વિદિશા

તષા દિકષ પરવિતવિદિશા...

ભોળાભાઈ પટલ

`એકતર’નો ગિ-ગષલાલwe share, we celebrate

આપણી મધર ગજરાતી ભાષા અન એના મનભાવન સાહિતય માટના સનિ-પમ-મમતા અન ગૌરવથી પરાઈન `એકતર’ પહરવાર સાહિતયના ઉતતમ ન રસપદ પસતકોન, વીજાણ માધયમથી, સૌ વાચકો ન મકતપણ પિોચાડવાનો સકલપ કરલો છ.

આજ સધીમા અમ જ જ પસતકો અમારા આ વીજાણ પકાશન-ebook-ના માધયમથી પકાશશત કરલા છ એ સવવ આપ www.ekatrafoundation.org પરથી વાચી શકશો.

અમારો દવટિકોણ:

િા, પસતકો સૌન અમાર પિોચાડવા છ – પણ દશટિપવવક. અમારો `વચવાનો’ આશય નથી, `વિચવાનો’ જ છ, એ ખર; પરત એટલ પરત નથી. અમાર ઉતતમ વસત સરસ રીત પિોચાડવી છ.

આ રીત –

* પસતકોની પસદગી `ઉતતમ-અન-રસપદ’ના ધોરણ કરીએ છીએ: એટલ ક રસપવવક વાચી શકાય એવા ઉતતમ પસતકો અમ, ચાખીચાખીન, સૌ સામ મકવા માગીએ છીએ.

* પસતકનો આરભ થશ એના મળ કવરપજથી; પછી િશ તના લખકનો પરા કદનો ફોટોગાફ; એ પછી િશ એક ખાસ મિતવની બાબત – લખક પહરચય અન પસતક પહરચય (ટકમા) અન પછી િશ પસતકન શીષવક અન પકાશન શવગતો. તયાર બાદ આપ સૌ પસતકમા પવશ કરશો.

– અથાવત, લખકનો તથા પસતકનો પથમ પહરચય કરીન લખક અન પસતક સાથ િસતધનન કરીન આપ પસતકમા પવશશો.

તો, આવો. આપન સવાગત છ ગમતાના ગલાલથી.

L

આ પસતકના લખકનો અન પસતકનો પહરચય રમણ સોનીના છ એ માટ અમ તમના આભારી છીએ.

L

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers are not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra Foundation is a USA registered not for profit organization with objective to preserve and spread Gujarati literature. For more information, Please visit: http://www.ekatrafoundation.org.

અનષકરમવણકા

સજ વક-પહરચય 8

શનવદન 11

શવહદશા 13

ભવનશવર 25

માડ 38

ઇમફાલ 53

જસલમર 67

શચશલકા 82

બરહા 93

ખજરાિો 120

કાશી 140

રામશવરમ 157

તષા હદક 168

પહરશશટિ 175

પરકાશન માદિતી

‘Vidisha’, Peresonal Essays by Bholabhai Patel

@ ભોળાભાઈ પટલ, 1980

પરિમ આિવતિ: 1980

પષનમષમદરણો: 1982, 1986, 1992, 2003

ર. 110.00

પરકાશક: આર. આર. શઠની કપની, અમદાવાદ

મષદરક: િહરઓમ શપનટરી

6

સજ વક ભોળાભાઈ પટલ

સરમક-પદરચય

ભોળાભાઈ પટલ (જ. 7 ઑગસટ 1934 – અવ. 20 મ 2012)

સાહિતયકાર ભોળાભાઈ એટલ શવવચક અનવાદક શનબધકાર. એના મળમા અભયાસીની શજજાસા-વશતત અન સજ વકન શવસમય એકસરખા છ. શિદીના અધયાપક, ગજરાતીના લખક. પરૉફસર થયા પછી પણ ભણતા ગયા –અગજીમા એમ.એ., ભાષાશવજાનમા હડપલોમા કય. સસકત-બગાળી-અસશમયા-ઓહડયા-ફનચ ભાષાઓ શીખયા. નવલકથા-નાટક-કશવતા-શવવચનના પસતકોના અનવાદો કયાવ. શવવચન-સપાદનના મિતવના ગથો આપયા. પણ પવાસરશસક ભોળાભાઈના સજ વનાતમક શનબધોમા એમન તાજગીભય કતિલ ન અખટ અભયાસવશતત એકસાથ ખીલી ઊઠયા.

સાહિતય પહરષદના સામશયક `પરબ’ન ઘણા વષવ સપાદન કય. અગણી સાહિતયસસથાઓ સાથ સકળાયલા રહા.

ભોળાભાઈ પટલ એટલ તાજગીભય સાતતય – પવાસમા, અભયાસમા, લખનમા અખટ રસવાળો શવિાર.

6

`વિદિશા’

વિદિશા – પવાસ-સાહિતયના 11 શનબધોન આ પસતક વતવમાનકાળની આગળી ઝાલીન ભતકાળમા પણ શવિાર કરાવ છ. એ શવિાર સૌદયવ-શવિાર છ. આજના મધયપદશના શવહદશા શિરમા ફરતા ભોળાભાઈ કશવ કાશલદાસના `મઘદત’ કાવયની રશસક નગરી શવહદશાન આખ સામ ખડી કર છ. તો, `ખજરાિો’ શનબધમા, શશલપોની મોિક અગભગીઓન જીવતી કર છ ન એ રશતશશલપોમા પફલલ સૌદયવનો અનભવ કરાવ છ. આ શનબધોની ભાષામા ન સથળો જોવાની લખકની રશસક દશટિમા એક રોમશનટક લિર છ – પણ એ મસતી છીછરી નથી પણ ઘટાયલી છ એટલ સૌદયવનો સાચો બોધ કરાવ છ. એથી, ત જયા જયા જઈ આવયા છ તયા જવા માટ આપણા મનન અધીર કર છ. તો, જલદી પવશીએ એમના રસ-શવશવમા –

સર જક અન કતિ પરિચય : િમણ સોની

6

અપમણ

અવનલા િલાલન

વનિિન

શી શનરજન ભગત ‘સાહિતય’ તરરમાશસક માટ શનબધ લખવાન માર માટ અશનવાયવ ન

બનાવય િોત તો કદાચ આ પસતક િયાતીમા ન આવય િોત.

પિલો શનબધ ‘શવહદશા’ સાભળી જઈ શી શનરજન ભગતની સાથ જ શી ચદરકાનત શઠ

આનદ વયકત કયયો, ‘સાહિતય’મા છપાયા પછી અનક શમતરોએ. સવાશતબિનના પરીકણમાથી

પણ એ ઉતતીણવ થયો. શી રઘવીર એક આખી શણી રચવા સચન કયવ.

‘સાહિતય’મા જમજમ આ શનબધો છપાતા ગયા, તમતમ અનક સાહિતયકાર શમતરોએ

અન જીવનના અનય શવશવધ કતરોમા રિલા શમતરો અન મરબબીઓએ પતર દારા ક કવશચત

વાતચીતમા પોતાની પસનનતા (કવશચત કોઈ શનબધ પરતવ અપસનનતાય) વયકત કરી છ.

શી ઉમાશકર જોશી અન શી િહરવલલભ ભાયાણીએ શનબધોની રચનારીશતન પભાશવત

કરી છ. શી ભગતભાઈ શઠ ‘સાહિતય’ના ચાર અક પગટ થયા ક તરત આ શનબધો પસતક

રપ પકટ કરવાની તતપરતા દાખવી. અનય બ સસથાઓએ પણ એવી તતપરતા બતાવલી.

આ શનબધોમા મખય સવદના ભરમણની છ. એ ભરમણ કરવામા કયારક એકાકી િતો,

કયારક શમતરવનદ સિ. આ શનબધોમા એ સિપવાસી સાથીઓનય કતવતવ છ.

નતમસતક સૌના ઋણનો સવીકાર કર છ.

‘શચશલકા’ શનબધ સસકશતમા છપાયો િતો. ‘કાશી’ અન ‘તષા હદક:’ શસવાયના બાકીના

આઠ ‘સાહિતય’ના આઠ અકોમા છપાયલા છ. શનબધોમા અિી કયાક થોડો ફરફાર કયયો છ.

એ પણ એક સયોગ છ ક ‘શવહદશા’ના અગત ઋણસવીકારની આ પશકતઓ ‘ચરથ

શભકખવ’–નો આદશ જ ભશમ પરથી ગૌતમ બદ આપયો િતો, ત સારનાથની પશવતર

ભશમ પર લખવાની ઇચછા થઈ આવી.

ભોળાભાઈ પટલ

મગદાવ

સારનાથ-વારાણસી

26-1-1980

પાચમી આિવતિ પરસગ

‘શવહદશા’ની પાચમી આવશતત છપાઈ રિી છ, એ પસગ એક લખક તરીક પસનનતા

અનભવ છ. દશશવદશના ગજરાતી સહદય વાચકોએ ‘શવહદશા’ન ઉષમાથી સવાગત કય

છ. કોઈ દપતીએ તો પોતાના સતાનન નામ શવહદશા રાખી એ પસતક માટનો પોતાનો

પમ વયકત કયયો છ. એવા પણ શમતરો છ જમણ શવહદશાની વતરવતીના પવાિમા પગ બોળી

‘શવહદશા’નો પાઠ કયયો છ. ખજરાિોની પોતાની સફર પસગ ‘શવહદશા’ના ‘ખજરાિો’ શનબધની

આગળી પકડીન તયાના શશલપસથાપતયન બારીકાઈથી જોયા છ, જોક એવી કશી ગાઈડ

બક બનવાનો ‘શવહદશા’નો ઉપકરમ નથી જ નથી. ‘માડ’ વાચી મારા છાતરો તયા પિોચી

ગયલા! એના વાચકો એમ દશ ખદવા નીકળી પડ એવોય એક ઉદશ એના લખકનો ખરો,

સહદય વાચકોની ચતનામા ‘િથા નય, િથા નય’નો અશાત ઉદગ જાગ એમ ઇચછા કર.

‘શવહદશા’ પછી ભરમણ-શનબધના બીજા મારા પસતકો પગટ થયા છ, પણ ‘શવહદશા’એ

પોતાની અનનયતા જાળવી રાખી છ. ‘શવહદશા’ના પવાસો જ પસનન મનઃશસથશતમા થયા છ,

એવી મનની અવસથા સદા કયા ટકતી િોય છ? સિપવાસી શમતરોનો આતમીય ઉલલાસ

એમા ભળી ગયો છ.

‘શવહદશા’નો હિનદી અનવાદ હદલિીના રાધાકષણ પકાશન પગટ કરી સમગ દશમા

ભાવકોન ત પિોચતી કરી. ‘ખજરાિો’ શનબધ ખજરાિોની સિસતાબદી પસગ ભારતીય

જાનપીઠ પગટ કરલ ‘ખજરાિો કી પશતધવશનયા’ એ નામ હિનદી અન પછી અગજી

પસતકોમા સથાન પામયો છ.

‘શવહદશા’ની પથમ આવશતતમા રિી ગયલી અશશદઓ દર કરીન (સવ) બાલભાઈ

પારખ અતયત મમતાપવવક પનમવદરણ માટ પહરશદ વાચના તરયાર કરી આપી િતી, તન

કતજભાવ સમરણ કર છ.

આ પાચમી આવશતતમા કટલાક સહદયોના પશતભાવ આપવાની ઇચછા કરી છ. એ સૌ

ભાવકોનો પણ આભાર માન છ.

આશા રાખ છ ક ‘શવહદશા’ વયશકતમાતરની ચતનામા પડલી રઝળપાટની વશતતન આહાન

આપતી રિશ.

ભોળાભાઈ પટલ

30 ઑગસટ, 2002, નગીનદાસ પારખ જનમહદન

વિદિશા

ચલ િાિ કબકાિ અધકાિ તિરિશાિ તનશા.

– જીિનાનિ િાસ

નામમા ઘણ બધ િોય છ. ઉજજશયની ક શાવસતી કરતા શવહદશા નામ વધાર ગમ

છ. જોક આ બધી પાચીન નગરીઓના નામ સાભળતા જ મન ચચલ બની ઊઠ છ અન

ઇશતિાસ-ભગોળના સીમાડા ઓળગી ઊડવા માડ છ – નદીઓની પલ પાર, પિાડોની પલ

પાર, શતાબદીઓની પલ પાર. કઈ કટલીય વાર મન આ બડી નગરીઓના રાજમાગવ 5ર

ક સાકડી શરીઓમા ભમત રિ છ, કઈ કટલાય નામની આસપાસ સવપનજાળ ગથત રિ

છ – કાશલદાસ ક ભવભશત જવા કશવની આગળી પકડીન.

એક આધશનક કશવ જીવનાનદ દાસ જયાર તમની કાવયનાશયકા વનલતા સનના મોઢાન

શાવસતીન શશલપ કહ તયાર શાવસતીના આજ િયાત નિી એવા કોઈ મહદરની શશલપખશચત

સશટિમાથી એક નમણો, પાષાણમા કડારી કાઢવામા આવલો છતાય નમણો ચિરો ઊપસી

આવયો. પણ પછી મન શવહદશાની રાશતરના અધકારમા લીપાત ગય, કમ ક કશવએ કહ ક

વનલતા સનના કશ તો િતા શવહદશાની રાશતરના જગ-જગ-જના અધકાર જવા!

અધકાર જવા કશ – શવહદશા નગરીની રાશતરના અધકાર જવા કશ. શ અધકારન પોત

સથળકાળ બદલાતા આછ ઘટટ થત િશ ક કશવ શવહદશાની રાશતરના અધકારની વાત કર!

કશવ કાશલદાસ સશચભદય અધકારની વાત કરી છ, પણ ત તો ઉજજશયનીના મઘલી રાતના

અધકારની, અન એ અધકારમાય ત અશભસાહરકાઓ શપયતમન મળવા નીકળી પડતી

િતી. આ શવહદશાના અધકારન તો સદીઓ વીતી ગઈ છ અન એ અધકાર જવા કશની

વાત સાભળતા કશ ન અધકાર અન વનલતા ન શવહદશા, બધ એકાકાર થઈ જાય છ...

*

‘યહદ આપ શવહદશા નિી જાત િ તો’ – સાચીસતપની ટકરીની તળટીના માગવ પર એક

બોડવ િત, તમા લખય િત ક અિી આટલ આવયા પછી અિીથી શવહદશા નિી જાઓ તો

આટલ આટલ જોવાન ચકશો. એ સશચ તો ઠીક પણ એમા એવ નિોત લખય ક શવહદશા

નિી જાઓ તો શવહદશા જોવાન ચકી જશો – અમાર ત શવહદશા જોવ િત.

*

‘શવહદશા આ ગયા–’ એક કસબાની ભાગોળમા બસ ઊભી રિી, તડકામા ધળ ઊડી

રિી. ધળશમશશત તડકામા અમ પગ મકયા. આ શવહદશાનગરી. ‘કબકાર અધકાર’ કયા અન

શરદનો ઉજજવલ તડકો કયા! આમતમ ફરીન જોય – બસસટનડ જવ બસસટનડ. બસસટનડ

પર િોય તવી િોટલ, થોડા પસનજરો, તરણચાર નવરા માણસો, થોડી ઘોડાગાડીઓ, બસો

અન બસ જ રસતા પર અમન ઉતારી ગઈ ત દર દર જતો રસતો – નર5શત 5થ – રાજમાગવ.

િ હદશાિારા બની શવહદશા ઢઢતો િતો – પશથત શવહદશા. કાશલદાસના યક મઘન રસતો

બતાવતા બતાવતા કહ િત. ‘તષા હદક પશથતશવહદશા...’ દશાણવની રાજધાની શવહદશા

િતી. શભલસાના બસસટનડ પર શવહદશા કયા? શવહદશામાથી શભલસા થઈ ગય િત અન

િવ થોડા વષયોથી શભલસામાથી શવહદશા થઈ ગય છ. ભાયાણીસાિબનો વયતપશતતશવદ તો

કિશ ના, શભલસાન શવહદશા સાથ સબધ નથી. મળ નામ તો િશ ભરાશજલસવામી, તમાથી

થય ભાઇલલસાઈ, તમાથી થય ભાઇલલસા, અન તમાથી થય શભલસા! ભલ તમ િશ. માર

તો મળ શવહદશા જોઈએ. કદાચ અતયારના ગામની ઉગમણ જ ખહડયરો છ, ત પાચીન

શવહદશાના િોય. એ શવસતાર બસ નદી પરથી બસનગર નામથી જાણીતો છ. પણ સમગ

શવસતાર શવહદશા ગણાય એવ માર પકપાતી મન કિ છ.

અવાવચીન શવહદશાના બસસટનડ પર બપોરના તડકામા આમતમ ફરી આખર િોટલના

બાકડા પર શનરાત બઠલા એક-બ સજજનોન પછ – ‘કયા દખનકા િર યિા?’ અમારી સામ

કતિલથી જોયા પછી એક કહ, ‘વરસ યિા તો કછ નિી િર દખન જ રસા. લહકન નદીક ઉસ

પાર બાબાકા ખભા િર ઔર ગફાએ િ ઉદયશગહરકી. દર િર. ઘોડાગાડીસ જાના િોગા.’

તરણચાર ઘોડાગાડીઓ પડી િતી. એક સારા ઘોડાવાળી ઘોડાગાડી પસદ કરીએ તો ઠીક.

પણ ઘોડાગાડીઓ અન ઘોડાગાડીવાળા બધ સરખા. દશની શવશવધતામા એકતાનો અનભવ

કરાવ. પણ અમ જ ઘોડાગાડી પસદ કરી તનો િાકનાર તો ભાર મોટો અશવશવદયાશવદ

િોય તમ વાતો કરતો િતો, કમ ક એનો ઘોડો અટકી અટકી ગશત કરવા લાગયો તયાર

અમારામાના એક એ ઘોડા શવષ જરા ઘસાત કહ િત. અમન એવ લાગય ક કદાચ

િમણા બાિકરપ રિલા છદમવશી નળરાજા જવ જાદ તો નિી કરી બસ! િમણા ઘોડાના

કાનમા મતર ફકશ અન પછી તો પલકમા જોજનના જોજન... પણ એવ કશ ન બનય અન

અશવ એ જ ગશતએ ચાલતો રહો – શવહદશાના – શભલસાના લાબા પણ સાકડા માગવ પર.

આ માગવ પર જરર એક વાર પવનવગી રથો દોડતા િશ. એક સમયમા દશાણવની

રાજધાની િતી શવહદશા. હદગનતમા એની કીશતવ ફલાયલી િતી, િરિયવશી રાજાઓના સમયમા

શવહદશા વરભવમા આળોટતી. અિીની પાણીદાર તલવારોથી મૌયયોએ પોતાનો રાજયશવસતાર

સાધયો િતો. ચડ અશોકની એક રાણી શવહદશાની િતી, જન લીધ પછી શપયદશશી અશોક

નજીકમા આવલી સાચીની ટકરી પર સતપ બધાવયો િતો. શવહદશામા શી અન સમશદ

િતી, વીરતા િતી અન રશસકતા િતી. અિી કશવ કાશલદાસનો અશનિશમતર માલશવકાની

છશબ જોઈ એના પમમા પડી ગયો િતો. અિી આસપાસ કયાક અશનિશમતરન ઉપવન િશ.

રામશગહરથી ઊપડલો કાશલદાસનો મઘ લાબી ફાળો ભરતો, માળવાના તરતના ખડલા

ખતરોમા ‘મોતી પરતો’, આમરકટ અન ત પછી શવનધયના ચરણોમા પથરાયલી રવા પાર

કરી આ દશાણવ પદશ પર થઈ ઊડો િશ. શવનધયની આ તરફની ભશમ જ એવી િતી ક

ઉતાવળ જતા મઘની ચાલ પણ મદ પડી જાય. એન કઈ ન કઈ બિાન ખોટી થવાન મન

થાય, અન તમા વળી પાછા કવડા ફટતા પીળી વાડોથી શોભતા બગીચાવાળા દશાણવના

ગામ આવ, વળી પાછા એ ગામના સીમાડા પરના વકો પખીઓના માળા બાધવાની

પવશતતનો આરભ થતા કલબલાટથી ગજતા િોય; અન એ સીમાડા જાબ પાકવાથી શયામ

દખાતા િોય – તયાર તો અિી માનસરોવર જતા િસો પણ કટલક રિી પડતા. પણ આ

શભલસામા અમ રિી શકીએ તમ નિોતા. રસતાની આસપાસ નાનીમોટી દકાનો, બપોરની

વળા િોવાન લીધ િશ કદાચ, સસત િતી. એક વળા આ શવહદશા વયાપારન કનદર િત.

આખા દશમા જતા રસતા અિી મળતા. ઉતતર-પવવમાથી આપણી આ તરફ આવનારન શવહદશા

થઈન આવવ પડત અન આપણ તયાથી ઉતતરમા ક પવવમા જવ િોય તો શવહદશા આવ.

માગવનો ઢોળાવ શર થતા ઘોડાગાડી આસફાલન સાથ વગવતી બની. અમારા શરીર

પણ ઊછળી રહા િતા, અન િજી ઢાળની સમાશતિ આવ ત પિલા તો શસનગધ તડકામા

નદીના વાહર વિી જતા િતા. આ જ તો પલી વતરવતી – બતવા.

વતરવતીમાથી બતવા અન િવ પાછી બતવામાથી વતરવતી બની છ. વતરવતી એટલ

નતરની સોટીવાળી એવો એક અથવ થાય. વતરવતીન હકનાર કદાચ નતર ઘણ ઊગત

િશ. ગમતમ, પણ વતરવતી કિો તયાર એ નામ સાથ જદો ઇશતિાસ જાગ, બતવા કિ

તયાર જદો. બદલખડનો બિ ઇશતિાસ બતવાની આસપાસ રચાયો છ, પણ વતરવતી તો

કાશલદાસની ન! કાશલદાસ આ દશાણવ તરફના એટલ ક પવવ માળવાના કોઈ ગામના િોવા

જોઈએ – કદાચ આજનો છતતીસગઢનો શવસતાર. કોઈ બિાન આ પદશની વાત કરવાની

મળી જાય તો તક કયા ચકયા છ? અિીની નાનામા નાની નદી સાથ એમન નિ છ,

એની બધી ખાશસયતો જાણ પાછા. વળી કાશલદાસન મન તો નદી એટલ નારી! વતરવતીના

ભરભગની એમન ખબર છ!

બ હકનારા વચચ થઈન વતરવતી વિી રિી છ, નગરન નારીવદ વતરવતીના ઘાટ ઉપર

છ, કોઈ પકાલનરત, કોઈ સનાનશનરત. આથમણી કોરથી વિતી આવ છ વતરવતી. વચચ

વચચ શશલાઓએ માથ ઊચકય છ. રવાની જમ આ પણ ઉપલશવષમા છ ક?

ઘોડાગાડીમાથી ઊતરી, દોડીન અમ વતરવતીન હકનાર પિોચી ગયા. ઘોડાગાડીમા

બસીન નદી પાર કરી શકાત. પલ પરથી નિી, પાણીમા થઈ. એક આડબધ છ, તના પર

થઈ જવાન. પાણી બધન પાર કરી વિી રહા િતા. કયાક ઘટણસમા, કયાક ઢીચણસમા.

આડબધ એટલ પથથરો ગોઠવી દીધલા એટલ. એટલ પાણી પથથરો સાથ અફળાઈ શનનાદ

જગવી વિત રિત. નદી પર એક પલ િતો. ઠરઠર તટી ગયો િતો. તન સમારકામ ચાલત

િત. શસમનટન પવાિી તરયાર કરતા યતરના અવાજ સાથ વતરવતીનો કલનાદ શવસવાદી

લાગતો િતો. ઘોડાગાડીવાળો ખાલી ઘોડાગાડી લઈ સામ પાર ચાલયો. અમ નદી મધય

ઢીચણપર પાણીમા ઊભા રિી ગયા.

વતરવતીની ચચલ લિરીઓમાથી એક અજશલ ભરી જળ ઓઠ લઈ આવયો. લબધમ

ફલમ. શીતલ મધર પાણી. પણ શવહદશા પર થઈન ઊડતા મઘન તો કાશલદાસના યક

કવી ભાર લાલચ આપી િતી! યક મઘન કહ િત ક પિલા તો બિ જાણીતી એવી

શવહદશા નગરી એ તરફ આવશ અન પછી જયાર ત તયા પિોચીશ તયાર તન તારી જ

રશસકતા છ, તન અનરપ ફલોપલશબધ તરત જ થશ :

િષા રિક પરતિિતિરિશાલકણા િારધાની

ગતિા સદયઃ ફલમતિકલ કામકતિસય લબધિા ।

િીિોપાનિસિતનિસભગ પાસયતસસિાિ યસમા-

તસભરભગ મખતમિ પયો િતરિતયાશવલોતમજ ।।

તો મઘન પીવા મળવાન િત મીઠા અધરરસ જવ આ વતરવતીન વાહર, પણ એટલી

સાદી રીત વાત કર તો કાશલદાસ શાના? ભરભગથી જાણ નાશયકાનો શનષધ સચવાય છ

અન શનષધની મદરાવાળા મખન ચમવામા એક શવશષ મધરતા િોવાનો કશવ સકત કર

છ. કશવન પણ કોઈ ‘સભરભગ વતરવતી’ની મખમદરા સમરી આવી િશ. શવહદશા પર થઈન

જતો મઘ ઝકી આવયો િશ વતરવતી પર.

પવાિ વચચ ડોક કાઢીન ઊપસી આવલી શશલા પર બસી જલસપશવ માણી રહો. ચટલ

શફરીઓન ઉદતવન પણ જોતો િતો. કટલીય શતાબદીઓથી આ નગરીન આમ જ આ

નદી ભીજવી રિી છ. કાશલદાસ પણ એમના શરશવકાળ ક હકશોરકાળ વતરવતીની કરોડ

કઈ કટલય સખ પામયા િશ. આજ પણ વતરવતીનો હકનારો ગાજી રહો છ. સતીઓનો

કલકોલાિલ છ, પણ એ બધી કામગરી સતીઓ છ. નિીતર આપણન પણ આ પહરસરન

વણવન કરતા કાદબરીકાર બાણની જમ આવી કોઈ પશકત સઝત-

મજજનમાલિતિલાતસનીકચિટાસફાલનરર જરિિોતમજમાલયા િતરિતયા

પરિગિા તિરિશાતભધાન િારધાનયાસીત...

‘બાબજી, ચશલય દર િો જાયગી–’ સામ કાઠથી ઘોડાગાડીવાળાનો અવાજ નદીના

કલકલમા સભળાયો. ઢોળાવ ચઢાવી ઘોડાગાડી ઊભી રાખી, નીચ ઊતરી ત અમન

બોલાવતો િતો. વતરવતીનો સગ છોડવો ગમતો નિોતો. આમય આવ વિત પાણી મન

આકલ કરી મક છ. ‘નદી દખી કર સનાન’ જવ વલણ માર પણ કઈક છ. કપડા અન

દિ વતરવતીની શશલાસફાલનજજ વહરત ઊશમવમાલાથી ભીજાયા િતા ત સનાનશવશધ થઈ જ

ગઈ િતી. સામ હકનાર પગ મકતા જ ભીના પગ માટી ચોટી ગઈ. ઢાળ ચઢી રથારઢ

થયા અન શવહદશાની આથમણી કોર આવલા ઉદયશગહરના માગવ પર ઘોડાના ડાબલા

સભળાવા માડા.

ઉદયશગહર અનક સથળ િોય છ. ભવનશવર પાસ આવલી ઉદયશગહર ખડશગહરની ગફાઓ

પણ અતયત પાચીન છ. સાપતારાના આપણા શગહરમથક પર પણ એક ઊચી ટકરીન

‘ઉદયશગહર’ એવ નામ આપી દવામા આવય છ. શવહદશામા પણ ઉદયશગહર. ઉદયશગહરના

માગગ જતા ડાબી બાજએ વતરવતીન કાઠ કારખાનાની એક ચીમની જોઈ. આ કારખાનાની

કાશલદાસ કયાથી કલપના કરી િોય? કાશલદાસના સમયમા તો અશનિશમતરન ક એવા કોઈ

રાજવીન પમદવન પણ િોય. એમા િોય બકલાવશલકા, ચતહરકા, મદશનકા, શનપશણકા ક

માલશવકા. પણ ભલા આ કારખાનામા તો એ બધા કયાથી િોય? એ આખો પહરવશ

પલટાઈ ગયો છ.

રવીનદરનાથ ‘સકાલ’મા સમર છ તમ, ‘એ સમય િતો જયાર કોઈ શનપશણકા ક

માલશવકાના ચરણપિારથી અશોક ખીલી ઊઠતો, તમના મખની મહદરાથી બકલ પફલલી

રિત. એ સમય િતો જયાર તઓના િાથમા લીલાકમલ રિત, અલકમા કદકળી અન

કાનમા શશરીષ શોભતા. કાળા કશમા તઓ લાલ જાસદન ફલ ભરાવતી અન સીમતમા

દામણીન સથાન કદબ. તઓ બધી અષાઢ આવતા દર દશાવર ગયલા શપયની એકીટશ

રાિ જોતી અન બઠી બઠી પજાના એક એક પષપથી શપયશવરિના હદવસો ગણતી. વિાલી

સાહરકાન શપયતમન નામ શશખવાડતી, કકણના રણકારથી મોરન નચાવતી, સારસીન

કમળકળીઓ ખવડાવતી, નાના આબાના કયારામા જળ સીચતી... નથી, નથી, એ સમય

િવ નથી. ચાલયો ગયો એ સમય અન ચાલી ગઈ છ એ સમયની સાથ જ શનપશણકા,

ચતહરકા અન માલશવકાની મડળી.’

એકાએક આચકા સાથ ઘોડાગાડી ઊભી રિી, એટલ જ નિી પાછી જવા લાગી.

ઘોડો અહડયલ બની ગયો િતો અન પાછા પગ ચાલવાનો ઉપકરમ કરતો િતો. તયા

ચાબક વીઝતા ઘોડાગાડીવાળાની વાગધારા શર થઈ – ‘અજી સા’બ, આપ નિી જાનત...

યિ ઘોડા...’ અન પછી એ ઘોડા શવશ અન સમસત શવહદશાના ઘોડા-શચહકતસક તરીકના

પોતાના અનભવ શવશ ડચકારાઓ વચચ એવી રીત વાત કરતો િતો ક એવ થાય ક

સયવના પલા સતિ અશવોમાથી એક જ ‘કયાથી અિી આવી પડો’ – એના સારશથ અરણ

સાથ! અમાર ઊતરી જવ પડય. એય ત ઠીક થય. વતરવતીની ઉપાનતય ભશમનો સપશવ

થયો. આજબાજ સમતલ િહરયાળા ખતરો િતા, અન જરા દર આથમણી તરફ ઊપસી

આવલી એક પિાડી એ જ ઉદયશગહર.

આ ઉદયશગહર ત કાશલદાસ જન ‘નીચરઃ’ નામ આપય છ, ત તો નિી િોય? યક

મઘન વતરવતીન અધરરસ-શ વાહર પીધા પછી શવહદશાના પહરસરમા આવલા નીચર: પિાડ

પર શવશામ લવાની ભલામણ કરી િતી. :

નીચિાખય તગરિમતધિસસિતર તિશામહિો

સતિતસપકાજતપલરકિતમિ પરરૌઢપષપયઃ કિમબયઃ |

યયઃ પણયસતીિતિપરિમલોદગારિતભનતગિાણા

ઉદામાતન પરિયતિ તશલાિશમતભયયૌિનાતન ||

‘આ જાઈએ સા’બ, બરઠ જાઈએ.’ ઘોડાન શસથર કરી ઘોડાગાડીવાળાએ આદશ

આપયો. અશવના કાનમા કશોક મતર ફકયો િતો ક શ – વગથી દોડી રહો િતો. ઘડીભર

તો રથમા બઠો િોઉ એવ મન લાગય... કદાચ િમણા જ આ સારશથ ‘આયષયમાન’ કિી

મન આગળ દોડી રિલા કોઈ વનિરણની વાત તો નિી કિી બસ, મારી પાસ ધનષબાણ

કયા િતા? કમરા િતો – એમા ઝડપી શકાય તો શકાય. પણ, શાનો સારશથ અન શાન

િરણ? ઘોડાગાડી ઊભી રિી િતી – સામ િવ ઊચી લાગતી પિાડીની છાયામા.

જો આ જ કાશલદાસકશથત નીચરઃ શગહર િોય, તો અિી શવહદશાન ઉદામ યૌવન શનબધ

બની િલ ચઢત િશ. કાશલદાસ એટલ તો આ શગહર શવશ વયાજસતશત કરી છ. આજ તો

આ શગહર પર એકય કદબ દખાય નહિ, કાશલદાસના સમયમા અવશય આખ કદબવન

િશ અન કાશલદાસ અવશય કોઈ પિલી વષાવના સમય આ શગહરના સાશનનધયમા આવી

પિોચયા િશ, નિીતર એ કિી ન શકયા િોત ક મઘના સપકવથી ખીલી ઊઠતા કદબન

લીધ આખો પિાડ રોમાચન મતવરપ બની જતો િશ. સસકત કશવતામા કદબ રોમાચન

પતીક છ. આ કદબ ખીલ તો વષાવની ઝાપટથી અન યકનો આ મઘ આ કદબછાયા

શગહર પર પિોચ ત પિલા મઘભીનો પવન તો પિોચી ગયો િોવો જોઈએ અન મઘનો

સપકવ થતા તો આખો પિાડ સાકાત રોમાચમાતર!

અન આ પિાડ સાથ કાશલદાસ જરાય ઓછી રોમાચક નિી એવી પશશસત જોડી

દીધી છ. એ ભમતારામની નજર અતદર રીત બધ જ પકડ છ અન પસતત કર છ.

અન આવી વાત તો એ ચક જ શના? વાત એમ છ ક આ પિાડીની જ ગફાઓ

છ – કાશલદાસ એન માટ સરલ શબદ વાપયયો છ : શશલાવશમ, સાદી ભાષામા પથથરન ઘર

અથાવત ગફા, એન ઘાટઘટ આપવામા આવયા િશ જરર – તમાથી પહરમલ વિી આવ

છ. શાનો પહરમલ? ‘શતદલ પદમનો પહરમલ’ નહિ, પણ શવલાશસની પણયાગનાઓના

શરીરથી રશતશમજશનત પસવદનો પહરમલ છ આ! શવહદશાના રગરશસયા યવાનો માટ આ

શશલાવશમો પણયાગનાઓ સાથ શવિાર કરવાન સથાન ગણાત િશ. કાશલદાસના સમયમા

જ શવહદશા શવલાસી નગરી બની ગઈ િશ. આ બધી શવલાસગિાઓ િશ. કાશલદાસનો

યક કામીજન છ અન મઘ સાથ સદશો મોકલતી વખત તો શવરિી પણ. એના મનમા

આવા દશયો ઊભરાય ત સવાભાશવક છ. પોત તો અસતગશમતમહિમા િતો, એટલ જઈ

શક તમ નિોતો, પણ મઘન કઈ નિી તો છવટ આ પિાડી પર શવશામ લવાન કિવાન

ફરમાવયા શવના રિી શકયો નિી!

અિી શવશામ તો અમારો ઘોડાગાડીવાળો કરવાનો િતો. બોલયો, ‘આપ દખ આઈએ

સા’બ, તબ તક િમ ઉધર આરામ કરત િ , ઘોડા ભી થકા િર, આરામ ઉસ ભી શમલગા.’

અમ પિાડ ભણી જોય. ગફાઓ િતી. એ જ શ પલા શશલાવશમ? એમા સભવ છ ક

શશલપીઓએ પોતાની સૌદયવ-ચતના મતવ કરી િોય, શવલાસચતનાની પડછ પડછ.

બરાબર બપોરની વળા િતી. શશલાવશમમા ઠડક મળવવાની ઇચછા થાય. પણ દશકણ

હદશા તરફથી ગફાઓ જોતા જોતા ઉપર ચઢી ઉતતર તરફથી ઊતરવાન િત. એક સાકડી

કડી પર દશકણ તરફ થોડ ચાલયા. એક નાનકડી વસતી આવી. વસતી એટલ માગવની

બ બાજએ માટીના સવચછ ઝપડાની િાર. એમા રિનાર તો દહરદર અન દબળા િતા.

પવાસીઓ તરફ કૌતકભરી નજર ફરતી જતી. બાજમા એક તળાવડી કોઈ જળવલથી

છવાઈ િતી, પાણીની નિી, લીલા પાદડાની તરલ સપાટી. આસપાસ વકોની ગીચતાન

લીધ કજ જવ બની ગય િત, પણ અમાર ત હદશામા તયા ખલલા તડકામા વીખરાયલા

પથથરો પાર કરીન જવાન િત

એક ઊચી શશલાની બખોલમા, કિો ક નાનકડા શશલાવશમમા પરાતતવખાતાનો આવાસ

િતો. અમ ઉપર ચઢીએ ત પિલા બાજની ગફા તરફ જવાન પિરાવાળાએ સચન કય.

ગફા અવશય પાચીન િશ, કાશલદાસથીય. વરાિ શવષણના દશ અવતારોમાનો એક છ,

એની પતીશત ગફામા મિાવરાિન ભવય શશલપ જોતા થઈ. નજર એકદમ અશભભત થઈ

ગઈ એ શશલપ જોતા. આ િજી િમણા ધહરતરીન ઉદારીન ઊભા છ ભગવાન વરાિ. જાણ

ઉદારની એ ‘કણ’ અિી કડારાઈ ગઈ છ શશલપમા. ભગવાનનો જમણો પગ સથાણ જમ

ખોડાયલો છ, જના પર જમણો િાથ ટકવલો છ. ડાબો પગ ઢીચણમાથી કાટખણ વાળો

છ, જના પર શશકતઅવધારણા માટ ડાબો િાથ દઢપણ મકયો છ. શવશાળ છાતી વધ

શવશાળ બની આવી છ. વરાિમખ રસાતલમાથી ખચી કાઢલી ધહરતરી જાણ કમનીયતાથી

ઝલી રિી છ. સદયોદતા. ધહરતરીની અગબધરતા શલથ અન શશશથલ છતા એક 5રમ

સમાશવાસનનો ભાવ પકટ છ. એકીસાથ ભવય અન લશલતનો અનભવ! ગફામા બીજા નાના

શશલપોની શણીઓ પણ િતી, પણ મિાવરાિ શચતતમા જડાઈ ગયા. બીજી ગફાઓમાના

શશલપોન શતાબદીઓનો ઘસારો લાગયો િતો. કટલીક મશતવઓની રમણીય બધર રખાઓ

(કરૉનટસવ) પવન સપાટ કરી દીધી લાગી. થોડી વાર પછી તો અમ એ નીચરઃ શગહરની પીઠ

પર ચાલતા િતા.

પીળા તડકામા પીળ ઘાસ આખન અળખામણ લાગત િત, તમ છતા અિી શવજનતાન

સૌનદયવ િત. શવહદશાના વરભવકાળ નગરના પહરસરમા િોવાન લીધ આ લગભગ શવિારધામ

ક ઉજાણી- સથળ પણ િોય. તયાર અિી યવાની ચચલ બની જતી િશ. આજ છ

સકાઈ રિલ ઘાસ, ઝાડ, ઝાડ લટકતી પણવિીન વલીઓ. અિી આવતા-જતા યાતરીઓના

ચાલવાથી કડી પડી છ એટલ. તના પર ચાલતા કપડામા કયાક કાટા ભરાઈ જાય છ.

જરા ઊચાઈ પર આવતા જોય તો ‘ઉદાર રમણીય પથવી’નો અનભવ થયો. દરથી વિી

આવતી વતરવતીનો સશપવલ પવાિ તડકામા ચળકતો િતો, આ બાજ ઉતતર બસ નદી

વિી જતી િતી. સાભરમતી જવી વાકીચકી વિતી િતી. આ પિાડ શસવાય આસપાસ તો

િહરયાળી િતી. આખન ગમત િત. અિી જો કદબની કજો િોત તો આમય મોડ થત

િોવા છતા શવશાશત લત.

કોઈન કોઈ પછવાપણ નિોત, કમ ક કોઈ નિોત. પણ એક કહઠયારા જવો માણસ

જણાયો. તન પછય પછી તો – તો તણ એક પથથરની નાવ બતાવી. દસ ફટ જટલી લાબી

નાવ િતી કોરલી. આ નાવડી પાણીમા તરતી િશ? કદાચ એ કશક પાષાણપાતર પણ

િોય. પછી તો આવ એક મોટ પાષાણપાતર લાબ નિી, પણ ગોળ સાચીની પિાડી પર

પણ જોય. થય આ નાવ, અિી આ પિાડી પર કયાથી આવી િશ? આજબાજ અનક

કોતરાયલા શશલાખડ પડા િતા. કદાચ કોઈ મોટા શશલપસકલનો એ ભાગ િોય.

એમ જ િત. બાજમા એક મહદર વરાયલ પડય િત. પથથરોની આસપાસ ઘાસ ઊગી

આવય િત. પથથરો ઢકાઈ ગયા િતા. પરાતતવખાતાની એ રશકત ઇમારત (!) િતી. એ

ગતિકાલીન મહદરના અવશષો િતા. મહદરકલાની શરઆતના મહદરોમાન આ િશ. આ

બધ જોતા ઉદાસ કમ થઈ જવાય છ? વરાયલા પથથરોન નજર વથા સાધવાનો પયતન

કર છ. મહદર ઊભ થત નથી.

આ શગહર જયા યૌવન િલ ચઢત િત, તયા ધમવ-ધજા પણ ફરકતી િતી! કાશલદાસ

એની વાત કમ નિી કરી િોય? આખો શગહર જયાર કદબોથી છવાયલો િશ તયાર આ

મહદર પણ કવ શોભત િશ – એવો શવચાર ન આવ એવ ન બન – જાણ અિી ભમયા

કરીએ. કદાચ છ ન ભતકાળ સજીવન થાય.

ભતકાળમા ઊભા રિીન સામપતન જોતા િતા અમ. ‘બધ બદલાઈ ગય છ,’ ‘બધ

બદલાઈ ગય છ’નો બોધ રિી રિીન જાગતો િતો. આ પિાડી ઉપરથી આસપાસ તો

બધ રમણીય લાગત િત. પલા કારખાનાની ચીમની સધધા, અન છતા મનમા શવષાદ જાગી

જતો િતો. િવ ઉતતર તરફન છડ આવયા િતા. પરાતતવખાતા તરફથી પવાસીઓન માટ

બાધલા, ખલલી ઓસરીવાળા ઓરડાની આસપાસ કાગળ ઊડતા િતા, કોઈ પવાસી જથ

નાસતો કયાવના સકતો િતા. મન નદી પાસ જવાન મન થત િત, પણ આ બાજ નીચ

ઊતરતા પગશથયા તરફ વળા અન ધીમ ધીમ નીચ ઊતરી ગયા.

ફરી પિાડીની છાયામા િતા. ભવય અતીતની છાયામા િતા. અિી આસપાસ ગજબની

શનજ વનતા અનભવાય છ. શનજ વનતાનો ભગ ઘોડાગાડીવાળાની વાગધારાથી થયો. પાછા

ફરતી વખત ઘોડાની ગશતમા વગ આવયો િતો. કાશલદાસ તો રથમા બસીન આવયા િશ.

શાકનતલના પથમ અકમા રથની ગશતન જ વણવન છ ક શવકરમોવવશીયમના પથમ અકમા

આકાશગામી પરરવાના રથની ગશતન જ વણવન છ, ત 2થી કશવના અનભવન વણવન છ.

ત રથોની તલનામા અમારા આ વાિનના ચાર બાજ ઢળતા ચરચર અવાજ કરતા પરડા

અન સામ કોઈ બીજી ઘોડાગાડી મળતા અટકી જતો અશવ કયા? કાશલદાસન પરરવા

તો કિી શક ક રથની આ ગશતથી આગળ ગયલા ગરડન પણ પકડી શકાય – અનન

રથવગન પવવપશસથત વરનતયમપયાસાદયયમ – પણ અમારા વાિનન તો કોઈ પણ ગશતથી

ચાલનાર સાથ આપી શક! જોક પરરવાની તો આકાશમા ગશત િતી, અમ તો ડામરની

સડક પર િતા એટલ માફ.

અમ શવહદશા ભણી આવતા િતા. ‘બાબાકા ખભા’ જોવાન િત. એક કાચા માગવ

પર ઘોડાગાડી ચાલી અન એક ઊચા સતભના પહરસરમા આવીન ઊભી રિી ગઈ. ‘યિ

“બાબાકા ખભા” િર, દખ આઈય, વરસ ઉસમ કછ દખન જ રસા નિી િર!’ આસપાસ એ

જ શનજ વનતા. પણ આ વળા એક આશવાસન િત. બ સવચછ નાના માટીના ઘર િતા.

આગણામા ઊટકલ, ચળકત પીતળન બડ િત. અન એક શયામા (રગમા, કાશલદાસીય

અથવમા નિી) આગણામા બઠી િતી, દબળી શનસતજ કાયા, બાજમા નાગડ બાળક. ‘તષા

શમાવવા’ જઈન પાણી માગય. બિ િરખભર સવચછ પાતરમા બિાર રાખલા બડામાથી

પાણી આપય. પાણી પીધ. અસવણવ જાશતના ઘર િશ.

સતભની પલી બાજથી બસ નદીની પાતળી ધારા વિી જતી િતી. આસપાસ કટલાક

વકો િતા. ‘બાબાકા ખભા!’ અમ પરાતતવ- ખાતાની તખતી જોઈ – અર, આ તો

ઇશતિાસપશસદ િશલઓદોરસનો સતભ િતો! એના પરનો અશભલખ અશત મિતવનો ગણાય

છ. શવહદશાના ગત વરભવ અન શવકરમન આ જવલત ઉદાિરણ છ. િશલઓદોરસ યવન

(ગીક) રાજદત િતો. તકશશલાના ગીક રાજા આનતશલહકત પાસથી ત સમરાટ ભાગભદરના

દરબારમા મરતરીશભચછાના પતીક રપ અનક ભટ-સોગાદો લઈન આવયો િતો, અન અિી

આવયા પછી વરષણવધમવ અગીકાર કરી ‘ભાગવત’ બનયો િતો. શવહદશાના શવષણમહદરમા

એણ ગરડધવજ સથાશપત કયયો. ત જ આ િશલઓ- દોરસનો સતભ – બાબાકા ખભા.

એક ચોતરા પર આજ તો એકમાતર આ સતભ ઊભો રહો છ – સદીઓના ટાઢતડકા

ન વશટિન સિન કરતો. બાજમાથી બસ નદી વિી જાય છ, જ આગળ જતા નજીકમા

બતવા – વતરવતી સાથ ભળી જાય છ.

આ સતભ પર બરાહીશલશપમા કોતરાયલો લખ છ, જ શવહદશાના ગૌરવની આજ પણ

સથાપના કર છ. ઈ.સ. પવગની બીજી સદીની આ વાત છ! કાશલદાસ તો ત પછી. તમણ

જરર િશલઓદોરસનો ગરડસતભ જોયો િશ. લખ, સસકતની છાટવાળી પાકતમા છ – દવદવસ

વાસદવસ ગરડધવજ અય કાહરત ઈઅ િશલઓદોરસણ. ભાગવતન... એમ શર થાય છ.

પરાતતવખાતાએ નાગરી શલશપમા એ શશલાલખ પવાસીઓના લાભાથગ ગરડધવજના ઇશતિાસ

સાથ પતરાની તખતી પર ઉતરાવયો છ. મિારાજ આનતશલહકત, સમરાટ ભાગભદર, પરમ

ભાગવત િશલઓદોરસ – ઈ.સ. પવવની બીજી સદીની શવહદશા – મન ખોવાઈ ગય. અિી પરમ

શાશત છ. િશલઓદોરસ બધ કોતરાવયા પછી સવગવમા લઈ જનારા તરણ અમતપદોની વાત

કોતરાવી છ – શતરશન અમતપદાશન (સ) અનહઠતાશન શનયશત (સવગવ). ત તરણ અમતપદો છ

દમ, તયાગ અન અપમાદ. આ િશલઓદોરસન વરષણવ રપ! એનો ગરડધવજ ‘બાબાકા

ખભા’ બની ગયો છ. અિીથી થોડ દર બસ–વતરવતીનો સગમ છ. બસ નદીન લીધ

બસનગરન નામ પણ આ સથળ ઓળખાય છ. થોડ દર જના નગરના િાડ પડલા છ.

સગમ જોયા શવના કમ ચાલ? વતરવતીન હકનાર ફરી ઘોડાગાડી ઊભી રિી. ઘોડાગાડી

ફરીથી ઢીચણસમા પાણીમાથી પસાર થઈ સામ હકનાર જશ. અમ વતરવતીન હકનાર હકનાર

ચાલયા. આ બાજ વતરવતીનો પટ ખાલી િતો, તના વિણન સામી હદશાએ વાળવામા આવય

િત. એટલ પથરાળ પટમા ચાલતા ચાલતા સગમ ભણી ગયા – આ ગગાયમનાનો સગમ

તો નિોતો ક કાશલદાસના રામની જમ વરદિીન, બતાવી શકાય – પશયાનવદયાશગ શવભાશત

ગગા શભનનપવાિા યમનાતરગર:. િજી તો વતરવતીનો પવાિ િતો, તયા જ અમન કિવામા

આવય ક આ બધી જગયા સગમસથળ કિવાય છ, અન સગમસથળ િોય તયા સમશાન ન

િોય એવ બન? નદીપજક દશમા શીઘર મોકની આનાથી બીજી કઈ સશવધા િોય! અન

સમશાન િોય તયા શકર તો િોય જ, નદીસગમ, શકર, સમશાન...

એક પરાણા પલ પરથી નદી પાર કરી સામ પિોચયા, જયા અશવપશત રાિ જોતો િતો.

પણ મન વતરવતીના વાહર ફરી બોલાવતા િતા. બીજી બાજ શવહદશાની શવદાય પણ લવાની

િતી, સમય થવા આવયો િતો. શવહદશાથી સાચી પાછા ગાડીમા જવ િત. સયાવસત સાચીના

સાશનનધયમા શનિાળવો િતો. પણ વતરવતીના ચચલ તરગો... ‘આવ છ’ કિી દોડી ફરી

પવાિમધય જઈ ઊભો રહો, પલા આડબધ પર સતો. પછી ધીમ ધીમ કટલીક શશલાઓ

પર પગ મકી મકી આગળ વધી પવાિની ગશત અનભવી, પગ લટકાવી શશલા પર બસી,

નીચા નમી ખોબો ભરી પાણી પીધ – સભરભગ મખશમવ પયઃ વતરવતયાઃ ચલોશમવ.... કશવ

કાશલદાસ અજાણયા યાતરી તરીક કયારક આમ જ પાણી પીધ િશ. ‘કાશલદાસની વતરવતી,

શવદાય!’ એમ મનોમન બોલી, વતરવતીના પાણી ઉછાળતો હકનાર આવી ગયો.

