนมา ซกเรอง เชน ในเรองมหาปรนพพานสตรแลวไปอานในอรรถกถา อรรถกถาเปนการขยายความเรองยากใหเปนเรองงาย ท าความยอเกนไปทจะเขาใจ เราไมมภมปญญาทจะไปชชดวาอรรถกถาผดหรอถก เราคนพงเกด จะอานพระไตรปฎก ๑๐ รอบ หรอ ๑,๐๐๐ รอบกตาม ถายงมองขามความดของอรรถกถาอยจะเปนการถอตวตนของตวเองเกนไป อยางค าวา อรหโต แทนทจะแปลวาพระอรหนตอยางเดยว แตทานสามารถอธบายค าวาอรหนตตวเดยวได ๑๐๘ ค า จะหาวาเขาโงไดอยางไร กลมใดกลมหนงไปอานคมภรอรรถกถาเหนวาอรรถกถาเปนของพระพทธโฆสาจารยคอเขาใจผดทานไมใชผเขยนอรรถกถาเพราะอรรถกถามมาอยกอนแลว ทานท าเนอหาทไมปะตดปะตอกนใหงายตอการเขาใจ ผมรบไดกบความคดตางแตขอใหตางดวยขอมลขอเทจจรงอยาต างดวยทฏฐมานะวาตวเองถก สรปไดคอ ๑) อรรถกถาขยายความทสนเกนไปใหไดความมากขน ๒) ความทมากไปแลวใหตดออกไป ๓) เนอหาทงายอยแลวกคงไว คอ ท าสงทสนใหพสดาร ท าสงทพสดารใหสนลงไป ท าสงทงายอยแลวกรกษาไว ผมรกทจะอานคมภรอรรถกถามากกวา เพราะเหนวาเนอหาททานขยายความออกไป เชน สตตนบาต ไปดพระพทธเจาตรสมงคลสตร คอ สนอยแลว รายละเอยดไมมอยในสตตนบาต ทานจงเอาไปขยายความพวกเราคนทไมเชอในพระอรรถกถา แตจะมอะไรทจะเปนหลกฐานทดกวาน ทานเกดเมอไหร พวกอานแตพระไตรปฎกยงไมถงพระไตรปฎก ถาจะใหถงพระไตรปฎกตองไปอานอรรถกถาดวย๘๘

รศ.ดร.ปรฒน บญศรตน ไดใหทรรศนะไววา อรรถกถา เปนเครองมอทขยายความในพระไตรปฎกทพดไวตามทคนสมยนนเขาใจแลว ในยคนนไมตองมค าอธบายอะไร แตยคหลงมาคนสอกนไมเขาใจจงตองมอรรถกถาอธบายตอ ผมกยดในหลกการวา หากอรรถกถากบพระไตรปฎกแยงกนกตองถอพระไตรปฎกเปนเกณฑ อรรถกถาพยายามทจะท าใหค าสอนในพระไตรปฎกเขากบแตละบรบทของแตละอรรถกถา อยางเชนค าวา “สมมากมมนตะ” แปลวา การงานชอบ “สมมาอาชวะ” แปลวา เลยงชพชอบ ซงคลายกน แตในบางแหง “สมมากมมนตะ”แปลวา กระท าชอบ เชนค าวา

๘๗ อางจาก พระอาจารย คกฤทธ โสตถผโล, ใหสมภาษณในรายการ “ขยายขาว” กบ (ทน) โชค

กมลกจ ๒๐ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๗, (นาทท ๑๗.๔๕-๑๙.๔๐). ๘๘ สมภาษณ รศ.ดร.บณย นลเกษ, อดตอาจารยประจ าคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม , ๖

ตลาคม ๒๕๖๑.

๕๕

“บณเฑาะห” ในพระไตรปฎกมอยางเดยวแตในอรรถกถา ค าวา “บณเฑาะห” แบงเปน ๕ อยาง และอยางเชน “บว ๔ เหลา” ในพระไตรปฎกม ๓ เหลา แตในอรรถกถาม ๔ เหลา เปนตน ในสงคมไทยตามหลกสตรถงแคอรรถกถา เปรยญธรรม ๑-๙ ถงแคอรรถกถา ประเดนนมนกส าคญ ในยคอยธยา สโขทย ทานเรยนพระไตรปฎกเลย อกบรบทหนงคออรรถกถานนท าใหศาสนาพทธอยได อรรถกถาท าใหเกดความยดหยนและอยในสงคมตรงนนได อรรถกถามความส าคญยงไงกบพระไตรปฎกมความจ าเปนตอง ๑) ตองอานพระไตรปฎกครบ ๒) ตองคลองในอรรถกถา อนไหนทสอดคลองกบพระไตรปฎก อรรถกถากรวบทงของพทธและมใชพทธทงเกจอะไรตาง ๆ มารวมกน งานอรรถกถากเหมอนการบนทกประวตศาสตร ทานไมทงประเดนเกบไวหมด ท าหนาทอธบายค าสอนขอ งพระพทธเจา ทงแนวคดของพระเถระ พระเถร และอน ๆ ทไมใชค าสอนของพระพทธศาสนาดวย อรรถกถานนมสวนทเชอถอได ผมใหขอแนะน าวาอรรถกถาถาอานแตภาษาไทยอยางเดยวยงไมปลอดภย มสทธทจะผดได ถาดบาลไวดวยกจะปลอดภย๘๙

ผศ.ดร.สยาม ราชวตร ไดใหทรรศนะอธบายไววา ถาเราจะมองเรองน ม keyword ๓ ค า ๑) อรรถกถา ๒) ความส าคญ ๓) วเคราะหความส าคญ ตองตงค าถามวา อรรถกถา คออะไร ตามหลกการอธบายพระไตรปฎกถาจดล าดบจะอยล าดบท ๒ ท าไมตองอยล าดบท ๒ เพราะในพระไตรปฎก เนอหาบางประเดนจะอานไมเขาใจ ถาเปรยบกบทางโลกอนดบหนงของกฎหมาย คอ รฐธรรมนญ รฐธรรมนญเขยนแบบกวาง ๆ รองลงมา คอ พระราชบญญต กฎกระทรวง พระราชกฤษฎกาตาง ๆ อรรถกถา คอ ตวอธบายพระไตรปฎก ในอนเดย ศรลงกาเขาจะจดเปน group เชน พระวนยมกเลม พระสตตนตมกเลม พระอภธรรมมกเลม ในประเทศไทยไดรบอทธพลจากการจด ประเทศไทยเพยงแตรบมาเฉย ๆ ทเกดขน คอ อนเดยกบศรลงกา ความส าคญถาเราจะเขาถง คอ มนจะชวยใหเราเขาใจ ถามวาใครเปนสดยอดในอรรถกถา ในเถรวาทนเรายอมรบพระพทธโฆสาจารยเปนเบอร ๑ เมอทานเปนเบอร ๑ เรากไดรบอทธพลในการศกษาอรรถกถา ในประเทศไทยเรากเอาผลงานของพระพทธโฆสาจารยมาศกษา ประโยค ๑ – ๒ - ๓ นเปนธรรมบททงนน คณะสงฆไทยท าไมยกเอาอรรถกถา ในประเทศไทยเราไมไดเรยนพระไตรปฎกแตไปเรยนอรรถกถา เพราะอรรถกถาเขาถงไดงาย อธบายไดงาย ๑) อรรถกถาท าใหเขาใจพระพทธศาสนาไดงายขน ๒) เปนการรกษาพทธพจนตามเจตนารมณของการสงคายนาครงท ๑๙๐

๘๙ สมภาษณ รศ.ดร.ปรตม บญศรตน, หวหนาภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม ,

๔ ธนวาคม ๒๕๖๑. ๙๐ สมภาษณ ผศ.ดร.สยาม ราชวตร , อาจารยประจ าภาควชาการดานปรชญาและศาสนา

มหาวทยาลยเชยงใหม, ๔ ธนวาคม ๒๕๖๑.

๕๖

๒.๑๐ สรป

ความหมาย คมภรอรรถกถา หมายถง “คมภรอธบายความในพระไตรปฎก หรอเครองบอกความหมาย” อฏฐ หมายถง เนอความ ความหมาย กถา หมายถง ถอยค า ค ากลาวค าอธบาย จ าแนกได ๒ อยาง คออรรถกถาทพระพทธเจาทรงแสดงเอง ๑ อรรถกถาทพระมหาเถระทงหลายไดอธบาย ๑ โดยการอธบายทงค าศพท อธบายความหมายรวมทงขยายความพระไตรปฎก พรอมทงชแจงเหตผล เพอชวยใหผศกษาเขาใจพระไตรปฎกชดเจนยงขน คมภรอรรถกถาภาษามคธขนโดยพระมหาเถระหลายรป ม พระพทธโฆสาจารย และพระพทธทตตเถระ เปนตน เปนคมภรทางพระพทธศาสนาทมความส าคญรองลงมาจากคมภรพระไตรปฎก

ความเปนมา พระพทธโฆษาจารยไดรจนาไววาคมภรอรรถกถาเปนคมภรทมอยเดมตงแตปฐมสงคายนามาสมบรณในสมยตตยสงคายนา รกษาใหคงอยในรปเดมดวยการสวดทองจ า การจารกอรรถกถานาจะมแลวตงแตสมยพทธกาลเชนเดยวกบพระไตรปฎก คมภรเหลานมาสประเทศศรลงกา และไดแปลเปนภาษาสงหฬ สมยตอมาเหตการณในอนเดยไดเปลยนแปลงไป นกายฝายมหายานรงเรองการรจนาคมภรไดใชภาษาสนสกฤต สวนนกายเถรวาททใชภาษาบาลไดเสอมลง คมภรอรรถกถาตาง ๆ นนไดสญหายไปเปนสวนมากทมอยนาจะไมสมบรณ ครนถงพทธศตวรรษท ๕ ทานพระเรวตะซงเปนพระเถระทส าคญของนกายเถรวาทในสมยนน จงไดแนะน าใหพระพทธโฆษาจารยผเปนศษยของทานเดนทางมายงประเทศศรลงกา เพอแปลอรรถกถาสภาษามคธอนเปนภาษาหลกของคมภรพทธศาสนาฝายเถรวาท คมภรอรรถกถาของพระไตรปฎกจงม ๒ ประเภท คอ อรรถกถาภาษาสงหฬโบราณ (ตนฉบบอนตรธานหมดแลว) ๑ อรรถกถาสมยพระพทธโฆษาจารยและพระอรรถกถาจารยอน ๑

การจดล าดบชนคมภร “คมภร” ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง “หนงสอต าราทส าคญทางศาสนาหรอโหราศาสตรเปนตน” แบงเปน คมภรดงเดมคอบาล ๑ คมภรอรรถกถา ๑ คมภรฎกา ๑ คมภรอนฎกา ๑ คมภรอน ๆ ๑

อรรถกถาคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท อรรถกถาวาตามลกษณะผอธบายหรอผแตง อรรถกถาสมยพทธกาล เรยกวา มหาอรรถกถา แบงเปน ๒ ประเภท คอ พทธสงวณณตะ ๑ อนพทธสงวณณตะ ๑ อรรถกถาแบงตามประเภทของภาษา รกษาสบทอดกนมา ม ๒ ประเภท คอ มคธอรรถกถา ๑ สงหลอรรถกถา ๑ อรรถกถาตามยคสมยสามารถแบงเปน ๒ ประเภท คอ โบราณอรรถกถา ๑ อภนวอรรถกถา ๑ วตถารอรรถกถา ๑

การจดหมวดหม พระไตรปฎกประกอบดวยเนอหาแบงออกเปน ๓ สวน คอ พระวนยปฎก ๑ พระสตตนตปฎก ๑ พระอภธรรมปฎก ๑ คมภรอธบายพระไตรปฎก ค าสอนหรอพทธพจน

๕๗

สวนใดทยาก ตองการค าอธบายเพมเตมนอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลวกมพระสาวกชแจงชวยตอบขอสงสย ค าอธบายและค าตอบทส าคญกไดรบการทรงจ าถายทอดตอกนมาจากสาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมาเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกแลว ค าชแจงอธบายเหลานนกเปนระบบระเบยบและมล าดบไปตามพระไตรปฎกดวย ค าอธบายพทธพจนหรอหลกพระธรรมวนย หรอค าอธบายความในพระไตรปฎกนนเรยกวา อรรถกถา เมอมการทรงจ าถายทอดพระไตรปฎก กมการทรงจ าถายทอดอรรถกถาประกอบควบคมาดวย อรรถกถาสายพระวนยปฎก แบงเปน สมนตปาสาทกา ๑ กงขาวตรณ ๑ อรรถกถาสายพระสตตนตปฎก แบงเปน สมงคลวลาสน ๑ ปปญจสทน ๑ สารตถปกาสน ๑ มโนรถปรณ ๑ ปรมตถโชตกา ๑ ชาตกฏฐกถา ๑ ปทฏฐกถา ๑ อรรถกถาสายพระอภธรรมปฎก แบงเปน อฏฐสาลน ๑ สมโมหวโนทน ๑ ปรมตถทปน ๑ สวนคมภรอรรถกถาอธบายความพระไตรปฎก ทพระพทธโฆสาจารยไมไดรจนาทหาหลกฐานได คอ ปรมตถทปน ๑ สทธมมปกาสน ๑

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระวนยปฎก ชนคมภรอรรถกถา คมภรอรรถกถาเปนคมภรทพระอรรถกถาจารยรจนาขนเพออธบายความหมายของสาระส าคญในพระไตรปฎก ในทนจะกลาวถงเฉพาะคมภรอรรถกถาพระวนยเทานน ซงมชอคมภรและประเภทคมภร แบงเปน สมนตปาสาทกา ๑ กงขาวตรณอฏฐกถา ๑ วนยสงกอฏฐกถา ๑ วนยวนจฉยะ ๑ อตตรวนจฉยะ ๑ ขททสกขา ๑ มลสกขา ๑

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระสตตนตปฎก สตตนตปฎก หมายถงคมภรวาดวยพระสตร เปนประมวลพระพทธพจนหมวดพระสตร ประกอบดวยพระธรรมเทศนาและธรรมบรรยายตาง ๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะสมกบบคคล เหตการณ และโอกาส ตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา คมภรอรรถกถาทเกยวของกบพระสตตนตปฎก สมงคลวลาสน ปปญจสทน สารตถปกาสน มโนรถปรณ ปรมตถโชตกา ธมมปทฏฐกถา (ปรมตถโชตกา) ปรมตถทปน ชาตกฏฐกถา สทธมมปชโชตกา สทธมมปกาสน วสทธนวลาสน มธรตถวลาสน เปนตน

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระอภธรรมปฎก คมภรอรรถกถาแหงพระอภธรรมฝายเถรวาททรจนาโดยพระอรรถกถาจารย คอ พระพทธโฆสมหาเถระ ในชวงพทธศตวรรษท ๙ แบงเปน อฏฐสาลน (อรรถกถาอธบายพระบาลธมมสงคณ) ๑ สมโมหวโนทน (อรรถกถาอธบายพระบาลวภงค) ๑ ปญจปกรณ (อรรถกถาอธบายพระบาลอภธรรม ๕ คมภรนอกน) ๑

ทรรศนะ จากการศกษาทรรศนะทมตออรรถกถานนพบวาโดยรวมแลวมความเชอถอในคมภรอรรถกถา เหนความส าคญและคณประโยชนในคมภรอรรถกถา และแตละทานไดใหแนวคดตอคมภรอรรถกถาเพมเตมชวยใหเหนคณคาและคณประโยชนของคมภรอรรถกถาไดมากยงขน

บทท ๓

ความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก ตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท

๓.๑ ความส าคญของอรรถกถา

ในชวตประจ าวนของพระสงฆตงแตครงพทธกาลมาทเดยวหลงเวลาภตตาหารแลว ตอนบาย เยน ค า มชวงเวลาเหมาะทพระสงฆมานงพบปะถกถอยสนทนาธรรมกนในโรงนงพกบางในหอฉนหอประชมบาง บางครง บางทานแสดงธรรมใหทประชมฟงหรอบางทเรองททานสนทนากน มแงมมทส าคญหรอเปนประโยชน กเกบไวเปนพระสตรดวย ระหวางททานถกถอยสนทนาอยนนพระพทธเจาเสดจมาเหมอนจะทรงรวมสนทนาดวย ตามปกตกจะตรสถามวาเธอสนทนาเรองอะไรคางอย เมอไดรบค าทลตอบแลวบางทกตรสอธบายเรองนนใหพระสงฆเขาใจชดเจนกวางขวางยงขน แตบางทบางเรองพระทานเถยงกนในเรองภายนอก เมอเสดจมา ทรงทราบแลว กตรสสอน เลยเกดเปนพระสตรขนมาใหมอกสตรหนง ตวอยาง คอ สปปสตร๑ ทน ในการพบปะแบบน บางทพระกทลถามขอสงสยเลก ๆ นอย ๆ เชน ค ายากในพระสตรทเพงตรสผานไป ค าตรสอธบายปลกยอยอยางน ซงไมถงกบถอเปนสตรหนง พระสงฆกถอเปนส าคญทจะจดจ าไวเปนค าอธบาย เวลาพระสาวกสอนพระสตรนน ๆ แกพระลกศษย กใชค าตรสอธบายนนเปนมาตรฐานในการอธบาย ค าตรสอธบายคราวตาง ๆ กเปนอรรถกถา ตรงตามความหมายของศพท ทวา “ถอยค าบอกความหมาย”

ดงนน อรรถกถาแรกกคอพทธพจนหรอพทธวจนะซงมาจากพระพทธเจานนเอง พระสงฆไดเกบสะสมเพมขนเรอย ๆ เมอพระสาวกผใหญอธบายขยายความแกศษยของทาน ไดรบความนบถอเปนหลก กเปนอรรถกถาอก กเลยเกบสะสม ๆ กน เพมขนมา ๆ โดยนยน จงเปนธรรมดาทวา อรรถกถา ซงเปนค าไขความอธบาย กอยคเคยงมากบพระธรรมวนย อนเปนตวหลกค าสอนทมาเปนพระไตรปฎก ทานจงเลาวา เมอสงคายนาพระธรรมวนยตงแตแรก กสงคายนา คอประมวลอรรถกถาทนบถอใชกนมาถงเวลานน น ามาสอบทานตกลงใหเปนทยอมรบเปนแบบแผนอนหนงอนเดยว

๑ ข.อ. (ไทย) ๒๕/๘๓/๑๑๙.

๕๙

เปนเครองประกอบหรอเปนคมอคเคยงไวดวย นดกเปนธรรมดาของการศกษาเลาเรยนนนเอง หลงจากนน การรกษา และศกษาพระธรรมวนย ทรวมไวในพระไตรปฎก กด าเนนเรอยมา ในสวนของอรรถกถา กขยายออกไปตามทมค าอธบายวนจฉยความของพระเถระองคส าคญ อนไดเปนทนบถอคมากบพระไตรปฎกนน จนกระทงราว พ.ศ. ๒๓๖ เมอพระเจาอโศกมหาราช ทรงอปถมภสงพระมหนทเถระไปลงกาทวป น าพระไตรปฎกไป กน าอรรถกถาเทาทรกษาใชเปนเครองมอศกษาพระไตรปฎกกนมาถงเวลานน พาพวงไปดวย๒

๓.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎก

พระไตรปฎก เปนคมภรหลกทมความส าคญทสดตอพระพทธศาสนา เพราะไดประมวลพระพทธพจนอนเปนสจธรรมค าสอนของพระพทธเจาไวอยางครบถวน และสมบรณทสด ยงกวาคมภรอนใด นอกจากน พระไตรปฎก ยงเปนหลกฐานทางประวตศาสตรชนส าคญทสดอกอยางหนง ซงสามารถใชเปนเครองยนยนถงวสสายกาลของพระพทธศาสนาวาไดอบตขน และด ารงอยสบตอกนมาเปนเวลายาวนานเพยงใด ดงนน พระไตรปฎก จงนบเปนมรดกอนล าคาทพทธศาสนกชนทกหมเหลาทงทเปน บรรพชต และคฤหสถควรจะไดชวยกนเชดช ทะนบ ารง และหมนศกษาพระปรยตสทธรรมใหเขาใจอยางถองแท แลวเพมพนพระปฏบตสทธรรมใหเกดมขนในจตใจของตน ๆ เพอจะไดเปนปจจยใหไดดมอมตะรสแหงพระปฏเวธสทธรรมชนสงยง ๆ ขนไป วธการศกษาพระพทธศาสนาแบบจารตและในพระไตรปฎก จงถกนยามการศกษาและถกปรบรปแบบวธการศกษา เพอใหบรณาการกบศาสตรสมยใหมปจจบน

แมวาพระไตรปฎกจะนบวาเปนคมภรส าคญและเปนหลกฐานทางพระพทธศาสนาแตกมคมภรอนอกทเกยวของดวย จงควรทราบล าดบชนคมภรทางพระพทธศาสนาดงตอไปน

๑) พระไตรปฎก เปนหลกฐานชน ๑ เรยกวา บาล ๒) ค าอธบายพระไตรปฎก เปนหลกฐานชน ๒ เรยกวา อรรถกถา หรอวณณนา ๓) ค าอธบายอรรถกถา เปนหลกฐานชน ๓ เรยกวา ฎกา ๔) ค าอธบายฎกาเปนหลกฐานชน ๔ เรยกวา อนฎกา๓

๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, (กรงเทพมหานคร: วดญาณ

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๓๑-๓๒. ๓ กองวชาการ มหาวทยาลยธรรมกาย แคลฟอรเนย, พระไตรปฎกเบองตน, (มหาวทยาลยธรรมกาย

แคลฟอรเนย: กองวชาการ มหาวทยาลยธรรมกาย แคลฟอรเนย, ๒๕๕๔), หนา ๑๐๐.

๖๐

อรรถกถาตงแตในสมยพทธกาล จนถงสมยพระเจาวฏฏคามณ หรอหลงจากนนแลวยงเปนทประมวลความรมหาศาลเกยวกบศาสนา สงคม เศรษฐกจ การเมอง และสภาพภมศาสตรของอนเดย และลงกาในชวงสมยนนดวย ขอทนาสงเกตคอเรองราวเกยวกบอนเดยมกปรากฏในงานของพระธรรมปาล สวนเรองเกยวกบลงกามกไดจากงานของพระพทธโฆสะ และอรรถกถาจารยทานอน ๆ ในทางศาสนานอกจากขอคดเหนดานธรรมะแลว อรรถกถายงเปนทประมวลขอมลเกยวกบพระประวตของพระพทธเจาซงกระจดกระจายอยในพระไตรปฎก และทเปลยนแปลงแตกความคดไปในสมยหลงเขามาไวดวยกน ทส าคญรวมอยในนทานกถา ในชาตกฏฐกถา ในพทธวงศอรรถกถากใหรายชอสถานทซง พระพทธเจาประทบหรอแสดงธรรมในชวง ๒๐ ปแรกของการออกหมนวงลอธรรมจกรประกาศธรรมแกมหาชนในทตาง ๆ กอนทจะใชเวลาทเหลอหลงจากนนอยทสาวตถ สมนตปาสาทกาของพระพทธโฆสะกกลาวถงการเสดจเยอนลงกา ๓ ครงของพระพทธเจาความพยายามของคนยคหลง ในการสรางอดมคตเกยวกบพระพทธเจา ปรากฏรายละเอยดในอรรถกถามาก ดงน

ในสารตถปกาสน ไดอธบายถงลกษณะความเปนผอย เหนอมนษยของพระพทธเจาหลายอยาง โดยเฉพาะในเรองทพระองค อยเหนอความแกไดโดยสนเชงเรองราวเกยวกบอดตชาตของพระพทธเจามในอรรถกถาหลายเรองโดยเฉพาะในพทธวงศ อรรถกถา สวนเถรอรรถกถา เถรอรรถกถา และหลายตอนในมโนรถปรณ เปนทประมวลประวตของพระสาวกทงสวนทเปนอดตชาต และเรองราวของทานในสมยพทธกาล ความหมาย และลกษณะของนวงคสตถศาสนในสมยพทธกาลมอธบายอยางละเอยดในอรรถกถาหลายเลมเรองราวของพราหมณ และผนบถอศาสนา หรอมความเชอทางอนในสมยพทธกาลกไดรบ การอธบายขยายความมากในอรรถกถา รวมทงเรองราวของการแตกแยกของสงฆในพทธศาสนาหลงสมยพทธกาลเปน ๑๘ สาขา และหลงสมยพระเจาอโศกมหาราชอก ๖ สาขา กมการกลาวแจกแจงในกถาวตถปกรณฏฐกถา รวมทงเรองราวของศาสนา และความเชอของคนกลมอนนอกพทธศาสนาในสมยหลง เชน ความเชอ นอกพทธศาสนาในสมยพระเจาอโศกมหาราช ความคดเหนของพวกวตณฑวาท เปนตน อนเสมอนเปนการหลอหลอมและซมซบความเปนพระพทธศาสนา ดงจากทไดปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท

พระไตรปฎกคอคมภรหลกในพระพทธศาสนาทมพฒนาการมาจากพทธวจนะของพระพทธเจาทตรสเทศนาสงสอนบคคลในโอกาสตาง ๆ ในสมยพทธกาล ซงจะเรยกค าสอนของพระพทธเจาในสมยนนวาพรหมจรรยบาง และธรรมวนยบาง ตอมาในสมยหลงพทธกาลหลงจากทพระองคเสดจปรนพพานเหลาพทธสาวกตางกพยายามทจะด ารงรกษา “พระธรรมวนย” ใหคงอยสบไปดวยวธการสงคายนา และทกครงทมการสงคายนาพระธรรมวนยกจะกอใหเกดพฒนาการของพระไตรปฎกในรปแบบตาง ๆ เชน มการจดหมวดหมค าสอนของพระพทธองคใหเปน ๓ หมวด คอ

๖๑

พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก ซงกคอ “พระไตรปฎก” มการเผยแผพระพทธศาสนาไปยงดนแดนตาง ๆ มการพฒนารปแบบค าสอนแตเดมทเปนมขปาฐะในสมยพทธกาลมาสรปแบบลายลกษณอกษร มการพมพและแปลพระไตรปฎกขนหลายภาษา ตลอดจนมการรจนาคมภรประเภทตาง ๆ ในพระพทธศาสนามากมาย อาท อรรถกถา ฎกา และอนฎกา เปนตน อาจกลาวไดวา การสงคายนาทกระท าขนอยางตอเนองเปนเวลากวาสองพนปน คอ วธการส าคญทท าใหเกดคมภรพระไตรปฎก และท าใหพระไตรปฎกพฒนาอยางตอเนองและคงอยมาจนถงปจจบน

๓.๒.๑ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระวนยปฎก

พระวนยปฎกนนเปนประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอ พทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยม และการด าเนนกจการตาง ๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆ บางเปน ๕ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา อา ปา ม จ ป) ๘ เลม ไดยกศพทในพระวนยปฎกมาอธบายโดยอรรถกถาพอเปนตวอยางใหเหน ๕ ศพท แยกเปนประเดนทนาสนใจ ศพทในพระวนยปฎก และอรรถกถาพระวนยปฎก

ตารางท ๗ การอธบายอรรถกถาในพระวนยปฎก ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา วนย ๔ อยาง

วนย ๔

วนย ๔ อยางเปนไฉน วนย ๔ อยางคอ สตร สตตานะโลม อาจรยวาท อตตโนมต บรรดาวนย ๔ อยางนน -ทชอวา สตร ไดแกบาลในวนยปฎกทงมวล -ทชอวา สตตานโลม ไดแกมหาประเทส ๔๕ ทพระผมพระเจาตรสไว -ทชอวาอาจรยวาท ไดแกแบบแผนอรรถกถาซงยงวนจฉยทองเรองใหเปนไป นอกจากบาล ซงพระอรหนต ๕๐๐ รป ผเปนธรรมสงคาหกะตงไว -ทชอวา อตตโนมต ไดแกค าทพนจากสตร สตตานโลม และอาจรยวาท กลาวตามอาการทปรากฏดวยอนมาน คอ ดวยความตามรแหงตน ดวยการถอเอานย ดวยการถอเอาใจความ อกนยหนง

๔ ว.มหา. (ไทย) ๕/๓๐๕/๑๓๙-๑๔๑. ๕ ว.มหา. (ไทย) ๕/๙๒/๑๓๑.

๖๒

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา เถวาทแมทงหมด ทมาในอรรถกถาแหงพระสตร พระอภธรรม และพระวนยชอวา อตตโนมต๖

ก าหนดสตวทเปนวตถ

แหงปาราชก

สตวดรจฉานตวเมย๗

บรรดาสตวมงเปนตนนน ทฆชาตตางโดยประเภท มงเหลอม และงขวางคอนเปนตน แมทงหมด ทานสงเคราะหเขาดวย อห ศพท เพราะฉะนน บรรดาทฆชาตทงหลาย ทฆชาตทภกษอาจสอดองคชาตเขาไปในบรรดามรรคทง ๓ มรรคใดมรรคหนง ประมาณเทาเมลดงา เปนวตถแหงปาราชก ทเหลอพงทราบวา เปนวตถแหงทกกฎ สตวทเกดในน า ตางโดยประเภทม ปลา เตา และกบเปนตนแมทงหมด ทานสงเคราะหเขาดวย มจฉะ ศพท ในสตวทเกดในน าแมนน พงทราบวาเปนวตถแหงปาราชก และเปนวตถแหงทกกฎ โดยนยดงกลาวไวแลวในทฆชาตนนเอง -ขนชอวากบเปนสตวมปากแขง กบเหลานน มสณฐานปากกวางแตมชองปากแคบ ในสณฐานปากนน จงไมเพยงพอทจะสอดองคชาตเขาไปได แตสณฐานปาก ยอมถงความนบวาแผล เพราะฉะนน พงทราบมขสณฐานนนวา เปนวตถแหงถลลจจย -ปกษชาต ตางโดยประเภทมกาและลกนกสาลกาเปนตนแมทงหมดทานสงเคราะหเขาดวย กกกฏ ศพท ในปกษชาตแมนน พงทราบวาเปนวตถแหงปาราชกและวตถแหงทกกฏ -จตปทชาต (สตวม ๔ เทา) ตางกนโดยประเภทมหมาไม พงพอนและเหยเปนตน แมทงหมด ทานสงเคราะหเขาดวย มชชาร ศพท ในจตปทชาตแมนนกพงทราบวา เปนวตถแหงปาราชก และเปนวตถแหงทกกฎ๘

๖ ว.มหา. (ไทย) ๑/๗๒๕-๗๒๗. ๗ ว.มหา. (ไทย) ๑/๓๘/๕๐. ๘ ว.มหา. (ไทย) ๑/๗๘๕-๗๘๗.

๖๓

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา การนงเวน

โทษ ๖ อยาง

นงแลว ณ ทควรสวน

ขางหนง๙

การนง ๖ อยางนนคอ นงไกลนก ๑ นงใกลนก ๑ นงเหนอลม ๑ นงทสง ๑ นงตรงหนาเกนไป ๑ นงขางหลงเกนไป ๑ ฯลฯ๑๐

อรรถาธบายอปสมปทา ๘ อยาง

อปสมบท๑๑ เอหภกขอปสมปทา ผถงความเปนภกษ คอ อปสมบทดวยเอหภกข ดวยเพยงพระด ารสของพระผมพระภาคเจาอยางนวา “เธอจงมาเปนภกษเถด” ๑ ไตรสรณคมนอปสมปทา ผอปสมบทดวยไตรสรณคมน ซงลนวาจากลาว ๓ ครง โดยนยเปนตนวา พทธ สรณ คจฉาม ๑ โอวาทปฏคคหณอปสมปทา ไดแก อปสมปทาททรงอนญาตแกพระมหากสสปเถระ ดวยการรบโอวาท๑๒ ๑ ปญหาพยากรณอปสมปทา ไดแก อปสมปทาททรงอนญาตแกโสปากสามเณร ๑ ครธมมปฏคคหณอปสมปทา ไดแก อปสมปทาททรงอนญาตแกพระนางมหาปชาบด ดวยการรบครธรรม ๘ ๑ ทเตนะ อปสมปทา ไดแก อปสมปทาททรงอนญาตแกนางอฑฒกาสคณกา ๑ อฏฐวาจกาอปสมปทา ไดแก อปสมปทาของนางภกษณดวยกรรม ๒ ฝายน คอ ญตตจตตถกรรม ฝายภกษณสงฆ ญตตจตตถกรรม ฝายภกษสงฆ ๑ ญตตจตตถกมมอปสมปทา ไดแก อปสมปทาของภกษทงหลายในทกวนน ๑๑๓

อธบาย ปฎก ๓

ปฎก ๓ พระพทธพจนทงปวงเปน ๓ อยาง ดวยอ านาจแหงปฎกอยางไร กพระพทธพจนแมทงปวงมอย ๓ ประการเทานน คอพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎกใน ๓ ปฎกนน พระพทธพจนนคอ ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณสตรเปนตน องคตตรนกาย เปนทรวบรวมพระสตร ๙,๕๕๗ สตร มจตตประยาทานสตร ขททกนกาย ๑๕ ประเภทดวยอ านาจแหงขททกปาฐะ ธรรมบท อทาน อตวตตกะ สตตนบาต วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา ชาดก นท

๙ ส .มหา. (ไทย) ๑๙/๑๕๗๔/๓๘๔. ๑๐ ว.มหา. (ไทย) ๑/๒๐๘-๒๐๙. ๑๑ ว.มหา. (ไทย) ๔/๖๙/๙๗. ๑๒ ส .นทาน. (ไทย) ๑๖/๕๒๔/๒๖๐. ๑๓ ว.มหา. (ไทย) ๑/๗๔๒-๗๔๕.

๖๔

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา เทส ปฏสมภทา อปทาน พทธวงศ จรยาปฎก ชอสตตนตปฎก พระพทธพจนนคอ ธมมสงคณ วภงค ธาตกถา ปคคลบญญต กถาวตถ ยมก ปฏฐาน ชออภธรรมปฎก๑๔

ดงนน อรรถกถาจงมสวนส าคญในการอธบาย และขยายความในพระวนยปฎก ดง พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ทวา อรรถกถา ซงเปนค าไขความอธบายกอยคเคยงมากบพระธรรมวนยอนเปนตวหลกค าสอนทมาเปนพระไตรปฎก ทานจงเลาวา เมอสงคายนาพระธรรมวนยตงแตแรก กสงคายนา คอประมวลอรรถกถาทนบถอใชกนมาถงเวลานน น ามาสอบทานตกลงใหเปนทยอมรบเปนแบบแผนเปนเครองประกอบหรอเปนคมอคเคยงไวดวย การรกษาและศกษาพระธรรมวนย ทรวมไวในพระไตรปฎกกด าเนนเรอยมา ในสวนของอรรถกถากขยายออกไปตามทมค าอธบายวนจฉยความของพระเถระ และไดเปนทนบถอคมากบพระไตรปฎกนน๑๕

๓.๒.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระสตตนตปฎก

ประมวลพทธพจนหมวดพระสตร คอ พระธรรมเทศนา ค าบรรยายหรออธบายธรรมตาง ๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคลและโอกาสตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา แบงเปน ๕ นกาย (เรยกยอหรอหวใจวา ท ม ส อ ข) ๒๕ เลม ไดยกศพทในพระสตตนตปฎกมาอธบายโดยอรรถกถาพอเปนตวอยางใหเหน ๕ ศพท แยกเปนประเดนทนาสนใจ ศพทในพระสตตนตปฎก และอรรถกถาพระสตตนตปฎก

ตารางท ๘ การอธบายอรรถกถาในพระสตตนตปฎก ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา ค าวา

อรยชน อรย๑๖

กอรยชนนนนม ๔ ประเภท คอ อรยชนผมจาระ ๑ อรยชนทควรแลด ๑ อรยชนผถอเพศ ๑ อรยชนผรแจงแทงตลอด ๑๑๗

๑๔ ว.มหา. (ไทย) ๑/๔๐-๔๓. ๑๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, (กรงเทพมหานคร: วดญาณ

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๓๑-๓๒. ๑๖ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๑/๕๐. ๑๗ ข.ชา. (ไทย) ๕๘/๑๕.