ફરીથી શભલસા – શવહદશાના લાબા સાકડા માગવ પર, નાના નીચા ઘરોની િાર વચચથી

અન પછી સાઇકલ હરપહરગ વકસવ, પોશવઝન સટોસવ, કપડ કી દકાન, બતવનો કી દકાન

વગર વટાવતી ઘોડાગાડી દોડી રિી િતી. આ માગગથી કયારક મિારાજ ભાગભદરની

સવારી નીકળી િશ. કયારક મિારાજ શદરકની તો કયારક અશનિશમતરની. તમના સરનયો

કચ કરતા પસાર થયા િશ. કશવ કાશલદાસન આવી જ કોઈ નગરીના રાજમાગવ પર

અધારી રાત મશાલના અજવાળામા આજબાજના અટટાલયો જોઈ ‘દીપશશખવરાતરૌ’ની

પશસદ ઉપમા સઝી િશ...

શવહદશા નગરીની રાશતરના અધકાર જવા કશ – કશવ જીવનાનદ દાસ તો અવશય

એ પશથતશવહદશાની કલપના કરીન જ પછી એના અધકારની કલપના કરી િશ. કયા

બાગલાદશના નાટોરની વનલતા સન અન કયા શવહદશાનો સદીઓ જનો અધકાર! અિી

પખીના માળા જવી આખો ઊચી કરીન કશળ પછતી વનલતા તો કયાથી િોય? અિી

તો િશ દીઘવ નતરોના તીકણ કટાકપાત કરતી નાગહરકાઓ ક પછી પણયાગનાઓ. શવહદશા

શવલાસી નગરી...

‘શવલાસપર આ ગયા કયા?’ િ ચમકયો. ઘોડાગાડીવાળો સામથી આવતી બીજી

ઘોડાગાડીના િાકનારન પછતો િતો. ‘નિી.’ – સામથી ઉતતર મળો અન ફરીથી ઘોડાની

ગશત વધારવા તનો ચાબક ઊચકયો. ઊછળતી ઘોડાગાડી રલવ સટશન નજીક આવતી

િોય એવો પહરસર આવયો. ‘શવલાસપર આ ગયા િર?’ તણ ફરી પછ. ‘નિી, અભી

નિી આયા.’ શવલાસપર એકસપસની વાત િતી.

શબલકલ સટશન. મારી શવહદશાન તની સાથ કોઈ અનબધ નિોતો. હટહકટ-ઑહફસ,

સટશન માસતરની ઑહફસ, વઈહટગ રમ, પલટફરૉમવ, ગાડીઓના આવવાજવાના સમયનો ચાટવ,

પાટાની દર સધી દોડતી સમાતરતાઓ, શસનિલોની જાળ... તષા હદક પશથતશવહદશા – ના.

એ આ નિી, છતા અતયાર િ તના જ રાજમાગયો પર વતરવતીન તીર, નીચરઃ શગહર પર

ફરતો િતો. ‘શવલાસપર આ ગયા!’ સામથી ગાડી આવી િતી. એનો વગ કાશલદાસના

રથ કરતા વધાર જ િશ.

શવહદશાના પાદરમાથી શવલાસપર એકસપસ જતો િતો. માર ‘અસસતશત મન.’ પાછળ

ઘસડાત િત...

ત પછી શવહદશા ગયો છ, કયારક શતાબદીઓ પવગની કોઈ રાશતરના અધકારમા, કયારક

િમણાની વીતી શરદના કોઈ. ઊજજવલ તડકામા; કશવ કાશલદાસ સગાથી રહા છ.

*

ભષિનશવર

પિલી વાર જયાર ભવનશવર પિોચયો તયાર સાજ પડવા આવી િતી. રાતર તયાથી

ગાડી પકડી કલકતતા પિોચી જવાન િત – એટલ ઝટપટ ભવનશવર જોઈ લવાન િત – અન

ભવનશવર જોવાન એટલ તયાના મહદરો જોઈ લવાના. શલગરાજન જ મહદર જોવામા વખત

વીતી ગયો અન પછી એ શાત માગયો પર ચાલતા ચાલતા સટશન પિોચયો. શલગરાજના

મહદરની શશલપખશચત ઊચાઈ અન સધયાઆરતીના ઘટનાદ શચતતમા જડાઈ ગયલા.

નવા ભવનશવરમા જવા સટશનન અડોળીન જવાન િત. બધાત જત િત. શમતરો

માકગટમાથી કશક ખરીદવા ગયા તયાર િ માગવની એક બાજએ ઊતરતા અધારામા ઊભો

રહો. આછા આછા લ-વચના કોલાિલમા કોઈનો સતત આખયાન-પાઠ સભળાતો િતો,

ભાષા સમજાઈ નિોતી – પણ પાઠની સરીલી એકતાનતા તનો પભાવ મકી ગઈ. કદાચ

ઓહડયા રામાયણનો પાઠ િોય. રસતામા આવતા મોટા મોટા સરકારી સાઇનબોડવ જોયા

િતા – ઓહડયા શલશપમા. શલશપ ઉકલીન એમા જ લખય િત તનો મમવ પામવાની ઉતકટ

અશભલાષા જાગી ઊઠી – આ જો વાચી શકાય! દરક અકર જાણ છતરી ઓઢીન ઊભો

ન િોય! દવનાગરી શલશપન જ એક રપ છ, પણ દરાશવડી અસર લાગ. બગાળી અન

અસશમયાની એક જ શલશપ છ – 2, બ વગર બાદ કરતા. પણ આ તો તદન જદી લાગ

છ. છતરી નીચથી કયાક દવનાગરી વણવ પરખાય; પણ પછી એક વાતચીતમા ડરૉ. પબોધ

પહડત પાસથી જાણવા મળલ ક એ શલશપ જ જદી પડ છ તન કારણ છ તાડપતરો પરન

લખન. અણીદાર કલમથી તાડપતર પર કોતરકામની જમ લખવા જતા કલમ જો ડાબથી

જમણી તરફ જાય તો તાડપતર ફાટવાની વધાર દિશત રિ, એટલ તયા લખાતી વખત

અકર જમણી બાજએથી ઊપડી ડાબી બાજએ ગશત કર છ. પતયક અકરની આ ગશત,

બાકી, લીટી તો આપણી બધી ભાષાઓની જમ, ડાબથી જ જમણ જાય. આ શલશપ વાચી

શકાય તો આ સાઇનબોડવ ઉકલી શકાય, તો આ રામાયણ વાચી શકાય. ભવનશવર સટશનના

બકસટરૉલ પરથી ઓહડયા ભાષા શીખવાની એક ચોપડી પણ ખરીદી. ગાડી આવતા વાર

થયલી એટલ ભવનશવર પલટફરૉમવ પર ખબ ખબ બસી રહા. પછી તો ગાડીની શચકાર

ભરતી સાથ ભવનશવર નામ જોડાઈ ગય િત.

પછી ઓહડયા ભાષા શીખવાન શર કય િત. આપણી બધી ભારતીય આયવભાષાઓ

બિ જ ઓછા પયતન કામચલાઉપણ તો શીખી જ શકાય. શલશપ ઉકલતા શીખો તો પોણા

ભાગન કામ તો થઈ જાય. પછી થોડ વયાકરણ. બાકી આપણ જાણીએ છીએ ક એક

ભાષાન આતમસાત કરવી ઘણ દોહલ છ. નવી ભાષા શીખવાનો એક શવશશટિ અનભવ

િોય છ – એક એક વણવન ઓળખવો ત એક એક ચિરાન ઓળખવા જવ લાગ છ – અન

પછી વાકય વાચતા – પહરચછદ વાચતા અથવન આકલન થવા માડ એટલ કોઈ નવી ભશમ

પર ચાલતા િોઈએ એવ લાગ!

રાધાનાથ રાયન પશસદ કાવય ‘શચશલકા’ સૌ પથમ મળ ઓહડયામા વાચય – હિનદી

અનવાદની મદદથી અન ઉતસાિમા ત શવશ એક લખ પણ લખી નાખયો! ઓહડશા સાથ

એક રાગાતમકતા બધાઈ ગઈ.

બીજી વાર ભવનશવર ચારક અઠવાહડયા રોકાવાન િત.

જના અન નવા ભવનશવરમા ખબ ખબ ભમવાન થય. ઓહડયા ભાષા સાભળવાનો,

ભાગીતટી બોલવાનો, ત ભાષામાથી થોડાક અનવાદ કરવાનો અવસર મળો, અન છલલ જતા

જતા પશસદ સાહિતયકાર ગોપીનાથ મિાનતીની મલાકાત લવાનો લિાવો પણ. ભવનશવરન

પોતાન આકષવણ પણ કઈ ઓછ નથી, તમાય પરાણા ભવનશવરન. નવ ભવનશવર તો નવ

છ. નવી સડકો, નવી ઇમારતો, કઈક નવા લોકો. યોજનાબદ રીત વસાવલ રાજધાનીન

નગર છ. પણ આ રીત વસલા નગરોમા નગરનો અસલી પાણ િોતો નથી. નગર તો

વસત વસત જાય – પણ આ તો નકશા-િકમ નગર ઘણી વાર તો શનષપાણ લાગ – લોકો

બધાય એકસરખા લાગ – સરકારી નોકરીઓ કરતા અન સરકારી નોકરો પર નભતા નવા

નગરમા પરાણા ઝાડ કયાથી િોય! એટલ તો ચડીગઢ જવ ચડીગઢ – આટલ અદયતન,

જમા એક એક ઇમારત એટલ સથાપતયકલાનો એક એક નમનો! લા કબવશઝયન સાકાર

સવપન! – પણ ‘ડડ’ લાગ! આપણા ગાધીનગરમા જતા એવો જ અનભવ થાય – એવો જ

અનભવ નવા ભવનશવરનો. એના કરતા પડોશન વયાપાર અન સસકશતન કનદર કટક ધબકત

લાગ. એના પર કઈક રાગ થાય. નવ ભવનશવર િવ ધીમ ધીમ જન થત જાય છ. એન

થોડ જીવત બનાવ છ રસતા પરની નાની નાની ઘાસની િોટલો. ગામડથી િટાણ કરવા

આવલા લોકો અન જના ભવનશવરની જાતરાએ આવલા અન કતિલથી રાજધાનીના માગયો

પર ચાલતા જાતરાળઓ.

આ રાજધાની ભવનશવરના શવધાનગિમા આજના ઓહડશાનો ઇશતિાસ ભલ રચાતો

િશ, પણ અસલ ભવનશવર તો ઉમાશકર જોશીનો શબદ વાપરીન કિીએ – ઓહડશાની

‘હદયધાની’ રહ િશ. તની આસપાસ શતાબદીઓનો ઇશતિાસ રચાયો છ. એકાદ જમાનામા

‘એકામરકાનન’ક ‘સવણાવહદર’ તરીક ઓળખાતા આ નગરના પહરસરમા ઈ.સ. પવગની લગભગ

તરીજી સદીથી ઈ.સ.ની સોળમી સદીનો ભતકાળ સચવાયો છ. એન ઘણા ઉઝરડા જરર

પડા છ. કિવાય છ અિી સાત િજાર મહદરો િતા! દવતાઓન જ નગર કિો. આજય

અિી શતાશધક મહદરો ઊભા છ. કયાક ચાર-પાચ મહદરોન સકલ છ, કયાક એક એક

છટછવાય છ. ખજરાિોના મહદરો તો ત પછી જોયા, પણ લગભગ બનનન સાથ રાખીન

જોઈ શકાય. કટલાક મહદર તો જનવસતીથી દર ખતરમા કોઈ એકાકી ઘટાદાર ઝાડની

જમ ઊગી આવલા લાગ. આ શવસતારમા ફરતા િોઈએ તો કોઈક ન કોઈક મહદર તમાર

ધયાન ખચ અન જમ દશકણના મહદરના ગોપર તમારી નજરન ટકવી રિ છ દર દરથી,

તમ આ મહદરો પણ. એ બધા ગોપ2 જટલા ઊચા જરર નથી.

રવીનદરનાથ કિ છ તમ ‘આ શતાશધક દવાલયોમાના ઘણાખરામા તો આજ સધયારતીનો

દીપ પકટાવાતો નથી, શખઘટ નીરવ થઈ ગયા છ, કોતરલા પથથર ખહડત થઈન ધળમા

અટવાઈ રહા છ. એ બધા ત વળાના અજાત યગની ભાષાના ભાર લદાઈન ઊભા છ.’

એક રશવવાર સવાર એકલો નીકળી પડો – નવી રાજધાની ભવનશવરમાથી મહદરોના

નગર – પાચીન ભવનશવરમા. હરકાવાળો હરકા ચલાવય જતો િતો અન િ કયા કયા મખય

મહદર છ તના શવચાર-શવકલપ કયગ જતો િતો. તયા આવય સરોવર. વસતી અન મહદરોની

વચચ. મશણનગર તરફ જતા િોઈએ અન એકદમ કાકહરયા આવી જાય તમ. એન નામ

શબદસરોવર, એ શબદસાગર પણ કિવાય છ. તના જળમા સવગ તીથયોના જળ લાવવામા

આવલા છ. સરોવરની પવવ બાજએ હરકા ચાલતી ગઈ અન આવીન ઊભી રિી એક

શવરાટ મહદરના પવશદાર.

આ શલગરાજ મહદર. વષયો પિલા આવયો િતો. એ વળા ઊતરતી સાજ િતી. આજ

સવાર છ. સયવનો નરમ તડકો પથરાતો જતો િતો, મહદરની લાબી ધજા િવામા એટલ

દર સધી લિરાતી િતી ક આકાશમા વિતી નદીના વળાકનો આભાસ આવી જાય.

આપણા દારકાધીશની ધજા એટલી લાબી િોય છ. જગનનાથજીના મહદરની ધજા પણ

એટલી જ લાબી.

મહદરમા પવશદાર જ એક પડાની અવગણના કરવી રિી. શવશાળ પાગણમા આવી

ઊભો. નજર ઊચ જઈ કણાધવમા આખા મહદરન વયાપી વળી, અશભભત થઈ ગઈ. આ

જ ‘ભ વ ન શવ ર.’

આ મહદર અશગયારમી સદીમા રાજા યયાશત કસરીએ બધાવલ છ, કશલગ શરલીન

ગણાય છ. શવમાન, જગમોિન, નટમહદર અન ભોગમડ5 – લબાઈમા એવા ચાર શવભાગ

પડ છ, જમા નટમહદર અન ભોગમડ5 પછી ઉમરાયલા છ. મહદરનો મખય ભાગ શવમાન

એકદમ સીધો ઊચો જાય છ. નજર શશખર ઉપરના આમલક પરના કલશ પરથી સીધી

આકાશ ભણી ગઈ. આકાશમા શવત વાદળ તરતા િતા!

મહદરન સથાપતય ભવય, ઊશજ વતનો અનભવ કરાવ છ, એના શશલપ લશલતનો. કિો ક

સમગ મહદર શશલપખશચત છ. એકય પસતરખડ એવો ન લાગ જના પર કોઈ મલાયમ

ભાત ન ઊપસી િોય! અિી દવયોશન છ, મનષયયોશન છ, 5શ-5કી છ – સમગ મનષયસસાર

છ. આ દવદાર સમગ જીવનનો સવીકાર છ – અન આ આપણા લગભગ બધા પાચીન

દવાલયની રીશત છ.

સૌથી વધાર આજના યગમા આશચયવ ઉપજાવનાર વાત િોય તો ત આ મહદરના

શમથન યગલ શશલપોની. મોઢરાન સયવમહદર િોય ક કોણાકવન, ખજરાિોના મહદરો િોય

ક ભવનશવરના, અનક યગલ શવશભનન પમાશભનયમા જોવા મળ. શો જીવનનો આનદ

છલકાતો લાગ છ! પયોધરનમર નાશયકાઓન બાિમા ભરતા નાયકના ચિરા પર પણ

શસનગધ પસનનતા છ! નાશયકાના ચિરા પર પણ પાશતિની, ઉપલશબધની શસમતરખા ઝલકતી

લાગ. કલાકારન જાણ કોઈ કઠા નથી, મકતતા છ! કામ અન અધયાતમનો આ સવાદ

ભારતીય મહદરોમા જ જોવા મળ!

ઉતતર હદશામા થોડા પગશથયા ઉપર ચઢીન જોય – પાવવતીની અનપમ મશતવ. જોયા જ

કરીએ. કમારસભવના પથમ સગવમા કાશલદાસ જ પાવવતીન વણવન કય છ ત એક કનયાન

છ. એ કનયા યવતી બન, એના અગઉપાગ જરા વધાર ભરાવદાર, નય બન – તવી એ

મશતવ. પાવવતીન સપટિ વકમડલ અન એના પરન બારીક તનવસત સદર ભાત સાથ તરી

આવતા િતા. કહટમખલા અન અધોવસત પણ. ભશકતભાવ કરતા સૌનદયવભાવ વધાર જગાડ

છ આ શશલપ. એના િાથ – અર! ખહડત, આપણી નજર કણક નદવાઈ જાય પણ પછી

તરત જ િવામા એ િાથ અન િથલીઓ કલપી 2િ.

દશકણમા મદરાઈમા આ જ પાવવતીન મીનાકી મહદરમા મીનાકી રપ જોઈ િતી.

મીનાકી જરા ઠીગણી!, પણ આ પાવવતી એટલ જાણ પણવ નારીતવ!

સમગ મહદરન જોઈ બિાર નીકળતા ફરી એક વાર એ પાવતીન જોઈ બિાર

આવયો – જાણ બીજા લોકમાથી. પથથર-લોકમાથી – ના, કોઈ સૌનદયવલોકમાથી. આ ભવનશવરના

મહદરન પિલી વાર જોતા રવીનદરનાથન કોઈ નવ પસતક વાચવાનો અનભવ થયો િતો.

એમન લાગય િત ક એ પથથરોની અદર કઈક કથા રિલી છ અન એ કથા અનક

શતાબદીઓથી સતશભત થઈ ગયલી િોવાન કારણ, મક બની ગઈ િોવાન કારણ વધાર

સપશશી જાય છ. કશવગરએ સાચ જ કહ ક આ મહદર ત પથથરમા રચલો મતર છ, એમા

હદયની વાત દશટિગોચર થઈન આકાશન વયાપી લઈન જાણ ઊભી છ.

આ પથથરમા વયકત થયલા મતરન – આ પસતરભાષાન ઉકલી શકાય તો!

તડકો ચઢવા માડો િતો. પગપાળા જ કટલાક મિતવના મહદરોમા જવ િત. પરાણા

ભવનશવરના સાકડા માગયો પર િ ચાલતો િતો. ફરીથી શબદસાગર આવય, પણ શબદસાગરમા

સનાન કરવાની શદા નિોતી. શબદસાગરની વચચ આવલા જલમહદર પણ ન ગયો. િ

આગળ ચાલયો. આસપાસ ખલલો શવસતાર આવતા કયાક ન કયાક મહદર ડોહકયા કરી

જત િોય. અિી વકો પણ એટલા જ છ, પણ વટવકની પચરતા.

નાનકડ મકતશવર મહદર. અિી કશી ભીડ ન મળ – માતર થોડીક અવરજવર. ખલલા

પાગણમા શાનત શનજ વનતા વયાતિ િતી. મકતશવર નવમી સદીન મહદર છ. એક સવાગ

સપણવ ઊશમવગીત જાણ! આમ તો પાતરીસ જ ફટ ઊચ છ, પણ તોરણદારથી માડી એન

સમગ શવધાન આખન ઠાર છ. પવશદાર – તોરણ શશલપસથાપતયનો નમનો છ. મહદરની

દીવાલો પર નાગકનયાઓની શણીઓ કોતરલી છ. અધાગ નારીન, અધાગ નાગણન. માથ

છતર પાચ ક સાત ફણાઓન.

મકતશવરની બાજમા કદારશવર છ. અિી એક જળભરપર વાવડી િતી. લોકો સનાન

કરતા િતા. નાિવાની ઇચછાન રોકી મહદર ભણી વળો. અિી અનક પાચીન મશતવઓ

છ, પણ તમા એક યોશનસતાવની મશતવ, જ શવશષ પજા પામતી િતી, નવાઈ જગાડી રિી.

આખ મહદર વકોની ઘટામા છ.

અિીથી જરા દર િત પરશરામશવર મહદર. કદાચ ભવનશવરના મહદરોમા સૌથી જન

ગણાય છ – સાતમી સદીન. શતરરથ ગભવગિ- વાળ આ મહદર કશલગ શરલીનો એક પાચીન

અવશષ છ. અિી કરલાસ ઉઠાવતા રાવણન શશલપ છ. પણ ઈલોરામા આ શવશન જ શશલપ

છ, ત તો અનનય! આ બધા મહદરોનો આખો શવસતાર ‘શસદારણય’ નામ ઓળખાય છ.

તડકો આકરો થતો જતો િતો. એક ઝાડની છાયામા થોડી વાર શવશાશનત લીધી.

ઘાસની િોટલમા ચા પીધી અન પછી રાજા-રાણી મહદર જોવા ચાલયો. દર િત. આ

મહદર. એમાય રસતો ભલયો, એક જણન પછતા અવળ મારગ ચઢાવી દીધો. વળી રસતો

મળો. સામ કોઈ મળ તન પછ – રાજારાણી મહદર આ બાજ ક? કિ – િા. અમ તયાથી

આવીએ છીએ. બધ છ અન કશ જોવા જવ પણ નથી. આવ જ થત િોય છ. શ જોવાન

છ? એમા શ જોવાન છ? – એમ ઘણી વાર સાભળીએ છીએ પવાસીઓન મોઢય. પણ શ

જોવા નીકળો છો તો પછી? – એવો પશત–પશન પછવાન મન થઈ જાય છ. િ મનોમન િસી

આગળ ચાલયો. ખલલા ખતરો. વચચ કોટ શવનાન એક મહદર. રાજારાણીન જ મહદરન?

ઓહડયામા પહરચયલખ જોયો – ઉતારી લીધો –

એકાદશ શતાબદીર પથમ ભાગ પશતશઠિત રાજારાની દઉલ. ભાસકયવર

ચમતકાહરતા ઓ કરકાયવર બિતલા પાયઃ સપહરશચત. એિાર શશખરદિ મળમહદર

સદશય કદર કદર મહદર સદર સશનનવશયોગય. પાશચન ઉતકલીય મહદરમાનક મધયર

એિા અશદતીય.

– આ ઓહડયા ભાષા – લગભગ સમજાય. અનવાદની જરર છ?

ધીમ ધીમ મહદર પાસ આવયો. બધ જ િત. પણ જ જોવાન િત ત બિારથી જ

િત. શાલભશજકાઓની અિી મોિક મશતવઓ છ. અલસભાવ દશાવવતી, કદબડાળન પકડીન

ઊભલી આ મશતવઓની અગબધરતા જાણ શનમતરી રિ છ! એક અલસકનયાન મસતક તટી

ગયલ છ – નજીકના ભતકાળમા જ ખહડત થય લાગ છ, મનથી સાધી રહો, કલપી રહો

‘એના િોઠ પરની શસમતરખા, વયથા સાથ. અલસકનયાન કબધ!

સતબધ બપોર. કોઈ અજાણયા પખીનો સતત કણવશપય અવાજ આવતો િતો, બાજમા

શવશબધ કપોતયગલ પમશનરત િત. આકાશ અભરછાય િત. અિી િ એકાકી િતો – ના,

અલસકનયાઓ – શાલભશજકાઓ િતી. િમણા નિી બોલ ક? શસમત તો કરી રિી છ!

મહદરન એક આટો મારી તના બધ ઉબર નજીક બઠો. અદરથી શવશચતર વાસ આવતી

િતી; શવશચતર પણ પહરશચત – બધા પાચીન અધાહરયા મહદર ક બધી ગફાઓમાથી આવી

જ વાસ આવતી િોય છ. ફરીથી અલસકનયાઓ જોઈ – પલી શછનનમસતકાન ખાસ. ખલલા

ખતરો વચચ ખલલ મહદર, દર દર સધી ખલલો શવસતાર િતો, તયા દર િજ એક બીજ

મહદર આમતરણ આપત ઊભ િત – તથીય દર બીજ – પણ ના િવ બસ. અનક મનોિર

મશતવઓની મદરાઓ મનમા અહકત થઈ ગઈ િતી...

આ સૌનદયવલોકના સાશનનધયમા મન ‘પયવતયસક’ બની ગય િત, બપોરના શવજન

તડકામા િ મખય સડક આવી વાિનની રાિ જોવા લાગયો

નવી રાજધાની ભવનશવરના ઉતતર છડ ઉતકલ યશનવશસવટી આવલી છ. ભવનશવરના આ

યશનવશસવટી શવસતારન ‘વાણીશવિાર’ જવ રપાળ નામ આપવામા આવય છ. ભવનશવરમા

અમારા આવાસ–શનવાસનો પબધ યશનવશસવટી શવસતારની એક કરૉલજ િોસટલમા િોવાથી

એ તરફ અવારનવાર જવાન થત. એક વખત યશનવશસવટી ગથાલયની મલાકાત લીધી.

યશનવશસવટીની એ ઊચામા ઊચી ઇમારત છ, મદદનીશ ગથપાલ બિ પમથી ગથાલયમા

ફરવયા. અમ છક ઉપર ગયા.

એક બાજ પવવમા કટક શિર જતો રસતો છ, ત તરફની નાની પવવતમાળા દખાવા

લાગી. જરા આથમણી તરફ પશસદ ઉદયશગહર- ખડશગહર દખાયા, અન નવા-જના નગરન

વીધીન છક દશકણ તરફ ધવલશગહર યાન ધૌલી – અશોકના શશલાલખથી ખયાત ધૌલી. નવા

ભવનશવરની આધશનક ઇમારતો અન પરાણા ભવનશવરના મહદરો-િહરયાળા ખતરો-જળાશયો

અન કાઠજડી નદીનો શવશાળ પટ – આ બધ એકસામટ નજરમા સમાય. ઉદયશગહર – ખડશગહર

જવાનો રસતો તો આ ‘વાણીશવિાર’ આગળ થઈન જ જાય છ.

એ કલકતતા-કટક-શવઝાગાપટટનમનો રાટિ ટીય ધોરી માગવ છ. સાજ વરસાદ પડી ગયા

પછી ચળકતા તડકામા એ માગવ પર ચાલવા નીકળો. ઊચા વકો વચચ અસત થતા સયગ

રગોની મોિક સશટિ રચી િતી. એક બાજ એક ઇમારત િતી, તય આ રગોની આભામા

સદર લાગતી િતી. િવામા ભીનાશ િતી. રગરખાઓ બદલાતી જતી િતી અન મન

એ િાઈવ પર થઈ શવઝાગાપટટનમની સડકો પર પિોચી જત િત – એક અજાણય શિર.

એવા અજાણયા શિરોમા આવી સાજ એક િળવા શવષાદ સાથ એકાકી ભમવાન ગમ.

રસતાની એક ધાર બસી ગયો. ઘડીભર તો એવ થય ક િમણા જ ઘરથી થલતજના

રસત ફરવા નીકળો છ. આવી ઘણી સાજ થલતજની ટકરી ભણી ચાલતા અનભવી છ.

પણ ના, થલતજથી તો બ િજાર હકલોમીટર દર છ એકાએક દરથી એક રકડવના સર

વિી આવયા : ‘મૌસમ િર આશશકાના...’ ‘પાહકઝા’ના ગીતોની રકડવ કોઈએ મકી િતી. જવો

િ ઊભો થઈ ચાલવા જાઉ છ ક ‘ચલત ચલત’ ગીત શર થય અન મારા પગ થભી

ગયા... િ કયા િતો!

ગાઢ થતા જતા અધકારમા િ માગવ કાપી રહો, કાલ િવ આ માગગ ઉદયશગહર-ખડશગહર

જઈશ એવા શવચાર સાથ. ઇશતિાસમા ભણયા િતા – રાજ ખારવલનો અિી શશલાલખ છ.

બ િજાર વષવ પિલાની વાત.

સવાર મઘભીન આકાશ િત. સયયોદય જોવાનો પશન નિોતો. િવામા ભાર વરતાતો

િતો. િ ઉદયશગહર-ખડશગહરના પાગણમા આવી પિોચયો િતો. ‘શગહર’ સજા ભરામક છ.

કારણ ઉદયશગહર લગભગ એકસોદસ ફટ ઊચો છ, ખડશગહર લગભગ એકસોતતરીસ ફટ.

બન પાસ પાસ જ છ. ખડશગહર પર વકોન ગાઢ છતર છ. નાન એવ જગલ જ જોઈ લો.

વકોની ઘટા નીચ જરા ઝકીન ચાલતા એવ લાગય ક કોઈ સવપનનગરીમા ચાલી રહો છ.

ખડશગહર પર જ રન ગફાઓ છ. બૌદ ગફાઓ પણ છ. જ રન ગફાઓનો સમયગાળો. ઈ.સ.

પવગની પિલી સદીથી ઈ.સ.ની દસમી સદી સધીનો છ. જ રન સાધઓન રિવાન માટ આ

ગફાઓ બનાવાઈ િતી. માણસ ઊભો ઊભો માડ જઈ શક તટલી ઊચાઈ ધરાવતા આ

ગફાશયો એકાત માટ આદશવ પહરસરની મધયમા છ. જોક અિી પાસ કોઈ નદી નથી!

જળાશયો છ. નામ પણ કવા – આકાશગગા, રાધાકડ, ગતિગગા, શયામકડ! આસપાસના

શવસતારન દશવન મગધકર છ. અિીથી દર ઉતતરમા શલગરાજન મહદર અન ધૌલીનો બૌદ

સતપ દખાય છ. એક સમય અિી નજીકમા જ કશલગની રાજધાની િોવાન અનમાન છ.

ઉદયશગહરની પિલી જ ગફા સવગવપરીની છ. તયાથી રાણી ગફા (ગફા નિી, ગફા કિ

છ) અન ગણશ ગફા તરફ જવાય છ. રાણી ગફા સામ એક ઝાડની છાયામા ચોતરા

પર બસી પખીઓના અવાજ સાથ શશલપીઓના ટાકણાનો અવાજ સાભળી રહો. તડકો

િવ નીકળી આવયો િતો. આ બધી ગફાઓ અજતા-ઈલોરાની ગફાઓન સમરણ કરાવતી

િતી. જોક અિી આ ‘ગફા’ઓન કાળનો ઘસારો ઘણો વધાર લાગયો છ. એક પછી એક

બધી ‘ગફાઓ’ જોઈ. ‘િાથી ગફા’ન મિતવ, રાજા ખારવલના શશલાલખન લીધ સશવશષ

છ. શશલાલખ ખારવલની જ નિી, ત સમયના કશલગ રાજયની ગૌરવગાથા સમાન છ.

‘ગફા’ના મખદાર શશલાલખ છ. ઈ.સ. પવગની પિલી સદીનો મનાય છ. પાકતન મળતી

આવતી પાશલ ભાષામા અન બરાહી શલશપમા આ લખ છ. પરાતતવખાતાએ દવનાગરી

રપાતર આપય છ - નમો અરિતાન – નમો સવશસધાન. ઐરણ મિારાજન મિામઘવાિનન

ચશતરાજવસધનન પસથ – સભ – લખનન ચતરલઠણ – ગણ – ઉશળતન કશલગાશધપશતના

શસહર – ખારવલન... એમ શર થાય છ. પછી ખારવલના જીવનની મખય ઘટનાઓના ઉલલખો

છ. પિલા પદર વષવ કમાર તરીક કરીડામા ગાળા, પછી નવ વષવ યવરાજ તરીક કતવવયો

બજાવયા. પછી ચોવીસ વષવ થતા રાજા તરીક અશભષક. પછી અશભષકના પિલ વષગ આમ

કય, બીજ વષગ આમ કય – અિી ચઢાઈ કરી અન તયા તરાસ આપયો – પછી તરમ વષગ

કમારીપશવત (ઉદયશગહર) પર અિતો માટ ગિાશય કરાવયા... વગર. ખારવલ જ રન િતો.

આ ‘ખારવલ’ નામ પણ પાચયશવદયાશવદોની કડયનવશતતન ઉશકરી છ!

બપોરની સતબધતામા તમરાના અવાજ આવતા િતા. થોડો વરસાદ વરસી ગયો િતો,

એની ભીનાશ િતી.

ધૌલી જવાન હદવસ બપોર પછી વરસાદ તટી પડો. અિીનો વરસાદ પણ કમાલ

છ, પડ એટલ તટી પડ. મયશઝયમમા િતો તયાર જ દશકણપશશચમ હદશામા મદર મઘ

ઝળબયા િતા, ત વરસી પડા. ખાસસી વાર બસ સટનડ પર ઊભો રહો. એક વાર તો

શવચાય િવ નથી જવ, પણ પછી થય કોણ જાણ કયાર ફરી અવાશ? પણ પછી વરસાદ

ધીમો પડો. એક સથાશનક શમતર સાથ ધૌલી ઊપડી ગયો. આમ તો ધૌલી ભવનશવરના

પહરપાશવમા જ ગણાય – પાચક માઈલ િશ. વાતાવરણ ભીન િત, પણ સાજ મનમા વસી

ગઈ. થોડી વારમા રસતો નગર બિાર – જગનનાથપરી જવાનો જ રસતો. અિી કીચડ બિ

ન થાય. લાલ માટી ભીની થાય એટલ વધાર ગમ. જતા જતા નદી આવી. નામ પછય

તો કિ ‘દયા’ નદી.

ધૌલી એટલ અશોકના હદય-પહરવતવનન સથાન. અિી જ એક મિાસિાર પછી તના

હદયમા કરણાનો ઉદરક થયો િતો – દયાભાવ જાગયો િતો. એટલ નદીન નામ ‘દયા’. પણ

આવા દરના સબધ પણ સાથવક થત િોય તોય ગમય નિી. અિી કટલીક નદીઓના સરસ

નામ છ – સવણવરખા, મિનદરતનયા વગર. કટક જતા આવતી કાઠજડીન નામ પણ ગમય.

પણ ‘દયા’ કિતા નદીન કોઈ શચતર, એની કોઈ લાકશણકતા ન જાગ.

આકાશમા વાદળ દોડી જતા િતા, ઝરમર ઝરમર વરસતા. એકાએક

ધૌલીની – ધવલશગહરની તળટીમા આવી ઊભતા અદભત દશય બધાઈ ગય. આ બાજ

પિાડી પર સતપ, પલી બાજ દર પાણીની સાકળ રચતા તળાવ, તળાવન હકનાર, વચચ

ઊચા નાશળયરી જવા વકોની સતબધ િાર – આથમણ દયા નદીનો નમનીય વળાક, કોઈ

નારીની વળલી નમનીય દિલતા જવો, ઉ52 મહદ2 – પગોડા, 5ણ દર ચાલી જતી સડક,

વરસતા વરસાદની ઝરમર વચચ મોરની ભીની ગિક. આકાશમા ઊડતી બલાકા – કણમા

આ બધ બધાઈ-સધાઈ ગય ચતના સાથ.

ભીન રસત ધીમ ધીમ ઉપર ચઢા. ઉપરથી ચાર બાજ રમણીય લાગત િત. આ

કણ જ આવ લાગી શકત. દવદશવન કરી ઉઘાડ પગ સતપ ભણી. આ સતપ નવો જ

બધાવલો છ. જપાનના ભાશવકોની આ શદાજશલ છ. સતપ એટલ તો પદશકણા િોય જ.

પદશકણા કરતા જ નદીએ સાદ પાડો. અિીથી જરા દર િતી, પણ માર તો જવ

િત. સાથી અમારા પગરખા લવા ગયો. એ નીચ ઊતરીન ઊભો રિશ – િ નદીથી સીધો

તયા જઈશ, ટક રસત, ખલલ પગ નદી તરફ લગભગ ધસયો. ઝાડઝાખરા અન કાટા-કાકરાનો

માગવ – સામ નદી, પણ અિી નજીક, તયા દર! ટકરી ઊતરી રસતા ઉપર આવયો. કાચો

રસતો. રસતાની બાજ કટલીય સદીઓ જન એક મહદર છ. મહદર આબાવડના ઝાડની

ઘટાઓમા જાણ ઢકાઈ જત િત. તયાથી જાણ અધકાર બિાર નીકળી બધ ફલાવાની

તરયારી ન કરતો િોય! મહદરમા ન જતા નદી ભણી જ ગયો. નદીમા ઊતયયો શરઆતનો

શપચછલ તટ વટાવી રતાળ પટમા થઈ પાણીના પવાિ સધી પિોચયો. સાજની સતબધતામા

પાણી ધીર ધીર વિી જત િત. આખો પટ સમસામ િતો. એક નદી િતી અન એક િ.

પાણીમા નમયો, આખ લગાડ. માથ ચઢાવય. દયા નામ નિોત ગમય, પણ ભગવાન બદન

સમરણ થઈ આવય િત – આ એમની જ કરણા વિી રિી છ!

પટમા જરા ઊભો રહો. સતપ ઘણ ઊચ લાગતો િતો. િવ માર જલદી જવ જોઈએ.

બદની ‘કરણા’ જોઈ, પણ અશોકની કરણા! ધૌલીનો પલો શશલાલખ – ‘દવાન શપયસ

વચનન – દવાના શપયસય વચનન’થી શર થતો શશલાલખ. શશલાલખ પાસ જઈન ઊભો

રહો. પણ માતર શશલા જ જોઈ, કોતરાયલો લખ નિી. અધાર થઈ જવા આવય િત.

અિી એક સમય કવો જીવત િશ! િ વાતાવરણ શવસી રહો.

‘વકોમા સર સર પવન પસાર થતો િતો, આકાશમા એક પખી ઊડી જત િત – પાછા

જતા રસત ભાગય જ કશ બોલયા િોઈશ. અિી ફરી દયા નદીન પલ પરથી આમતરી

ચાલયા. દર નગરના દીવા દખાયા.

ઓહડયા, અસશમયા અન બગાળી – ભારતના પવાચલની આ તરણ ભાષાઓ પમાણમા

એકબીજાની શનકટ િોવા છતા પારસપહરક પાથવકય પણ ઘણ છ. ઉચચારણની રીત તરણ

ભાષાઓ જદી છ. બગાળી અન અસશમયા કોઈ બોલત િોય તો આપણાથી જલદી ન

પકડાય – પણ ઓહડયા જલદીથી અનસરાય. તમાય વયાખયાન ક રહડયો પરના સમાચાર

સાભળતા િોઈએ તો લગભગ સમજાય. સસકતની જમ દરક વણવ ભાર સાથ ઉચચારાય,

અતય, વણવ પણ. આપણ ભવનશવર કિીએ, એ બોલશ ભ-બ-ન-સવ-2. ઓહડયામા ‘ળ’ની

પચરતા છ. બગાળી અન અસશમયામા તો ‘ળ’ છ જ નિી. ત ભાષાભાષી લોકો માટ

તનો ઉચચાર પણ મશકલ. ઓહડયામા તો સસકત તતસમ શબદોમા પણ ‘લ’ન બદલ ‘ળ’

ઉચચારાય.

ઓહડયાનો મારો પહરચય થોડાક કાવયો પરતો અન ગોપીનાથ મિાનતીની નવલકથા

‘અમતર સતાન’ પરતો સીશમત. પણ વચચ એક વખત કટક જઈન નવા ઓહડયા

કાવયસગિ લઈ આવયો િતો. મોટ ભાગ ત અદયતન કશવઓના સગિો િતા. સરસ નામ

િતા સગિોના – સમદરસનાન, પવનર ઘર, અનક કોઠરી, પથમ પરષ, મધયમપદલોપી,

શવષાદ એક ઋત, શબદર આકાશ – અન સરસ િતા કાવયો. બધા સપણવ ન સમજાય – 5ણ

અસકટ સમજણનો પણ એક આનદ િોય છ. િ કોઈ એક શમતરન પકડ – કશવતા એની

પાસ વચાવ. ગજરાતી, ઓહડયા કશવતાની અમારી ચચાવઓ ચાલ – બગાળી કશવતાની ચચાવ

પણ. એક હદવસ એક અસશમયા સાથીએ અસશમયા કશવતાઓ વાચી.

મન થય આપણા કશવઓ ઘણા સમાતર જાય છ, છદ અન ભાષાના પશનો પરતવ અન

અનય અશભવયશકતના પશનો પરતવ ઘણી બધી સહિયારી ખોજ લાગ. ઓહડયા કશવતાના િ

ભાષાતર કર અન તયાના શમતરો આગળ વાચ તયાર કિ ક અમન સમજાય છ! ભવનશવરમા

ઘણા કશવઓ રિ છ, અન બાજના શિર કટકમા પણ. પણ ખબર મોડી પડી, કશવશમતરોન

મળવા જવાન ન બનય. પણ પશસદ નવલકથાકાર ગોપીનાથ મિાતીન મળવાન થય. અમારા

સશમનારમા ત કોધ-બોલી શવશ બોલવા આવયા િતા. માર શશર એમનો આભાર માનવાન

આવય. મ થોડા શબદોમા એમની પશસદ નવલકથા ‘અમતર સતાન’ની શવશશટિતાઓની

વાત કરી, તઓ પસનન િતા. એમન ઘર જવાન શનમતરણ આપય.

ગોપીનાથ મિાનતી અગજી સાહિતયના શવદયાથશી, પણ વયવસાય- જીવનના આરભમા જ

ઓહડશાના કોરાપટ શજલલાના ઊચા પિાડોના શનશબડ જગલમા રિતી કોધ આહદવાસી પજા

વચચ કામ કરવાન આવય. િતા તો સરકારી અશધકારી પણ એમનામા રિલા સજ વક તમન

પજા સાથ સમરસ કરી દીધા! “અમતર સતાન' નવલકથા તમન કોધ-જીવનમાથી મળલી.

આ જ વષગ તમન તમની નવલકથા ‘માટી મટાળ’ (રસાળ ધરતી) માટ જાનપીઠ ઍવરૉડવ

મળલો, એટલ ગોપીનાથ મિાનતીન નામ ઓહડશા બિાર પણ જાણીત થયલ

એક આષાઢી સાજ તમના ઘર પિોચી ગયો. તરણ બગાળી શમતરો સાથ િતા. દરવાજો

ખોલી કમપાઉનડમા પવશતા જ ચપાના ફલોની ભીની મિક. ઓસરીના પગશથયા ચઢતા

કણક ખમચાઈન ઊભા રિી ગયા. તયા અદરથી એમણ અમન જોયા – ‘આસનત આસનત’

એવા ઉમળકાભર શબદોથી અમાર સવાગત કરી તમના અભયાસખડમા લઈ ગયા.

બ કલાકની અમારી મલાકાતમા આ પશસદ સાહિતયકારની સજનતાનો તો પહરચય

થયો જ. તમની સજ વનપવશતતનો પણ હદશાદોર મળો. લખક તરીકની પોતાની કારહકદશીની

શરઆત કવી રીત થઈ – કવી રીત ‘અમત2 સતાન’ જવી નવલકથા લખાઈ – કવી રીત

જાનપીઠ ઍવરૉડવ શવજતા કશત ‘માટી મટાળ’ લખાઈ – આ બધાની વાત એ સિજભાવ – ‘ડ

ય સમોક?’ પશન કરી, અમ માથ ધણાવતા, શસગારટ સળગાવી – કરતા ગયા. તમણ કહ –

‘માટી મટાળ’મા મારા આખા જીવનનો અનભવ છ. આ નવલકથાએ મારા દસ

વષવ લીધા છ - 1951થી 1961. મારા ઘણા ખયાલો તમા ગથાયલા છ. તમા

એક ખયાલ ત છ સસકશતનો, આપણી સસકશતનો. વરહદક સસકશતથી શર કરી આજ

સધીની. શ જની સસકશત આજ છ? િા, સરળ, ગામજીવનમા છ...’

મ પછ : ‘માટી મટાળ’ન પરકબળ – એની ભશમકા? તો કિ –

“મ ‘માટી મટાળ’ લખવાન શર કય 1951મા. િ જનમયો િતો 1914મા.

સાડતરીસ વષયો દરમયાન ઓહડશાની ભશમ લગભગ ખદી વળો િતો, રાજમાગગ

નિી, નાન રસત, પગ ચાલીન, િોડીઓ મા – બિ નજીકથી લોકોન જોયા

છ. દહરયાહકનારથી પિાડના શશખરો સધી વસતા લોકોન. ‘માટી મટાળ’મા

દહરયાહકનારાની પઠિભશમ છ...”

ત વખત પણ શી મિાનતી બીજી એક નવલકથા પર કામ કરતા િતા. ત શવશ તમણ

વાત કરી. એ નવલકથા સાથ પોતાની આતમકથા લખવાન પણ ચાલત િત...

તમની મલાકાત ભવનશવરની એક મધર સમશત બની ગઈ છ. ઓહડશાની જીવત

સસકશતના એ પશતશનશધ સજ વક િતા. એમની વાતચીતમા ઓહડશાની ભશમની મિક

અનભવાય. શી મિાનતી તયાના તરણ સજ વકોમા પણ બિ શપય છ. સૌ આદરથી એમન

નામ લ. ભવનશવર શનવાસના આખરી હદવસોમા તયાના તરણ વાતાવકાર ડો. કષણપસાદ

શમશન મળવાન થયલ. તઓ ‘માનસ’ નામ એક સશચતર ઓહડયા માશસકના સપાદક છ.

તમણ તમનો વાતાવસગિ ‘ભગસહિતા’ મન આપયો. ખોલીન જોઉ છ તો સગિ અપવણ

કયયો િતો ગોપીનાથ મિાનતીન. એક પહરચછદમા પશશસત લખીન છવટ લખય િત – ‘મ

આપણક નમસકાર કરશછ ઓ શદા ઓ સમમાનર સહિત “ભગસહિતા”ક સમપવણ કરશછ.’

તમણ મિાનતી શવશ ઘણી બધી વાતો કરી, ‘એ જનાનવા સૌ લખકોમા બિ શપય છ.’

એ તમણ ન કહ િોત તોપણ ગોપીનાથ મિાનતી સાથની અમારી ટકી મલાકાતથી એન

અનમાન કરી શકાય િોત. એવા સૌજનયમશતવ સાહિતયકારન મળી ભવનશવરના એક વધાર

તીથવદશવનન પણય પામયો.

ભવનશવરમા રહો ત દરમયાન ઓહડયા ભાષા સાભળવાની બિ મઝા આવી. અનક

મખ ઓહડયા સાભળી – શવદાનોથી માડી રસતા પર જતા સામાનય માનવીના મખથી. ઝપડી-

િોટલવાળો તો શમતર બની ગયો િતો. ઓહડયામા જ અમારી જોડ બોલ, પાછો અમન

સમજાવય ખરો! ઓહડયા ભાષા ગમી ગઈ. તની સાથ ભલ અલપકાલીન, 5ણ મિોબતનો

નાતો બધાઈ ગયો િતો.

ભવનશવર છોડતા પિલા ફરી એક વાર જના ભવનશવરના મહદરો જોઈ આવયો. આ

વળાએ સાજ પસદ કરી િતી. શતરપરાના એક બગાળીભાષી શમતર શી પભાસ સાથ િતા.

ફરીથી શબનદસાગર, શલગરાજન ભવય મહદર, પાવવતીની મનોિર મશતવ, રાજારાણી મહદર...

રાજારાણી મહદરના પાગણમા સાજ પડી ગઈ િતી, ધીમ ધીમ અધારામા આ એકાકી

મહદરન છાયાશચતર જ દખાયા કય...

ભવનશવરથી જ હદવસ નીકળવાન િત ત હદવસ આકાશ ઘનઘોર િત. હદવસ પણ

અધારપટ. પછી તો ધોધમાર વરસાદ તટી પડો િતો. સાજ જયાર નીકળો તયાર વરસાદ

કપા કરી િતી, જોક િજી સડકો ભીની િતી. િ પણ...

*

માડષ

કોણ, જો હ પોકાિ કિી ઊઠ, સાભળશ મન...?

– રાઈનર માદરયા દરલક

માડ – માડવગઢ બોલતા મનમા એક રોમશનટક ઉદગ જાગ છ. સરોવર, સગીત અન

સવપનન નગર માડ. સરકાઓ થયા સરોવર જજ વહરત થતી જતી મિલાતોના ખહડત પડછાયા

ઝીલયા કર છ. એ મિલાતોમાથી એક વળા ગજી ઊઠલી સગીતની મધર સરાવશલઓ

સરકાઓ થયા િજીય જાણ આસપાસ ઘમરાયા કર છ અન ધીર ધીર દર દરના સવપનલોકની

એક માયાવી કિશલકા આપણા 5ર સમોિનની એક જાળ પાથરી દ છ!

ચાદનીમા ચાદની બનીન રપમતી ઊભી છ, એક ઊચી ઇમારતની શનજ વન છત પર

િળ િળ પવનમા એના વદનાશવધર કઠમાથી નીકળતી પલશબત પકશપત સવરલિરીઓ

નીચ શનમાડના િહરયાળા મદાનમા શવલીન થઈ જાય છ...

મન ચાહિ હ તમલન કો, મખ િખન કો નન,

શિન સચાહિ હ સનયો, તપરય! િિ મીઠ બન.

િમ તબન તરયિા િખિ હ, માગિ હ સખિાર

રપમતિ િતખયા ભઈ, તબના બહાિિ બાઝ.

પિાડના ઢોળાવવાળા એક માગવ પર સતબધતા પથરાયલી છ, દર ઉ52 આકાશમા

બીજનો ચદર છ, નીચ સરોવરનો એક છડો દખાય છ. બ અશવારોિી ઝાખા થતા જતા

વક પાસ ઊભા છ. અશવો એટલા એકબીજાની અડોઅડ છ, એક અશવારોિી બીજાન ખભ

એક િાથ મકી, બીજા િાથની તજ વનીથી આ સૌનદયવલોકન જાણ દશાવન કરાવ છ. આ

અશવારોિીઓ છ બાઝ બિાદર અન રપમતી. માડ કિતા રાજપત કલમન આ શચતર સજીવ

બની જાય છ, આખમા અલપઝલપ અજાઈ જાય છ. બાઝ, રપમતી, માડ અશભનન છ.

વષયો પિલા ચનીલાલ વધવમાન શાિની નવલકથા વાચી િતી – ‘રપમતી.’ તારણયના

એ હદવસોમા બાઝ બિાદર અન રપમતીના શદ પમ (પલટરૉશનક લવ)ની આ કથા ખબ

અસર કરી ગઈ િતી. રપમતી અન બાઝ સગીતન તાતણ બધાયા િતા. ઉસતાદો અન

તવાયફોની મદીલી ગાયકીમા મનિ બાઝ વરષણવ કનયાના સાશતવક સવર પર વારી ગયો

અન એ હકશોરી કનયાન પણ શાિજાદા બાઝીદમા મનનો મીત દખાયો. રપમતી સદર

ગાતી િતી. એટલ જ નિી, કશવતા પણ જોડતી િતી. બાઝન એણ સદશો મોકલયો િતો :

કમલન કો િતિ એક હ, િતિ કો કમલ અનક;

હમસ િમકો બહિ હ િમસ િમ મોરહ એક.