๖๕

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา ก าหนด

(อาย) สบปสบหน

ก าหนดรอยปแหงอาย๑๘

สบปของความเปนเดกออน ๑ สบปของความแหงการเลนคกคะนอง ๑ สบปของแหงความสวยงาม ๑ สบปแหงความมก าลงสมบรณ ๑ สบปแหงความมปญญารอบร ๑ สบปแหงความเสอม ๑ สบปแหงความมกายเงอมไปขางหนา ๑ สบปแหงความมกายคดโกง ๑ สบปแหงความหลงเลอะเลอน ๑ สบปแหงการนอนอยกบท ๑๑๙

คนบา ๘ จ าพวก

บา๒๐

บากาม คอ ตกอยในอ านาจของจต ตกอยในอ านาจของความโลภ -บาโกรธ คอ ตกอยในอ านาจของ วหสา -บาทฏฐ คอ ตกอยในอ านาจความเขาใจผด -บาความหลง คอ ตกอยในอ านาจความไมร -บายกษ คอ ตกอยในอ านาจยกษ -บาดเดอด คอ ตกอยในอ านาจของน าด -บาสรา คอ ตกอยในอ านาจการดมสรา -บาเพราะความสญเสย คอ ตกอยในอ านาจความเศราโศก๒๑

โทษของทจงกรม

เวนจากโทษ ๕ ประการ๒๒

ความวา ชอวา โทษของทจงกรมม ๕ อยางเหลาน คอ แขงกระดาง ๑ ขรขระ ๑ มตนไมภายในมงไวรกรงรง ๑ คบแคบมากนก ๑ กวางขวางเกนไป ๑ ๒๓

๑๘ ส .ส. (ไทย) ๖๑/๔๓. ๑๙ ส .ส. (ไทย) ๖๑/๔๓-๔๔. ๒๐ ข.ชา. (ไทย) ๕๕/๓๗. ๒๑ ข.ชา. (ไทย) ๕๙/๒๖-๒๗. ๒๒ ข.พทธ. (ไทย) ๗๓/๒/๑๓๒. ๒๓ ข.ชา. (ไทย) ๕๕/๑๑-๑๒.

๖๖

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา มารยาของเนอ (ชาดก)

อบาย ๖ ประการ๒๔

เลหกล ๖ ประการ คอ โดยการเหยยด ๔ เทานอนตะแคง ๑ โดยใชกบทงหลายตะกยหญาและดนรวน ๑ โดยท าลนหอยออกมา ๑ โดยการท าทองใหพอง ๑ โดยการปลอยอจจาระปสสาวะใหราดออกมา ๑ โดยการกลนลม ๑๒๕

ดงนน ในพระไตรปฎกจ าตองอาศยอรรถกถาเพออธบายเนอเรองของธรรมบท หรอชาดกใหสมบรณใหมรายละเอยดและเพมสนทรยะในการอานเพอท าความเขาใจในหลกธรรมทสอดแทรกมากบเรองไดมากขน ดง รศ.ดร.ปรฒน บญศรตน วา “งานอรรถกถากเหมอนการบนทกประวตศาสตร ทานไมทงประเดนเกบไวหมด ท าหนาทอธบายค าสอนของพระพทธเจา ทงแนวคดของพระเถระ พระเถร และอน ๆ ทไมใชค าสอนของพระพทธศาสนาดวย อรรถกถานนมสวนทเชอถอได”๒๖

และ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ทวา พระไตรปฎกแตละสตรแตละสวนแตละตอนแตละเรองกมอรรถกถาทอธบายจ าเพาะสตรจ าเพาะสวนตอนหรอเรองนน ๆ และอธบายตามล าดบไปโดยอธบายทงค าศพท หรอถอยค าอธบายขอความชแจงความหมายขยายความหลกธรรมหลกวนย และเลาเรองประกอบ พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน”๒๗

๓.๒.๓ ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระอภธรรมปฎก

ประมวลพทธพจนหมวดพระอภธรรม คอ หลกธรรมและค าอธบายทเปนเนอหาวชาลวน ๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ แบงเปน ๗ คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา ส ว ธา ป ก ย ป) ๑๒ เลมไดยกศพทในพระอภธรรมปฎกมาอธบายโดยอรรถกถาพอเปนตวอยางใหเหน ๕ ศพท แยกเปนประเดนทนาสนใจ ศพทในพระอภธรรมปฎก และอรรถกถาพระอภธรรมปฎก

๒๔ ข.ชา. (ไทย) ๕๕/๑๖/๒๔๕. ๒๕ ข.ชา. (ไทย) ๕๕/๒๔๙-๒๕๐. ๒๖ สมภาษณ รศ.ดร.ปรตม บญศรตน, หวหนาภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม ,

๔ ธนวาคม ๒๕๖๑. ๒๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก: สงทชาวพทธตองร, (กรงเทพมหานคร: วดญาน

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๕๐-๕๑.

๖๗

ตารางท ๙ การอธบายอรรถกถาในพระอภธรรมปฎก ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา ปรยต ๓ ประเภท

ปรยต๒๘ ปรยตม ๓ ประเภท คอ อลคททปมปรยต (ปรยตเปรยบดวยอสรพษราย) ๑ นสสรณตถปรยต (ปรยตเพอประโยชนแกการสลดออก) ๑ ภณฑาคารกปรยต (ปรยตเปรยบดวยขนคลง) ๑๒๙

เทศนา ๓

เทศนา๓๐

บรรดาพระไตรปฎกทง ๓ น พระวนยปฎก เรยกวา อาณาเทศนา เพราะพระผมพระภาคเจาผควรแกการใชอาชญา ทรงแสดงมากไปดวยอาชญา พระสตตนตปฎก เรยกวา โวหารเทศนา เพราะพระผมพระภาคเจาผฉลาดในโวหาร (บญญตศพท) ทรงแสดงมากไปดวยโวหาร พระอภธรรมปฎก เรยกวา ปรมตถเทศนา เพราะพระผมพระภาคเจาผฉลาดในปรมตถธรรม ทรงแสดงมากไปดวยปรมตถธรรม๓๑

อธบายค าวา กศล

กศล๓๒

ไดชอวา กศล แมดวยอรรถ ๓ อยาง คอ ดวยอรรถวาดวยความไมมโรค ๑ ดวยอรรถวาความไมมโทษ ๑ ดวยอรรถวาเกดจากความฉลาด ๑ ฯ๓๓

ทะเล ๔ อยาง

สาคร๓๔

อภธรรมเปนธรรมลกซง เปรยบเทยบกบสาคร ๔ คอ สาครคอสงสาร ๑ สาครคอน ามหาสมทร ๑ สาครคอนย ๑ สาครคอพระญาณ ๑ ฯ๓๕

๒๘ ข.ว. (ไทย) ๒๖/๓๗๔/๔๐๓. ๒๙ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๔๗. ๓๐ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๒๓๘/๔๐๕. ๓๑ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๔๓. ๓๒ อภ.ป. (ไทย) ๔๐/๓๓๘/๒๑๓. ๓๓ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๒๑๑. ๓๔ ข.อป. (ไทย) ๓๒/๑๘/๕๙. ๓๕ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๒๗.

๖๘

ประเดน พระไตรปฎก อรรถกถา พระพทธ

พจน ๘๔,๐๐๐

พระธรรมขนธ

ธรรมทงหลายทปรากฏแก

ขาพเจา ขาพเจาเรยน

มาจากพระพทธเจา ๘๒,๐๐๐

จากพระภกษ ๒,๐๐๐ รวมเปน

๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ๓๖

บรรดาพระพทธพจนเหลานน พระสตรมอนสนธหนง เรยกวาธรรมขนธหนง พระสตรใดมหลายอนสนธ กนบจ านวนธรรมขนธตามอนสนธในพระสตรนน ในการประพนธเปนคาถา การถามปญหาเปนธรรมขนธหนง การวสชนากเปนธรรมขนธหนง ในพระอภธรรม การจ าแนกตกะและทกะแตละหมวด และการจ าแนกวาระจตแตละอยางกเปนธรรมขนธหนง ในพระวนยมวตถ มาตกา บทภาชนย อาบต อนาบต อนตราบต การก าหนดตกะ ธรรมทเปนอเตกจฉะ ธรรมทเปนสเตกจฉะ ในวตถเปนตนเหลาน แตละสวนพงทราบวา เปนธรรมขนธหนง ๆ วาโดยธรรมขนธ พงทราบวา เปนธรรมขนธ ๘๔,๐๐๐ พระรรมขนธ ดวยอาการอยางน๓๗

โดยสรป จากประเดน พระไตรปฎก (บาล) อรรถกถา ทไดยกมาเปนตวอยางใหเหน เพอใหเหนถงความส าคญของคมภรอรรถกถา เชน ประเดนตวอยางในพระวนยปฎกทานไดอธบายขยายความของสตวทเปนวตถของปาราชกเพมเตม โดยลกษณะหรอองคประกอบของสตวนน ๆ ทจะท าใหเกดอาบตไดอยางละเอยดขน เปนตน ผวจยไดยกประเดนขางตนทงในพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎกมาน เพอเปนตวอยางวาอรรถกถาจะเปนตวชวยในการอธบายความหมาย ขยายความ คลายความสงสยของผศกษาในพระไตรปฎกไดเปนอยางด

๓.๓.๔ ความส าคญของอรรถกถากบการรกษาพทธพจน

นบตงแตพระพทธเจาไดตรสรธรรมในวนเพญ เดอนวสาขมาส กอนพทธศกราช ๘๐ ป เมอพระชนมาย ๓๕ พรรษา พระพทธองคไดใชเวลาในการประกาศพระสทธรรมจนกระทงพระพทธศาสนาตงมนในดนแดนชมพทวป มประชาชนเกดความศรทธาและปฏบตตามจ านวนมากพระธรรมค าสงสอนของพระองคททรงไปแสดงแกบคคล คณะ สมาคม มหาชนในทตาง ๆ ผทคอยรกษาทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวไดแกพระสาวกของพระพทธองคเอง หลกฐานทแสดงการทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวไดแกพระสาวกของพระพทธองคเอง ไวเปนหมวดหมในสมยพทธกาล เพอการ

๓๖ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๓๙๗/๔๐๖. ๓๗ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๕๓.

๖๙

รกษาไวดงท พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) กลาววา๓๘ เมอพระพทธเจายงทรงพระชนมอยพระพทธเจาเองและพระสาวกองคส าคญ โดยเฉพาะพระสารบตร กไดค านงเรองนไวแลววาเมอพระพทธเจาปรนพพานไปแลว ถาไมมการรวบรวมประมวลค าสอนของพระองคไว พระพทธศาสนากจะสญสน ดงนน ทง ๆ ทพระพทธเจายงทรงพระชนมอยกไดมการรเรม เปนการน าทาง ไวใหเปนตวอยางแกคนรนหลงวาใหมการรวบรวมค าสอนของพระองคซงเราเรยกวา การสงคายนา

สงคายนา คอ การรวบรวมค าสงสอนของพระพทธเจาไว แลวทรงจ าไวเปนแบบแผนเดยวกน คอรวบรวมไวเปนหลกและทรงจ าถายทอดสบมาเปนอยางเดยวกน ตวอยางในสมยพทธกาลเปนสตรหนงเลย ภายหลงพทธกาลมวธการรกษาสบทอดพระไตรปฎกโดยมขปาฐะ ตงแตการท าสงคายนาครงท ๑ มาจนถงสงคายนาครงท ๓ หลงจากนนจงมการจารกหรอบนทกธรรมวนยลงในใบลาน สาเหตทจารกลงในใบลานเพราะวาถาจะใชวธทองจ าของกลบตรเสอมถอยลง กระบวนการทองจ าธรรมวนยหลงพทธกาลจงมการแบงออกเปนส านกตาง ๆ เชน ศษยสายพระอบาลกจดจ าพระวนยปฎก ศษยสายพระอานนทกจดจ าพระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎกสบ ๆ กนตอมาโดยมไดขาดสาย๓๙

ดงนน กระบวนการรกษาสบทอดโดยมขปาฐะหลงพทธกาล จงมการทองจ าโดยการท าสงคายนาธรรมวนยใหเปนหมวดหม ตงแตสงคายนาครงท ๑ ถงสงคายนาครงท ๓ ผลทไดจากการสงคายนา คอ

๑) สามารถขจดอลชชในพระพทธศาสนาได และรวบรวมพระธรรมวนยใหบรสทธผดผองได

๒) มการรวบรวมแยกพระไตรปฎกอยางสมบรณ คอพระวนยปฎก พระสตตนตปฎกและพระอภธรรมปฎก โดยเฉพาะไดบรรจคมภรกถาวตถเขาในอภธรรมปฎกดวย

๓) ไดสงพระมหาเถระออกไปเปนพระธรรมทตในเมองตาง ๆ ถง ๙ สาย สบตอพระพทธศาสนามาจนถงปจจบนในนานาประเทศ

๓๘ มหาวทยาลยมหานจฬาลงกรณราชวทยาลย, เกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๑๙-๒๐. ๓๙ มหาวทยาลยมหานจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎกศกษา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๖๕.

๗๐

กลาวโดยสรป๔๐ การรกษาสบทอดโดยมขปาฐะ เปนการรกษาโดยการทองจ าธรรมวนยจากกระบวนการรวบรวมค าสงสอนของพระพทธเจาไวเปนหมวดหม เพอใหการทรงจ าไดสะดวกและงายตอการแบงหนาทในการรกษา กบทงเกอกลตอการศกษาคนควาดวย ทเรยกวาสงคายนานนเอง พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต)๔๑ อธบายไววา การรกษาสบทอดโดยมขปาฐะหรอมขปาฐะน ใชวธสาธยาย ซงแยกไดเปน ๔ ระดบ คอ

๑) ความรบผดชอบของสงฆหมใหญสบกนมาตามสายอาจารยทเรยกวา อาจรยปรมปรา (เรยกอกอยางหนงวา เถรวงศ) โดยพระเถระทเปนตนสายตงแตสงคายนาครงแรกนน เชน พระอบาลเถระ ผเชยวชาญดานพระวนย กมศษยสบสายและมอบความรบผดชอบในการรกษาสงสอนอธบายสบทอดกนมา

๒) กจกรรมหลกในวถชวตของพระสงฆ ซงจะตองเลาเรยนปรยต เพอเปนฐานของการปฏบตทถกตอง อนจะน าไปสปฏเวธ และการเลาเรยนนนจะท าใหช านาญสวนใดกเปนไปตามอธยาศย ดงนน จงเกดมคณะพระสงฆทคลองแคลวเชยวชาญพทธพจนในพระไตรปฎกตางหมวดตางสวนกนออกไป เชน มพระสงฆกลมทคลองแคลวเชยวชาญพทธพจนในทฆะนกาย พรอมทงค าอธบาย คอ อรรถกถาของทฆนกาย เรยกวาทฆภาณกะ แมมชฌมภาณกะ สงยตตภาณกะ องคตตรภาณกะ และขททกภาณกะ เปนตน กเชนเดยวกน

๓) กจวตรของพระภกษทงหลายแตละวดแตละหม ทจะมาประชมกน และกระท าคณะสาธยาย คอสวดพทธพจนพรอม ๆ กน (การปฏบตอยางนอาจจะเปนทมาของกจวตรในการท าวตรสวดมนตเชา - เยน หรอเชา - ค า อยางทรจกกนในปจจบน)

๔) กจวตรหรอขอปฏบตในชวตประจ าวนของพระภกษแตรป ดงปรากฏในอรรถกถา เปนตนวา พระภกษเมอวางจากกจอน เชน เมออยผเดยว กนงสาธยายพทธพจนเทากบวาการสาธยาย พทธพจนนเปนสวนหนงแหงการปฏบตธรรมของทาน

ระบบการรกษาสบทอดพระไตรปฎกโดยลายลกษณอกษร เรมมหลกฐานปรากฏชดภายหลงการสงคายนาครงท ๓ เมอพระพทธศาสนาไดเผยแผเขาสประเทศศรลงกา จนกระทง

๔๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, พมพครงท ๒, หนา ๑๗-๑๘. ๔๑ มหาวทยาลยมหานจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ ,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๒๑.

๗๑

พระพทธศาสนามความมนคงในประเทศศรลงกา ลถงประมาณ พ.ศ. ๔๓๓ ในรชสมยพระเจาวฏฏคามณอภย ระบบการสบทอดพระไตรปฎกแบบลายลกษณอกษรเรมมความส าคญดวยเหตผลวา ถาจะใชวธการทองจ าพระพทธวจนะตอไป กอาจมขอวปรตผดพลาดไดงาย เพราะปญญาในการทองจ าของกลบตรเรมเสอมถอยลง จงตกลงจารกพระพทธวจนะลงในใบลาน มค ากลาววามการจารกอรรถกถาลงไวดวย๔๒

ในคมภรสมนตปาสาทกา พระอรรถกถาจารยไดจดแบงพระพทธพจนออกเปนแบบตาง ๆ ไว ดงน

จดเปน ๑ ไดแก วมตตรส จดเปน ๒ ไดแก ธรรมวนย หรอปาพจน จดเปน ๓ ไดแก ปฐมพทธพจน มชฌมพทธพจน ปจฉมพทธพจน หรอ พระวนยปฎก พระ

สตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก จดเปน ๕ ไดแก นกาย ๕ จดเปน ๙ ไดแก นวงคสตถศาสน จดเปน ๘๔,๐๐๐ ไดแก พระธรรมขนธ ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ๔๓

๓.๓.๕ ความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน

เมอพระพทธเจาตรสแสดงค าสอนคอพระธรรมวนยแลว สาวกทงพระสงฆและคฤหสถกน าหลกธรรมวนยนนไปเลาเรยนศกษาค าสอนหรอพทธพจนสวนใดทยาก ตองการค าอธบาย นอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลว กมพระสาวกผใหญทเปนอปชฌายหรออาจารยคอยแนะน าชแจงชวยตอบขอสงสย ค าอธบายและค าตอบทส าคญกไดรบการทรงจ าถายทอดตอกนมาควบคกบหลกธรรมวนยทเปนแมบทนน ๆ จากสาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมาเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกแลว ค าชแจงอธบายเหลานนกเปนระบบและมล าดบไปตามพระไตรปฎกดวย

เมอมการทรงจ าถายทอดพระไตรปฎกดวยวธมขปาฐะ กมการทรงจ าถายทอดอรรถกถาประกอบควบคมาดวย จนกระทงเมอมการจารกพระไตรปฎกลงในใบลานเปนลายลกษณอกษร ณ ประเทศลงกา ประมาณ พ.ศ. ๔๖๐ ต านานกกลาววาไดมการจารกอรรถกถาพรอมไปดวยเชนกน

๔๒ สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกส าหรบประชาชน, พมพครงท ๑๖, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๑๑-๑๒. ๔๓ ว.อ. (ไทย) ๑/๓๙.

๗๒

สงเกตไดวา พทธพจนหรอขอความในพระไตรปฎกนน ในภาษาวชาการทานนยมเรยกวา บาล หรอ พระบาล หมายถงพทธพจนทรกษาไวในพระไตรปฎก ไมพงสบสนกบ ภาษาบาล (ค าวา บาล มาจากปาล ธาต ซงแปลวา “รกษา”) ส าหรบบาลหรอพระไตรปฎกนน ทานทรงจ าถายทอดกนมาและจารกเปนภาษาบาลมคธ แตอรรถกถา สบมาเปนภาษาสงหล

ส าหรบพระไตรปฎกนนชดเจนอยแลว ในฐานะเปนต าราแมบท อยขางผสอน จงจะตองรกษาใหคงอยอยางเดมโดยแมนย าทสดตามพระด ารสของพระผสอนนน สวนอรรถกถาเปนค าอธบายส าหรบผเรยน จงจะตองชวยใหผเรยนเขาใจไดดทสด เมออรรถกถาสบมาในล งกา กจงถายทอดกนเปนภาษาสงหล จนกระทงถงชวง พ.ศ. ๙๕๐-๑๐๐๐ จงมพระอาจารยผใหญ เชน พระพทธโฆสะ และพระธรรมปาละ เดนทางจากชมพทวป มายงลงกา และแปลเรยบเรยงอรรถกถากลบเปนภาษาบาลมคธ อยางทมอยและใชศกษากนในปจจบน

ลกษณะส าคญของอรรถกถา คอ เปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง หมายความวา พระไตรปฎกแตละสตรแตละสวนแตละตอนแตละเรอง กมอรรถกถาทอธบายจ าเพาะสตรจ าเพาะสวนตอนหรอเรองนน ๆ และอธบายตามล าดบไป โดยอธบายทงค าศพทหรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรมหลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของการทพระพทธเจาจะตรสพทธพจนนน ๆ หรอเกดเรองราวนน ๆ ขน พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน๔๔

พระพทธศาสนานกายเถรวาทนบตงแตยคตน ๆ ไดยดเอาพระไตรปฎกเปนศนยกลางของจารตทางความคด ยอมรบวาพระไตรปฎกคอ “พทธวจนะ” และเปน “ธรรมกาย”๔๕ จากการทจดพระไตรปฎกไวในต าแหนงศนยกลางนเอง ปญหาในเชงการตความคมภรจงมความส าคญอยางยงในสายเถรวาท ผลทตามมาคอ นกายเถรวาทไดพฒนาค าสอน และแนวคดตาง ๆ ขนมาในรปของคมภรอรรถกถา และฎกาสาหรบอธบายพระไตรปฎก งานเขยนในแนวอรรถกถาเปนตวแทนของการแกปญหาขนทสองและขนสดทายของเถรวาทท เสนอวธการตความหรอการท าความเขาใจ

๔๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก สงทชาวพทธตองร , (กรงเทพมหานคร :

วดญาณเวศกวน, ๒๕๕๖), หนา ๔๙-๕๑. ๔๕ ด George Coedes, “Dhammakaya,” Adyar Bibrary Bulletin 20 (1956): 248-286.

และด Frank Renold, “The Two Wheel of Dhamma: A Study of Early Buddhism,” in The Two

Wheels of Dhamma: Essays on the Threravada Tradition in India and Ceylon, ed. Bardwell L.

Smith, AAR Studies in Religion, no. 3 (Chambersburg, Penn.: American Academy of Religion,

1972)

๗๓

พระไตรปฎก และไดกลายมาเปนเอกลกษณส าคญของจารตทางความคดของเถรวาททสงทอดผานคมภรตาง ๆ เชน วสทธมรรค เปนตน

๓.๓ ความส าคญของคมภรอรรถกถาตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท

๓.๓.๑ ความส าคญของอรรถกถาตอจารตพระพทธศาสนาเถรวาท

พทธศาสนกชนทนบถอในพระพทธศาสนานนมความสมพนธกบอรรถกถาทเกยวกบจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ดงจะเหนไดจากในประเทศไทยไดรบอทธพลจากหลกค าสอนจากเรองราวทเกดขนในสมยพทธกาล และสมยกอนหนานน ทปรากฏในคมภรอรรถกถา เรองราวดงกลาวยงสงผลตอวถชวตในระดบสงคม ตงแตระดบครอบครว จนถงระดบสงคม ดงทจะไดกลาวตอไปน

ขนบธรรมเนยมทจ าเปนตองปฏบตในสงคม ซงไดรบอทธพลมาจากหลกค าสอนจากคมภรอรรถกถาธรรมบท ดงจะอธบายในแตละประเพณไดดงน

(๑) การท าบญตกบาตร พทธศาสนกชนมความเชอวา การท าบญตกบาตรเปนการสรางบญกศลใหตนเอง และเปนการอทศสวนกศลใหแกผลวงลบไปแลว๔๖ ตวอยางทปรากฏอยางชดเจน เชน บรพกรรมของพระสวลทเมอชาตกอนเคยถวายน าผงแดพระพทธเจาทรงพระนามวาวปสส ๔๗ เรองนแสดงใหเหนถงผลกรรมด ซงสนนษฐานไดวาเปนแบบอยางในการท าบญตกบาตรของชาวพทธในปจจบนการท าบญของชาวพทธบางคนอาจท าเปนบางครง บางเวลา แตส าหรบผทท ากนเปนประจ าอยางอนาถบณฑกเศรษฐ ผลบญยงไมเกดในตอนททานเปนเศรษฐ แตเปนเพราะวาทานท าบญเปนประจ า จงมเทวดาชวยใหกลบมาเปนเศรษฐเหมอนเดม เหตนน พระพทธเจาจงตรสวา “ดกอนคฤหบด แมบคคลผท าบาปในโลกน ยอมเหนบาปวาด ตลอดกาลทบาปยงไมเผลดผล แต เมอใดบาปของเขาเผลดผล เมอนน เขายอมเหนบาปวาชวแท ๆ ฝายบคคลผท ากรรมด ยอมเหนกรรมดวาชว ตลอดกาลทกรรมดยงไมเผลดผล แตเมอใด กรรมดของเขาเผลดผล เมอนนเขายอมเหนกรรมดวาดจรง”๔๘ กลาวโดยสรป การท าบญตกบาตรไมวาจะท าบญแบบนาน ๆ ท าครงหนง หรอท าเปนประจ า จะท านอยหรอท ามาก การท าบญนนมผลดทงสน

๔๖ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๕๐), หนา ๘๓. ๔๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๗/๔๐๘. ๔๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๙/๒๑.

๗๔

(๒) การท าบญเลยงพระ การท าบญเลยงพระเปนการท าบญดวยการนมนตพระมาสวดมนตซง ซงเปนพธการท าบญเลยงพระของคนไทยทเปนชาวพทธ ส าหรบการท าบญเลยงพระมปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทอยหลายเรอง ซงหากวาไดน ามาเปรยบเทยบกบชาวพทธไทยในปจจบน จะพบวามความแตกตางกนบางในการปฏบตแตเปาหมายยงเหมอนกน คอ เพอท าบญ อยางกรณของบตรของนายโคฆาตจงทลขอใหทรงอนโมทนาใหแกบดาของตนทเสวยกรรมในนรกอย๔๙ และในเรองสญชย ตอนทเปรตทเคยเปนพระญาตของพระเจาพมพสารมาขอสวนบญจากพระเจาพมพสาร ซงพระอรรถกถาจารยไดแสดงเรองราวทเกดขนหลงจากทพระพทธเจาทรงแนะน าไวแลว เรองราวดงกลาวมอยวา

“รงขน พระราชาถวายผาจวรทงหลาย แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขแลว ทรงใหสวนบญวา ขอผาอนเปนทพยทงหลายจงส าเรจแกเปรตเหลานน แตจวรทานนเถด ในขณะนนเอง ผาทพยเกดขนแกเปรตเหลานนแลว เปรตเหลานนละอตภาพของเปรต ด ารงอยโดยอตภาวะอนเปนทพยแลว พระศาสดา เมอจะทรงท าอนโมทนา ไดทรงท าอนโมทนาดวยตโรกฑฑสตร๕๐ วา ตโรกฑเฑส ตฏฐนต เปนอาท ในทสดอนโมทนา ธรรมาภสมย ไดมแกสตวแปดหมนสพนแลวพระศาสดา ครนตรสเรองแหงชฎล ๓ พนองแลว ทรงน าพระธรรมเทศนาแมนมาแลว ดวยประการฉะน”๕๑

จะเหนไดวาในสองเรองนไดกลาวถงผลกรรมทเปนแบบอยางในประเพณท าบญเลยงพระในลกษณะของการท าบญอทศใหกบผทลวงลบไปแลว ซงอาจมทงสวนทคลายกนและตางกนกบประเพณการท าบญเลยงพระในงานอวมงคล แตกมเปาหมายเดยวกน คอท าบญแลวอทศใหผทตายไปแลวทงสองเรอง

(๓) การอทศสวนบญสวนกศล สนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวต ตอนเปรตทเคยเปนพระญาตของพระเจาพมพสารมาขอสวนบญจากพระเจาพมพสาร เพราะทราบวาพระองคไดท าบญเอาไวแลว แตไมไดอทศสวนบญให พระองคจงทรงนมนตภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมขถวายทานในวนรงขนแลวไดพระราชทานสวนบญวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอขาวน าอนเปนทพยจงส าเรจแกพวกเปรตเหลานน แตมหาทานน”๕๒ ขาวน าอนเปนทพยจงมแกเปรตเหลานน

๔๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๓/๒๘/๘. ๕๐ ข.ข. (ไทย) ๒๕/๑-๑๒/๑๕-๑๗. ๕๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๔๑-๑๔๒. ๕๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๑๑/๑๔๕.

๗๕

ในเรองบตรของนายโคฆาต บตรของนายโคฆาตท าบญใหกบพอของตนเองทเกดในอเวจมหานรก เพราะฆาโคเพอเลยงชพเปนเวลานาน ดวยการนมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธาน ในเวลาเสรจภตกจแลวจงกราบทลพระพทธเจาใหทรงท าการอนโมทนาแกบดาของตน๕๓

การอทศสวนบญกศลยงสามารถอทศใหกบผทมชวตอยกได ดงทปรากฏในเรอง สขสามเณร ตอนบรพกรรมของสขสามเณรทเคยท าในขณะทตนเปนนายภตตภตกะ ดวยการอทศสวนบญสวนกศลใหกบคนธเศรษฐทขอสวนบญในครงนนดวยการกลาววา “สงททานมงหมายแลว จงส าเรจพลนทเดยว ความด ารทงปวง จงเตมเหมอนพระจนทรในวนเพญ สงททานมงหมายแลว จงส าเรจพลนทเดยว ความด ารทงปวง จงเตมเหมอนแกวมณโชตรส ฉะนน”๕๔ เมออทศใหแลวทงคจงอยดวยกนอยางมความสข การอทศสวนบญสวนกศลในประเทศไทยสมยปจจบน มกจะมการกรวดน าเปนสญลกษณของการอทศสวนบญสวนกศล

(๔) ประเพณกวนขาวทพย ซงนยมท ากนในชวงเดอน ๑๐ นน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมพระบรมราชาธบายไว ในพระราชนพนธเรองพระราชพธสบสองเดอนวายงไมมความแนชดวามมลเหตมาจากสาเหตใด แตทรงคาดวานาจะมาจากพทธประวตตอนทนางสชาดาหงขาวมธปายาสดวยนมโคสดถวายแตพระพทธเจาในวนทจะตรสร หรอนทานเรองทปรากฏในมงคลทปน เรองเศรษฐขตระหนหงขาวปายาสบรโภคเอง๕๕ ดงนนประเพณนสวนหนงจงนาจะมทมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชย ซงมการกลาวถงการเสวยขาวปายาสทนางสชาดาน ามาถวายของเจาชายสทธตถะวา

“ในวนวสาขบรณม เชาตรเสวยขาวปายาสซงนางสชาดาถวายแลว ทรงลอยถาดทองค าในแมน าเนรญชรา เวลาเยนทรงรบหญาทนายโสตถยะถวาย มพระคณอนพระยากาฬนาคราชชมเชยแลว เสดจสควงไมโพธท าปฏญญาวา “เราจกไมท าลายบลลงกน ตลอดเวลาทจตของเราจกยงไมหลดพนจากอาสวะทงหลาย ดวยการไมเขาไปถอมน ประทบนงผนพระพกตรไปทางทศบรพา”๕๖

(๕) การท าขาวยาคในเทศกาลสารทเดอนสบประเพณ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดมพระบรมราชาธบายไวในพระราชนพนธ เรอง พระราชพธสบสองเดอนวา “ตอนทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงบรพชาตของพระอญญาโกณฑญญะ ซงเสวยชาตเปนกฎมพ ชอ

๕๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๓/๒๘/๘. ๕๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๐/๑๓๒. ๕๕ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๓๐. ๕๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙.

๗๖

จลกาฬ ไดบ าเพญกศลดวยคพภสาลทาน โดยการน าขาวสาลทก าลงตงทองออกรวงออนเปนน านม ตมกบน านมสด เนยใส น าผง และน าตาลกรวด ถวายพระพทธเจาวปสส"๕๗

ดงนน เรองการท าขาวยาคในเทศกาลสารทเดอนสบ จงมทมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชย ตอนบรพกรรมของพระอญญาโกณฑญญะ๕๘ ทพระพทธเจาทรงแสดงเอาไววา การท าบญเชนนจดอยในลกษณะของการน าผลผลตทเกดขนในครงแรกกอนออกขายหรอบรโภคมาท าบญ สงผลใหเกดเปนคตความเชอดงทพระยาอนมานราชธนไดกลาวไววา เมอการเกบเกยวไดผลเปนครงแรก จะตองน าสงนนมาสงเวยบชาสงศกดสทธทนบถอเสยกอน๕๙

(๖) ประเพณการตกบาตรดอกไม เปนประเพณทพระภกษออกบณฑบาต เพอรบดอกไมของประชาชนมาเปนพทธบชาประเพณน มาจากการบชาพระพทธเจาดวยดอกไมของนายสมนมาลาการ๖๐ และผลจากการบชาพระพทธเจาดวยดอกไมเชนนายสมนมาลาการน พระพทธเจาจงทรงพยากรณวา “นายสมนมาลาการจกด ารงอยในเทวดาและมนษยทงหลาย จกไมไปสทคตตลอดแสนกลปนเปนผลแหงกรรมนน ภายหลงเขาจกเปนพระปจเจกพทธะ นามวาสมนะ”๖๑ ซงค าท านายนจงอาจเปนเหตใหเกดประเพณนกเปนได

(๗) ประเพณการถวายขาวพระพทธในพธกรรมตาง ๆ ประเพณนมทมาจากพทธประวต ตอนทนางสชาดาถวายขาวมธปายาส ในวนเพญเดอนวสาขะ ปจจบนพทธศาสนกชนชาวไทย เมอมการท าบญเลยงพระหรอถวายภตตาหารแดพระสงฆกตองถวายแดพระพทธรป องคแทนพระพทธเจาผเปนประมขดวย๖๒ ซงจากหลกฐานดงกลาวสามารถเชอมโยงไปถงคมภรอรรถกถาธรรมบท เรอง สญชย ตอนนางสชาดาถวายขาวมธปายาส๖๓ และเมอพระพทธศาสนาไดเผยแผสประเทศไทย กไดรบอทธพลจากพธกรรมนมาประยกตใชในพธกรรมในสวนของฆราวาส

๕๗ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๓๐. ๕๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๒-๑๓๖. ๕๙ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๓๕-๓๖. ๖๐ เรองเดยวกน, หนา ๖๐. ๖๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๕/๒๑๐. ๖๒ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๘๑. ๖๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙.

๗๗

(๘) ประเพณบญขาวประดบดน งานบญนชาวอสานถอปฏบตในวนแรม ๑๔ ค า เดอน ๕ โดยน าอาหารคาวหวาน ผลไม หมากพล บหรหอดวยใบตองและไปวางไวตามพนดน แขวนตาม กงไม หรอน าไปวางไวตามศาลเจา สนนษฐานไดวาทมาของประเพณนวานาจะมาจากเรองราวใน คมภรอรรถกถาธรรมบทดงตอไปน๖๔ คอ

๑) เรองสญชย๖๕ ตอนทพระเจาพมพสารถวายทานแกพระสงฆ มพระพทธเจาเปนประมขแลวมไดท าการกรวดน าอทศสวนกศล บรรดาเปรตซงเปนพระญาตจงพากนมาสงเสยงรองโหยหวน จงตกใจ รงเชาจงเขาเฝาพระพทธเจา พระพทธองคจงทรงแสดงบรพกรรมเกาของเปรตเหลานน และทรงแนะน าใหท าบญอทศสวนบญกศลใหกบเปรตเหลานน

๒) เรองมฏฐกณฑล๖๖ ตอนทมฏฐกณฑลเสยชวตไปแลว บดาของมฏฐกณฑลจงน าอาหารและของใชของบตรชายไปกองไวในปาชา แลวรองไหเรยกใหบตรมารบเอาของไป ประเพณนจงอาจเปนผลมาจากการใหผลของกรรมทท าใหอนชนรนหลงน าเอามาเปนแบบอยาง ในการท าบญอทศสวนกศลใหกบผลวงลบไปแลวของชาวอสานในยคปจจบนน

(๙) ประเพณบญขาวสาก ประเพณนเปนงานบญเดอนสบ และสลากภตของชาวอสานจดขนใน วนขน ๑๕ ค า เดอน ๑๐ ประเพณนเปนอกประเพณหนงทเกดขน เพราะแนวความเชอเกยวกบความอดมสมบรณ สนนษฐานไดวา ไดแนวความเชอจากคมภรอรรถกถาธรรมบท มาจากเรองนางกาลยกษณทหญง ๒ คน จองเวรกนและกนดวยการกนลกอกฝายหนงเปนเวลา ๗ ชาตดวยกน ตอมาเมอพระพทธเจาทรงสงสอนไมใหพยาบาทจองเวรกนแลว ยกษณไปอยตามหวไรปลายนา ยกษณน าอาหารทไดรบเหลานนไปถวายเปนสลากภตแตพระภกษสงฆวนละแปดทเปนประจ า ชาวอสานจงถอเอาสลากภตหรอบญขาวสากนเปนประเพณสบมา๖๗

(๑๐) ประเพณปอยเดอนสบเอด ซงตรงกบเดอนตลาคมของทกป ความเปนมาของ ประเพณนมขอสนนษฐานวา ไดรบคตความเชอตามพทธประวต ในตอนทกลาวถงการตอนรบพระพทธเจาทเสดจกลบมายงโลกมนษย ซงตรงกบเนอความในคมภรอรรถกถาธรรมบท เรอง ยมก

๖๔ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๐๖-๑๐๗. ๖๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๙-๑๔๒. ๖๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๔๑-๔๒. ๖๗ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๑๐.