અન બાઝ રપમતીન પોતાના િરમમા લઈ આવયો િતો. એની સાથ શાદી કરવા ઇચછય.

પણ રપમતીએ ના કિી. શદ પમની આચમા બન ભજાતા રહા. બાઝ અન રપમતીની વાત

દશદશાવરમા પિોચી ગઈ િતી. માલવાની જાિોજલાલી િતી. સલતાન-માલવાની દશનયા

શશકાર, સગીત અન રપમતીમા સીશમત થઈ ગઈ િતી. અકબરના સનાપશત અિમદખાન

માડન ઘરી લીધ. બાઝ લડો, િાયયો અન નાસી છટયો. માડ પર, બાઝના િરમ 5ર

અિમદખાનનો અશધકાર થયો. એની નજર િતી રપમતી પર. રપમતીએ તરણ હદવસની

મિતલ માગી. મળી. તરીજ હદવસ ફલ-શયયામા અિમદખાન રપમતીના મત દિન વથા

ઢઢોળી રહો િતો! કથા હદવસો સધી મનમા રિી.

અમદાવાદમા પછી ‘રપમતી’ નાટક જોય, જના પમાભાઈ િરૉલમા. ભવય સહટગઝ.

એ નાટકની રગસજજા, એન સગીત િજી સમરણમા છ. પછી આવી િતી હફલમ ‘રાની

રપમતી.’ સગીત મઢયા એ શચતરન એક ગીત એ હદવસોમા અમ બિ ગણગણતા -

આ લરૌટક આ જા મિ તમિ, િઝ મિ ગીિ બલાિ હ

મિા સરના પડા હ સગીિ, િઝ મિ ગીિ બલાિ હ..

એક વાર રપમતી બાઝની પતીકા કરતી ગાય છ, માડની ઊચી અટારીએથી. એ

જ ગીત પછી બાઝ ગાય છ, રપમતીના આતમશવસજ વન પછી. એક વાર લતા અન એક

વાર મકશન કઠ ગવાયલ આ ગીત આજ પણ જયાર રહડયો પર આવ છ તયાર મમવમા

એક વદના, ફરકી જાય છ.

બાઝ-રપમતીની આ પણયકથા સાથ માડન એક કલપનાશચતર રચાય િત. ત પછી

આજના માડન એક દસતાવજી શચતર જોય. રગના સતર પર સતર ચઢતા જતા િતા. માડ

જવાન આકષવણ વધત ચાલય.

અન પછી બનય એવ ક હરલકના દઈનો દગવમાથી રપમતીના મડપ દગવ – માડ પિોચી

જવાય. દાિોદમા હરલકની જનમશતાબદી શનશમતત તરણ હદવસનો પહરસવાદ િતો. ઉમાશકર

આવયા િતા – તાજતરમા અસમ-નાગાલનડનો પવાસ કરી. સરશ જોષી િતા. તરણ હદવસ

હરલકમય િતા. તમા એક શવચાર દાિોદથી માડ જવાનો આવયો. એક વિલી સવાર જયાર

માડ જવા ધારાનગરી (ધારા)ની બસ પકડી તયાર હરલક અન રપમતી બમા મન પરોવાયલ

િત. સાગરહકનારાની ઊચી ભખડો પર ઊભલો દઈનો હકલલો અન શવધયાચળન છક છવાડ

આવલો માડનો હકલલો જાણ પાસ પાસ ઊભા િતા.

હદવાળી પછીના હદવસો િતા. રસતાની બનન ધાર ખતરો આખન ઠારતા િતા. બપોર

થતા સધીમા તો ધારાનગરીમા આવી પિોચયા. માલવપશત મજના પતાપી નામ સાથ જોડાયલી

એ નગરી િવ માતર ધાર તરીક ઓળખાય છ. શજલલાન મખય મથક. આમય વષયો સધી

માલવાન કનદર રિલ. રાજા ભોજન પણ આ નગર. અિી િતી તની પશસદ પાઠશાળા અન

સરસવતીની પલી પશસદ મશતવ! આજ ત મશતવ તો લડનમા છ અન પાઠશાળાની મશસજદ

થઈ ગઈ છ. હકશોરાવસથામા વાચલી ભોજ અન કાશલદાસન નામ ચઢલી કશવતાશવનોદની

અનક કથાઓ યાદ આવી, પરત માડની બસમા બસતા જ મન બાઝ બિાદર, રમપતી

અન માડવગઢના ખયાલોમા ડબવા લાગય.

બસ ઢોળાવ ચઢતી િતી. શવનધયાચળનો આ પદશ. રમણીય બધર ભશમ, જગલોથી

છવાયલી. એક જમાનામા અિી શસિોની ડણક સભળાતી. આજ પણ અનક હિસત

પાણીઓન આશયસથાન છ. બાઝ આ જગલોમા શશકાર નીકળતો િશ ન? આ શવનધય

જયા પરો થાય છ ત દશકણ-પશશચમના છડ માડ વસલ છ. એ રીત એ વયિાતમક મિતવ

ધરાવી રિ છ. બપોર િતી, પણ ઠડક િતી. વાકીચકી જતી બસમાથી જજ વહરત હકલલાના

કાગરા દખાયા અન બસ પિાડન ખલલા પદશમાથી એક જજ વહરત દરવાજ થઈ હકલલબધી

નગરમા પવશી. માડનો આ હદલિી દરવાજો. આપણ અમદાવાદમા પણ હદલિી દરવાજો છ

જ ન! મન લાગ છ ક ઘણા હકલલાઓન આવા ‘હદલિી દરવાજા’ િશ – હદલિી અશભમખ

િોય એટલ હદલિી દરવાજા. એક વળા સમરાટ અકબરની સવારી પણ હદલિી દરવાજથી

અમદાવાદ નગરમા પવશી િશ. આજ તો િવ દરવાજામા થઈન પવશવાની બધી છ,

દરવાજાની બનન બાજએથી પવશ છ.

માડનો આ હદલિી દરવાજો િજી ખરી રહો છ, તન અડીન િતી ખરતી જતી કોટની

રાગ.. પછી આવયો આલમગીર દરવાજો અન ત પછી ભગી દરવાજો! નામ સાભળતા

આશચયવ થય. પણ પછી ખબર પડી ક આ નગરની હકલલબધી ટાણ આ દરવાજો બનયો

તયા એક ભગીન બશલદાન આપવામા આવય િત! એવી માનયતા િતી ક નરબશલથી

હકલલો ક ઇમારત શચરકાળ ટક. હકલલો તો લગભગ ટકયો ન ટકયો થઈ ગયો છ; ‘ભગી

દરવાજા’ નામ ટકી ગય છ. સિસતશલગ તળાવમા પણ કિ છ ક પાણી થત નિોત અન

પછી મયાન બશલદાન આપવામા આવય િત. રાજાબાદશાિોની કીશતવકથાઓની ઓથ આવી

કટલીય કલકકથાઓ દટાયલી િશ!

બસમાથી એક અદયતન ઇમારત દખાઈ, ટહરસટ લરૉજ, થોડી વારમા બસ જરા જીણવ

વસતીવાળા ગામના એક નાનકડા િાટબજાર પાસ પણ નજરન ડારતી એક પાચીન ભવય

ઇમારતના પહરસરમા આવીન ઊભી રિી. આ માડ!

આ માડ એક વખત આબાદ નગર િત. એન એક નામ િત ‘શાહદયાબાદ’ – આનદ

નગર. એની પાકશતક સષમા વચચ આજ ‘શાદ’નો અનભવ એટલો થતો નથી જટલો એક

‘ગમ’નો અનભવ થાય છ, એક િળવી બચની થાય છ. આ અલસ બપોર અિી કટલાક

ફશનબલ ટહરસટોની અવરજવર િતી – બધા જાણ ઉતાવળમા િોય નિી એમ વયસતભાવ

ફરતા દખાતા િતા. અમ ગામપચાયતની ધમવશાળા જોઈ. ‘ધમવશાળા’ જ િતી. તયા રિવ

ગમ તવ નિોત. કાકાસાિબ આવી ધમવશાળાઓ શવશ જ શવધાન કરલ ક કદરતી િાજત

કદરત પર છોડી દવામા આવ છ – ત અિી પણ લાગ પડત િત.

થોડ ચાલયા પછી એક જ રન ધમવશાળા િતી. જની રીશતની િતી, પણ શવશાળ અન

વયવશસથત િતી. અમદાવાદના છીએ એવી ખબર પડતા વદ મનીમજી ગજરાતીમા બોલવા

લાગયા. તમણ ઝટપટ અમારા નામ રશજસટરમા લખી સામાન લઈ આવવા કહ. એટલામા

તયાનો સથાશનક કારકન આવી લાગયો. અમારા દખતા વદ મનીમજીન હિનદીમા દબડાવવા

લાગયો. સામાન લકર આ જાય, બાદમ િી નામ શલખના ચાહિય – વગર. અમ મનીમજી

વતી માફી માગી સામાન લઈ આવયા. ધમવશાળામા જ એક સરસ વાવડી િતી – જાત

પાણી ખચી લવાન. આબલીન જન ખખડધજ ઝાડ અતયાર કાતરાથી ભરલ િત. બાજમા

દરાસર િત. અમ જ માતર યાશતરકો િતા. ગમી ગય.

અધવખદ થોડી વારમા દર કરી અમ બિાર નીકળી પડા. અમાર માડના બધા

સથળો જોઈ લવા િતા. પણ આ કઈ નાન ‘નગર’ થોડ િત! શવધયની લગભગ બ િજાર

ફટ ઊચી છવાડી પિાડી પર માડ વસલ છ. ત પવવ-પશશચમ લગભગ પાચક માઈલ િશ.

ઉતતર- દશકણ પણ લગભગ તટલ જ. અિી એકમાતર ઉપલબધ સાધન ટમપોહરકા છ,

જનાથી આ બધા સથળોએ જઈ શકાય. બસસટનડ પાસથી આ ટમપો મળતો િતો. તયા

પિોચીએ એટલામા એક ફાકડા જવાન સલામ કરી કહ – ‘ગાઇડ ચાહિય સા’બ? િમ

માડ કા પરા ઇશતિાસ બતાયગ... આપ ચાિ તો અગજી મ, આપ ચાિ તો હિનદી મ,’

ઢળતો પિોર િતો. એક જોરદાર ઘરઘરાટી સાથ ટમપો ચાલ થયો અન તની સાથ

જ ગાઈડની અસખશલત વાગધારા. વચચ વચચ ઉદવ શર પણ ફટકારતો જતો િતો, પણ

એની નોધ કરવાન ચકતો ન િતો ક શાયરી અમન ગમ છ ક નિી. ટમપો વાકાચકા

રસત થઈ દશકણ હદશા તરફ જઈ રહો િતો. ગાઇડ માડવગઢની – શાહદયાબાદની પરાણી

જાિોજલાલીની વાત કરતો જતો િતો. અર, અિી રસતાની બન બાજ તો કયાય કોઈ

ઘર નથી! ખતરો ખડાઈ રહા છ અન વચચ વચચ ખહડયરો ઊભા છ, પણ માણસ-વસતી

કયા? પાણીભયા છીછરા સરોવર છ – લીલાછમ ઝાડ છ.

િા, એક વખત માડવગઢની રોનક િતી. અિી લાખક કટબો રિતા િતા (ગાઇડ

કિતો જતો િતો). કોઈ નવો માણસ અિી વસવાન ઇરાદ આવ તન દરક કટબ તરફથી

એક ઈટ આપવામા આવતી અન એક સોનામિોર. એકીસાથ તની પાસ લાખ ઈટો થઈ

જતી, જનાથી ત ઘર બાધતો અન લાખ સોનામિોરો થઈ જતી, જનાથી ત ધધ વળગતો!

ગમી જાય તવી તની વાત િતી, ભલ ગળ ઊતરી જાય તવી ન િોય. અમ આજબાજ

જોતા િતા. કયાય કોઈ ઈટ દખાતી નિોતી. કયા ગઈ િશ બધી? આ ખતરો નીચ,

ગાઢ વનરાજીઓના મળમા દટાઈન પડી િશ? જ કટલાક ખહડયરો દખાતા િતા ત તો

શાિી ઘરાનાઓ સાથ જોડાયલા િતા. સામાનય માણસન ઘર એકય નિી? ગયા કયા

એ બધા ઘર?

ઇશતિાસ તો માડન પગર છક છઠી સદી સધી લઈ જાય છ. ત વખતના એક

અશભલખમા મડપદગવ નામથી તનો ઉલલખ થયો છ. મધયકાળના ફારસી ઇશતિાસકારોની

તવારીખમા પછીથી પચશલત થયલ માડવ નામ મળ છ. તમાથી થઈ ગય માડ. કોઈ વળી

કિ મડ. દસમી સદીમા માળવા પર પરમારોન શાસન િત. તમની રાજધાની િતી. ઉજજરન,

પછીથી ધારાનગરી – ધા2. 52મા2 રાજવીઓમા મજ અન ભોજનો પતાપ દર સધી

શવસતયયો િતો. મજના નામન તો તળાવ છ માડમા, જ માડ સાથ મજનો સબધ સથાપી

આપ છ અન આમય માડ તની રાજધાની ધારાનગરીથી દર તો વીસ-બાવીસ માઈલ જ

ન! અન ભોજનીય સરસવતી અથાવત વાગદવીની એક પશતમા માડમાથી મળી આવલી છ.

ત પછી બારમી સદીમા તો માડ માળવાની રાજધાનીન ગૌરવ પામ છ.

તરમી સદીના અત ભાગમા માડ મસલમાનોના િાથમા ગય. એક નવી અફઘાન

સભયતાના સપકવમા આવય. પણ જ બાદશાિ માડની હકલલબધીની શરઆત કરી તન અનક

ઇમારતોથી સજાવય ત તો િોશગશાિ. પદરમી સદીની શરઆતના વષયોમા તણ અિી

રાજય કય. પછી આવયો મિમદશાિ. આ બન બાદશાિો જટલા ઇમારતો બધાવવાના

શોખીન િતા તટલા લડાઈઓ લડવાના પણ. ત પછી ગયાસદીન. આ ભલો ધાશમવક રાજા

શરાબન અડકતો સધધા નિોતો પણ તના જનાનખાનામા પદર િજાર સદરીઓ િતી!

આ ધાશમવક શપતાન ઝર આપી પતર નશસરદીન ગાદીએ આવયો.

શરશાિ માડ જીતયા પછી શજાઅતખાન નામના સરદારન તયાનો સબો બનાવયો. તણ

સજાઉસપરની સથાપના કરી તયા પોતાન સવતતર રાજા જાિર કયયો. તના અવસાન પછી

સગીતશપય બાઝ બિાદર ફરી માડવની રગીલી રોનક પાછી લાવવાનો પયતન કયયો. તન

નામ માળવાના ગામગામમા ગજત થય અન આજ પણ લોકગીતોમા પડઘાય છ, બાઝ

બિાદર અન રપમતી...

‘યિ િ રપમતી કા મિલ...’ અમ જોય. છક ઊચ ઉતતર-દશકણ બ છતરીઓવાળી

અનક વાર શચતરોમા જોયલી રપમતીની છતરી તરીક ઓળખાતી ઇમારત િતી. ‘યિા રપમતી

િરરોજ નમવદા મરયા ક દશવન કરન ક શલય આતી થી’ ટમપો આસત થયો.

‘કયા યિાસ નમવદા હદખાઈ પડતી િર?’

‘િા, િા મ હદખાઊગા આપકો – પિલ ઉસકી દાસતાન સન લીશજય.’

ટમપોમાથી ઊતરી, અમ નીચ ઊભા. આસપાસની શનસગવશોભા આખન ગમ તવી િતી.

ગાઇડ રપમતીની વાત શર કરી. બાઝ કવી રીત એ વરષણવ કનયાન માડમા લાવયો – કવી

રીત રપમતી દરરોજ અિી નમવદામરયાના દશવન કરવા આવતી વગર વાત કયાવ પછી તણ

કહ, ‘બાઝ બિાદર રપમતી કો અપની બિન માનત થ.’

ખોટી વાત. ગાઇડ આમ કમ કિતો િતો? બાઝ અન રપમતીના પમની વાતો તો

ઇશતિાસ-પશસદ છ. અનક શચતરકારોના શચતરો તની સાખ પર છ. એક શચતર છ મગલ

શચતરકાર ગોરધનન. શચતર નીચ ફારસીમા લખય છ – ‘બાઝ બિાદર વ રપવતી દર દારલ

શખલાફિ મનદ દાદ એશ વ તરબ દનદી’ – ‘પાટનગર માડમા મોજમજા માણી રિલા બાઝ

બિાદર અન રપમતી.’ રપમતી બાઝન પમ કરતી િતી – બિદ પમ. બાઝ અન રપ બ

દિ એક પાણ િતા. રપની આ પશકતઓ કિ જ છ :

પરીિમ હમ િમ એક હ, કહિ સનન કો િોય,

મનસ મનકો િોતલય, િો મન કભી ન હોય.

(િમણા એક પસતક જોય, અગજીમા. એન નામ છ ‘ધ લડી ઑફ ધ લોટસ – એ

સટટનજ ટઇલ ઑફ ફઈથફલનસ.’ આ ‘લડી ઑફ ધ લોટસ’ – ‘પશદમની’ નારી ત બીજ

કોઈ નિી, રપમતી છ. એલ. એમ. કરમપ નામના અગજ એક ફારસી લખક અિમદ

ઉલ ઉમરીએ લખલી ‘શિીદ વફા’ હકતાબ પરથી અગજીમા રપાતર કય છ. આ ફારસી

લખક અકબરનો સમકાલીન િતો અન એણ બાઝ અન રપમતીના એક અતવાસી સરદાર

સલમાનન મોઢ સાભળલી ઘટનાઓ પરથી 1559મા એ કથા લખલી. કરમપ એ કથાના

અનવાદ ઉપરાત રપમતીરશચત ગણાતી કશવતાઓનો અનવાદ આપયો છ. રપમતીની એ

કશવતાઓ પણ ગાઢ માનવીય પમની વાત કિી જાય છ. કરમપ છાપલા એક શચતરમા શચતરકાર

સાવલાએ રપમતીન એક િાથમા િોઠની પાસ પયાલી અન એક િાથમા દપવણ (ચ સાગર

બર લબ વ આઈના બર દસત) લઈ તન શણગારતી સતીના ઘટણ પાસ બઠલી બતાવી

છ. વરભવ-શવલાસની આ મદરા છ.

રપમતી રાની રપમતી કિવાય છ. ગજરાત અન માળવામા બાદશાિોની બગમોન

રાની – રાણી કિવામા આવતી અન એ રીત રાની રપમતી કિતા બાઝ સાથ તના લનિ

થયાન નકારી શકાત નથી. જોક કટલાક ઇશતિાસકાર રપમતીન માતર બાઝ બિાદરની

ગાશયકા તરીક ઓળખાવ છ અન કટલાક એન ‘પાતર’ (ગશણકા) કિવા પરાયા છ. ગમ

તમ બનન વચચ ઐહિક પમનો સબધ િતો. રપમતીના હદયોદગાર જવી તની કાવયપશકતઓ

પકટપણ આ બધ કિી જાય છ.

ગાઇડની વાતનો અમ શવરોધ કયયો, તો ત જાણ ઘવાયો િોય એમ લાગય. ‘નિી સા’બ

બાઝ બિાદર રપમતી કો શબલકલ અપની બિન કી તરિ િી રખતા થા...’ પણ પછી

રપમતીની નજાકત વગરન કલપનારશસત શચતરણ અનક શરોની મદદથી ત કરતો રહો.

ઇમારતના બ મજલા છ અન ઉપર છત 52 છતરીઓ છ. દશકણ તરફના એક સાકડ

દરવાજથી પવશવાન િત. દરવાજો શાનો? એક માણસ માડ જઈ શક એટલો સાકડો

માગવ િતો, જન બનન બાજન પલાસટર ઊખડી ગય િત. ગાઇડ તયા ઊભો રિી ગયો.

કમર પર િાથ રાખી શાયરીના અદાઝમા કિવા લાગયો, ‘યિ દશખય સા’બ હકતના સકરા

રાસતા િર? જબ યિ પલસતર ભી િોગા તો ઔર ભી સકરા િોગા. રપમતી ઇતની પતલી

થી હક શબના અપન શજસમ કો ઇધરઉધર હકય સીધ િી સીહડયા ચઢ જાતી થી. વિ

તો રાની થી (?) રાની – િમારી તરિ શરીર કો ઇધર-ઉધર કર જ રસ તરસ કસ જાતી?

અબ આપ સોશચય. હકતની પતલી િોગી વિ.’ અન એમ કિી તણ ફરી પાછો એક શર

સભળાવયો. રસતો સાકડો િતો. અમાર જરા આડાઅવળા થઈ પવશ કરવો પડો. ઉપર

છત ઉપર આવીન ઊભા – અદભત દશવન!

શવધયનો આ છડો જ છ. અિીથી એકદમ સીધ છક બ િજાર ફટ નીચ શનમાડ

પથરાઈન પડય છ. થાળી જવ સપાટ િહરયાળ શનમાડ. અિી પિાડની ધારધાર કોટની

રાગ છ. ભાગય જ કોઈ શતર આ હદશાએથી િમલો કરવાન સાિસ કરી શક. અિી

દરરોજ રપમતી આવતી િશ. નમવદા મરયાના દશવન કરતી િશ. અમ દર દશકણમા નજર

દોડાવી, તડકાની ઝાય ટાળવા નતરપલલવી કરી જોય પણ કયાય નમવદા દખાતી નિોતી.

‘નમવદા કિા િર?’ અધીરાઈથી ગાઇડન પછય, ‘હદખાતા િ સા’બ, હદખાતા િ – અભી.

પિલ આપ સબ યિા દખ લીશજય.’ ઉતતર તરફની છતરી તરફ લઈ જઈ તણ તયાથી

જરા નીચ વકોના ઝડમા દખાતી બીજી ઇમારત બતાવી કહ, ‘વો િ બાઝ બિાદર કા

મિલ.’ દરથી એ ઇમારત જાણ મગીમગી બોલાવતી િતી. ‘કભી કભી ચાદની રાતમ

રપમતી યિા ગાયા કરતી થી, બાઝ બિાદર ઉસ મિલ કી છત પર બઠ કર સના કરત

થ.’ ગાઇડ બોલતો જતો િતો. નજર સામ બધ પલટાઈ ગય. શનજ વન ચાદની રાત છ.

એક સર ધીર ધીર ઊઠતો ગયો :

કરઠણ ચરઢબો પરમ િર, ડાલી બીન ખરરિ,

ચઢ િો પાિ તમષટ ફલ, પડ િો ચકના ચરિ.

રપમતીના શબદ... બાઝ બિાદર અન રપમતીન ‘શમટિ ફલ’ મળ િત ક પછી

‘ચકના ચર’...?

‘અબ આઈએ સા’બ. નમવદા મરયા ક દશવન કીશજય.’ આતર બની અમ ગાઇડ

બતાવલી હદશા ભણી શનમાડના મદાનોમા આખ ઝીણી કરી જોઈ રહા. ‘વો હદખાઈ નિી

પડતી – પતલી સફદ લકીર? વો િી નમવદા િર.’ અમન કઈ જ દખાત નિોત. વળતા

પછ, ‘આપકો હદખાઈ પડતી િર? સચ કિના.’ િવ જરા િસીન ગાઇડ બોલયો, ‘નિી

સા’બ, મઝ ભી નિી હદખાઈ પડતી. ઉસક શલય શદા ચાહિય – રપમતી તો ભકત થી

નમવદા મરયા કી. હફર ઉસકો તો મરયા દશવન દગી િી.’

નમવદાના અ-દશવનથી જરા વયશથત થઈ અમ નીચ ઊતયાવ અન બાઝ બિાદરના મિલ

ભણી વળા. શરમા જ આવ છ પાકા બાધલા ઓવારાવાળ સવચછ પાણીન તળાવ. એ

રવાકડ. કિવાય છ ક જયાર બાઝ બિાદર રપમતીન માડમા લઈ જવાની ઇચછા કરી

િતી, તયાર રપમતીએ સભળાવી દીધ િત ક જયા સધી તયા ઊચ માડવગઢમા રવાના

પાણી ના વિ તયા સધી માર તયા આવવ કવ? પણ ત રાતર નમવદા મરયાએ રપમતીન

સપનામા દશવન દીધા અન કહ ક માડમા િ ઝરણારપ પકટ થઈશ. એ ઝરણ મારા

નામથી જ ઓળખાશ. ત આ રવાકડ. શસથર સવચછ પાણી. પાણી સધી જવાના પગશથયા

િતા. આ તળાવમાથી બાઝના મિલમા પાણી લઈ જવાની વયવસથા િતી.

બધાય મસલમાન બાદશાિો પાણીના આશશક િતા. ગમ તયાથી પાણીની નિર વિવડાવી

મિલના િમામ સધી તો લઈ આવતા. લાલ હકલલો િોય, આગાનો હકલલો િોય ક આ

માડનો. બાઝનો મિલ ટકરીના ઢોળાવ પર છ. ગાઇડ જળવિનની ત વખતની કરામતની

વાત કરી. બાઝના મિલના શવશાળ ખડો છ, ઓરડાઓ છ, વચચ ખલલો ચોક છ, જમા

નાનકડો સદર કડ છ. પાણીથી ભરલો િતો. શાત જળમા વાદળછાયા આકાશન પશતબબ

પડત િત. અમ ઝકીન જોય – અમારા ચિરા પશતશબશબત થયા. જરા નીચ નમી િથલીમા

પાણી લતા પાણીની શસથર સપાટી કપી ઊઠી. તની સાથ આકાશ કપવા લાગય – અમ પણ.

ઉપર ખલલી છત પર ગયા. ‘દશખય સા’બ, યિ બારિદરી િર, હફલમવાલ યિા હફલમ

ક વાસત આત િ .’ સદર સથળ િત. ટકરીના નીચ વકની ઘટા િતી. એકાએક પોપટન

એક મોટ ટોળ ઊડત ઊડત આવય. બાજના વકની ડાળ થોડો કલબલાટ કરી ઊડી ગય.

અિીથી રપમતીની છતરી કાવયાતમક લાગતી િતી. આ બન ઇમારતો એકબીજાન તાકી રિી

છ. અિી વચચ િવ અવકાશ છ, કોઈ તારામરતરક રચાતા નથી. પણ પગશથયા ઊતરતા

ઊતરતા અિીની િવા જાણ પીછો કરતી િતી, કશધત પાષાણોની િવા.

ઘરવરવરવ ... અવાજ સાથ શર થયલા ટમપોએ વતવમાનમા લાવી દીધા. વાકચક રસત ફરી

પાછો ટમપો દોડવા લાગયો. ફરી એક જલશવસતાર આવયો. આ િત સાગરતળાવ. અિી

પાકશતક સષમા મગધકર િતી. ‘દાઈ કા મિલ’ની ઇમારત સામ િતી. વચચ ગલાબની

વાડી િતી. ખોબા જવડા ગલાબ લલચાવતા િતા. પવશબધી લખલી િતી. તયા એક પથથર

પાસ ઊભા રિી ગાઇડ જોરથી બમ પાડી – ‘રપમતી...’ અન કણકમા દરથી પડઘા પર

પડઘા આવયા ‘મતી... મતી...’ પછી તો અમન બિ મઝા પડી. એકબીજાના નામ લઈન

પકારવા લાગયા, ઘોષ-પશતઘોષની સશટિ!

તળાવ કમળવલથી છવાયલ િત, પાણી લગભગ શસથર. દર સધી શવસતરલા આછા

નીરમા જળપખીઓ અસખય િતા. ટમપો તયાથી અમન મખય રસતાથી ફટાતા એક બીજા

માગગ લઈ ગયો. નીલકઠ મિાદવની જગા. અિીથી માડની પિાડીનો એક સદર ‘વય’

જોવા મળ છ. એક નાનકડ ઝરણ મિાદવના મહદરમા થઈન વિી આવત િત. અકબર

આ સથળની મલાકાત લીધી િતી. અિી થોડ થોભયા ન થોભયા તયા ફરી ઊપડા. જ

સથળથી ટમપો ઊપડો િતો તયા આવીન ઊભો રહો, માડના િાટબજાર પાસ.

‘યિ િર જામી મશસજદ...” અમ તના પગશથયા ચઢવા માડા. શવશાળ મિરાબોવાળા

ભવય દરવાજામાથી ઊચો ગોળ ગબજ વટાવી અદર પવશતા જ તની ધાકમા અવાક થઈ

જવાય; ‘િોશગશાિન બનવાના શર હકયા થા, મિમમદ શખલજીન ઉસ પરા હકયા થા.’

મશસજદની રચનામા સાદગીયકત સયમ િતો. દમાસકસની પશસદ મશસજદના નમના પરથી

આ મશસજદ બનાવવામા આવલી કિવાય છ. ઇસલામી સથાપતયમાથી ભૌશમશતક સૌદયવ

અનનય રીત શનષપનન થત િોય છ. ભારતમા અફઘાન સથાપતયનો આ શવરલ નમનો છ.

હિદ સથાપતયની પણ તના પર અસર છ. મશસજદની વચચ ખલલ પાગણ છ અન ફરત

સપમાણ કમાનોવાળા ગબજોની રચના છ. માડના રગીન ખહડયરોમા લગભગ સચવાયલી

આ સાદી ભવય મશસજદનો પભાવ કઈક ઔર જ છ.

‘ઔર યિ િર અશરફી મિલ.’ જામી મશસજદની વાત કરતા ગાઇડમા જ અદબ

િતી ત પાછી અશરફી મિલની વાત કરતા ચાલી ગઈ. એ માડના રગીલા સલતાનોના

જનાનખાનાની વાત ચડો િતો. જામી મશસજદની સામ એક શવરાટ ખહડયર ઊભ િત.

આ અશરફી મિલ ખરખર તો મદરસા િતી, મિમમદશાિ બધાવલી. ત પછી મવાડ

જીતવાની યાદમા તણ અિી શચતોડમા છ તવો ઊચો શવજયસતભ બનાવયો િતો અન

બાદશાિ ખદ પોતાન માટ ‘આરામગાિ’ તરયાર કરાવી િતી. આજ િજી ખહડયરોના

ઢગલા વચચ પીળા આરસથી જડલી બાદશાિની કબરો છ. ખાસ ઈરાનના કારીગરોન

બોલાવવામા આવયા િતા. ગાઇડની વાશગમતા વધતી જતી િતી. અમ પછય, ‘લહકન ઇસકા

નામ અશરફી મિલ કયો િર?’

ઇમારતમા પવશવાના પગશથયા પાસ ત ઊભો રિી ગયો. જામી મશસજદની જમ

અિી પણ ખાસસા પગશથયા િતા. બ પગશથયા વચચ અતર ઓછ િત પણ પગશથયાની

પિોળાઈ ઘણી. સામાનય રીત એક પગશથય બબબ પગલા મકતા ચડવ પડ. ‘દશખય!’

કિીન ગાઇડ ઊભો િતો તયાથી સવગ એક એક પગશથય, એક એક પગ મકતો ઉપર

ચઢી ગયો અન તવી જ રીત ઊતરી, અમારી પાસ િાફતો ઊભો રહો. િાફ શમ ત

પિલા તણ બોલવાન શર કય. અિીના બાદશાિોના િરમ અનક સનદરીઓથી ભયા

ભયા રિતા. ખાવ-પીવ, મોજમજા – એ જ જીવન. ખાઈ-પીન ઘણીખરી સનદરીઓ જાડી

થઈ જતી, તમની ખબસરતી ચાલી જતી. એટલ બાદશાિ આવા પગશથયાની રચના કરી

એક એવો દસતર બનાવયો િતો ક જનાનખાનાની જ કોઈ સનદરી એક એક ડગલ એક

એક પગશથય ચડી જાય તન ત જટલા પગશથયા ચઢ તટલી અશરફી આ5વી. આમ બ

વાર ચડ-ઊતર એટલ સારી એવી કસરત થઈ જાય એવ િત – એ તો અમ જયાર એ

રીત ચઢવાનો પયતન કયયો તયાર ખબર પડી!

મદરસા પણ ખડર છ, શવજયસતભન નામશનશાન નથી. કદાચ તની વધાર પડતી

ઊચાઈન કારણ જ એ તટી પડો િશ. મિમમદશાિનો મકબરો પણ તટતટ િાલતમા

છ. એક સમય આ અશરફી મિલનો ઊચો ગબજ, જામી મશસજદનો ગબજ અન પાસ

આવલા િોશગશાિના મકબરાનો ગબજ એક અદભત ‘સકાય લાઈન’ રચતા િશ. એક

એક પગશથય એક એક પગલ મકીન ઊતરવાનો ઉપકરમ પણ અમ કરી જોયો – અન

એકસાથ અનક સદરીઓન સૌનદયવની સપધાવ સાથ સાથ આ 5ગશથયા 5ર ચડઊતરની

સપધાવમા પસવદના નાજક શબદઓ લછતી કલપવામાય સરી પડા.

િોશગશાિનો મકબરો પણ સાદગીભયયો છતા ભવયતાનો અનભવ કરાવ છ. શશલપીઓએ

મકબરાની મિરાબોમા, જાળીઓમા ભૌશમશતક સૌનદયવ પકટાવય છ. જાળીઓમાથી જોઈએ

તટલો જ પકાશ ચળાઈન અદર આવ છ – જાણ આરામગાિમા સતલા સમરાટની અદબ

ન જાળવતો િોય! ગાઇડ એક અશભલખ તરફ આગળી ચીધી કહ ક તાજમિાલના

એક મખય સથપશત ઉસતાદ િમીદ શાિજિાના કિવાથી તાજમિાલ બનાવતા પિલા આ

મકબરાની હડઝાઇન જોવા ખાસ મલાકાત લીધી િતી, તનો તમા ઉલલખ છ.

આ ભવય મકબરો જોયા પછી ટમપો ઉતતર હદશામા દોડો. થોડીવારમા જ આજબાજનો

ઝાડીઝાખરાવાળો રસતો વટાવી ખહડયરની એક વસાિત વચચ આવી ત ઊભો રહો.

સાજ પડવા આવી િતી. આ બાજ ઉગમણ તળાવ િત, પલી મર આથમણ તળાવ િત.

તળાવના પાણીની સપાટી શસથર િતી. કયાક કોઈ જળપખીની થાપ જરા િલાવી જતી.

તળાવની ધાર ઇમારતો િતી, જજ વહરત – કયાક તો માતર દીવાલો િતી. દીવાલો પર ઊચ

ઘાસ ઊગી આવય િત. વષાવઋત િમણા જ ગઈ િતી છતા ઘાસ પીળ પડવા માડય િત.

ગાઇડ િવ અધીરો બનયો િતો. અમ આસપાસ આમતમ જોતા અતીતના ખહડયરોની

આબોિવામા ખોવાતા જતા િતા. થોડી વાર માટ જાણ સમય થભી ગયો િતો, ‘ચશલય;

દશખય – યિ િર ‘હિડોલા મિલ.’ જાણ ક મિલ, મકબરા અન મશસજદની જ આ નગરી ન

િોય! શ આ તરણ ‘મ’કાર શસવાય બીજ કશ અિી નથી ક? તરણની કવી તો સિોપશસથશત

છ! મિલમા રગરલી, મશસજદમા ઇબાદત અન પછી છવટ મકબરામા કયામત સધીની

પતીકા...દશવકની ભાવશસથશત પણ બદલાતી જાય.

હિડોલા મિલ જમીન સાથ બરાબર દોસતી કરી ઊભો છ. હિડોલા જમ ઢળતી

દીવાલોની જાડાઈ છ છ ફટ જટલી છ. ઉપર ચડવાનો એક માગવ એવો છ ક રાજરાણીઓ

સીધસીધી પાલખીમા ક ઘોડસવાર થઈન ઉપરન મજલ પિોચી જાય. ગાઇડ તો કહ,

‘ઈસ રાસત કો “િાથી ચઢાઓ”, કિત િ . બગમ િાથી પર બરઠ બરઠ િી ઉપર જાતી

થી....’ રપમતીય િાથી પર બસીન આ મિલમા આવી િશ ન? હિડોલા મિલમા બધ

ભાર ભાર, વજનદાર લાગ છ. જોક ઉપર િવ છત ક છાપર નથી, પણ પાચ સરકાઓથી

ઊભલો આ મિલ આજ પણ અડીખમ લાગયો.

હિડોલા મિલની આથમણ અનક જજ વહરત ઇમારતો સાજના તડકામા સદર લાગતી

િતી. ખહડયરોન પણ એક અનોખ સૌદયવ િોય છ. બલક એમ કિો ક ખહડયરોન દશવન

એક જદી જ સૌદયાવનભશત જગવ છ. ઘણી વાર તો ખહડયર એક પણવ ઇમારત કરતા

આપણી કલપનાન વધાર ઉતતશજત કર છ. દશવકની સૌદયવદશટિ ખહડયરોમાથી એક અખડ

ઇમારત ચણી લવા જાણ સહકરય બન છ.

આ જ તળાવ છ ત મજ તળાવ છ. તના આ એક કાઠ ખહડયરોના ઢગલા પડયા

છ. એક વખતની ભવય મિલાતો ઈટરોડાના ઢગલામાતર છ. તમાય કયાક કોક વસત પલી

ભવયતાનો આછોપાતળો ખયાલ આપી જાય. ‘યિ િર ચપાબાવડી. ઇસ ક પાની કી સગધ

ચપા ક ફલ જ રસી િોતી થી...’ આપણા ભમમહરયા કવા જવી રચનાનો પકાર િતો. નીચ

તિખાનામા ઓરડાઓ તળાવના પાણી પરથી આવતી પવનની લિરોથી ઠડા રિતા. તયા

નીચથી સીધા મજ તળાવન કાઠ જઈ શકાત.

મજ તળાવની ઉતતર-પશશચમ ભણી અમ ઊભા િતા. આથમણ િજી એક ઇમારત

બોલાવતી િતી એકલવાયી, જજ વહરત, તયજાયલી. આ બાજ મજ તળાવમા પશતશબશબત

થતી અિીની સૌથી મોટી ઇમારત ઊભી િતી.

‘યિ જિાજ મિલ િર...’ ગાઇડ એનો રગીન રોમાચક ઇશતિાસ શરોશાયરીમા ગથતો

જઈ રજ કરતો જતો િતો. માડની રગીન દાસતાનોનો એ જાણ િજી જીવત દસતાવજ

લાગતો િતો. જિાજ મિલ નામ ખરખર સાથવક બન છ, કમ ક ઉગમણ કપર તળાવ

અન આથમણ મજ તળાવ – આ બનનની વચચ ઊભો છ આ મિલ, જાણ ક વચચ તરતો

ન િોય! ગયાસદીનનો આ રગમિલ, પલો જના જનાનખાનામા પદર િજાર સદરીઓ

િતી ત ગયાસદીન, શરાબન ન અડકનાર, ધાશમવક વશતતનો ગયાસદીન! ગાઇડની જીભ પર

સરસવતી આવી ગઈ િતી. ગયાસદીનનો જયાર દરબાર ભરાતો તયાર તની જમણી બાજએ

પાચસો પરષવશમા સજજ સદર તકશી રમણીઓ અન ડાબી બાજએ પાચસો ઍશબસીશનયન

2મણીઓ તિનાતમા ખડી રિતી! અન છતા રાજકારણ ત ‘સવસથ શચતત’ ચલાવતો.

માડમા જયાર જિાગીર આવલો તયાર તણ નરજિા સાથ આ મિલમા ઉતારો લીધલો.

જિાગીરનામા (અગજીમા ‘મમવાર ઑફ જિાગીર’)મા માડમા નરજિાએ યોજલી ભવય

શમજલસન જિાગીર વણવન કય છ (જિાગીરના જવી સૌનદયવપારખ નજરન વષાવઋતમા

શોભી ઊઠતા માડ જવ બીજ સદર સથળ કયાય નિોત દખાય.); ‘ત હદવસ સાજ પડતા

જ તળાવો અન મિલની ચોપાસ દીવાઓ ઝળિળી ઊઠયા િતા. પાણીમા એ દીવાઓ

એવી રીત પશતશબશબત થતા િતા ક જાણ સમગ તળાવની જળસપાટી એક જવાળાઓન

મદાન ન િોય... ભવય મનોરજન ગોઠવાય અન શરાબની તો એવી મિહફલ જામી...”

જિાજ મિલ આ બધી રગરલીઓનો સાકી છ. વદ શપતા ગયાસદીનન ઝર આપી

નશસરદીન ગાદીએ આવયો. તણ આ આખા શવસતારમા પરષોન આવવાની બધી ફરમાવલી.

એક વળા પીધલી િાલતમા જળકરીડા કરતા ત ડબી ગયો તયાર તની સાથની સદરીઓએ

તન બિાર ખચી કાઢો. પછી જયાર તન ભાન આવય તયાર જ સદરીઓએ તન બચાવયો

િતો તમની કતલ કરાવી દીધી. પછી જયાર ત બીજી વખત ડબયો તયાર ડબી જ ગયો.

કોઈએ બચાવયો નિી.

થોડો કાળ વીતય અિી બાઝ બિાદર અન રપમતીની સગીતની મિહફલો જામતી

િશ. કપર તળાવમાથી કપરની સગધ – કદાચ અગરાગ લગાડતી સદરીઓના સનાનન

કારણ – આવયા કરતી િશ. કદાચ અિી જ કોઈ એક ખડમા રપમતી શવષપાન કરી

ફલશયયામા પોઢી ગઈ િશ. રપમતીના આખરી કિવાતા શબદો યાદ આવયા :

પરીિ મીિ ક રિન ગય, ગય બહાિિ બાઝ,

અબ ઉન પિ તરયા જાિ હ, યહા કહા હ કાર.

આથમતી સાજ આ જિાજ મિલનો સમોિનકારી પભાવ પડતો િતો – એની આ

રગીન ઐશતિાશસક પઠિભશમ તમા નવ પહરમાણ ઉમરતી િતી. જિાજ મિલના પવવ

હદશાના શવશાળ પગશથયા છક ઉપરની છત તરફ દોરી જાય છ. મજ તળાવમા જિાજ

મિલ પશતશબશબત થતો િતો અન કોઈ પખી જળસપાટીન િલાવી જત તયાર િાલકડોલક

થતો િતો. જિાજ મિલન આથમણ ઝરખથી અમ સયાવસત જોઈ રહા. લાલ ઝાયમા

બધ રસાત જત િત. પલી તરફ હિડોલા મિલ, તયા દર પાણીન અડકીન ઊભલી પલી

જજ વહરત ઇમારત, મજ તળાવ – બધ સતબધ બનત જત િત. ધીર ધીર સરજ ડબયો.

માતર લાલ ટશરો રિી ગઈ.

િમણા શ જિાજ મિલના ખડખડમા દીવાઓ પકટી ઊઠશ, તળાવની જળસપાટી

આગ આગ થઈ જશ...ના કશય નિી થાય. િવ જયાર પવાસીઓના છલલા પદરવ શાનત

થઈ જશ તયાર અિી સનકાર ઊતરશ. અમ દબાત પગલ પગશથયા ઊતરી ગયા. ટમપો

જયાથી ઊપડો િતો ફરી તયા આવી પિોચયો. માડન િાટબજાર. િાટડીઓમા દીવા બળતા

િતા. ‘સલામ’ કિી ગાઇડ ઝકીન સલામ કરી.

જ રન ધમવશાળામા જના આબલીના ઝાડ ઉપર દખાતો ચદર શીળી પભા શવસતારતો

િતો. એક વળાના ઝળિળતા અતીતના જીણવ સાશનનધયની તીવર ઉતતજના પછી િવ અિી

શાશત અનભવાતી િતી.

બીજ હદવસ આખી સવાર, બપોર અન સાજ માડના આ જજ વહરત મિલો, મકબરાઓ

અન મશસજદોમા આથડા કય. રપમતીની છતરીએ ચઢી દર દર શનમાડના મદાનોમા

નમવદાની રખ જોવા મથયા, બાઝ બિાદરના મિલના સવચછ કડન પગશથય બસી પોતાના

પશતશબબ જોયા, મિલની છત પર બસી અધરા ગીતની અધરી પશકતઓ ગણગણી, મિલન

ઓતરાદ દરવાજ ઊડતા પોપટના લીલા ઝડ જોયા, રવાકડમા પગ ઝબોળી સતબધ પાણીન

ઝબકાવયા, ઈકો પરૉઇટ પર પલશબત સવર એકબીજાના નામ બોલી પડઘા સણયા, નગરમાથી

બનલા ખતરોમા ખડતા ખડતો સાથ વાતો કરી, ઢોર ચરાવતા છોકરાઓના િાથમાથી

ગોફણ લઈ, કાકરા ફકી પાસના જળાશયના પખીઓ ઉડાડા, ગલાબના કયારાઓમા

શવશામ કયયો અન આમ ભટકી ભટકીન સાજ પાડી દીધી.

સાજ ફરી જિાજ મિલન ઝરખ આથમતા સરજન માડના ખહડયરો પર લાલ હકરણો

ફકતો જોયો. આ સરજ તો કાલ ઊગશય ખરો; પણ આ નગરનો આફતાબ તો કયારનોય

આથમી ચકયો છ. નગરના અશધદવતાનો વાસ નગરમાથી ઊઠી ગયો છ.

હદવસ-રાતની આ સશધ વળાએ આ ખહડયરો સમોિન પાથરતા જતા િતા. િમણા જાણ

આ કશધત પાષાણોમાથી એક પતસશટિ વિી આવશ. આ કપર તળાવના ભાગલા ઓવારા

પર, આ બાકોરા જવા મિલના ઝરખા 5ર, આ જજ વહરત મિલન ઓરડ ઓરડ તની

રાશતરરમણા શર થઈ જશ. કોઈ અવગશતક જીવ પોકાર કરી ઊઠશ... (કોણ સાભળશ?)

ના. િવ અિી વધાર નિી ઉભાય. િવ જવ જોઈએ. ઉપર ઊગલો અધવચદર જાણ

સકત િતો. જિાજ મિલના પગશથયા ઊતરી રસત ચાલવા લાગયા. ચાલીન જવાન િત.

છલલ પાછળ નજર કરી લીધી, પછી ચાલયા. ધીમ ધીમ અમારા ઝાખા પડછાયા દખાવા

લાગયા. તબલી મિલન વટાવી એક જના દરવાજાની બિાર નીકળા તયા સધીમા તો

પડછાયા સપટિપણ અમારી સાથ ચાલતા દખાયા. કારતકની સાતમ ક આઠમ િશ. સવચછ

આકાશમા ફરી ચદર ભણી નજર ગઈ.

અધવચદરલોકમા બધ ‘શમસટીહરયસ’ બની જત લાગય. િજ તો પલી મિલાતોના પહરસરમા

જ િતા. પરાણી ઇમારતની અડોઅડ ઊભલા પરાણા ઝાડ પરથી કોઈ રહોસહો પતાતમા

િમણા ઊતરી પણ આવ. કયાક ઠોકર વાગતી તયાર લાગત ક અમ ચાલી રહા છીએ.

ચાદનીનો પભાવ શવસતરતો ગયો. પણ િવ અમ પલા પહરસરની બિાર આવી ગયા

િતા. થોડાક ઘર આવયા. ઘર. ઘરોમા દીવાન અજવાળ િત. માણસોનો આછો આછો

રવ િતો. િાશ.

*

ઇમાલ

સવારના કમળા તડકામા સશપવણી પિાડી નદીઓ જરા આખમા ચમકી કયાક વળાકમા

ક કયાક ઊડાઈએ ખોવાઈ જાય છ. કયાક ગોરાડ મદાન, પણ વધાર તો ગાઢ અન

ઘરા લીલા જગલોથી છવાયલી પવવત-શણીઓ પસાર થાય છ. નકી, આ જ જગલોમા

પરષો5મ શચતરાગદા શશકાર નીકળતી િશ. આ જ જગલોમા પોતાના દાદશવષવવયાપી

રઝળપાટમા પરષોતતમસખા અજ વન અિી આવી ચડો િશ – કોણ જાણ કય માગગથી,

કયાનો કયા ભમતો ભમતો. િોમરના ગીક નાયક ઑહડશસયસની જમ વયાસના અજ વનન

પગય ભમરો િતો. સતત બસ ભમવ. ભમી શકાય એની જમ બસ અકતોભય શનદ વનદ!

શચતરાગદા મળ ન મળ.

પવવતોની વચચથી આછ ધમમસ ઉપર આવી રહ છ. આ વળી પાછી સતાકકડી રમતી

જલરખા વિી જાય. કશવતા લખવાન મન થઈ જાય છ. અર! આ પવવતની લગોલગ

પસાર થઈ રહા છીએ. કટલો નજીક લાગ છ િહરતજઘા એ પવવત! િવ નીચ પથરાય

છ શવસતીણવ મદાન. ‘ઉદાર રમણીય’ ભશમ શનકટ લાગતી જાય છ. ધાન કાપી લીધા પછી

અવશશટિ સકા ખડથી આછા પીળા ખતરો; વચચ અચછોદ સરવહરયા, વકોના િહરયાળા

છતર, તડકામા ચમકતા પતરાના છાપરા, એકબીજાન કાપતા દોડતા માગવ અન િવ નીચ

આખ આ નગર. ઇમફાલ. મશણપરની રાજધાની.

ફબયલસ, એગઝરૉહટક, એનચાશનટગ, ફશસનહટગ, શબવીશચગ આવા બધા અગજી શબદોથી

જની લગોલગ જઈ શકાય એવી લાગણી ઝબકી ગઈ. આ જ મશણપર, લોકકથાઓનો

કામર દશ, આ શતરયારાજયમા કોઈ અજાણયો પરષ એક વાર આવયો પછી એન અિીથી

પાછા જવ દોહલ. એક આછા ધકા સાથ ભશમસપશવ થયો. માથ ધણાવી િ માર સથાન

ઊભો થવાની તરયારી કરવા લાગયો.