๗๘

ปาฏหารยตอนทพระพทธเจาเสดจกลบมายงโลกมนษย๖๘ ในประเพณนชาวไทยเชอสายไทยใหญในจงหวดแมฮองสอนใหความส าคญเปนอยางมาก โดยยดถอจดส าคญจากเรองราวในพทธประวตของพระพทธเจาตอนทเสดจเสดจกลบจากการโปรดพทธมารดา จดประสงคของพธกรรมคอ จะพากนสรางจองพารา ทมลกษณะเหมอนปราสาท หรอซมรบเสดจ และมการแสดง ศลปวฒนธรรมพนบาน โดยมศนยกลางการจดงานอยในบรเวณวดพระธาตดอยกองมล จากความ เปนมาของพธกรรมนแสดงใหเหนวา ไดรบอทธพลมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองยมกปาฏหารย ตอนทพระพทธเจาเสดจจากสวรรคชนดาวดงสสมนษยโลก

(๑๑) ประเพณปอยสางลอง สางลองเปนภาษาลานนา ปอย มความหมายวา งานประเพณ สางลองเปนภาษาไทยใหญซงมความหมายวา ผทเตรยมจะบวชเปนสามเณร เปนประเพณทชาวไทยใหญในจงหวดแมฮองสอน ประเพณนสนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวตตอนหนง ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชย ตอนก าเนดเจาชายสทธตถะจนถงออกบรรพชา ประเพณปอยสางลองมความเปนมาทเชอกนวาเปนการจ าลองเหตการณเรองราวในพทธประวตของพระพทธเจา ตอนทพระพทธองคด ารงอยในเพศฆราวาสเปนเจาชายสทธตถะกอนทจะออกบวช พธกรรมตาง ๆ ทปรากฏในชวงเวลาท เปนสางลองจงเปรยบประหน ง เปนการปฏบตตอพระมหากษตรย๖๙

(๑๒) ประเพณเนองในวนวสาขบชา ตามพทธประวตนนมสวนสมพนธกบพทธประวตในชวงทเจาชายสทธตถะไดประสต ไดออกบรรพชาจนถงตรสรซงมความปรากฏอยในเรองสญชย ตงแตตอนทพระโพธสตวเสดจลงสพระครรภหลงจากเทวดาในหมนจกรวาลประชมกนอาราธนาวา “ขาแตพระมหาวระ กาลน เปนกาลของพระองค ขอพระองคจงเสดจอบตในพระครรภพระมารดา ตรสรอมตะบท ยงโลกนกบทงเทวโลกใหขามอย"๗๐ นอกจากนวนวสาขบชายงตรงกบวนพระพทธเจาดบขนธปรนพพาน ในคมภรอรรถกถาธรรมบทปรากฏวามเนอความทบอกถง เรองราวกอนทพระพทธเจาจะปรนพพาน ในเรองสภททปรพาชก ทเมอชาตกอนทท าบญครงสดทายครงเดยว จงไดเปนสาวกองคสดทายทบรรลพระอรหนตกอนพระพทธเจาปรนพพาน

(๑๓) ประเพณแหปราสาทผง ประเพณนเปนประเพณบญออกพรรษาของชาวอสาน โดยการน าขผงมาตกแตงประดบประตาเปนรปปราสาทในจนตนาการ แลวแหไปถวายวดเพอเปนพทธ

๖๘ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๗. ๖๙ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๑๓๑. ๗๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๗.

๗๙

บชา๗๑ ประเพณนสนนษฐานวามทมาจากเหตการณทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทอย ๒ เหตการณ คอ

๑) เหตการณทพระพทธเจาเสดจลงมาจากสวรรคชนดาวดงส ในเรองยมกปาฏหารยน มเหตการณตอนทเกยวกบพฤตกรรมของมนษยตอนหนงวา เหลามนษย และสตวทมาเฝารอกเกดความปลาบปลมปตในพทธบารม จนเกดจนตนาการเหนปราสาทอนสวยงามเหมอนวมานบนสวรรค จงพากนคดวาตองประพฤตตนใหอยในศลธรรมอนด จะไดมอานสงสไปอยในวมานบนสวรรค จากนนจงมผคดท าบญถวายการสรางปราสาทใหมความวจตรงดงามตามความเชอดงกลาวสบตอมาเปนประเพณ๗๒ ในคมภรอรรถกถาธรรมบท ไดกลาวถงตอนทพระพทธเจาเสดจถงมนษยโลกเกยวกบ ประเดนน จะปรากฏแตเพยงวา “พระผมพระภาคเจาทรงเปลงพระฉพพรรณรงสไปแลว มนษยในบรษทซงมปรมณฑล ๓๖ โยชนแมคนหนง เมอแลดสรของพระพทธเจาในวนนนแลว ชอวาไมปรารถนาความเปนพระพทธเจามไดมเลย”๗๓ ฉะนนจนตนาการทเกดขนจงอาจเปนสงทเกดเฉพาะตน และเปนแนวความเชอทปฏบตสบตอมาจนเปนประเพณทองถนในวนออกพรรษาสบตอมา

๒) เหตทเอาน าผงมาท าเปนปราสาทนน มาจากตอนทพระพทธเจาเสดจจ าพรรษาทดงไมสาละใหญในเขตปารกขตวน ใกลบานปาลไลยก มชางปาลไลยกน าน า และผลไมมาถวาย สวนลงน ารวงผงมาถวาย เมอพระพทธเจาทรงเสวยแลว ลงดใจกระโดดโหนกงไมแลวพลดตกลงมาตาย ดวยอานสงสนลงจงไดไปเกดเปนเทพบตรในสวรรคชนดาวดงส ความตอนนจะตรงกบหลกค าสอนในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองภกษชาวเมองโกสมพ ททะเลาะววาทกนในวดโฆสตาราม ตอนทพระพทธเจาเสดจจ าพรรษาในปารกขตวน

(๑๔) ประเพณตกบาตรเทโว เปนวนทพระพทธเจาเดจลงจากเทวโลกในวนออกพรรษา หรอวนมหาปวารณา ในวนนนจะมกจกรรมทางพระพทธศาสนาหลายอยางดวยกน ในคมภรอรรถ กถาธรรมบท พระพทธเจา ไดทรงตงพระทยจะเสดจลงจากสวรรค ดงนนเมอพระมหาโมคคลลานะ กราบทลถามจงตรสวา “โมคคลลานะ ในวนท แตวนนไป เราจกลงทประตเมองสงกสสะ ในวน มหาปวารณา ผใครจะพบเรากจงไปทนนเถดกแล สงกสสนครจากกรงสาวตถมประมาณ ๓๐ โยชน ในทางเทานนกจทจะตองเตรยมเสบยงยอมไมมแกใคร ๆ เธอจงบอกแกคนเหลานนวา “ทานทงหลายจงเปน

๗๑ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๒๕๒. ๗๒ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๒๕๒. ๗๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๔/๓๑๗.

๘๐

ผรกษาอโบสถไป ดจไปสวหารใกลเพอฟงธรรมเถด”๗๔ เมอพจารณาตามทพระพทธเจาทรงมพระประสงคดงกลาวจะเหนวามกจกรรมทส าคญอย คอ รกษาศล และฟงธรรม แตในขณะทเสดจลงมาถงมนษยโลกแลว พทธศาสนกชนจดเตรยมอาหารพรอมเครองสกการะไปรอถวายพระพทธองค ณ เชงบนไดทพยทเมองสงกส๗๕ จงเปนธรรมเนยมปฏบตวาเมอถงวนดงกลาวแลวพทธศาสนกชนทกคนตองมาท าบญตกบาตร

(๑๕) ประเพณเนองในวนอาสาฬหบชา เปนวนทพระพทธเจาไดแสดงธรรมเปนครงแรก หรอทเรยกวาปฐมเทศนา ในคมภรอรรถกถาธรรมบทไดกลาวถงวนอาสาฬหบชาไวตอนหนง ทเกยวกบการใหผลของกรรมในชาตปางกอนของปญจวคคย มพระอญญาโกณฑญญะเปนหวหนา และยสกลบตรกบพรรคพวก ในเรองสญชยวา “ในวนอาสาฬหบรณมเสดจถงทอยของภกษปญจวคคย ในปาอสปตนมฤคทายวน ทรงยงภกษปญจวคคยเหลานนซงเรยกรองพระองคดวยถอยค าอนไมสมควรใหส านกตวแลว เมอจะยงพรหม ๑๔ โกฏมพระอญญาโกณฑญญะเปนประมขใหดมน าอมตะ จงทรงแสดงพระธรรมจกร ทรงมธรรมจกบวรอนใหเปนไปแลวในวถท ๕ แหงปกษ ทรงยงภกษเหลานนทงหมดใหตงอยในพระอรหต วนเดยวกนนนทรงเหนอปนสยสมบตของยสกลบตรแลว ตรสเรยกเขาซงเบอหนาย ละเรอนออกมาในตอนกลางคนวา “มานเถดยสะ” ท าเขาใหบรรลโสดาปตตผลในตอนกลางคนนนเอง ในวนรงขนใหไดบรรลพระอรหตทรงยงสหายของยสะนน แมพวกอนอก ๕๔ คน ใหบรรพชาดวยเอหภกขอปสมปทาแลวใหไดบรรลพระอรหต”๗๖

ในประเทศไทยประเพณเนองในวนอาสาฬหบชาจะมกจกรรมตาง ๆ ทนาสนใจ ดงตอไปน๗๗

๑) การท าบญตกบาตรถวายภตตาหารแดพระสงฆในเวลาเชาหรอเพล ๒) การสวดมนตท าวตรในอโบสถ ๓) การสวดธมมจกกปปวตนสตร ๔) การแสดงพระธรรมเทศนาเกยวกบวนอาสาฬหบชา ๕) การเวยนเทยน

๗๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๔/๓๑๖. ๗๕ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๒๙๘. ๗๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๐. ๗๗ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา, หนา ๓๐๗.

๘๑

กลาวโดยสรปไดวา อทธพลของหลกค าสอนเรองในคมภรอรรถกถา มผลตอจารตพทธศาสนาเถรวาทโดยเฉพาะวถชวตของคนไทยในดานตาง ๆ ทงในสวนการด ารงชวตของปจเจกบคคลและสงคมไทย จะเหนไดจากการด าเนนชวตของพทธศาสนานกชนชาวไทย เชน การรจกพอดวยการใชสอยสงตาง ๆ ใหเกดประโยชนสงสด ความเชอทเปนแนวทางปฏบตทท ากนจนเปนประเพณ เปนตน

๓.๓.๒ ความส าคญของอรรถกถาตอพทธวธการสอน

พทธวธการสอนในอรรถกถาธรรมบท พบวาพระพทธเจาทรงสอนทงในรปของกลมและในรปของการสอนแบบตวตอตว ในรปของกลมทรงใชโอกาสสอนในตอนเยน (สอนบรษททวไป) ตอนย าค า (สอนพระภกษ) รวมทงทรงสอนในสถานการณทมปญหาเฉพาะหนา ซงพระภกษประชมตงวงสนทนากนพระองคจะเสดจไปรวมสมมนาตรสถามเรองทสนทนากน ทรงสดบการวพากษการแสดงความคดของทประชมแลวทรงตะลอมเขาสประเดน จะสอนในลกษณะใดกตามทรงเนนความส าคญของผเรยนทมไมนอยกวาความส าคญของผสอนกลาวคอ ผสอนตองมความรและคณสมบตทด และเหมาะสม หรอผเรยนกตองมความพรอม ผเรยนตองไดรบความสนใจดแลเอาใจใส ตลอดจนเขารวมกจกรรมตาง ๆ มบทบาทรวมกบผสอน โดยผสอนตองเขาใจถงความแตกตางทางเชาวปญญาและจรตหรอนสยของผเรยน ครผสอนจงตองรจกปรบแนวการสอนใหเหมาะกบผเรยนเปนรายบคคล เพอใหผเรยนไดมโอกาสแสดงความคดเหนและไดลงมอปฏบตดวยตนเอง

(๑) สอนโดยค านงถงความแตกตางของผเรยน พระพทธองคทรงวเคราะหผเรยนกอนเสดจไปสอนเสมอ เพราะผเรยนแตละคนมความแตกตางกนทงดานภมปญญา ดานจรตนสย และดานพนเพภมหลง เชน ทรงสอนชมพกาชวก๗๘ เปนตน

(๒) สอนโดยปรบวธการสอนใหเหมาะสมกบผเรยน พระพทธองคจะทรงปรบวธการสอนใหเหมาะสมกบความแตกตางของผเรยน คอ ปรบวธการสอนใหเหมาะสมกบภมปญญา เชน ทรงสอนอกกณฐตภกษ๗๙ ปรบวธการสอนใหเหมาะสมกบจรตนสย เชน ทรงสอนนางรปนนทา๘๐ และปรบวธการสอนใหเหมาะสมกบพนเพภมหลง เชน ทรงสอนสทธวหารกของพระสารบตร๘๑ เปนตน

๗๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๓/๒๒๕. ๗๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๑๙๔-๑๙๗. ๘๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๕/๑๕๙-๑๖๖. ๘๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๒๒-๑๒๔.

๘๒

(๓) สอนโดยค านงถงความพรอมของผเรยน แทบทกครงทจะเสดจไปสอน พระพทธองคจะทรงตรวจดความพรอมของผเรยนกอนวาผเรยนมสตปญญาพรอมทจะเรยนรหรอยง เชน ทรงสอนนายนนทโคบาล๘๒ นอกจากนนพระองคยงทรงรอจงหวะในการสอน เชน ทรงสอนพระอธมานกภกษ๘๓ เปนตน

(๔) สอนโดยใหผเรยนลงมอกระท าดวยตนเอง พระพทธองคทรงสอนโดยใหผเรยนไดคดใครครวญกอนลงมอท า เชน ทรงสอนนายกมภโฆสก๘๔ ทรงสอนโดยเนนใหผเรยนลงมอกระท าดวยตน เชนทรงสอนพระจฬปนถก๘๕ และทรงใหผเรยนเผชญสถานการณจรงดวยตนเอง เชนทรงสอนนางกสาโคตม๘๖ เปนตน

(๕) สอนโดยใหผเรยนมสวนรวม การเรยนรจะไดผลด และผเรยนจะเรยนอยางมความสขนน ผเรยนจะตองมสวนรวมในการเลอกสงทผเรยนสนใจ เชนทรงสอนจลกาล-มหากาล๘๗ และผเรยนมอสระในการแสดงความคดเหนหรอการถามปญหา เชนเรองปญหาของพระอานนท๘๘ และทรงสอนโดยใหผเรยนเรยนรรวมกบบคคลอน เชนทรงสอนพระภกษ ๕๐๐ ผขวนขวายในปฐวกถา๘๙ เปนตน

(๖) สอนโดยใหความสนใจผเรยนเปนรายบคคล การสอนของพระพทธองคแตละครงจะทรงค านงถงบคคลทจะบรรลธรรมมากกวาค านงถงคนจ านวนมาก ๆ บางครงเพอการบรรลธรรมของผเรยนเพยงคนเดยว แมพระองคตองเสดจไปไกลถง ๓๐ โยชน กเสดจไป ทงนเพราะพระองคทรงใหความส าคญแกผเรยนมากกวาพระองค เชนทรงสอนธดานายชางหก๙๐ เปนตน

(๗) สอนโดยเอาใจใสผเรยนทมปญหาพเศษ พระพทธองคทรงใหความเมตตากบผเรยนทกคนเสมอกนแมวาผเรยนจะมความดอยทางสมองทางกายภาพหรอทางจตกทรงถอวามสทธจะไดรบการศกษาพฒนาตนเองเหมอนคนทวไป เชน ทรงสอนนางปฏาจารา๙๑ เปนตน

๘๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๒๒๘. ๘๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๕/๑๕๖-๑๕๗. ๘๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๑๐๗. ๘๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๑๑๗-๑๑๘. ๘๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๒๑๖-๒๒๒. ๘๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๙๒-๙๓. ๘๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๙๒-๙๓. ๘๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๓/๑-๓. ๙๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๖/๖๓–๖๙. ๙๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๖/๖๓–๖๙.

๘๓

คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนผลงานการแปล และแตงเรองราวประกอบขนเพออธบายหวขอธรรมของธรรมบทของพระพทธโฆษาจารย เนองดวยธรรมบทมความส าคญ และเปนต าราทางพระพทธศาสนาทมความไพเราะและสมเหตสมผล ประกอบกบเปนการแสดงถงแนวความคดและค าสอนทมคณคาแกบคคลทกประเภท และทกระดบชน๙๒ อนมความเปนระเบยบตอเนองและไพเราะ โดยมากมกมงเนนสอนในเรองของกรรมและการใหผลของกรรม๙๓ ดวยเหตผลหลายอยางไมเพยงแตเรองแนวคดของธรรมบททสามารถนามาประยกตใชในชวตประจ าวนไดจรงนนกไดท าใหธรรมบทเปนทรจกกนอยางแพรหลายทางสงคมตะวนตกอยางมาก๙๔ คมภรอรรถกถาธรรมบทจงเปนต าราทมความส าคญทนาเอาสงทส าคญทางพระพทธศาสนา คอ ขอธรรมทางธรรมบทมากลาวอธบาย

ดงนน จงไมเพยงแตเปนการคงไวซงความเปนพระพทธศาสนาใหโลกรเทานน แตคมภรอรรถกถา ไดเปรยบเสมอนแนวทางในการด ารงชวตใหไดอยอยางเปนสขและเพอประโยชนสขทสงขนไปอก เนอหาในคมภรอรรถกถา จงมทงการประพฤตทไมสมควรปฏบตตาม และการประพฤตทสมควรปฏบตตาม อนเปนการน าเสนอภาพทใหผอานและผเรยนรไดน าไปคดตามและเลอกทจะปฏบตตนตามสงไหน ซงตวคมภรอรรถกถาธรรมบทมเนอหาทฉลาดในการจงใจและกระตนใหเกดความสนใจตอตวคมภรอรรถกถา เนองดวยเปนการด าเนนเรองแบบเรองเลาผสมผสานกบหวขอธรรมจงไมกอใหเกดความเบอหนายตามภาพทถกสรางถงค าวา “คมภร” ทงนภาษาทใชในการด าเนนเรองของคมภรอรรถกถา คอ ภาษาบาล (หรอทเรยกวาภาษามคธ) และมรปแบบการประพนธของเนอเรองอยสองลกษณะดวยกน คอ ๑) รอยแกว และ ๒) รอยกรอง ในลกษณะทเปนรอยกรองนนพระพทธโฆสาจารยไดรจนาหวขอธรรมมาจากคาถาธรรมบทและแตงเรองราวประกอบเพออธบายหวขอธรรมตาง ๆ ดวยการแตงเปนรอยแกว อยางไรกตามส านวนการแปลและแตงคมภรนอาจมความแตกตางจากผลงานชนอนของทานไปบาง แตโดยสวนใหญแลวคมภรอรรถกถาธรรมบทกไดรบอทธพลมาจากคมภรวมานวตถ เปตวตถ นบาตชาดก สตตนบาต และวนยปฎกอยเชนกน๙๕

๙๒ เออน เลงเจรญ, พระพทธศาสนา: ศาสนาแหงปรชญา, (กรงเทพมหานคร: รวมสาสน, ๒๕๓๗),

หนา ๖๙. ๙๓ สมคร บราวาส, พฒนาการแหงพทธปรชญา, ( กรงเทพมหานคร: โรงพมพรงเรองรตน, ๒๕๓๑),

หนา ๒๖๓-๒๖๕. ๙๔ เสฐยรพงษ วรรณปก, พทธวจนะในธรรมบท, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: อมรนทร พรนตง

กรป จ ากด, ๒๕๓๑), หนา ก. ๙๕ พระมหาทรรศน คณทสส, การศกษาเปรยบเทยบพทธวธการสอนในอรรถกถาธรรมบทกบ

กระบวนการเรยนรทเนนผเรยนเปนส าคญ, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๔๙.

๘๔

๓.๓.๓ ความส าคญของอรรถกถากบศลปวฒนธรรม

จากเหตการณทเกดขนทท าใหพระพทธเจาไดทรงแสดงธรรมเปนพระคาถาทปรากฏ ในคมภรอรรถกถา มหลายเหตการณทกลายเปนแบบอยางตอการสรางศลปวฒนธรรมโดยเฉพาะในประเทศไทยในแขนงตาง ๆ อทธพลของหลกค าสอนทปรากฏในคมภรอรรถกถาทมตอศลปวฒนธรรมเหลาน สามารถจ าแนกไดดงตอไปน

(๑) อทธพลตอศลปกรรมดานการสรางศาสนสถาน

๑) การสรางวด วดแหงแรกของทางพระพทธศาสนา ไดถกสรางขนมาจากการท าบญถวายเปนพทธบชาของพระเจาพมพสาร ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย ในตอนทพระพทธเจาทรงพระด ารวาจกเปลองปฏญญาทถวายไวแกพระเจาพมพสาร เมอพระเจาพมพสารทรงทราบขาวการเสดจมาของพระพทธองคแลว จงเสดจมาเฝาพรอมดวยพราหมณและคฤหบดจ านวนมาก เมอไดเขาเฝาแลวพระพทธเจาจงทรงแสดงธรรม ในวนรงขนเมอทรงท าภตกจในพระราชนเวศนแลว ทรงรบเวฬวนารามซงเปนวดแหงแรกของพระพทธศาสนาจากพระเจาพมพสาร ๙๖ ดวยเหตผลทตองทรงถวายเพราะทรงด ารวา “อทยานเวฬวนของเรานไมไกลและไมใกลจากหมบานนก การคมนาคมสะดวก อกทงผประสงคถงเขาเฝาไดกลางวนไมพลกพลาน กลางคนสงดเสยงไมอกทก เวนจากคนสญจรไปมาเปนทกระท ากรรมลบของหมมนษย ควรแกการหลกเรน อยากระนนเลย เราพงถวายอทยานเวฬวนแตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข”๙๗ การถวายวดในครงนนจงเปนแบบอยางในการถวายวดของพทธศาสนกชนทวไปจนถงปจจบนน

๒) การสรางศาลาทพกอาศยแกสาธารณชน การสรางศาลาเพอใหคนผานไปผานมาไดใชถอวาเปนการท าบญอยางหนง สนนษฐานไดวาสวนหนงไดแนวปฏบตมาจากเรองทาวสกกะ ในตอนทเกดเปนมฆมาณพ ลกษณะศาลาทมฆมาณพกบภรรยาไดท าไวนนมเอกลกษณอยางหนง คอมชอฟา ส าหรบชอฟานตองไดไมชอฟาทเขาตดถากสลกแลวเกบไวในกอนจงจะใชได๙๘ ภรรยาของมฆมาณพจงชวยกนหาซอชอฟามาเปนสวนประกอบของศาลา จากขางตนจะเหนไดวาพทธศาสนกชนชาวไทย เมอจะสรางศาลาจะตองมชอฟาเปนสวนประกอบเสมอ

๙๖ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๒. ๙๗ ว.ม. (ไทย) ๔/๕๙/๗๑. ๙๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๒/๓๖๔.

๘๕

๓) การสรางเจดย ในประเทศไทยมการสรางเจดยในทตาง ๆ สนนษฐานไดวาแนวคด ในการสรางสวนหนงมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท ดงทพระอรรถกถาจารยไดยกตวอยางของการ กระท ากบเจดยซงเปนกศลกรรม ท าใหไดรบผลกรรมดไวหลายเรอง คอ

๑. เรองนายพรานกกกฏมตร ทไดบรรลโสดาบนกเพราะเคยรวมกนจดสรางเจดย บรรจพระธาตของพระพทธเจาทรงพระนามวากสสปะ นอกจากนในเรองนพระอรรถกถาจารยได อธบายการสรางเจดยในสมยพระพทธเจาทรงพระนามวากสสปะไววา “หรดาลและมโนสลาจกเปนดนเหนยว น ามนงาจกเปนน าเชอ พวกเขาต าหรดาล และมโนสลาแลวผสมกบน ามนงา กอดวยอฐปดดวยทองค าแลวเขยนลวดลายขางใน แตมขภายนอกมอฐเปนทองทงแทงเทยว อฐแหงหนง ๆ ไดมคาแสนหนง พวกเขาเมอเจดยส าเรจแลวจนถงกาลจะบรรจพระธาต คดกนวาในกาลบรรจพระธาตตองการทรพยมาก พวกเราจกท าใครหนอแลใหเปนหวหนา”๙๙ วธการสรางพระเจดยดงกลาวเปนรปแบบพนฐานในการกอสรางเจดยในสถานทตาง ๆ ทงในประเทศไทยและตางประเทศ สวนรายละเอยดในการกอสรางอาจมรปแบบทแตกตางกนไป บางแลวแตจนตนาการและความมฝมอของผสรางนนเอง

๒. เรองพระจนทาภเถระ มการกลาวถงอานสงสของการบชาพระเจดยบรรจพระธาตของพระพทธเจาทรงพระนามวากสสปะ ดวยไมจนทนแดงของพระจนทาภเถระในชาตทเกดเปนพอคา กรรมนนสงผลใหทานมรศมเชนกบดวยมณฑลแหงพระจนทรตงขนจากมณฑลแหงนาภของเขา๑๐๐ และเหตนเองจงเปนเหตปจจยสงผลใหไดเขาเฝาพระพทธเจา เมอไดเรยนรการเจรญกรรมฐานและปฏบตธรรมแลวกสามารถบรรลเปนพระอรหนตไดภายในเวลา ๒ - ๓ วน สงเกตไดวาในสถานทส าคญทางพระพทธศาสนา เชน วดวาอาราม สงเวชนยสถาน เปนตน มกจะมการสรางเจดยเปนเครองหมายอยดวยเสมอ

๔) สงเวชนยสถาน ในทนคอสถานททพระพทธเจาประสต ตรสร แสดงปฐมเทศนาและดบขนธปรนพพาน ในสถานทเหลานทถกกลาวถงนน มปรากฏในเรองสญชยอย ๓ สถานท แตปรากฏอยางชดเจน ๒ สถานท ไดแก

๑. สถานทตรสร ทปรากฏอยางเดนชดกเพราะวามการระบถงชอสถานท คอ ในราวปามหาวนรมฝงแมน าเนรญชรา และจดทพระพทธเจาตรสรกระบชดเจนวาอยทควงไมโพธ๑๐๑

๙๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๙/๔๒. ๑๐๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๓/๓๖/๕๐๔. ๑๐๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙.

๘๖

นอกจากนยงปรากฏในเรองปฐมโพธกาล ซงกลาวยนยนวาพระพทธเจาตรสร ณ ควงไมโพธ ๑๐๒ เชนกนกบเรองสญชย และการทพระพทธเจาประทบนงผนพระพกตรไปทางทศบรพา๑๐๓ หรอทศตะวนออกตลอดราตรจนถงอรณขนจงไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา คนไทยจงถอเอาทศตะวนออกเปนทศทมความเปนมงคล โดยจะสงเกตไดจากการจดโตะหมบชา ซงมกจะใหตงพระพทธรปไปทางทศตะวนออก รวมไปถงการสรางอโบสถกมกจะสรางใหพระประธานหนพระพกตรไปทางทศตะวนออกดวย

๒. สถานททรงแสดงปฐมเทศนา มปรากฏวาในวนอาสาฬหบรณมเสดจถงทอยของ ภกษปญจวคคย ในปาอสปตนมฤคทายวนทรงยงภกษปญจวคคยเหลานนซงเรยกรองดวยถอยค าอนไมสมควรใหส านกตวแลว จงทรงแสดงพระธรรมจกรทรงมธรรมจกรบวรอนใหเปนไปแลว ๑๐๔ ในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสภททปรพาชก ยงไดมการกลาวถงสถานท ปรนพพานของพระพทธเจา วาปรนพพานในปาสาละวน ใกลกบเมองกสนารา โดยในเรองสภททปรพาชก พระอรรถกถาจารยไดอธบายความกอนทจะปรนพพานวา “พระศาสดา บรรทมแลวบนพระแทนเปนทปรนพพาน ในสาละวนของเจามลละทงหลาย อนเปนทแวะพกใกลพระนครกสนารา”๑๐๕

(๒) อทธพลตองานทางดานพทธศลป

พทธศลป คองานศลปะทมความเกยวเนองกนกบพระพทธศาสนา เชน การสรางพระพทธรปปางตาง ๆ ซงเปนงานประตมากรรม ภาพจตรกรรมในโบราณสถานทอยในวด เปนตน และในการศกษาเรองกรรมทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทน จะศกษารวมไปถงพทธศลปแขนงตาง ๆ ทไดรบอทธพลมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท ทงโดยทางตรงและทางออม งานพทธศลปทไดรบอทธพลมาจากคมภรอรรถกถาสามารถจ าแนกไดดงน คอ

๑) งานทางดานประตมากรรม กรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดกลาวถงของการสรางพระพทธรป ซงเปนงานประตมากรรมทส าคญอยางหนงในพระพทธศาสนา โดยอางถงต านานพระแกนจนทนวาครงทพระพทธองคเสดจจ าพรรษาอยในสวรรคชนดาวดงส พระเจาปเสนทโกศลมความคดถงพระพทธองค จงตรสสงใหนายชางท าพระพทธรดวยแกนจนทนแตงประดษฐานไวเหนออาสนทพระพทธเจาเคยประทบ ครนพระพทธเจาเสดจลงมาแลวกบนดาลใหพระพทธรปแกนจนทนเลอนไป แตพระพทธเจาตรสใหรกษาพระพทธรปนนไว เพอสาธชนจะไดใชเปนแบบอยางสราง

๑๐๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๑/๑๗๘. ๑๐๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙. ๑๐๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๓/๒๘/๑๒๐. ๑๐๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๓/๒๘/๖๒.

๘๗

พระพทธรปตอไป๑๐๖ งานประตมากรรมในประเทศไทยทไดรบอทธพลมาจากหลกค าสอนทเกยวเนองในคมภรอรรถกถาธรรมบท สวนมากเปนพระพทธรปและพระเครองงานประตมากรรมดงกลาว ไดรบอทธพลมาจากเรองราวทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทดงน คอ

๑. พระพทธรปปางปาลไลยก พระพทธรปปางน เปนปางประจ าวนพธกลางคน พระพทธรปปางนอยในอรยาบถประทบนงบนกอนศลา ทรงหอยพระบาททงสองขางลงและทอดพระบาทเลกนอย พระหตถซายทวางบนพระชานซาย พระหตถขวาหลายวางบนพระชานขวา เปนกรยาทรงรบ มขางหมอบถอหมอน ายนถวาย และมลงหมอบมอรงผงถวายอยขางหนา๑๐๗ พระพทธรปปางนมทมาจากเรองภกษชาวเมองโกสมพ ซงสมยหนงภกษเหลานนกอการทะเลาะววาทเพราะเรอง อาบตเพยงเลกนอย แตดวยทฏฐมานะ จงไมฟงพระโอวาทของพระพทธเจา พระพทธเจาจงเสดจไปจ าพรรษาทปารกขตวน ชาวเมองเมอทราบขาวจงถวายบณฑบาตเพยงแตพอยงอตภาพของภกษ เหลานนใหอยรอดเพอขอขมาพระพทธเจาเทานนจนกระทงภกษเหลานนทลขอขมาแลวทลใหเสดจยงเมองโกสมพ จงถวายภตตาหารตามปกต๑๐๘ เหตนนพระพทธรปปางนจงเปนอนสรณแสดงถงผล การทะเลาะววาทกนจนพระพทธเจาตองจ าพรรษาในปาเพยงพระองคเดยว เมอออกพรรษาแลวจงตรสกบภกษชาวเมองโกสมพทงหลายทมากราบทลเชญเสดจยงเมองโกสมพ ในประเทศไทยมการสรางพระพทธรปปางนทส าคญ เชน พระองคใหญประดษฐานอยทพระวหารวดปาเลไลยกวรวหาร อ าเภอเมอง จงหวดสพรรณบร ทคนไทยเรยกวา “หลวงพอโต” ซงเปนศลปะสมยอทอง๑๐๙

๒. พระพทธรปปางมารวชย พระพทธรปปางน อยในพระอรยาบถนงขดสมาธ พระหตถซายหงายวางบนพระเพลา พระหตถขวาบนพระชาน (เขา) นวพระหตถขลงพนธรณปางน นยมท ารศมบนพระเศยรแลว นยมท าเปนพระประธานในพระอโบสถ พระพทธรปปางนมทมาจากพทธประวต ตอนตรสรนน เรองนมปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทในเรองสญชย เรองนพระอรรถกถาจารยไดเรมอธบายถงการบ าเพญบารมของพระพทธเจาตงแตสเมธดาบสเปนตนมา๑๑๐ การบ าเพญบารมเชนน เปนการท ากศลกรรมอยางหนง จนถงวนวสาขปรณมและไดเสวยขาวปายาสซง นางสชาดาถวายแลวทรงลอยถาในแมน าเนรญชรา ทรงรบหญาทนายโสตถยะถวายแลวเสดจสควงไมโพธ

๑๐๖ สมพร ไชยภมธรรม, ปางประพทธรป, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพตนธรรม, ๒๕๔๓), หนา ๒๕. ๑๐๗ เรองเดยวกน, หนา ๗๙. ๑๐๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๗๘-๘๙. ๑๐๙ วรนนทน ชชวาลทพากร, พระพทธรปคบาน คเมอง, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพทพากร,

๒๕๔๓), หนา ๑๕๒. ๑๑๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๖.

๘๘

ท าปฏญญาวาเราจกไมท าลายบลลงกน ตลอดเวลาทจตของเราจกยงไมหลดพนจากอาสวะทงหลายดวยการไมเขาไปถอมน เมอพระอาทตยยงไมทนอสดงคตทรงก าจดมาร และพลมารได๑๑๑ สมพร ไชยภมธรรม ใหนยามถง อทธพลของพทธประวต ตอนทรงมชยตอพญามารวา ถอเปนนมตอนประเสรฐ จงมผน ามาสรางเปนพระพทธรปขนปางหนง เรยกวาปางมารวชยหรอปางสะดง มาร๑๑๒ และพระพทธรปปางนจงเปนทนยมสรางกนมากในประเทศไทย และมกจะถกน าไปประดษฐาน ณ ศาสนสถานทส าคญเชน ในพระอโบสถ เปนตน ในประเทศไทยมการสรางพระพทธรปปางน ซงมทงแบบขดสมาธราบ และขดสมาธเพชร และมชอเรยกตางๆ ดงเชน พระพทธชนราช ซงประดษฐานทพระวหาร วดพระศรรตนมหาธาตวรมหาวหาร อ าเภอเมอง จงหวดพษณโลก๑๑๓ พระพทธสหงค ซงประดษฐานทวหารลายค า ณ วดพระสงหวรมหาวหาร ต าบลพระสงห อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม และยงมปรากฏ ณ สถานทตาง ๆ ในประเทศไทยอกหลายทดวยกน

๓. พระพทธรปปางปฐมเทศนา หรอ ปางแสดงธรรมจกร พระพทธรปปางนอยในอรยาบถนงขดสมาธราบ พระหตถขวายกขนจบนวพระหตถเปนรปวงกลมเปนกรยาแสดงธรรม พระหตถซายยกขนประคอง บางแหงพระหตถซายแบวางบนพระเพลาบางยกขนถอชายจวรบางบางแหงท าแบบนงหอยพระบาทกม พระพทธรปปางนมทมาจากพทธประวตตอนแสดงปฐมเทศนา (เทศนาครงแรก) แกปญจวคคยทง ๕ คน มโกณฑญญพราหมณเปนหวหนา ดงความทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทในเรองสญชย๑๑๔ ตงแตตอนททาวสหมบดพรหมทลอาราธนาใหแสดงธรรมแกสตวโลกทงหลาย จงตดสนพระทยแสงธรรมเพอประกาศหลกค าสอนทางพระพทธศาสนา จากการแสดงปฐมเทศนาในครงแรก ท าใหโกณทญญพราหมณไดดวงตาเหนธรรมเปนคนแรกของพระพทธศาสนาตามทตนปรารถนาในสมยพระพทธเจาทรงพระนามวาวปสส และพระพทธเจาทรงพระนามวาปทมตตระ พรอมทงการถวายทานอนเลศหลายครงดวยกน๑๑๕ ในประเทศไทยจะมปรากฏพระพทธรปปางนขนาดใหญเพยงไมกแหง เชน พระพทธทกษณมงมงคล ซงถกสรางขนเพอเปนเครองหมายแหงการอยรวมกนโดยสนตระหวางพทธศาสนา และศาสนาอสลามในภาคใตของประเทศไทย๑๑๖ โดยเรมสราง ณ ทประดษฐาน คอบรเวณพทธอทยาน วดเขากงมงคลมงมตรปฏฐาราม ต าบลล าภ อ าเภอเมอง จงหวด

๑๑๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙. ๑๑๒ วรนนทน ชชวาลทพากร, พระพทธรปคบาน คเมอง, หนา ๒๘. ๑๑๓ เรองเดยวกน, หนา ๒๔. ๑๑๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๐. ๑๑๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๔. ๑๑๖ วรนนทน ชชวาลทพากร, พระพทธรปคบาน คเมอง, หนา ๕๖.

๘๙

นราธวาส เมอ พ.ศ. ๒๕๐๕ ถง พ.ศ. ๒๕๑๒ และบรรจพระบรมสารรกธาตเมอ พ.ศ. ๒๕๓๓ และพระพทธนรเชษฐ เศวตอศมมยมน ศรทวารวดปชนยบพตร ทประดษฐาน ณ บรเวณชนลด ดานทศใตขององคพระปฐมเจดย วดพระปฐมเจดยราชวรมหาวหาร อ าเภอเมอง จงหวดนครปฐม๑๑๗

๔. พระพทธรปปางถวายเนตร มทมาจากพทธประวตตอนพระพทธเจาตรสร ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาเรองสญชย๑๑๘ กอนทจะทรงตดสนพระทยแสดงธรรม เมอพระพทธองคตรสรแลว พระองคเสดจประทบเสวยวมตตสขอยทตนศรมหาโพธเปนเวลา ๗ วน ไปประทบยนกลางแจงทางทศอสานของตนศรมหาโพธนน ทรงทอดพระเนตรตนศรมหาโพธโดยไมไดกะพรบพระเนตรถง ๗ วน สถานทเสดจประทบยนทอดพระเนตรตนศรมหาโพธนน เรยกวา “อนมสสเจดย" หรอ “อมสสเจดย” พระพทธจรยาททรงเพงพระเนตรดตนพระศรมหาโพธในครงนน เปนเหตใหมการสรางพระพทธรปปางถวายเนตรขน และคนไทยนยมสรางพระพทธรปปางนไวเพอสก การสกการะบชาโดยเฉพาะผทเกดวนอาทตย๑๑๙

๕. พระพทธรปปางตรสร เปนปางทมทมาจากพทธประวตตอนตรสร ซงปรากฏใน คมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย ในคราวทพระพทธเจาทรงก าจดมารและพลมารได ทรงบรรลปพเพนวาสญาณในปฐมยาม บรรลจตปปาตญาณในมชฌมายาม หยงพระญาณลงในปจจยาการ ในทสดปจฉมยามไดทรงตรสรในทสดหลงจากททรงบ าเพญบารมมาเปนเวลาหลายภพหลายชาตจนนบไมถวน๑๒๐ เหตการณดงกลาวน จงเปนเหตใหมการสรางพระพทธรปปางตรสร เพอเปนพทธานสตอนสรณ พระพทธรปปางตรสรน อยในพระอรยาบถนงขดสมาธราบ พระหตถทงสองหลายวางซอนกนบนพระเพลา คอ พระหตถขวาทบพระหตถซาย พระสงฆขวาทบพระสงฆซาย๑๒๑

๖. พระพทธรปปางร าพง มทมาจากพทธประวตตอนตดสนพระทยจะแสดงพระ ธรรมทพระองคไดตรสร ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย ซงกลาวถงพระพทธเจา ทก าลงประทบทโดนไมอชปาลนโครธวา “ในสปดาหท ๘ ประทบนงทโคนไมอชปาลนโครธ ทรงถงความเปนผขวนขวายนอย ดวยพจารณาเหนวาธรรมเปนสภาพลกซงอนทาวสหมบดพรหม ผมมหาพรหมหมนหนงเปนบรวารเชอเชญใหทรงแสดงธรรม ทรงพจารณาดสตวโลกดวยพทธจกษ แลวทรงรบค า

๑๑๗ วรนนทน ชชวาลทพากร, พระพทธรปคบาน คเมอง, หนา ๖๐. ๑๑๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๐. ๑๑๙ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพตนธรรม, ๒๕๔๓), หนา ๔๗. ๑๒๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙. ๑๒๑ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๖๔-๖๖.

๙๐

เชญของพรหม”๑๒๒ พระพทธรปปางนอยในพระอรยาบถยน พระหตถทงสองประสานยกขนประทบท พระอระ พระหตถขวาทบพระหตถซายเปนกรยาร าพง บางแหงสรางเปนแบบนงกม พระพทธรปปางน นยมสรางขนเปนทสกการะบชาประจ าวนของคนเกดวนศกร๑๒๓

๗. พระพทธรปปางนาคปรก มประวตความเปนมาจากพทธประวต ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย ในขณะเสดจจากรมไมอชปาลนโกรธไปยงรมไมจก (มจลนท) ในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย พระอรรถกถาจารยไดแสดงอยางยอ ๆ จงไมปรากฏเหตการณนอยางเดนชดในคมภรอรรถกถาธรรมบท แตในพระวนยปฎกไดแสดงไวอยางชดเจนถงเหตการณในตอนนวา “ครงนนไดบงเกดเมฆใหญขนในสมยมใชฤดกาล เปนฝนเจอลมหนาวตกพร าตลอด ๗ วน ล าดบนนพญานาคมจลนทไดออกจากทอยของตนไปโอบรอบพระกายของพระผมพระภาค ดวยขนด ๗ รอบ แผพงพานใหญปกคลมเหนอพระเศยรดวยหวงวา ความหนาว อยาไดเบยดเบยน พระผมพระภาค ความรอน อยาไดเบยดเบยนพระผมพระภาค สมผสจากเหลอบ ยง ลม แดด สตวเลอยคลานอยาไดเบยดเบยนพระผมพระภาค ครน ๗ วนผานไป พญานาคมจลนทรวา ฝนหาย ปลอดเมฆแลว จงคลายขนดออกจากพระกายของพระผมพระภาค จ าแลงรางของตนเปนมาณพ ยน ประนมมอถวายอภวาทอยเบองพระพกตร”๑๒๔

พระพทธรปปางน อยในอรยาบถนงขดสมาธราบ ทรงหลายพระหตถทงสองแบวาง ซอนกนบนพระเพลา พระหตถขวาซอนกบพระหตถซาย มพญานาคแผพงพานปกคลมเบองพระเศยร บางแหงสรางเปนแบบนงขดสมาธเพชร๑๒๕ ในประเทศไทยมการสรางพระพทธรปปางนทเปนพระองคใหญ ๆ ประดษฐานดวยกน อย ๒ สถานท คอ พระพทธองครสมนนาถ อรคอาสนอ าไพ ท ประดษฐาน ณ พระอโบสถวดเศวตรฉตรวรวหาร เขตคลองสาน กรงเทพมหานคร๑๒๖ และพระพทธชนสหมนนาถ อรคอาสนบลลงกอทธงทศภาคนาคปรกดลกภพบพตร ซงประดษฐาน ณ พระวหารดานทศตะวนตก มขหนาวดพระเชตพนวมลมงคลารามราชวรมหาวหาร กรงเทพมหานคร๑๒๗

๘. พระพทธรปปางเรอนแกว สนนษฐานวามทมาจากพทธประวตหลงจากตรสร ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย เมอตรสรแลว ๓ สปดาห ในสปดาหท ๔ พระพทธเจาก

๑๒๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๐. ๑๒๓ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๖๙. ๑๒๔ ว.ม. (ไทย) ๔/๕/๘. ๑๒๕ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๗๕. ๑๒๖ วรนนทน ชชวาลทพากร, พระพทธรป คบานคเมอง, หนา ๙๘. ๑๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๐๔.

๙๑

เสดจจากจงกรมแกวไปทางทศพายพ (ตะวนตกเฉยงเหนอ) แหง ตนพระศรมหาโพธ ประทบนงขดสมาธในเรอนแกว ซงเทวดานรมตขนถวาย ทรงพจารณาพระอภธรรมปฎก ณ เรอน แกวน น และสถานทประดษฐานเรอนแกวเปนนมตมหามงคล เรยกวา “รตนฆรเจดย”๑๒๘ พระพทธรปปางนอยในพระอรยาบถนงขดสมาธอยในเรอนแกว หงายพระหตถทงสองซอนกน พระหตถขวาวางทบพระหตถซายวางบนพระเพลามเรอนแกวรอบพระกายงามวจตร

๙. พระพทธรปปางประดษฐานรอยพระบาท พระพทธรปปางน อยในพระอรยาบถ ยน พระหตถทงสองขางหอยลงประสานทพระเพลา พระบาทซายทรงเหยยบหลงพระบาทขวา เปน กรยากดพระบาทอนเปนอาการสงวร ตงพระทยประดษฐานใหรอยพระบาทปรากฏชด มลายลกษณ พระบาทครบบรบรณ พระพทธรปปางนสนนษฐานวามทมาจากพทธประวต ๓ เหตการณดวยกน คอ การประดษฐานรอยพระพทธบาท ณ รมฝงแมน านมทามหานท การประดษฐานพระพทธบาท ณ เขาสจพนธ และการประดษฐานรอยพระพทธบาท ณ แควนกรรฐ๑๒๙

๑๐. พระพทธรปปางลลา สนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวตตอนทเสดจจากสวรรคชนดาวดงสหลงจากไดทรงแสดงธรรมโปรดพทธมารดา ซงไดสงสมบญบารมมาตงแตพระพทธเจาทรงพระนามวาวปสส ในขณะทแสดงธรรมในสวรรคชนดาวดงสนน อนทกเทพบตรและองกรเทพบตรไดมาฟงธรรมดวย เมอเทวดาผมศกดใหญประชมกน องกรเทพบตรจงตองถอยรนออกไปถง ๑๒ โยชน สวนอนทกเทพบตรยงคงไดอยทเดม พระพทธเจาจงทรงมพระประสงคจะใหทราบถงผลทานทแตกตางกนโดยตรสวา “พชแมมาก อนบคคลหวานแลวในนาตอนผลยอมไมไพบลย ทงไมยงชาวนาใหยนดฉนใด ทานมากมา อนบคคลตงไวในหมชนผทศล ผลยอมไมไพบลย ทงไมยงทายกใหยนดฉนนนเหมอนกน พชแมเลกนอย อนบคคลหวานแลวในนาด เมอฝนหลงสายน าถกตอง (ตามกาล) ผลกยอมยงชาวนาใหยนดไดฉนใด เมอสกการะแมเลกนอยอนทายกท าแลวในเหลาทานผมศล ผมคณ คงทผลกยอมยงทายกใหยนดไดฉนนนเหมอนกน”๑๓๐ เมอพระพทธเจาก าลงเสดจลงมาจากสวรรคชนดาวดงสนน พระพทธองคอยในทามกลางเทวดาและพรหมหอมลอม เปนอรยาบถทงามนกถงกบพระสารบตรไดกลาวสรรเสรญ๑๓๑ จงเปนเหตใหสรางพระพทธรปทเรยกวา “ปางลลา" พระพทธรปปางน อยในพระอรยาบถยน ยกสนพระบาทขวาสงขนจากพน ปลายพระบาทยงจรดอยกบพนอยในทาจะกาว เพอทรงพระราชด าเนน พระหตถขวาหอยอยในทาไกว พระหตถซายยกเสมอ

๑๒๘ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๑๐๙. ๑๒๙ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๕. ๑๓๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๔/๓๑๒. ๑๓๑ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๑๓๔.

๙๒

พระอระ ทงฝาพระหตถ ปองไปเบองหนา เปนกรยาเดน บางรปทายกพระหตถขวากม บางแหงท าเปนจบพระองคลกม

๑๑. พระพทธรปปางประทานอภย พระพทธรปปางนม ๒ แบบ คอ แบบหนงอยในพระอรยาบถนงขดสมาธ ยกพระหตถทงสองปองเสมอพระอระ ทงฝาพระหตถทงสองนนหนเขาหากน เบนออกไปขางหนาเลกนอย อกแบบหนงยในพระอรยาบถยน ยกพระหตถทงสองเสมอพระอระ ทงฝาพระหตถออกไปขางหนาแบบพระปางหามญาต พระพทธรปปางนสนนษฐานไดวามทมาจากเรองพระเทวทตทเมอบวชแลว เปนผมใจใฝสง คดท าลายพระพทธเจา รวมถงการยงสงฆใหแตกกน เพอใหตนเองไดปกครองคณะสงฆ ท าใหพระเทวทตตองถกธรณสบ และตองไปเกดในอเวจมหานรก แตกอนทจะถกธรณสบไดส านกผดและเดนทางเขาเฝาพระพทธเจา แตกลบถกธรณสบกอนทจะไดเขาเฝา พระพทธจรยาตอนประทานอภยโทษน ทรงแสดงแกพระเจาอชาตศตรทหลงผดเพราะเชอฟงค าของพระเทวทตภายหลงส านกผดได เปนเหตใหสรางพระพทธรปปางน๑๓๒

๑๒. พระพทธรปปางโปรดพระพทธมารดา พระพทธรปปางนอยในพระอรยาบถ นงขดสมาธ พระหตถซายวางหงายบนพระชาน พระหตถขวายกขนเสมอพระอระ จบพระองคลเปนกรยาแสดงธรรมโปรด บางทท าเปนรปพระหตถกวก คอ งอพระองคลลงเลกนอย เปนกรยากวกใหเขากบเรองวา ทรงกวกพระหตถตรสเรยกพระมารดาใหเขามานงใกล เพอรบพระธรรมเทศนาทตงพระทยเสดจมาโปรด พระพทธรปปางนสนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวตตอนทเสดจ โปรดพระพทธมารดา ซงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองยมกปาฏหารย ในขณะททรงแสดงพระอภธรรมแกพทธมารดานน พระสารบตรเถระไปท าวตรแตพระศาสดาในทนน พระพทธเจาจงตรสกบพระสารบตรวา “สารบตร วนนเราภาษตธรรมชอเทานเธอจงบอกแกภกษ ๕๐๐ ผเปนนสตของตน”๑๓๓ ๑๓. พระพทธรปปางอธษฐานเพศบรรพชต หรอปางมหาภเนษกรมณ พระพทธรป ปางนสนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวตตอนเสดจออกบรรพชา พระพทธประวตตอนนมปรากฏอยในพระสตรชอวามหาปทานสตร ในพระสตตนนปฎก ทฆนกายมหาวรรค๑๓๔ และคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชย คอนทรงเหนเทวทตแลวเสดจบรรพชา คอทรงเหนคนแก คนเจบ และคนตาย โดยล าดบ ทรงเกดความสงเวช และในวนท ๔ ทรงเหนบรรพชต ยงความพอพระทยในการบรรพชา จงทรงพระด ารวา“การบรรพชาด"๑๓๕ แลวจงตดสนพระทยออกบรรพชา เมอโกณฑญญพราหมณได

๑๓๒ เรองเดยวกน, หนา ๑๓๕-๑๔๑. ๑๓๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๔/๓๑๕. ๑๓๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๑-๙๓/๕๑-๕๕. ๑๓๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๘.

๙๓

ทราบขาวแลวจงตามเสดจ เพราะมความปรารถนาเพอแทงตลอดธรรม อนเลศกอนภกษทงหลายมาตงแตสมยพระพทธเจาทรงพระนามวาวปสส๑๓๖

๑๔. พระพทธรปปางประทานเอหภกข เปนพระพทธรปทมทมาจากการประทาน เอหภกขอปสมปทาแกบคคลทพระพทธองคทรงเหนวาควรบวช ดงเชน เรองราวทเกดขนในคมภรอรรถกถาธรรมบทมหลายเหตการณทพระพทธเจาตองใชวธบวชเชนน ผทไดรบการบวชดวยวธนลวนแตเคยไดสงสมกรรมด และบญบารมมาเปนเวลาหลายภพหลายชาตซงผลกรรมเหลานเปนเหตปจจยสงผลใหบรรลมรรค ผล นพพาน เมอพระพทธเจาทรงพจารณาแลวสมควรบวชจะตรสวา “จงเปนภกษมาเถด ธรรมเรากลาวดแลว จงประพฤตพรหมจรรย เพอท าทสดแหงทกขโดยชอบเถด” ดงเชนทรงประทานเอหภกขอปสมปทาแกอปตสสะ และโกลตะ๑๓๗ และพระมหากปปนะพรอมดวยบรวาร๑๓๘

๑๕. พระพทธรปปางแสดงยมกปาฏหารย พระพทธรปปางนสนนษฐานวามทมาจาก พทธประวตตอนทรงแสดงยมกปาฏหารย ดงปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองยมกปาฏหารยพทธประวตตอนนมความสมพนธกบกรรม และการใหผลของกรรมทเหลาเดยรถยทงหลายไดกอไว คอ การเบยดเบยนพระพทธเจามใหทรงแสดงยมกปาฏหารยได แตไมสามารถขดขวางพระพทธองคได ทงตนเองกไมสามารถแสดงปาฏหารยแขงกบพระพทธองคไดเชนกน กรรมนนท าใหปรณกสสปะซงเปนเดยรถยผน าการแสดงปาฏหารยแขงกบพระพทธเจาตองอบอายจนตองกระโดดน าฆาตวตาย และไปเกดในอเวจ๑๓๙ พระพทธรปปางนอยในพระอรยาบถประทบนงบนบลลงก หอยพระบาททงสองแบบนงเกาอ ทพระบาทมดอกบวรองรบ พระหตถซายวางบนพระเพลา พระหตถขวายกขนเสมอพระอระจบพระองคลเปนกรยาทรงแสดงธรรม๑๔๐

๑๖. พระพทธรปปางเปดโลก สนนษฐานไดวามทมาจากพทธประวตหลงจากทเสดจจากสวรรคชนดาวดงสกลบมายงโลกมนษย ซงมปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองยมกปาฏหารย ตอนพระพทธองคทรงเปดโลก ขณะนนพระพทธเจาประทบยนอยบนยอดเขาสเนรทรงท ายมกปาฏหารยในกาลทเสดจลงจากเทวโลก พระอรรถกถาจารยไดอธบายความตอนนไววา“พระศาสดาประทบยนอยบนยอดเขาสเนร ทรงท ายมกกปาฏหารยในกาลทเสดจลงจากเทวโลก ทรงแลด

๑๓๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๒-๑๓๔. ๑๓๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๐. ๑๓๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๖/๓๑๐. ๑๓๙ ท.ม. (ไทย) ๔๒/๒๔/๒๙๘. ๑๔๐ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๒๗๘.

๙๔

ขางบนแลว สถานทอนพระองคทรงแลดแลวทงหลาย ไดมเนนเปนอนเดยวกนจนถงพรหมโลกทรงแลดขางลางสถานทอนพระองคทรงแลดแลว ไดมเนนเปนอนเดยวกนจนถงอเวจ ทรงแลดทศใหญและทศเฉยงทงหลาย จกรวาลหลายแสนไดมเนนเปนอนเดยวกน เทวดาเหนพวกมนษย แมพวกมนษยกเหนพวกเทวดา พวกเทวดาและมนษยทงหมดตางเหนกนแลวเฉพาะหนาทเดยว พระผมพระภาคเจาทรงเปลงพระฉพพรรณรงสไปแลว มนษยในบรษทซงมปรมณฑล ๓๖ โยชนแมตนหนง เมอแลดสรของพระพทธเจาในวนนนแลว ชอวาไมปรารถนาความเปนพระพทธเจามไดมเลย พวกเทวดาลงทางบนบนไดทอง พวกมหาพรหมลงทาง บนไดเงน พระสมมาสมพทธเจาเสดจลงทางบนไดแกวมณ”๑๔๑ ในสมยนนพระพทธรปปางเปดโลกน อยในพระอรยาบถยนหอยพระหตถทงสองขางลงตามปกตเหมอนประทบยน แตแบฝาพระหตถทงสองหนออกไปขางหนาเปนกรยาเปดท าเปนแบบยกฝาพระหตถทงสองขนกม

๑๗. พระพทธรปปางโปรดชางนาฬาคร พระพทธรปปางนสนนษฐานวามทมาจาก สาเหตทพระเทวทตนนมความพยายามปลงพระชนมายของพระพทธเจาเพอสถาปนาตนเองเปน พระพทธเจาเสยเอง ครงแรกขนเขาคชฌกฏแลวกลงศลาเพอปลงพระชนมพระพทธเจาแตไมส าเรจ ถงกระนนกท าใหพระพทธเจาทรงหอพระโลหตซงเปนอนนตรยกรรมขอหนง ครงนท าดวยการปลอยชางนาฬาครซงเปนชางทดรายมากเพอใหชางนาฬาครท ารายพระพทธเจา ความในพทธประวตตอนนปรากฏในพระวนยปฎก๑๔๒ และคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองพระเทวทต๑๔๓ พระเทวทตท าไมส าเรจ เพราะพระพทธเจาทรงแผเมตตาจตจนชางนาฬาครลดงวงแลวเขาไปหาพระพทธเจา พระพทธองคจงตรสสอนขางนาฬาครไมใหท าความชว เพราะถงแมวาเปนสตว เมอท าความชวกตองไปสทคตภมเชนกน๑๔๔ พระพทธรปปางโปรดชางนาฬาครน อยในพระอรยาบถยน พระหตถซายหอยลงพระหตถขวายกขน แลพระหตถยนออกไปขางหนาเสมอพระนาภเปนลกษณะคว าฝาพระหตถ เปนกรยาทรงลบกระพองศรษะชางนาฬาครทเขามาเฝาอยแทบพระบาทดวยเมตตา๑๔๕

๑๘. รอยพระพทธบาท เปนสงทพระพทธเจาครนเมอเสดจไปทใดแลว ทรงมพระประสงคจะประทบรอยพระบาทไวรอยพระบาทนนกจะปรากฏขนโดยทไมตองมใครมาสราง รอยพระพทธบาทนนจะมลกษณะทไมเหมอนกบรอยเทาโดยทวไป ในคมภรอรรถกถาธรรมบท ไดกลาวถง

๑๔๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๔/๓๑๗. ๑๔๒ ว.จ (ไทย) ๗/๓๔๒/๑๙๕-๑๙๗. ๑๔๓ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๙๐. ๑๔๔ ว.จ (ไทย) ๗/๓๔๒/๑๙๖. ๑๔๕ สมพร ไชยภมธรรม, ปางพระพทธรป, หนา ๓๐๑.

๙๕

ลกษณะของรอยพระพทธบาทในเรองนางสามาวด เมอตอนทมาคนทยพราหมณและภรรยา ไดเขาเฝาพระพทธเจาเพอถวายลกสาวของตน แตไมทรงรบ และทรงประทบรอยพระพทธบาท เอาไว นางพราหมณไดพจารณารอยพระบาทแลวกลาววา “กคนเจาราคะ พงมรอยเทากระหยง (เวากลาง) คนเจาโทสะยอมมรอยเทาอนสนบบ (หนกสน) คนเจาโมหะยอมมรอยเทาจกลง (หนกทางปลายนวเทา) คนมกเลสเครองมงบงอนเปดแลวมรอยเชนน”๑๔๖ จากการพจารณาลกษณะรอยพระพทธบาทดงกลาว จงเปนรปแบบพนฐานในการท าแบบจ าลองพระพทธบาททพบในทตาง ๆ ในประเทศไทย เพอจะไดใหพทธศาสนกชนชาวไทยไดน าไปบชาตอไป

๒) พทธจตรกรรม งานจตรกรรมทเกยวกบหลกค าสอนเรองกรรมทปรากฏในคมภรอรรถกถานนยงมปรากฏอย ณ สถานทส าคญภายในวดและพทธศาสนสถานตาง ๆ โดยมปรากฏรวมอยในพทธจตรกรรมอน ๆ งานจตรกรรมเหลานสามารถบอกถงอทธพลของหลกค าสอนทางพระพทธศาสนาทมตอคนในพนทในยคสมยตาง ๆ และในสวนทไดรบอทธพลจากคมภรอรรถกถานนจะมแตเรองราวทเกยวกบพทธประวต คอ มการกลาวถงพทธประวต ตงแตการจตสพระครรภพระนางสรมหามายา จนถงอครสาวกทลขอบรรพชา ภาพจตรกรรมเหลานมปรากฏเปนหลกฐานอยในวดบางวด จากอรรถกถาดงตอไปน

๑. เหตการณขณะเสดจสพระครรภพทธมารดาเหตการณขณะประสตเหตการณนม ปรากฏในอรรถกถาธรรมบทเรองสญชย ซงมความปรากฏวา “เมอเทวดาในหมนจกรวาลประชมกนอาราธนาวา “ขาแตพระมหาวระ กาลนเปนกาลของพระองค ขอพระองคจงเสดจอบตในพระครรภพระมารดา ตรสรอมตะบทยงโลกนกบทงเทวโลกใหขามอย" ทรงเลอกฐานะใหญ ๆ ทควรเลอก ๕ เสดจจตจากดสตบรนนแลว ทรงถอปฏสนธสนศากยราชสกล”๑๔๗

๒. เหตการณขณะทรงเหนเทวทตทง ๔ แลวเสดจบรรพชา พระอรรถกถาไดกลาวอธบายไวพอสรปไดวาในสมยเสดจประพาสพระอทยานแลวทรงเหนเทวทต ๔ แลว คอ คนแก คนเจบ คนตาย และบรรพชต และในคนทจะทรงบรรพชา ไดทอดพระเนตรเหนหญงฟอนหลบแลวแสดงอาการแปลก ๆ๑๔๘ จงทรงหนออกผนวช

๓. เหตการณขณะทรงบรรลสพพญญตญาณ พระอรรถกถาจารยไดอธบายประกอบ เรองสญชย โดยเรมกลาวถงนางสชาดาถวายขาวปายาส เมอเสวยจนหมดแลวจงทรงอธษฐานลอยถาด

๑๔๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๒/๒๗๑-๒๗๒. ๑๔๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๗. ๑๔๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๘-๑๑๙.

๙๖

จนถงการตงปฏญญาวา “เราจกไมท าลายบลลงกน ตลอดเวลาทจตของเราจกยงไมหลดพนจากอาสวะทงหลาย ดวยการไมเขาถอมน”๑๔๙ แลวจงทรงบ าเพญเพยรจนบรรลสพพญญตญาณซงในขณะนนทรงผจญกบพญามาร แตทรงสามารถชนะพญามารพรอมทงเหลาเสนามารได

๔. เหตการณขณะทรงแสดงปฐมเทศนา เหตการณนปรากฏในเรองสญชย เหตการณ นเกดขนหลงจากทพระพทธเจาตรสรและเสวยวมตตสขแลว ทรงพจารณาวาธรรมทพระพทธองค ตรสรเปนธรรมทลกซง จงจะไมทรงแสดงธรรม เมอทาวสหมบดพรหมทราบแลวจงกราบทลให ทรงแสดงธรรม จงทรงพจารณาแสดงธรรม และทรงพจารณาบคคลทจะไดฟงปฐมเทศนา ซงกคอ เหลาปญจวคคยทง ๕ ดวยการแสดงธรรมจกแลว ท าใหโกณฑญญพราหมณไดดวงตาเหนธรรม๑๕๐

๕. เรองยมกปาฏหารย เมอพระพทธเจาทรงหามสาวกในการแสดงฤทธแตพระองคไมไดหามพระองคเอง จงไดแสดงฤทธเพอขมพวกเดยรถย ในเรองนแสดงถงภาพพระพทธเจาขณะทรงท ายมกปาฏหารย๑๕๑ และภาพทเสดจลงมาจากสวรรคชนดาวดงส

สรปไดวา จากการศกษาเรองราวทปรากฏในคมภรอรรถกถาหลายเรองนน เปนก าเนดศลปวฒนธรรมทส าคญโดยเฉพาะของสงคมไทยหลายประการดงทไดกลาวมาแลว เชน ท าใหเกดการสรางพระพทธรปปางตาง ๆ รวมถงการสรางสถานทส าคญ ตวอยางเชน การสรางศาสนสถาน ภายในวด นอกจากนนยงมการจ าลองสถานทตามทปรากฏในตวอยางเรองราวตาง ๆ ทปรากฏในคมภรอรรถกถาไวในสถานทตาง ๆ อกดวย

๓.๓.๔ ความส าคญของอรรถกถากบประเพณและพธกรรม

ในสวนความส าคญของคมภรอรรถกถาธรรมบทในสงคมโดยเฉพาะในประเทศไทยเรองประเพณและพธกรรมนน สนนษฐานไดวาไดรบอทธพลมาจากทางคมภรอรรถกถาธรรมบทเปนสวนใหญ และมกไดรบการสบทอดปฏบตมาอยางยาวนานจวบจนกระทงปจจบน เนองจากมความคลายคลงกนทางเนอหาทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท โดยในบางพธกรรม และประเพณ ยงคงไดรบการปฏบตสบเนองมาโดยตลอด เชน ๑) พธแตงงาน ๒) พธศพ ๓) พธกรรมสะเดาะเคราะหตอ

๑๔๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙. ๑๕๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๒๐. ๑๕๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๘๔/๑๒๘.

๙๗

ดวงชะตา ๔) พธบนบานตอสงศกดสทธ ๕) การท าบญเลยงพระ ๖) การกวนขาวทพย ๗) การอทศสวนบญใหแกผทลวงลบไปแลว๑๕๒ กลาวคอ

(๑) ในเรองพธแตงงาน ดงเชน ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๔ เรองขทรวนยเรวตเถระ ดงจากตอนหนงทวา “แมมารดาของพระสารบตรเถระนน ประสงคจะผกเรวตกมารผมอาย ๗ ขวบเทานน ดวยเครองผกคอเรอน จงหมน เดกหญงในตระกลทมชาตเสมอกน ก าหนดวนแลว ประดบตกแตงกมารแลว ไดพาไปสเรอนของญาตเดกหญง พรอมดวยบรวารเปนอนมาก ล าดบนน เมอพวกญาตของเขาทง ๒ ผท าการมงคลประชมกนแลว พวกญาตใหเขาทง ๒ จมมอลงในถาดนาแลว กลาวมงคลทงหลาย หวงความเจรญแกเดกหญง จงกลาววา ขอเจาจงเหนธรรมอนยายของเจาเหนแลว เจาจงเปนอยสนกาลนาน เหมอนยายนะแม”๑๕๓

(๒) ในเรองพธศพ ดงเชน ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๑ เรองพระจลกาล และมหากาลเถระ ดงจากตอนหนงทวา “ถาหมชนน าศพมาทง ดฉนจะยกขนสเรอนยอดอนดาดดวยผากมพล ท าสกการะดวยวตถทงหลาย มของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนแลว จกท าการปลงศพ”๑๕๔

(๓) ในเรองพธกรรมสะเดาะเคราะหตอดวงชะตา ดงเชน ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๔ เรองอายวฒนกมาร ดงจากตอนหนงทวา “พระศาสดาตรสวา ถาทานพงอาจเพอท ามณฑปใกลประตเรอนของตน ใหท าตงไวตรงกลางมณฑปนน แลวปอาสนะไว ๘ หรอ ๑๖ ทลอมรอบตงนน ใหสาวกของเรานงบนอาสนะเหลานน ใหท าพระปรตร ๗ วนไมมระหวาง อนตรายของเดกนนพงเสอมไป ดวยอบายอยางน” และอกตอนหนงในเรองเดยวกนทวา “ภกษเหลานนไปนงในมณฑปนน พราหมณสามภรรยาใหเดกนอนบนตงแลว ภกษทงหลายสวดพระปรตร ๗ คน ๗ วน ไมมระหวาง ในวนท ๗ พระศาสดาเสดจมาเอง เมอพระศาสดานนเสดจไปแลว พวกเทวดาในจกรวาลทงสนประชมกนแลว ดวยการปฏบตขางตนเหลานไดสงผลใหเดกมอายยนถง ๑๒๐ ป ท าใหถกขนานนามดวยชอใหมวาอายวฒนกมาร” ดงตอนหนงทวา “แมพระศาสดาไดทรงท าพระปรตรตลอดคนยนรง เมอ ๗ วน ลวงแลว อวรทธยกษ ไมไดเดก กในวนท ๘ เมออรณพอขนเทานน สองสามภรรยาน า

๑๕๒ พระวพฒน อตตเปโม, “การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถา

ธรรมบท”, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๕๒-๑๖๖.

๑๕๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๑๑๗-๑๓๑. ๑๕๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๙๑-๑๐๔.

๙๘

เดกมาใหถวายบงคมพระศาสดา พระศาสดาตรสวา ขอเจาจงมอายยนเถด พราหมณ ๑๒๐ ป พราหมณ ล าดบนน ๒ สามภรรยาขนานนามเดกนนวา อายวฒนกมาร”๑๕๕

(๔) ในเรองพธบนบานตอสงศกดสทธ ดงเชน ทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๑ เรองพระจกขบาลเถระ ดงจากตอนหนงทวา ในกรงสาวตถ มกฎมพผหนงชอมหาสวรรณ เปนคนมงม มทรพยมาก มสมบตมาก (แต) ไมมบตร วนหนงเขาไปสทาอาบน า อาบเสรจแลวกลบมา เหนตนไมใหญทเปนเจาไพรตนหนงมกงสมบรณ ในระหวางทางคดวา “ตนไมน จกมเทวดาผมศกดใหญสงอย” ดงนแลว จงใหช าระสวนภายใตแหงตนไมนนใหสะอาด ใหวงรว เกลยทราย ยกธงชยและธงปฏากขน แตงตนไมเจาไพรแลว ท าปรารถนา (คอบน) วา “ขาพเจาไดบตรหรอธดาแลว จกท าสกการะใหญถวายทาน”๑๕๖

(๕) ในเรองพธท าบญใหคนปวย ดงเชนทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๑ เรองธมมกอบาสก ดงจากตอนหนงทวา โรคเกดขนแกเขา อายสงขารเสอมรอบแลว เขาใครจะสดบธรรมจงสง (คน) ไปสส านกพระศาสดา ดวยกราบทล “ขอพระองคไดโปรดสงภกษ ๘ รป หรอ ๑๖ รป ประทานแกขาพเจาเถด” พระศาสดา ทรงสงภกษทงหลายไป ภกษเหลานน ไปแลวนงบนอาสนะทตบแตงไว ลอมเตยงของเขา อนเขากลาววา “ทานผเจรญ การเหนพระผเปนเจาทงหลาย จกเปนของอนกระผมไดโดยยาก, กระผมเปนผทพพลภาพ, ขอพระผเปนเจาทงหลาย จงสาธยายพระสตร ๆ หนง โปรดกระผมเถด”๑๕๗

(๖) ในเรองการถวายอาหารแกผทลวงลบไปแลว ดงเชนทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๒ เรอง โสเรยยเถระ ดงจากตอนหนงทวา ฝายสหายของนาง แมเทยวคนหาขางโนนและขางน กไมไดพบ ชนทงปวงอาบเสรจแลวไดกลบไปสเรอน เมอชนทงหลายกลาวกนวา “เศรษฐบตรไปไหน? ชนทไปดวยจงตอบวา พวกผมเขาใจวา เขาจกอาบน ากลบมาแลว ขณะนนมารดาและบดาของเขาคนดในทนน ๆ เมอไมเหน จงรองไหร าพน ไดถวายภตรเพอผตาย ดวยความส าคญวา ลกชายของเราจกตายแลว”๑๕๘

๑๕๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๑๗๘-๑๘๑. ๑๕๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๓-๓๔. ๑๕๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๗๓-๑๗๘. ๑๕๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๒๓๒-๒๔๑.