કલપના કરી કરીન જ વાસતવન અવાસતશવક કરી દતા િોઈએ છીએ. નિીતર, જમીન

જવી જમીન ઉપર િ ઊભો િતો. આસપાસ મારા જવા જ ઉતારઓ તડકામા ઊભા

ઊભા સામાન આવ તની રાિ જોતા િતા, તારની વાડ પાસ. અપહરશચત આસપાસન

જોતી નજરમાથી મગધતા ખખરી નાખી. તયા ગઈ કાલના અગરતલાથી શસલચર સધીના

સિપવાસી આજ પણ દખાયા. પરા પશશચમી પહરધાનથી સજજ, ચોપડીમા મો નાખીન ઊભા

િતા. લાગય, આ પિલા અિી અનક વાર આવયા િશ. અિીના પહરશચત િશ. પિલી

વાર આવનારનો ચિરો અછાનો ભાગય જ રિ. મ તમની સાથ વાત શર કરી. શવજાનના

શવષયના ડરૉકટર િતા. ડરૉ. જગનનાથ, હડફનસ હરસચવમા કામ કરલ, પછી એક શવજાન

કરૉલજના આચાયવપદ. િવ અિી મશણપરના પિાડોના આહદવાસી શવસતારમા શશકણ માટ

એક આશમ સથાપી સથાયી થવાના છ. આ વષભષા અન આ શમશન! કદાચ અિીના

શરિસતી શમશનરીઓના પતયતતરરપ એ દયાનદના આયવસમાજની ભશમકામા કશક કરવા

ઇચછતા િતા એમ લાગય. થોડી વારમા તો અિીની ઘણી માહિતી આપી. અતડા અન

અબોલ લાગલા આ સજજન ઘણા મળતાવડા નીકળા. ઇમફાલની ટહરસટ િોટલમા મન

ઉતારી ગયા અન એના વયવસથાપકન મારી સભાળ લવાની ખાસ ભલામણ કરતા ગયા.

શિરમા પવશતા જ લાગય ક આ પણ એક શિર જવ શિર છ. અન ત બિ મોટ

પણ નિી. એકદર શાનત. આમ તો ઉમાશકરભાઈની આખ ત થોડ જોય પણ િત. િ

તો અિી કોઈન ઓળખ નિી એટલ તમણ જ અિીના કળાસાહિતય કતરના અગણી શી

નીલકાત શસઘ સાથ થોડા હદવસ પિલા જ પહરચય કરાવયો િતો. વળી અિીના એક

બીજા કશવ ડરૉ. બાબ શસઘન પણ તમણ પતર લખયો િતો. િોટલમાથી નીલકાત શસઘની

ભાળ મળવવા ડાનસ અકાદમીમા ફોન જોડો, પણ કોઈએ ઉપાડો નિી, એટલ શવચાય

ક નગરચયાવ કરતા કરતા જ ડાનસ અકાદમીએ પિોચી જાઉ.

પાઓના બજારથી પગહરકા કરી લીધી. સવારના દસ વાગયાનો સમાર. જોઉ છ તો

માગવ પર પરષો કરતા સતીઓની અવરજવર વધાર. પીઠ અન સકધદશ પથરાયલા ખલલા

શયામ શચકણ કશની સશનનશધમા ગોરા ગોરા મોટા મખડા. ઊજળા રગબરગી વસતોમા

આવત. કાશમીરની સતીઓ ગોરી ખરી, પણ તમના ગોરા રગમા હફકાશ લાગ જયાર અિી

ઈષત તામર દીશતિ. આ નારીઓમા શચતરાગદાના લકણ કયા શોધવા? અજ વન મશણપર

(મિાભારતના મણલર)મા આવયો તયાર આમ જ રસત નીકળો િશ અન એણ તો તયાર

રાજદહિતા ચારદશવના શચતરાગદાન – દદશવ પર તશસમન શવચરનતી યદચછયા – સવચછયા

નગરમા ભમતી જોઈ િતી ન!

ખબર ન પડી ન ડાનસ અકાદમીન મકાન આવી ગય. પણ નીલકાત શસઘ ન મળ.

બપોરના બ પછી કદાચ આવ. મારા આગમન અન આવાસ શવશ તયા શચઠી મકી ફરી

રસતા પર આવી ગયો. પવવયોજના શવના જ િવ અિી ભમવાન િત. શવચાય ઉમાશકરભાઈન

પગલ પગલ ફર તો! તો મોઈરાગ અન ચડાચાદપર જઈ આવવ જોઈએ. બસ-સટનડ

આવયો તયાર એક બસ પાસ કડકટર જોરથી બોલતો િતો – મોઇરાગ, ચડાચાદપર...તરત

આપણ તો બસી ગયા.

ઇમફાલ વટાવી બસ બિાર નીકળી. ચાર બાજ ખતર. ડાગર કપાઈ ગઈ િતી. પશશચમ

તરફના ઉતતર-દશકણ, પડલા પિાડની ઉપતયકામા બસ દશકણ તરફ દોડી રિી િતી,

શબલકલ ‘દશી’ બસ, બસમા સતીઓની સખયા ભરપર. એક કનયા મારી પાસની થોડી

જગયા પર દબાઈન સકોચરહિત બસી પડી. રસત જતા જોય, નાના ગામન પાદર નાના

તળાવ આવ. તળાવ-કાઠ સતીઓ કપડા ધોતી િોય, નિાતી િોય. તયા આ દશય બિ

સાધારણ લાગય. મન રવીનદરનાથની રપસી શચતરાગદા યાદ આવી, અલબતત અજ વન એન

‘શનજ વન’ સરોવરતટ જોઈ િતી. બોલી ઊઠયો િતો :

કાહાિ હરિલામ! આહા!

સ રક સતય, સ રક માયા,

સ રક કાયા,

સ રક સિણજરકિણ િતરિ છાયા!

શનજ વન સરોવરતટ, રપસી શચતરા. અજ વનન પછી વરત-તપ બધ શમથયા ભાસય િત.

પણ મન તો વાર વાર ઊછળતી, પછડાતી બસ કલપનાલોકમાથી પાછી લાવતી િતી.

મતયલોકમા, જયા માયા ક છાયાનો પશન નિોતો. સિજ સાધારણતા િતી.

બપોરના સમય પણ ખશનમા િવા િતી, નાના સથળોએ સટરૉપ કરતી કરતી બસ

રમણીય ચઢાવ ચઢવા માડો. રમણીયતા આખન ગમ, ચાર બાજ પિાડ. ચડાચાદપર

આવી ગય િત. પિાડના ઢોળાવ પર વસલ િત. એકમાતર ઊભી સડક દશકણ તરફ જતી

િતી. અિીથી શમઝોરમ તરફ જવાય. બપોર સડક પર આછી અવરજવર િતી. રગીન

પહરધાનમા ઊજળી, સવસથ શમઝો કનયાઓ જોવી ગમતી િતી. થોડી વારમા તો આખા

ગામની પદશકણા કરી લીધી. મશણપરના દશકણ છવાડાન આ ગામ. અજાણયા અન એકાકી

યાતરી તરીક ભમવાનો પણ એક આનદ િતો. એટલામા જોય – એક બસ આવીન ઊભી.

ઇમફાલ તરફ જતી િતી. બસી ગયો અન રસત મોઇરાગ ઊતરી ગયો.

ચાની વળા થઈ ગઈ િતી. ગામના આ ગોદર સડકની બાજમા એક ઝપડી-િોટલ

િતી. એક બાઈ માણસ ત ચલાવતી િતી. તરડાયલા પાયાવાળી લાકડાની પાટલી પર

બસી બ જણ ચા પીતા િતા. િ તો પગ લબાવી નીચની સવચછ જમીન પર જ બસી

ગયો. પલાઓમાથી આ જોઈ એક જણ ઊભો થવા ગયો અન મન ઉપર બસવા કહ. મ

કહ – બરાબર છ. પછી મન પછ – કયાથી આવો છ? કમ આવવ થય? મ કહ – દર

આથમણ છડથી આવ છ તમારો મલક જોવા. પછનાર ખબ રાજી થયા. એ શશકક િતા.

એ પણ એક શસઘ િતા. મોઇરાગ શવશનો આખો ઇશતિાસ સપમ બોલી ગયા. તમા

ખબા-થોઈબીની વાત કરવાન ના ભલયા.

ખબા-થોઈબી, ઉમાશકરભાઈએ ‘ઈશાન ભારત’મા એ શવશ વાત કરી જ છ. મોઇરાગની

જ નિી, સમગ મશણપરમા અશતશપય જનજનમા વયાતિ પણયકથા છ. એ પણયકથાની

ઘટનાભશમ આ મોઇરાગ. ખબા-થોઈબીન નતય મશણપરન અશત પશસદ નતય છ. અનક

કશવઓએ પણ એની જદ જદ રપ રચના કરી છ. શી શસઘ મન લોકતાક સરોવરની

ભવયતા અન સદરતા જોવા સનદરા હિલ સધી જવા કહ. તમણ એક હરકાવાળાન બોલાવી

ભાવતાલ નકી કરી મન તયા લઈ જવા કહ, ‘િ આટલામા જ િોઈશ, કઈ મશકલી

પડ તો કિજો.’

પવન સામી હદશામા િતો અન રસતો લગભગ ઊખડી ગયલો. થોડી વારમા તો

લોકતાક સરોવરનો શવસતાર શર થઈ ગયો. સામ ઊચી ટકરી દખાતી િતી ત સનદરા

હિલ. સડકની એક બાજના સરોવર ભાગમા પાણી િત, બીજી બાજએ પાણી સકાઈ

ગય િત. સામ માછીમાર સતીઓ મળી. માથ ટોપલી, ખભ માછલા પકડવાની જાળ. વચચ

પવાસીઓન એક સટશનવગન ખોટકાઈ પડય િત. પિાડીની તળટીમા હરકા ઊભી રિી.

સસવાતા વાયરામા જમ જમ િ ઢાળ ચઢતો ગયો તમ તમ સરોવર ખલત ગય. દર દર

સધી શવસતરલા વાહર. એમ કિી શકાય ક સરોવરની વચચ સનદરા હિલ છ. ચોમાસામા

તો બધ ભરાઈ જત િશ. ઇમફાલની ભાગોળ વિતી ઇમફાલ નામ જ નદી, એ ત આ

સરોવરન આવીન મળ છ અન પાછી આ સરોવરમાથી બિાર નીકળી આગળ વિ છ

કાશમીરની જલમ વલર સરોવરન મળી, વલરમાથી બિાર નીકળ છ તમ. આ ટકરી સરસ

મઝાની છ. અિી ઉપર ગસટિાઉસ છ અન તથી જરા ઊચ વયપરૉઈનટ છ. પવનમા મારા

વસતો અન વાળ ઊડતા િતા. વયપોઈનટથી ચાર તરફ િ જોતો િતો. થોડીવાર ઊભા રિી

આસપાસની મનોરમતા આખમા ભરી લઈ ઢાળ ઊતરી ગયો.

મોઇરાગમા ઇશનડયન નશનલ આમશીન એક સમારક છ. સભાષચદરની સના અિી સધી

આવી િતી અન અિી શતરગો ફરકયો િતો. તયા જઈ આવયો. મોઈરાગ ગામમા જવાની

ઇચછા િતી, પણ િવ ઇમફાલ જતી છલલી બસ પકડવી જોઈએ. નિીતર મોઇરાગમા જ

રાત રિવ પડ, અન એ ઉતાવળમા ખબા-થોઈબીન થાનક જોવાન ચકી જવાય

સરજ આથમવાન ટાણ તો ઇમફાલની સડક પર એકાકી ચાલી રહો િતો. એમ તો

િજી સાડા પાચ ભાગય જ થયા િશ. ઇમફાલની પશશચમ આવલા પિાડ પર લાલ ટશરો

િતી. આવ ટાણ અજાણી ભોમકા પર એકાકી ભમનારની એક શવશષ મન:શસથશત િોય છ.

અિી જાણ કોઈ ઓળખત નથી. તમ છો ક નથી તની કોઈન નોધ નથી. ગોલડશસમથના

યાશતરકની જમ – ‘હરમોટ, અનફનડડ મલકલી, સલો.’ ના, સાવ એવો તો મડ નથી, ‘મલકલી’

તો નિી જ. તમ છતા – ‘ઘર તજી ભમ િ દર! સવજનિીન ઉર ભરાઈ આવ...’

આમ િ જતો િતો અન તયા એક પાહટય જોય – મશણપરી સાહિતય પહરષદ. મશણપરી

શતબટી-બમશી ભાષાપહરવારની ભાષા છ, પણ લખાય છ બગાળી શલશપમા.

અિી જવો પહરષદના કાયાવલયમા પવશ કર છ તો સામ નીલકાત શસઘ. તમની સાથ

વાત પરી કર ત પિલા ધસમસતા આવી કોઈ પછી રહ – ‘તમ તો શી પટલ નિી?’ એ

ડરૉ. બાબ શસઘ િતા. આ આકશસમક શમલન આનદપદ બની રહ. ઇમફાલમા ત હદવસોમા

ઑલ મશણપર ડટામા-ફશસટવલ ચાલતો િતો. રોજ એક નાટક ભજવાત. આજ બારમો

હદવસ િતો. ડરૉ. બાબ શસઘ સટટ કલા અકાદમીના સકરટરી શી મશણિાર શસઘ 52 5તર

લખી આપયો અન સાત વાગય એહરયન શથયટર પર પિોચી જવા કહ.

આજ બધ અચાનક અણધાય બનત જત િત. સવારમા જ મારા ‘ચાશનસસ’ સારા

નિોતા છતા છક છલલ શસલચરથી ઇમફાલની શવમાની હટહકટ અચાનક ઓ.ક. થઈ. અચાનક

મળા ડરૉ. જગનનાથ. અચાનક જ ગયો ચડાચાદપર અન મોઇરાગ, અન અચાનક જ

આવી ચઢો મશણપર સાહિતય પહરષદની ઑહફસ. મન તો અિી ઑહફસ છ તનીય ખબર

નિોતી. અિી અચાનક મળી ગયા શી નીલકાત શસઘ અન શી બાબ શસઘ અન અચાનક

જ ગોઠવાઈ ગય મશણપરના નાટયોતસવમા સશમમશલત થવાન. કશવ અજયની પશકતઓ

યાદ આવતી િતી. :

ચલો ખોલ િો નાિ

ચપચાપ

તરધિ બહિી હ

બહન િો.

આજ જાણ નાવ છટટી મકી દીધી િતી, પણ ત બરાબર હદશામા જતી લાગી, અન

અણધાયાવનો એક જ આનદ, ત તો િતો જ.

િોટલથી ચાલતો ચાલતો જ એહરયન શથયટરન રસત ચાલયો. લાઇટ જતી રિવાથી

રસતા પર અધાર િત. તયા જોય ટમટમતા દીવાઓન અજવાળ પગથી પર ભરાયલ

નાનકડ િાટબજાર. અધારામા ત કાવયાતમક લાગત િત. એક પલ ઓળગી શથયટર

પિોચયો. લાઇટ ન િોવાન કારણ નાટક શર થવામા શવલબ થાય તમ િત. ઑહફસમા

પટટોમકસના અજવાળ કલા અકાદમીના સકરટરી- આશસ. સકરટરી મળા. કિ, તમારી રાિ

જોતા િતા. અિી મારા આવવા શવશ હદલિીથી સાહિતય અકાદમીનો પતર િતો. આમ

અણધારી મલાકાત થઈ જવાથી એ પણ અતયત રાજી થયા, શવશષ તો આ નાટયોતસવમા

િ િાજર રહો તથી

શી મશણિાર શસઘ આ ડટામા-ફશસટવલની વાત કરી. આ ફશસટવલમા આખા મશણપરની

નાટકમડળીઓ ભાગ લ છ. આ વખત અઢાર મડળીઓ ભાગ લઈ રિી છ. (આખા

મશણપર રાજયની વસતી અમદાવાદ કરતા અડધી જ.) ફબરઆરીની 21મીથી આ ફશસટવલ

શર થયો છ, માચવની 13મી સધી ચાલશ. 14મીથી શર થશ બલ મિોતસવ. મન

કિ – તમ થોડ રોકાઈ જાઓ. િોળીના હદવસ સધી તો ખાસ. મશણપર નતયો એટલ શ,

મશણપરના ઉતસવ એટલ શ – એ તમન ખયાલમા આવી જશ. િોળીન અઠવાહડયાની વાર

િતી. િોળી વખત આખ મશણપર નાચત િોય છ, રગ ઉડાડત િોય છ. પશસદ મશણપરી

નતય રાસલીલાના મોિક દશયો ઠર ઠર દખાય છ. મશણપરી રાસલીલાન નતય – રવીનદરનાથ

મશણપરની સીમાઓમાથી તન બિાર કાઢી શવશવપશતઠિા અપાવી િતી. મન ઝવરી બિનો

યાદ આવી. અમદાવાદમા તમના આ રાસલીલાના નતય જોયાન સમરણ છ. અઠવાહડયા

પછી અિી આવવાન થય િોત તો રગ રિી જાત.

આજના નાટકન નામ િત ‘ઇગાલર.’ નાટકમા એવી વાત આવ છ, શી મશણિાર શસઘ

મન કહ, ક મશણપરનો એક રાજકમાર એક આઓ નાગા સરદારન તયા છપા વશ જાય

છ, સરદાર રાજકમારના શપતાન માથ કાપીન પોતાન તયા રાખય િત ત લઈ આવવા. ત

પકડાઈ જાય છ. બીજા નાગાઓ તન મારી નાખવા તતપર છ, પણ સરદાર ના પાડ છ.

સરદારની છોકરી ઇગાલર તના પમમા પડ છ. રાજકમાર તની સાથ લનિ કરવાન વચન

આપી, શપતાના સતાડી રાખલા મસતક સાથ ઇગાલરન લઈન પોતાના રાજયમા ભાગી છટ

છ. પણ પરોહિતો રાજકમારન નાગકનયા સાથ લનિ કરવાની ના પાડ છ. રાજકમાર

ગાદી છોડવા તરયાર થાય છ, પણ છવટ ઇગાલર, જ એક દવીનો અવતાર િતી ત અલોપ

થઈ જાય છ.

પરદો ઊપડો. એક નાગાપદશમા. નાગભશમન આબિબ એગઝરૉહટક દશય. ઢોલ,

શચશચયારીઓ વચચ પજાશવશધ અન પછી નાગાનતયની રમઝટ વચચ અધમઈ શસથશતમા

બાધલી િાલતમા લઈ આવતા રાજકમારનો પવશ. સરદારની કપાથી જીવતા રિવા

પામલા રાજકમારન ઇગાલર જનાશનતક કિતી જાય છ, ‘ત એક જગલી આખલા જવો

છ, એકલો એકલો રઝળ છ. િવ િ તન મારા ઘરમા બાધી રાખીશ.’ સદર અશભનય,

નાટક પરપરાગત લાગ. આપણી જની ધધાદારી રગભશમ જવી પરદાની સીનસીનરી પણ

િતી. મશણપરી ભાષા સાભળવાનો આનદ િતો, કશ સમજાય નિી – અન એટલ પસગના

અનલકમા શ અથવ િશ તન અનમાન કરવાની મઝા આવ. ઇગાલરન એક રદનગીત તો

ન સમજાવા છતા હદય-સોસર ઊતરી જત લાગય. અતમા જતા નાટક મલોડટામહટક પણ

લાગ. નાટક પર થતા રગમચ પર જઈન હદગદશવક અન અશભનતાઓન મળો. અશભનદન

આપયા, ઇગાલરનો પાઠ કરનાર ક. સનાિની દવીન નમસકાર કયાવ. િજી એક હદવસ િ

ઇમફાલ રોકાવાનો િતો. મન આવતી કાલ પણ નાટક જોવાન આગિભય શનમતરણ મળ.

મોડી રાત સધી નાગાનતય અન ઇગાલરનો શવલાપ પીછો કરતા રહા.

બીજ હદવસ સવાર િ સટટ કલા અકાદમીની ઑહફસ જવા નીકળો. ઑહફસ, શાળા-

કરૉલજનો સમય. લોકોની અવરજવર વધી ગઈ િતી, યાશતરક વાિનો કરતા પગહરકાઓ

અન સાઇકલો વધાર િતી. એવ લાગ ક ઇમફાલ સાઇકલ પર વધાર ચાલ છ. ઘરમા

બ- તરણ સાઇકલ તો િોય જ. પાણીમા િોડી સરતી િોય તમ સડક પર શસનગધ રીત

સરકી જતી. સાઇકલ પર મશણપરી કનયાઓન રગબરગી વસતોમા જોવી એક શવરલ

અનભવ િતો. િ તો જોતો જ રહો. ઇમફાલ રગઘલ લાગ. રગો પણ ઘરા અન એકદમ

કરૉનટટાસટ રચતા. તરણ કનયાઓ સાથ જતી િોય તો ઓછામા ઓછા દસબાર રગ આખમા

અજાઈ જાય. એક ‘ફનક’મા જ અનક રગપટટીઓ દખાય. ફનક કમર નીચ પિરવાન

વસત. કમર સદર રીત એક બાજ કલાતમક ગાઠ ઉપસાવીન પિરલ િોય. તના શવશવધ

રગ, કલાતમક બોડવર િોય. મોટ ભાગ તો િાથશાળ ઉપર જાત જ વણી લીધ િોય. ફનક

ઉપર ‘કહરત’ – બલાઉઝ કિી શકાય – એનો રગ વળી ફનક સાથ કરૉનટટાસટમા િોય. ઘણી

કનયાઓએ ફનક અન કહરત ઉપર ‘ઇનનહફ’ એટલ નયનરમય ચાદર નાખલી િોય. ફનક,

કહરત અન ઈનનહફ – એટલ રગરગ વાદશળયાની ઝલક. આ રગો વચચથી ગોરા બદન

ઝલકતા િોય, ખલલા કાળા કશ બરડા પર વીખરાયલા િોય – બિ જ ઓછી સતીઓના

કશ ગથલા જોયા. ઘડીભર તો કાળી ડામરની સડક વિતી નદી બની ગઈ અન આ

કનયાઓ તમા વિી જતી રગીન જલપશખણીઓ! આખોમા રગના કઈ કટલાય વલયો

શબશબત થતા ગયા :

આહ! સ રક સતય, સ રક માયા...

સ રક સિણજરકિણ િતરિ છાયા

સમય થભી ગયો ક પછી કોઈએ જાદઈ છડી ફરવીન મન સતબધ, શસથર કરી દીધો

િતો! આ તો કામરદશ.

આમ તો કામર, કામરપ અસમ પદશન માટ પયોજાય છ. અસમમા કામરપ શજલલો

પણ છ અન તયાની કામાખયા દવી સદભગ એવી આખયાશયકા પણ છ. મન તો કામરદશ

એટલ આ મશણપર જ યાદ આવ છ. મશણપરમા ઘણ કતર પરષો જ છ, છતા નારીના

મકત દરજજાન લીધ શતરયા રાજયની છા5 ઊઠતી િશ. આમય ભારતીય ઇશતિાસની મખય

ધારાથી, સાસકશતક, સામાશજક ક ધાશમવક, મશણપરની ધારા અલગ છ. ભલ મશણપરીઓન

કોઈ અજ વનના વશજ કિ, કમ ક અજ વન શચતરાગદાના શપતાની શરત અનસાર શચતરાગદાન

અન તનાથી થયલા પતર બભરવાિનન તયા જ રિવા દીધા િતા. મિાભારતના અશવમધપવવમા

અજ વનન એ જ બભરવાિનન િાથ કણમતયનો અનભવ થાય છ. પણ મશણપરવાસીઓના

ચિરા મૉગોશલયન લાગ છ. પશસદ ભાષાતતવશવદ સનીશતકમાર ચટરજી તમન, એટલ,

હકરાત જાશતના ગણ છ. એકલા મશણપરની જ નિી, સમગ અસમ પદશની – પવયોતતરની

સસકશતન તમની જમ હકરાત સસકશત ગણવાના પકના કશવ, નવકાનત ગવાિાટીમા મળા

િતા.

મશણપરની ચાર તરફ પવવતો છ. પવવતો પર જદી જદી ટોળીની આહદવાસી પજાઓ

વસતી આવી છ. નાગ, કકી, શમઝો. ખીણમા ઇમફાલ વસલ છ. ખીણના વાસીઓ “મરતઈ”

તરીક ઓળખાય છ. પવવતવાસીઓ અન ખીણવાસીઓના સઘષયો પણ જાણીતા છ. ‘ઇગાલર’

નાટકમા એવા એક સઘષવ અન સમનવયની વાત છ. આજ મશણપરની દશકણ સીમા

શમઝોરમન અડક છ, ઉતતર સીમા નાગાલનડન અડક છ. જરા પવવમા છ બમાવ. બમાવનો

પણ ઘણો પભાવ છ મશણપર 52. આ ભાતીગળ સસકશત ધરાવતા મલકની વાત કરીએ

તયાર ઘણી વાર ઘણી શવરોધી શસથશતઓ દખાય. એક બાજ ભારતીય ઇશતિાસની મખય

પવાિની અલગ ભાષા, સસકશત, સમાજ અન બીજી બાજ વરષણવ ભશકતધારા. ત એટલ

સધી ક કીતવન તો બગાળીમા જ થાય, મશણપરીમા નિી. અઢારમી સદીમા વરષણવ ધમવ તયા

વયાપક બનયો. ઇમફાલ તો ગોશવદજીન થાનક. રાજશષવ ભાગયચદર કવી રીત આ ગોશવદજીની

સથાપના કરી ક ગોશવદજીએ ભાગયચદર દારા પોતાની સથાપના કરાવી તની રશસક દતકથા

છ. રાજશષવના સમયથી રાસલીલા નતયનો આરભ થયો અન િોળીનો ઉતસવ સૌથી મોટો

તિવાર બનયો. ચરતનય મિાપભના જનમ સાથ એ સકળાયલો છ. અનક સતી-પરષોન લાબા

વરષણવ શતલકો સાથ જોઈ શકો.

અન તમ છતા મશણપરના બશદજીવીઓ માટ આજ એક જાતની ‘આઇડશનટટી કરાઇશસસ’

છ. તમન લાગ છ ક ભારતીય સાસકશતક પરપરા સાથ તમનો સબધ સિજ સવાભાશવક

નથી, અન આપણય ભારતવષવનો ઇશતિાસ જયાર ભણીએ છીએ તયાર ઈ.સ.ના પિલા

સરકાથી ચાલતા આવલા આ રાજય શવશ કયાય કશ ભણીએ છીએ? િજ િમણા સધી

ભારતવષવનો ઇશતિાસ એટલ ઉતતર ભારતનો ઇશતિાસ િતો. િવ દશકણનો સમાવશ

થયો છ. પણ આ ઉતતર-પવવનો? કદાચ અગજોએ મશણપરન ન જીતી લીધ િોત તો એન

ભારતના એક ભાગ તરીક ગણવાની વાર લાગી િોત. મશણપરમા વરષણવ ભશકતધારાએ

ઘણ મોટ કામ કય છ તમ છતા અળગાપણાની આ લાગણી તયાના શમતરોની વાતચીતમા

કવશચત ઊપસી આવતી. કોહિમામા મન પો. કમાર તો પછય પણ િત ક તમ તયાના

લોકોની આખમા તમારા પતયનો એક જાતની ઉદાસીનતાનો ભાવ વાચી શકલા?

વળી સમગ મશણપરની સસકશતની વાત કરવી િોય તો તયાથી શવશભનન આહદવાસી

પજાઓની પોતીકી જીવનરીશતની વાત ઉમરવી જોઈએ. નાનીમોટી આવી ઓગણતરીસ જટલી

આહદવાસી જાશતઓ છ. તમાની કટલીકનો તો ઇમફાલ જવા શિર સાથ સપકવ જોવા મળ.

મશણપરીઓ વચચ નાગ ક શમઝો કકી દખાઈ જાય. આ જાશતઓમા આધશનકીકરણની

પહકરયા ઝડપથી થઈ રિી છ. તમ છતા તમના પરપરાગત ઉતસવો અન નતયો િજી

જીવત શસથશતમા છ. મશણપરના લાઈ િરાઓબા નતય, ખબાથોઈબી નતય, રાસલીલા નતયની

સાથ કાબઈ નાગા નતય, માઓ મરામ નતય, તાખલ નાગા નતય, થડૌ કકી નતય આહદ

આહદવાસી પજાના નતયોની એક આગવી રીશત છ, જમા આહદવાસી પજાની આહદમતાની

મિક મળી રિ. ગજરાત-મધય પદશના આહદવાસીઓના નતયોમા પણ એક બળવાન

દિલય જોવા મળ જ છ ન!

જોતો, શવચારતો, ચાલતો, િ સટટ કલા અકાદમીમા 5િોચયો. અકાદમી મશણપરી

અન અગજીમા અિીના સાહિતય-સસકશત શવશ પકાશનો કર છ. અગજીમા એક શતરમાશસક

(કવાટવલશી જનવલ) પગટ કર છ, જમા મશણપરી સાહિતય શવશના લખ અન કશવતા, નાટક,

કથા આહદના અગજી અનવાદ િોય છ. તમણ મન કટલાક અક આપયા. મન યાદ આવય

ક કરલ સાહિતય અકાદમી પણ અગજીમા ‘મલયાલમ શલટરરી સરવ’ નામન તરરમાશસક કાઢ

છ. ઓહડયા સાહિતય શવશ શતરમાશસક ‘ભવનશવર હરવય’ નીકળત. ગજરાતી સાહિતય શવશ

અગજીમા એક તરરમાશસક ક અધવવાશષવક ન કાઢી શકાય? શવશભનન ભારતીય ભાષાઓના

એકશતરત મચ પર પમાણપરઃસરન આપણ પશતશનશધતવ આપણ કરી શકતા નથી. શી

મશણિાર શસઘ તમના બીજા પકાશનો પણ મન આપયા.

તયાથી ડાનસ અકાદમીમા આવયો. હકશોર-હકશોરીઓ પાગણમા વકોની છાયામા ક

ઓસરીમા બસી કોઈ ગાતા િતા ક નતયની મદરાઓ એકબીજાન બતાવતા િતા. તમની

પરીકાઓ ચાલતી િતી, તની આ પવવતરયારીઓ િતી. પાગણમા રગબરગી પતશગયા ઊડતા

િોય એવ લાગ. શી નીલકાત શસઘ અિી મળા. સસથાના આચાયાવ રાજકમારી શવનોહદની

દવીએ સસથા બતાવી. એમણ કહ – થોડા હદવસ રોકાઓ તો બતાવીએ ક મશણપરી નતય

એટલ શ?

બપોરના અિીના એક અકાદમી પરસકાર શવજતા કશવન મળવા જવ િત. સમરનદર

તમન નામ. શશકણ શવભાગમા અશધકારી છ. શી નીલકાત શસઘની સાથ જ નીકળો. તમન

પણ એ તરફ જવ િત. ઊચા વકો અન પરાણી નિરન કાઠ અમ જતા િતા. પરાણા

ઇમફાલ ફરત પાણીની નિર િતી. આમ તો ત પરાઈ ગઈ િતી પણ થોડા વષયો પવગ

અિી આવલા એક ગવનવરશીએ ફરીથી નિરમા પાણી વિવડાવયા. શી શસઘ ઇમફાલનો

ઈશતિાસ કિી રહા િતા. રસતામા એક બોડવ ઉપર ઇમફાલથી મોરિન અતર બતાવય

િત. કિ – આ બમાવ રોડ. આ માગગ ચાલયા જાઓ એટલ બમાવની સરિદ આવ. િજી તો

િ તયા િતો અન મન તો બમાવની સરિદ ભટકત િત!

શી શસઘ ઊતરી ગયા. િ આગળ ચાલયો. ઇમફાલ નદી આવી, તનો પલ પાર કરીન

પલી મર ગયો. પણ તયા શશકણ શવભાગ જડો નિી. ફરી પલ પર આવયો. નદીહકનાર

એક ઊચ ભીમકાય પરાણવક કપાઈ રહ િત. વક કપાત િ જોઈ શકતો નથી. એક વક

કપાઈ જાય પછી એ ખાલી પડલો અવકાશ ખાવા ધાય છ, જ રોજબરોજના પહરચયન

એ વક િોય. આ વક તો કઈકટલાય વષયોથી આ નદીમા પોતાનો પડછાયો જોત ઊભ

િશ – કાલ એ નિી િોય.

કશવ સમરનદર પિલી નજર તો કશવ ન લાગ. ઑહફસમા જઈન મ કહ ક માર શી

સમરનદરશસિન મળવ છ, તો એક દબવળ સરકારી મખમદરા ધરાવતી વયશકત આગળ આવી,

અન મન બાજની રમમા લઈ ગઈ. એ જ સમરનદર. કિ – શ કામ છ? તમન મન ક િ

કોઈ ઑહફસના કામકાજ આવયો છ. મ કહ – િ તો ‘કશવ’ સમરનદરન મળવા આવયો છ.

પછી તો ધીમ ધીમ કશવ ઊઘડતા ગયા. તમના કાવયસગિ ‘મમાઙલકાય થમબાલ શાતલ’

(કમળ ખીલય છ પલી મરન ગામ)ન અકાદમી પરસકાર મળલો. રરૉમશનટક લાગત શીષવક

એક લોકગીતની પશકત છ, પણ એ શીષવક કશવતા વયગયાતમક – સહટહરકલ છ એમ કશવએ

કહ. આ કશવ અન વયગય?

(અિી અમદાવાદ આવયા પછી મશણપરી સટટ અકાદમીના એક કવાટવલશી જનવલમા આ

કાવયનો અગજી અનવાદ વાચયો :

‘પલી મરન ગામ એક કમળ ખીલય છ. તની આસપાસ ભમરા ગજારવ કર છ.

મશણપરની સવણવભશમ એક અજાયબ ભશમ બની ગઈ છ. છ લાખ મરતઈ બધા

કામધધ વળગી ગયા છ. જમણવારોના ભપકા ભવય જલસા તમણ છોડી દીધા

છ. તમના દીકરાના કણવવધ પસગ િવ તઓ માઈકરોફોન લગાડતા નથી. કટટાટીએ

પોતાનો ઇરાદો બદલયો છ. કોઈ પણ રીત આ પલ બચાવવો જોઈએ. ઇજનર

પણ પોતાનો ઇરાદો બદલયો છ. કોઈ પણ રીત આપણા દશન બચાવવો જોઈએ.

આ મરતઈ દાકતર જઓ. િસત મોએ દદશીની સવા કરી રહા છ. શશકક ફરીથી

શશકણકાયવમા મન પરોવય છ. શવદયાથશીઓ િવ પરીકામા ચોરી નથી કરતા અન

શશકક પર આકરમણ પણ નથી કરતા...’

– આ તો જ શસથશત િોવી જોઈએ તની કલપના છ. અતયાર તો તથી ઊલટી શસથશત

જ પવતવમાન છ. આ હદવાસવપનમા જ વયગ રિલો છ!)

અિીથી માર જવ િત ટહરસટ ઑહફસમા. કશવએ ઑહફસની બિાર આવી માગવ

બતાવયો. િ ટહરસટ ઑહફસમા પિોચ ત પિલા સાઇકલ લઈન દોડતા આવયા. ‘મ તમન

“ટહરસટ ઑહફસ” એવ બોડવ લગાવલ જોવાન કિલ. પછી યાદ આવય “ટહરસટ ઇમફમગશન

સનટર” એવ નામ છ. તમ ભલાવામા પડશો ધારી પાછળ દોડો.’ મન આ કશવ માટ માન

થય. પછી તો મન તયાથી સાઇકલ સાથ ચાલતા ચાલતા સતીઓના બજાર – લકમીબજાર

તરફ પણ માગવ બતાવી ગયા. કિ – ‘બાગગઈન કરજો.’ સાઇકલ પર બસી પાછા જતા એ

દબવળ કશવન િ જોઈ રહો.

લકમીબજાર સતીઓથી સચાશલત છ. િારબધ િાટ છ. મોટ ભાગ પૌઢ વયની વરષણવ

સતીઓ દકાન ચલાવતી િોય છ. બપોર શર થાય. સાજ િાટ ઊઠી જાય. િાથવણાટના

વસત, િસતઉદયોગની ચીજો અન રોજના વપરાશની વસતઓ – મતસય શાકાહદ મળ. બજારમા

આટા લગાવયા પછી િાથવણાટન વસત ખરીદવાન શવચાય. મ એક સથળ પસદગીન વસત

બતાવી ભાવ પછો. સકતથી, િસીન ત મહિલાએ પાચય આગળીઓ તરણ વાર ઊચકી,

અથાવત પદર રશપયા. મ પાચય આગળીઓ બ વાર ઊચકી. તણ માથ િલાવય, પાચય

આગળીઓ બ વાર ઊચકી, પછી માતર તરણ આગળીઓ. મ આગળીઓથી અશગયાર

સચવયા. પછી તણ બાર સચવયા. તયા બાજની દકાનદાર મહિલા ખડખડાટ િસી પડી,

િ ચહકત બની જોઈ રહો. આપણી મજાક િતી, બીજ શ! જની પાસથી વસત લતો િતો

તના િોઠ પર પણ આછ શસમત િત. ભલ, િસો. મ બાર રશપયામા વસત ખરીદય. પણ

છતરાયો િોઈશ એવ િજીય લાગ છ.

ઇમફાલની વરૉર સશમટરી તરફ જવા નીકળો, રસત કસડો ખીલી ઊઠયો િતો. નગર

બિાર આવતા જ ઇમફાલની સદર શસચયએશનનો ખયાલ આવયો. દશકણ શસવાયની હદશામા

રમય લાગતા પિાડ ઊભા િતા. અિી શનજ વનતા િતી. પવનમા જાણ શવલાપ કરતા ઊચા

વાસની વાડ વટાવી કબરસતાનમા પવશ કયયો. દરવાજ લખય િત : ઇમફાલ વરૉર સશમટરી :

1939-1945. બીજા શવશવયદ વળાએ અિી િણાયલા પરદશી સરશનકોના અવશષો પર

િારબધ એકસરખી કબરો છ. કબરો પરના એ મત સરશનકોના નામ, તમની વય અન

મતયલખ વાચતા જઈએ અન પગ પર મશણકા મકયાનો અનભવ થાય. કોઈની વય 24,

કોઈની 25 અન કોઈની તો માતર 19. મોટ ભાગ 19થી 30 વષવના. એમની કબરો

પરના મતયલખોય હદયશવદારક –

– ‘તમારી પતની તમન અિશનવશ યાદ કર છ.’

– ‘ફરીથી મળીશ આપણ, વિાલા.’

— ‘અનત આરામમા.’

– ‘અમારા વિાલસોયાની ભડારાયલી સમશતઓ.’

– ‘છલલી સલામ બોલયા શવના જ ઈશવરના સામરાજયમા ચાલયા ગયા’

– ‘શવશવન માટ ત એક જ િતો, પણ માર માટ તો ત જ આખ શવશવ િતો.’

– ‘િળવ ચાલો, મારો વિાલો અિી સતો છ.’

િા, િળવકથી ચાલીશ. સાજના તડકામા અન કયાક વકોની લાબી થતી જતી

છાયાઓમા કબરો ચપ છ. વસત છ, છતા પાદડા િજી ખરી રહા છ. ધીમ પગલ િ

પાછો વળી ગયો.

ફરી મખય સડક ઉપર, અિીથી િવ ગોશવદજીન મહદર જઈન શાતા વળશ. ગોશવદજીન

મહદર એટલ મશણપરન હદયકનદર, સયાવસતની આરતી વળાએ પિોચવ જોઈએ. પરાણા

ઇમફાલન રસત હરકા ઉતતર-દશકણ માગગ જતી િતી. સદર સાજ િતી. સરજ લાલ થતો

જતો િતો. ગોશવદજીન મહદર ઠીક ઠીક દર િત. ધીર ધીર ઓછી અવરજવરનો માગવ

શર થયો. એક શવશાળ ખલલી જગયા આવી. આ ગોશવદજીન પવશદાર.

જવો મહદરમા પવશ છ ક સધયાઆરતીના ઘટ બજી ઊઠયા. મનમા, દિ રોમાચ

વયાપી ગયો. મહદરમા જરાય ભીડ ન મળ. મન નાથદારામા ભીસી નાખતી ભીડ વચચ

શીનાથજીની અલપઝલપ ઝાખી કરી િતી ત યાદ આવય. આ શીનાથજીન બીજ રપ

ગોશવદજી. પરીમા તમના જગનનાથ રપન જોય િત, દારકામા વળી એમન દાહરકાધીશન

રપ. ગોશવદજીના મહદરની અડોઅડ શવશાળ મડપ િતો. તયા શાતસવર મદગસિ કીતવન

થઈ રહ િત. આપોઆપ પાથવના થઈ જાય એવ વાતાવરણ િત. સાજ ઢળી. િ ઉતાર

પિોચી ગયો. આજ પણ નાટક જોવાન િત.

આજન નાટક ઐશતિાશસક િત. મશણપર પર બમશીઓના આકરમણ અન અતયાચારની

ઘટનાઓ તના કનદરમા િતી. નાટકન નામ િત ‘ચહિ તપત ખનતાકપા’ (પાયમાલીના સાત

વષવ). નાટકમા તરાસના ઘણા દશયો િતા. સીનસીનરીનો ઉપયોગ પણ િતો. ભજવણી સારી

િતી. બનન હદવસના નાટકોમા તરણ તરણ કલાક મશણપરી સાભળવા મળી. ભાષા સમજાય

નિી, ભાવ સમજાય. ભાષાન માધયવ અનભવાય.

વિલી સવાર જાગી ગયો. આજ કોહિમા પિોચવ જ જોઈએ. શી હકશોર જાદવનો

ટટકકરૉલ િતો. તમણ તયા ‘શથકસવ ફરૉરમ’ન ઉપકરમ સાજ ચાર વાગય વાતાવલાપ ગોઠવયો

િતો. િોટલના મનજર બસની હટહકટ લાવી આપવાની જવાબદારી લીધી િતી, પણ ત

હટહકટ મળવી શકયા નિોતા. સવાર નાગાલનડ રોડવઝના ડપો પર ગયો, એક પણ સીટ

ન મળ. તયાથી પછી ચાર હકલોમીટર જટલા અતર મશણપર રોડવઝના ડપો પર ગયો.

અિી બસમા જગયા મળ તવી આશા આપવામા આવી િતી. મારી જમ અનક યાતરીઓ

રાિ જોતા િતા, તમા પસનન રમશતયાળ આહદવાસી કનયાઓન જોઈ આનદ થતો િતો.

કટલી મકત અકહઠત લાગતી િતી! મારી શોલડરબગની ચન ખલલી િતી, ત જોઈ એક

આવીન બધ કરવાનો પયતન કયયો, શકલપ ખસી, 5ણ ચન વસાઈ નિી. એટલ ત િસી

રિી અન સાથ તની સખીઓ પણ. મ આભાર માની કહ – એ ખલલી જ રિ છ. એ

ફરી િસી રિી.

થોડી વાર તપાસ કરતા ખબર પડી ક બસ તો અિીથી નીકળી ગઈ છ. ગામન છડ

નાગાલનડ રોડવઝના પાસના સટરૉપ પર જાઓ તો કદાચ મળ. પસનન મન શખનન થઈ

ગય. િવ? પણ એકાએક મનોમન એક શનણવય થયો – ચાલો, િવ શ થાય છ ત જોઈએ.

કવી રીત કોહિમા પિોચાય છ ત જોવાની મજા આવશ.

ચલો ખોલ િો નાિ...

િ મારી પવશતતઓનો તટસથ શનરીકક બની ગયો. વયગતા ચાલી ગઈ. બસ તો મળવાની

નિોતી. કમ ક છલલામા છલલી બસ, જ સવાર આઠ વાગય ઊપડ છ, ત ઊપડી ગઈ િતી.

એક ટટકવાળાન પછ. ટટક હદમાપર જતી િતી; કોહિમા થઈન. ડટાઇવરની કશબનમા

મન અન એક બીજા હદમાપર જવા ઇચછતા બગાળી સજજનન જગયા મળી ગઈ. ઇમફાલન

પાદર વટાવતા જ અશત રમણીય વાકોચકો પિાડી માગવ શર થઈ ગયો.

*

રસલમર

સટાઉબ આઉફ સટાઉબ ઉનટિ સટાઉબ

ધરળમા ધરળ ઉપિ ધરળ.

– એદરખ કરીડ.

જસલમરનો રગ ઊટનો રગ છ. ‘ઊટ એ રણન વિાણ છ’ – એવ વાકય જની

પાઠમાળામા આવત. તયાર વિાણની, દહરયાની ક રણની કોઈ કલપના ન િતી. ઊટ જોય

િત. પછી દહરયો જોયો, વિાણ પણ જોય. પછી જયાર જસલમરના અફાટ રણશવસતારમા

ડામરની પાકી સડક પર દોડતી બસમા બઠાબઠા આવતા-જતા ઊટ જોયા તયાર રપક

બરાબર ઇશનદરયગાહ બનય. જયાર આવા પાકા રસતા નિી િોય, યાતાયાતના યાશતરક

વાિનો નિી િોય તયાર આ શવસતારની આરપાર લઈ જનાર ઊટ જ િશ. આ મરભશમ

અનત જલરાશશવાળા સાગર જવી છ. જસલમરન જોતા એવ થય ક જાણ કોઈ શવરાટ

ઊટ પગ વાળી, ડોકનય પીઠ ભણી વાળી લઈ બસી પડય છ ત બસી પડ છ – ઉજજડ

ઊષર મરભોમમા. ધળની ડમરીઓ ચઢ છ અન એ ઊટનો રગ અન ધળનો રગ એક

થઈ ગયો છ.

જોધપરથી જસલમર જતો માગવ જ મરભશમનો અનભવ કરાવી રિ છ. જોધપરથી

નીકળી રાત પાચીન ઓશશયામા રિવાન િત, ત રસતામા જ ભલા પડા. રાત તો નીકળા

તયાર જ થઈ ગઈ િતી. બસમાથી નીચ ઊતરી જયા જોઈએ તયા રતના ઢવા અન ચીલા

જ ચીલા. ભલા પડલાઓના કટલાક તો ચીલા. િવ? ઓશશયા દર તો ન િત, પાછા

જઈએ તો જોધપર પણ દર ન િત. હડસમબરની ઠડીમા આ રતમા પગ મકતા બરફ

પર ચાલવા જવ લાગ. છવટ માગવ મળો.

ઓશશયા શવધવસત નગર છ. ચાર બાજએ રત-રત. રતની વચચ ગામ. ગામની

ભાગોળ મહદરોના ખહડયરો – પડ પડ િાલતમા તરછોડાયલા, તયજાયલા. અિીના મહદરોના

સતભોથી કતબની હદલિીની મશસજદ બની છ. ગામમા જ રન મહદરો િજી સચવાયા છ, પણ

જીણયોદારની પહકરયા તમની ‘પાચીનતા’નોય ઉદાર કરી દશ. ઓશશયાથી જસલમરનો માગવ

એટલ આશકશતજ મરભોમ. કાટાળી ઝાડી, આકડા અન આવળ-બાવળ.

એકાએક િરણ જોય – અિી િરણ? પછી તો િરણના ઝડના ઝડ જોયા – શવસમયથી

અમન જોતા. રણભશમમા િરણ, િવ મગતષણાનો સદભવસહિત અથવ સમજાયો. અિી

પવાસીઓન ઉનાળામા ઝાઝવાના જળ દખાય છ. એકાએક પાણી દખાય, િહરયાળી ભશમ

દખાય...થોડીવાર પછી કઈ ના મળ. િરણ એવ જએ એટલ ખરખર જળ માનીન દોડ...

દોડ...દોડ. દોડીન તરસ મરી જાય. સસારીન સખ એટલ તો મગતષણા જવ કહ છ ક

ઝાઝવાના નીર જવ – ભરામક – કહ છ ન! અન વળી જસલમર પાસના જ રણશવસતારમા

મોટા કદના શાગણા નામના પકીઓ છ, તમની જાશત િવ તો શવલોપ પામવાની શસથશતમા

છ. સરકાર તના શશકારની મનાઈ ફરમાવી છ, પણ એ હદવસોમા સાઉદી એરશબયાના

શાિજાદાઓ એ પખીનો શશકાર કરવા મરભોમમા વાય-અનકશલત મોટર-ગાડીઓમા આવીન

પડાવ નાખી પડા િતા. રસતાની ધાર કયાક આછી-પાતળી વસતીવાળ ગામ આવી જાય.

કયાક ખતરવાડી. રામદવ પીરન રણજા આવય તયાર સાજ પડવા આવી િતી. બધાની

ઇચછા તો િતી ક સરજ આથમયા પિલા જસલમર પિોચી જઈએ.

પણ બસ ધીમી પડી બાજમા જઈ ઊભી રિી ગઈ. પકચર. હદવસ પણ ધાયાવ કરતા

જલદી ઢળી ગયો, િવ? અધારા સાથ ટાઢ ઊતરતી જતી િતી. બિાર રસતા પર અમ

ઊભા િતા. આસપાસ ચોપાસ ખલલી મરભોમ. તમા અમારા િોવાનો કોઈ મળ સથપાતો

ન િતો. અમારા અવાજો અિી અજનબી િતા. પછી તો થોડાઘણા વરસાદના છાટાથી

ઊગલ અન જાણ ઊગયા પિલા જ સકાઈ ગયલ કાટાળ ઘાસ અમ સળગાવય. દર દર

સધી આગની લાલ જયોતની આભા ફલાઈ. તયા ઉપર જોય. ઝગારા મારત િીરમઢય

આકાશ. આકાશગગા બરાબર દધગગા લાગતી િતી. દધગગામા િસ તરતો િતો. તન

એક કાઠ દશરથ, બીજ કાઠ કાવડ સાથ શવણ. આ બાજ ઉતતર ધવ અન દશકણ

અગસતય દખાતા િતા. મગ દોડતા દોડતા ઊભ રિી ગય િત. પછી તો જસલમરમા

છક મધરાત પવશ થયો અમારો. નગરની વચચોવચ આવલા મિાવીરભવનમા શશમત

યાશતરકોની ભાર ભીડ વચચ ઊઘી ગયા.

વિલી સવારમા ટાઢમા ધજતી મલલાની બાગથી જાગી જવાય. વિલા પરવારવ જોઈશ.

ભીડમા પછી પતતો નિી ખાય. શીતલ જલથી સનાન કરતા કણક તો દિભાવ જતો રહો

િતો. થોડી વાર પછી ટાઢ ઉડાડતો સરજ ઊગયો. અમ જસલમર ગામમા િતા, જ ગઢની

તળટીમા વસલ છ. ગામમાથી ગઢ ઉપર પિલા જવ એવ શવચાય િત.

મિાવીરભવનની બિાર આવયા. ભવનની જ િારમા મોટી મોટી ઇમારતો ઊભી િતી.

આગળ સાકડી શરી િતી. તડકામા એ ઇમારતો શોભી ઊઠી િતી, શોભી ઊઠા િતા

ઝરખા અન બારીઓ. તો એ તો પટવાઓની – પટવાઓની પશસદ િવલીઓ િતી. એક-બ

નિી, પાચ પાચ િવલીઓ છ છ માળ ઊચી! આગળથી નખશશખ કોરણીવાળી. લાગય

તડકાથી એ નિી, પણ તડકો એમનાથી શોભતો િતો.

અિી આખી રાત અમારી બાજમા જ િવલીઓ સતી િતી એની ખબર નિી. અતયાર

તો બિારથી નજર કરી લઈ દગવ ભણી ચાલયા. જમ જમ એ સાકડા પથથહરયા માગયો

પરથી પસાર થયા તમ તમ નવાઈ પામતા ગયા. એક એક ઘર ફરીન જોવ પડશ ક શ?

જમ ઘરમાતરન દાર િોય, તમ ઘરમાતરન કોરણીવાળો ઝરખો િોય ક બારી િોય. કોઈ

જની ઇમારત િોય તો ફરી ફરીન જોવાય, પણ કોઈના ઘર સામ ટીકી ટીકીન જોવાય?