๙๙

(๗) ในเรองประเพณการท าบญเลยงพระ ดงเชนทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๕ เรองนางสรมา ดงจากตอนหนงทวา “แนะแมทงหลาย พวกเธอรบบาตรแลวนมนตพระผเปนเจาใหนง ใหดมยาค ถวายของเคยว ในเวลาฉนภตจงบรรจภตใหเตมบาตรแลวถวายเถด”๑๕๙

(๘) ในเรองประเพณการกวนขาวทพย ดงเชนทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๑ เรองสญชย ดงจากตอนหนงทวา “ในวนวสาขบรณม เชาตร เสวยขาวปายาสซงนางสชาดาถวายแลว ทรงลอยถาดทองคาในแมน าเนรญชรา ใหสวนกลางวนลวงไปดวยสมาบตตาง ๆ ในราวปามหาวนรมฝงแมน าเนรญชรา”๑๖๐

(๙) การอทศสวนบญใหแกผทลวงลบไปแลว ดงเชนทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท ภาคท ๑ เรองสญชย ดงจากตอนหนงทวา “พระราชา ทรงนมนตภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ถวายมหาทานในวนรงขนแลว ไดพระราชทานสวนบญวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอขาวน าอนเปนทพย จงส าเรจแกพวกเปรตเหลานน แตมหาทานน ขาวน าอนเปนทพยเกดแลวแกเปรตเหลานน เชนนนเทยว” และอกตอนหนงทในเรองเดยวกนนไดแสดงใหเหนวาผมชวตอย สามารถอทศบญในสวนขาวของเครองใชใหแกผทลวงลบไปแลว ไมเพยงแตอาหารและน าดมเทานน ดงจากตอนหนงทวา รงขนพระราชาถวายผาจวรทงหลาย แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขแลว ทรงใหสวนบญวา “ขอผาอนเปนทพยทงหลายจงส าเรจแกเปรตทงหลาย แตจวรทานนเถด” ในขณะนนเองผาทพยเกดขนแกเปรตเหลานนแลว๑๖๑

สรปไดวา คนในสงคมโดยเฉพาะในสงคมไทยไมมากกนอยทไดรบการถายทอดหรอปลกฝงพฤตกรรมจากรนสรนมาอยางยาวนานในเรองของคตความเชอ ธรรมเนยมประเพณปฏบต อนเนองมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบททไดสงผลตอวถชวต ตงแตวงแคบไปสวงกวาง ซงสอดคลองกบ พระวพฒน อตตเปโม (เอยมเปรมจต) ทวา “สงคมไทยไดรบอทธพลจากคมภรอรรถกถาธรรมบททสงผลตอวถชวตในระดบสงคมตงแตระดบครอบครว ไปจนถงระดบประเทศชาต ไมวาจะเปนเรองอทธพลทางดานคตความเชอ ขนบธรรมเนยม ประเพณวฒนธรรม สถาปตยกรรม และศาสตรแขนงตาง ๆ” ๑๖๒ อยางไรกตามแมวาคนในสงคมไทยจะไดรบอทธพลเหลานมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบทและไดปฏบตกนมาอยางยาวนานกจรง เพยงแตคนในสงคมไทยไมมากกนอยกลบไมคอยศกษา

๑๕๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๕/๑๔๗-๑๕๓. ๑๖๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๑๓-๑๕๒. ๑๖๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๓๘-๑๓๙. ๑๖๒ พระวพฒน อตตเปโม, การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถา

ธรรมบท, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, หนา ๑๕๒-๑๖๖.

๑๐๐

หรอรบรไดวาสงทตนไดปฏบตกนมาอยนนไดมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท หรอไดปรากฏแลวในคมภรอรรถกถาธรรมบทแมสงคมไทยจะไดชอวาเปนสงคมเมองพทธกตาม

ดงนน แมวาสงคมไทยจะไมคอยรบรวาสงทไดปฏบตกนมาอยางยาวนานนนมความเกยวเนอง หรอเกยวของกบทางพระพทธศาสนาเทาไหรนก แตการปลกฝงจตสานกเหลาน เปนการสรางความดงาม แสดงใหเหนถงความยดมนตอธรรมเนยมปฏบตทไดผานกาลเวลามาอยางยาวนาน จนท าใหสงคมไทยมความเปนเอกลกษณ มความเปนหนงเดยวกน แมธรรมเนยมปฏบตบางอยางไดเกดขนเพยงเฉพาะชวงเวลาเทศกาล หรองานส าคญกตาม และแนนอนวาคมภรอรรถกถามความส าคญตอความเปนพระพทธศาสนาทงตอพทธบรษท ๔ รวมไปจนถงพทธศาสนกชนทงหมด๑๖๓

๓.๓.๕ ความส าคญของอรรถกถาตออทธพลของคนในสงคม

อทธพลค าสอนตอวถชวตทปรากฏหลกค าสอนในคมภรอรรถกถาธรรมบท ตามเรองราวตาง ๆ ทเกดขนซงสงผลในระดบตาง ๆ สามารถเปนบทเรยนตอการด าเนนชวตทางสงคม ซงจ าแนกไดตอไปน

(๑) อทธพลตอวถชวตเฉพาะปจเจกบคคล

วถชวตในระดบนเปนวถชวตโดยสวนตว ไมเกยวเนองกบบคคลอน ในคมภรอรรถกถา พระอรรถกถาจารยไดอธบายถงความสมพนธปจเจกบคคลไดกอเอาไว ซงเหนไดชดเจนในเรองกรรม นรก บาป เปนตน ซงมผลใหเกดการปลกฝงจตส านกทดในตวบคคลนน โดยเปลยนแปลงวถชวตในทางทดขน จากการท าบาปกรรมเปนปกตในชวตประจ าวน ดงเชนเรอง นายพรานกกกฏมตรทไดฟงอนปพพกถา ๕ ประการแลวจงเลกเปนนายพรานลาสตว๑๖๔

การขอขมาลาโทษและการใหอภยกน เปนลกษณะเดนของพทธศาสนกชนอยางหนง การขอขมาลาโทษปรากฏเหนไดชดในคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองพระโสไรยเถระ ตอนทพระโสไรยเถระคดอกศลตอพระมหากจจายนะ กรรมนนท าใหทานเปนผหญงทนท เมอส านกไดแลวจงท าการขอขมาจงพนกรรมนน แลวจงบวชเปนพระภกษ ตอมาไดบรรลเปนพระอรหนต๑๖๕

๑๖๓ พระมหาอดม อภวฑฒโน (พลคา), “การศกษาหลกธรรมในการดาเนนชวตของอบาสกในคมภร

ธมมปทฏฐกถา”, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๖๕.

๑๖๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๙/๓๙. ๑๖๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๓๒/๔๔๕.

๑๐๑

วตรปฏบตตอผใหญมปรากฏเหนในคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองพระภาคไนยสงฆะรกขตเถระ เมอพระผเปนหลานชายของทานไดบวชแลว ไดชวยยนพดใหกบตวทานเอง กอนทจตของตนฟงซาน และใชดามพดตพระเถระโดยไมรตว๑๖๖ แสดงใหเหนถงหนาทของผนอยทควรปฏบตตอผใหญความเปนมจฉาทฐ คอความเหนผดตามครรลองคลองธรรม

เรองชมพกาชวกทดาพระมหาเถระขณาสพ กรรมนนสงผลใหตนตองเสวยผลกรรม โดยไมพบหนทางบรรลมรรคผลนพพาน ซงเปนผลทตนไดรบเฉพาะตนกรรมทท าใหไมมบตร ครงหนงพระพทธเจาทรงน าอดตนทาน ซงกคอเรองราวในชาตกอนของโพธราชกมาร๑๖๗ มาแสดงแกโพธราชกมารนนวา เมอชาตปางกอนไดเคยวไขของนกเมอไขหมดจงจบลกนกกนเปนอาหาร เปนตน ท าใหเกดมาไมมบตร เปนตน

(๒) อทธพลตอวถชวตระดบสงคม

อทธพลในการปลกฝงศรทธาของพทธศาสนกชนทปฏบตสบเนองกนมาแตครงสมยพทธกาล ดงเชน การท าบญ พทธศาสนกชนมความเชอวา การท าบญตกบาตรเปนการสรางบญกศลใหกบตนเอง และเปนการอทศสวนกศลใหแกผลวงลบไปแลว๑๖๘ ตวอยางทเหนไดชด เชน บรพกรรมของพระสวลทเมอชาตกอนเคยถวายน าผงแดพระพทธเจาทรงพระนามวา วปสส๑๖๙ เรองนแสดงใหเหนถงผลกรรมด จงเปนแบบอยางการท าบญตกบาตรของพทธศาสนกชนจวบจนกระทงปจจบน

จากพทธประวตทนางสชาดาหงขาวมธปายาส ดวยนมโคสดถวายแดพระพทธเจาในวนตรสร เกดเปนประเพณกวนขาวทพย นยมท ากนชวงเดอน ๑๐ ดงนนประเพณสวนหนงจงมทมาจากคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชย ซงมการกลาวถงการเสวยขาวปายาสทนางสชาดาน ามาถวายแดเจาชายสทธตถะวา “ในวนวสาขบรณม เชาตรเสวยขาวปายาสซงนางสชาดาถวายแลว ทรงลอยถาดทองค า ในแมน าเนรญชรา เวลาเยนทรงรบหญาทนายโสตถยะถวาย มพระคณอนพระยากาฬนาคราชชมเชยแลว เสดจสควงไมโพธ ท าปฏญญาวา เราจกไมท าลายบลลงกนตลอดเวลาทจตของเราจกยงไมหลดพนจากอาสวะทงหลายดวยการไมเขาไปถอมน ประทบนงผนพระพกตรไปทางทศบรพา”๑๗๐

๑๖๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๓/๔๑๓. ๑๖๗ ม.ม. ๑๓/๔๘๖/๓๓๔-๓๕๗. ๑๖๘ กรมศลปากร, นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒ (ประเพณ เทศกาล

และวนส าคญทางพระพทธศาสนา), หนา ๘๓. ๑๖๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๗/๔๐๘. ๑๗๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๑๙.

๑๐๒

จากคมภรอรรถกถาธรรมบท เรองสญชยตอน บรพกรรมของพระอญญาโกณฑญญะ๑๗๑ จงเกดเปนเรองการท าขาวยาค ในเทศกาลสารทเดอนสบทพระพทธเจาทรงแสดงเอาไว การท าบญเชนนจดอยในลกษณะของการน าผลผลตทเกดขนในครงแรกกอนออกขายหรอบรโภคมาท าบญ สงผลใหเปนคตความเชอในพทธศาสนกชนรนหลงถงปจจบน

อทธพลค าสอนทมตอวถชวตสงคมไทยทปรากฏในชาดก นบตงแตพทธศตวรรษแรก ๆ ทพระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองในประเทศอนเดยเปนตนมานนนทานชาดกไดเปนแรงบนดาลใจใหจตรกร และประตมากร ไดสรางสรรคงานทางดานศลปะ หลกฐานทปรากฏ เชน ซากปรกหกพงของสถปเมอง ภารหต เมองสาญจทางภาคเหนอ และสถปทเมองอมราวด และเมองนาคารชนโกณฑะ ทางใตของอนเดย๑๗๒ สถปบางแหงยงลอมรอบดวยรวหน และมประตสรางดวยหนกอนใหญโตเรยกวาโตรณะ๑๗๓ ซงสลกเปนภาพเลาเรองพทธประวตหรอนทานชาดกอยางวจตรบรรจงวหาร” ยกตวอยางเชน สวรรณสามชาดก นยมสลกไวบนแผนหนผนงถ าวหารตางๆ เสยสวนใหญ สวนในประเทศไทย มจตรกรรมฝาผนง ซงสามารถแยกออกเปนสมยตาง ๆ ตามหลกฐานทปรากฏเรองสวรรณสามชาดก ดงตอไปน

๑) จากการศกษาพบวา กอนทชาวไทยซงเรยกในสมยนนวา ชาวสยาม จะอพยพเขามาอย พวกชาวมอญแมจะนบถอพระพทธศาสนา แตหลกฐานทเกยวกบความนยมชมชอบในนทานชาดกคอนขางทจะหายาก เนองจากวาโบราณสถานสมยทวารวดมเหลออยนอยมากในประเทศไทย ถงแมวาภาพปนปนจ านวนมากทขนยายมาจากเจดยจลปะโทน ใกลกบจงหวดนครปฐมนน (เมองส าคญเมองหนงของชาวมอญ) จะเปนภาพปนปนชาดกเรองตาง ๆ แตกยงไมมใครสามารถทจะชวยยนยนไดวาเปนชาดกเรองใดบาง๑๗๔

๒) ในสมยสโขทย (ราว พ.ศ. ๑๙๐๐ - ๑๙๘๑) จากการศกษาพบวาหลกฐานเกยวกบนทานชาดกในประเทศไทยพบเปนครงแรกในสมยน คอ ทวดศรชม๑๗๕ โดยสลกไวบนแผน

๑๗๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๐/๑๑/๑๓๒. ๑๗๒ เอลซาเบธ เรย และคณะ, ทศชาต, แปลโดย สนธวรรณ อนทรลบ, (กรงเทพมหานคร: คณะ

โบราณคด, ๒๕๒๔), หนา ๘๙. ๑๗๓ ค าวา โตรณะ หมายถง วงโคง ประตเขาทส าคญ ประตทมยอดเปนวงโคง หรอเครองประดบมข

สวนใหญจะใชค านเพอหมายถงเมองหรอประตรวหรอเวทกาทลอมรอบสถป คนไทยนยมเรยกวา “วหารระเบยงคต” หรอ “คตระเบยงวหาร”

๑๗๔ เอลซาเบธ เรย และคณะ, ทศชาต, แปลโดย สนธวรรณ อนทรลบ, หนา ๑๐๒. ๑๗๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๐๓.

๑๐๓

หนชนวนทเพดานอโมงคเลาเรองชาดกจ านวน ๑๐๐ แผน เปนภาพเลาเรองนทานชาดก ๑๐๐ เรองแรกในพระไตรปฎก รวมทงชาดก ๒ เรองในทศชาตชาดกไดแก เตมยชาดก และมหาชนกชาดก ไมมสวรรณสามชาดก ในจ านวนชาดก ๑๐๐ แผนน แมจตรกรรมฝาผนงทวดเจดยเจดแถว จงหวดสโขทย และทถ าศลปะ ณ จงหวดยะลา ซงเปนจตรกรรมฝาผนงของไทยทเกาแกทสดของไทย๑๗๖ กไมปรากฏวามเรองสวรรณสามชาดกเหมอนกนอยางไรกตาม ในหลกศลาจารกทคนพบทสโขทย อายนบตงแต พ.ศ. ๑๙๒๓ จารกไววา“ชาวสโขทยไดฟงพระธรรมเทศนาเรองทศชาตชาดกซงเปนพระธรรมเทศนาทไพเราะ ควรแกการสดบตรบฟงเปนอยางยง”๑๗๗ จะเหนไดวา ชาวสโขทยนนมความนยมฟงเทศนมหาชาตชาดกเปนอยางด แมในปจจบนนคนไทยกนยมฟงอย

๓) ในสมยอยธยา (ราว พ.ศ. ๑๘๙๓ - ๒๓๑๐) หลงจากทพระเจาอทองสถาปนาอาณาจกรกรงศรอยธยาขน การหาหลกฐานในปจจบนนคอนขางยากเพราะกรงศรอยธยาถกพมาเผาจนวอดวาย อยางไรกตามภาพจตรกรรมฝาผนงเรองทศชาตชาดกทผนงทง ๒ ดานในพระต าหนกสมเดจพทธโฆสาจารยวดพทไธสวรรย พระนครศรอยธยา ต าหนกนสรางขนประมาณป พ.ศ. ๒๒๔๓ ถอวาเปนตวอยางทเกาแกทสดของภาพเขยนเรองทศชาตชาดกทชางเขยนตกแตงฝาผนงใชเปนแบบอยางในเวลาตอมา กมภาพเขยนเรองสวรรณสามชาดกปรากฏอยรมผนงทางดานทศเหนอ๑๗๘ นอกจากนภาพเขยนฝาผนงเลาเรองทศชาตชาดกทวดปราสาทนนทบร ซงมอายประมาณ ป พ.ศ. ๒๒๙๓ กถอวาเปนตวอยางไดในเวลาตอมา อยางไรกตามในสมยอยธยาน ธรรมเนยมในการใชนทานชาดกโดยเฉพาะทศชาตชาดกตกแตงโบสถวหารไดเปนทนยมแพรหลายมาก๑๗๙ เชนวดสวรรณดารารามราชวรวหาร พระนครศรอยธยา เปนตน

๔) ในสมยธนบร- รตนโกสนทร เนองจากกรงธนบรเปนเมองหลวงไดเพยง ๑๕ ป (พ.ศ. ๒๓๑๐ -พ.ศ. ๒๓๒๕) กอนทจะยายเมองหลวงมายงกรงเทพมหานครในปจจบนสวนในงานวรรณกรรม ยกตวอยางเชน ปญญาสชาดก เปนหนงสอนทานเกาแกทเลากนมาในเมองไทยแตโบราณ ๕๐ เรองพระสงฆชาวเชยงใหมเปนผรวบรวมแตเปนชาดกไวดวยภาษามคธ เมอพระพทธศกราช

๑๗๖ สภทรดศ ดศกล, ม.จ., ววฒนาการแหงจตรกรรมฝาผนงของไทย สถานจตรกรรมฝาผนงสา

รบาญภาพจตรกรรมฝาผนง, (กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๐๒), หนา ๑๓. ๑๗๗ เอลซาเบธ เรย และคณะ, ทศชาต, แปลโดย สนธวรรณ อนทรลบ, หนา ๑๐๕. ๑๗๘ สนต เลกสขม, จตรกรรมฝาผนงสมยอยธยา, (กรงเทพมหานคร: เจรญวทยการพมพ, ๒๕๒๔),

หนา ๕๕. ๑๗๙ เอลซาเบธ เรย และคณะ, ทศชาต, แปลโดย สนธวรรณ อนทรลบ, หนา ๑๑๐.

๑๐๔

ประมาณราวในระหวาง ๒,๐๐๐ ถง ๒,๒๐๐ ป๑๘๐ ปญญาสชาดกมทงหมด ๕๐ เรอง และมเพมเขามาอก ๑๑ เรอง เดมทเปนภาษาบาล ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว โปรดใหมการแปลคมภรพระพทธศาสนา เพอน าไปเทศนตามวดและสถานทตาง ๆ ปญญาสชาดกฉบบแปลทสมบรณทสดคอ “ปญญาสชาดกฉบบหอสมดแหงชาต” ซงสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงเปนผอ านวยการโปรดใหรวบรวมตนฉบบใบลานจากสถานทตาง ๆ และมอบหมายใหผรทงหลายไดแปลเปนภาษาไทย ตงแตปพทธศกราช ๒๔๖๖ มาส าเรจบรบรณในป ๒๔๘๒ ใชเวลา ๑๖ ป มทงหมด ๒๘ เลม ปญญาสชาดกฉบบหอสมดแหงชาตน ยดการแปลตามภาษาบาลเปนหลก มไดมการแกไขอยางไร มชาดกทงหมด ๖๑ เรอง โดยแบงออกเปน ปฐมภาค ๕๐ เรอง ปจฉมภาค ๑๑ เรอง และตอนทายกมเรองเบดเตลดแทรกเพมเตมอก ๓ เรองคอ ปญจพทธพยากรณ ปญจพทธศกราชวรรณนา และอานสงสผาบงสกล๑๘๑ ฉะนนอทธพลค าสอนทมตอวถชวตสงคมไทยทปรากฎในคมภรอรรถกถาทยกมานเปนเพยงตวอยาง เพอเปนแนวในการศกษาในเรองความส าคญของคมภรอรรถกถาตอไป ดง พระวพฒน อตตเปโม ทวา “สงคมไทยไดรบอทธพลจากคมภรอรรถกถาธรรมบททสงผลตอวถชวตในระดบสงคมตงแตระดบครอบครว ไปจนถงระดบประเทศชาต ไมวาจะเปนเรองอทธพลทางดานคตความเชอ ขนบธรรมเนยม ประเพณวฒนธรรม สถาปตยกรรม และศาสตรแขนงตาง ๆ” ๑๘๒

๓.๓.๖ ความส าคญของอรรถกถากบการปฏบตตนของคนในสงคม

(๑) การเขาหาบคคลส าคญ เชน การเขาเฝาพระพทธเจา การทจะไดเขาเฝาพระพทธเจาเปนสงทท าไดยากประการหนง เพราะวาการอบตขนของพระพทธเจาแตละพระองคตองใชเวลานานมาก การเขาเฝาพระพทธเจามปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทหลายเรองดวยกน ซงสามารถกลาวสรปถงสาเหตของการเขาเฝาพระพทธเจาไดดงน

๑) เปนธรรมเนยมปฏบตหลงออกพรรษา ดงปรากฏในเรองพระจกขบาลทถงแมตาบอด เพราะผลกรรมของตนเอง กยงตองเดนทางมาเขาเฝาพระพทธเจาหลงจากออกพรรษาแลว ถงแมตองประสบกบความยากล าบากในการเดนทางเพราะมองไมเหนทางเดน

๒) เพอไดฟงธรรม ดงทปรากฏในเรองพาหยทารจรยะและสนตตมหาอ ามาตย ทไดฟงธรรมจากพระพทธเจาเพยงไมกค ากสามารถบรรลเปนพระอรหนตได

๑๘๐ ด ารงราชานภาพ, สมเดจกรมพระยา, ปญญาสชาดก, (พระนคร: ศลปาบรรณคาร, ๒๔๙๙), หนา ก. ๑๘๑ ศ. ดร.นยะดา เหลาสนทร, ปญญาสชาดก, (กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแมค าฝาง, ๒๕๓๘), หนา ๔๗. ๑๘๒ พระวพฒน อตตเปโม, “การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถา

ธรรมบท”, วทยานพนธปรชญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๑๕๒-๑๖๖.

๑๐๕

๓) เพอพสจน ดงทปรากฏในเรองพระจนทาภเถระ ทจนทาภพราหมณขอเขาเฝาเพอพสจนเปรยบเทยบบารมระหวางของตนกบของพระพทธเจา ทงนกเพราะวาตนเองไดท าบญดวยการบรจาคไมจนทนแดงเพอสรางพระสถปเปนพทธบชาไวเมอชาตกอน ชาตตอมาจงมร ศมรอบตวเชนเดยวกบพระพทธเจา

ในปจจบน การเขาเฝาพระพทธเจาไมสามารถกระท าได เนองจากพระพทธเจาปรนพพานไปแลว จะมแตการบชาพระสถปเจดยและพระพทธรป ซงเปนเครองหมายแทนพระพทธเจาและจดประสงคของการบชา กจะแตกตางกนออกไปตามจดประสงคของการบชา

(๒) การบชาพระพทธเจา การบชาพระพทธเจาสามารถท าได ๒ วธใหญ ๆ คอ

๑) อามสบชา คอ การบชาดวยอามส หรอการบชาดวยสงของมดอกไม ของหอม อาหาร และวตถอน ๆ๑๘๓ ในคมภรอรรถกถาธรรมบทปรากฏเหตการณการบชาพระพทธเจาดวยสงของอยหลายเรองดวยกน เชน

ก. เรองนายสมนมาลาการ นายสมนมาลาการนไดบชาพระพทธเจาดวยดอกไม จ านวน ๒ ทะนาน ผลกรรมทเกดขน คอ พระราชาทรงพอพระทยจงพระราชทานสงของแกนายสมนมาลาการ เหตนพระศาสดาจงตรสสรรเสรญวา “นายมาลาการจกด ารงอยในเทวดาและมนษยทงหลาย จกไมไปสทคตตลอดแสนกลปนเปนผลแหงกรรมนน ภายหลงเขาจกเปนพระปจเจกพทธะนามวาสมนะ”๑๘๔

ข. เรองพราหมณชอจเฬกสาฎก พราหมณชอจเฬกสาฎกไดบชาพระพทธเจาดวยการ ถวายผานงของตนเองทมใชแตผนนนผนเดยว แตกวาทจะถวายไดนนตองประสบกบความตระหน ท าใหเกดความลงเล แตตดสนใจถวายในทสด จเฬกสาฎกกไดรบผลกรรมดนทนท ภกษทงหลายได จบกลมสนทนาการถวายทานครงน พระพทธเจาจงตรสวา “กรรมงามอนบคคลผเมอกระท าไมใหจตทเกดขนเสอมเสย ควรท าในทนทนนเองดวยวากศลทบคคลท าชา เมอใหสมบตยอมใหชาเหมอนกน เพราะฉะนนจงท ากรรมงามในล าดบแหงจตตปบาททเดยว”๑๘๕

๑๘๓ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, (กรงเทพมหานคร:

สหธรรมมก, ๒๕๕๔), หนา ๔๑๑. ๑๘๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๕/๒๑๐. ๑๘๕ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๙/๗.

๑๐๖

ค. เรองนายพรานกกกฏมตร เมอชาตกอนนายพรานกกกฏมตร และครอบครวไดเคย ใหทรพยเพอสรางเจดยบรรจพระธาตของพระพทธเจาทรงพระนามวากสสปะ และเปนทาสของเจดย๑๘๖ กรรมนเปนอปนสยแหงโสดาปตตมรรคของนายพรานกกกฏมตร และครอบครว

ง. เรองพระจนทาภเถระ เมอชาตกอนจนทาภพราหมณไดเคยรวมกอพระเจดยบชา พระพทธเจาทรงพระนามวากสสปะดวยไมจนทนแดง ผลกรรมนท าใหเกดเปนเทพบตร และชาตสดทายเกดเปนพราหมณผมรศมเชนเดยวกบดวยมณฑลพระจนทร๑๘๗ และเมอไดปฏบตตามหลกค าสอนของพระพทธเจาแลวจงบรรลเปนพระอรหนต

๒) ปฏบตบชา กลาวคอ การบชาดวยการปฏบต คอ ประพฤตตามธรรมค าสงสอนของทาน บชาดวยการประพฤตปฏบต กระท าสงทดงาม๑๘๘ ในคมภรอรรถกถาธรรมบทการปฏบตเพอบชาพระพทธเจานปรากฏเพยงไมก เรอง ดงเชน ในเรองพระตสสเถระ เมอทานทราบวาพระพทธเจาจกปรนพพานภายใน ๔ เดอน จงอยผเดยวเทานนในอรยาบถ ๔ จนบรรลเปนพระอรหนต ภกษทงหลายเหนทานแลวจงคดวาทานไมเคารพพระพทธเจา จงกราบทลพระพทธเจา พระพทธองคจงตรสวา “ภกษทงหลาย ผมความรกในเรา จงเปนเหมอนตสสะเถด แมคนกระท าการบชาดวยของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน ไมชอวาบชาเราเลย แตคนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรมนนแหละ ชอวาบชาเรา”๑๘๙

(๓) การส ารวมระวง หลกปฏบตในการส ารวมระวงน มขอปฏบตทปรากฏในคมภร อรรถกถาธรรมบทอยหลายเรองดวยกน ขอปฏบตเหลานนมดงน

๑) ในเรองนางวสาขา นางวสาขาไดกลาวถงชน ๔ จ าพวกวงไปไมงาม๑๙๐ ในคราวทพราหมณทงหลายไดถามเมอเหนนางยงเดนตากฝนอยางส ารวมวาม ๑) พระราชา ๒) ชางมงคลของพระราชา ๓) พระภกษ และ ๔) สตร วาชนเหลานหากวงไปแลวจะถกต าหนตเตยนจากสงคม หลกปฏบตนเปนหลกปฏบตตนของพระมหากษตรยไทย พระภกษ และสตรไทยทปฏบตมาจนถงปจจบนน

๑๘๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๙/๔๓. ๑๘๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๓๖/๕๐๔. ๑๘๘ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๔๔. ๑๘๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๑๕/๓๘๒. ๑๙๐ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๔/๘๐.

๑๐๗

๒) โอวาท ๑๐ ขอของธนญชยเศรษฐ ทใหแกนางวสาขาในวนแตงงานของนาง และนางวสาขาไดอธบายอยางพสดารแกมคารเศรษฐ ขอปฏบตนเปนอกสงหนงทมบทบาทในสงคมไทย ยคปจจบนในฐานะเปนขอปฏบตทตองพงสงวรระวง๑๙๑ ซงมดงตอไปน

ก. ไมควรน าไฟภายในออกไปภายนอก หมายถงไมเอาเรองทไมดทเกดในครอบครว ไปเลาใหคนนอกครอบครวฟง

ข. ไมควรน าไฟภายนอกเขาไปภายใน หมายถง ไมควรน าเรองทไมดจากภายนอก ครอบครวมากลาวกนในครอบครว

ค. จงใหแกตนทใหเทานน หมายถง ควรใหแกคนทถอเครองอปกรณทยมไปแลวสงคนเทานน

ง. ไมพงใหแกคนทไมให หมายถง ไมควรใหแกผทถอเอาเครองอปกรณทยมไปแลวไมสงคน

จ. พงใหแกคนทงทใหทงทไมให หมายถง เมอมใครมาขอดวยความยากจน ชนเหลานนอาจจะใชคน หรอไมกอาจกตาม ใหแกญาตและมตรเหลานน นนแหละควร

ฉ. พงนงใหเปนสข หมายถง การนงในท ๆ เหนแมผวพอตว และสามแลวตองลกขน ไมควร

ช. พงบรโภคใหเปนสข หมายถง การไมบรโภคกอนแมตวและสามเลยงดทานเหลานน รสงททานเหลานนทก ๆ คนไดแลวหรอยงไมได แลวตนเองบรโภคทหลง จงควร

ซ. พงนอนใหเปนสข หมายถง ไมพงขนทนอน นอนกอนแมผวพอผวและสาม ควรท าวตรปฏบตทตนควรท าแกทานเหลานนแลว ตนเองนอนทหลงจงควร

ฌ. พงบ าเรอไฟ หมายถง การเหนทงแมผวพอผวทงสาม ใหเปนเหมอนกองไฟและเหมอนพระยานาค จงควร คอตองใหความเคารพแมผวและสามนนเอง

ญ. พงนอบนอมเทวดาภายใน หมายถง การเหนแมผวพอผวและสาม ใหเปนเหมอนเทวดาจงสมควร

๓) การรกษาสงของ เปนอกสงหนงทพทธศาสนกชนชาวไทยไดรบอทธพลจากพระพทธศาสนา ในคมภรอรรถกาธรรมบทมเรองราวทเกยวกบการรกษาสงของปรากฏในเรองนาง

๑๙๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๔/๙๖-๙๗.

๑๐๘

วสาขา ในตอนทหญงคนใชของนางวสาขาลมเครองประดบไวทวหาร พระอานนทไปพบเขาจงกราบทลพระพทธเจา พระพทธเจาจงตรสวา "จงเกบไวในทสดขางหนงเถดอานนท"๑๙๒ จงเปนธรรมเนยมของชาวพทธทเมอพบเหนของตกหลนหรอใครลมของเอาไวตองชวยเกบรกษาเพอรอคนเจาของตอไป

๔) การไมกลาวค าหยาบ เปนลกษณะส าคญอกอยางของพทธศาสนกชนชาวไทย ในคมภรอรรถกถาธรรมบทปรากฏวา พระพทธเจาไดตรสสอนพระโกณฑธานเถระ และภกษทงหลายทดาทอกนดวยค าหยาบ เพราะเขาใจผดวาพระโกณฑธานเถระนนตองอาบตหนก เพราะเหนเงาหญงซงเปนภาพมายาเดนตามทาน กรรมนเปนกรรมของทานเองเมอชาตกอน พระพทธเจาไดทรงพสจนความจรงใหเหนแลวตรสวา "ภกษ เธออาศยกรรมลามกน จงถงประการอนแปลกนแลว บดนการทเธอถอทฏฐอนลามกเหนปานนนอก ไมสมควร เธออยากลาวอะไร ๆ กบภกษทงหลายอก จงเปนผไมมเสยง เชน กงสดาลอนเขาตดปากขอบแลว เมอท าอยางนน จกเปนผชอวาบรรลนพพาน"๑๙๓

นอกจากนพระพทธเจายงทรงแสดงความสงบ ในขณะทผอนไดดาพระพทธองค มปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองนางสามาวด ในตอนทนางมาคนทยาไดวาจางแกชาวเมองใหดาพระพทธเจา เพราะไมพอใจพระพทธเจาททรงต าหนนาง ซงเปนกรรมสกวาท าของพระพทธเจา จนเหลาภกษสงฆไมสามารถทนฟงได พระอานนทจงกราบทลใหไปประทบทอน แตไมทรงไปประทบทอน และตรสกบพระอานนทวา "อานนท เราเปนเขนชางตวกาวลงสสงคราม กการอดทนลกศรอนมาจาก ๔ ทศ ยอมเปนภาระของชางซงกาวลงสสงครามฉนใด ชอวาการอดทนตอถอยค าอนคนทศลเปนอนมากกลาวแลว กเปนภาระของเราฉนนนเหมอนกน"๑๙๔ และเรองจญจมาณวกา ในคราวทนางใสความพระพทธเจาวาท าใหนางตงครรภตอหนา พทธศาสนกชนจ านวนมาก จนพระพทธองคทรงงดธรรมกถาแลวตรสวา “นองหญง ความทค าอนเจากลาวแลวจะจรงหรอไม เราและเจาเทานนทร”๑๙๕ ความทราบถงทาวสกกะจงชวยพสจนความจรงตอหนาสาธารณชน เมอชนทงหลายทราบความจรงแลวจงรมประชาทณฑ แตนางหนมาได ถงอยางไรนางกถกธรณสบและบงเกดในอเวจมหานรก

๕) ความเปนผวางายสอนงาย เปนลกษณะส าคญของพทธศาสนกชนชาวไทยอกอยางหนงทไดรบอทธพลค าสอนจากพระพทธศาสนา ในคมภรอรรถกถาธรรมบทมเรองของพระราธะ ซงเปนผวางายสอนงายททานไดบวชกเพราะเคยท ากรรมด คอ ไดถวายขาวทพพหนงแกพระสารบตร และนอกจากนยงไดชวยงานวตรถงแมวาตนเองมอายมากแลว การบวชของทานจงเปนวบากของกศล

๑๙๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๑/๑๔/๑๐๔. ๑๙๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔๒/๒๐/๘๓. ๑๙๔ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๐/๑๒/๒๘๖. ๑๙๕ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๒/๒๓/๒๕๘.