ન જોવાય તોય જોવાઈ જાય. આમ તો આખ નગર જોવ પડશ. કોઈએ કહ િત ક આખ

જસલમર જ એક મયશઝયમ જાણ!

સાકડી ગલીઓ અન બજાર વટાવી ગઢની તળટીએ પિોચી ગયા. પશસદ જ રસાણ દગવ

સામ િતો. એક સમયમા તો ત એટલો દગવમ િતો ક એમ કિવાત :

ઘોડા કીર કાઠ કા તપડ કીર પાષાણ

બખિિ કીર લોહ કા િબ િખો રસાણ.

સામાનય ઘોડાન તો ગજ જ નિી, લાકડાનો ઘોડો જોઈએ જ થાક જ નિી અન

ચાલીન જવ િોય તો પગની શપડીઓન બદલ પથથર જોઈએ. શરીરની રકા માટ લોઢાન

બખતર જોઈએ – આ સજજતા િોય તો જ રસાણના આ હકલલા લગી પિોચાય. દગવમ દગવ

આજ કટલો સ-ગમ બની ગયો છ.

કનવલ ટોડ જસલમરના આ હકલલા શવશ એક હકવદનતી નોધી છ. એક વાર દાપરયગમા

શીકષણ અન અજ વન કોઈ એક મોટા યજમા િાજરી આપવા અિી આવલા. શીકષણ

અજ વનન કિલ – મારા વશજો અિી આ શતરકટાચલ પર દગવ બનાવશ. અજ વન તયાના ખારા

પાણી શવશ ફહરયાદ કરી તો કષણ ખડક પર સદશવન ચકરનો ઘા કયયો અન ખળ ખળ

કરત મીઠ પાણી વિી રહ.

જ પવવત પર આજ દગવ છ, ત શતરકટાચલ છ. જ મિારાવલ આ દગવ બનાવયો અન

જમણ અિી રાજય કય ત બધા પોતાન યદવશી કિવડાવ છ. શીકષણના વશજો તરીક

તઓ ગવવ ધરાવ છ. તઓ બધા ભાટી રાજપતો તરીક ઓળખાય છ. જસલમરની પાસ

જ લોદરવા કરીન સથળ છ. ત અિીની પાચીન રાજધાની િતી, પણ પછી કોઈ સતના

કિવાથી મિારાવલ જ રસલ અિી બારમી સદીમા આ દગવ બનાવયો.

અલલાઉદીન મિારાવલ જ રસલના પતર પાસથી જસલમરનો આ દગવ આચકી લીધો

િતો, પછી સલતાનની કપાથી પાછો મળવયો. ત પછી તો િમણા સધી અનક રાવલો

આવયા અન ગયા. અનક લડાઈઓ િાયાવ અન જીતયા. આજય ગઢ ઉપરના બધ મિલો

પર યદવશી રાવલોનો ધવજ ઊડ છ. ગઢ ફરતી તરણ તરણ દીવાલો છ, સાપણની જમ

‘બલ ખાતી.’ ગઢન નવવાણ બરજો છ. બરજ બરજ ઝરખા છ. ગઢ ચઢવા માડીએ એટલ

ભતકાળ સામો આવ પણ આખો મળવીએ ન મળવીએ તયા બાજમાથી પસાર થઈ જાય,

વતવમાન સાથ રિ. દીવાલ પર મોટા કાળા અકર લખાણ જોવા મળ – ‘બખાર કરસા ભી

િો મલહરયા િો સકતા િર. ખન કી જાચ કરા ક કનરન કી ગોશલયા મફત મ લ.’ જમાન

જમાન અિી ઓછ ‘ખન’ રડાય િત! પણ આજ તો લોિીમા મલહરયાના જતઓનો ભય

છ. આ શતરકટાચલ પર જરા આગળ જતા શતરકોણની સજા સાથ સશકત છ : ‘અગલા

બચચા અભી નિી, તીન ક બાદ કભી નિી.’ મિારાવલ જ રસાણ આ લખવા દગવ બનાવયો

િતો! એટલ તો ભતકાળ મો સતાડતો ફર છ.

મોટા દરવાજા આવયા, એક પછી એક. સરજપોલ, ગણશપોલ, િવાપોલ. કબતરો ઊડતા

જણાય. આગળ જતા જમણી બાજની દીવાલો ઢગલો થઈ ગયલી દખાય, અન પરદશી

પવાસીઓ આ માગવમા ભટી જાય. એ જયા જોતા િતા તયા નજર ગઈ, ગજ મિલના

પશસદ ઝરખા પર તમની નજર િતી. અમારી નજર ઝરખ બસી નીચ જોવા લાગી.

એક ખલલા ચોકમા આવીન ઊભા રિતા રાજવી ઇમારતો ધયાન ખચી રિી. રગ

મિલ, સવયોતતમ શવલાસ, ગજ શવલાસ, જનાના મિલ, મોતી મિલ. અિીના મિારાવલોએ

સમય સમય પર બધાવલા ભવનોના બધ ઝરખા, બારીઓ પર ધળ જામી પડી છ. ગજ

શવલાસના ઝરખાઓની િાર આખન મોહિત કર છ. બારીક કોતરકામ, વલબટટાની જાળીઓ

ઇસલામી શશલપશરલીની અસર બતાવ છ. જનાના મિલની ઘણીખરી બારીઓ ‘પરફોરટડ’

છ પથથરમા, અલબતત સદર નકશીદાર ભાતમા. તમાથી િવા-અજવાળ અદર જાય.

અિી ચોકમા જ એક ઊચો ઓટલો છ. ઓટલા પર આજય આરસપિાણન આસન

છ. દશરાના હદવસ અિી દરબાર ભરાતો. અિી આ ઓટલ ચઢવાના જ પગશથયા છ,

ત સતીઓના પગશથયા ગણાય છ. અિી જૌિરની જવાલાઓ એકાશધક વાર પગટી િતી.

અિી આ મિલના મખય બારણ એ સતીઓના િાથના થાપા છ. અિી તલવારોની તાલી

બજી િશ. તોખારો િણિણી ઊઠા િશ. ભાટચારણોની શબરદાવલીઓએ માટીમાથી મદવ

ઊભા કયાવ િશ. હડગલ ભાષાના ઝડઝમકવાળા કશવતતોમા એવ જોમ છ. આ સમય પણ

વીરગાથા કાળનો છ જયાર પમ અન શૌયવ એ બ મિાન મલયો િતા, જીવનમા અન

કશવતામા પણ.

આ સમયમા એવી નાશયકાઓ િતી, જ કિી શક ક ‘ભલ થય ક મારો કથ યદમા

િણાયો. એ ભાગીન જો ઘર આવયો િોત તો સખીઓન શ મોઢ બતાવત?’ ક પછી ‘િ

શપય, ખડગથી સાધલ જયા આપણન મળ ત દશમા જઈએ, યદના દકાળથી આપણ તો

ભાગી પડયા, યદ શવના આપણ અિી નિી વળીએ.’

અન પમ પણ એવો જ. પશત તો પરદશ િોય – પછી શવરહિણીઓના શવરિની વાત

કટકટલી રીત કિવાય છ! આ ઝરખથી દર હદગનતમા રાિ જોતી એ બસી રિતી િશ.

કોઈ એક શચતર યાદ આવ છ – જમા ભાલ, પતર બાધીન એક અસવાર દોડતા જતા ઝરખ

ઊભલી તરણીન પતર પિોચાડ છ. સામતયગીન કશવતાની, કલાની એક અલાયદી ખશબો છ.

અિી જસલમરમા એની કશવતાઓની કલાઓની પડખ જ જ રન મશનવરો જાનવરરાગયની

રચનાઓમા, રચનાઓની પશતશલશપઓમા અન એમના સગિ અન એમની સરકામા રત

િશ. અિી યદ, કશવતા, કલા, ધમવ બધા સમાતર ચાલતા રહા છ.

જસલમરમા અિી આટલ દર રાજસથાનન પણ છક છવાડ આવયા પછીય એવ લાગય

નિી ક ગજરાતની બિાર છીએ. ગજરાતી ભાષા જ સભળાય. ગજરાતી યાતરીઓ જયા

તયા જોવા મળ, શવશષ કરીન જ રન. જસલમર જ રનોન માટ મોટી જાતરા ગણાય. અિી દગવ

પર સાતઆઠ જ રનમહદરો છ. નીચ વસલા નગરમા પણ ઘણા જ રનમહદરો છ. જસલમરન

આબાદ કરનાર ઓસવાલ જ રનોએ પોતાની ધાશમવકતાન મહદરો બધાવીન પગટવા દીધી િતી.

મોટા ચોકમાના રાજપાસાદો તો શનજ વન છ, પણ આ જ રનમહદરો જનાકીણવ, ના જ રનાકીણવ

છ. અિી આવયા પછી કોઈ જ રન આવી ઠડીમાય સનાનાહદ કરી પજા કયાવ શવના ન રિ.

મહદરોના માગવ પજાવસતોથી મહડત, િાથમા પજાસામગીથી સશજજત જ રન નરનારીઓથી

ઊભરાતા િતા. સાકડા દરવાજામાથી માડ શચતામશણ પાશવવનાથના મહદરમા પવશ કયયો.

શશલપખશચત તોરણ તરત ધયાન ખચ. પદરમી સદીમા એન શનમાવણ થયલ છ. અિીની

મશતવકલા સદર ખરી પણ એટલી બધી નિી. મહદરન ‘નવતોરશણયા’ મહદર પણ કિ છ,

કમ ક અદર મડપમા પવશતા જ ‘નવ તોરણ’ છ. છત પર સોનરી કલમન શચતરકામ છ.

મહદરમા આરતી માટ ‘ઘી’ બોલાત િત. અિી ઘી પાચ રશપય મણ િત. જ રનસમાજ

અન જ રનસસવભાવની લાકશણકતા આ ઘી બોલવાની પથા પકટ કર છ. નાનપણમા મારા

ગામના જ રન દરાસરની પજા માટ ઘી બોલાતા સાભળી મન ગભરામણ થઈ િતી ક

આરતી માટ પદર મણ ઘી બોલનાર એટલ ઘી આ નાના ગામમા લાવશ કયાથી? કટલા

પરસા પડશ? પછી ખબર પડી ક એક મણ ઘી બોલો એટલ દોઢ રશપયો ગણવાનો.

મન રસ િતો સભવનાથન મહદર જોવાનો. જસલમરના જાનભડારો શવશ સાભળી

સાભળીન કવી કવી કલપનાઓ થતી િતી! એ જાનભડારો આ મહદરમા છ. આ દશની

કટલી જાનસમશદ, કટલી કલા સમશદ ઇસલામના અસહિષણ સવભાવ નટિ કરી દીધી

છ. નાલદાન ગથાલય કટલા હદવસ બળત રિલ! કટકટલા કલપનાશીલ શચતત, કટકટલા

શચતનશીલ શચતત, કટકટલી સદીઓના આ બધા સશચત ‘શચતત’ — ગથરપ — અકરરપ

િતા ત રાખ થઈ ગયા — રાખ. કટકટલા કારીગરો — શશલપીઓ — સથપશતઓની

કલાસશટિ રસતા પરના રઝળતા પિાણ બની ગઈ. કયારક બિ વયથા જાગ છ.

જસલમરના ભડારો સચવાયા, બચી ગયા ત બચી ગયા. જાનભડારોની વાત સાભળતા

મન કલપનાશવિાર ચઢી જાય. પસતકોની દશનયામા બિ નાનપણથી ખોવાઈ જવાન ગમય

છ. આ તો િસતશલશખત ગથો, અમદાવાદમા આવયા પછી િસતશલશખત પોથીઓ જોવા

મળલી. કવો રોમાચ થયલો! પછી તો ઘણી જોઈ, પણ એવી પોથીઓ જોતા િજીય રોમાચ

થાય છ. ડરૉ. ભાયાણી જવા શવદાનોન કાચ લઈન એવી પોથીઓ વાચતા જોવાનો પણ

રોમાચક અનભવ છ. અમદાવાદમા એલ. ડી, ઇશનસટટટ ઑફ ઈનડોલરૉજીમા વાર વાર

જવાન અસાત આકષવણ રિ છ, ત તયાના િસતશલશખત ગથોના સગિન લીધ િશ! પણ

આ શ? સભવનાથજીના મહદરની બાજની બારીએથી જાનભડાર તરફ જતા કટલી ભીડ!

યાતરીઓન આ આકષવણ જોઈ આનદ થયો. જાનભડાર ઊઘડવાન વાર િતી, એટલામા

એક જમવન શવદાન દખાયા. હદલિીથી આવલા. એ તો અવાક થઈ ગયલા ભીડ જોઈન.

ભીડન વીધીન એક અવાજ આવયો – ‘શજનભદરસહર જાનભડાર ખોલવા માટ ઘી મણ એક.’

જોતજોતામા તો તરણસો મણ ઉપરાત ઘી બોલાય – અન એક શરીરય સખી જણાતા જ રન

ગિસથ જાનભડારના દાર ખોલયા. સાકડા માગગ નીચ ઊતરવાન – ગગળાઈ જવાય એવી

શસથશત. કલકતતાના કાશલમહદર પછી, આ એવો બીજો અનભવ. મિાપરાણ નીચ ઊતયાવ.

4’ × 10’નો ખડ. થોડાક કાચના કબાટમા પોથીઓના પાના, થોડીક પનનામઢી, મશતવઓ

અન મલયવાન આભષણો – તયા થઈન ખરખરા ભડારમા જવાય. પણ ત તો બધ જ,

અગાઉથી પરવાનગી જોઈએ. તો આ ભીડ શાની? જાનભડાર પણ પજાની દશટિએ પજાતા

િતા. પલો જમવન પણ શનરાશ થઈન બિાર નીકળી આવયો િતો. મન યાદ આવયા કનવલ

ટોડ, ડરૉ. બિલર, ડરૉ. યાકોબી, મશન શજનશવજયજી, મશન પણયશવજયજી. આ બધા જો ના

િોત તો, અન આજ સધીમા આમ જ પજાશવશધ ચાલી િોત તો બધી જ પોથીઓ ધળમા

ધળ બની ગઈ િોત. પછી શીતલનાથન, ઋષભદવન અન ચદરપભ સવામીન મહદ2 જોઈ

ફરી ચોકમા જઈ ઊભો. મારા સિયાતરીઓ પજાશવશધમા પવતત િતા.

ગઢમા લોકોનાય ઘર િતા. ઘણાખરા જીણવ િાલતમા છ. ગજપાસાદની સામની કનવર

પાડાની કટલીક િવલીઓ બધ છ. પણ એક િવલીના પવશદાર પથથરમા કવ ભરતકામ

છ! ‘મયર’ અિીની ભાતોમા સૌથી શપય મોહટફ છ. ચાલતો ચાલતો પવવ ભણી ગઢની

રાગ ગયો. સામાનય માણસોના સામાનય ઘર. બધ વરાન વરાન લાગ. કયાય ઝાડ ના

દખાય. અિી કયાય લીલો રગ નથી, એક રગ છ પીળો.

ચોક વચચ ભતકાળન સઘતો ફરી થોડી વાર ઊભો રહો. ધળ, ધળની ગધ.

રાજવીઓના આ મિલો બધ જ છ. પવાસીઓ માટ પણ ખલલા નથી. અગત માશલકીના

ગણાય છ. યદવશીનો ધવજ િજી ત મિલો 52 ઊડા કર છ, અન મિલોમા બધ

બારીઓમા થઈનય પવશી જતી ધળ જામતી જાય છ. ધળમા ધળ ઉપર ધળ. ભતકાળ

ધળમા રજોટાયા કર છ. જોધપરનો મિરાનગઢ પવાસીઓ માટ ખલલો રાખી આવકન

સાધન પણ ઊભ કરાય છ. જોધપરના મિરાનગઢના શીશમિલ, દીપકમિલ, ચદનમિલ,

ફલમિલ તમ જોઈ શકો છો. તયાય મોતીમિલ િતો. બારી-ઝરખા જોધપર-જસલમરના

મિલોના એકસરખા લાગ. જસલમરના મોતીમિલ પર એક સતર દખાય – જાનાથવ આઈએ,

સવાથવ જાઈએ.’ મિલમા બસ છ અધયાપનશાળા. એક વખત જ નાચગાનનો મિલ િતો

તયા આજ પશશકણન કનદર છ. ખહડયર િાલતમા છ. છત પર, તટલી દીવાલો પર ઘાસ

ઊગી સકાઈ ગય છ. છતમા બાકોરા પડા છ. દીવાલો પરના શચતરોના રગ ઊપટી ગયા

છ. મોતીમિલની ઉપરની છત પરથી ગઢમા ઠર ઠર ધસી પડલા ઘર દખાય છ. મકાનો

પથથરોના ઢગલા થઈ ગયા છ. આ પીળા પથથરો એક ઉદાસી જગાવ છ. ‘શચલલીલલી...’

સમડી બોલી ઊઠી! બોલ નિી, સમડી બોલ નિી ‘િાય શચલ, તશમ આર કદો નાકો...’

તારા આ કરદનમા ‘ભત રવ ભકાર.’

મોતીમિલની નીચ ઊતરી ઓતરાદો ચાલયો. મિાવીર સવામીન મહદર આવય. પણ

ત પિલા એક ઘર, ઝરખો જોયા જ કરો. તયાથી ગઢની ઓતરાદી રાગ જઈ પિોચયો,

બરજ પર જસલમર ગામ ભણી તોપ ગોઠવાયલી છ. િજી. તડકામા પીળા પથથરોન

નગર નીચ તગતગ છ. પીળી પીળી દીવાલો ઉ5ર પીળી પીળી છતો. એક ઝાખી લઈન

િ પાછો વળી ગયો. અિી ફરી આવવ પડશ, પજામાથી પરવારલા સિયાતરીઓ સાથ.

બપોરના અમ ગઢ ઊતરી ગયા.

બપોર મિાવીરભવનમા આવતા પટવાઓની િવલીઓના ઝલતા ઝરખા નજરોન

બોલાવતા રહા િતા. િવ એ િવલીઓમા પવશ. આ ય તો ઘર જ, રિવા માટના.

આગળ-પાછળ રાજમિાલયો જવા પાગણો નિી, દીવાલો નિી પશકતબદ ઘરોની િારમા

આ ય તો ઘર. બધી જ શોભા છ છ માળની આ પાચય િવલીઓનો આગળનો ભાગ,

શી વાત કરવી, આ ઝરખાઓની! જાળીઓની! બારીઓની!

જસલમરનો એક વખતનો વરભવ આટલી આ િવલીઓ જોઈન પણ સમજાય. એક

બાપના પાચ બટાઓની આ પાચય િવલીઓ. બાફના કટબો જ પટવા અથાવત પટવા

કટબો તરીક પણ ઓળખાય છ. પટવા એટલ આમ તો સોનરી-રપરી તારમા ઘરણા

ગથણી કરનારા – ઝરી-બાદલાવાળા. આ પટવાઓમા એક ગમાનચદ શઠ પાકયા. તમણ

વયાપારી કનિથી અઢળક ધન મળવય. જસલમરની જાિોજલાલીના એ હદવસોની વાત

તો સો-દોઢસો વષવથી બિ જની નથી. એ વખત બધા ઓસવાલ વશણકો વયાપારથી, બધા

પાશલવાલો ખતીથી, બધા મસલમાનો િાથકારીગરીની બનાવટોથી જસલમરન મોટ કનદર

બનાવી રહા િતા.

ખરી વાત તો એ છ ક જસલમરની સથાપનાના કાળથી આ મરભોમમા ઊટની વણજારોના

માગવમા જસલમર આવત. અરબસતાન, અફઘાશનસતાન, ચીન, શસધ વગરથી લદાઈ લદાઈન

કાફલા આવતા અન જતા. જસલમર આ વણજારન કનદર. અિીન ઘી–બજાર તો કિ છ

ક આખાય ભારતમા અવવલ નબરન. અફીણના વયાપારનય મખય કનદર. પટવાઓ અફીણના

વયાપારમા ખબ કમાયલા. ઓગણીસમી સદીના આરભમા જસલમર ધીકત વયાપારી કનદર

િત. 1815મા એની વસતી િતી. પાતરીસ િજારની. સતતાવીસસો જટલા તો જ રનોના ઘર

િતા, પણ પછી આવી રલવ. કાફલા તટતા ગયા, જસલમરનો વરભવ ઘટતો ગયો, ઘરો

ખાલી થતા ગયા. 1940મા જસલમરની વસતી રિી માતર ચાર િજાર. િવ જરર વસતી

વધી છ, પણ કોઈ વયાપાર-ઉદયોગન લીધ નિી – વસતીશવસફોટના સવાભાશવક કરમ.

િા, તો વાત એ િતી ક પટવા ગમાનચદ શઠના પાચ પતરોની સન 1835થી 1860

દરમયાનના વષયોમા આ િવલીઓ બની િતી. ગમાનચદ પટવાના ચોથા સપતર જોરાવરમલ

વયાપાર અન ધીરધારના કતર બિ મોટ નામ કાઢય િત. પણ પછી તો માતર જસલમર

જ નિી; જોધપર, શબકાનર, ઇનદોર, રતલામ આ બધા રાજયો પણ અનક બાબતોમા

જોરાવરમલની સલાિ લતા થઈ ગયા િતા. છવટ તઓ ઇનદોરમા જ સથાયી થઈ ગયલા.

તમના પતરના પતર છલલ સધી ઇનદોર રાજયમા દીવાનપદ િતા. ગમાનચદના બીજા પતરો

પણ ઓછ નામ નિોતા કમાયા. ગમાનચદના પતરોની આ િવલીમા આજ તો કોઈ રિત

નથી. વશજો બધા ઔઘોશગક શિરોમા જઈન વસી ગયા છ. િવલીઓમા ધળ જામતી

રિ છ. ધળ ઉપર ધળ.

િવલીની આપણી કલપના તયાર પરપરી તોષ પામ, જયાર ત સાત માળની િવલી િોય.

પણ આ છ માળની િવલીઓ છ. સરકાર બ ખરીદી છ. નગરશઠ જવા બ પટવાઓની

એક િવલીના પગશથયા ચઢી બન બાજના ઓટલા વટાવી અદર ગયા. ભોયતશળયા પરના

ઓરડાઓ ઘણખર વખારો તરીક વપરાતા. ઉપરના બધા મજલા રિવા માટ વપરાતા.

મડી ઉપર અમ ચઢા. મડીનો બિાર શરી ઉપર પડતો ભાગ શણગારાયલો રિતો

િશ. મડીઓના આગળના જ ભાગ આ બધા ઝરખા-બારીઓ િતા. તયા જઈ ઝરખાની

બિાર ડોક કાઢી શરીમા નજર કરી જોઈ. મડીની છત પર સોનરી રગમા શચતરામણ છ.

શાિજિાના પતન પછી મોગલ કલાકારો આ તરફ આવલા અન અિી આશય પામલા.

છતના શચતરોનો રગ ઓછો થઈ ગયો છ, જ શચતરો તમણ દોરલા તમનો. પણ જ પથથરન

તમણ મલાયમ બનાવયો િતો, તની મલાયમતા િજી એવી જ છ.

આ પાશણયાર છ. અિી કદાચ રસોડ િશ. આ પાસ જ સતીઓનો ઓરડો િવો જોઈએ.

નગરશઠ જવા પટવાઓની પતરવધઓ અિી લાબી લાજ કાઢીન વડીલોની આમનયામા િળવ

પગલ ચાલતી િશ. ઝાઝર ઝમકાવતી શઠિી કનયાઓ મડીઓ ઝમકાવતી િશ અન આ

ઝરખથી ચદર ઊગયાનો આભાસ આપતી િશ. આ કલપના તયાર સઝી જયાર આરતીએ

આવા એક ઝરખામાથી મો બિાર કાઢય. આરતી એ શઠિીકનયા અન આ એન ઘર જાણ –

બધા ઓરડાઓમા લીપણ િત. લીપણની ધળ ઉપર ધળ જામતી જતી િતી. છતોમા

કરોશળયાઓના જાળા 5ર 5ણ ધળ દખાતી િતી. બિારથી ભવય કોરણીવાળી િવલીઓ

અદરથી તો રિવાના ઘર િતી. અિી ઘરની િફ અન ઘરાણ અનભવાય છ. ઘરની

દીવાલો આજ જાણ ઝર છ. ના, એ મોટા મોટા રગમિલોની કશધત દીવાલો નથી, એ

તો માનવીની િફ માટ ઝરતી, વડીલોના મીઠા બોલ, વિવારઓની લાજભરી ભગીમા,

ચચલ કનયાઓના નપરરવ, હકશોરોના કલશોર અન નાના બાળકોની પા પા પગલીઓ

માટ વયશથત દીવાલો છ. આ ઓરડાઓમા કોઈ ગીષમ મધયાહ, જયાર નગર આખા ફરતી

ધળની ડમરીઓ ચડતી િશ, તજીલા તોખાર જવા ઊના ઊના વાયરા ફકાતા િશ, રતના

કણકણ તતિ થઈ ઊઠા િશ, તયાર મધર અલસતા, સતબધતા અિી શવરાજતી િશ,

જાણ બિાર કશય નથી. સાજ દીવાઓ પગટી ઊઠતા િશ, આ દીપદાન કટલ કલાતમક!

આજ દીવો નથી. દીવાની મશની દીવાલ સાથ જડાઈ ગયલી કાળાશ િજી છ – આ બ

દીવાલ વચચના ખણામા.

રાત પડતી િશ તયાર શનરભર આકાશ હિરમઢય થઈ જત િશ. િવલીઓમાય િીરામોતી

ઝગમગતા િશ. ઊચા મજલાની મડી વચચના આ ચોકમાથી આકાશના તારાઓ જોતા

જોતા ગજરામાર, ઢોલામારની વાત કોઈ કિત-સાભળત િશ – ભલો સોરહઠયો દિો, ભલી

મારવણીની વાત, ભલી િો જવાન ધશણયાણી અન ભલી િો તારાભરી રાત –

સોિરઠયા િહો ભલો ભલી મિિણિી િાિ

જોબન છાયી ધણ ભલી િાિા છાયી િાિ.

મનમા આખ મારવાડ બઠ થઈ ગય. પવનવગી સાઢણી પર સવાર થઈન ઢોલો અન

મારવણી મરભોમમા માઈલોના માઈલો કાપી રહા છ, કાપી રહા છ...

િવલીની છત પરથી આ નીચન નગર અન નગર બિાર શવસતરલી ઉજજડતા દખાય

છ. પીળા પથથરોન પીળ નગર. કયાય ઝાડ નથી. ઉપરથી ઝકીન જોતા છક નીચ સાકડી

સાકડી ગલીઓમા આછીપાતળી અવરજવર, જાણ કોઈ ખાસ રિત નથી. દશકણ તરફ

જસલમર દગવ, અિીથી બરાબર તન પોફાઇલ દખાય છ. તની ઊચાઈ, ઊચાઈન વીટળાયલી

કોટની દીવાલો, તની લબાઈન મળતા બરજો. દગવમા િતા તયાર દગવન પરપર શચતર ઊપસય

ન િત. આ િવ અિીથી દગવન નજરોમા સમાવાય છ, આ બાજ અિી આસપાસ આ

નગર અન સામ દગવ અન પછી માઈલોના માઈલો મરભોમ છ, કયાક નાના અમથા ગામ

િશ. પછી તો રતન સામરાજય. જસલમરની થોડક જ દર નરદમ રતનો જ રણપદશ છ.

રતના ઢવા રાતોરાત એક સથળથી બીજ સથળ જઈ પિોચ. એ વચચ પલા શતરકટાચલ પર

જયાર મિારાવલ જ રસલજીએ દગવ ચણાવયો િશ તયાર રણ વચચ ‘રણદીપ’ િશ, એ તો

શીકષણના પલા સદશવનના પિારની કપા િશ, જ આ ખડકમા – શતરકટાચલમા જળ િશ.

એશલયટના ‘ધ વસટ લનડ’ની પશકતઓન આ મરભોમ, આ ખડક અન જળની વાતના

સદભવમા સમરણ થઈ જાય –

રહઅિ ઈઝ નો િૉટિ બટ ઑનલી િૉક

િૉક એનડ નો િૉટિ ઍનડ ધ સનડી િોડ...

પણ, ના. એશલયટનો એ કાવયમા પછી આવતો ‘ઇફ’, ‘ઇફ’ રિતો નથી : ઇફ ધર

વર રરૉક/ઍનડ ઑલસો વરૉટર...િા. ‘ઇફ’ નિી, ખરખર રરૉક અન ખરખર વરૉટર – જળ.

પણ અિી આટલામા જ. પછી તો છ ખાવા ધાતી મરભોમ. વરસાદની વાત કરીએ તો

નાના છોકરાન માટ તો વણવન કરવ પડ. 1971મા એવ જ થયલ ન! છલલા પાચસાત

વષયોથી આ શવસતારમા વરસાદ નિી. પછી 1971મા પડો. ત વખત છસાત વષવની

વયના બાળકો િબક ખાઈ ગયલા! વરસાદ તમણ જોયો ન િતો. અિી તો ધળ 5ર ધળ

વરસતી – ડસટ ઑન ડસટ અમગ ડસટ. પણ હડસમબરની આ બપોર િવામા ધળની રકતા

ન િતી. ધમમસની ભીનાશ િતી.

િવલીન વખાણતા વખાણતા છ માળ નીચ ઊતરી આવયા. ફરી સાકડા માગવ પર.

ફરી ઝરખા-બારીઓ આખોમા ઝલી રહા. પટવાઓની િવલીઓના ઝરખા જોયા પછી િવ

નાનામોટા ઘરના ઝરખા, બારીઓ ઝાખા લાગતા િતા. પણ ગમતા િતા. ઘણા ઘર તો બધ.

નગરની સાકડી પણ ભૌશમશતક ગલીઓ વચચથી પસાર થતા નાનામોટા ઘરની મડીઓ-

ઝરખડા જોતા અમ પણ નગરવાસીઓની કતિલભરી નજરથી જોવાતા જતા િતા. સામાનય

ઘરોથી વચચ જરા ઊચ ડોક કાઢીન કોતરકામથી આખન ભરી દતી ઇમારત આગળ

ઊભા રિી ગયા. એ દીવાન નથમલજીની િવલી. િવલી આગળ ઓટલા 52 િાથી િતો,

5થથરનો. દીવાન િોવાન શચહ. આજથી લગભગ સો વષવ પિલાની એ િવલી, છતા આજ

શનસતજ લાગ છ. મિારાવલ દીવાનજીન બશકસ આપલી એ િવલી િાથી અન લાલ

નામના કારીગરોની રચના. ઇમારત પર ઉદવમા લખાણ છ :

‘બલ બરટ ફરલ ફલ ગલસન સ ગલ કયાિ હઈ િાય બાય હાિી, લાલ અર જ કી બતકસ બિીસાલજી ઇમાિિ બનાઈ હય.’

ઇમારતમા બ ઘર છ, અથવા કિો ક ઇમારતની કોતરણીના બ હિસસા છ. એક ભાગ

બીજા ભાગ સાથ સમતા ધરાવતો લાગ, પણ ધયાનથી જઓ તો એક ભાગમા જ જ

વલ, બટટીની કોરણી ક બારીઓ અન ઝરખાની રચના છ, બીજા ભાગમા તનાથી તદન

જદી છ. આપણી નજર ડાબી બાજએથી જમણી બાજએ, ઉપરથી નીચ ફરી વળ. શોભા

આખમા માય પણ મનમા ન સમાય. મન અમદાવાદની પોળોમા કટલાક જના ઘરોમા

લાકડામા કરલી કોતરણી યાદ આવી. ફર એટલો લાગયો ક અિી જાણ પથથર પાસથી

લાકડાન કામ લીધ છ. નથમલજીની િવલીમા લાકડાન પણ કોતરકામ છ, ખાસ કરીન

બારણાન. શશલપશરલી પર ઇસલામનો પભાવ છ.

બારીઝરખાઓ બધ છ. ઉપર ધળ જામલી લાગ. બધ આખ ઊભલી એ ઇમારતની

શોભા ખલલી આખો જોતી િતી. આ િવલીઓ એટલ સપનન ગિસથના ઘર જ. મિલ

જવી અલગતા નિી. મિોલલાના સૌ ઘરની િરોળમા એ પણ િોય. આગળ કોઈ મોટ

આગણય નિી. માતર કોતરણીમાથી વરભવ ટપક. ઘરના નીચના બારણામાથી એક વયશકતએ

ડોહકય કય. અચછા, તો આ િવલીમા કોઈ રિ છ પણ ખર. એ દીવાન નથમલજીના

પપૌતર િતા, એય પછવાથી ખબર પડી. એમણ સગવવ કહ : ‘યિ મરી િવલી િર, યિા

મ રિતા િ.’ શવગતવરભવ િવલીના બારણામા ઊભલો એ માણસ અન એના એ શબદો

િવલી માડ માડ સાભળી રિી િશ. િવલી પર િવ એક સિાનભશતપણવ નજર નાખી,

આસપાસના ઘરો સામ જોતા આગળ નીકળી ગયા. શરીઓમા અવરજવર ઓછી લાગ.

નગરની એ શરીઓ અન પછી બજાર વચચ થઈ શિરની ઉગમણી બાજએ આવી ઊભા

રહા, એક ઊચી અન અલગ પડી જતી ઇમારત સામ. બરાબર નજરમા આવ તટલા માટ

સામ એક ઊચા રતના ઢવા પર ઊભા. રાજસથાન સરકારના પવાસન શવભાગના પોસટરોમા

અિી જ વાર વાર જોઈ િતી ત આ ઇમારત. દીવાન સાલમશસિની એ િવલી િતી.

આ સાલમશસિથી જસલમરની અવદશાનો આરભ થાય છ. આ સાલમશસિ મિશવરી

વાશણયો િતો. સાલમશસિનો બાપ બિ મોટો શાિકાર િતો. રાજાઓન પણ નાણ ધીરતો.

ઘણા ભાટી રાજપતોય તના દવાદાર. એક વખત એક રાજપત પાસ ભરબજાર ઉઘરાણી

કરતા રાજપત સાલમશસિના બાપન કાપી નાખયો. સાલમશસિ તયાર બાર વરસનો. એણ

શપતાન વર વાળ – જસલમરની દીવાનગીરી મળવીન. રરયત ઉપર તરાસ તરાસ વતાવવયો.

પાશલવાલોન તો રાતોરાત નગર છોડી જવ પડય, બધ એમ ન એમ મકીન. આજય

લોકોશકત છ :

ખરટ છડા ટોઘડા, પીગ છોડા બાળ,

િરધ, કડિા છોરડયા, ચાલયા પાતલિાલ.

– ખીલ બાધલા વાછરડા મકીન, ઘોહડય િીચતા બાળ મકીન ચલા ઉપર ઊકળતા

દધ મકીન પાશલવાલો ચાલી નીકળા.

જસલમર ઉજજડ થત ગય, વરાન થત ગય. વસતી ઉચાળા ભરી ગઈ. આજ

સાલમશસિની આ િવલી ઊભી છ. િવલી આગળ િાથી ઊભા છ. દીવાન િતો.

સાલમશસિ. નીચના તરણ માળ સધી સાદી દીવાલોની ઇમારત છ અન પછી છક ઉપર

જતા ઝરખાદાર બાલકની એન કોઈ જિાજનો આકાર આપ છ. એ એનો રગમિલ િતો,

એની ઉપર પણ માળ િતો – આજ નથી. એ બધ ધશળયા િવલીના નીચના ભાગમા આજ

તો સીવવાના સચા ચાલી રહા છ! િવલીની બધ ઝરખાદાર બારીઓ પર ધળ પથરાઈ

ગઈ છ. ઝીણી મલાયમ ધળ 5ર ધળ પથરાતી જાય છ.

સાજ જયાર બધા સિયાતરીઓ ‘માકગહટગ’ માટ બજાર ભણી વળા તયાર િ ચાલયો

દગવ ભણી. એના ‘િરૉશનટગ’ પભાવથી છટવ કઠણ િત. ઊડતા કબતરો અન ઢગલો થઈ

ગયલી દીવાલો વટાવી વળી પાછો છક ચોકમા જઈ ઊભો. બધ મિલોની દીવાલો પર

તડકો પડતો િતો. જનાનામિલની ઝીણી કોરણીવાળી બારીઓમાથી એ તડકો અદર

જતો િશ – અદર જામલી નાજક ધળ પર સરસ મઝાના ચાદરણા થતા િશ; ધળ ચમકી

ઊઠતી િશ. સૌનદયવરશસત થઈ ઊઠતી િશ, બધ પરાણા ઓરડાઓમા. જમવન કશવ એહરખ

ફીડની કશવતાની પશકતઓ સઝ :

આઈ લિ ય!

આઈ લિ ય ડસટ!

આઈ લિ

ધ ડસટ ઇન ધ ડસટ

ધ સન ઇન ધ ડસટ

ધ ડસટ ઇન ધ સન...

િમણા સરજ આથમી જશ. ચોક વચચથી ખરતી છત અન દીવાલોવાળા મોતીમિલ

નીચની સાકડી નવળીમાથી ઓતરાદા બરજ ભણી ચાલયો. બરજની તોપ પર જઈ બસ

છ. તડકો મારા શરીર પર પડ છ. નીચ નગર પર એ જ તડકો પથરાયો છ. તડકામા

નીચન ચોરસ-લબચોરસ આકારોમા વસલ ભૌશમશતક શનવવક નગર શપકાસોના કોઈ કયશબસટ

પઇશનટગ જવ લાગ છ, જાણ સવપનમા જોતા િોઈએ. એશલયટના મનમા છ તનાથી જદા

અથવમા એક ‘અનહરયલ સીટી.’ પીળા તડકામા પીળા પથથહરયા મકાન. સતયશજત રાયનો

‘સોનાર કલા’ – સોનાનો હકલલો.

ના. ના. પલા ઘરમાથી ધમાડો નીકળો. આ બાજ બાળકના ભકડાનો અવાજ આવયો.

તયાથી કતરાના ભસવાનો અવાજ આવયો. નીચ દરના રોડ પરથી મોટરના િરૉનવનો અવાજ

આવયો. ચાલ જીવ, એ જગતમા. સરજ દર મરભશમની શકશતજ ડબયો. િ ગઢ ઊતરી

જાઉ છ. નીચ જસલમરની ગલીઓમા ખોવાઈ જાઉ છ. િજી સટટીટલમપ સળગયા નથી.

છોકરા િજી શગલલીદડા રમ છ, ગાયો દોવાય છ, શરીઓમા ઊતરતા અધારાન ઘરમા

બળતા દીવાઓન અજવાળ શતખડ કર છ. મોડ સધી શરીઓમા ચાલયા પછી ઉતાર

પિોચયો તયાર થાકી ગયો િતો. પટવાઓની િવલીથી તરીજા-ચોથા શનવાસમા જ સતો િતો.

એ િવલીઓમા અધાર િત.

આજ આ નગરમા એકલા ભમવ િત. સિયાતરીઓ આ શવસતારની પાચીન રાજધાની

લોદરવા અન અમરસાગર જોવા ચાલયા ગયા. ગઈકાલ જોયલી પટવાઓની િવલીઓ સામ

આવી ઊભો રહો. પરાતતવ ખાતાએ ખરીદલી બ િવલીઓ યાતરીઓ માટ ખલી ગઈ

િતી. ફરીફરીન અદર તો કાલ જોઈ િતી એક િવલી. આજ બીજી િવલી.

પટવાની એ િવલીમા એક પછી એક માળ ચઢી, છત પર પિોચ છ. સવારના તડકામા

જસલમર નિાય છ. પણ શ ધળ ક શ ઊટ ક શ તડકો ક શ જસલમર – બધાનો

રગ અિી એક છ. અિીથી ઓતરાદી નજર કરો તો દર દર શવસતરલા વરાનમા બીજો

એક ટકરો દખાય છ. ફાસીના ટકરા તરીક ઓળખાય છ. એન દશવન કોણ જાણ કમ,

ઈશન જ ટકરી પર ખીલ જડા િતા ત ગોલગોથાની ટકરી આ જ િશ ક શ એવો

એક યતરણામય વરાનનો ભાવ જગાડ છ. તડકામા ત ટકરી વધાર ભડી લાગતી િતી.

તયાથી જરા આથમણી બાજ નજર જતા રાજામિારાજાઓની છતરીઓ દખાય છ. તયા

સધી જઈશ એવો શવચાર મનમા આવ છ. જસલમર નગરનો કોટ દખાય છ. આ બાજ

ઉતતરમા નજર કરતા જસલમરનો દગવ દખાય છ. એની સપાવકાર પિાડીની આસપાસ

તરણ આટા લગાવી વીટળાઈ વળલી ધીગી દીવાલ, એના બરજો, બરજોની ઉપર ડોક

કાઢતી ઊચીનીચી ઇમારતો, ધજા ફરકાવતા મહદર-શશખરો – આટલ દરથી જોતા એક જ

શચતર બની રહ. આ છડથી પલ છડ આખમા સમાઈ રહ. શચતરન તડકાનો એક ‘વરૉશ’

આપી દવામા આવયો છ.

અિીથી ચાર બાજ જોઉ છ. પલી એ જ ચોસલાબધ ભૌશમશતક આકારની ઇમારતો.

જાણ એમા કોઈ મનષય નથી, માતર ઇમારતો છ. મનષયો સૌ હિજરત કરી ગયા છ,

ખાલી નગર છ. શાશપત નગર છ. કોઈ મનષયભકી બકાસરના ભયથી નગર ખાલી થઈ

ગય છ. બારીએ બારીએ, શરીએ શરીએ શનજ વનતા છ, અ-ગશતકતા છ. અિી છઠ માળ

માતર થોડાક અવાજોનો સમિ આવ છ. ત પણ જાણ કયાક ખણખાચરથી નીકળી આવી

ભાગી જવા. કા...કા...કા...અર આ બાજમા કાગડો બોલયો! ફનટસી શવલીન થઈ જાય છ.

આ એક પવાસી કટબ િાફત િાફત આવી પિોચય. િ પગશથયા ઊતરી જાઉ છ. ઓટલ

બાધલી બકરી જોઈન શવમાસતો રિી જાઉ છ.

ફરી નગરમા ચકરમણ શર કય. નગરમા નિી, નગરની બિાર. આથમણ દરવાજથી

નીકળી રાજામિારાજાઓની છતરીઓ ભણી ચાલયો. રસતો એટલ જાણ રત. કાટાળી ઝાડી

ઊગી િતી. લગભગ છક પિોચવા થઈ પાછો વળી ગયો. મિારાજાનો ‘બાદલ શવલાસ’

મિલ જોયો, તયાથી ગઢ ભણી. નીચથી ગઢની પદશકણા કરવાનો શવચાર આવયો. પાકી

સડક િતી. આથમણી તરફથી ઉતતરદશકણ જતી સડક 5છી પવવ તરફ વળ છ. તયાથી

પાછો ઉતતર તરફ વળી પદશકણા પરી કરી રતના ઊચા ઢવા પાર કરી સાલમશસિની

િવલી પાસ આવીન ઊભો રહો.

પરદશી મસાફરોન એક ટોળ ફોટા લવામા વયસત િત. માતર ઇમારતોના જ નિી,

ઓટલ બસી િકો પીતા ક ભતકાળ વાગોળતા બઢાઓના, પાણી ભરતી નાની કનયાઓના,

ઘમટો કાઢલી વધઓના, અર, ધમણ ચલાવતા લિારના... ઊટગાડી જોતા શવચાર આવી

ગયો - અિીથી ઊટોની લાબી લાબી વણજારો કયા કયા જતી િતી... રણન વિાણ ઊટ.

િવ તો ટટક-ટમપા દોડ છ. મોટર-ગાડીઓ, જીપગાડીઓ દોડ છ. રલવ દોડ છ. અન છતા

થાય છ અિી તો ઊટ જ જોઈએ.

બપોર પછી દગવની તળટીમાથી જ અમારી બસ ઊપડી બાડમર ભણી. દર દર સધી

ગઢ દખાયા કયયો. ઊષર ઉજજડ મરભોમમા બસી પડલ એક શવરાટ ઊટ. એન ઢક િજી

પાણી છ.

*

વચવલકા

‘કશવતામિી પતયક પીછા’ પછી અન ‘કલપનામા િબિ દીઠા’ પછી જયાર કોઈ

કશવપવાસી તાજમિાલન ખરખર સાકાત કર તયાર સિજ ઉદગાર નીકળી જાય છ. – ‘મ

તાજ જોયો!’ જ કોઈ કશવતાનો ક અનય કલાનો શવષય બનય િોય અન તથી આપણી

કલપનાનો શવષય બન છ, ત જયાર ચાકષ શવષય બન છ તયાર પથમની સૌનદયાવનભશતથી

કઈક જદા પકારની સૌનદયાવનભશત થાય છ. પથમમા કદાચ કલાગત આસવાદ છ. એ

કલાગત આસવાદની પઠિભશમ સાથ પતયકદશવનથી પમાતો આહાદ પથમ દશવનના શવશદ

આનદથી સમશનવત ભલ ન િોય, પણ ભાવના- સમશનવત િોવાથી અનરો બની રિ છ.

ઓહડશાના અશત મનોિર સષમામહડત સરોવર શચશલકાના પથમ દશવન તો થયા

િતા ઓહડયા કશવ રાધાનાથ રાયની શચશલકા કશવતાની પશકતઓમાથી પસાર થતા. તયાર

બાણના ‘શનશબડ તરખડની મધયમા તરલોકયલકમીના મશણદપવણ સમા, પચશનદરયોન આહાદન

કરવામા સમથવ’ – એવા અચછોદ સરોવરની યાદ આવી ગઈ િતી. કશવતાનો પિલો શલોક

િજીય યાદ છ :

ઉતકળ-કમળા-તિળાસ રિતધજકા

મિાળ-માતળની નીળાબ તચતળકા

ઉતકળિ િરહ ચાર અળકાિ

ઉતકળભિન શોભાિ ભડાિ.

- િ મરાલમાશલની નીલજલા શચશલકા, ત ઉતકલલકમીની શવલાસદીશઘવકા છ. ઉતકલન

ત રમણીય આભષણ છ અન ઉતકલ સમગમા શોભાનો ભડાર છ. -

સતત સાિચયવથી આ શચશલકા જાણ કશવની સખી છ. તની સાથના સભાષણના

માધયમથી કશવતા રચાતી ગઈ છ. એક ગાઢ રાગાનભશતનો સસપશવ સમગ કશવતામાથી

અનભવાય છ. ભારતવષવના અનય ભવય, રમણીય સથળો કશવએ જોયા છ, પણ શચશલકા

ત શચશલકા. જમ જમ કાવય વાચતા જઈએ છીએ તમ તમ સૌનદયવન એક શતદલ જાણ

ખલત – ખીલત જાય છ.

આ િત શચશલકાન પથમ દશવન. ઊચા-નીચા પિાડો, વચચ સરોવર, સરોવરમા દીપ,

સરકત-પશલન, તાલનાહરકલના ઊચા વક, િસશવિગોથી સવયમાન, પભાત અન સધયાએ

ખીલી ઊઠતા રગવરભવથી દશવનીય.

* * *

પછી એક હદવસ બદદવ બસન કાવય નજર પડ – ‘શચલકાય સકાલ’ (શચશલકા પર

પભાત). તની પિલી પશકત એક અપવવ આશચયાવનભશતનો સિજ ઉદગાર છ :

ક ભાલો આમાિ લાગલો આર એઇ સકાલ બલાય

કમાન કિ બતલ.

- આજ આ સવાર વળાએ કવ તો સાર લાગય, કવી રીત કિ? પછી એ આનદ-

ઉદગાર લબાય છ – કવ શનમવળ નીલ, અસહ સદર આ આકાશ છ, જાણ ક હદગનતથી

હદગનત સધી વયાતિ કોઈ ઉસતાદની અબાધ ઉનમમકત તાન. ઉપર શવસતીણવ નીલ આકાશ

છ, ચાર બાજએ વાકાચકા શવસતરલા ધમમસમા ડબલા િહરયાળા પિાડ છ અન વચચ

શચશલકા ઝગમગી રહ છ!

અન આ કણ કશવનો અનભવ શનભગળ પાકશતક સષમાનો નથી, કશવ પોતાની સખીન

કિ છ :

િ પાસ આિી, રિાક બઠી,

તયાિ પછી ગઈ િ બાર

સટશન ગાડી આિીન ઊભી છ,

િ જોિા

ગાડી ઊપડી ગઈ –

િન કટલી બધી િો ચાહ છ કિી િીિ કહ?

- કવી સિશસથશત – સૌનદયવલોકની અન વાસતવની – શચશલકાની અન રલગાડીની. પણ

આ કણ બધ જ રમણીયતાથી 2સાઈ ગય છ. કશીક અશનવવચનીયતા ગદયો5મ વચનો

માટ શવવશ કર છ. કશવ કિી ઊઠ છ સાદી ભાષામા જ – તન કટલી બધી ચાિ છ – કવી

રીત કિ?

એ જ સખી, આજ આ સૌનદયવલોકના સાશનનધયમા કવો ઉમળકો જનમાવ છ! ‘તન

કટલી બધી ચાિ છ.’ – કોઈ પણ પણયીની કટલામીય વારની આ ચાટશકત િોઈ શક. પણ

અિી? ના, અિી શચશલકાના આ મનોિર સાશનનધયમા કશય આડબરી ન ટકી શક. ભાષા

પણ નહિ. પભાત શચશલકાના તટ પાકશતક સષમાથી અશભભત કશવ પમની ઉપલશબધની

નવી કણો પામ છ — (ક પછી મારા શમતર શી હદગીશ મિતા કિ છ તમ તથી ઊલટ,

એટલ ક પમની ઉપલશબધ પછી આ પાકશતક સષમા આજ અપવવ મનોિર બની આવી

છ. અનરાગના પભાવમા કશવ સૌનદયવની ઉપલશબધની કણો પામ છ.)

કશવ કિ છ – આકાશમા સયવન પર આવય છ, આખ માડી શકાતી નથી. એકશચતત

ગાય ચર છ... રપરી જળ સતા સતા સવપન જએ છ, સમસત આકાશ નીલ સતોત ઝરી

પડ છ, તની છાતી પર સયવના ચબનથી. કાવય યગપત સૌનદયાવનભશતન અન પણયાભશતન

બની રિ છ.

શચશલકાના આ બનન અનભવો – દશવનો કાવયાનભવો છ. આ કાવયાનભશતએ શચશલકાના

દશવનની ઉતકટતા પણ જગાવી િતી. કશવતા શવશવન વધાર સદર બનાવ છ, વધાર

ચાિવાયોગય બનાવ છ. કશવતાની કશવતા તરીકની અનભશત ઉપરાત કશવ રાધાનાથની

આગળી પકડીન તો શચશલકાન કાઠ કાઠ શચશલકાના અતીતમા પણ પહરભરમણ કય િત.

તમા જનમભશમના અનરાગનો ગાઢ રગ ભળલો િતો. બદદવ શચશલકાની જ એક મોિક

ઝલક આપી, તમા કદાચ પમનો જ ગાઢ રગ ભળલો છ. એકમા સતત સાશનનધયથી

જનમલો ભશકતભાવ છ, બીજામા અપવવ દશવનથી જનમલો શવસમયનો ભાવ છ.

શચશલકાન આમ કશવતાના અન પછી મનોમન કલપનાના રગ રગીન જોયા કય

િત – અન શચશલકાની એક માનસછશવ અકાઈ િતી, કદાચ એક નહિ બ. આ બ શચશલકા

પર એક નવો પટ ચઢો – તરીજા શચશલકાનો - શચશલકાના સાકાત દશવનનો. પણ ત પિલા

એક મધર ઘટના બની.

* * *

ભવનશવરમા યશનવશસવટી ગાનટ કશમશન, સનટટલ ઇશનસટટટ ઑફ ઇશનડયન લનગવશજઝ

અન ઉતકલ યશનવશસવટીના સયકત ઉપકરમ આયોશજત ભાષાશવજાનના સમર ઇશનસટટયટમા

ભારતની જદી જદી યશનવશસવટીઓમાથી ચાલીસ અધયાપકો િતા. પશશચમ ભારતમાથી

એક િ િતો. વધાર સખયામા દશકણ અન પવવ ભારતના િતા. મારા બન રમપાટવનસવ

બગાળીઓ િતા.

રોજ સાજ અનૌપચાહરક શમલનોમા પોતપોતાના ભાષા-સાહિતયની વાત થાય. કોઈ હદવસ

તશમળની, કોઈ હદવસ કનનડાની, પણ શવશષ તો ઓહડયા-બગાળીની થાય. તયાના શમતરો

વધાર િતા. કયારક ભાષાઓના સામય-વરષમયની ચચાવ થાય – તમા ‘ળ’ની વાત નીકળી.

ઓછામા પર ભાષાશવજાનની ઇશનસટટટ – એટલ ઉચચારશાસતની રીત વાત નીકળી. એક

ઓહડશી શમતર કહ : હિનદી ભાષીઓ, બગાળીઓ અન અસશમયાઓન ‘ળ’ બોલવો મશકલ

છ – તમ ગજરાતીઓ ‘ળ’ ઉચચારી શકો? મ તરત જ કશવ રાધાનાથ રાયની મન યાદ

પલી ‘શચશલકા’ શવષની પશકતઓ બોલી સભળાવી – ‘ળ’ પર ભાર મકીન :

ઉતકાળ-કમળા-તિળાસ િીતધજકા

મિાળમાતળની નીળાબ તચતળકા...

બધાન સાનદાશચયવ થય. પણ ‘ળ’ના સપટિ ઉચચારન લીધ એટલ નિી, જટલ ભારતન

છક પશશચમ છડથી ગયલા માર મોએ તમના શપય કશવની પશસદ કશવતાની ઓહડયા

પશકતઓ સાભળીન થય.

પણ તથીય શવશષ આશચયવનો અનભવ પાછો તરત જ તમન થયો. ‘શચશલકા’ની વાત

નીકળતા મારા સાથી બગાળી શમતર કહ – ‘અમારા એક કશવએ પણ “શચશલકા” શવષ એક

સરસ કાવય બગાળીમા લખય છ...બદદવ બસએ – જ િમણા જ હદવગત થયા... અન ત

પશકતઓ યાદ કરવા મથયા – અન િ બોલયો – તમ આ કશવતાની જ વાત કરો છો ન? –

કી ભાલો આમાિ લાગલો આર એઈ સકાલ બલાય

કમન ક’િ બતલ.

કી તનમજલ નીલ એઈ આકાશ, કી અસહય સિિ,

યન ગણીિ કણઠિ અબાધ ઉનમકિ િાન

રિગનિ િક રિગનિ...

િજ તો િ કઈ આગળ પશકતઓ બોલ તયા પલો શમતર ઊભો થઈ મન બાઝી જ

પડો! અનય ભાષાભાષી શમતરો પણ પસનન પસનન. પછી બધાન શવચાર આવયો, આપણ

શચશલકા જવ જોઈએ. સામ રશવવાર આવતો જ િતો. માર મન તો ‘શચશલકા શચશલકા’

ઝખી રહ િત. જવાની વળા આવી તયાર જનાર એક િ જ િતો...

* * *

ભવનશવરથી શચશલકા જતી મારી બસ કલકતતા-મદરાસના ઐશતિાશસક િાઈવ 5ર થઈ

દોડ છ. ભવનશવરના પાદરમા જ દખાય છ એક ગીચ વનરાજીથી છવાયલી પિાડી, પશસદ

ઉદયશગહર- ખડશગહર. િજી પિાડી પરથી નજર િટ ન િટ તયા આવ છ એક રસતાની

ધાર એક ઓહડશી ગામ. વાસના ઝરમટમા જ. વકોના ઓછાયામા નાના માટીના ઘર…

એક ઘર અન એક વક તો એવા અશભનન લાગયા ક જાણ વકની સાથ જ ઘર ઊગી

આવય છ. ગામની બિાર આબાવાહડય, દવદવીના થાનક, તળાવ અન તળાવન હકનાર વડ.

ઓહડશામા વડન સામરાજય લાગ. િવ આપણી બાજ નવા વડ બિ ઊગતા જોવા

મળતા નથી, એટલ જયાર બાલવડ જોઈએ તયાર િાથીના મદશનયાન જોયાનો આનદ થાય.

વડના લીલા પાદડા વચચ લાલ ટટાનો શવરોધલય આખમા વસી જાય, અન સૌથી શવશષ

તો સપશશી જાય એની પથરાયલી છાયા. માગવહકનારાની િહરયાળી આખન ઠાર, પવવઘાટની

શશખરાવશલ નજરમા ચઢ-ઊતર.

બાલગા આવતા પિલા એક વાર શચશલકાના વાહર ઝબકી ગયા, પણ પછી અદશય.

બાલગા ઊતરી ગયો. આ બાજન જરા મોટ ગામ. અિી સરકારી નૌકાશવિારની વયવસથા

છ. પવાસીઓ અિી ઊતર છ, ગામન અડીન જ સરોવર પસાર થાય છ – દર-સદર.

પણ શચશલકાના રમય દશવન માટ તો બારકલ જવ જોઈએ. પાચ હકલોમીટર દર. ચાલી

નાખવાનો શવચાર કયયો અન ખભ થલો ભરાવી નીકળી પડો. રસતાની બનન બાજએ

વનરાજી – અન પખીઓનો સતત કલરવ. ચાલવામા આનદ આનદ થાય. ગામ આવય.

વકોની છાયામા છાપરાવાળી િોટલ, પણ ડાકબગલો દર છ – ત માટ રલવની ધાર ધાર

ચાલવ પડ છ – િ ગાડી પસાર થતી જોઉ છ પિાડની પઠિભશમમા રલવ પણ સમગ

દશયન આવરી લતી ફમમા જડાયલી કણક તો લાગી. આ ડાકબગલાનો માગવ ખાસસો

એક હકલોમીટર. બનન બાજએ સરકાજના વકોની િારની વચચ નવા વકોના નાના રોપની

કપળો તડકામા ચકચક. એક પીપળાન લાલ લાલ પલલવ જોઈન ‘આિ’ ઉદગાર નીકળી

ગયો. તોડી લવાની ઇચછા થઈ, િાથ અડકાડી પાછો લઈ લીધો. આ ડાકબગલો – વસતીથી

દર. બનન બાજના બારણાની આરપાર શચશલકાના વાહર લિરાતા નજર પડા – કી ભાલો

લાગલો આમાર! થાક બધો ઊતરી ગયો, પસનનતા પથરાઈ ગઈ સમગ અશસતતવમા.

* * *

શચશલકા સરોવર રમણીય ઉતકળ ભશમમાય રમણીય. ચારપાસ સૌનદયવ વીખરાયલ છ.

એની પશશચમ છ જગલોથી આચછાહદત પવવઘાટની શણી અન વચચ છ નાનામોટા દીપ,

પારીકડ તમા સૌથી મોટો છ. તયા રાજવીનો મિલ પણ છ. વચચ એક સફદ દીપ દખાય

છ – ત છ ‘ચઢાઈ િગા’. પખીઓની શનવાસભશમ. કોઈએ મન કહ ક પખીઓની િગારથી

જ સફદ થઈ ગયો છ! દરથી બનન દીપ નીલપટ પર ટપકા જવા લાગ છ. સરોવર 45

માઈલ જટલ લાબ છ અન એની સરરાશ પિોળાઈ 10 માઈલ છ. બગાળના અખાતથી

એક પાતળી ભશમપટટીથી ત અલગ પડી ગય છ – છીછર છ. બારકલમા અિી સદર

ડાકબગલો છ. બરાબર સરોવરન હકનાર. તયા આવી ખભથી થલો ઉતાર છ. આ સામ

સરોવર ઝલમલ છ. િ એકલો જ િતો ત સાર િત? ક આ આનદની વળાએ કોઈ

સાથી- સગી િોય ત સાર? ભલ એકલો િતો, પણ રમયાશણ વીકય – વાળી જ વાત – ‘આઘ

િતા ત ઉરમા રમી રહા!’

* * *

બપોર. એક વાગવા આવયો છ. સતબધતામા પખીઓના અવાજ અથડાય છ. શચશલકાન

હકનાર એક આબાની છાયા નીચ ચોતરા પર બઠો છ. લગભગ બ કલાકથી અિી છ,

બસ જોયા જ કર છ – ઉપર ઘનનીલ આકાશ અન નીચ શચશલકાના વાહર, કયાક આછા

નીલ, કયાક નીલ, કયાક ઘરા નીલ.. બધ તડકો વરાયલો છ. આ બાજ પિાડ છ, પલી

બાજ પિાડ છ, પાણી વચચય પિાડન એક ઝમખ છ.

બ િોડીઓ માછલા પકડતી ન દર સરકતી જણાય છ. શવશાળ વાહરરાશશમા આ

બ િોડીઓ નજરન એક કનદર રચતી િતી, િવ એ કનદર ખસત જાય છ, ઝાખ થત થત

અદશય બન છ – િવ જાણ શચશલકાની એક ખાલી પશચાદભવાળી પિાડસીમાહકત ફમ...

પણ ના, કયાક અપહટકપથી આ બ માછીમારો આવી પિોચયા છ, જાળ ફકી રહા છ.

િા, બપોરની શનજ વન સતબધતા, આ વકની છાયા, વકતીતીનો વાર વાર અવાજ,

પખીઓના શવશભનન અવાજન ચીરીન આવતો કાગડાનો પહરશચત અવાજ. પવનની લિરીઓ

સાથ વકોના પાદડાની સરસર, મરમર...સાથ પાણીની ભજવાળી વાસ. રગ, રવ અન

ગધની એકાકાર સશસથશત.

પાછળ જોઉ છ – એક ઊચો પવવત...કદાચ ભાલરી છ. નજર ભરી દ છ – છ તો જરા

દર… એકદમ લીલોછમ. અિી જાણ બ રગની શવશભનન છટાઓ છ – નીલા રગની, લીલા

રગની. રગપારખ નજર તો રગોના આ વલયોમા ખોવાઈ જાય...

િમણા આકાશમા શવત વાદળના ટકડા વરાયા છ, પવવમા પાણીની સપાટી ઉપરથી

જરા ઊચ ચઢી આવયા લાગ છ. િવ તડકાછાયડાની રમતમા, પાણીની રગલીલાના વલયો

બદલાય છ, પલા પિાડ પર પણ તડકો તગતગ છ, છાયા રલાય છ...

આ ડાકબગલો કોઈની કશવકલપનાન પહરણામ છ. વષયોજનો છ, િમણા નવીનીકરણ

થય છ, પણ આસપાસના વકો એની પરાતનતા પગટાવ છ. એકાતશપય વયશકતન ગમી

જાય તવ સથળ છ - ડાકબગલો શબલકલ પાણીન અડીન છ. વચચ સરિદરપ લાકડાની

વાડ છ – આ લાકડાની વાડ પણ એક અનભવ છ. સફદ રગ રગલી છ અન એની

શચશલકાના પાણી સધી લઈ જતી ઝાપલી લીલા રગની છ. વાડની અદરના ભાગના ફલોની

નાગહરકતાન આ વાડ તોડ છ.

શચશલકાના શસથર પણ ચચલ જળ – નજર કયાય શવરામ લઈ શકતી નથી. – િા, વળી

પાછી દર એક બીજી િોડી પાણીમા સરકતી એક છડથી પવશી રિી છ.

થોડા હદવસ પર ઇહદરા ગાધી અિી આવી ગયા છ. અિીથી થોડ દર માછીમારોની

એક વસતી પાસ ‘નવલ બરૉયઝ ટટશનગ સકલ’નો પાયો નાખી ગયા છ. આવતી આઠમીએ

થનારી પટા ચટણીનો જ એ ભાગ છ. પશતઠિાની બઠક છ અન થાય તટલ કરશ. શી

બીજ પટનાયકના એક મતરી પગશત પકના કાયવકર એક શી પાશણગાિી આ બધ મન કિ

છ. પટનાયક આજ અિી આવવાના છ...િમણા આખ ટોળ મોટરોના કાફલા અન કટનીશત

મન સાથ આવી પિોચશ – ધમાવરણયમા મદોનમતત રાજિસતી – સાવધાન!

અર! પલી િોડી તો દર દર ચાલી ગઈ ન શ? દરથી દર... પણ બીજી તરણક

િોડીઓની રપરખા દખાય છ; એકદમ શચતરાતમક દશય, કોઈ શચતરકારન ચીતરવાન દશય.

સરોવર વચચના પલા પિાડ પાસ વળી પાણીનો રગ લીલો થતો જાય છ, બરાબર વચચથી

એક પિોળો પટટો ઘનનીલ, આ બાજના પિાડ સધી પિોચ છ. તયા વચચ શવત ટપકા

જવો ટાપ છ. કદાચ ‘ચઢાઈ િગા’ જ િોય!

ગાડીની શવિસલ સભળાય છ, પિાડની તળટીમાથી ગાડી જઈ રિી છ, એનો અવાજ

સભળાય છ. શચશલકા એક નાન રલવસટશન પણ છ. ઉપર જોઉ છ. મધય આકાશ

આશકશતજ નીલ છ. તડકો, તડકો... તગતગતો.

વકની છાયામા આડપડખ થાઉ છ – એકદમ સરોવર નજર સામથી િટી જાય છ.

અર, કાલ તો કરૉલજો ઊઘડશ અન ભારતવષવના આ એક છડ આ સરોવરન હકનાર િ

જાણ શનશશચત થઈ સૌનદયવની મોજ માણ છ, એકાકી. જવા દો.

જોઉ છ સામ. શચશલકા ઉપરના અવકાશી શવસતારમા માતર એક સમડી ઊડ છ – ઊડ

છ અન ઊડતી ઊડતી એ પણ નજર બિાર સરકી જાય છ. આકાશમા પાખની ગશતન

આદોલન કોઈ છાપ મકત જત નથી – ખાલી અવકાશ.

આ ફરી ગાડીની લાબી શવિસલ... ગમ છ, પણ જાણ શવિસલ ઊપડવાની યાદ

આપી. િવ જવ પડશ. બઠો થઈ સામ નજર કર છ. ‘હદગનતથી હદગનત સધી’ વયાતિ

છ શચશલકા – તયા દર આકાશ અન શચશલકા એક થઈ જાય છ. પવનની હદશા બદલાઈ

છ, પાણીના મોજા સામ આવવાન બદલ બાજની હદશામા વળ છ. વાદળ છવાય છ,

વાતાવરણ બદલાય છ.

પાણી પર એક િોડી દખાવા માડી છ. આખના પખીન શવરામ. નીકળવ છ, નીકળાત

નથી. એક ઘન ચઢત જાય છ. છતા જવા કર છ. એક તરણ કમરા સાથ આવયો છ.

કશવ છ. શચશલકાની બિ વાત કર છ. પણ િ નીકળ છ.

નીકળો. આવયો િતો ત જ માગગ – બનન બાજ ઊચા વકોની વીશથકા... પાછળથી કોણ

સાદ પાડ છ? ફરીન જોઉ છ ડાકબગલાના બારણાઓની આરપાર અન િવ આસપાસ

દખાત શચશલકા – જરા થભી ગયો અન ચાલયો. પણ.. અર કોણ ફરી –

આમાર જાબાર બલાય શપછ ડાક?

ચાલ છ. પીપળાન પલ લાલ પલલવ વળી પાછ લોભાવી રહ. એની પાસ જઈ

િળવકથી તોડી એન સગ લઈ લીધ.

સાજ વળાએ સભરશચતત વળી પલા માગવ પર ચાલતો નીકળ છ. અર, િ તો શચશલકાન

લગભગ હકનાર હકનાર ચાલ છ. જતા તડકો િતો, માથ કપડ ઓઢલ િત અન રસતાની

બાજના વકોની છાયાન જ માણતો જતો િતો, આવતા ત જોય. રસતાથી શચશલકા દર

નથી, કયાક કોઈ માછીમારોની ઝપડીઓ ક વકોની ઓટ થઈ જાય છ, એટલ જ.

બાલગા આવ છ. શચશલકાન તટ જાઉ છ. અિી શચશલકાન જદ દશવન, અિીથી િજીય

દખાય છ, પલા ડાકબગલાની વનરાજી.

સાજ છ. મારી નાવ શચશલકામા ધીર ધીર વિ છ. આ બાજ સરજ વાદળમા છ.

આકાશમા શનષપભ એકાદશીનો ચદર છ – આકાશ િવ નીલ નથી. શચશલકાના વાહર પણ

િવ નીલ નથી.

આ સામ પિાડ છ અન પશશચમ મઘના પિાડ ઊપસી આવયા છ. નાવમા એક માતર

નાશવક અન િ બન જ છીએ. તયા દર જતી માછલા પકડવા જતા માછીમારોની ગશતવત

નાવ આ સાજ છાયાશચતર જવી લાગ છ.

સરોવર વચચ આવતા શચશલકાના હદગનતપસારી વાહરનો ખરો અનભવ થાય છ. િવ

હકનારા જદા જણાય છ. પવવ હદશામા દર નાશળયરીઓની આછી આછી રખાઓ આમતરણ

આપતી િતી – તયા જમીન િતી, માછીમારોની વસતી િતી. ત પછી િતો દહરયો. નીચ શાનત

સતબધ શચશલકા અન ઉપરન આકાશ બનન મળીન કોઈ છીપના ઉપરનીચના ભાગ લાગ

છ, કમ ક દર આકાશ વાહરન અડી જત લાગ છ. િા, પણ આ પશશચમ હદશા ખલલી છ!

પાણીમા ગમ તટલા દર જઈન તટ આવવ પડ છ – સાજ પડી ગઈ છ. અધાર

ઊતરવા લાગય છ – અજાણયા ગામની સડક પર ચાલતા આવી સાજ મનમા ઊભરાય છ.

માણસોની ભીડ શર થાય છ – ભીડમા ભળી જાઉ છ – પણ શચશલકાના દશવનથી િ મતત

છ ત કોન કિ – કવી રીત કિ? કમન ક’ર બશલ?*

* * *

તયા વળી

એક હદવસ એક પતર આવયો – શચશલકાથી :

શચશલકા (ચોથ {‘ચિચિકા’ ચિશના આ ચનબધનો આટિ સધીનો અશ ‘સસકકચિ’ નિમબર ૧૯૭૪ના અકમા

‘તીજ ચિચિકા’ નામથી પરકટ થયો હિો.} અન પાચમ)

2-1-1975

શપય ભોળાભાઈ,

શચશલકા (ચોથ માર અન પાચમ સવાશતન) – તન તટથી અમારા 1975ના તમન – ઘરના,

ભવનના, નગીનભાઈન તયાની મડળીના, એચ. ક.ના – સૌન હદયપવવકના અશભનદન! તમ

જ ઓટલા પર શવશામ કરલો તની મલાકાત લતા આનદ થયો. જય તતીય શચશલકા!

કાલ કોણાકવ-પરી, 4થી અન 5મીએ કલકતતા, 7મીએ વડછી, 10થી 14 નાગપર,

15મીએ ઘર.

બધા કશળ િશો.

શચશલકા ઉપરની પશકતઓ રબર બતાવીશ.

ઉમાશકર જોશીના

સપમ વ. મા.

આિ, કી ભાલો લાગલો આમાર! આ પતર િતો ક છક શચશલકાથી આવલી પાણમનન

ભીજવી જતી સનિછોળ! એકાએક જ િ શચશલકાતટના આબા નીચના એ ઓટલા – ચોતરા

પર જઈ બઠો. કશવની કશવતાની પશકતઓ ઊતરી રિી છ. સવાશતબિન બાજમા જ છ.

શચશલકાના વાહર લિરાઈ રહા છ... પાછી ફનટસી લોપાઈ ગઈ. શચશલકા પરની એ પશકતઓ

વાચવા સમતસક બની રહો.

કશવના અવાજમા, 5છી, એ પશકતઓ સાભળવા પણ મળી :

રકિણોન એક પછી એક મોજા પિ ધકલિી

િાયલહિ રળ૫ટ ૫િ ચમકયા કિ.

ધમમસમા ખોિાયલા રળ-નભન પાછી આિી મળલી તકતિર,

ઊડિી રટટોડીના સિિની હિામા લકીિ.

િરિ સિિી હોડી;...

િટ પિ હળ હળ અિડાિા રળ સાિ અરપો શમિા કિ...

કશવતાની પશકતઓનો લય શચશલકાની લિરીઓના લય સાથ જાણ તાલ શમલાવ છ.

શચશલકાની સદરતાની સાથ કશવની નજર આ પણ જએ છ :

રકનાિાની રળશાળામા માછી તશશઓ

માની સાડી ઝબકોળી માછલા રહચોળી

ભરખનો રિાબ ગોખ.

ખાિા રળ િીટયા િિાન કાલીજાઈ ડગિમા

િિિાન પરસાિ ધિલા, છોડી િીધલા,

જીિિા અરબતલના

રિનિાિ આિજ બબકાિન

િટિરન પણજમમજિ ડબાડી શકશ ક?

કશવ ઉમાશકર કરલ શચશલકાન દશવન તમની સમગ કશવચતનાના સવાભાશવક સપદ

રપ જ લાગ છ. માછી શશશની ભખ અન અજબશલનો આતવ બબકાર આ સૌદયવમહડત

પહરવશમા પણ તમની કરણા ઝીલ છ. સરોવરન કાઠ માછલા પકડવાની ‘રમત’ રમતા

એ શશશઓ કોઈ શચતરકારના શચતરનો શવષય બની શક, કોઈ કશવના કાવયમા એ પાકશતક

પશકતનો શવષય બની શક. કશવ ઉમાશકરના કાવયમા કરણાશબશલત સવદન રપ શઝલાય

છ. ‘જળશાળા’ અન ‘ભખનો જવાબ’ એ બ શાળાકીય શબદો કવી વધક વકરોશકત બની

રિ છ!

અન અજબશલના આતવ બબકાર? કશવએ એ પણ સાભળા? શચશલકાના વાહર વચચ

માથ ઊચકતા અનક ડગરા છ. તમા એક છ કાલીજાઈ. એકય વનસપશત તના પર નથી.

ચાર બાજ છ ખારા પાણી. એ ડગર પર દવતાન માનતા રપ માનલા બકરાન વધરવાન

બદલ તયા છટટા મકી દવાય છ. એ જીવતા બશલ છ. અિી ના કઈ ખાવા મળ, ના કઈ

પીવા મળ. સરોવરના લિરાતા પાણી તો ખારા છ. એ ખારા જળ વીટલા આ ડગરા

પર ભોગ ધરાયલા અનક બકરા ભખતરસ બબકાર કયાવ કરતા મરણશરણ થાય છ.

શચશલકાના તટ પરના તરઓની પણવમમવર વચચ કશવએ એ આતવરવ પણ સાભળા.

એટલ કશવએ શચશલકામા આવીન સૌદયવનો અનભવ કયયો, શાશતનો અનભવ કયયો, પણ

તમા એક ‘શમવા’ કરતો અજપો છ, એક ઉદગ છ :

મોજા ૫િ રકિણોન ધકલિી િાયલહિ

ચળક ચળક સિળા કિ,

તચતતમા શાતિની િગ િગિી ધબકયા કિ.

આ ચોથ શચશલકા. પાચમ સવાશતબિનન. એ શવશ એ કિ તયાર ન!

* * *

પરત સસકશતમા શી ઉમાશકરન ‘શચશલકા’ છપાયા પછી બીજ-તરીજ હદવસ કશવ

શપયકાત મશણયાર બપોરની વળાએ ઈનદભાઈ સાથ સકટર પર આવી પિોચયા, ભાષાભવન

પર. અમાર તયાર કોઈ પહરસવાદ ચાલતો િતો. શપયકાનત ‘લખ’ લઈન આવયા િતા.

કશવતા લઈન તો આવ, પણ આજ ‘લખ’ િતો – શી ઉમાશકર રશચત ‘શચશલકા’ કશવતાના

આસવાદનો. ‘શચશલકા’એ કશવ શપયકાતન પસનન પસનન કયાવ િતા અન એ પસનનતાની લિર

આ લખના પતયક શબદન ભીજવી ગઈ િતી. અન છતા સમગ લખમા માતર સસકારગાિી

પશતહકરયા નિોતી, કશવતાન સૌદયવ શવશલશષત કરતો બશદપત અશભગમ િતો – શપયકાનતન

શવરલ એવો. શપયકાનત કરલ ‘શચશલકા’ન તમા દશવન િત. આિ કી ભાલો આમાર લાગલો!

લખ સભળાવી તરત શપયકાનત સકટર પર ચાલયા ગયા. એમનો આનદ મન સપશશી

ગયો િતો. અનક શચશલકા મારી આગળ પકટી રહા.

પણ પછી એ લખન શ થય – ત ખબર ન પડી અન કશવ શપયકાનત તો...

કશવ શપયકાનત જન ‘દશવન’ કય ત શચશલકા’ કટલામ?

– કમન ક’ર બશલ?

*

બરહા

ટ લક ઇઝ ઇમપૉટજનટ.

- કષણમવતમ

૨૬ મ, ૧૯૭૮

આજ અતયાર હિમનગર હકસતવારની છાવણીના એક તબમા મીણબતતીના અજવાળામા

આ લખી રહો છ. બિાર કમપફાયરનો કાયવકરમ ચાલ છ, જના ઉનમમકત ઉલલાસનો ધવશન

મારા કાન અથડાય છ. દશના જદા જદા ભાગમાથી તરણ- તરણીઓ, યવાન-યવતીઓ

આવી પિોચયા છ, ઉતતર હિમાલયના સાડાપાચ િજાર ફટની ઊચાઈએ આવલા જમમના

એક છવાડા નગરમા – યથ િરૉસટલ તરફથી આયોશજત નશનલ હિમાલયન ટટહકગ પોગામમા

જોડાવા. અિીથી તઓ જદી જદી ટકડીઓમા બારથી ચૌદ હદવસ સધી પોતાન જરરી

બોજ બરડ લાદી હિમાલયના ભીતરી ભાગોમા પગ ચાલતા ભમશ.

આ ભરમણ સગવડસશવધાભય તો નથી જ. રોજ પોતાના બોજ સાથ પદર જટલા

પિાડી હકલોમીટર ચાલવાન છ, આ ઠડા મલકમા. આ રસત સામાનય પવાસીઓ તો ફરક

જ શના? આ તરણોન એક ‘વરૉનડરલસટ’ – ભરમણવશતત જ અિી ખચી લાવી છ. આ

તબમા અમદાવાદની મહડકલ અન એશજશનયહરગ કરૉલજના છાતરો છ. મહડકલના છાતરો

તો આજ સવારના શીનગરથી બસમા સાથ િતા. મારા સિયાતરી શી નરોતતમ પલાણ તો

તમની ભાઈબધી કરી લીધી છ. અમારી સાથ પો. અશનલાબિન અન પો. રપા પણ છ.

અમદાવાદની એક બીજી ઉતસાિી ટકડી પણ છ.

શીનગરથી છ વાગય સવાર બસ ઉપડી િતી, અિી સાજ સાડાસાત પિોચી. બાર

કલાક કરતા વધાર સમય થયો. આ કલાકોય િમશા યાદ રિી જશ. આવી પિાડી

પદશની બસયાતરાય થતા થવાની. વિલી સવાર ‘છપરી પલસ’ િાઉસ-બોટન અલશવદા

કિી નીકળા તયાર રસતા પરના શવરાટકાય શચનાર તદરામા િતા. શરઆતમા રસતામા

અમારી સાથ આવતી િતી જલમ, 5છી મળી શચનાબ, ત અિી સધી. આજની અમારી

અડધોઅડધ મસાફરી તો જતી વખત જમમથી શીનગર સધી જ માગગ ગયા િતા ત

માગગ જ િતી. રસતો એ જ છતા સાત હદવસની આ સૌનદયવપદશની યાતરા પછી અમ

એના એ જાણ નિોતા. શીનગર વટાવય પછી પામપર-અવનતીપરનો પદશ આવયો. પશસદ

કાશમીરી કસરનો પદશ. અનતનાગન સાઇનબોડવ આવય. અિી થઈન જ બ હદવસ પિલા

પિલગામ – ભરવાડોન ગામ – ગયા િતા. કાશમીર ખીણન સૌનદયવ જરા વધાર ગળપણવાળ

છ. થોડી વારમા વરીનાગ આવય. નાગ એટલ ઝરણ. વરીનાગમાથી ઝરણ નીકળ છ, એ

જ જલમન ઉગમસથાન. આજની સવાર પણ તયા જવા મન ઉતસક થઈ ગય. શીનગર

જતી વખત વિલી સવાર અિી ફટાઈ આવયા િતા. આ જલમન ઉગમસથાન! સતશભત.

એક આઠખશણયા કડમાથી નીલમનીલ પાણી ઉપર છલકાઈ આવત િત – હિમ-શીતલ.

ઊભરાતા પાણીનો પવાિ બન છ, એ જ જલમ. અિી બધ સદર સદર જ છ. આ

ઉગમ સથળ જ જિાગીર લખાવય છ :

અગિ ફરિિરૌસ બિરએ રમીનસિ

હમીનસિો હમીનસિો હમીનસિ.

જિાગીર બધાના મનની વાત કિી દીધી છ, સવગવ જો ભતળ પર િોય તો અિી છ,

અન અિી છ, અન અિી છ. પણ આજ તો બસ કયારનીય આગળ નીકળી જવાિર

ટનલમા પવશી ગઈ િતી.

જવાિર ટનલમાથી બિાર નીકળતા કોઈન સવગવચયત થવાનો અનભવ થાય – એક જદા

ભૌગોશલક શવસતારમા આવી ગયા જાણ. કયા કાશમીરની િપી વલી અન કયા જમમનો

પાવવતય શવસતાર! પણ પલ ગળપણ ઓછ થય િત એટલ જ. સવવતર શોભા તો લાગ જ,

જરા ખરબચડી. જતી વખત અમારી બસન અિી આટલામા પકચર થય િત. રાત પડી

ગઈ િતી. અધાર ઊતરવા લાગ ન લાગ તયા પિાડ પાછળથી નીકળલા ચદરન અજવાળ

પથરાય. નીચ ઊડી ખાઈમા શચનાબના વિવાનો અવાજ કાન આવયા કર. તની સામ ઢાળ

પર ઘર દખાયા. ઓતતારી! માણસો કયા કયા જઈન વસયા છ! પલાણ તો ઘઘર. બસ ભલ

ખોટકાઈ િોય. આજ અમ એ જગયા આવ તની રાિ જોતા રહા અન ખબરય ન પડી,

ન જગા જતી રિી. બધા વળાકો સરખા લાગયા. બપોરના બતોત આવય. સનદર સથળ.

લાગ છ ક સનદર શબદ િવ ન વાપરવો જોઈએ. અિી એ સાધારણ ધમવ છ. જિાગીર

ખર કિી દીધ, એકય શવશષણ નહિ અન છતાય સૌનદયવવાચી બધાય શવશષણોનો સાર.

બતોત પછી હકસતવારનો માગવ બદલાયો. ચીડ-દવદારથી છવાયલા પવવતની એકધાર

સડક, પછી ઊડી ખાઈ. તડકો વધતો ગયો તમ ચીડ-દવદાર ઓછા થતા ગયા. તાપ

લાગવા માડો. રસતો શબસમાર િાલતમા િતો. શચનાબ કયારક િજાર-બ િજાર ફટ નીચ

ઊતરી જાય, કયારક ઉપર આવી જાય. શચનાબ નિી, ખરખર તો અમ જ ઉપર-નીચ

થતા િતા. આ શચનાબ, એન બીજ નામ છ ચદરભાગા. તાજા ઓગળલા બરફન પાણી

વિી જત િત. ભગોળમા શબયાસ, સતલજ, જલમ, શચનાબ અન રાવી એ પચ-આબના

નામ સાથ ગોખયા િતા. આયયોની આ જ અનકરમ શવપાશા, શતદર, શવતસતા, ચદરભાગા (ક

અશસકની) અન પરષણી (ક ઇરાવતી). આ દોડતી જતી નદીઓન કોઈ વરહદક ઋશષએ,

કદાચ શવશવાશમતર દોડતી જતી ધનઓ કિી છ. પાચીન સસકશતની એ ધનઓ જ છ.

આજ ઉનાળો લાગતો િતો. ગઈ કાલ ગલમગવમા ઘનઘોર ચોમાસાન તાડવ જોય િત.

કદાચ કાશમીરની િપી વલીમા આજય ચોમાસ િોય. અિી રસતામા ધળ ઊડતી િતી,

વારવાર તરસ લાગતી િતી. પવવતોય શષક િતા, કયાક કયાક દરવતા. વચચ શચનાબનો

સગમ આવયો. કઈ નદી િશ ખબર નથી, પણ બ હદશામાથી વિી આવતી બ નદીઓન

મળતી જોવી એ લિાવો છ. બસ ઊભી રિી. એક િોટલમા ચા પીધી. લાકડાની િોટલની

પાછલી બાજની બારીએ જોય – શચનાબ વિી જાય છ.

બસમા સથાશનક લોકો ચઢ-ઊતર છ. ખાઈની ધાર બસ ઊભી િોય તોય ડયાવ શવના

ઊતર, ઢોળાવ પર નશચત ઊભા રિ, આપણન તો તમમર આવી જાય. પણ આ લોકો

બસથી બિ ટવાયલા નથી. શવવશમષા લઈન જ બસમા ન બસતા િોય! સાજ પડતી

ગઈ તમ ઠડક થતી ગઈ. પિાડોમા સાજ રમણીય લાગ છ. વળી આજ આકાશ ચોખખ

છ, પણ રસતો જાણ નીઠતો જ નથી. અિી પિોચયા તયાર હદવસ આથમી ગયો િતો.

શવનતીથી ડટાઇવર છક અમન કમપ સધી ઉતારી ગયો. શવશાળ િહરયાળા મદાનમા ભાઈઓ

અન બિનોના અલગ તબ છ. હિમનગરની આ છાવણી કામચલાઉ ઊભી કરવામા આવી

છ. પણ સથળ રમણીય લાગ છ. આસપાસ પિાડો જ પિાડો છ. પલટમા જમવાન લઈ

લગભગ અધારામા જ જમી લીધ. જાણ કમપલાઈફ શર થઈ ગઈ. શી પલાણ અન િ

ધાબળા પાથરીન તબમા છીએ. એ આડા પડા છ. તયા કમપફાયરની આસપાસ આનદ

ઊછળી રહો છ અન િ અિી મીણબતતીના અજવાળામા –

િ પણ િવ બિાર નીકળીશ.

૨૭ મ

સવારની ચા તબમા આવી ગઈ િતી. ચા પીન બિાર આવયા. ચાર બાજએ શનસગવશી

મગધ કર તવી િતી. પવવ તરફ પિાડ, આથમણી બાજ મદાન અન પછી ખતરો, ઉતતર-

દશકણ જતો રસતો, શચનારના વક. બધાન જાણ જદો જદો રગ િતો. પણ આ મખય

છવણીનો પાણીનો પશ િતો. પાણીની બ ટાકીઓ ભરી રાખવામા આવી િતી. તમાથી

વાપરવાન િત.

અિી િવ બ-તરણ હદવસ પવવતરયારી રપ રિવાન િોય છ, પણ અમાર આઠમી જન તો

અિીથી નીકળી જવ પડ તમ િત. મખય શનયામક શબરગહડયર ગયાનશસિન મળા. ટટહકગ- પદયાતરા

માટ બ રટ િતા : 1 હકસતવાર – પલમા2 – ઇખાલા – સોનદર – નતનાલા – બરહા; અન તયાથી

એ જ માગગ પાછા. 2 હકસતવાર – પલમાર – ઇખાલા – સોનદર – શશસશી – િાનઝલ – યોદવ – માગવન

પાસ – દકમ – શસનથનપાસ – હકસતવાર. આ બીજો સકયલર રટ િતો અન અમ એ જ

પસદ કયયો િતો. પણ આ રટ પર તો એટલી ટકડીઓ િતી ક અમાર કદાચ હકસતવારમા

જ ચાર હદવસ ગાળવા પડ. શબરગહડયર અમન બરહાવાળો રટ લવાની સલાિ આપી. તો

કદાચ કાલ જ સવાર નીકળી શકાય.

શી પલાણ તો સાથ આવવાનો જ શવચાર મલતવી રાખયો. અમન જરાય ના ગમય.

એમના જવા પવાસી રખડ જીવ સાથ િોય એટલ િમશા રગત રિ. પણ એમન જલદીથી

પોરબદર જવ િત. સવારમા અમન થોડી કસરત કરાવી. પછી શચનાબન કાઠ જયા એક

ઝરણ વિ છ તયા મોકલયા. હકસતવાર આ શવસતારન સૌથી મોટ મથક છ. કસરના વયાપારન

કનદર છ. પાચીન કાળમા શતબટ જવાના રટ પર િત. અિી ડોગરા લોકો શવશષ રિ છ.

આપણા લશકરમા ડોગરા રશજમનટ જાણીતી છ. લડાયક પજા છ. આ બધા શવસતારન

ભોગ કાશમીર ખીણન સગવડો મળ છ. રસતામા એક વદ મળા. ત કિ, સરકાર અિી

નદી પર બધ બાધવાની વરસોથી વાત કરી છ. એના માટ લાખો ખચાવયા છ, પણ

હકસતવારન પાણી મળત નથી. બધ થતો જ નથી. અિી પરત પાણી મળ તો આ મલક

નદનવન બની જાય. ડરૉ. કરણશસઘ ડોગરી લોકગીતોનો સગિ કયયો છ, ત યાદ આવય.

અિીથી આસપાસના ગામમા બસ જાય છ. પછી કોઈ બસ-માગવ નથી. અદર દર દર

સધી મયલટટક – ખચચર માગવ ક પગદડીઓ છ.

બપોરના આવી બધી માહિતી સાથ પવવત શવસતારોમા ચાલવા અગ શબરગહડયર વગવ

લીધો, શચનારની છાયામા. તઓ તો મોટા પવવતારોિક અન પવવતજ છ. પવવતારોિક સસથાઓ

સાથ જોડાયલા છ. અમાર દગવમ પવવતા ચઢવાના નથી. કદરતના સાશનનધયમા કડીએ કડીએ

ચાલવાન છ. અમારી ઇચછા તો માગવનપાસના રટ જ જવાની િતી પણ પછી બરહા રટ

સવીકાયયો. શબરગહડયર કહ ક આ રટ પણ એટલો જ સનદર છ, બધા કમ આ રટ પસદ

નથી કરતા તન આશચયવ છ. અમ પસદ કરી લીધો, એ જોઈ અમદાવાદથી આવલા શી

કશયપની એક ટકડીએ પણ. પલા છાતરો તો માગવન રટ જ જવાના આગિી રહા.

સાજ ગામમા જઈ જરરી દવાઓ, ગલકોઝના પકટ વગર લઈ આવયા. અમન રકસક,

બરડ ઉપાડવાના થલા આપવામા આવયા. એમા માતર અતયત જરરી ચીજવસતઓ ભરવા

કહ. અમાર જ એ બધ ઉપાડવાન િત.

પિાડોમા પગ ચાલવાનો ખયાલ જ આનદ આપી જાય છ. તરીસ વષવ પિલા હષીકશથી

બદરીનાથન માગગ ગરડચટટી સધી પગ ચાલયો િતો. એ હદવસમા હષીકશથી યાતરીઓએ

પગ જ જવ પડત. પણ એ એક જ હદવસનો અનભવ શચરસથાયી બની ગયો છ. િવ

આવતી કાલથી ફરી એવો અનભવ મળવાનો છ, ઉતસાિમા તરયારીઓ કર છ. પણ પલાણ

નિી આવ તનો રજ પણ ઊડ ઊડ અનભવ છ.

૨૮ મ

વિલી સવાર ઝટપટ તરયાર થવાન િત. એમ તો રાતર રકસકમા બધી વસતઓ ભરી

રાખી િતી પણ સવારમા થોડી તમા નાખવાની િતી. બાકીનો સામાન અિી છોડીન જવાન

િત. િજી તો આકાશમા તારા િતા અન ઊઠી ગયા. મીણબતતીના અજવાળામા કટલ

જોઈ શકાય? શી પલાણની મદદથી બધ ઠીકઠાક કય. સટોરરમમા વધારાનો સામાન મકી

આવયા. આમ તો અિીથી જ પગ ચાલવાન િત પણ અમ શશડયલ કરતા એક હદવસ

આગળ િોઈએ તો જ ગોઠવાય એમ િત. એટલ એક હદવસની પદયાતરા બસથી પરી

કરવાની િતી. આ બસમા માગવન રટ પર જનાર કણાવટકની ટકડી ઉપરાત અમારી, જન

વડોદરા ગપ નામ આપવામા આવય ત ટકડી િતી. વડોદરાના છાતરો સાથ અમદાવાદના

અમ સાત િતા.

ઊચોનીચો વાકોચકો પિાડી માગવ. મોટ ભાગ નદીન હકનાર હકનાર જાય. ઘડીમા

તમારી બાજ પિાડ આવી જાય, ઘડીમા જગલનો ઢોળાવ. નીચ વિી જતી િોય નદી. બસ

નીચ ઊતરી. અિી િતો બ નદીઓનો સગમ. શચનાબ અન મારવા નદીનો. િવ અિીથી

શચનાબનો સગ છટી જશ. મારવા અમારી સાથ થશ. અમ બધા આનદોલલાસમા િતા.

બસ, રસતાની એકધાર આવી ઊભી રિી. અિી અમાર ઊતરી જવાન િત.

અિીથી શર થતી િતી અમારી પદયાતરા. આમ તો સવાર હકસતવારથી નીકળા િોત

તો સાજ અિી પિોચત. પણ િવ અિીથી આગળ જવાન િત. પલમાર લગભગ છ

િજાર ફટની ઊચાઈએ આવલ છ. અિીથી થોડ ચઢીએ પછી કમપ આવશ, તયા નાસતો

લઈ તરત જ આગળ ચાલવાન િત.

રકસક સાથ ચાલવાનો જ નિી, ચઢવાનોય પિલો અનભવ આવયો. પિલ જ પગલ

પરીકા િોય તમ અિીથી સીધ ચઢાણ ચઢવાન િત. ખાલી િાથપગય દોહલ લાગ તો બરડ

રકસક સાથ તો! અમાર માથ િતી સનકપ, આખ ગરૉગલસ, પગમા િટરશઝ. િટરશઝ

કય દિાડ પિયા િોય? પગ તમની સાથ સિકાર સાધી શકતા નિોતા. જોતજોતામા તો

પરસવાના ઝરણ વિી ચાલયા. ધમણની જમ શવાસ ચાલવા લાગયા. ઉલલાસ અન ઉછાળાથી

ગીતો ગાતા મોઢા શવસફાહરત િતા. અધરામા પર તડકો થઈ ગયો િતો. ઉપર ગામની

સપાટીએ પિોચતા તો આ તડકામાય તારા દખાઈ ગયા. ઉપર જતા િતા, તમ દશયો

ખલતા િતા. પણ જએ કોણ? ચઢી જવ, બસ ચઢી જવ – એ જ શનરધાર.

પલમા2મા કમપ િતો, પિાડી ગામ. સદર જગયા. તબમા બસવાન અન શીતલ જલ

પીવાન એટલ તો ગમય! પણ અમાર તરત ચાલવાન િત. જ પદયાતરા સવાર શર થવી

જોઈએ ત િવ આકરા તડકામા શર થઈ.

આ રસત કોઈ વાિન કદી પસાર થય નથી. માતર ભારવાિી ખચચરોન ચાલવા જટલી

પિોળાઈ. કયાક ઊચાનીચા પગશથયા, કયાક માતર પથરા, કયાક કાકરા, કયાક માટી, ઘડી

ચઢો, ઘડી ઊતરો. વળાકો એટલા બધા ક પલી હિનદીની કિવત િવ સમજાય ક નવ

હદન ચલ અઢ ાઈ કોસ. કાગડાઉડાણ અતર તો માડ સો-બસો મીટર થાય. જયાર આપણ

ચાલયા િોઈએ કટલ બધ! બરડાન ભાર કટિ થત, પગની તકલીફન તો પછ કોણ? ઠસ

ખાતાખાતા એમન ચાલવાન. આ આખો ખલલો માગવ િતો. કયાક ઝાડની છાયા આવ.

પણ કટલી વાર? નીચ મારવા વિી જતી િતી પણ કટલી બધી નીચ! િવ કોઈ કોઈની

જોડ વાત નિોત કરત.

રસત ખચચરો સાથ થાય ક સામ આવ. ઊભા રિી વાટ આપવી પડ. જોતજોતામા

પસાર થઈ જાય. તમની સાથ પસાર થઈ જાય િાકનારા. અમનય થય ક વજન ઉપાડીન

ચાલતા અમય ખચચર. િવ થય ક ‘આ તો જોઈએ,’ ‘આ તો જોઈએ જ’ એમ કરી જ

ભય િત ત જ ભારરપ બની ગય િત. જરા ઠડો પવન વિ ક એ સરજના તડકાન

ભલાવી દ. એ પવન જ અમારી શશકતન ઈધણરપ િતો.

દોઢ વાગવા આવ, પછીય ભોજનની ઇચછા ન થાય? તટલામા એક વળાક વટાવી જવા

હદશા બદલીએ ક બ પિાડ ઉપરથી ધસમસત એક ઝરણ દોડી વિી જાય. ભલી ગયા

ક બરડ બોજ છ. માથ સયવ અન ચરણ ડખતા શઝ છ. અધરામા પર ઝાડ આવી ગય

બસી પડા. રકસક ઉતારી ઝરણા પાસ દોડી ગયા. હિમસીકરનો શીતલ સપશવ તમામ

થાક-તાપ િરી રહો. પાણી પીધ – અમત આવ જ િશ? ઝાડની છાયામા ખાવાન કાઢય.

આમ ખાવાનો ‘ટસ’ કયારય નિોતો પડો.

પછી ચાલવાન શર થય. અમ અતર ટકાવવાના ખયાલથી પગદડીનો માગવ લીધો. માડ

ફટ-બ ફટ પિોળી પિાડના ઢોળાવ પરની પગદડી પર ચાલવાન દષકર િત. તયા કસોટી

થઈ. એકદમ સાકડ માગગ ઉપર ચઢવાન. પગ મકવાની જગા નિી. પગ કયાક ઠરવયો

અન ખસકયો તો ગયા. અમારી પિલા કટલાકન ચઢતા જોઈ હિમત િારી જવાય એવ

િત. રપા અન અશનલાબિનન કહ, પિલા મન જવા દો. રકસક મકીન આવ છ. મ

ભયકશપત ચરણ શસથર કયાવ અન એક પગ ઊચ ટકવી આચકો લીધો, જથી અધધર થવાય

પણ એની સાથ બરડા. પરના રકસક પણ ‘જમપ’ લીધો – ઝાખરાની એક ડાળી પકડી

સભાળી લીધ. જરા ચકી ગયો િોત... ઉપર પિોચી જોય – અમારી ટકડીના નતા, એક

શશકક, ઝાડની છાયમા બઠા િતા. તમન મ મદદ કરવા કહ. પણ હફલસફની અદામા

તમણ કહ, ‘અિી સૌએ સૌની રીત સૌનો માગવ કાપવાનો છ. કોઈ કોઈન મદદ ન કરી

શક.’ અતયાર એન શ કિવ? િજી નીચ રપા, અશનલાબિન, સૌ ઊભા છ. િ રકસક

ઉતારી મદદ જવાનો ઉપકરમ કર ના કર તયા બ સથાશનક માણસો ઉપર આવતા દખાયા.

તમના બરડ રપાની અન અશનલાબિનની રકસક િતી. અન બનનએ બનન મહિલાઓન

સમાશવાસનપવવક ટકો આપયો િતો. ઉપર આવી, રકસક ઉતારી અમારો આભાર ઊચક

ત પિલા ઝટપટ આગળ નીકળી ગયા. રપાના ચિરા પર િજી ભય િતો.

ઊતરતો પિોર િતો, પણ તાપ આકરો િતો. પિાડો તપયા િતા. તયા વળી એક ઝરણ

આવય. ખબ ઊચાઈએથી પડત િત. અમ ફરી શીતલ વાહર પીધા. તયા ફરી કશયપમડળી

આવી પિોચી. િજી કટલ દર? – એ સૌનો પશન િતો. સાજ પડવા આવી. જગલ િવ શર

થત િત. તની સાથ નીચ ઊતરવાન િત. નીચ ગીચ ઝાડીમા કઈ દખાત નિોત. માતર

મારવાના વિવાનો અવાજ ઘમરાતો િતો. અમારી અન સરજની વચચ પિાડ આવી જતા

સાજ પડી ગઈ એવ લાગય. િવ અધાર થઈ જશ. આ માગવ પણ ખરો જ િશ ન! તયા

સામ કમપશનયામક લવા આવયા િતા. તમની વાણીમા ઉતસાિ વિતો િતો. અમ તમની

પાછળ ચાલયા. ગાઢ જગલ – િ, ‘વડઝ આર લવલી, ડાકવ ઍનડ ડીપ’ – પણ રાત પડ ત

પિલા ઈખાલા કમપમા પિોચવ જોઈએ. અલબતત, કોઈ વચનો પાળવાના નિોતા. ઈખાલા

પિોચયા તયાર અધાર થઈ ગય િત. ગાઢ જગલન એ અધાર િત,

પિાડના જગલો વચચ ઇખાલા િત. પિોચયા એવા ઢગલો થઈ ગયા. ગરમાગરમ ચા

પીતા ચતન આવય. જગલ ખાતાન રસટ િાઉસ િત. એક નાના ઝરણાન પાણીની નળીમા

થઈ વિવાની ફરજ પાડવામા આવી િતી. ચકલી વગરનો સતત વિતો નળ. બિનો માટ

લાકડાના રસટ િાઉસમા, ભાઈઓ માટ બિાર ખલલામા નાખલા તબઓમા ઉતારો િતો.