๑๐๙

กรรมเหลาน และการททานเปนผวางายสอนงาย ดงนนพระพทธเจาจงตรสวา “ภกษทงหลาย ธรรมดาภกษควรเปนผวางายเหมอนราธะ”๑๙๖

๖) การรจกการใหอภย มปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทเรองอตตราอบาสกา เมอนางสรมาไดท ารายนางอตตรา บรรดาสาวใชของนางอตตราชวยจบไว นางสรมาส านกไดแลวจงขอโทษนางอตตรา และนางกใหอภยแตตองไปเขาเฝาพระพทธเจาดวยกนกอน๑๙๗ จากการใหผลของกรรมทงทมตวอยางปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท และทปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนา อน ๆ ท าใหเกดการเรยนรเพอทจะเปนตวอยางทดในการปฏบตตนในสงคม และศกษาตวอยางทไมดเพอทจะไดสอนตนเองและผอนใหหลกเลยงการกระท านน จงท าใหเกดระบบจารตประเพณ และแนวทางปฏบตเพอใหคนในสงคมไดอยรวมกนอยางมความสข ตนเองกจะมความสงบสข และจะเปนเหตใหตนเองไดรบผลดจากการประพฤตตามหลกจารตประเพณ นอกจากนนยงเปนแนวทางในการปฏบตเพอใหบรรลมรรค ผลนพพานตอไป

๓.๓.๗ ความส าคญของอรรถกถากบการศกษาของคณะสงฆไทย

เมอพทธศตวรรษท ๙ (พ.ศ. ๙๕๖) ไดมการแตงค าอธบายพระไตรปฎกทเรยกวาคมภรอรรถกถาภาษามคธขน โดยพระมหาเถระหลายรป ม พระพทธโฆษาจารย และพระพทธทตตเถระเปนตน ซงเปนประโยชนตอการศกษาของกลบตรรนใหม เพราะเปนอรรถกถาทสมบรณแบบทงดานอรรถ (เนอหา) และพยญชนะ (รปศพท) ทยงคงความหมายเดมของพระไตรปฎกทผานการรวบรวมประมวลไวโดยพระมหาเถระยคแรก ซงอรรถกถาเหลานเปนทนยมยอมรบของเหลาพทธศาสนกชน มการคดลอกน าไปศกษาและปรวรรต (แปล) เปนภาษาท ใชในประเทศนน ๆ อยางแพรหลาย โดยเฉพาะในประเทศไทยมการน าคมภรอรรถกถามาใชเปนหลกสตรส าหรบการศกษาภาษาบาลของพระภกษสามเณร เชน อรรถกถาพระธรรมบท (ธมมปทฏฐกถา) และสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย เปนตน

ในภาษาบาลทานรจนาไวดวยภาษาสหล ในเกาะลงกา ภายหลง พระพทธโฆษาจารยมาแตชมพทวป (ประเทศอนเดย) หวงจะใหเปนประโยชนแกเหลาภกษชาวตางประเทศ จงแปลออกเปนภาษามคธ บาลทแสดงเรองเชนอรรถกถาธรรมบทกด บาลทแสดงกถามบาลมตตกวนจฉยเปนตน เวน

๑๙๖ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๑/๑๖/๒๘๙. ๑๙๗ ข.ธ.อ (ไทย) ๔๒/๒๗/๔๔๕.

๑๑๐

กถาทพรรณนาตามล าดบบท เชน อรรถกถาวนยกด ทานรจนาดวยภาษาสหลกอน แตนนจงแปลออกเปนภาษามคธ แลวจดไวในจ าพวกอรรถกถาซงแตงขนในภายหลง กมฐานะอย๑๙๘

การถกใชเปนหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล สามารถอธบายไดวาสงคมไทยไดรบการปลกฝงคานยม ทางพระพทธศาสนาอนเนองมาจากเนอหาทางคมภรอรรถกถาธรรมบทเสยเปนสวนใหญ อาจเนองมาจากการทคณะสงฆไทยไดจดหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล โดยใช คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนต าราเรยน คอ ชนประโยค ๑ ถงประโยค ๒ ไดบงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๑ ถง ภาคท ๔ เปนหลกสตรวชาแปลมคธเปนไทย สวนชน ป.ธ. ๓ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๕ ถงภาคท ๘ เปนหลกสตรวชาแปลมคธเปนไทย ชน ป.ธ. ๔ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๑ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ ในสวนของชน ป.ธ. ๕ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๒ ถงภาคท ๔ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ และสวนชน ป.ธ. ๖ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๕ ถงภาคท ๘ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ๑๙๙ ซงเมอภกษสงฆไดรบการศกษาจากคมภรอรรถกถาธรรมบทเปนหลกใหญ จงไดน ามาสบ ทอด หรอเผยแผคตธรรมค าสอนอนเนองมาจากเนอหาทางคมภรอรรถกถาธรรมแกพทธศาสนกชนทวไป และเมอพทธศาสนกชนไดรบการถายทอดเชนนน จงอาจสงผลใหโครงสรางทางสงคมหรอวถชวตคนในสงคมไดถกหลอหลอมความเปนพระพทธศาสนาพรอมกบการถายทอดปลกฝงจากรนสรน ดงเชนจากปจจบน๒๐๐

ดงทรรศนะของ พระมหาอรณ อรณธมโม ทวา คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนอกหนงคมภรทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอ สงคมไทยเปนอยางมาก ไมวาจะเปนเรองจารตประเพณ พธกรรม หรอแมกระทง คตธรรมตาง ๆ และยงไดถกใชเปนต าราเรยนประกอบการเรยนการสอนภาษาบาล ของพระภกษสามเณรครงในสมยสโขทยหรออยธยา จวบจนกระทงปจจบนคมภร อรรถกถาธรรมบทก

๑๙๘ คณะกรรมการแผนกต ารา มหามหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ, มงคลตถทปนแปล

เลม ๑, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ช. ๑๙๙ พระมหาอดม อภวฑฒโน (พลคา), “การศกษาหลกธรรมในการดาเนนชวตของอบาสกในคมภร

ธมมปทฏฐกถา”, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๕๕-๑๕๖.

๒๐๐ แมชดวงพร ค าหอมกล, “การศกษาเชงวเคราะหพทธจรยศาสตรในธมมปทฏฐกถา”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๘๔-๘๖.

๑๑๑

ไดถกจดไวในหลกสตรประโยคบาลสนามหลวงตงแตครงสมยกรงรตนโกสนทร๒๐๑ ท าใหเปนทเขาใจไดวาคมภรอรรถกถาธรรมบทมความส าคญตอสงคมไทยไดอยางแทจรงทงทางตรง และทางออม อนเสมอนเปนการหลอหลอมและซมซบความเปนพระพทธศาสนา ดงจากทไดปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบท

ธรรมบทน พระพทธโฆสะหรอพระพทธโฆสาจารย ผรจนา “ธรรมปทฏฐกถา” น เปนชาวอนเดย บานเกดของทานคอ “โฆสคาม” ใกลพทธคยาสถานทตรสรของพระพทธเจา บดาชอ เกสะ มารดาชอ เกส บวชในส านกของพระเรวตเถระ สาเหตทไดนามวา “พระพทธโฆสะ” เพราะทานมชอเสยงกกกองเหมอนพระพทธเจา ทานเดนทางไปเกาะสหฬ (เกาะลงกา) เพอแปลพระไตรปฎกพรอมทงอรรถกถาจากภาษาสหฬเปนภาษามคธ เมอ พ.ศ. ๙๕๖ คมภรททานไดรจนาไวเทาททราบ คอ วสทธมรรค สมนตปาสาทกา ญาโณทนะอตถสาลน และธมมปทฏฐกถา ทางการคณะสงฆของเมองไทยไดใชหนงสอของทานเปนหลกสตรในการเรยนบาล ตงแตชนประโยค ๑-๒ ถง ป.ธ. ๙ จนถงปจจบนน ธรรมบทภาคท ๑-๘ แปลโดยอรรถโดยมากแลว ยดหลกการแปลตามฉบบแปลโดยอรรถของมหามกฏราชวทยาลย ดงนนการศกษาเลาเรยนพระธรรมวนยถกตองทงอรรถ และพยญชนะเปนเหตใหพระพทธศาสนาตงมนอยได๒๐๒

คมภรวสทธมรรคทรจนาโดยพระพทธโฆสาจารย นกปราชญทางอนเดย เมอ พ.ศ. ๙๕๖ เปนภาษาบาล สมเดจพระพฒสาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ) วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎราชวรมหาวหาร แปลและเรยบเรยงเปนภาษาไทย ซงเปนคมภรทถอไดวาสรปความยอจากพระไตรปฎก โดยสรปความ พระวนยปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ เปนศล พระสตตนตปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ เปนสมาธ และพระอภธรรมปฎก ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธ เปนปญญา รวมเปนพระไตรปฎก ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ คอ ศล สมาธ ปญญา ค าวา วสทธ คอ พระนพพานอนเปนจดหมายปลายทางของพระพทธศาสนา หมายถง เปนสภาพทบรสทธหมดจดจากกเลสมลทน โดยสนเชง ค าวา มรรค คอ หนทาง หมายถง อบายเปนเครองสงใหถง ฉะนน วสทธมรรค กคอทางสพระนพพาน หรอ อบายเปนเถรองสงใหถงพระนพพาน หรอแผนทเดนทางสพระนพพาน คณะสงฆไทย

๒๐๑ พระมหาอรณ อรณธมโม, “อทธพลของอรรถกถาธรรมบทตอพธกรรมและประเพณของชาวอ

สาน”, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๔-๖.

๒๐๒ ศาสตราจารย ดร.อทส ศรวรรณ, ธรรมบทแปลโดยพยญชนะ ภาค ๕, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเซยง, พ.ศ. ๒๕๕๕), หนา บทน า.

๑๑๒

จดเปนหลกสตรการศกษา ส าหรบพระภกษสามเณรในชนเปรยญธรรม ๘-๙ ประโยค และเหมาะแกผใครศกษาธรรมะและปฏบตกรรมฐานทวไป๒๐๓

๓.๔ สรป

ความส าคญของอรรถกถา อรรถกถาแรกกคอพทธพจนหรอพทธวจนะซงมาจากพระพทธเจานนเอง พระสงฆกเกบสะสมเพมขนเรอย ๆ เมอพระสาวกผใหญอธบายขยายความแกศษยของทาน ไดรบความนบถอเปนหลกกเปนอรรถกถาเกบสะสมเพมขนมา ๆ อรรถกถา จงเปนค าไขความอธบาย อยคเคยงมากบพระธรรมวนยอนเปนตวหลกค าสอนทมาเปนพระไตรปฎก เมอสงคายนาพระธรรมวนยตงแตแรก กคอประมวลอรรถกถาทนบถอใชกนมาน ามาสอบทานตกลงใหเปนทยอมรบเปนแบบแผนอนหนงอนเดยว เปนเครองประกอบหรอเปนคมอคเคยงไวดวย อรรถกถาจงถกใชเปนเครองมอศกษาพระไตรปฎกสบกนมา

ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎก อรรถกถาตงแตในสมยพทธกาล หรอหลงจากนนเปนทประมวลความรขอคดเหนดานธรรมะ และเปนทประมวลขอมลเกยวกบพระประวตของพระพทธเจาซงกระจดกระจายอยในพระไตรปฎกทเปลยนแปลงแตกความคดไปในสมยหลงเขามาไวดวยกน รวมอยในนทานกถา ในชาตกฏฐกถา ในพทธวงศ สมนตปาสาทกา การสรางอดมคตเกยวกบพระพทธเจาปรากฏรายละเอยดในอรรถกถา ในพทธวงศอรรถกถา สวนเถรอรรถกถา เถรอรรถกถา และในมโนรถปรณ เปนทประมวลประวตของพระสาวกทงสวนทเปนอดตชาต และเรองราวของทานในสมยพทธกาล ความหมายและลกษณะของนวงคสตถศาสนในสมยพทธกาลมอธบายอยางละเอยดในอรรถกถา เรองราวของพราหมณ และผนบถอศาสนา หรอมความเชอทางอนในสมยพทธกาล รวมถงเรองราวของการแตกแยกของสงฆในพทธศาสนาหลงสมยพทธกาลเปน ๑๘ สาขา หลงสมยพระเจาอโศกมหาราชอก ๖ สาขา มการกลาวแจกแจงในกถาวตถปกรณฏฐกถา รวมทงเรองราวของศาสนา และความเชอของคนกลมอนนอกพทธศาสนาในสมยหลงดวย

อรรถกถามความส าคญตอการศกษาพระวนย พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก โดยยกไดยกตารางแสดงตวอยางในการอธบาย อรรถกถากบการรกษาพทธพจน ผทคอยรกษาทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวไดแกพระสาวกของพระพทธองคเอง หลกฐานทแสดงการทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวอยางเปนหมวดหม ถาไมมการรวบรวมประมวลค าสอนของพระองคไวพระพทธศาสนากจะสญสน ดงนน ในสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอยไดมการรเรม ใหมการรวบรวมค าสอนของพระองค

๒๐๓ สมเดจพระพทธาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), คมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ รจนา,

(กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔), บทน า.

๑๑๓

เรยกวา การสงคายนา คอ การรวบรวมค าสงสอนของพระพทธเจาไว แลวทรงจ าไวเปนแบบแผนเดยวกน คอ รวบรวมไวเปนหลกและทรงจ าถายทอดสบมาเปนอยางเดยวกน ภายหลงพทธกาลมวธการรกษาสบทอดพระไตรปฎกโดยมขปาฐะ ตงแตการท าสงคายนาครงท ๑ มาจนถงสงคายนาครงท ๓ หลงจากนนจงมการจารกหรอบนทกธรรมวนยลงในใบลาน

ความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน ลกษณะส าคญของอรรถกถา คอ เปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง หมายความวา พระไตรปฎกแตละสตรแตละสวนแตละตอนแตละเรอง มอรรถกถาทอธบายจ าเพาะสตรจ าเพาะสวนตอน หรอเรองนน ๆ และอธบายตามล าดบไป โดยอธบายทงค าศพทหรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรมหลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของการทพระพทธเจาจะตรสพทธพจนนน ๆ หรอเกดเรองราวนน ๆ ขน พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน

ความส าคญของคมภรอรรถกถาตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท พระพทธศาสนานนมความสมพนธกบอรรถกถาทเกยวกบจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ดงจะเหนไดจากการม อทธพลจากหลกค าสอนจากเรองราวทเกดขนในสมยพทธกาล และสมยกอนหนานน ทปรากฏในคมภรอรรถกถา เรองราวดงกลาวสงผลตอวถชวต ตงแตระดบบคคล ระดบครอบครว จนถงระดบสงคม รวมถงขนบธรรมเนยม ประเพณ ทจ าเปนตองปฏบตในสงคม เชน การท าบญ การอทศสวนบญสวนกศล ประเพณกวนขาวทพย ประเพณตกบาตรเทโว ประเพณเนองในวนส าคญทางพระพทธศาสนา เปนตน

ความส าคญของอรรถกถาในพทธวธการสอน ในคมภรอรรถกถาพระพทธเจาทรงสอนทงในรปของกลมและในรปของการสอนแบบตวตอตว เมอพระภกษประชมตงวงสนทนากนพระองคจะเสดจไปรวมสมมนาตรสถามเรองทสนทนากน ทรงสดบการวพากษการแสดงความคดของทประชมแลวทรงตะลอมเขาสประเดน จะสอนในลกษณะใดกตามทรงเนนความส าคญของผเรยนทมไมนอยกวาความส าคญของผสอน ผสอนตองมความร มคณสมบตทด และมความเหมาะสม ผเรยนตองมความพรอม มบทบาทรวมกบผสอน ผสอนตองเขาใจถงความแตกตางทางเชาวปญญารจรต หรอนสยของผเรยน ปรบแนวการสอนใหเหมาะกบผเรยน เพอใหผเรยนไดแสดงความคดเหน และลงมอปฏบตดวยตนเอง

ความส าคญของอรรถกถากบศลปวฒนธรรม เหนไดจากการสรางศาสนสถาน เชน การสรางวด การสรางศาลาทพกอาศยแกสาธารณชน การสรางเจดย ในประเทศไทยมการสรางเจดยในทตาง ๆ สงเวชนยสถาน อทธพลตองานทางดานพทธศลป งานทางดานประตมากรรม เชน การสรางพระพทธรป เปนตน งานดานพทธจตรกรรม เชนภาพวาดฝาผนงทเกยวกบพทธประวต เปนตน

๑๑๔

นอกจากนนยงมการจ าลองสถานทตามทปรากฏในตวอยางเรองราวตาง ๆ ทปรากฏในคมภรอรรถกถาไวในสถานทตาง ๆ อกดวย

ความส าคญของอรรถกถากบประเพณ และพธกรรมไดรบอทธพลมาจากทางคมภรอรรถกถาธรรมบทเปนสวนใหญ และมกไดรบการสบทอดปฏบตมาอยางยาวนานจวบจนกระทงปจจบน มปรากฏในเนอหาในคมภรอรรถกถาธรรมบท และไดรบการปฏบตสบเนองมาโดยตลอด เชน พธแตงงาน พธศพ การอทศสวนบญใหแกผทลวงลบไปแลว เปนตน การปลกฝงจตสานกเหลานเปนการสรางความดงาม แสดงใหเหนถงความยดมนตอธรรมเนยมปฏบตทไดผานกาลเวลามาอยางยาวนาน

ความส าคญของอรรถกถาตออทธพลของคนในสงคมอทธพลค าสอนตอวถชวตทปรากฏหลกค าสอนในคมภรอรรถกถาธรรมบท ตามเรองราวตาง ๆ ทเกดขนซงสงผลในระดบตาง ๆ สามารถเปนบทเรยนตอการด าเนนชวตทางสงคม อทธพลตอวถชวตเฉพาะปจเจกบคคล การปลกฝงจตส านกทดในตวบคคล การขอขมาลาโทษและการใหอภยกน วตรปฏบตตอผใหญ เรองการใหผลของกรรม เปนตน อทธพลตอวถชวตระดบสงคมมการปลกฝงศรทธาของพทธศาสนกชนทปฏบตสบเนองกนมาแตครงสมยพทธกาล ในดานขนบธรรมเนยม ประเพณ ในพระสตรนนนทานชาดกไดเปนแรงบนดาลใจใหจตรกร และประตมากร ไดสรางสรรคงานทางดานศลปะ จตรกรรม ประตมากรรม ตามหลกฐานทปรากฏมา

ความส าคญของอรรถกถากบการปฏบตตนของคนในสงคม เกยวกบมารยาท และธรรมเนยมปฏบตทปรากฏในคมภรอรรถกถา เชน การเขาหาบคคลส าคญ การบชาพระพทธเจา การส ารวมระวง เปนตน ในประเทศไทยมการน าคมภรอรรถกถามาใชเปนหลกสตรส าหรบการศกษาภาษาบาลของพระภกษสามเณร เชน อรรถกถาพระธรรมบท (ธมมปทฏฐกถา) ภาคท ๑-๘ และ อรรถกถาพระวนย (สมนตปาสาทกา)

บทท ๔

วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถา ทมตอการศกษาพระไตรปฎก

๔.๑ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถา

เราจะเหนไดวา อรรถกถามคณประโยชนโยงอยกบพระไตรปฎกท าใหรจกพระไตรปฎกพอทจะมองเหนไดชดเปนอยางนอยวาพระไตรปฎกบาล ทเปนเนอตวจรงตนเดมนนจ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหมนคงยนตวเปนหลกตลอดไป อรรถกถาเปรยบดงสะพานหรอบนไดทชวยใหเขาไปถงพระไตรปฎกบาลถอวาเปนสงทไมอาจขาดไปละทงไมได พระไตรปฎกภาษาไทยชวยทอดสะพานตงบนไดของอรรถกถาใหเรากาวไตไปใหถง พระไตรปฎกตวจรงทเปนบาลไมใชเปนตวสะพาน ไมใชเปนตวบนได ทจะแทนทใหทงอรรถกถาไปได พระไตรปฎกบาลกอรปรางตงตวขนไดแลว อยในชวงกาลแหงงานตรวจช าระแตงแก ทพงรวมชวยกนพากาวสความสมบรณ๑

พระไตรปฎกบาลภาษาไทยทแปลจากพระไตรปฎกบาล เชน ฉบบสยามรฐ หรอฉบบ อน ๆ แปลมาโดยยดถออรรถกถาเปนหลก คอ แปลตามอรรถกถา ไมมากกนอยเหมอนอานพระไตรปฎกผานอรรถกถาไมใชอานพระไตรปฎกจรงแทตรงตว ถาจะอานพระไตรปฎกเลมจรง ตองอานพระไตรปฎกบาลจะเปนฉบบสยามรฐ หรอฉบบอน ๆ ทเปนบาลแตไมใชพระไตรปฎกภาษาไทย หรอพระไตรปฎกภาษาอน ๆ พระไตรปฎกสยามรฐเปนพระไตรปฎกบาลแยกสวนกนอยางชดเจนกบอรรถกถาอยแลว แตพระไตรปฎกภาษาไทยไมวาฉบบใดกตาม มอรรถกถาเขามาในสวนแปลความหมาย จงไมสามารถทจะแยกอรรถกถาออกได

พระไตรปฎกภาษาไทยทกฉบบโดยมากในประเทศไทย ลวนแปลมาโดยอาศยค าแปลศพท และค าอธบายของอรรถกถา ยดอรรถกถาเปนหลก หรอถออรรถกถาในการแปลความหมายทงสน ถาทานใดไมยอมรบอรรถกถาโดยรวม กตองไมยอมรบพระไตรปฎกภาษาไทยทกฉบบทมอยในประเทศ

๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, (กรงเทพมหานคร: วดญาน

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๔๑.

๑๑๖

ไทยดวย จะอางองจะคดลอกไปใชงานใดกเปนความไมจรงไมตรงตามทตนบอกวาไมยอมรบอรรถกถา ถาจะไมเอาอรรถกถาจะเอาพระไตรปฎกทปลอดอรรถกถา ตองแปลพระไตรปฎกขนมาใหมโดยไม ใชอรรถกถา ซงทกทานเขาใจในการศกษาพระไตรปฎกยอมบอกไดวายอมไมมทางเปนไปได๒

พระไตรปฎกภาษาไทยนน มฐานะในความเชอถออางองตอจากอรรถกถา จงเอาไปเขาคหรอเปรยบกบพระไตรปฎกบาลไมได (อางเพอชตอไปทฉบบบาล) พระไตรปฎกบาลคอพระไตรปฎกของเดมทเปนตวแทตวจรงมมาเปนพน ๆ ป เพยงแตยกเขาสกระบวนการตพมพดวยอกษรไทยเปนครงแรกใหครบแลวตงชอวาฉบบสยามรฐ สวนพระไตรปฎกภาษาไทยกคอค าแปลจากพระไตรปฎกบาลออกมาเปนภาษาไทย ซงมเปนชดครงแรกเมอ พ.ศ. ๒๕๐๐ มฐานะเชนเดยวกบพระไตรปฎกแปลทงหลาย ซงมมากหลาย ทงทแปลเปนภาษาไทยชดอน ๆ และทแปลเปนภาษาอน ๆ ในนานาประเทศ คอ เปนเพยงเครองชวยในการศกษาพระไตรปฎกบาล ไมใชสามารถจะแทนทพระไตรปฎกบาลได

พระไตรปฎกฉบบสยามรฐหรอฉบบอน ๆ นนจารกแตภาษาบาลอยางเดยวไมมภาษาไทย ถาเรายงไมรจกพระไตรปฎกเพยงพอจะท าใหเกดความเขาใจในพระไตรปฎกผดพลาดสบสน ไมรวาพระไตรปฎกภาษาบาลกบพระไตรปฎกภาษาไทยมฐานะตางกนอยางไร เมอเรายงไมชดแจงในอรรถกถา และน าไปสอสารตามทไมรตามทเขาใจผดนน ถาเปนเรองของหมชนหรอเกยวกบสงคมแลวกจะกลายเปนปญหาซบซอนและแกไขไดยาก เพอความถกตองแลวจงควรศกษาใหรใหเขาใจชดเจน ดวยความตงใจทจะมงเอาความจรงในความถกตอง และรกษาประโยชนของหมชนไว ดงบทบาลในพระไตรปฎกทพระพทธเจาตรสถงเรอง อรรถกถา วา

“ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางน ยอมเปนไปเพอความฟนเฟอนเลอนหายแหงพระสทธรรม ๒ อยางเปนไฉน? คอ บทพยญชนะทตงไวไมด กยอมเปนอนน ามาไมด ๑ อรรถกถาทน ามาไมด ๑ ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางนแล ยอมเปนไปเพอความฟนเฟอนเลอนหายแหงพระสทธรรม ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางน ยอมเปนไปเพอความตงมน ไมฟนเฟอน ไมเลอนหายแหงพระสทธรรม ๒ อยางเปนไฉน ? คอบทพยญชนะทตงไวด ๑ อรรถทน ามาด ๑ แมเนอความแหงบทพยญชนะทตงไวดแลวกยอมเปนอนน ามาด ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางนแล ยอมเปนไปเพอความตงมน ไมฟนเฟอน ไมเลอนหายแหงสทธรรม”๓

และ “ภกษทงหลาย ภกษพวกทคดคานอรรถและธรรมโดยสตรซงตนเรยนไวไมด ดวยพยญชนะปฏรปนน ชอวาปฏบตแลวเพอมใชประโยชนแกชนเปนอนมาก เพอทกขแกเทวดา และ

๒ เรองเดยวกน, หนา ๔๒. ๓ อง.เอก–ทก. (ไทย) ๓๓/๒๖๖/๓๐๓.

๑๑๗

มนษยทงหลาย อนง ภกษนนยงจะประสบบาปเปนอนมาก และทงชอวา ท าสทธรรมนใหอนตรธานไปอกดวย ภกษทงหลาย ภกษพวกทอนโลมอรรถ และธรรมโดยสตรซงตนเรยนไดดดวยพยญชนะปฏรปนนชอวาปฏบตแลวเพอประโยชนของชนมาก เพอความสขของชนมาก เพอประโยชน เพอเกอกลแกชนเปนอนมาก เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ภกษทงหลาย อนง ภกษพวกนนประสบบญเปนอนมาก ทงชอวาด ารงสทธรรมนไวอกดวย”๔

ดงนน โดยแทจรงแลวจงตองศกษาคมภรทางพระพทธศาสนาทง ๓ ระดบ คอ คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา (อธบายขยายความในพระไตรปฎก) และคมภรฎกา (อธบายขยายความในคมภรอรรถกถา) พรอมทงปกรณวเสสหรอสททาวเสส กลาวคอศกษาโดยเทยบสตร (พระไตรปฎก) สตตานโลม (อรรถกถา) และอาจรยวาท (ฎกา) การศกษาแนวนจ ะกอใหเกดวจารณญาณแกผศกษาไดวา สงใดเปนธรรมตามทพระพทธองคทรงสงสอนไวหรอไม สงใดเปนวนยตามทพระพทธองคทรงบญญตไวหรอไม คอ ถาศกษาเรองใดโดยการเทยบเคยงกบคมภรทง ๓ ระดบแลว พบวาตรงกน ลงกน สมกน ไมขดกน กถอไดวา เรองนนเปนจรง ถกตองตามพระพทธพจนแนนอน ถาไมตรงกน ไมลงกน ไมสมกน มขอขดแยงกน กถอวา เรองนนไมจรง ไมถกตองตามพระพทธพจนแนนอน๕

๔.๒ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระวนยปฎก

พระวนยปฎก เปนคมภรทบรรจเนอหาเกยวกบสกขาบท กฎ กตกา มารยาทในการอยรวมกนของคณะสงฆโดยการบญญตสกขาบทจะตองมความชดเจนทสดไมคลมเครอ เพอปองกนการเขาใจผด สกขาบททงหลายในพระวนยปฎกเปนอทเทส บททขยายความ คอ สกขาบทวภงค และบทภาชนย บททงสองนท าหนาทเสมอนพระอรรถกถาจารยอยในตวคอยอธบายความและใหค าจ ากดความทตรงกรอบแหงสกขาบทนน ๆ ปญหาทมกพบบอยในพระวนยปฎกคอความแตกตางกนแหง บรบทสงคม เชน วนเวลา สถานท บคคล และวตถ ทเกยวของกบการบญญตสกขาบท เรองบางเรองในสงคมหนงประชาชนมองเหนเปนสงธรรมดา แตอกสงคมหนงกลบเหนวาเปนความเสยหายรายแรง ในพระวนยกพบปญหาท านองน เชน เรองสกขาบทเลกนอย๖ วตถ ๑๐ ประการในทตยสงคายนา๗

๔ อง.เอก–ทก. (ไทย) ๓๓/๒๘๖/๓๕๖. ๕ มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย , อรรถกถาภาษาไทย พระวนยปฎก สมนตปาสาทกา ภาค ๑,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ค าปรารภ. ๖ ว.จ. (บาล) ๗/๔๔๑/๒๗๘–๒๗๙. ๗ ว.จ. (บาล) ๗/๔๔๖/๒๘๖.

๑๑๘

แมวาจะมหลกมหาปเทส ๔ มาเปนเกณฑตดสนกตาม บางครงหลกมหาปเทส ๔ นนเองซงถอวาเปนหลกส าหรบการตดสนความเหมาะสมหรอไมเหมาะสมกยงมปญหา เพราะมนษยมกตความเขาขางตนเองเสมอ สงใดทตนไมชอบกบอกวาไมเหมาะ สงใดทตนชอบกบอกวาเหมาะ

ในอรรถกถาพระวนยนนไดพดถงความส าคญของพระวนยวา บคคลผฉลาดในวนยปรยต ยอมเปนผตงอยในฐานะเปนมารดาบดาของเหลากลบตร ผไดศรทธาในพระศาสนา ไดบรรพชาอปสมบท มขอปฏบตวตรใหญนอย มความเปนผฉลาดในอาจาระและโคจรของกลบตรเหลานน เนองดวยความฉลาดในวนยปรยตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอความตงมนแหงพระสทธรรมเพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย อานสงส ๕ เหลาน (มอย) ในบคคลผทรงพระวนย คอ

๑) กองศลของตน ยอมเปนของอนบคคลนน คมครองรกษาไวดแลว ๒) ยอมเปนทพงพงของเหลากลบตร ผถกความสงสยครอบง า ๓) ยอมเปนผกลาพดในทามกลางสงฆ ๔) ยอมขมขพวกขาศกไดดวยด โดยสหธรรม ๕) ยอมเปนผปฏบต เพอความตงมนแหงพระสทธรรม๘

อรรถกถาพระวนยปฎก คอ สมนตปาสาทกา มความส าคญเกยวกบหลกฐาน ประวตความเปนมาของพระวนยเรมตงแตเหตท าปฐมสงคายนา เรองเวรญชพราหมณเปนจดเรมตนของพระไตรปฎก ดงนนอรรถกถาจงมความส าคญในดานประวตความเปนมาเรมตนของพระไตรปฎก ท าใหผศกษาไดทราบถงประวตความเปนมาและทมหลกฐานอางองจากพระอรรถกถาจารย กลาวคอ ถาพระอรรถกถาจารยไมไดสบทอดค าสอนสบตอ ๆ กนมานน หลกฐานทเกยวของกบพระไตรปฎกจะมนาเชอถอนอย และจะไมมการอธบายขยายความในพระไตรปฎกทชดเจนมาถงปจจบน

ดงพระพทธเจาทรงตรสไววา “อบาล ภกษท งหลายควรสนทนาวนยกบภกษผประกอบดวยองค ๕ องค ๕ คอ

๑) รวตถ ๒) รนทาน ๓) รบญญต ๔) รบททตกหลนในภายหลง ๕) รถอยค าอนเกยวเนองกน

๘ ว.ปรวาร. (ไทย) ๘/๔๒๓/๖๐๐.

๑๑๙

อบาล ภกษทงหลายควรสนทนาวนยกบภกษผประกอบดวยองค ๕ นแล”๙

อรรถกถาพระวนยนถกใชเปนหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล เนองมาจากการทคณะสงฆไทยไดจดหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล โดยใช คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนต าราเรยน ในสมนตปาสาทกานนเปนหลกสตรของประโยค ป.ธ. ๖ วชาแปลมคธเปนไทย หลกสตรใชหนงสอ ตตย – จตตถ - ปญจมสมนตปาสาทกา ประโยค ป.ธ. ๗ วชาแปลมคธเปนไทย หลกสตรใชหนงสอ ปฐม - ทตยสมนตปาสาทกา ประโยค ป.ธ. ๘ วชาแปลไทยเปนมคธ หลกสตรใชหนงสอ ปฐมสมนตปาสาทกา

ดง พระมหาอรณ อรณธมโม ทวา คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนอกหนงคมภร ทางพระพทธศาสนาทมอทธพลตอสงคมไทยเปนอยางมาก ไมวาจะเปนเรองจารตประเพณ พธกรรม หรอแมกระทง คตธรรมตาง ๆ และยงไดถกใชเปนต าราเรยนประกอบการเรยนการสอนภาษาบาล ของพระภกษสามเณรครงในสมยสโขทยหรออยธยาจวบจนกระทงปจจบนคมภร อรรถกถาธรรมบทกไดถกจดไวในหลกสตรประโยคบาลสนามหลวงตงแตครงสมยกรงรตนโกสนทร๑๐

ท าใหเปนทเขาใจไดวาคมภรอรรถกถามความส าคญตอสงคมไทยไดอยางแทจรงทงทางตรง และทางออม อนเสมอนเปนการหลอหลอมและซมซบความเปนพระพทธศาสนา ดงจากทไดปรากฏในคมภรอรรถกถา และความส าคญของค าภรอรรถกถานนมสวนชวยแกความเขาใจผดในพระวนยของพระภกษสงฆในสงคม ขอยกพระวนย ในนสสคคยปาจตตย ขอทวา “อนง ภกษใด รบกด ใหรบกด ซงทองเงน หรอยนดทองเงนอนเขาเกบไวให เปนนสสคคยปาจตตย”๑๑

ในยคสมยปจจบนจะเหนวาเรองเงนมความจ าเปนตอการบรโภคปจจย ๔ แมกระทงภกษสงฆ การขนรถ การรกษาพยาบาล (บางแหง) การฉนอาหาร (เมอออกนอกสถานท) เปนตน กจ าเปนตองใชเงน แตในพระวนยในขอนหามในทกกรณ จงไดยกอรรถกถาธบายและยกพระพทธพจนมาเพอพจารณา ในพระวนยในขอน

ในอรรถกถา สมนตปาสาทกา กลาววา ในการรบเองและใชใหรบนน มวนจฉยดงน

เปนอาบตตวเดยวแกภกษผรบเอง หรอใชใหรบวตถสงเดยว ในบรรดาภณฑะ คอ ทอง เงน ทงกหาปณะ และมาสก ถาแมนวา ภกษรบเอง หรอใชใหรบรวมกน ๑,๐๐๐ อยาง เปนอาบตมาก

๙ ว.ปรวาร.(ไทย) ๘/๔๓๑/๖๑๓-๖๑๔. ๑๐ พระมหาอรณ อรณธมโม,อทธพลของอรรถกถาธรรมบทตอพธกรรมและประเพณของชาวอสาน ,

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๔-๖. ๑๑ ว.มหา.(ไทย) ๓/๘๘๗.

๑๒๐

ตามจ านวนวตถแตในมหาปจจร และกรนทกลาวรวมกนวา “เปนอาบตโดยนบรปในถงทผกไว หยอน ๆ หรอในภาชนะทบรรจไวหลวม ๆ” สวนในถงทผกไวแนน หรอในภาชนะทบรรจแนนเปนอาบตตวเดยวเทานน สวนในการยนดเงนทองทเขาเกบไว มวนจฉยดงน เมอเขากลาววา “นเปนของพระผเปนเจา” ถาแมนภกษยนดดวยจต เปนผใครเพอจะรบเอาดวยกายหรอวาจา แตปฏเสธวา “นไมควร” ไมเปนอาบต แมไมหามดวยกาย และวาจา เปนผมจตบรสทธ ไมยนด ดวยคดวา นไมควรแกเรา ไมเปนอาบตเหมอนกน จรงอย บรรดาไตรทวารอนภกษหามแลวดวยทวารใดทวารหนง ยอมเปนอนหามแลวแท แตถาไมหามดวยกายและวาจา รบอยดวยจต ยอมตองอาบต ในกายทวารและวจทวาร มการไมกระท าเปนสมฏฐาน เพราะไมการะท าการหามทตนพงกระท าดวยกาย และวาจา แต ชอวา อาบตทางมโนทวาร ไมม๑๒

จากอาบตนสสคคยปาจตตยทยกมาจะเหนวาในสวน “การยนดเงนทองทเขาเกบไว” ในอรรถาธบาย ทานกกลาววา “แมไมหามดวยกายและวาจา เปนผมจตบรสทธ ไมยนด ดวยคดวา นไมควรแกเรา ไมเปนอาบตเหมอนกน” ดงน พระพทธเจาทรงตรสเรองทเกยวกบพระวนยไวในมหาปรนพพานสตร วา “ธรรมและวนยอนใด เราแสดงแลว บญญตแลวแกพวกเธอ ธรรมและวนยอนนน จกเปนศาสดาของพวกเธอ โดยการลวงไปแหงเรา” และ “ดกอนอานนท โดยกาลลวงไปแหงเรา สงฆจ านงอย กจงถอนสกขาบทเลกนอยเสยบางได”๑๓

ดงนน คมภรอรรถกถาจงเปนการสบทอดทงขอวตร ขอปฏบตในพระวนยให เขาใจอยางชดเจนยงขน และสามารถปฏบตตาม ๆ กนมาไดอยางถกตอง ดง พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ทวา “พระธรรมวนยนน นอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลว กมพระสาวกผใหญทเปนอปชฌาย หรออาจารยคอยแนะน าชแจงชวยตอบขอสงสย ค าอธบายและค าตอบทส าคญกไดรบการทรงจ าถายทอดตอกนมาควบคกบหลกธรรมวนยทเปนแมบทนน ๆ จากสาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมาเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกแลว ค าชแจงอธบายเหลานนกเปนระบบและมล าดบไปตามพระไตรปฎกดวย ค าอธบายพทธพจนหรอหลกธรรมวนย หรอค าอธบายความในพระไตรปฎกนน เรยกวา อรรถกถา”๑๔

๑๒ ว.มหา. (ไทย) ๓/๘๙๔. ๑๓ ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๑๔๒/๗๘-๑๕๙. ๑๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) , พระไตรปฎก: สงทชาวพทธตองร, (กรงเทพมหานคร:

วดญานเวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๔๙-๕๐.