પડાવનો પિલો હદવસ. પગ ભરાઈ ગયા િતા, બરડો રિી ગયો િતો. આમ જ છક

સધી ચાલવાન િશ. અશનલાબિન તો કહ પણ ખર – ઇઝ ઇટ વથવવયિાઇલ?

કશય5 મડળીના બરા િાલ િતા. છોકરાઓ બિ થાકયા લાગતા નિોતા. બટ કાઢીન

બધા પગ જોતા િતા, કયા કટલા ડખયા છ. િવ આગળ જવ ક નિી – એવો પશન થયો.

અશનલાબિન રપાન પછય, ‘કમ રપા, કાલ આગળ જઈશ ન?’ રપાની આખમા આસ

આવી ગયા. કશ બોલી નિી, પણ રપાનો જવાબ સપટિ િતો. તયા કશયપ કહ – અમ તો

આગળ જવાન મલતવી રાખીએ છીએ! અશનલાબિન કહ – ચાલો, િવ કાલની વાત કાલ.

ચારક ધાબળા લઈ તબમા ગયો. બધા છોકરાઓ અિી િતા. બ ધાબળા પાથરી બ

ઓઢવા રાખયા, મીણબતતીના અજવાળામા આયોડકસ 5ગ ઘસય. તયા કોઈએ સાપની વાત

કાઢી. અિી સાપ આવ છ. છોકરાઓ જરા ગભરાયા. બધા અગજીમા વધાર બોલતા.

તયા એક છોકરાએ તબનો છડો ઊચ કરી, બટરીન અજવાળ ફકય, અન ‘સનઈક, સનઈક,

સનઈક’ કરતો એ ઊછળો. એમના પલા શસથતપજ શશકક અડધા ઊભા થઈ ગયા અન

નાનો હિમાશ પલ છડથી ‘અકલ!’ ચીસ પાડી મન આવી બાઝી પડો. ‘ગીન સનઈક,

ગીન સનઈક’ પલો ગભરાયલા અવાજ બોલતો િતો. પછી તો બધ જોય, પણ કઈ નિોત.

બધા માડ જપયા. જોતજોતામા ઊઘી ગયા, પણ મન ઊઘ નથી. દસ હદવસ આમ ચાલવાન

છ! પરાણા જગલમા પવન સસવાતો રહો અન નીચ નદીનો ઘઘવાટ થતો રહો.

૨૯ મ

પિાડોના જગલોમા સવાર ખશનમાઈ લઈન આવી ગઈ. કાલનો દિન ઢગલો કરી દતો

થાક કયા ગયો? તબની બિાર આવીન જોય તો કવી રમયસથલીમા રાત ગજારી િતી તનો

અનભવ થયો. જમણી બાજએ ઊચા ન ઊચા જતા પિાડો પર તમનાથીય ઊચા ચીડ

વકોની ટોચો પર કોમળ તડકો પથરાયો િતો, ત પાદડા વચચથી ચળાઈન કયાક તરાસા

લાબા પકાશશબબ રચતો નીચના સકા પાદડાન સૌનદયવથી રશસત કરતો િતો. ડાબી બાજએ

નીચ ન નીચ ઢળતો જતો ઢોળાવ છક નીચ વિતી મારવામા ડબકી લગાવી જતો િતો.

રસટ િાઉસની જમણી બાજએ 5િાડોની ઉપતયકા 52 માગવ ચાલયો જતો િતો. તના

પર અવરજવર શર થઈ િતી. પવન ગાલ ઠડા કરી દતો િતો. ગરમ ગરમ ચામાથી

વરાળ નીકળતી િતી અન અમારા મોમાથી પણ વરાળ નીકળતી િતી. થોડી વારમા જ

પલા માગવ પર નીકળી પડવાન િત, પણ ગઈ કાલની શવષમ પદયાતરાન સમરણ થતા

ચરણ એકદમ શશશથલ થઈ આવયા. મનમા થય, આજનો એક હદવસ અિી રિી પડીએ,

આવતી કાલ ચાલશ.

અિી રિી પડનાર ઘણા િતા. અિીથી પાછા જનારા, તથી પણ વધાર. હિમાલયના

પિાડોમા પગપાળા ચાલવાના રરૉમશનટક ખયાલથી આવલાઓમાના ઘણા માટ વાસતશવક

વાટ વસમી િતી. અમદાવાદની અમારી સાથની શી કશય5 મડળીએ ઊઠતાવત તો કિલ,

આપણ આગળ જઈએ જ છીએ, પણ પછી થોડી વારમા કિ, અમ તો નથી જતા, આજ

અિી રિીશ, કાલ પાછા. આગળ જઈન ભરાઈ પડીએ એના કરતા...

વડોદરા મડળીમાથી બતરણ બિનોએ પણ પાછા વળી જવાન શવચાય. મારા મનમા પાછા

જવાનો તો નિી, પણ એકાદ હદવસ રિી પડવાનો શવચાર િતો. રપા એક અશનણવયની

શસથશતમા િતી, તણ નત નતર કહ, ‘તમ બધા જાઓ, િ આજ અિી રિીશ, આવતી

કાલ બીજા પાછા ફરનારની સાથ હિમનગરની મખય છાવણીમા જતી રિીશ અન તયાની

વયવસથામા મદદ કરીશ.’ મખય છાવણીની વયવસથામા આવા ઘણા પદયાતરીઓ સવયસવકો

બનયા િતા. મ મારો શવચાર સચવયો. અશનલાબિન કહ, ‘જો આગળ જવ જ િોય તો

આજ જ નીકળી જવ જોઈએ. આજ જો અિી રહા તો પછી આગળ કદાચ જવાની ઇચછા

નય થાય. એવ કરીએ ક આજ આપણ ચાલીએ અન િવ પછીની છાવણીમા પિોચયા

પછી એવ લાગશ ક િવ આગળ વધવાની િામ નથી. તો તયાની છાવણીમા એકાદ-બ

હદવસ રિી પાછા વળી જઈશ.’ વાત ગમતી નિોતી. પણ વડોદરાના ભાઈ-બિનોય જવા

તરયાર થતા િતા ત જોઈ શવચાય – ચાલો તયાર. પછી તો રપા પણ તરયાર થઈ.

જવા તરયાર થવાન નકી કય પછી પિલ જ કામ કય ત અમારી અપહરગિ વશતતન

પકટવા દવાન. સામાન ઓછો કરી કાઢવાન શવચાય. કપડાની એક જ જોડ વધાર, આખી

ડાયરીન બદલ થોડા છટક પાના. બાઇનોકયલર, ઓઢવાની શાલ સધધા, એક આખો રકસક

ઓછો કરી નાખયો, થોડી જરરી વસતઓ એક બગલથલામા રાખી, જથી વારાફરતી િળવા

થઈ શકાય. આ છાવણીમા અઠવાહડયા પછી પાછા આવવાન િત. સામાન ઓછો કરવાના

ઉતસાિમા મ એક વધારાન પિરણ જ જોઈએ તય કાઢી નાખલ, ત તો પછી ખબર પડી.

કમપના શનયામક બધાન ભગા કરી સચનાઓ આપી. બગાળી બાબ િતા – શશકતપસાદ.

બિ વાચાળ. એક એક વાકય પછી ઓ.ક. પશાથવ ઢબ બોલ, ‘બધાના રકસક તરયાર થઈ

ગયા િશ, ઓ. ક.? િવ દસ શમશનટ પછી નીકળવાન છ. અિીથી િવ સીધ ન સીધ

રસત ચાલવાન છ. ઓ. ક.? – તમ લગભગ અડધો કલાક ચાલશો, પછી સામ જોશો,

તમન બરફમહડત એક શવત પવવતશશખર દખાશ. ઓ. ક.? ત જ બરહા...ઓ. ક.? પછી

દસ શમશનટ ચાલશો એટલ એ નિી દખાય. ઓ. ક.? રસતામા આજ તો એક િોટલ

આવશ. તમન તયા ચા મળી શકશ. ઓ. ક.? આમ તણ પાચ-સાત શમશનટ રસતામા કમ

ચાલવ, ડાબી બાજની ઊડી ખીણમા વિતી નદી તરફ વારવાર ન જોવ, ઝરણાન ઠડ

પાણી એકદમ ન પીવ, ઝરણ ઓળગતા પગ પાણીમા પડ તો તરત જ મોજા બદલી

નાખવા – વગર સચનાઓ આપી છવટ કહ, ‘જયાર તમારા રસતાની એક ધાર લાકડાન

એક મકાન આવ અન તની ઓસરીમા બસીન એક દરજી સીવતો તમ જઓ એટલ

સમજજો, તમારો પછીનો મકામ આવી પિોચયો છ, ઓ. ક.?’

દસ શમશનટ પછી તો લચબરૉકસમા બપોરન ખાવાન ભરી અમ રસત ચાલી રહા િતા.

બિ જ અનકળ માગવ, જગલછાયા, પિાડના પટાળ પર ચાલયો જતો િતો. આજ બિ

ચઢઊતર નિોતી, કઈ નહિ તો શરઆતમા તો નહિ જ. અમન થય, સાર થય. નીકળી

જ પડા. અમારા િવ બાકી રિલા પદર પદયાતરીઓના ગપમા સૌથી નાનો િતો હિમાશ.

નાની રકસક એન બરડ િતી. ચાલતા ચાલતા દોડ, િાફ. વળી બસ એવો રકસક સમત

આડો પડી જાય. બીજા છોકરાઓ પણ તરવહરયા િતા. એકબીજાની મદદ માટ તતપર.

પણ તમની સાથ આવલા તમના શશકક િતા જાણ વીતરાગ. છોકરાઓ પોત પોતાન ફોડી

લતા. માગગ આવતા ઝરણાઓ જવા ચચલ અન શશકતસતોતભયાવ. િ એમન માટ ‘અકલ’

િતો. બધા આગળ-પાછળ બબબ તરણ તરણના ગપમા ચાલયા જતા િતા.

અિો...! બરડ ભાર સમત અમ ઊભા રિી ગયા! કવ અદભત દશવન! શવત હિમમહડત

પવવતશશખર. આ જ બરહા! જઓ!

એકદમ શવત. કવળ શવત. તની બનન બાજ બ પિાડ – એકદમ લીલા, નયાવ લીલાછમ,

બ લીલાછમ પિાડોની ફમ વચચ શવત બરહા. સામ તરણ શશખર. લીલ, શવત, લીલ. જોતા જ

રિી ગયા. રગ અન આકશતની કવી મનોિર ભવય છશબ! પિાડો વચચ ઊગતા સરજના

શચતરો અમારા શચતરશશકક દોરાવતા. પિાડમાની વળી પાછી વિતી નદી િોય, નદીમા

િોડી િોય, પિાડ પર ઝાડ િોય, આકાશમા પખી િોય...અિી ઘણ બધ િત, પણ બ

પિાડ વચચ સરજ નિી, તરીજો પિાડ. શવત પાવનતવ જાણ ધયાનમનિ છ.

અમ શસથર થઈ ગયલા ચરણ ઉપાડા. થોડીવાર સધી શવત શશખર દખાયા કય, પછી

જરા અમારો રસતો વળો ક અતધાવન. એય ત ઠીક થય. આટલી લાબી કણો સધી આવા

ઉતકટ સૌનદયવનો સાકાતકાર શવહલ કરી દ છ, બચન કરી દ છ. પણ પલા લીલાછમ

પિાડ તો થોડા થોડા દખાતા િતા. પછી સમજાય ક એ તરણ પિાડો સીધી િરોળમા

નિોતા, એકબીજાની નજીક પણ નિોતા. પણ આકાશમા એકબીજાથી દર રિતા તારાઓની

એકસાથ િોવાની આકશત રચાય કઈક એ એવ િત. હિમાલયની પદરસો માઈલની લબાઈમા

આવી તો કટલીક અદભત સૌનદયવ-સથલીઓ િશ. આ તો એક. એ એકન જોતા જો

આમ થત િોય તો પછી સતત આવા અનક સૌનદયવદશવન કરનારન તો પછવ શ? મન

થત િત, આપણા ઋશષમશનઓમા સસારીઓ કરતા કઈ ઓછો આસશકતભાવ નિી િોય.

માતર આસશકતના કનદરો જ અલગ અલગ એટલ. હિમાલયની આ આસશકત હિમાલયના

સૌનદયવમાથી જ જનમી િશ ન! વરરાગી ભતવિહરન ગગાતરગહિમસીક2શીતલ હિમવતના

ચાર સથલોની કટલી આસશકત િતી! આજ પલાણ સાથ િોત!

આજ માગવ પર સથાશનક લોકો વધાર મળતા, ખચચરો પણ. રસતાની ડાબી બાજએ

નદી તરફના ઢોળાવ પર કયાક કયાક પગશથયા પદશતની ખતી િતી. ઘઉ લિરાતા િતા.

નદી મારવા કયારક એટલી બધી ઊડી ઊતરી જતી ક તના િોવાનો ખયાલ તના વિવાના

ખરખર અવાજથી આવતો, કયારક તનો પવાિ નીચ નજર કરતા જોઈ શકાતો અન એક

સથળ તો રસતાની લગોલગ આવી ગઈ, આ પલી જાય.

અન આ પલી િોટલ. િોટલ શ? બ ઓરડા અન આગળ ઓસરી. આગણામા

લાકડાના બાકડા. અશગયાર વાગયા સધી એકધાર ચાલીન થાકયા િતા, શવશામ કરવાન

અમ લાયક બનયા િતા. બરડથી રકસક ઉતારી 'િાશ' કરી. આવા ઠડા મલકમા પણ

પરસવો લછો. અદર ઓરડામા ખાટલા િતા. ત પર બઠો. ચા પીધી.

આજ અમારી ટકડીથી અમ આગળ િતા. આગળ રિનારન ચાલવાનો ઉતસાિ રિતો

િોય છ. થોડી વારમા તો અમ પાછા ચાલતા િતા. નદી એકદમ પાસ દખાઈ. એક

ખતરવા. ખતર પાર કરો એટલ નદી, પણ કવી નદી! પથથરોમા માથ અફાળતી રઘવાટ

કરતી જાણ. પથથરની એક વાડ ઉપર રકસક ઉતારી િ નદી પાસ ગયો, નીચા વળી

બીતા બીતા તન પાણી િાથમા લીધ, પીધ. પવાિમા પગ દવાનો શવચાર પણ ના આવ.

વળી માગવમા આજ ઝરણા જ ઝરણા. જમણી બાજના પિાડોમાથી ફટી, ઊચાઈથી

પડત મલી, પલી નદી તરફ વિી જતા િતા. કટલીક પાણીની સરો તો આપણી ઊચાઈન

સમાતર પિાડના પટમાથી નીકળી આવતી િોય. કયાક તો વાસની એક નળી એ પિાડના

પટમા ઘસાડી િોય અન નળીમાથી પાણી પડત િોય! અમન સાવધાન કરવામા આવયા

િતા ક ઝરણાન સીધ ઠડ પાણી ન પીવ. પણ એમ કઈ બધી વાત માની મનાય!

ઉપરથી ધોધરપ ઝરણ પડત િોય, પાસ થઈન પસાર થઈએ ક શીતલ હિમસીકરોનો

સપશવ દિની સકલ કલાશનત, શાશનતન િરી લ. એન દશવન પસનનતા આપી રિ. પછી ઊભા

ઊભા જ ખોબો ધરી ઘટ-બ ઘટ પાણી પીધા વગર કમ રિવાય! એટલ બધ ‘શમટિ’ લાગ

ક જાણ પીધા જ કરીએ. મોએથી પટ સધી પિોચ તયા ઠડો મારગ

રસતામા જરા સમતળ જગા આવી. બપોરનો તડકો આકરો થયો િતો. ઝાડની છાયામા

બસી પડા. જમવાન કાઢય. લચબરૉકસમા બધ ઠરી ગય િત, પણ અિી તો એનોય

અનનય સવાદ. કધાતરાણા ન રશચનવ વલા. માગગ ચાલતા બિ આરામ ન થઈ જાય તનો

ખયાલ રાખવો પડતો. નિીતર પછી પગ આળસી જાય. ચાલયા. વળી પાછ ઝરણ. ધોધ

જ કિો. પિાડની સીધી કરોડ સાથ અફળાત, પછડાત, નીચ ઊતરત, ભરી ઝાયવાળ

ફનશવર જળ. ઝરણ રસતા પર પથરાઈન જાય. પસાર કરવ પડશ. પાણી વચચ પથથરો

ગોઠવલા િતા, તના પર સાવધાનીથી પગ દઈ દઈન. જો પાણીમા પગ પડો તો પછી

તરત જ બિાર નીકળી બટ કાઢી મોજા બદલી નાખવા જ રહા. છોકરાઓ ફટાફટ

પસાર થઈ ગયા. રપા સાચવી સાચવીન નતયનો લયતાલ મળવતી િોય તમ પગ મકતી

િતી, લયભગ થયો તમ પગ સીધો પાણીમા, અન એન જરા કિ ક ‘સાચવ’ ત પિલા,

જ 5ર મ ચરણ ટકવયો િતો ત પથથર ડગતા, િય પાણીમા. પગન કટલ બધ ગમય!

કયારક ખલલો રસતો આવતો, કયારક છાયાદાર. કયારક ચઢવાન આવત, કયારક

ઊતરવાન. જરા પાછળ નજર કરીએ તો પિાડના શસફત પટ પર જ મારગ અમ ચાલીન

આવયા તનો જાણ પટટો દખાય. પિાડ દામોદર બની જાય. સરજ નમતો િતો, ખલલા

પિાડો અકારા લાગતા િતા. અમારા પગ પણ િવ ગરબા ગાતા િતા અન િજી પલી

દરજીની દકાન આવતી નિોતી. તયા દર મકાનો જવ દખાય. તયા પિોચતાય ઘણી વાર

થઈ. િજી દરજીન ઘર કયા? વળી પાછ ઝરણ. પાણી પર આડા નાખલા એક લાકડા પર

સમતલા જાળવતા પસાર કરવાન િત. તયા ઢાળ ઉપરથી એક નમણો ઘોડસવાર ઊતરી

આવયો, કણક તો લોકવાતાવનો રાજકમાર લાગયો. એણ ગરદન નમાવી શસમત કય અન

ઘોડાન ઊભો રાખયો અન અમન ઝરણ પાર કરવા દીધ.

છવટ લાકડાન ઘર આવય. સચો પડો િતો, પણ દરજી નિોતો. ભલ, પણ િવ

મકામ નજીક િતો. થાકન લીધ િશ અથવા તો તડકો ગમતો નિોતો. િ જરા આગળ

થયો. તયા એક તયાનો શનશાશળયો મળો. મારી સાથ ચાલવા લાગયો. એટલ જ નિી મારો

થલો પણ લઈ લીધો. ગામ આવય. તન બાજમા રાખી, ખતર-શઢાની સાકડી કડીઓ અન

ગામ બિારના એક મિોલલાની શરીઓ વટાવી છાવણી પર પિોચયો. આ સોનદર! એન

નામ માતર ‘સદર’ િોવ જોઈએ. થોડી વારમા સૌ આવી પિોચયા.

નાના નાના ખતરો વચચ તબઓ નાખલા િતા. ઉગમણ ઊચા ઢોળાવવાળો વકોથી

આછો આછો છવાયલો પિાડ. ઢોળાવ પર િતા લાકડાના નાના ઘરો. દશકણ, જ તરફથી

આવયા િતા, ત તરફ દર ઊચા ઊચા શશખરો દખાતા િતા. તમના પર િજી પરપરો

બરફ ઓગળો નિોતો, થોડાક ખલલા થયા િતા. આથમણ થોડ દર સધી ખતર, પછી

નદી તરફ ઊતરી જતો. ઢોળાવ, અન પછી ઊચા પિાડો, ઉતતર તરફ ઊચી ટકરીઓ.

આવી મનોરમ જગયા વચચ સોનદર! િજી તડકા િતા. પિાડ પર પથરાયલા ત ગમતા

િતા. તબમા ઉતારો લીધો.

વરૉટરપરૉઇનટ જરા દર િત. એમ તો બાજમા એક ઝરણ વિી જત િત, પણ ખતરો

વચચથી વિત િોવાથી પાણી મટ-મલ િત. વરૉટરપોઇનટ ગયા. જરા ઊચી જમીનમાથી

પાણીની ધાર દરવતી િતી. કણાવટકની ટકડીની બિનો સનાન કરવા ઇચછતી િતી. રાિ

જોવી પડી. આજ મન નાિવાનો શવચાર િતો. પણ સાજની સાથ જોતજોતામા ઠડી પણ

ઊતરવા લાગી. પલી બિનોએ શવચાર બદલયો અન ઝટપટ િાથમો ધોઈ ચાલી ગઈ.

ભાઈઓનો વારો આવયો. અડધા કોસ જટલ પાણી આવત િત. વારાફરતી નવાય તમ

િત. તયા તો પારો જાણ એકદમ નીચ ન ઊતરી ગયો િોય! ઠડી એકદમ વધી ગઈ.

આખર મારો વારો આવયો. પાણી નીચ બસી જ ગયો. ઓગળલો બરફ જ જાણ શરીર

પર વિી રહો, પણ એની સાથ થાક પણ વિી ગયો.

આથમતા પહરદશયમા ચાર બાજએ પિાડ વચચ અિી બધ રમણીય લાગત િત.

બિાર ઘાસમા કામળો પાથરી આથમતા તડકામા બઠા. જમવાની થોડી વાર િતી. બાજમા

ચલા સળગી રહા િતા. તયા સધી ગોળચણા ખાધા. જમયા પછી કમપફાયર, અશનિ

સળગી ઊઠો, દીવા તો િતા નિી. દર પિાડના ઢોળાવ પર દીવાઓ પટાયા, વકોના

અતરાલમાથી એકલદોકલ, જાણ શસથર આશગયા. અશનિજવાળાની આસપાસ બઠાબઠા આ

બધ જોવાન ગમત િત. પાનતપાનતના ગીતો ગવાતા િતા. ઘોડા પર જ પલા અસવારન

જોયો િતો, તય અમારા કમપફાયરમા શાશમલ થયો િતો. એણ બિ સરસ ગાય. બધી

રીત શચતત પસનન િત. િવ તો રપાએ પણ કહ, કાલ આગળ જઈશ.

આકાશ એકદમ ચોખખ િત. તારાઓ ઝળાઝળા પગટી ઊઠા, દયશતવત. તારાખશચત

આ આકાશ! આ અશનિ! અશનિના ભડકા વચચ ઝબકી જતા પિાડ. રાત સાથ ઠડી

ઊતરી આવી. ધાબળાઓમા ઢબરાઈ જવ પડશ, આ સાત િજાર ફટની ઊચાઈએ.

૩૦ મ

આજની સવાર રોજની જમ તાજગી લઈન આવી િતી, પણ આકાશમા વાદળ િતા,

અિી વરસાદ ગમ તયાર પડી જાય. વરસાદ પડ તો ચાલવાન જરા મશકલીભય બની જાય.

પણ ચાલવ તો રહ કયાક વાદળ િટતા તડકો ફલાતો. પછી તો જાણ તડકાછાયડાની

રમત ચાલી. શાવણની આબોિવા જામી ગઈ.

ચાલવાન શર કય, સામ ટકરી દખાતી િતી તયા પિોચી આગળ જવાન િત, પણ

ત માટ મોટ ચકર લગાવવ પડ તમ િત. અિીથી કણાવટકની ટકડી શસશશી િાનઝલ થઈ

મગન પાસન માગગ જવાની િતી. એ ટકડીન આજ પાચ હકલોમીટર જ ચાલવાન િત

અમાર પદરક પિાડી હકલોમીટર કાપવાના િતા, એટલ અમારી ટકડી નીકળી પડી, પણ

કોણ જાણ આજ શરઆતથી બતરણ જથ અલગ અલગ જ થઈ ગયા.

સામની ટકરીન ચઢાણ શર થય. શનશાશળયાઓ દફતર ભરાવીન ભણવા ઊપડા

િતા. િસતા હકલકતા ચાલયા જાય, અમ શવાસભર ચાલીએ. વાત કરવાન તો પોસાય

નિી. મોમાથી સવર કરતા શવાસ વધાર નીકળ. ટકરીની ટોચ પાસ અખરોટન ઝાડ િત,

તયાથી ગામ ભણી રસતો જતો િતો. ગામમા લાકડાના ઘર ટકરીના ઢોળાવ પર િતા.

િવ અમારી સાથ મારવા નદીનો નિી, નતનાલાનો પવાિ િતો. ‘નાલા’ શબદથી ભરમાવ

નિી. સવગ વિી જતો શવપલ વાહરઓઘ એ િતો.

ગામની ભાગોળમાથી ખચચરમાગગ જવાન બદલ કોઈએ અમન ખતરો વચચ થઈન

જતી પગદડીએ વાળી દીધા, માગવ ટકો પણ અમાર માટ દગવમ. શરઆતમા તો ખતરોન

શઢશઢ ચાલવાન ખતરોમા ડાગરની રોપણી ચાલતી િતી. રોપણી કરવામા મખયતવ સતીઓ

િતી. એકદમ ગોરા બદન. અમન ભારવાિી બનીન જતા જોઈ, કામ કરતા થભી જઈ

જોઈ રિલી. તરણચાર હદવસથી જ આ માગવ પર અમારા જવા પદયાતરીઓ જઈ રહા

િતા. શઢ સાચવીન ચાલવ પડત, કયારામા પગ પડ તો કાદશવયા થઈ જવાય. ખતર

પરા થયા અન નાલાન કાઠકાઠ પાતળી કડી શર થઈ. આ કડી પર નાળ ઘણ નજીક

િત. કયારક તો જલસીકરો ઊડીન આપણન છાટી જાય.

વાદળ ઘરાતા જતા િતા. િવામાન ઠડ થત ગય. ઘનઘોર વષાવનો હદવસ િોય એવ

વાતાવરણ. પડ પડ કરતો વરસાદ પડવા લાગયો. ભીના તો થવાય જ નિી. અિી માદા

પડા તો આવી બનય. કોઈ દાકતર ના મળ, કોઈ વાિન ના મળ. તરત જ રકસકમાથી

બધાએ રઈનકોટ કાઢા. પિરી લીધા. રકસકન પલાશસટક વીટાળી દીધ. કડી લપસણી

બની િતી. અમારી આગળ એક સથાશનક 'ચાચા' જતા િતા. અમારી સાથ ચાલવાની

તમન શવનતી કરી.

એમણ ગશત ધીમી કરી. એમની પાસ ઓઢવાન કશ નિોત પલળતા જતા િતા, પણ

ઉપરનો કોટ એટલો જાડો લાગતો િતો ક પાણીન તમના શરીર સધી પિોચવા પહરશમ

કરવો પડ. એક બાજ ઘઘવાટ સાથ વિી જત નાળ, ઉપરથી પડતો વરસાદ, ફકાતો ઠડો

પવન અન લપસણો માગવ! આજ કસોટી થશ ક શ? આ બાજ કમપમા પાછા જવાન પણ

િવ સિલ નિોત. પલા ‘ચાચા’ ન િોત તો અમારી ખર વલ થાત, કમ ક તયા રસતા

વચચ જ ઉપરથી એક ઝરણ વિી આવત િત. તન ઓળગવાન િત, પાણીમા પગ ન

પડ તવી રીત. ઝરણાની શોભા જોવા જવી મનશસથશત નિોતી. વરસાદ િમશા ગમયો છ,

કોઈ ન કોઈ બિાન બિાર નીકળીન પલળવાનો આનદ લીધો છ. પણ આજ! ‘ચાચા’એ

બધાનો િાથ પકડી ઝરણ પાર કરાવય અન પછી એ ઝડપ વધારી આગળ નીકળી ગયા.

એટલામા તો વરસાદ બધ થઈ ગયો. થોડી વાર ચાલયા પછી એક લાકડાનો પલ આવયો.

અિી નતનાલા ઊચાઈએથી એકદમ નીચ ઊતર છ. એના માગવમા િજારો મણની શશલાઓ

આડીઅવળી પડી છ. તમન માથ પોતાન માથ અફાળી અફાળીન ભયકર ઘઘવાટ સાથ

કરોધોનમતત ત વિી રહ છ. પલ ઉપરથી એ દશવન રોમિષવણ િત. સામ કાઠ જઈ રકસક

નીચ ઉતાયાવ. રઈનકોટ કાઢી નાખયા. એકદમ તડકો શર થઈ ગયો. િવ ગરૉગલસ પિયાવ,

સનકપ ચઢાવી પાછ ચઢવાન શર થય. તયા સામથી કટલાક સથાશનક માણસો ઝડપથી

ચાલયા આવતા િતા, જાણ નતનાલા. ફટાફટ પગ ઉપાડતા જોતજોતામા નજર આગળથી

નીકળી જતા. તડકામા અમારી િાફ વધતી જતી િતી, પણ ચાલચાલ કય. આજબાજ કવ

લોભામણ િત; આમ તો સૌનદયવ માણવા નીકળા િતા. અિી ચાર બાજએ આ પિાડોમા,

આ વિી જતા નતનાલામા, આ દવદારના ઊચા વકોમા, આ પખીઓના અવાજમા. સામ

ઢોળાવ પરના નાના ઘરોમા એ ફલાય િત, પણ ડોક ઊચી કરીન ઊભા રિીએ તો ન!

નીચ ઊતરવાન આવય. એક મદાન જવ િત. આ બાજથી એક ઝરણ આવી નતનાલાન

મળી જત િત. િવ થોડ પટમા નાખવ જોઈએ. લચબરૉકસ બિાર નીકળા, ખાધ. ઝરણાન

કાઠ જઈ પાણી પીધ. લચબરૉકસ સાફ કયા, પણ ચીકાશ જલદીથી છટ જ નિી. અિી

ગજજરોની વસતીના તબ િતા. તમના ડાશઘયા કતરાની બીક લાગ, ગજજરોનીય બીક લાગ.

તમન જોતા જ તમારી પાસ આવ. દવાની ટીકડીઓ માગ. માથા તરફ ઇશગત કરી, પટ

તરફ ઇશગત કરી, એમ ક માથ દખ છ, પટ દઃખ છ, દવા આપો. કોઈ પણ ટીકડી આપો

એટલ રાજી થઈ જાય. અમારી પાસ ખબ એ.પી.સી. િતી, તમાથી આપીએ.

આજ ગઈ કાલ જટલા ઝાડ નિોતા આવતા. પણ, ચાલવાન વધાર કઠણ િત. એક

ઘટાદાર વળાકના ભીના માગવ પર આગળ ગયા ક ટોપલીઓ બગલમા લઈ ચાર કાશમીરી

કનયાઓ આવતી જોઈ. ચારય લગભગ સરખી વયની રપાળી. કાશમીરી સવ જવા લાલ

પફલલ ચિરા. રસતાન શમષ તમન પશન કરી ઊભી રાખી. ભાગીતટી હિનદીમા જવાબ આપી,

િસતી િસતી ચાલી ગઈ. અિી કવા અભાવો વચચ આ કનયાઓ ખીલી રિી િતી! પોત

સદર છ, ચાર બાજ સદરતા વરાયલી છ, પણ એથી એ સભાન નથી, કદાચ પોતાના

અભાવોથી. ગરીબાઈથી પણ સભાન નથી. એ બધય સવીકારી લીધ છ; એમ જ અસતોષ

શવના જીવ છ. તમણ આકાશમા જત શવમાન જોય િશ, પણ કદાચ ગાડી તો નિી જોઈ

િોય, મોટર પણ કદાચ નિી જોઈ િોય. આ પગથી ચાલીન જવાય એવો જ મલક છ.

આગળ ચાલયા. તયા એક હિમશરયયા આવી. ઉપરથી વિી આવત ઝરણ છક ટોચથી

થીજી ગય િત. એના પર થઈન જવાન િત. વચચ વચચ બરફ ઓગળવાથી બાકોરા પડી

ગયા િતા. હિમશરયયા નીચથી પાણી પાછ વિત તો િત. ચાલયા ન મોટ બાકોર જો પડ

તો ઉદાર મશકલ. કટલાક પગલા પડા િતા, તના પર થઈ ચાલયા. ભય કયા ગયો?

નીચ વળી િાથમા બરફ લીધો, દડો બનાવી સાથીઓ પર ફકવાની રમત જોતજોતામા

શર થઈ ગઈ. રકસક સમત લપસયા પણ ખરા. પણ લપસવાની મઝા આવી. તયા સામ

અમારી છાવણીના તબ દખાયા. પિાડની કરાડ એક બાજ િતી, જન અડીન નતનાલા વિી

રહ િત, બીજી બાજ જગલનો છડો. પણ તયા પિોચવ કવી રીત? જ રસતો િતો તયા

પિાડ પરથી જમીન સરકી આવી િતી. માટી-પથરાનો ટીબો, તમા પાછ વિી જત ઝરણ

જ જમીનના સરકવાથી અનકમખ બની નીચ નતનાલાન મળત િત. તોશતગ ઝાડ ઊથલી

આડા પડા િતા. અધરામા પર આખા હદવસનો થાક. પગ આમય સીધા ન પડતા િોય

એમા આવો માગ વળી બરડ ભાર. પણ છાવણી જોઈ િતી એટલ થોડ જોર આવય િત.

એક બાજ ઝરણ વિી આવત િત. તના પર ઝાડના બ થહડયા આડા નાખી કામચલાઉ

પલ બનાવયો િતો. તના પર થઈ છાવણીમા પિોચી ગયા. ગરમ ચા તરયાર િતી. ચા

પીધા પછી પલા ઝરણાન કાઠ િાથ-પગ-મો ધોવા જવા શવચાય. બટમોજા િટાવીન બધા

પોતાના પગ તપાસતા િતા. મોટા ભાગના યાતરીઓન બટ ડખી ગયા િતા. નવા ફોલલા

ઊઠા િતા. જના દબાયા િતા. યાતરાન પિલ જ હદવસ ‘ફીટ કલચર’ શવશ કિવામા

આવય િત, કારણ ક એ પગ ઉપર જ આ યાતરાનો મદાર િતો. અમન કિવામા આવલ

ક તમારા મો કરતા તમારા પગ વધાર સવચછ, સાફ રાખજો. રપાના પગની બરી દશા

િતી. વડોદરાની કમા તો ધસક ધસક રડી રિી િતી.

ડાબી બાજએ જોરશોરથી નતનાલા વિી જત િત. તન કાઠ જ કમપ િતો. સામ

ટકરીના ઢાળ પર થોડાક ઘર જાણ આમતરણ આપતા િતા. ઉતતર તો ખડકાળ પથથરની

એકદમ સીધી ઊચી કરાડ. અમ જગલન છડ િતા. અિીથી ગાઢ જગલો શર થતા

િતા. દવદારના જગલ, કાશલદાસન આ શપય વક. શશવપાવવતીન પણ પતરવત પયાર. અિી

આવયા પછી દવદાર જોવા મળતા િતા, જની અતયાર સધી કલપનાઓ જ આવયા કરી

િતી. કાશલદાસની, પલી હકશોર રશવ ઠાકરન ગમી ગયલી પશકત, આ પાણીના સીકરો

ઉડાવતા ધસી જતા નતનાલાન કાઠ પવનમા ઝમતા દવદાર દરમોન જોઈ યાદ આવી –

ભાગીિિીતનઝજિસીકિાણા િોઢા મહયઃ કતમપિ િિિારયઃ

યિિાયિતનિષટમગ: રકિાિિાસવયિ તભનનતશખરડબહજયઃ

પવન દવદારન જ નિી, અમનય કપાવી જતો િતો. અમ પાણીઓની મગયા માટ

ભમનારા હકરાતો નિોતા. અિી મયરો પણ નિોતા. આમ તો ભાગીરથીય નિી. પણ

અિી ભમતા પદપદ કાશલદાસન સમરણ થયા કર છ. કાશલદાસ આ ઉતતર હિમાલયના

શવસતારોમાય જરર ભમયા િશ.

પથથરો પર સાચવી સાચવીન પગ મકતો પલા ઝરણ તરફ ચાલયો. પગ એવા આળા

બની ગયા િતા ક કાકરી પસી જતા પણ મો વદનાશસફત થઈ જાય. પથથરોની શરયયા પરથી

ભરી ઝાયના સીકરો ઉડાડત સફહટકસવચછ શનઝવર વિી જત િત. જગલછાયા પિાડના

ઊચા અન ઊડા જતા ઢોળાવ પરથી દોડી આવત િત. પાણીમા જઈ પગ બોળા. આિ!

હિમશીતલ સપશવ. િાથમોએ પાણી લગાડય. ખોબખોબ પીધ. તયા છોકરાઓ વરૉટરબગ

લઈ આવી પિોચયા. તડકો શવલાતો જતો િતો. ઠડી ઊતરતી જતી િતી. ખાવાન ઝટપટ

પતાવી તબમા ઘસી ગયા. આજ અશનિ પણ ન પટાવયો. ધાબળામા લપટાઈ ગયા. ધીરધીર

નતનાલાનો અવાજ ઊઘમા લય થઈ ગયો.

મોડી રાત આખ ઊઘડી જતા એ અવાજ રાશતરની શનઃસતબધતાન ચીરી રિતો લાગયો.

અિી જાણ આ એક નાદ જ સતય છ. પાચપાચ ધાબળાની િફમાથી આ અવાજ મન

બિાર બોલાવયો; િ ગોટમોટ થઈન બિાર નીકળો. બિાર આવી આકાશ ભણી જોય.

તારા કવા ઝગમગતા િતા! અમ પર:– આ સામ જ દવદારના વન ઊભા િતા. શવજનતા

િતી. માતર વિી જતા નતનાલાનો અવાજ. પણ અવાજ એક પરમ શાશતનો ભાવ જગાવતો

િતો. થાય ક સમય આમ જ વિી જાય. પણ શીતલ થતા જતા ગાતરોએ મન તબમા

જવા પયયો. છોકરાઓ ઘસઘસાટ ઊઘતા િતા. નતનાલાના લયાશનવત અવાજનો કફ મન

પણ ચઢતો ગયો.

૩૧ મ

તબનો છડો ઊચો કરીન જોય તો સામ તડકો પથરાયો િતો. કોઈ અતરગ આતમીય

શમતરની જમ તબમાથી બિાર બોલાવતો િતો. િ બિાર નીકળી આવ છ. શીતલ શસનગધ

સવાર. નતનાલા અકલાનત વિી રહ છ. શશયાળામા આ ગશત થીજી જતી િશ. તયાર?

વિતી શશકતનો ઓઘ હિમશશલા બની પડો રિતો િશ.

નાલાન કાઠ એક ઊચી કાળી શશલા પર બસ છ. બસતા એવ થય ક શ બરફની પાટ

પર બસ છ! પણ બઠો રહો. સામના પિાડની ઊચી કરાડ ભય લાગ તટલી સીધી ઊભી

િતી. આ બાજ સામની ટકરીના ઘર સધી લઈ જતો લાકડાનો પલ તડકામા શચતરાતમક

લાગતો િતો. આ પલ ઝરણ પણ. ચાલો, િવ જલદીથી તરયાર થઈ જવ પડશ. આજ

તો બરહાન ચરણ.

નાસતો કરી લીધો, લચબરૉકસમા લચ ભરી લીધ. રકસક ખભ ભરાવયા અન ઝપાટાબધ

નીકળી પડા. આજ પગમા જોમ િત. જોક એવ બનત ક આગલા હદવસનો થાક

સવારમા તો શશકત બની જતો. આજ તો દવદારન વન વીધીન જવાન િત. જગલોમા

થઈન ચાલવાનો અનભવ રોમાચકર િતો. ચાલવાન િત પાછ નતનાલાન હકનાર, કયારક

દર કયારક નજીક. છાતરો તો પાણીના રલાની જમ વિી ચાલયા. પગમા પડલા ફોલલાન

તઓ ગણકારતા જ નિોતા. પલો હિમાશ! પાછળ પડી જાય એટલ દોડ, આગળ થઈ

જાય એટલ આડો પડી આરામ કરી લ. કમા લગડાતી ચાલતી િતી. રપાના પગ પણ

આડાઅવળા પડતા િતા.

તયા અમારી સાથ તયાનો એક છોકરો ચાલતો િતો. મલા કપડામા ગોર બદન

િત. ખાલી િતો. તન પછ – રકસક લ લગા? માથ િલાવી તણ િા પાડી, તરત જ

અશનલાબિન પાસથી પોતાના બરડ રકસક લઈ લીધો. એ અમારો ભોશમયો પણ બની

ગયો. એન નામ બલી; જરા બીજી પગદડી લઈએ એટલ મોઢથી સીટી વગાડ. એની સામ

જોઈએ એટલ િાથથી બતાવ, આમ આમ.

આજ ચઢાણ ઝાઝ આવત નિોત. જગલો વીતતા ઢોળાવવાળા ખતરો શર થયા િતા,

પિાડો જરા પાછા પડા િતા, પવાિન હકનાર વકો િતા, પણ અમારા માગવ પર છાયો

નિોતો. તાપ આકરો થવા લાગયો. પાણીનો પવાિ પણ દર િતો. સામથી બરહા જઈ

આવલી બિનો આવી રિી િતી. અમારો ઉતસાિ વધારતી િતી. બધા પછ, ‘કટલ દર

છ? કવ છ બરહા?’ એક રકસક જરા સરખો કરી, આખો ઊચી કરી કહ – ‘ફનટાશસટક!

બિ દર નથી.’ બોલવા પરથી ખબર ન પડી ક સતય ક વયગ? પણ સામથી આવનાર

બધા સફશતવવાળા તો િતા જ. બલીન કારણ આજ વારાફરતી અમારો ભાર િળવો થતો

િતો. િવ વધાર ખતર આવયા. પથથરની વાડો િતી. છડ ઊચા થાભલા પર લાકડાના

ઘર િતા. બલીન ઘર પણ તયા જ િત. અમન ઘર ભણી લઈ ગયો. તની મા અન બ

બિનો બિાર આવી. બધા જ ગોરા, રપાળા, િસતા. છતાય એમના અભાવગસત જીવનનો

ખયાલ આવ. અમન જોઈ રાજીરાજી િતા. આગિ કયયો. ઘરમા જવાનો, પણ અમ ચાલયા.

ખડવાન ચાલત િત. અિી પણ જગલો િોવા જોઈએ. પણ ખતી માટ સાફ કરી નખાયા

િશ. માથ થકવતો તડકો અન પગ નીચ ખતરોની પોચી માટી…. કોઈ ઝાડ-ઝરણ આવ

તો પટમા કશક નાખીએ.

તયા એકદમ થીજી ગયલ ઝરણ આવય. કયાક તો પથથર, બરફ, માટી બધ ભળસળ.

ઝરણ મખય પવાિ સધી પિોચય િત – ઉપર બરફ, નીચ પાણી વિત િત. સામની હદશાએ

તો આનાથી મોટ ઝરણ – કિ હિમશરયયા. હિમનદી – ગલશશયર આન ન કિવાય. એની વળી

વાત જદી િોય. એ હિમશરયયા પર સાચવીન પગ મકતા મકતા બલીની પાછળ પાછળ

ચાલયા. બલીએ તો એક જગયાએથી સવચછ બરફ ઊચકી તનો બકડો ભયયો. અમ પણ

થોડો થોડો બરફ ચાખયો. છોકરાઓએ તો બરફના દડાની રમત રમી લીધી.

ભખ લાગી િતી. આખર ઝાડ અન ઝરણ બનન આવયા. ઝાડના થહડય ખાવા બસી

પડા. ઝરણ નીચ જરા નીચ િત. બલી પાણી ભરી આવયો. પછી ઝરણ ઓળગીન જવાન

િત. સામ ગયા. િવ ખલલા મદાનો શર થતા િતા પણ એકદમ િહરયાળા. આછાપાતળા

ફલો વચચ વચચ ટાકયા િતા. પવવમા નાના નાના વિળા વિી જતા િતા. સપાટ ચાલવાન

િત. પવવમા સામ િવ બરફાચછાહદત પિાડોની િારમાળા દખાતી િતી. અમ િવ પિોચવામા

િતા. વળી પાછી ટકરીઓ અન જગલ શર થયા. એક વળાક આવયો. અન તયા સવાગતન

બનર ઝલી રહ િત. થોડી વારમા જ બરહાન ચરણ પિોચી ગયા. કવ મનોરમ સથળ!

ચાર બાજએ હિમશશખરોથી મહડત પવવતોની વચચ સાડા નવ િજાર ફટની ઊચાઈએ

આછા આછા ફલની ગથણીવાળા ઘાસની શબછાતવાળા મદાન પર તબઓની રાવટી છ.

બરહા તો અિીથી દર પલા દખાય. આ બરહા બઝકમપ કિવાય છ. અિી પણની ગઈ

કાલ આવલી એક ટકડીએ કમપશનયામક સાથ અમાર સવાગત કય, ગરમ ગરમ ચા મળી.

સાજ પડવામા િતી, પણ પારો એકદમ નીચો િોય એવો અનભવ થવા લાગયો.

બિાર રિી દર દખાતા બરહાના દશવન કરી તરત જ અમ બધા તબમા પવશી ગયા.

ધાબળાથી અિીની ટાઢ રોકાય એમ નિોતી. અમન ‘સલીશપગ બગઝ’ આપવામા આવી

િતી. તમા પઠા પછી થોડી વારમા જ ઉષમા વળી. સલીશપગ બગમા રહ રહ િ તબનો

એક છડો ઊચો કરી બિાર નજર કર છ

દર બરહાશશખર પર તડકો પડી રહો છ. શવત શશખર પર પીત આત5. સમીરણ

જોરથી વાઈ રહો છ. ચીડદવદાર ઝમી રહા છ. થોડ જ દર ઝરણ વિી રહ છ, તનો

અવાજ પવનના સસવાટા અન પાદડાના સરસરાટમાય સભળાય છ. પાછળના જગલમાથી

કોઈ અજાણયા પખીનો અવાજ આવ છ. િ બરહા સામ તાકી રિ છ. ધયાનસથ બરહા.

તબનો છડો પાડી દઉ છ. પવનની રમઝટ અનભવ છ. અન આ શ? વરસાદ પડ છ

ક શ? વરસાદ જ પડતો િતો. તબ પર ટપટપ શર થઈ ગય િત.

થોડા સમય પછી પવન શાનત થયો લાગયો, વરસાદ પણ. િ સલીશપગ બગમાથી બિાર

નીકળી દિન ગરમ કપડાથી લપટી, ત ઉપર કામળો ઓઢી બિાર નીકળ છ. ઘણા બધા

બિાર આવયા િતા. અિી વરસાદ પડો છ. બરહા પર નજર પડી. શશખર પર તાજો જ

બરફ પડો છ. અદભત દશવન. બરહાની આસપાસના શશખરો પણ બરફથી છવાઈ ગયા

છ. ‘શવત શવત.’ કાશલદાસ આ હિમન નગાશધરાજના સૌનદયવન શવલોપનકારી કમ કહ િશ?

આથમણી બાજના પિાડો પર પણ બરફ પડો છ, થોડી વારમા વાદળ ધમમસ

એમન ઢાકી દીધા. ચાલતો ચાલતો ઝરણાકાઠ જાઉ છ. ઝરણાની પલી મર ચીડન જગલ

શર થઈ જાય છ, કમપફાયરની તરયારી ચાલ છ. અિી અશનિ પણ શીતલ િોતો િશ.

તબમા ગયા પછી ફરી બિાર નીકળવાની ઇચછા ભખ ન લાગી િોત તો ન થાત.

આ ઠડીમા ખાઈશ કયા બસીન? કશક ગરમાગરમ ખાવાની ઇચછા આવી કયારય નિોતી

કરી. ઠડીની અવગણના કરીન રસોડા ભણી ગયા. સાજ એકદમ ઊતરી આવી િતી. એક

જ પાતરમા ભાત, દાળ નામની ચીજ અપાતી ત લઈ અમ પછી કમપફાયરની આસપાસ

જ ગોઠવાઈ ગયા.

લીલા કાઠિ િોવા છતા અશનિ પકટી ઊઠો િતો. િવ આ આગની નજીકથી ખસવાન

નામ લ એ બીજા. અશનિહિવમસય ભષજમ. ખાવાન પતયા પછી ગાવાન શર થય. મરાઠી,

ગજરાતી, હિનદી ગીત, લોકગીત ગવાયા, પણ અશતશય ટાઢન લીધ જામત નિોત. અધકાર

ઊતરવા માડો િતો. આકાશ જોઈએ એવ સવચછ નિોત. આગનો તાપ ઓછો થવા

લાગયો અન ધીમ ધીમ બધા ઊઠી ઊઠીન તબમા જવા લાગયા. ચાર તરફ હિમાચછાહદત

પિાડોની વચચ અશનિના લાલ લાલ તીખારા ધીકતા િતા. ‘આગ અન હિમ’ રરૉબટવ ફરૉસટની

કશવતા. દશનયાનો પલય આગથી ક હિમથી? ‘સમ સ, ધ વલડવ શવલ ઍનડ ઇન ફાયર

/ સમ સ ઇન આઇસ.’ અિી તો લાગ છ ક આગન તો ઓઢીન ફરીએ, હિમપલયથી

બચવા. પણ પિોચી ગયો તબમા – પસી ગયો સલીશપગબગમા. થોડી વારમા બધય શાત

બની ગય બિાર િજી પવન આછો આછો દવદારના પણયોમાથી રિી રિીન પસાર થતો

િતો. ઝરણાનો અવાજ સપટિ બનતો જતો િતો.

૧ રન

આજ જનની પિલી તારીખ છ. જન કિીએ એટલ ઍકડશમક નવા વષવનો પારભ.

શશકણ સાથ સકળાયલાન જન જદો જ ભાવ જગાવ. પણ આજ સવાર તો અિી છ.

ઉતતર હિમાલયમા, કટલાય હદવસથી પાવવતીય પકશતન અનવદય સૌનદયવ મદાનમા વસનારા,

નગરમા જીવનારા અમ જવા જીવોન બધ ભલવી રહ છ, જયા ભણવા-ભણાવવાની વાત

ફાલત લાગ છ. અિી બ ઝરણાના સગમસથાનની નજીક જયા એક પથથર પર બઠો છ

તયાથી ધયાનસથ બરહા સવારના તડકામા દીતિ લાગ છ. પવન િજી ઠડો જ છ; તડકો

આ પવનન કમ ઉષમા આપી શકતો નિી િોય? લીલાછમ ઘાસની શબછાતમા ફલ ઊગી

આવયા છ, પણ હડસમબરથી એશપલ સધી તો અિી માતર બરફની શબછાત રિતી િશ.

અિીતિી પોતાના ઢોરઢાખર સાથ રિતા ગજજરોય નીચની તરફ ચાલયા જતા િશ.