๑๒๑

๔.๓ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระสตตนตปฎก

พระสตตนตปฎก เปนคมภรทบนทกพทธธรรมไวมากทสด (ในแงของปรมาณรปเลม) ในบรรดาปฎกทงสาม มค าสอนทงทเปนโลกยะและโลกตตระ ค าสอนทมความหมายตรง (นตตถะ) และ ค าสอนทตองตความ (เนยยตถะ) มทงค าสอนทเปนธรรมาธษฐานและบคลาธษฐาน และค าสอนทเจอดวยปาฏหารย

อรรถกถาเรมตนของพระสตร คอ สมงคลวลาสน ในค าเรมตนพระคมภรกมความส าคญ ดงยกมาวา “อรรถกถาใดอนพระอรหนต ๕๐๐ องคสงคายนาแลวแตตน และสงคายนาตอมา เพอประกาศเนอความของทฆนกาย ซงก าหนดหมายไวดวยสตรขนาดยาว ละเอยดลออ ประเสรฐกวานกายอน ทพระพทธเจาและพระสาวกสงวรรณนาไว มคณคาในการปลกฝงศรทธา พระมหนทเถระน ามาจากเกาะสหล ไดเรยบเรยงดวยภาษาสหลเพอประโยชนแกชาวสหลทงหลาย ดงอรรถกถา วา “ขาพเจาจงแปลภาษาสหลเปนภาษามคธ ถกตองตามหลกภาษา ไมผดเพยนอกขรสมยของพระเถระคณะมหาวหาร ผเปนประทปแหงเถรวงศทวนจฉยไวละเอยดลออ จะตดขอความทซ าซากออกแลวประกาศขอความ เพอความชนชมยนดของสาธชน และเพอความยงยนของพระธรรม”๑๕ ดงน

พระอรรถจารยอธบาย เหตททรงยกพระสตรขนแสดงม ๔ ประการ คอ

๑) เปนไปตามพระอธยาศยของพระองค ๒) เปนไปตามอธยาศยของผอน ๓) เปนไปดวยอ านาจการถาม ๔) เปนไปโดยเหตทเกดขน๑๖

ความส าคญของพระสตรนบตงแตพทธศตวรรษแรกๆ ทพระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองในประเทศอนเดยเปนตนมานนนทานชาดกไดเปนแรงบนดาลใจในการใชค าสอนซงเรยกวา “พทธศาสนสภาษต” ส าหรบพทธศาสนกชนไดเปนตวอยางในการประพฤตปฏบต และไดปฏบตสบตอกนมา ถาพทธศาสนกชนเหนประโยชนในจดนเทคโนโลยในสมยปจจบนกจะไมสามารถท าลายจารตทสบกนมานได ความมศลธรรมในสงคมกจะไมเสอมทรามลง ซงเมอภกษสงฆไดรบการศกษาจากคมภรอรรถกถาธรรมบทเปนหลกใหญ จงไดน ามาสบทอด หรอเผยแผคตธรรมค าสอนอนเนองมาจากเนอหาทางคมภรอรรถกถาธรรมแกพทธศาสนกชนทวไป และเมอพทธศาสนกชนไดรบการถายทอดเชนนน

๑๕ ท.ส. (ไทย) ๑๑/๖๐. ๑๖ ม.ม. (ไทย) ๑๗/๓๘.

๑๒๒

จงอาจสงผลใหโครงสรางทางสงคมหรอวถชวตคนในสงคมไดถกหลอหลอมความเปนพระพทธศาสนาพรอมกบการถายทอดปลกฝงจากรนสรน ดงเชนจากปจจบน๑๗

ดงพระวรพรรณ วทฒธมโฒ (เชยรประโคน) ไดกลาวถง ความเชอในอรรกถาธรรมบททมธรรมทมตอประเพณไทย ในงานวทยานพนธ เรอง "อทธพลของความเชอในอรรถกถาธรรมบททมตอประเพณไทย" วา ความเชออรรถกถาธรรมบททมตอประเพณไทยนนสอดคลองกบความเชอเปน บอเกดของประเพณ โดยกลาววา อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบทรวมถงความเชอในศาสนาอนนนมอทธพลตอประเพณไทยอยางมาก และสอดคลองกบการด าเนนชวตของคนไทยตงแตอดตจนถงปจจบน๑๘

พระสตตนตปฎกนนไดใชเปนหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล เนองมาจากการทคณะสงฆไทยไดจดหลกสตรการเรยนการสอนพระปรยตธรรมแผนกบาล โดยใช คมภรอรรถกถาธรรมบทเปนต าราเรยน คอ ชนประโยค ๑ ถงประโยค ๒ ไดบงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๑ ถง ภาคท ๔ เปนหลกสตรวชาแปลมคธเปนไทย สวนชน ป.ธ. ๓ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๕ ถงภาคท ๘ เปนหลกสตรวชาแปลมคธเปนไทย ชน ป.ธ. ๔ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๑ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ ในสวนของชน ป.ธ. ๕ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๒ ถงภาคท ๔ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ และสวนชน ป.ธ. ๖ บงคบใชคมภรธมมปทฏฐกถา ภาคท ๕ ถงภาคท ๘ เปนหลกสตรวชาแปลไทยเปนมคธ๑๙

ไดยกตวอยางอรรถกถาทอธบายพระสตร ทเกยวของในชวตประจ าวนคอ ศล ๕ ขอ สราฯ อรรถกถาในพระสตตนตปฎกอธบายค าวา สรา และเมรย เปนตนนน ท าใหเขาใจ และมการสมาทานรกษาไดอยางถกตอง

ในอรรถกถาสงคาลกสตรไดอธบายเรอง อบายมข ๖ ในเรองของสรา ดงน

๑๗ แมชดวงพร ค าหอมกล, "การศกษาเชงวเคราะหพทธจรยศาสตรในธมมปทฏฐกถา", วทยานพนธ

ปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๘๔-๘๖.

๑๘ พระวรพรรณ วทฒธมโฒ , "อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบททมตอประเพณไทย" , วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๒), หนา ๑๓๑.

๑๙ พระมหาอดม อภวฑฒโน (พลคา), “การศกษาหลกธรรมในการด าเนนชวตของอบาสกในคมภรธมมปทฏฐกถา”, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๔), หนา ๑๕๕-๑๕๖.

๑๒๓

สรา ๕ ชนด คอ

๑) สราท าดวยขนม ๒) สราท าดวยแปง ๓) สราท าดวยขาวสก ๔) สราใสเหลา ๕) สราประกอบดวยเชอและเมรย แบงเปนของดอง ๕ ชนด คอ ๑) ของดองดวยดอกไม ๒) ของดองดวยผลไม ๓) ของดองดวยน าหวาน ๔) ของดองดวยน าออย ๕) ของดองประกอบดวยเชอ๒๐

ทไดยกมานเปนสวนหนงของการอธบายความบาลในพระสตตนตปฎกเทานน จะเหนไดวาการอธบายความหมายของพระบาลในพระสตตนตปฎกนนมสวนชวยในการเขาใจถงรายละเอยดของเนอหาทแลวยงเปนประโยชนในสวนของสงคม ดง พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) วา “ ลกษณะส าคญของอรรถกถา คอ เปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง หมายความวา พระไตรปฎกแตละสตรแตละสวนแตละตอนแตละเรองกมอรรถกถาทอธบายจ าเพาะสตรจ าเพาะสวนตอน หรอเรองนน ๆ และอธบายตามล าดบไปโดยอธบายทงค าศพท หรอถอยค าอธบายขอความชแจงความหมายขยายความหลกธรรมหลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของการทพระพทธเจาจะตรสพทธพจนนน ๆ หรอเกดเรองราวนน ๆ ขน พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน”๒๑

๔.๔ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระอภธรรมปฎก

พระอภธรรมปฎกเปนคมภรทบรรจเนอหาค าสอนในสวนปรมตถ กลาวถงเรองจต เจตสก รป นพพาน ซงเปนนามธรรมลวน ไมไดการกลาวถงสถานท และผฟงเหมอนพระสตตนตปฎก หากแต

๒๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๖/๘๙. ๒๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก: สงทชาวพทธตองร, (กรงเทพมหานคร: วดญาน

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๕๐-๕๑.

๑๒๔

อรรถกถามาขยายความวาพระองคแสดงโปรดพทธมารดาทดาวดงส จากนนไดทรงแสดงแกพระสารบตรและสานศษยใหสบทอดมา เมอมองดสารตถะของอภธรรมแลวไมนาจะมการตความอะไรเลย แตปรากฏวาอภธรรมนแหละมการตความขยายความมากกวาพระสตร ในดานโครงสรางของอภธรรมมค าวา มาตกา อทเทส นทเทส วภงค บทภาชนย รวมอยดวย จงท าใหมองเหนวามการตความขยายความเพราะการอธบายในสงทเปนนามธรรม บคคลบางจ าพวกอาจเขาใจไดงายแตบางจ าพวกไมอาจเขาใจไดจงตองมการขยายความ รปแบบการน าเสนอพทธธรรมในพระไตรปฎกทงสามมกรอบการน าเสนอตามอทเทส นทเทส ปฏนทเทสเสมอ เพยงแตเปลยนรปใหเหมาะสมในแตละปฎกเทานน วฒนธรรมแหงการน าเสนออยางนไดมอทธพลมาถงปจจบน เชน การแสดงธรรมของพระธรรมกถกนยมยกพทธภาษต จากนนกอธบายพทธภาษตนนจนเนอหาสาระสมบรณ แมการศกษาฝายปรยตธรรมในวชาเรยงความแกกระทธรรม กมรปแบบนเชนกน

อรรถกถาเรมตนของพระสตร คอ อฏฐสาลน ในค าเรมตนพระคมภรกมใจความ ดงยกมาวา “อรรถกถาใดแหงพระอภธรรมนน อนวจตรไปดวยนยตาง ๆ อนบคคลผพจารณาเนอง ๆ ดวยญาณอนลกซงจงหยงลงได จกน าอรรถกถานนออกจากภาษาแหงชาวเกาะตมพปณณ แลวยกขนสภาษาอนไมมขอต าหนตามนยแหงตนตภาษา จกท าการพรรณนาความตามล าดบบททงหลายเทานน เมอขาพเจากลาวอยซงพระอภธรรมกถานดวยประการฉะน ขอสาธชนทงหลายอยามจตฟงซาน จงตงใจสดบฟง เพราะวากถานหาฟงไดยากนกแล”๒๒ ดงน

ไดยกตวอยางอรรถกถาทอธบายพระอภธรรมปฎกทมสวนส าคญ และเราใชในชวตประจ าวน คอ ศล ๕ ชอวา ปาณาตบาตนน อรรถกถาในพระอภธรรม ทานไดขยายความในอกศลกรรมบท๒๓ ทเกยวเนองกบศล ๕ ทพทธศาสนกชนเมอเขาวดท าบญนน ตองมการสมาทานศล และรกนแควาศล ๕ แตรายละเอยด และองคประกอบตาง ๆ นนบางทานกยงไมทราบ แตอรรถกถานนไดอธบายขยายความในจดน ใหมความเขาใจ และสามารถรกษาไดอยางถกตอง ดงนนการอธบายขยายความของอรรถกถานจงเปนประโยชนตอพทธศาสนกชน อรรถกถาไดกลาวไวไดยกมาเปนตวอยาง ดงน

(๑) ปาณาตบาต (การยงสตวมชวตใหตกลวงไป) มองคประกอบ ๕ อยาง คอ ๑) สตวมชวต ๒) รวาสตวมชวต

๒๒ อภ.สง. (ไทย) ๙-๑๐. ๒๓ อภ.สง. (ไทย) ๗๕/๒๖๔-๒๗๐.

๑๒๕

๓) มจตคดฆา ๔) มความพยายาม ๕) สตวตายดวยความพยายามนน

และปาณาตบาตนน มปโยคะ (การประกอบการ) ๖ อยาง คอ ๑) ลงมอท าดวยตนเอง ๒) สงใหผอนท า ๓) ซดเครองประหารไป ๔) วางเครองประหารและยาพษ ๕) ใชเวทยมนต ๖) ใชฤทธ

(๒) อทนนาทาน (การถอเอาสงของทเจาของไมให) มองคประกอบ ๕ อยาง คอ ๑) สงของทเขาหวงแหน ๒) รวาเปนสงของทเขาหวงแหน ๓) มจตคดลก ๔) มความพยายาม ๕) น าสงของนนไปดวยความพยายามนน

และอทนนาทานนนมปโยคะ ๖ เหมอนปาณาตบาต และเปนไปดวยอ านาจแหงอวหาร (การขโมย) ๕ เหลาน คอ

๑) การลกโดยขโมย ๒) การลกโดยขมข ๓) การลกโดยปกปด ๔) การลกโดยก าหนดไว ๕) การลกโดยจบสลาก

(๓) กาเมสมจฉาจาร (เจตนาเปนเหตกาวลวงฐานะทไมควรเกยวของทเปนไปทางกายทวารโดยประสงคเมถน) อรรถกถานนทานอธบายถงหญง ๒๐ จ าพวกทไมควรเกยวของ คอ

๑) หญงทมารดารกษา ๒) หญงทบดารกษา ๓) หญงทมารดาบดารกษา ๔) หญงทพชายนองชายรกษา ๕) หญงทพสาวนองสาวรกษา

๑๒๖

๖) หญงทญาตรกษา ๗) หญงทตระกลรกษา ๘) หญงทมธรรมรกษา ๙) หญงทรบหมนแลว ๑๐) หญงทกฎหมายคมครอง

และหญงทเปนภรรยามการซอมาดวยทรพยเปนตนเหลาน คอ ๑) ภรรยาทซอไถมาดวยทรพย ๒) ภรรยาทอยดวยความพอใจ ๓) ภรรยาทอยดวยโภคะ ๔) ภรรยาทอยดวยผา ๕) ภรรยาทท าพธรดน า ๖) ภรรยาทชายปลงเทรดลงจากศรษะ ๗) ภรรยาทเปนทาสในบาน ๘) ภรรยาทจางมาท างาน ๙) ภรรยาทเปนเชลย ๑๐) ภรรยาทอยดวยกนครหนง

มจฉาจารนนมองคประกอบ ๔ อยาง คอ ๑) วตถทไมควรเกยวของ ๒) มจตคดเสพในอคมนยวตถนน ๓) พยายามเสพ ๔) การยงมรรคใหถงมรรค

(๔) มสาวาท (ความพยายามทางวาจา หรอความพยายามทางกาย อนท าลายประโยชน ของบคคลผมงกลาวใหคลาดเคลอน) มองคประกอบ ๔ อยาง คอ

๑) เรองไมจรง ๒) คดจะกลาวใหคลาดเคลอน ๓) ความพยายามเกดดวยความคดนน ๔) คนอนรเนอความนน

สวนขอ (๕) สราฯ นน ไดกลาวไวในขอ ๔.๓ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาในพระสตตนตปฎก

๑๒๗

จากตวอยางทยกมานเปนเพยงบางสวนในพระอภธรรมปฎก เพอใหเหนความส าคญของอรรถกถาในการศกษาพระไตรปฎก และเพอเปนแนวทางส าหรบผศกษาในพระไตรปฎกและอรรถกถาตอไป ดงทพระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดกลาวไววา “ส าหรบพระไตรปฎกนนชดเจนอยแลว ในฐานะเปนต าราแมบท อยขางผสอน จงจะตองรกษาใหคงอยอยางเดมโดยแมนย าทสดตามพระด ารสของพระผสอนนน สวนอรรถกถาเปนค าอธยายส าหรบผเรยน จงจะตองชวยใหผเรยนเขาใจไดดทสด”๒๔

๔.๕ วเคราะหความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน

พระพทธศาสนานกายเถรวาทนบตงแตยคตน ๆ ไดยดเอาพระไตรปฎกเปนศนยกลางของจารตทางความคด ยอมรบวาพระไตรปฎกคอ “พทธวจนะ” และเปน “ธรรมกาย”๒๕ จากการทจดพระไตรปฎกไวในต าแหนงศนยกลางนเอง ปญหาในเชงการตความคมภรจงมความส าคญอยางยงในสายเถรวาท ผลทตามมาคอ นกายเถรวาทไดพฒนาค าสอน และแนวคดตาง ๆ ขนมาในรปของคมภรอรรถกถา และฎกาส าหรบอธบายพระไตรปฎก งานเขยนในแนวอรรถกถาเปนตวแทนของการแกปญหาขนทสองและขนสดทายของเถรวาทท เสนอวธการตความหรอการท าความเขาใจพระไตรปฎก และไดกลายมาเปนเอกลกษณส าคญของจารตทางความคดของเถรวาททสงทอดผานคมภรตาง ๆ เชน วสทธมรรค เปนตน

เมอกลางป พ.ศ. ๒๕๕๒ กรณพระอาจารยคกฤทธ โสตถพโล วดนาปาพง ไดน าพระในวดของทานสวดปาตโมกขลดจาก ๒๒๗ ขอ เหลอ ๑๕๐ ขอเปนเวลา ๘ ป การทสวดปาตโมกขลดลงจาก ๒๒๗ ขอ เหลอ ๑๕๐ ขอนนทานวามาจากพทธวจนะ โดยอางวาพระพทธเจาตรสไวมาในพระไตรปฎกฉบบสยามรฐ พทธวจนะในพระไตรปฎกบาล ฉบบสยามรฐ๒๖ หรอฉบบอน มพระบาลวา

สาธกมท ภนเต ทยฑฒสกขาปทสต อนวฑฒมาส อทเทส อาคจฉต

๒๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก: สงทชาวพทธตองร, (กรงเทพมหานคร: วดญาน

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๕๐. ๒๕ ด George Coedes, “Dhammakaya,” Adyar Bibrary Bulletin 20 (1956): 248-286.

และ ด Frank Renold, “The Two Wheel of Dhamma: A Study of Early Buddhism,” in The Two

Wheels of Dhamma: Essays on the Threravada Tradition in India and Ceylon, ed. Bardwell L.

Smith, AAR Studies in Religion, no. 3 (Chambersburg, Penn.: American Academy of Religion,

1972) ๒๖ อง.ตก. ๒๐/๕๒๔/๒๙๖.

๑๒๘

แปลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ สกขาบท ๑๕๐ ..... น ยอมมาสอเทศ/การสวด ทกกงเดอน

ทเวนไวคอศพทวา “สาธกมท = สาธก+อท ” ค าบาลตรงน พระไตรปฎกฉบบภาษาไทย (คอ ฉบบทแปลเปนภาษาไทย) ซงปจจบนมประมาณ ๔ ฉบบ/ชด แปลเหมอนกนบาง ตางกนบางพระไตรปฎกภาษาไทย ทสบมาแต พ.ศ. ๒๕๐๐ แปลบาลตรงนวา “สกขาบท ๑๕๐ ถวน น” แตบางฉบบแปลวา “สกขาบท ทส าคญ ๑๕๐ น” บางฉบบน าบาลพทธวจนะนไปอางอกแหงหนงแปลวา“๑๕๐ สกขาบท ทส าเรจประโยชน น”

“สาธก ” เปนค าบาลในภาษาสามญค าหนง โดยทวไป ในคมภรทงหลายจงไมคอยอธบาย ค าวา “สาธก ” นมความหมายตรงกบ เทากบ หรอในจ าพวกเดยวกบ “สาตเรก” (มสวนเกน) “ปโร” (กวา) “อตตร” (เพมขนไป) บางทมาดวยกนเปนชด บางทกใชอธบายกน “สาธก ” คอ “สห+อธก” แปลวา พรอมดวยสวนทเกน มขอทมากขนไป หรอมเศษ บาลพทธวจนะตรงนจงแปลวา “สกขาบท ๑๕๐ กบทงทเกนออกไป น” หรอแปลสน ๆ วา “สกขาบท ๑๕๐ มเศษ น”๒๗

อรรถกถาไดอธบายความเพมเตมวา “ทตรสไวดงน ทรงหมายถงสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลา (ทพระวชชบตรทลถาม) นน”๒๘ และฎกาไดอธบายเพมเตมวา “พทธพจนน ตรสตามจ านวนสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลาททรงแสดงพระสตรนน แตหลงจากนน มสกขาบท ๒๐๐ มเศษ”๒๙

ดงนนการตความในภาษาบาล หรอในพระไตรปฎกนนบางประเดนอาจท าใหเปนเรองทเขาใจคลาดเคลอน และท าใหเกดความเขาใจทผด จ าเปนตองใชอรรถกถา และฎกามาอธบายเพมเตมเพอชวยพจารณาตดสนความหมายของค า หรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง เพอเปนการชวยรกษาพระพทธศาสนา และเพอไมใหเกดความแตกแยกในคณะสงฆ ดง มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลยในอรรถกถาแปลภาษาไทยพระวนยปฎก สมนตปาสาทกา วา “คมภรทางพระพทธศาสนาทง ๓ ระดบ คอ คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา และคมภรฎกา และอน ๆ ถาศกษาเรองใดโดยการเทยบเคยงกบคมภรทง ๓ ระดบแลว พบวาตรงกน ลงกน สมกน ไมขดกน กคอไดวา เรองนนเปนจรง ถกตองตามพระพทธพจนแนนอน ถาไมตรงกน ไมลงกน ไมสมกน มขอขดแยงกน กถอวาเรองนน ไม

๒๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, หนา ๑-๔. ๒๘ อง.อ. ๒/๒๓๙. ๒๙ ม.ฏ. ๒/๓๐๐.

๑๒๙

จรง ไมถกตองตามพระพทธพจนแนนอน การตความในภาษาบาลหรอในพระไตรปฎกนนบางประเดนอาจท าใหเปนเรองทเขาใจคลาดเคลอนและท าใหเกดความเขาใจทผด”๓๐

๔.๖ วเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถากบการศกษาพระไตรปฎก

อรรถกถานนมความส าคญของตอการอธบายพระไตรปฎก๓๑ ถาจะท าความเขาใจใหชดวาใชอธบายค า และความในพระไตรปฎกบาล วา “อรรถกถา” (บาล: อตถกถา, อฏฐกถา) กคอ อรรถ (ความหมาย) + กถา (ถอยค า) จงแปลวา ถอยค าบอกความหมาย ยกตวอยาง “กญชโร” ในพระไตรปฎกบาล ฉบบสยามรฐ๓๒ ในอรรถกถา ทานแปล หรอใหความหมายไว ดงน

กญชโรต หตถ ฯ (กญชร หมายถง หตถ/ชาง)๓๓ ค าวา “ปกข” ไปเปดคนดในอรรถกถา วา ปกขต สกเณ ฯ (ปกษ หมายถง สกณา/นก)๓๔ ค าวา “กลยาณ ” ในพระไตรปฎกบาล ฉบบสยามรฐ๓๕ แปลในอรรถกถา เชน กลยาณนต สนทร ฯ๓๖ (กลยาณะ หมายความวา สนทร/ดงาม) กลยาณนต สนทร ปวร ฯ๓๗ (กลยาณะ หมายความวา สนทร/ดงาม คอ บวร/ประเสรฐ) กลยาณนต โสภน ฯ๓๘ (กลยาณะ หมายความวา โสภณ/งาม)

อรรถกถานนจงเหมอนกบดกชนนารหรอพจนานกรม เพราะวา อรรถกถา แปลวา “ถอยค าบอกความหมาย” จงเขาแนวเดยวกบดกชนนาร (เรองของถอยค าหรอเกยวกบค าศพท) หรอพจนานกรม (ล าดบค า) แตค าททานน ามาบอกความหมายไมใชมแตค าทงาย หรอคนเคย จากตวอยางทยกมา ค ามากมายเปนศพททยาก หรอยากมาก อรรถกถามความแตกตางอยางส าคญจากดกชนนารหรอพจนานกรม คอ ไมเรยงค าตามล าดบอกษร แตเรยงตามล าดบขอมลในพระไตรปฎกบาล เพราะ

๓๐ มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย , อรรถกถาภาษาไทย พระวนยปฎก สมนตปาสาทกา ภาค ๑,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ค าปรารภ. ๓๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, หนา ๒๘-๒๙. ๓๒ ข.จรยา. (บาล) ๓๓/๑๑/๕๖๘. ๓๓ จรยา.อ. ๙/๑๑๓. ๓๔ ม.อ. ๓/๓๑๑. ๓๕ อง.ตก. (บาล) ๒๐/๔๗๙/๑๘๙. ๓๖ อง.อ. ๒/๑๔๗. ๓๗ ชา.อ. ๒/๒๐๒. ๓๘ ชา.อ. ๔/๑๙๕.

๑๓๐

เปนของจ าเพาะส าหรบอธบายพระไตรปฎกบาลโดยตรง ส าหรบดกชนนารหรอพจนานกรม เมอเรยงค าตามล าดบอกษร ค านนกท าหนาทอธบายใหเสรจจบครบไปทเดยว แตอรรถกถาอธบายตามล าดบขอมลในพระไตรปฎก พระอรรถกถาจารยทท าค าอธบายในตางเลม บางทกตางองคกนดวย ควรเขาใจไวดวยวา วธท าอรรถกถา ซงเปนงานจ าพวกไขขยายความ (แกอรรถ) นน ไมใชเปนการแตงเรองขนใหม แตเปนการรวบรวมเรยบเรยง หรอประมวลสาระมาบอกเลาอยางเปนระเบยบระบบ คอท านองเดยวกบการท าดกชนนาร หรอพจนานกรม

อรรถกถานนไมไดแปลศพทอยางเดยว หรอนยามความหมายดงไดกลาวมาซงเปนหนาทพนฐาน แตอรรถกถานนทงแปลค า และอธบายความ คอม งานหลก ๒ ชน เชน เมอพรรณนาพระสตรหนง ๆ อรรถกถาบอกความหมายของถอยค าทยากหรอทส าคญในพระสตรนนแลว กอธบายเนอความของพระสตรนน และถามเรองราวเหตการณเกยวของกบการตรสพระสตรนน กเลาไวดวย จงมค าเรยกทถอเปนไวพจนของ อฏฐกถา อตถกถา วา อตถสงวรรณนา (อตถส วณณนา) เปนการพรรณนาขยายความ ไมใชการแตงขนใหม แตเปนงานรวบรวมประมวลมาบอก อรรถกถาจงเปนทเกบรกษาค าอธบายตวจรงตงแตดงเดมทสดไวเทาทเปนไปได และค าอธบายค าไขความของพทธพจน พทธวจนะทงหลาย กมตงแตหลงจากพระพทธเจาตรสพระวนยหรอพระสตรนน ๆ จบไปแลวนนเอง๓๙

ดง พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ทวา อรรถกถามคณประโยชนโยงอยกบพระไตรปฎกท าใหรจกพระไตรปฎกพอทจะมองเหนไดชดเปนอยางนอยวาพระไตรปฎกบาลทเปนเนอตวจรงตนเดมนนจ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหมนคงยนตวเปนหลกตลอดไป อรรถกถาเปรยบดงสะพานหรอบนไดทชวยใหเขาไปถงพระไตรปฎกบาล ถอวาเปนสงทไมอาจขาดไปและรวมชวยกนพากาวสความสมบรณ๔๐

๔.๗ สรป

อรรถกถามคณคาประโยชนโยงอยกบพระไตรปฎกท าใหรจกพระไตรปฎกพอทจะมองเหนไดชดเปนอยางนอยวาพระไตรปฎกบาล ทเปนเนอตวจรงตนเดมนน จ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหมนคงยนตวเปนหลกตลอดไปอรรถกถา อนเสมอนสะพานเหมอนบนไดทชวยใหกาวเขาไปถงพระไตรปฎกบาล เปนอปกรณทไมอาจขาดไป ละทงไมไดพระไตรปฎกภาษาไทยชวยทอดสะพาน

๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, หนา ๓๐. ๔๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง, (กรงเทพมหานคร: วดญาน

เวศกวน, ๒๕๕๘), หนา ๔๑.

๑๓๑

ตงบนไดของอรรถกถาใหเรากาวไตไปใหถงพระไตรปฎกตวจรงทเปนบาลไมใชเปนตวสะพาน ไมใชเปนตวบนได ทจะแทนทใหทงอรรถกถาไปได

ในพระวนยปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระวนยปฎก โดยยกตวอยางพระวนยขอ นสสคคยปาจตตยขอทวา “อนง ภกษใด รบกด ใหรบกด ซงทองเงน หรอยนดทองเงนอนเขาเกบไวให เปนนสสคคยปาจตตย” จากอาบตนสสคคยปาจตตยทยกมาจะเหนวาในสวน “การยนดเงนทองทเขาเกบไว” ในอรรถาธบาย ทานกกลาววา “แมไมหามดวยกาย และวาจา เปนผมจตบรสทธ ไมยนด ดวยคดวา นไมควรแกเรา ไมเปนอาบตเหมอนกน”

ในพระสตตนตปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระสตตนตปฎก โดยยกตวอยางในอรรถกถาสงคาลกสตรไดอธบายเรอง อบายมข ๖ ในเรองของสรา สรา ๕ ชนด แบงเปนของดอง ๕ ชนด การอธบาย และขยายความโดยอรรถกถาพระสตรนเปนประโยชนตอพทธศาสนกชนผรกษาศลไดอยางถกตอง

ในพระอภธรรมปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระวนยปฎก โดยยกตวอยาง อกศลกรรมบท ทเกยวเนองกบศล ๕ ปาณาตบาต (การยงสตวมชวตใหตกลวงไป) มองคประกอบ ๕ อยาง ปาณาตบาต มปโยคะ (การประกอบการ) ๖ อยาง, อทนนาทาน (การถอเอาสงของทเจาของไมให) มองคประกอบ ๕ อยาง อทนนาทานนนมปโยคะ ๖ อยางเหมอนปาณาตบาต และมความเปนไปดวยอ านาจแหงอวหาร (การขโมย) ๕ อยาง กาเมสมจฉาจาร (เจตนาเปนเหตกาวลวงฐานะทไมควรเกยวของทเปนไปทางกายทวารโดยประสงคเมถน) อรรถกถานนทานอธบายถงหญง ๒๐ จ าพวกทไมควรเกยวของ มจฉาจารนนมองคประกอบ ๔ อยาง มสาวาท (ความพยายามทางวาจา หรอความพยายามทางกาย อนท าลายประโยชน ของบคคลผมงกลาวใหคลาดเคลอน) มองคประกอบ ๔ อยาง การอธบาย และขยายความโดยอรรถกถาพระอภธรรมนเปนประโยชนตอพทธศาสนกชนผรกษาศลไดอยางถกตอง

การตความหลกค าสอน อรรถกถานนส าคญตอการตความหลกค าสอน โดยยกตวอยาง พระวนย ๑๕๐ ขอ ในพระบาลวา “สาธกมท ภนเต ทยฑฒสกขาปทสต อนวฑฒมาส อทเทส อาคจฉต” แปลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ สกขาบท ๑๕๐ น ยอมมาสอเทศ การสวด ทกกงเดอน โดยยกศพท “สาธก ” คอ “สห+อธก” แปลวา พรอมดวยสวนทเกน มขอทมากขนไป หรอมเศษ มาพจารณาไดค าแปลวา “สกขาบท ๑๕๐ กบทงทเกนออกไป น” หรอแปลสน ๆ วา “สกขาบท ๑๕๐ มเศษ น” อรรถกถาไดอธบายความเพมเตมวา “ทตรสไวดงน ทรงหมายถงสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลา (ทพระวชชบตรทลถาม) นน” และฎกาไดอธบายเพมเตมวา “พทธพจนน ตรสตามจ านวนสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลาททรงแสดงพระสตรนน แตหลงจากนน มสกขาบท ๒๐๐ มเศษ” ดงนนการตความในภาษาบาลหรอในพระไตรปฎกนนบางประเดนอาจท าใหเปนเรองทเขาใจ

๑๓๒

คลาดเคลอน ท าใหเกดความเขาใจทผด จ าเปนตองใชอรรถกถา และฎกามาอธบายเพมเตมเพอชวยพจารณาตดสนความหมายของค าหรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง เพอเปนการชวยรกษาพระพทธศาสนา และเพอไมใหเกดความแตกแยกในคณะสงฆ

อรรถกถานนไมไดแปลศพทอยางเดยว หรอนยามความหมายดงไดกลาวมาซงเปนหนาทพนฐาน แตอรรถกถานนทงแปลค า และอธบายความ คอมงานหลก ๒ ชน งานจ าพวกไขขยายความ (แกอรรถ) นน ไมใชเปนการแตงเรองขนใหม แตเปนงานรวบรวมประมวลมาบอก เปนการเรยบเรยง หรอประมวลสาระมาบอกเลาอยางเปนระเบยบระบบ เหมอนดกชนนาร หรอพจนานกรม บาลในพระไตรปฎกบางประเดนเขาใจคลาดเคลอน และมความเขาใจผด จ าเปนตองใชอรรถกถาและฎกามาอธบายเพมเตมเพอชวยพจารณาตดสนความหมายของค า หรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง โดยอธบายตามล าดบทงค าศพท หรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรม หลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของพทธพจนนน ๆ เรองราวนน ๆ พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน อรรถกถาจงเปนทเกบรกษาค าอธบายพระไตรปฎกตวตวจรงของเดมทสดไวเทาทเปนไปได

ดงนน จงจ าเปนตองศกษาคมภรทางพระพทธศาสนาทง ๓ ระดบ คอ คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา และคมภรฎกา พรอมทงปกรณวเสส หรอสททาวเสส กลาวคอศกษาโดยเทยบสตร (พระไตรปฎก) สตตานโลม (อรรถกถา) และอาจรยวาท (ฎกา) การศกษาใหครบนจะกอใหเกดวจารณญาณแกผศกษาโดยการเทยบเคยงกบคมภรทง ๓ ระดบแลว พบวาตรงกน ลงกน สมกน ไมขดกน กถอไดวา เรองนนเปนจรง ถกตองตามพระพทธพจนแนนอน ถาไมตรงกน ไมลงกน ไมสมกน มขอขดแยงกน กถอวา เรองนนไมจรง ไมถกตองตามพระพทธพจนแนนอน

บทท ๕

สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ

งานวจยเรองศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกมวตถประสงค เพอศกษาทรรศนะเกยวกบคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก เพอศกษาความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎกตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท เพอวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก โดยวธการศกษารวบรวมประมวลความร ประวตคมภรอรรถกถาทเกยวของกบการศกษาบาลพระไตรปฎก เชน สมนตปาสาทกา สมงคลวสาลน เปนตน และคดเลอกบทบาลในพระไตรปฎกเปนตวอยางในการอธบายความและวเคราะหความหมาย ตามลกษณะของกรอบการวเคราะหโดยอาศยหลกในคมภรอรรถกถาทงในอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎก เพอเนนใหเหนถงความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก

๕.๑ สรปผลการวจย

๕.๑.๑ ทรรศนะ

ความหมาย คมภรอรรถกถา หมายถง “คมภรอธบายความในพระไตรปฎก หรอเครองบอกความหมาย” อฏฐ หมายถง เนอความ ความหมาย กถา หมายถง ถอยค า ค ากลาวค าอธบาย จ าแนกได ๒ อยาง คอ อรรถกถาทพระพทธเจาทรงแสดงเอง ๑ อรรถกถาทพระมหาเถระทงหลายไดอธบาย ๑ โดยการอธบายทงค าศพท อธบายความหมายรวมทงขยายความพระไตรปฎก พรอมทงชแจงเหตผล เพอชวยใหผศกษาเขาใจพระไตรปฎกชดเจนยงขน คมภรอรรถกถาภาษามคธขนโดยพระมหาเถระหลายรป มพระพทธโฆสาจารย และพระพทธทตตเถระ เปนตน เปนคมภรทางพระพทธศาสนาทมความส าคญรองลงมาจากคมภรพระไตรปฎก

ความเปนมา พระพทธโฆษาจารยไดรจนาไววาคมภรอรรถกถาเปนคมภรทมอยเดมตงแตปฐมสงคายนามาสมบรณในสมยตตยสงคายนา รกษาใหคงอยในรปเดมดวยการสวดทองจ า การจารกอรรถกถานาจะมแลวตงแตสมยพทธกาลเชนเดยวกบพระไตรปฎก คมภรเหลานมาสประเทศศรลงกา และไดแปลเปนภาษาสงหฬ สมยตอมาเหตการณในอนเดยไดเปลยนแปลงไป นกายฝายมหายานรงเรองการรจนาคมภรไดใชภาษาสนสกฤต สวนนกายเถรวาททใชภาษาบาลไดเสอมลง คมภรอรรถ

๑๓๔

กถาตาง ๆ นนไดสญหายไปเปนสวนมากทมอยนาจะไมสมบรณ ครนถงพทธศตวรรษท ๕ ทานพระ เรวตะซงเปนพระเถระทส าคญของนกายเถรวาทในสมยนน จงไดแนะน าใหพระพทธโฆษาจารยผเปนศษยของทานเดนทางมายงประเทศศรลงกา เพอแปลอรรถกถาสภาษามคธอนเปนภาษาหลกของคมภรพทธศาสนาฝายเถรวาท คมภรอรรถกถาของพระไตรปฎกจงม ๒ ประเภท คอ อรรถกถาภาษาสงหฬโบราณ (ตนฉบบอนตรธานหมดแลว) ๑ อรรถกถาสมยพระพทธโฆษาจารยและพระอรรถกถาจารยอน ๑

การจดล าดบชนคมภร “คมภร” ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง “หนงสอต าราทส าคญทางศาสนาหรอโหราศาสตรเปนตน” แบงเปน คมภรดงเดมคอบาล ๑ คมภรอรรถกถา ๑ คมภรฎกา ๑ คมภรอนฎกา ๑ คมภรอน ๆ ๑ อรรถกถาคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท อรรถกถาวาตามลกษณะผอธบายหรอผแตง อรรถกถาสมยพทธกาล เรยกวา มหาอรรถกถา แบงเปน ๒ ประเภท คอ พทธสงวณณตะ ๑ อนพทธสงวณณตะ ๑ อรรถกถาแบงตามประเภทของภาษา รกษาสบทอดกนมา ม ๒ ประเภท คอ มคธอรรถกถา ๑ สงหลอรรถกถา ๑ อรรถกถาตามยคสมยสามารถแบงเปน ๒ ประเภท คอ โบราณอรรถกถา ๑ อภนวอรรถกถา ๑ วตถารอรรถกถา ๑

การจดหมวดหม พระไตรปฎกประกอบดวยเนอหาแบงออกเปน ๓ สวน คอ พระวนยปฎก ๑ พระสตตนตปฎก ๑ พระอภธรรมปฎก ๑ คมภรอธบายพระไตรปฎก ค าสอนหรอพทธพจนสวนใดทยาก ตองการค าอธบายเพมเตมนอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลวกมพระสาวกชแจงชวยตอบขอสงสย ค าอธบายและค าตอบทส าคญกไดรบการทรงจ าถายทอดตอกนมาจาก สาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมาเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกแลว ค าชแจงอธบายเหลานนกเปนระบบระเบยบ และมล าดบไปตามพระไตรปฎกดวย ค าอธบายพทธพจน หรอหลกพระธรรมวนย หรอค าอธบายความในพระไตรปฎกนนเรยกวา อรรถกถา เมอมการทรงจ าถายทอดพระไตรปฎก กมการทรงจ าถายทอดอรรถกถาประกอบควบคมาดวย อรรถกถาสายพระวนยปฎก แบงเปน สมนตปาสาทกา ๑ กงขาวตรณ ๑ อรรถกถาสายพระสตตนตปฎก แบงเปน สมงคลวลาสน ๑ ปปญจสทน ๑ สารตถปกาสน ๑ มโนรถปรณ ๑ ปรมตถโชตกา ๑ ชาตกฏฐกถา ๑ ปทฏฐกถา ๑ อรรถกถาสายพระอภธรรมปฎก แบงเปน อฏฐสาลน ๑ สมโมหวโนทน ๑ ปรมตถทปน ๑ สวนคมภรอรรถกถาอธบายความพระไตรปฎก ทพระพทธโฆสาจารยไมไดรจนาทหาหลกฐานได คอ ปรมตถทปน ๑ สทธมมปกาสน ๑

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระวนยปฎก คมภรอรรถกถาเปนคมภรทพระอรรถกถาจารยรจนาขนเพออธบายความหมายของสาระส าคญในพระไตรปฎก เฉพาะคมภรอรรถกถาพระวนย ซงมชอคมภรและประเภทคมภร แบงเปน สมนตปาสาทกา ๑ กงขาวตรณอฏฐกถา ๑ วนยสงกอฏฐกถา ๑ วนยวนจฉยะ ๑ อตตรวนจฉยะ ๑ ขททสกขา ๑ มลสกขา ๑

๑๓๕

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระสตตนตปฎก สตตนตปฎก หมายถง คมภรวาดวยพระสตร เปนประมวลพระพทธพจนหมวดพระสตร ประกอบดวยพระธรรมเทศนา และธรรมบรรยายตาง ๆ ทตรสใหเหมาะสมกบบคคล เหตการณ และโอกาส มบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา คมภรอรรถกถาทเกยวของกบพระสตตนตปฎก สมงคลวลาสน ปปญจสทน สารตถปกาสน มโนรถปรณ ปรมตถโชตกา ธมมปทฏฐกถา (ปรมตถโชตกา) ปรมตถทปน ชาตกฏฐกถา สทธมมปชโชตกา สทธมมปกาสน วสทธนวลาสน มธรตถวลาสน เปนตน

สาระส าคญของคมภรอรรถกถาพระอภธรรมปฎก คมภรอรรถกถาแหงพระอภธรรมฝายเถรวาททรจนาโดยพระอรรถกถาจารย คอ พระพทธโฆสมหาเถระ ในชวงพทธศตวรรษท ๙ แบงเปน อฏฐสาลน (อรรถกถาอธบายพระบาลธมมสงคณ) ๑ สมโมหวโนทน (อรรถกถาอธบายพระบาลวภงค) ๑ ปญจปกรณ (อรรถกถาอธบายพระบาลอภธรรม ๕ คมภรนอกน) ๑

ทรรศนะจากการศกษาทรรศนะทมตออรรถกถานนพบวาโดยรวมแลวมความเชอถอในคมภรอรรถกถา เหนความส าคญ และคณประโยชนในคมภรอรรถกถา และแตละทานไดใหแนวคดตอคมภรอรรถกถาเพมเตมชวยใหเหนคณคาและคณประโยชนของคมภรอรรถกถาไดมากยงขน

๕.๑.๒ ความส าคญ

ความส าคญของอรรถกถา อรรถกถาแรกกคอพทธพจนหรอพทธวจนะซงมาจากพระพทธเจานนเอง พระสงฆกเกบสะสมเพมขนเรอย ๆ เมอพระสาวกผใหญอธบายขยายความแกศษยของทาน ไดรบความนบถอเปนหลกกเปนอรรถกถาเกบสะสมเพมขนมา ๆ อรรถกถา จงเปนค าไขความอธบาย อยคเคยงมากบพระธรรมวนยอนเปนตวหลกค าสอนทมาเปนพระไตรปฎก เมอสงคายนาพระธรรมวนยตงแตแรก กคอประมวลอรรถกถาทนบถอใชกนมาน ามาสอบทานตกลงใหเปนทยอมรบเปนแบบแผนอนหนงอนเดยว เปนเครองประกอบหรอเปนคมอคเคยงไวดวย อรรถกถาจงถก ใชเปนเครองมอศกษาพระไตรปฎกสบกนมา

ความส าคญของอรรถกถาตอการศกษาพระไตรปฎก อรรถกถาตงแตในสมยพทธกาล หรอหลงจากนนเปนทประมวลความรขอคดเหนดานธรรมะ และเปนทประมวลขอมลเกยวกบพระประวตของพระพทธเจาซงกระจดกระจายอยในพระไตรปฎกทเปลยนแปลงแตกความคดไปในสมยหลงเขามาไวดวยกน รวมอยในนทานกถา ในชาตกฏฐกถา ในพทธวงศ สมนตปาสาทกา การสรางอดมคตเกยวกบพระพทธเจาปรากฏรายละเอยดในอรรถกถา ในพทธวงศอรรถกถา สวนเถรอรรถกถา เถรอรรถกถา และในมโนรถปรณ เปนทประมวลประวตของพระสาวกทงสวนทเปนอดตชาต และเรองราวของทานในสมยพทธกาล ความหมายและลกษณะของนวงคสตถศาสนในสมยพทธกาลมอธบายอยางละเอยดในอรรถกถา เรองราวของพราหมณ และผนบถอศาสนา หรอมความเชอทางอนในสมย

๑๓๖

พทธกาล รวมถงเรองราวของการแตกแยกของสงฆในพทธศาสนาหลงสมยพทธกาลเปน ๑๘ สาขา หลงสมยพระเจาอโศกมหาราชอก ๖ สาขา มการกลาวแจกแจงในกถาวตถปกรณฏฐกถา รวมท งเรองราวของศาสนา และความเชอของคนกลมอนนอกพทธศาสนาในสมยหลงดวย

อรรถกถามความส าคญตอการศกษาพระวนย พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก โดยยกไดยกตารางแสดงตวอยางในการอธบาย อรรถกถากบการรกษาพทธพจน ผทคอยรกษาทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวไดแกพระสาวกของพระพทธองคเอง หลกฐานทแสดงการทรงจ าเนอหาหลกธรรมนนไวอยางเปนหมวดหม ถาไมมการรวบรวมประมวลค าสอนของพระองคไวพระพทธศาสนากจะสญสน ดงนน ในสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอยไดมการรเรม ใหมการรวบรวมค าสอนของพระองคเรยกวา การสงคายนา คอ การรวบรวมค าสงสอนของพระพทธเจาไว แลวทรงจ าไวเปนแบบแผนเดยวกน คอรวบรวมไวเปนหลกและทรงจ าถายทอดสบมาเปนอยางเดยวกน ภายหลงพทธกาลมวธการรกษาสบทอดพระไตรปฎกโดยมขปาฐะ ตงแตการท าสงคายนาครงท ๑ มาจนถงสงคายนาครงท ๓ หลงจากนนจงมการจารกหรอบนทกธรรมวนยลงในใบลาน

ความส าคญของอรรถกถากบการตความหลกค าสอน ลกษณะส าคญของอรรถกถา คอ เปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง หมายความวา พระไตรปฎกแตละสตรแตละสวนแตละตอนแตละเรอง กมอรรถกถาทอธบายจ าเพาะสตรจ าเพาะสวนตอนหรอเรองนน ๆ และอธบายตามล าดบไป โดยอธบายทงค าศพทหรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรมหลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของการทพระพทธเจาจะตรสพทธพจนนน ๆ หรอเกดเรองราวนน ๆ ขน พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน

ความส าคญของคมภรอรรถกถาตามจารตพระพทธศาสนาเถรวาท พระพทธศาสนานนมความสมพนธกบอรรถกถาทเกยวกบจารตพระพทธศาสนาเถรวาท ดงจะเหนไดจากการม อทธพลจากหลกค าสอนจากเรองราวทเกดขนในสมยพทธกาล และสมยกอนหนานน ทปรากฏในคมภรอรรถกถา เรองราวดงกลาวสงผลตอวถชวต ตงแตระดบบคคล ระดบครอบครว จนถงระดบสงคม รวมถงขนบธรรมเนยม ประเพณ ทจ าเปนตองปฏบตในสงคม เชน การท าบญ การอทศสวนบญสวนกศล ประเพณกวนขาวทพย ประเพณตกบาตรเทโว ประเพณเนองในวนส าคญทางพระพทธศาสนา เปนตน

ความส าคญของอรรถกถาในพทธวธการสอน ในคมภรอรรถกถาจะเหนไดวา พระพทธเจาทรงสอนทงในรปของกลม และในรปของการสอนแบบตวตอตว เมอพระภกษประชมตงวงสนทนากนพระองคจะเสดจไปรวมสมมนาตรสถามเรองทสนทนากน ทรงสดบการวพากษการแสดงความคดของทประชมแลวทรงตะลอมเขาสประเดน จะสอนในลกษณะใดกตามทรงเนนความส าคญของผเรยนทมไมนอยกวาความส าคญของผสอน ผสอนตองมความรและคณสมบตทดและเหมาะสม ผเรยนตองม

๑๓๗

ความพรอม มบทบาทรวมกบผสอน ผสอนตองเขาใจถงความแตกตางทางเชาวปญญา และจรต หรอนสยของผเรยน ปรบแนวการสอนใหเหมาะกบผเรยน เพอใหผเรยนไดแสดงความคดเหน และลงมอปฏบตดวยตนเอง

ความส าคญของอรรถกถากบศลปวฒนธรรม เหนไดจากการสรางศาสนสถาน เชน การสรางวด การสรางศาลาทพกอาศยแกสาธารณชน การสรางเจดย ในประเทศไทยมการสรางเจดยในทตาง ๆ สงเวชนยสถาน อทธพลตองานทางดานพทธศลป งานทางดานประตมากรรม เชน การสรางพระพทธรป เปนตน งานดานพทธจตรกรรม เชนภาพวาดฝาผนงทเกยวกบพทธประวต เปนตน นอกจากนนยงมการจ าลองสถานทตามทปรากฏในตวอยางเรองราวตาง ๆ ทปรากฏในคมภรอรรถกถาไวในสถานทตาง ๆ อกดวย

ความส าคญของอรรถกถากบประเพณ และพธกรรมไดรบอทธพลมาจากทางคมภรอรรถกถาธรรมบทเปนสวนใหญ และมกไดรบการสบทอดปฏบตมาอยางยาวนานจวบจนกระทงปจจบน มปรากฏในเนอหาในคมภรอรรถกถาธรรมบท ทไดรบการปฏบตสบเนองมาโดยตลอด เชน พธแตงงาน พธศพ การอทศสวนบญใหแกผทลวงลบไปแลว เปนตน การปลกฝงจตสานกเหลานเปนการสรางความดงาม แสดงใหเหนถงความยดมนตอธรรมเนยมปฏบตทไดผานกาลเวลามาอยางยาวนาน

ความส าคญของอรรถกถาตออทธพลของคนในสงคมอทธพลค าสอนตอวถชวตทปรากฏหลกค าสอนในคมภรอรรถกถาธรรมบท ตามเรองราวตาง ๆ ทเกดขนซงสงผลในระดบตาง ๆ สามารถเปนบทเรยนตอการด าเนนชวตทางสงคม อทธพลตอวถชวตเฉพาะปจเจกบคคล การปลกฝงจตส านกทดในตวบคคล การขอขมาลาโทษ และการใหอภยกน วตรปฏบตตอผใหญ เรองการใหผลของกรรม เปนตน อทธพลตอวถชวตระดบสงคมมการปลกฝงศรทธาของพทธศาสนกชนทปฏบตสบเนองกนมาแตครงสมยพทธกาล ในดานขนบธรรมเนยมประเพณ ในพระสตรนนนทานชาดกไดเปนแรงบนดาลใจใหจตรกร และประตมากร ไดสรางสรรคงานทางดานศลปะ จตรกรรม ประตมากรรม ตามหลกฐานทปรากฏมา

ความส าคญของอรรถกถากบการปฏบตตนของคนในสงคม เกยวกบมารยาท และธรรมเนยมปฏบตทปรากฏในคมภรอรรถกถา เชน การเขาหาบคคลส าคญ การบชาพระพทธเจา การส ารวมระวง เปนตน ในประเทศไทยมการน าคมภรอรรถกถามาใชเปนหลกสตรส าหรบการศกษาภาษาบาลของพระภกษสามเณร เชน อรรถกถาพระธรรมบท (ธมมปทฏฐกถา) ภาคท ๑-๘ และ อรรถกถาพระวนย (สมนตปาสาทกา) เปนตน

๑๓๘

๕.๑.๓ บทวเคราะห

อรรถกถามคณคาประโยชนโยงอยกบพระไตรปฎกท าใหรจกพระไตรปฎก พระไตรปฎกบาลทเปนเนอตวจรงตนเดมนนจ าเปนตองเขาใหถง และจะตองรกษาไวใหมนคงยนตวเปนหลกตลอดไป อรรถกถา อนเสมอนสะพานเหมอนบนไดทชวยใหกาวเขาไปถงพระไตรปฎกบาล เปนอปกรณทไมอาจขาดไป ละทงไมไดพระไตรปฎกภาษาไทยชวยทอดสะพานตงบนไดของอรรถกถาใหเรากาวไตไปใหถงพระไตรปฎกตวจรงทเปนบาล แตไมใชเปนตวสะพานไมใชเปนตวบนได ทจะแทนทใหทงอรรถกถาไปได

ในพระวนยปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระวนยปฎก โดยยกตวอยางพระวนยขอ นสสคคยปาจตตยขอทวา “อนง ภกษใด รบกด ใหรบกด ซงทองเงน หรอยนดทองเงนอนเขาเกบไวให เปนนสสคคยปาจตตย” จากอาบตนสสคคยปาจตตยทยกมาจะเหนวาในสวน “การยนดเงนทองทเขาเกบไว” ในอรรถาธบาย ทานกกลาววา “แมไมหามดวยกายและวาจา เปนผมจตบรสทธ ไมยนด ดวยคดวา นไมควรแกเรา ไมเปนอาบตเหมอนกน”

ในพระสตตนตปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระสตตนตปฎก โดยยกตวอยางในอรรถกถาสงคาลกสตรไดอธบายเรอง อบายมข ๖ ในเรองของสรา สรา ๕ ชนด แบงเปนของดอง ๕ ชนด การอธบายและขยายความโดยอรรถกถาพระสตรนเปนประโยชนตอพทธศาสนกชนผรกษาศลไดปฏบตอยางถกตอง

ในพระอภธรรมปฎก อรรถกถานนส าคญในการอธบายพระวนยปฎก โดยยกตวอยาง อกศลกรรมบท ทเกยวเนองกบศล ๕ ปาณาตบาต (การยงสตวมชวตใหตกลวงไป) มองคประกอบ ๕ อยาง ปาณาตบาต มปโยคะ (การประกอบการ) ๖ อยาง อทนนาทาน (การถอเอาสงของทเจาของไมให) มองคประกอบ ๕ อยาง อทนนาทานนนมปโยคะ ๖ อยางเหมอนปาณาตบาต และมความเปนไปดวยอ านาจแหงอวหาร (การขโมย) ๕ อยาง กาเมสมจฉาจาร (เจตนาเปนเหตกาวลวงฐานะทไมควรเกยวของทเปนไปทางกายทวารโดยประสงคเมถน) อรรถกถานนทานอธบายถงหญง ๒๐ จ าพวกทไมควรเกยวของ มจฉาจารนนมองคประกอบ ๔ อยาง มสาวาท (ความพยายามทางวาจา หรอความพยายามทางกาย อนท าลายประโยชน ของบคคลผมงกลาวใหคลาดเคลอน) มองคประกอบ ๔ อยาง การอธบาย และขยายความโดยอรรถกถาพระอภธรรมนเปนประโยชนตอพทธศาสนกชนผรกษาศลไดอยางถกตอง

การตความหลกค าสอน อรรถกถานนส าคญตอการตความหลกค าสอน โดยยกตวอยาง พระวนย ๑๕๐ ขอ ในพระบาลวา “สาธกมท ภนเต ทยฑฒสกขาปทสต อนวฑฒมาส อทเทส อาคจฉต” แปลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ สกขาบท ๑๕๐ น ยอมมาสอเทศ การสวด ทกกงเดอน

๑๓๙

โดยยกศพท “สาธก ” คอ “สห+อธก” แปลวา พรอมดวยสวนทเกน มขอทมากขนไป หรอมเศษ มาพจารณาไดค าแปลวา “สกขาบท ๑๕๐ กบทงทเกนออกไป น” หรอแปลสน ๆ วา “สกขาบท ๑๕๐ มเศษ น” อรรถกถาไดอธบายความเพมเตมวา “ทตรสไวดงน ทรงหมายถงสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลา (ทพระวชชบตรทลถาม) นน” และฎกาไดอธบายเพมเตมวา “พทธพจนน ตรสตามจ านวนสกขาบททไดทรงบญญตแลวในเวลาททรงแสดงพระสตรนน แตหลงจากนน มสกขาบท ๒๐๐ มเศษ” ดงนน การตความในภาษาบาล หรอในพระไตรปฎกนนบางประเดนอาจท าใหเปนเรองทเขาใจคลาดเคลอน และท าใหเกดความเขาใจทผด จ าเปนตองใชอรรถกถา และฎกามาอธบายเพมเตมเพอชวยพจารณาตดสนความหมายของค า หรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง เพอเปนการชวยรกษาพระพทธศาสนา และเพอไมใหเกดความแตกแยกในคณะสงฆ

ในพระไตรปฎก อรรถกถานนไมไดแปลศพทอยางเดยว หรอนยามความหมายดงไดกลาวมาซงเปนหนาทพนฐาน แตอรรถกถานนทงแปลค า และอธบายความ คอ มงานหลก ๒ ชน งานจ าพวกไขขยายความ (แกอรรถ) นน ไมใชเปนการแตงเรองขนใหม แตเปนงานรวบรวมประมวลมาบอก เปนการเรยบเรยง หรอประมวลสาระมาบอกเลาอยางเปนระเบยบระบบ เหมอนดกชนนาร หรอพจนานกรม บาลในพระไตรปฎกบางประเดนเขาใจคลาดเคลอน และมความเขาใจผด จ าเปนตองใชอรรถกถา และฎกามาอธบายเพมเตมเพอชวยพจารณาตดสนความหมายของค า หรอประโยคนน ๆ ใหถกตองอยางแทจรง โดยอธบายตามล าดบทงค าศพท หรอถอยค าอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรม หลกวนย และเลาเรองประกอบ ตลอดจนแสดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของพทธพจนนน ๆ เรองราวนน ๆ พรอมทงเชอมโยงประมวลความเปนมาเปนไปตาง ๆ ทจะชวยใหเขาใจเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน อรรถกถาจงเปนทเกบรกษาค าอธบายพระไตรปฎกตวตวจรงของเดมทสดไวเทาทเปนไปได

ดงนน จงจ าเปนตองศกษาคมภรทางพระพทธศาสนาทง ๓ ระดบ คอ คมภรพระไตรปฎก คมภรอรรถกถา และคมภรฎกา พรอมทงปกรณวเสส หรอสททาวเสส กลาวคอศกษาโดยเทยบสตร (พระไตรปฎก) สตตานโลม (อรรถกถา) และอาจรยวาท (ฎกา) การศกษาใหครบนจะกอใหเกดวจารณญาณแกผศกษาโดยการเทยบเคยงกบคมภรทง ๓ ระดบแลว พบวาตรงกน ลงกน สมกน ไมขดกน กถอไดวา เรองนนเปนจรง ถกตองตามพระพทธพจนแนนอน ถาไมตรงกน ไมลงกน ไมสมกน มขอขดแยงกน กถอวา เรองนนไมจรง ไมถกตองตามพระพทธพจนแนนอน

๑๔๐

๕.๒ ขอเสนอแนะ

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะในการน าผลการศกษาไปใช

ในการศกษาวเคราะหพระไตรปฎกโดยอาศยคมภรอรรถกถาโดยการยกบทบาลในพระไตรปฎกมาวเคราะหบางประเดนโดยอาศยอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎก และอรรถกถาพระอภธรรมปฎก โดยเนนใหเหนถงความส าคญของอรรถกถา ผวจยจงไดศกษาวเคราะหเฉพาะประเดนเทานน ผทจะน าขอมลหรอผลการศกษาไปอางอง ควรศกษาทงในอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎก อรรถกถาพระอภธรรมปฎกเพมเตม

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพอการวจยครงตอไป

จากการวจยเรอง “ศกษาวเคราะหความส าคญของคมภรอรรถกถาทมตอการศกษาพระไตรปฎก”ครงน ผวจยมความเหนวา ยงมประเดนทควรน ามาวจย เปนตนวา

๑) ควรวจยเรอง “ศกษาความส าคญของล าดบชนคมภรในพระพทธศาสนาตอการศกษาของเยาวชน” เพราะเหนวา ล าดบชนของคมภรในพระไตรปฎกมผลตอการสอความรทเหมาะสมตอการศกษาของเยาวชน

๒) ควรวจยเรอง “ศกษาว เคราะหความส าคญของอาจรยวาททมตอการศกษาพระไตรปฎก” เพราะเหนวา คมภรทอยในอาจรยวาทนน เปนคมภรทส าคญในการใชอธบายคมภรอรรถกถา และสามารถอธบายความเพมเตมในพระไตรปฎกไดชดเจนยงขน

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบสยามรฏ เตปฏก ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕.

________. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ:

กรมการศาสนา. ประวตพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป. กรงเทพมหานคร: การศาสนา, ๒๕๒๖.

กรมยทธศกษาทหารบก. คมอการอนศาสนาจารยกองทพบก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพกรมยทธศกษาทหารบก, ๒๕๓๘.

กรมศลปากร. นามานกรมขนบประเพณไทย หมวดประเพณราษฎร เลม ๒: ประเพณ เทศกาลและวนส าคญทางพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๕๐.

กองวชาการ มหาวทยาลยธรรมกาย แคลฟอรเนย. พระไตรปฎกเบองตน. มหาวทยาลยธรรมกาย แคลฟอรเนย: กองวชาการ มหาวทยาลยธรรมกาย แคลฟอรเนย, ๒๕๕๔.

คณะกรรมการแผนกต ารา มหามหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ. มงคลตถทปนแปล เลม ๑. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๕๕.

คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกศกษา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

_________. พระวนยปฎก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐. ดร. อทส ศรวรรณ. ธรรมบทแปลโดยพยญชนะ ภาค ๕. กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยงเซยง,

๒๕๕๕.

๑๔๒

ด ารงราชานภาพ. สมเดจกรมพระยา. ปญญาสชาดก. พระนคร: ศลปาบรรณคาร, ๒๔๙๙. ป.หลงสมบญ. พจนานกรมบาล - ไทย. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร: วดมหาธาตยวรงสฤษฏ,

๒๕๔๐. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท . พมพครงท ๘.

กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. _________. รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท. กรงเทพมหานคร: เอดสน เพรส โพรดคส,

๒๕๔๓. _________. รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท . พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร: บรษท

สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๕. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๑.

กรงเทพมหานคร: บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จ ากด, ๒๕๕๑. _________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. _________. รจกพระไตรปฎก ใหชด ใหตรง. กรงเทพมหานคร: วดญานเวศกวน. ๒๕๕๘. พระพทธโฆษาจารย. ปญจมสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนย. (แปลโดย) พระเทพเวท จวน

อฏาย. พระนคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๕. พระมหาวศษฐ ธรว โส. เอกสารประกอบการสอน รายวชา พระไตรปฎกศกษา. มหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตสรนทร, ๒๕๕๐. พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. กรงเทพมหานคร:

สหธรรมมก, ๒๕๕๔. พระศรสทธพงศ (สมศกด อปสโม). ปทานกรมพระไตรปฎก ฉบบบาล - ไทย. กรงเทพมหานคร:

หางหนสวนจ ากด เทคนค ๑๙, ๒๕๒๙. พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมหาวทยาลยรามค าแหง, ๒๕๔๖. มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ความรเบองตนเกยวกบพระวนยปฎก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๕๓. _________. ความรเบองตนเกยวกบพระสตตนตปฎก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

รานชวทยาลย, ๒๕๕๘. _________. ความรเบองตนเกยวกบพระอภธรรมปฎก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

รานชวทยาลย, ๒๕๕๕.

๑๔๓

_________. พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณรานชวทยาลย, ๒๕๓๓.

_________. เกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒.

_________. พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๓.

_________. พระไตรปฎกศกษา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร: ศรวฒนา

อนเตอรพรนท, ๒๕๔๖. วรนนทน ชชวาลทพากร. พระพทธรปคบาน คเมอง. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพทพากร, ๒๕๔๓. ศ.ดร. นยะดา เหลาสนทร. ปญญาสชาดก. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแมค าฝาง, ๒๕๓๘. สมเดจพระพทธาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ). คมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ รจนา .

กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๕๔. สมพร ไชยภมธรรม. ปางพระพทธรป. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพตนธรรม, ๒๕๔๓. สมคร บราวาส. พฒนาการแหงพทธปรชญา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพรงเรองรตน, ๒๕๓๑. สนต เลกสขม. จตรกรรมฝาผนงสมยอยธยา. กรงเทพมหานคร: เจรญวทยการพมพ, ๒๕๒๔. สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎกฉบบส าหรบประชาชน. พมพครงท ๑๗. กรงเทพมหานคร: โรง

พมพมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๕๐. สภทรดศ ดศกล. ม.จ. ววฒนาการแหงจตรกรรมฝาผนงของไทย สถานจตรกรรมฝาผนงสารบาญ

ภาพจตรกรรมฝาผนง. กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร, ๒๕๐๒. สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา . กรงเทพมหานคร: ศกดโสภา

การพมพ, ๒๕๒๖. เสฐยรพงษ วรรณปก. พทธวจนะในธรรมบท. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: อมรนทร พรนตง

กรป จ ากด, ๒๕๓๑. _________. ค าบรรยายพระไตรปฎก. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๕๐.

๑๔๔

เอล ซา เบธ เ รย และคณะ . ทศชาต . แปลโดย สนธ วรรณ อนทรลบ . กร ง เทพมหานคร : คณะโบราณคด, ๒๕๒๔.

เออน เลงเจรญ. พระพทธศาสนา:ศาสนาแหงปรชญา. กรงเทพมหานคร: รวมสาสน, ๒๕๓๗. เสฐยรพงษ วรรณปก. พทธวจนะในธรรมบท. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: อมรนทร พรนตง

กรป จ ากด, ๒๕๓๑.

(๒) ดษฎนพนธ/วทยานพนธ:

ธาน สวรรณประทป. "คมภรสารตถสมจจยจตภาณวารอรรถกถา: การแปลและการวเคราะห" . พทธศาสตรดษฎบญฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๙.

พระมหาทรรศน คณทสส . “การศกษาเปรยบเทยบพทธวธการสอนในอรรถกถาธรรมบทกบกระบวนการเรยนรทเนนผเรยนเปนสาคญ”. วทยานพนธปรชญามหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. บณฑตวทยาลย, ๒๕๔๖.

พระมหาอรณ อรณธมโม. “อทธพลของอรรถกถาธรรมบทตอพธกรรมและประเพณของชาวอสาน”. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

พระมหาอดม อภวฑฒโน (พลคา). การศกษาหลกธรรมในการดาเนนชวตของอบาสกในคมภรธมมปทฏฐกถา. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

พระวพฒน อตตเปโม. การศกษาวเคราะหหลกกรรมและการใหผลของกรรมในคมภรอรรถกถาธรรมบท. วทยานพนธปรชญามหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓

พระวรพรรณ วทฒธมโฒ . "อทธพลของความเชอในอรรถกาธรรมบททมตอประเพณไทย" . วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒.

แมชดวงพร ค าหอมกล. "การศกษาเชงวเคราะหพทธจรยศาสตรในธมมปทฏฐกถา" . วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

สมทธพล เนตรนมต . "บาลศกษาในอรรถกถาธรรมบท" . วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓.

๑๔๕

(๓) บทความ: บรรจบ บรรณรจ. “ผลงานของพระพทธโฆษะและพระเถราจารยรวมสมย: ศกษาเฉพาะกรณทศกษา

ในเมองไทย”. ในรวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนาและปร ชญา . (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐): ๗๕.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). “ประวต พฒนาการ และอทธพลของพระไตรปฎก”. พทธจกร. ปท ๔๖ ฉบบท ๙ (กนยายน ๒๕๓๕): ๗ – ๘.

(๔) สออเลกทรอนกส: ม ห า จ ฬ า ล ง ก ร ณ ร า ช ว ท ย า ล ย . ฝ า ย ค ม ภ ร พ ท ธ ศ า ส น . [อ อ น ไ ล น ] . แ ห ล ง ท ม า :

http://oldaad.mcu.ac.th/html/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑]. พระไทยเนต. ความเปนมาของภาษาบาล . [ออนไลน]. แหลงทมา: http://oldaad.mcu.ac.th

/htm/scripture.html [๒๖ พฤศจกายน ๒๕๖๑].

(๗) สมภาษณ/สนทนากลม:

สมภาษณ รศ.ดร.บณย นลเกษ , อดตอาจารยประจ าคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม , ๖ ตลาคม ๒๕๖๑.

สมภาษณ รศ.ดร.ปรตม บญศรตน, หวหนาภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม, ๔ ธนวาคม ๒๕๖๑.

สมภาษณ ผศ.ดร.สยาม ราชวตร , อาจารยประจ าภาควชาการดานปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม, ๔ ธนวาคม ๒๕๖๑.

๒. ภาษาองกฤษ

2. Secondary Sources

(I) Books:

Wilhelm Geiger. Pali Literature and Language. Delhi: Oriental Books Reprint

Corporation, 1986.

๑๔๖

ภาคผนวก ก.

หนงสอขอความอนเคราะหสมภาษณเพอการวจย

๑๔๗

๑๔๘

๑๔๙

๑๕๐

ภาคผนวก ข. รปภาพลงพนทสมภาษณ

๑๕๑

สมภาษณ รศ.ดร.บณย นลเกษ, อดตอาจารยประจ าคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม,

เมอวนท ๖ ตลาคม ๒๕๖๑.

สมภาษณ รศ.ดร.ปรตม บญศรตน, หวหนาภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลยเชยงใหม,

เมอวนท ๔ ธนวาคม ๒๕๖๑.

๑๕๒

สมภาษณ ผศ.ดร.สยาม ราชวตร, อาจารยประจ าภาควชาการดานปรชญาและศาสนา

มหาวทยาลยเชยงใหม, เมอวนท ๔ ธนวาคม ๒๕๖๑.

๑๕๓

ประวตผวจย ชอ – นามสกล : พระนาถ โพธญาโณ วน/เดอน/ปเกด : ๒๔ ตลาคม ๒๕๒๒ สถานทเกด : บานเลขท ๑๗๒/๑ หม ๔ ต าบลปงแสนทอง อ าเภอเมอง จงหวดล าปาง อปสมบท : วนท ๑๙ เดอน ตลาคม พ.ศ. ๒๕๕๒ ณ วดมณสถตกปฏฐาราม จงหวดอทยธาน วฒการศกษา : บรหารธรกจบณฑต สงกด : วดปาตนกมเมอง ต าบลปงแสนทอง อ าเภอเมอง จงหวดล าปาง ทอยปจจบน : วดปาตนกมเมอง ต าบลปงแสนทอง อ าเภอเมอง จงหวดล าปาง โทรศพท : ๐๘๕-๗๐๘๔๗๘๔