તયાર અિી માતર શવજનતા િશ. િશ પવન અન બરફન અશવરામ તાડવ. ઝરણાઓનો

કલકલ અવાજ ટપાઈ ગયો િશ. જડીભત થઈ ચપ પડા િશ, પોતાના ઉગમ સધી.

આ ઝાડઝાખર પણ બરફથી છવાઈ ગયા િશ. અિી માતર એક આહદમ રગ િશ – શવત.

સાચચ જ હિમ- આલય. તના પર ચાદની વરસતી િશ તયાર?...

એશપલ આવતા એ બરફ પીગળવા લાગતો િશ. એ ઓગળવાની પહકરયાની પથમ કણ

કવી િશ? અગજીમા એ હકરયાન ‘થરૉઇગ’ કિ છ. હદગીશભાઈએ એક વાર ‘ઇમજ’ની ચચાવ

કરતા કરતા અમહરકન ગદયકાર થોરોની એક પશકત ટાકી િતી – વરૉટ ઇઝ મન બટ અ

માસ ઑફ થરૉઇગ કલ? એમણ કહ િત ક ‘થોઇગ’નો ગજરાતીમા પયાવય શોધવો મશકલ

છ; પણ અિીની સથાશનક બોલીમા જરર એના એકાશધક પયાવય િશ જ, આઇસલડમા

તયાની બોલીમા બરફન માટ કઈ કટલાય શબદો છ, આપણ તો બરફ એટલ બરફ. તયા

તો બરફ બરફ વચચ ફર, અન તન માટ જદા જદા શબદો. િા, તો જયાર આ બરફ

પીગળતો િશ તયાર? ત પાણી બની વિવા લાગશ. શસથર ગશતવત થશ, અચલ ચલ

થશ. પણ અત તો ‘િમન િમ’ ન? ના, જયા સતબધતા િશ તયા કલ કલ શનનાદ શર

થશ. મતર ફકતા કોઈ સતલી સદરી જાગી જાય તમ સશટિ સચતન થઈ આળસ મરડી

બઠી થતી િશ.

પણની ટકડી રવાના થઈ રિી છ. આજ સાજ હદલિીની ટકડી આવશ. આજનો હદવસ

અન રાત અમાર અિી બરહાન ચરણ શવતાવવાના છ. આજ જોઉ છ તો ગજજરોના ઢોર

ચરી રહા છ. ગજજરો અશત કતિલથી અમન જએ છ. આજબાજ ચીડ, દવદાર, ભજ વ

છ. એકબીજાથી જલદી અલગ પાડી શકાતા નથી. જન અમ ચીડ કિીએ છીએ તન

આ લોકો કાયલ કિ છ. ઢગલ ઢગલા એના ફલ પડા છ. એન કાઠિકલ જ કિવાય,

કાકાસાિબ એન વણવન કયાક કરલ છ.

અિીનો એક માણસ કયાકથી ભોજપતર લઈ આવ છ, અચછા, તો આ છ ભોજપતર!

કટલ સાભળ િત આન શવષ? તાજી જ ભજ વ પરથી ઉતારલી છાલ છ. છાલન એક

પછી એક પડ ઊકલત જાય છ, આપણા ફલસકપ કાગળથી પિોળા, અન એટલા પાતળા,

લાલાશ પડતા. લખી જોય તો લખાત િત. લખાય જ ન! કટલા ગથો આ ભજ વપતરની છાલ

પર લખાયા િશ, પણ કાશલદાસ તો એવ કહ છ ક આ ભોજપતરો શવઘાધરસદરીઓન

‘અનગ લખ’ – પમપતરો લખવાના કામમા આવતા – વરજશનત શવઘાધરસદરીણામનગલખહકરયયો

પયોગમ, તના પર ત શસનદરાહદ ધાતના રસથી અકરો પાડતી. અનગલખ માટ તો ઠીક,

આપણ તો નમના માટ થોડા રાખી લીધા. િવ નાસતો કરી ‘શતરસધયા’ ભણી જઈશ – અિીથી

લગભગ બએક િજાર ફટની ઊચાઈએ, એટલ ક લગભગ સાડા અશગયાર િજાર ફટની

ઊચાઈએ. અમારી સાથ આવવાના છ ગલમગવના એક ગરૉલફ શવશારદ. જવ લાલ મો િત

તવ લાલ એમન જરકીન િત.

માતર વરૉટરબગ અન કમરા સાથ ચઢવાન શર કય. ધીર ધીર જમ જમ ઊચ જતા

િતા, તમ તમ પદશ ખલતો જતો િતો. ગજજરોની એક વસાિત દખાઈ. તમના ડાશઘયા

ખખાર કતરા ભય ઉપજાવ તવા િતા. પણ ગજજર સતીઓની કતિલભરી આખો, ચિરાનો

ગોરો રગ જોતા પલો ભય નિોતો રિતો. સભય વસતીથી કટલા દર છ આ લોકો. પલ

નાન છોકર – અિી જ જનમય િશ, અિી જ મોટ થશ અન અિી જ પરવારી જશ – એની

દશનયા અિીના ચહરયાણો સધી સીશમત રિશ, આ યતરયગમા કોઈ યતર તો જોશ તો જોશ.

ઊચાઈની સાથ અમારી િાફ વધતી જતી િતી. અિી આવી ઠડીમા થોડી વારમા તો

પરસવાના ટીપા મો પર લસરવા માડયા, ગળ શોષ પડતા પાણી પીવ પડ. આ બધા

હદવસોનો ચાલવાનો થાક પગ િવ ઊતયયો િોય, તમ પગ માડ ઊપડતા િતા. લગભગ

સાડા- અશગયાર વાગય એક જબરદસત મોટી હિમશરયયાએ પિોચયા. બ પિાડોના ઢોળાવ

વચચ વિત એક ઝરણ થીજી ગય િત અન તની ઉપર બરફ જામતો ગયો િતો. ઘાસ

ઉપરથી બરફ ઉપર પિોચી ગયા. પોચો પોચો, બરફ.

અશગયાર-સાડા અશગયાર િજાર ફટની ઊચાઈએ િતા. અમ સામ જોય, એક નિી બ

બરહા દખાયા. બરહા-1, બરહા-2. અતયાર સધી જ જોતા િતા ત બરહા-2. તડકામા બનન

શશખરો ચમકતા િતા. બરહા-1 ગભીર, બરહા-2 રમય. બનન પરથી વિતી હિમનદીઓના

અલગ 5ટા દખાતા િતા. આજબાજના નાના શશખરો પણ રમણીય લાગતા િતા. ઉતતર

હિમાલયના શીનગરની દશકણ આવલ બરહા શશખર આમ તો એકવીસ િજાર ફટ ઊચ

છ. તન સર કરવાના પયતનો િજી સફળ થયા નથી.

હિમશરયયા પર સાચવી સાચવીન ઊચ ચઢવા લાગયા. િટરશઝની પકડ જામતી નિોતી.

થોડ ઊચ ચઢા પછી કમપશનયામક ઢોળાવ ભણી મખ કરી ઊભા અન એકદમ સરકવાન

શર કય, એમના પગના, ખતરમા ચાસ િોય તમ, ઊડા શલસોટા પડા, બધાન તમણ

સરકવાન આમતરણ આપય. એમના એ શલસોટામા િ વગથી સરકયો, પણ પછી એ વગ

પર મારો કોઈ અકશ ન રહો અન િ આકાશ સામ નજર થઈ જાય તમ લાબો સોટ

થઈ ગયો, અન એ શસથશતમા પણ સરકતો ગયો. પછી તો ભય ગયો અન મઝા પડી.

અિી ગબડવાનો આનદ િતો.

પછી શર થઈ બરફના દડાની રમત. બધા િાથમા પોચો બરફ ઉખડી, દડો વાળી

એકબીજા પર છટટો ફકવા લાગયા. બરફનો દડો શરીરન અડ ન અડ ન વરાઈ જાય,

માતર કટલાક કણ ચોટી ધીર ધીર ઓગળતા રિ.

સામના પિાડ પરથી એક ઝરણ પડ છ. આ બાજના શવસતારમા તન ઘણ માિાતમય

છ. એન ‘શતરસધયા’ કિ છ. હદવસમા તરણ વખત ત ઉપરથી નીચ પડ છ અન પછી

દર વખત ધીમ ધીમ એનો પવાિ નીચથી પાછો ઉપર જતો જાય છ. સામના ધયાનસથ

બરહાની આરાધના િશ? અમ તયા સધી ન ગયા, કમ ક વાદળ ડોકાયા િતા અન કયાર

આખા આકાશમા પથરાઈ, પાણીરપ ક બરફરપ વરસી પડ તન ઠકાણ નિી. ખીલનમગવની

હિમવષાવ યાદ આવતા શરીરમાથી ધજારી નીકળી ગઈ. તયાર તો નરોતતમ પલાણ પણ

સાથ િતા. ગલમગવ-ખીલનમગવમા થોડો તડકો િતો ત હદવસ, પણ જ થોડા વાદળ િતા

ત શવસતાર પામયા. પિલા ગાઢ ધમમસ અન પછી વરસાદ અન પછી કરાનો ભયકર

વરસાદ, જોતજોતામા બની ગયલ. એટલ આ ઊચાઈએ મઘદશવન શકાકલ બની નીચ

કમપ ભણી ઊતરવાન શર કય. ઊતરતા કયા વાર લાગતી િોય છ?

બપોર જમયા પછી આજ ઘણા હદવસ શનરાત િતી. દાઢી કરી ‘ફશ’ થયો. એક

ભોજપતર ઉકલી તમા શસનદરથી તો નિી, લાલ બરૉલપનથી સામ દખાતા બરહાન અછાદસ

સતોતર જવ લખવાનો પયતન કયયો. પછી બિારના મદાનમા ભમયા કય. મદાનમા ગજજરોની

ગાયો ઘાસ સાથ જાણ તડકો પણ ચરતી િતી.

ધીમ ધીમ સાજ આવ છ. બરહાના ઊચા શશખર પર તડકો પડ છ. બાકીના પિાડો

છાયામા છ. મદાનની પલી શશલા પર બસ છ. બરહાન કણ કણ નવીન લાગત શશખર

જોઉ છ, અન કશવ માઘની રમણીયતાની પહરભાષાન પમાણ છ. જગલ, ઝરણ, પવન,

પિાડ, ઘાસ બધાન પરમ સાશનનધય અનભવ છ.

આવતી કાલ સવાર તો અિીથી વળત પયાણ કરવાન છ.

*

ખરષરાિો

વીડાતર કા યતર ચિમજખતિમીશોડતપ લોભાદગતમિો યિતયા:

– બિતસદિતા

િજ તો ભરભાખળ િત. ઝાસીના સટશનરોડ પર આછી-પાતળી અવરજવર િતી.

ભરચક સામાન અન ચાર પસનજરો સાથ અમારી હરકા સટશન આવી પિોચી. થોડા

મસાફરો આમતમ બઠલા િતા. સટશનથી અમાર ગાડી નિી, બસ પકડવાની િતી;

ઝાસીથી ખજરાિોની બસ. પણ જોય તો અમારી બસ તયા ઊભી ન િતી. ગઈ કાલ

સાજ ગવાશલયરથી આવયા તયાર ઝાસીના બસ-ડપો પર તપાસ કરી ક ખજરાિોની બસ

અિી કટલા વાગય આવ છ, તો કિવામા આવય ક સવાર છ વાગય અમાર તયા પિોચી

જવ જોઈએ.

આ બાજ જરા એવ છ ક એક જ પશ બ જણન પછો િોય તો બ જદા જદા

જવાબ મળવાનો સભવ વધાર. ડપોમાથી બિાર નીકળતા એક સજજન જવા લાગતા

પોલીસદાદાન અમ એટલ ફરીથી ખજરાિોની બસ શવશ પચછા કરી, તો તમણ કહ ક

ખજરાિોની બસ કદાચ અિી આવ ખરી, પણ ઊપડ છ તો રલવ સટશનથી. તમ તયા

પિોચી જાઓ. અર, અતયાર જ તયા પિોચી જાઓ, બસમા સઈ જજોન! બસવાળા સવા

દશ. સટશન બસ પડી િોય છ. તમના અવાજમા ગભીરતા ન િોત તો તમની વાત િસી

કાઢી િોત – આપ ભી કયા... પણ ના. નવાઈ લાગવા છતા એમની વાત માની. એમણ

કઈક બસ નબર પણ આપયો િતો. ત રાતર તો નિી પણ આ વિલી સવાર સટશન આવી

ગયા. બસન તયા ન જોતા અમારામાથી એક જરા દર ઊભલી બસોમા જોય તો પલો

નબર જડી ગયો. ડટાઇવર- કડકટર સતા િતા. જાગયા. તમણ તો તયાથી જ બસી જવા

કહ અન બસાડીન સટનડ પર લાવયા. બસમા બસવાનો અમન પિલો લાભ મળો – અન

જોતજોતામા તો બસ છલકાવા લાગી.

બસમા મસાફરોની નજર ચઢ તવી શવશવધતા િતી. ટકા કપડા પિરલા મધય પદશના

આહદવાસીઓ િતા અન શવદશીઓ પણ. પોતાનો સામાન ભરલો રકસક બરડ ઊચકીન

પવાસ કરતા શવદશીઓ. ભીડ એટલી વધી ગઈ િતી ક સમયનો ખયાલ રાખનાર એ

પવાસીઓન બરાબર બસન સમય પિોચતા ઊભા ઊભા, ના વાકા વાકા – કમ ક ઊભા

રિવા જતા એ ઊચા મસાફરોમાથી કટલાકન માથ ઉપર બસની છતન અડી જત

િત – મસાફરી કરવાનો વખત આવયો. અિીથી પિલા બ બસો ઊપડતી, એક પવાસન

શવભાગની ન એક ખાનગી કપનીની. જાણવા મળ ક ખાનગી કપનીવાળાએ કઈક એવી

ખાનગી વયવસથા કરી ક પરતા પસનજરો નથી થતા એવા કોઈ બિાના તળ પવાસન

શવભાગની બસ બધ થઈ ગઈ છ, અન આ બસ છલકાતી જાય છ. અમન બસવા મળ

િત તની ના નિી, પણ આપણ બઠા િોઈએ અન કોઈ બસમા ઊભ િોય તોય મસાફરીનો

આનદ થોડો િણાતો િોય તયાર આ પવાસી શવદશીઓન આ શસથશતમા મસાફરી કરતા

જોઈ રજ વધ.

અન બસ એટલી ભરાઈ ક બસ ડપો પર થઈન જવાન બદલ બારોબાર ઝાસી શિરની

બિાર નીકળી, ખજરાિો જવાના રસતા પર દોડવા લાગી. ભલ થજો પલા પોલીસદાદાન,

સવળી મશત સઝાડી, િવ આવજો ખજરાિો વિલ.

શરમા જ મન ‘ખજરાિો’ લખવ ક ‘ખજરાિો’ લખવ એની શવમાસણ થઈ િતી.

નામમા ખજર શબદ તો છ જ. વળી સસકત ખજર, અન પાકત ‘ખજજર’ િોય તો પછી

‘ખજરાિો’ જ લખવ જોઈએ ન! મળ નામ તો સરસ ખજ વરવાિક છ. એક સમયના એ

સમદ નગરન મખય દરવાજ, કિ છ ક, સવણવના બ ખજર વક િતા. એટલ ખજ વરવાિક

એવ નામ. દસમી સદીના એક શશલાલખમા એ નામ આવ છ પણ ખર. અવાનતર રપની

ખબર નથી. ખજરવાિક િત. અતયાર ખજરાિો. પણ ખજરાિો ક ખજરાિો? બસની

હટહકટ કપાવતા આ બાજના સથાશનક લોકો ખજરાિો, ખજરાિો બોલતા િતા, દીઘવ ઊકાર

તો શ, ઉકાર પણ નિી, એટલ થય ક ખજરાિો લખવ ઠીક છ.

તો ખજરાિોની અમારી બસ િવ ઊઘડતા આછા તડકામા રમય માગવ પર દોડી

રિી િતી. વનરાજી વચચ પણ જગલ ન કિવાય. આ બાજ બસની બારીઓન રગીન

કાચ – ગરૉગલસ જવા – રાખવામા આવ છ, એટલ બધ બારીએ બિાર જોઈએ એટલ ગરૉગલસ

પિરીન બિાર જોતા િોઈએ એવ લાગ. નથી ગમત. િવામા ઠડીની ચમક િતી, પણ ઠડી

ખાઈનય બારી ખસડવાની ઇચછા થઈ જતી. ખજરાિો જતા િતા. કવ િશ ખજરાિો?

એક નામ વાર વાર સાભળવામા આવત િોય, તયાર એન એક કાલપશનક શચતર આપણા

મનમા રચાય છ. પછી જોઈએ તયાર સમાધાન કરવાન મશકલ પડ છ – કલપના અન વાસતવ

વચચ. ભલન પછી કલપના કરતા વાસતશવક સાર િોય. નદી ક દહરયાની જ કલપના િતી,

તનાથી કટલી સદર નદી, કટલો રમય ભવય દહરયો તમના વાસતવ રપમા જોયા! ભગોળ

ભણતા ક ઇશતિાસ ભણતા ક આપણી કલા-સમશદ શવશ વાચતા સાચી – ખજરાિો નામ

લગભગ સાથ સાભળા િતા. કલપનાશચતર સાચીન િત કવ – અન સાચી જોય – આટલી

પસનનતા મળશ એમ ધાય ન િત. પણ ગોકળ-વદાવનની તો કવી કવી કલપનાઓ િતી!

એય ન જમનાનો હકનારો, કદબના ઝાડ, કજગલી – અન જોયા તયાર! ત વખત તો શાળાનો

શવદયાથશી િતો, પણ એ શચતરનો જ મોિભગ થયો, તની કળ આજય નથી વળી – ના જોય

િોત તો સાર. ખજરાિોન પણ એક કાલપશનક શચતર છ – ખરખર કવ િશ? અિી આવતા

પિલા ખજરાિો શવશ ઠીક ઠીક સાહિતય વાચય િત, મહદરોના શશલપોની છબીઓ જોઈ

િતી. મહદરોન નગર કિવાય તવ ભવનશવર પણ જોય િત, પણ એની જ માનશસક છશબ

િતી ત તો માણસ વસતીથી દર કઈક તરછોડાયલા, તયજાયલા, એકાકી, એકબીજાથી નજીક-

દર ઊભલા મહદરસમિના શવચારમાથી રચાઈ િતી; વળી તની સાથ જ ખજરાિો કિતા

જ અવયાિત, ભાવ જાગતો ત તના શમથનશશલપોનો, 2શતશશલપોનો! એકબીજામા ઓગળી

જવા મથતા આશલગનબદ શશલપો – જદી જદી મદરામા. ચદલ રાજવીઓનો ઇશતિાસ. આ

બધ મળીન એક શચતર રચાય િત ખજરાિોન.

છતતરપર આવય. આખો આ શવસતાર છતતરપર તરીક ઓળખાય છ. આજ સવારથી

ચા પીધી જ િતી કોણ? બસ ઊભી રિી. ચા પીવા દોડી ગયા. ચા શ? ઊકળલ ગરમ

પાણી તો મળશ. આ બાજ એવો અનભવ થયો િતો ક ચા એટલ જાણ શશવામબ. મોઢ

માડી મડાય નિી. પણ અિી છતતરપરની ચા બનાવવાની રીત જ ચા પીવાની લાલસા ઊભી

કર તવી – આદ વગર છદીન નાખવામા આવી રહ િત – તમા ઉમરાત િત. મલાઈદાર

દધ – ફકડ ચા. ઊભા ઊભા જ ઉપરાઉપરી તરણ કપ ઠઠાડયા. જામી ગય. ઠડી િવ કવી?

છતતરપર પછી, ખજરાિોન િવ બિ વાર ન િતી. રસતામા એક ગામ આવય. અિી

રાજા છતરસાલની છતરી છ. છતરસાલ કિતા મન કશવ ભષણ યાદ આવયા. છતરસાલ,

શશવાજી અન ઔરગઝબ સમકાલીન – આ કશવ એ તરણય સાથ સકળાયલા. એક કશવતા

રચી ઔરગઝબન ચીડવી તયાથી ભાગી ગયલા. છતરસાલ શવશ, તની વીરતાન શબરદાવતા

કશવતો લખયા છ – એ આ છતરસાલ.

એકદમ જાણ વાતાવરણ બદલાય. વનરાજીની ગીચતા વધી ગઈ. તની વચચ મહદરના

ઊચા શશખરો દખાયા, અદયતન ઊચી ઇમારતો દખાઈ – િોટલ ચદલા, િોટલ ખજરાિો,

ટહરસટ લરૉજ અન િાટડીઓની વચચ, મહદરના સાશનનધયમા બસ ઊભી રિી ગઈ. ઝટપટ

નીચ ઊતરી સામાન ઉતારી કૌતકરગી નજર આસપાસ જોઈ રહા.

અિી આસપાસ પગહરકાઓ ઊભી િતી, જદા જદા સથળ જવાના ભાડાના દરના

પાહટયા લગાડલા. જગયા મળશ ક નિી ત પછવા હરકા કરી અમ બ જણ ટહરસટ બગલા

સધી પિોચી ગયા, મહદરની નજીકમા થઈન. પણ અતયાર તો મકામની શચતામા િતા.

સદભાગય અમન એક ‘સવીટ’ મળી ગયો, નિીતર અિી સારી િોટલો ખબ મોઘી છ.

િોટલ ચદલા વગર તો ચોવીસ કલાકના બસો જટલા ભાડાની. પરદશીઓ માટની જ

ન! ટહરસટ-પવાસન શવભાગની પણ જરા મોઘી. ખાનગી કટલીય િોટલો ખરી, પણ ઓછી

સશવધાવાળી – પણ અમન બિ સારી જગયા મળી. શવશાળ છાયાઘન વકોના પાગણવાળી.

હકફાયત પણ.

સામાન લઈન આવયા તયા ભટ થઈ નશસરદીનની – અિીનો બબરચી, ‘આઈય, તશરીફ

રશખય સા’બ’ – ઉદવ લિકામા સવાગત કરી, અમારો સામાન અમારા ‘સવીટ’મા ગોઠવી

દીધો. ‘ચાય લાઉ સા’બ? — અન અમ િાથ-મો ધોઈએ એટલામા નશસર આવી ગયો,

ચા સાથ – ‘ઔર કછ?’ અન અમારા કિતા થોડી વારમા જ બટર ટોસટ લઈ આવયો.

નશસરની વાણી અન શવવકમા આશભજાતય િત.

બપોર થઈ ગઈ િતી, જયાર અમ સનાનાહદથી પરવારી બિાર નીકળી પડા. િવ નજર

પડ તયા મહદરોના શશખરો. ચાલવાની સડક પણ સારી. નાનકડ બજાર. પોસટ ઑહફસ,

ઘર પતર લખવાન સઝય. પણ થોડી વાર પછી તો િાથમા ખજરાિોની માગવદશવક ચોપડી

લઈ આજ પશશચમ સમદાયના મહદરો તરીક ઓળખાતા મહદરોના િહરયાળા પાગણમા

િતા. ઘણી વાર ગાઇડ બિ ઉતાવળ કરાવ છ. આ વખત ગાઇડ નિી, પસતકની મદદથી

જોઈશ. પસતકમા ખજરાિોના નગરનો અન મહદરનો ઈશતિાસ પણ િતો જ.

આ મહદરો ચદલવશી રાજાઓએ બધાવયા છ. શનમાવણકાળ ઈ. 950 થી 1050

લગભગનો. આ સો વષયોમા લગભગ એટલી જ સખયામા, કદાચ કઈક ઓછી, મહદરો

અિી બનયા િતા. ભવનશવર યાદ આવ, તયાય કઈ કટલાય મહદરો! કટલાય ધવસત થઈ

ગયા છ, શવલતિ થઈ ગયા છ, સપાટ ખતર બની ગયા છ! ખજરાિોમા પણ! છતાય

પચીસ જટલા મહદરો સારી િાલતમા બચયા છ, પણ એ પચીસ મહદરોએ જગતના ખણ

ખણથી પવાસીઓન આકષયાવ છ.

પથમ ચદલ રાજા યશોવમવનનો સમય દસમી સદીની શરઆત છ. યશોવમવનનો પતર

ધગ. આ બનન રાજાઓ સતત લડાઈઓ જ લડતા રહા છ, લડાઈઓની સાથ મહદરો

બધાવતા રહા છ! યશોવમવન ખજરાિોમા ‘હિમાલય જવ ઊચ’ શવષણમહદર બધાવય િત

અન ધગ તો મહદરો પર મહદરો. ગજરાતનો સોલકીકાળ અન ત પછીનો સમય યાદ આવ.

શવશષ યાદ આવ મોઢરા. બીજી બાજ યાદ આવ ઓહડશાન કોનારક પણ. કદાચ

થોડ મોડ અિીથી. પણ શવશષ યાદ આવય ધમલીન ભનિ સોલકીકાલીન મહદર. આ બધા

મહદરોનો ઉતસવ અન એમની શરલી એક લાગ. સોમનાથની તો િવ વાત શી કરીએ?

પણ ભારતીય શશલપસથાપતય આ સમય જાણ એક ચરમ સીમા પર પિોચય િત, અન

કિ છ ક કોઈ પણ કલાના શવકાસના ચરમોચચ શબદએ, તની ઉપલશબધની પણવતાએ તના

અવકયનો પથમ બીજશનકપ થઈ જતો િોય છ, તયાથી શર થાય તના વળતા પાણી.

એમ જ િોય ન!

ચદલ રાજવીઓનીય પછી તો પડતી દશા આવલી, અન મહદરોન શનમાવણ ઓછ થઈ

ગય. આ રાજવીઓન પણ મહદરો બનાવવાની ઘલછા િોવી જોઈએ, નિીતર એક સરકામા

આટલા બધા મહદરો બધાય? તય વળી જયાર બીજી બાજએ લડાઈ લડાતી િોય; અન

પાછા કવા તો મહદરો છ! અિી આવીએ એટલ કલાતીથવની યાતરા થાય.

યાતરા? અિી આવતા ઘણા પવાસીઓ ખજરાિોના મહદરો પરના રશતશશલપોની વાત

સાભળી ખચાઈ આવલા િોય છ. અન જવા આ મહદરના પાગણમા પવશ છ ક તમની

નજર સૌ પિલા પોતાના સિયાતરીઓની નજર ચકવીન પલા રશતશશલપોન શોધતી િોય

છ, અન એકાએક આશલગનબદ કોઈ શમથન 5ર તમની ત નજર પડતા તમા એક ચમક

આવી જાય છ – અન પછી ત બીજ, તરીજ – એના નતરો ધનય બની જાય છ. જાણ જ

શોધવા માટ આવયા િતા, ત જડી ગય. િવ ઘર જઈન શમતરોન એકાતમા એ શવશ વાત

કરી શકાશ. પથથરોન આ શશલપ ક સથાપતય અન તમાથી શનષપનન થતો સૌનદયવબોધ એ

ચકી જાય છ.

કમ જાણ એક અપરાધ ભાવથી ત શશલપ જએ છ. આપણ જ જોઈએ છીએ, ત જોતા

આપણન તો કોઈ જોઈ જત નથી ન? કઈક એવ છ પણ ખર ક માતાશપતા અન સતાનો,

શશકકો અન છાતરો સાથ સાથ અિી આવયા િોય, સાથ સાથ જોવાન શર કર – અન થોડી

જ વારમા વયાનરપ ગપ થઈ ગયા િોય. પછી એ શનરાત જોશ. પણ બીજાથી છપાવવાનો

ભાવ જાણ કિ છ ક કશક અશલીલ ત જોઈ રહો છ. પછી યાતરાનભવ કયાથી િોય?

ખરખર તો અમાર શશવસાગર તળાવન કાઠ આવલા ચોસઠયોશગની-મહદરથી જોવાથી

શરઆત કરવી જોઈએ. ચોસઠ જોગણીઓની વાત બિ નાનપણથી સાભળી િતી એટલ

નિી પણ આ મહદર ખજરાિોન સૌથી પિલ મહદર ગણાય છ એટલ. 900ની આસપાસ

બધાયલ, કઠણ, ગનાઈટ પથથરોમાથી, પણ અમ તયા ન ગયા અન તની પાસ આવલા

લાલગઆ મહદર પણ ના ગયા. મહદરો જોવાની હટહકટો લઈ જવા અમ પવશયા ક સૌથી

પિલા લકમણ મહદર પિોચયા.

ખજરાિોન આ શરઆતન અન સૌથી ઉતતમ રીત સચવાયલ વરષણવ મહદર છ.

પચાયતન શરલીના આ મહદરની જગતીન ચાર છડ ચાર નાના મહદરો િજ ઊભા છ.

મહદરનો પથથર ગનાઈટ નથી, રશતયો પથથર છ – પથથર ક મીણ? પાવવતીના દઢ કોમળ

વપ માટ કાશલદાસ કાચનપદમધમાવ (વપ) એવા શવશષણનો પયોગ કયયો છ – જરા ફરવીન

કિીએ, પાષાણપદમધમાવ. રશતયા પથથરોન એક પોત િોય છ, કરકર પોત. આરસ આરસ

છ. અશત સવાળ પોત, રશમ જાણ. તાજમિલ પરથી નજર લસરી પડ છ, રશતયા પથથર

પર નજર માડી મડાય છ. નજરન કરકર ગમ છ. વળી મળ આછી ગલાબી ઝાયવાળા

ક પીળી ઝાયવાળા ઊચી પિોળી આકશતમા ગોઠવાયલા આ પથથરો, વષયોની ઝડીઓ

ઝીલી થોડાક અિીતિી શામશળયા બનયા છ. આવા પથથરો ગમી જાય છ. સિજ, પકત.

મહદર આખમા આવી ગય િત, પણ જગતીના પગશથયા જમ જમ ચઢતા ગયા,

તમ તમ તની સથાપતયગત સપણવતા એક પભાવ પાડી રિી. પવાસીઓની અવરજવર

િતી. મહદરમા પવશ કયયો. આ અધવમડપ અન એન આ મકરતોરણ એકીસાથ શશલપ

અન સથાપતયની શઠિ ઉપલશબધ! આન શવશ જ 5સશી બરાઉન કિલ ક પથથરમાથી નિી,

િાથીદાતમાથી કોતરી કાઢવામા આવયા છ. એટલાથી એન સતોષ ના થયો િોય તમ વળી

ઉમય ક પથથર નથી, ઝલતા પડદા છ.

મકરતોરણ નીચથી નીકળી અધવમડપમા પવશયા. અિી એક શશલાલખ જડવામા આવયો

છ, પાછળથી. શવ. સ. 1011નો એટલ ક ઈ.સ. 954નો છ, રાજા ધગના સમયનો. મડપ

અન પછી મિામડ5. મિામડપમા બન બાજએ ખલલા ઝરખા છ. પકાશ પવનની આવ-

જા થાય, આપણ જરા બિાર જોઈ શકીએ. પણ અિી જોવાન ઓછ િત? મિામડપના

સતભતોરણો અન આ શાલભશજકાઓ!

આ શાલભશજકાઓ સાથ પથમ અનરાગ થયો િતો. ઇલોરાની ગફાઓમા. એક ગફાના

દાર તરાસમા જડાયલી એક મશતવ મનમા વસી ગઈ િતી. ગાઇડ કહ િત, ‘યિ શાલભશજકા

િર’. શાલભશજકા? બોલતા મો ભરાઈ જાય તવ નામ, જોતા આખ ઊભરાઈ જાય તવ

રપ. મન એક સસકત નાટકન શીષવક યાદ આવી ગયલ. શવદશાલભશજકા. નાટક વાચવાન

કતિલ વધી પડલ – જોક િજી વાચય નથી. પણ આ શાલભશજકા જોયા પછી નાટક શવશ

માન વધી ગય છ. પછી તો કટકટલા મોિન રપોમા, રમય દિભશગઓમા શાલભશજકાન

જોઈ છ! ભવનશવરના મહદરની અલસકનયાઓ રપ, રાણકપરની સનાતાકવપરમજરી ક

શશચશસમતસદપવણા રપ. કયારક કોઈ બનધર નારીદિમા શાલભશજકા ઝબકી ગઈ છ,

કયારક શાલભશજકાઓમા કોઈ નારીદિ ઝબકી ગયો છ. અન સાચીની શાલભશજકાઓ

તો થોડા હદવસ ઉપર જ જોઈ િતી. સાચીસતપના પવવહદશાન તોરણ.

મિામડપની શાલભશજકાઓની રપછટાઓ જોતા જોતા અતરાલમા પવશ કરી ગભવગિન

દાર ઊભા. ગભગિમા શવરાજ છ શવષણ ચતભવજ. ગભવગિના દાર મતસયાવતાર અન

કમાવવતારના શશલપ છ, કમાવવતાર એટલ સમદરમથનની વાત. બરહાશવષણ સાથ લકમી છ.

નવગિ છ. આ ગભવગિ છ, પણ દશકણના મહદરો જવો ગભવનો અધકાર નથી. ગભવગિની

દીવાલોન ઊચી ઝરખાનમા બારીઓ છ, પકાશ છટાયા કર છ. શશલપો સપટિ રીત જોઈ

શકાતા િતા. દશકણના મહદરોમા ગભવગિમા દીવો દખાય. દવતા તો દખાય ક ના દખાય;

બરાહણદવતા જરર દખાય. દશકણા માગ પછી કમ ના દખાય? મદરાઈના મહદરમા તો

કોઈએ દવતાન પિરાવલો િાર મારા ગળામા પિરાવી બરાહણદવતા દશકણા માગી રહા

િતા! પણ અિી – આ તો અપજ દવતા છ. વષયોથી અપજ. અિી દવતાન કોઈ નરવઘ

નથી ચઢતા – િા, આખમા સૌદયવન નરવદય લઈન આવયા છીએ. સવીકારો ચતભવજ દવતા.

અમાર આ નરવદય.

ગભવગિની જઘા પર શશલપની બ િાર છ. આ કષણ! કબજા પાસથી ચદન પડાવી

લતા, આ કાશલયમદવન કરતા, આ કવલયાપીડન પરાસત કરતા, આ પતનાના સતનપાન

સાથ પાણપાન કરતા. પતના જોઈન છળી પડાય. શબિામણી ખચાઈ ગયલી કાયા. અન

આ બાજ બીજ સતનપાનન દશય છ – પણ એ જગજજનની મા છ. એના મો પર નય

વાતસલય, શવલસી રહ છ. પસનન કાયા. વળી પાછી એ જ મા અિી પાછલા ગોખમા

મહિષાસરમહદવની – ચડી બની છ.

અન આ છ અપસરાઓ. શતરભગની મદરામા. સાલકાર. કશગફનની શવશવધ છટાઓ.

બદદવ બસએ ‘કાશલદાસર મઘદત’મા એક સાર શનરીકણ કય છ ક ભારતમા સવવતર

અલકારન મિતવ છ. કશવતામા અન શશલપમા પણ. અલકાર ક ભષણ શવના સૌદયવ

કવ? જયાર યરોપની મશતવઓ સપણવપણ નનિ, શનરાવરણ છ, અન શનરાભરણ છ. તયા

શદ નનિતાન સૌદયવ છ, જયાર આપણ તયા તો સૌદયવ અલકારઃ. સાલકારા આ અપસરા

આળસ મરડી રિી છ, તન લીધ ઊડી નાશભ અન ઉનનત સતનમડળ ધયાન ખચ છ,

આળસ મરડી રિશ તયાર સામ નિી જએ ક? આ ઊભી છ. તણ એક િાથ ઊચો

કરી માથા પાછળ લીધો છ, બીજો ડાબો િાથ જમણા સતનન ધારી રહો છ, સતનો પર

િાર શોભી રહો છ, િાથ કયર અન વલય છ, કડ કહટમખલા છ, કહટનો ભગ કવો છ!

ચિરા પર મનિતાનો ભાવ.

અન આ યગલ. નાશયકાનો િાથ નાયકન ખભ છ, નાયકનો િાથ નાશયકાની પીઠ

પાછળથી આવી તના સતન પર થભી ગયો છ – (આગળીના ટરવા ટટી ગયા છ) આશલગન-

જશનત પરમ આનદ તમની આખોમા, િસતા િોઠોમા પામી શકાય અન આ અપસરા પોપટ

લઈન ઊભી છ. વાતસયાયનની ચોસઠ કલાઓમા એક શકસાહરકાપલાપનમ – મનાપોપટન

બોલતા શશખવાડવાન આવ છ. ખજરાિોની રમણી તો આ બધી કલાઓમા શનપણ િોવાની.

આ સૌનદયવમશતવઓ જોતા જોતા અમારી નજર પડી ગભવગિની ઉતતર જઘા પરની કકાલ

મશતવઓ પર. આ શશલપીઓએ કકાલો પણ જોયા છ, પલી પતના જવા.

ફરી એક એક વાર પદશકણા કરી, મિામડપમા આવી ઝરખ જઈ ડોહકય કરી, બિાર

આવયા. અમન શી ખબર િતી ક િવ પછી જ જ જોવાના િતા ત શવપલ સૌનદયવરાશશની

તલનામા અમ બિ અલપથી જ અશભભત થઈ ગયા િતા.

ખજરાિોના કનદહરયા મિાદવના મહદર શવશ ઘણ સાભળ િત, પણ જયાર આ

મહદરના પાગણ જઈ ઊભા ક તના ઊચ ઊચ જતા ભવય શશખરો નજરન એ રીત

ભરી રહા ક કણક તો બધ ભલાઈ ગય. આ જ ખજરાિોન સૌથી શઠિ ગણાત મહદર.

લકમણ વરષણવમહદર છ, આ છ શરવમહદર. લકમણમહદરની જમ અધવમડ5, મડપ, મિામડપ,

અતરાલ અન પદશકણાપથ સાથના ગભવગિની અિી પણ રચના છ. અધવમડપન શશખર,

તનાથી જરા ઊચ મડપન, તનાથી જરા ઊચ મિામડપન અન પછી ગગનભણી ધસત

અનક શશખરોના સમિ જવ ગભવગિ પરન શશખર. નજર ઉપરના આમલક અન કળશ

જઈ ઊભી. પણ અિી મહદર પર ધજા ફરફરતી નથી, જવી ભવનશવરના શલગરાજ મહદર

પર ફરફર છ. આ પણ દસમી સદીના અરસામા જયાર શલગરાજ બનત િત, તયાર

બનય િત. એકસો પદર ફટ ઊચા, એકસો પાચ ફટ લાબા અન બાસઠ ફટ પિોળા

આ મહદરની રચનાની સપમાણતા અન સપાણતા એક શવશશટિ સૌનદયાવનભશત કરાવ છ.

અધવમડપમા થઈ અદર પવશવાન બદલ અમ બિારથી જોઈ રહા. ઊચા શશખરન

અનષગ ઊચ થયલી નજર મહદરની જઘાઓ પર પડતા તયા જ જડાઈ ગઈ ક શ?

અનવદ શશલપખશચત જઘા. તસ પણ ખાલી નિી. અન શશલપો પણ કવા સમોિક. ‘ચાર,’

‘રમય,’ ‘લશલત,’ ‘સશશક’ – સનદર જનાથી વયકત થાય ત બધા શવશષણો સાભરી આવ.

િજ તો મહદરના સથાપતયની ઊશજ વતતાથી મન અશભભત િત તયા આ શશલપોની ચારતાથી,

રમયતાથી, લાશલતયથી, સશશકતાથી શવમગધ. શવસમય-શવસફાહરત નતરોથી સમગ આ શશલપ-

સશટિ અમ જોઈ રહા, અન પછી જયાર કરમ કરમ જોવા લાગયા તયાર તો એ શવસફારણ

વધત જ ગય. આ ત શશવાયતન ક કામાયતન!

કોકશાસતન વાચન સળવળી ઊઠય. કાચી ઉમરના એ હદવસો કિવાય. બ પસતકોન

વાચન અમારા બિસખય શવદયાથશીમડળમા મિતવન બની ગય િત. એક િત શવકટર હગોન

‘લ શમઝરાબલ’ મળશકર મો. ભટટન ગજરાતી રપાતર. એક એક કરી બધાએ વાચલ

જાિરમા તની ચચાવ થતી. બીજ પસતક િત સસત સશચતર કોકશાસત. એ પણ એક એક

કરી બધાએ વાચલ. જાિરમા એની ભાગય જ ચચાવ થતી, પણ કાચી ઉમર પર એનો

પભાવ ઓછો અવાશછત ન િતો. પછી તો વાતસયાયનના કામસતરન પણ વાચન કરલ િત.

કનદહરયાની જઘા પરના એ શશલપો ફરી જાણ ત સશટિમા લઈ જઈ રહા. કઈક આવો

અનભવ કોનારક અન ભવનશવરના, શામળાજી ક મોઢરાના મહદરોના શશલપો જોતા થયલો

પણ અિી તો... જોક પછી વાચય ક કોનાકવની તલનામા ખજરાિો કદાચ આ બાબતમા

પાછળ રિી જાય. કોનાકવની બ વાર મલાકાત લીધલી છ, પણ ઝડપથી. તથી ખજરાિોન

આ ભોગાસનના શશલપોમા આશધપતય છ, એવ જ મનમા વસી ગય છ.

પણ અિી માતર રશતશશલપો, ભોગાસનોના જ શશલપો નથી, બીજા અનક નયનસભગ

શશલપો છ. અિી દવદવીઓ, અપસરાઓ અથાવત સરસદરીઓ, નાશયકાઓના શશલપો પણ

છ. ત પછી આવ છ શમથનશશલપો. આ શમથનશશલપો પણ અનક મદરાઓમા છ. સિજપણ

પાસપાસ ઊભલા નાયકનાશયકાન શમથન, ચબન-આશલગનરત શમથન અન સભોગરત શમથન.

અન આ સભોગરત શમથનોમા જ કોક મિારાજ ક વાતસયાયન મશનન પવતવન દખાય.

િા, પણ વાતસયાયનના કામસતરન પવતવન કયા નથી? પાચીન સસકત સાહિતય જોઈ

લો. શ શશલપમા ક શ સાહિતયમા ક શ અનય કળાઓમા વાતસયાયન આહદ-સતોત બની

રહા છ. દશવનના કતરમા બાદરાયણન બરહસતર અન કલાના કતરમા વાતસયાયનન કામસતર.

આ દશમા બરહસતર અન કામસતરનો કોઈ શવરોધ ન િતો. ધમવ અન કામનો કોઈ શવરોધ

નિોતો. ધમવ, અથવ, કામ અન મોક એ ચાર પરષાથવ, પણ જીવતજીવત જ પરષાથયો શસદ

કરી શકાય ત તો ધમવ, અથવ અન કામ. તમાથી બની – ધમવ અન કામની ખજરાિોમા

સિશસથશત છ. આપણ તયા તો કિવાય પણ ખર ક ‘ધમાવદથયો અથવત : કામ, કામાદ

ધમવફલોદયઃ’ – ધમવથી અથવ અન અથવથી કામની પાશતિ થાય છ, પણ કામથી તો ધમવન

ફલ જ પાતિ થાય છ!

એ જ િોય ત, પણ એટલ તો ચોકસ છ ક જટલી ગભીરતાથી અન ગિનતાથી

ભારતવષવમા ધમવચચાવ થઈ છ, તટલી જ ગભીરતાથી અન ગિનતાથી કામચચાવ પણ.

કિવાય છ ક શશવના પાષવદ નદીએ સૌ પિલા એ શવશ શાસત રચલ. એની લાબી પરપરા

રિી છ, એનો લાબો પભાવ રહો છ. એક સસકત નાગહરક માટ કામસતરન જાન અશત

આવશયક િત. એટલ કલા, ધમવ અન જીવનમા પણ તનો અકહઠતપણ સવીકાર િતો.

કાશલદાસ વાચતા િોઈએ અન ઘણીવાર લાગ ક આ પશકતઓમા કયાક કામસતરનો પભાવ

છ. એક કશવ બનવાની સજજતાના જ ઉપકરણો િતા, તમા એક મખય િત કામસતર.

માતર કશવ નિી, કલાકાર શશલપીન પક પણ એન જાન અશનવાયવ. ખજરાિોના જ શશલપો

નિી; સમગ ભારતવષવમા જ ઉતતમ શશલપો છ, અન ત બધા મોટ ભાગ મહદરો સાથ

જોડાયલા છ, ત બધા કામસતરથી પરોવાયલા લાગ છ. તની સાથ ભરત મશનન નાટશાસત

પણ – અશભનયની, નતવનની ઘણી બધી મદરાઓ જ ભરત શનદગશલી છ, ત અિી કડારાયલી

જોવા મળ છ. કશવઓન પણ જયાર જયાર કોઈ શવશશટિ મદરા ક છશવનો અગશવનયાસ રજ

કરવાન આવય છ, તયાર વાતસયાયન ક ભરત તમની મદદ દોડી ગયા છ. કાશલદાસની

માલશવકાની પલી પશસદ મદરા યાદ આવશ. નતય કરી રહા પછી એ ઊભી છ :

િામ સતનધતસિતમિિલય નયસય હસિ તનિબ

કતિા શયામાતિટતપસદશ સતસિમકિ તવિિીયમ—

અિી ખજરાિોની ભીતો પર કટલીય માલશવકાઓ શનતબ ડાબો િાથ મકીન ઊભી છ,

કડ કાડ સરકી આવય છ, તમનો બીજો િાથ શયામલતાની જમ (સાકાત લય બની) ઝલી

રહો છ. ના, આ એક જ અગશવકપ અિી નથી, અપરપાર છ દિભશગઓ. અગઅગમા

લયાશનવતતા છ. આ છ એક અપસરા. નમસકારની મદરામા ઊભી છ, જોડલા િાથ અન

ચિરાની ઈષત વકરતા કવ લાવણય પકટાવ છ! અન આ અપસરા પગથી કાટો કાઢી

રિી છ. આ સનદરી જમણો િાથ અલસ ભાવ પાછળ લઈ, ડાબ િાથ સતનન ધારી

શતરભગી મદરામા ઊભી છ. અન આ નાશયકા – શનમનનાશભ નાશયકા, અધોવસત નાશભથીય

નીચ સરકાવી દીધ છ, શતરવલીમાથી એક વલી પકટ. આ નાશયકાએ તો અધોવસત જ

િટાવી લીધ છ – સકમ કહટ, શનમનનાશભ, ઉનનત વક, અશભરામ ગીવાભગ – કાશલદાસની

યકી કમ યાદ ના આવ?

િનિી શયામા તશખરિિશના પકિતબમબાધિોષી

મધય કામા ચરકિહરિણી પરકણા તનમનનાતભયઃ

શોણીભાિાિલસગમના સિોકનમા સિનાભયા...

અલસગમના તો કવી રીત કિ? અિી ગશત છ, પણ ગમન નથી. અિી શસથશત અન

ગમન વચચની ગશત છ. શશલપીએ જાણ કશીક હકરયા પવગની કણન ઝડપી લીધી છ – ‘ન

યયૌ, ન તસથો’ની કણ. એટલ લાગ છ બધાય શશલપ જીવત, ઉષમાસભર, િમણા ગમન

કરશ. િજારો વષયોથી જડાયલા આ શશલપોમા અચલતાની જડતા કવી ભલા! આ જઓ.

આ નાશયકા – એકદમ અનાવત માસલ દિ – ખભથી કહટ સધીનો આ વળાક જોયો, વિતી

સાબરમતીએ વિણ બદલય િોય તવો! અન આ જમણો િાથ માથા પાછળ લઈ, ડાબ િાથ

વસત છોડી રિલી શનમનનાશભ નાશયકાનો કહટથી જઘન સધીનો વળાક – એ કવો? સસકત

કાવયશાસત લઈન બસો તો ‘નખશશખ વણવન’ ક ‘નાશયકાભદ’ અિી આખ ઉકલી શકાય.

કદહરયા મિાદવની આ દશકણ જઘા પર આવી તો કટલી અપસરાઓ – સરસનદરીઓ,

નાશયકાઓન શવશવ છ! ઈષત નનિ, અધવ નનિ, નનિ, છતાય અલકત. બરૉદલરની ‘માય સવીટ

વરૉઝ નકડ…..’થી શર થતી કશવતા યાદ આવી જાય. એ ફચ કશવએ નનિ પણ આભષણ

ખશચત નાશયકાન અદભત શચતરણ કય છ. પણ બરૉદલરની આ નાશયકા તો રકતમાસની

નારી છ, એના જીવનમા જીવતી-જાગતી. જયાર આ સનદરીઓ? શ આ શશલપીઓ કોઈ

ન કોઈ નારી નજર સામ રાખીન તન આકત કરવા મથયા િશ?

િા, એ સમયમા અનક મહદરોમા દવદાસીઓના નતયોની પથા િતી. દવદાસીઓન

સમગ જીવન દવતાન જ સમશપવત રિત. દવતા સમક નતયો કરી તમની આરાધના એ

જ તમન વરત રિત. આપણી પશસદ ચૌલાદવી પણ આવી જ ભગવાન સોમનાથની એક

દવદાસી િતી ન! શશલપીઓની સામ આ દવદાસી – નતયાગનાઓની બધર દિસશટિ િશ.

એ દવદાસીઓએ તમના મોડલની ગરજ સારી િશ. અન એટલ નતયોની આટલી બધી

મદરાઓ છ. એ જીવતીજાગતી નારીઓની જ મદરાઓ કદાચ િશ; પરત એ સાથ િહરવલલભ

ભાયાણીએ સસકત સાહિતય માટ જ એક શનરીકણ કય છ, તય યાદ આવ. સસકત

કશવતામા શવશષીભત નિી, આદશશીકત વણવન છ એટલ ક નાશયકાન સદર આલખવાની

િોય, તો એ સદર રપનો એક આદશવ િોય. કશવ એ આદશવન ખયાલમા રાખીન નાશયકા

ક નાયકન શચતરણ કર, અન શશલપી પણ સૌદયવના આદશવન ખયાલમા રાખીન નાશયકા

ક નાયકન રપ કડાર. મનષય િોય ક દવતા – પણ પલા પણવતવના આદશન અનલકીન

આલખન ક આકશત રચાય. પાતળી કહટ શોભાની શનશાની િોય તો ત એટલી પાતળી

થતી જાય ક મશટિમય – મઠીમા માય તટલી કડવાળી નાશયકા પતયક થાય અન પછી તો

એવ પણ બનય છ ક કટલાક કશવઓન નાશયકાની કમર જ દખાય નિી.

સતન અન જઘન – નાશયકાના આ અગોન પાચીન ભારતીય કશવઓ, કલાકારોએ ભાર

આકષવણ અનભવય છ. સતનની પટિતા અન જઘનની પથલતા સૌનદયવનો આદશવ. એટલ

પીનપયોધરા અન પથલજઘના નાશયકાઓની સસકત સાહિતય અન ભારતીય શશલપમા

બિતાયત છ. નાશયકાના કોઈ પણ શશલપ પર નજર પડ, તમા સતનોન સૌનદયવ તરત

ધયાન ખચ, ઘણી વાર તો એ નાશયકાના અનય શવશષણો સરી જઈ માતર ‘સસતની’ જ

યાદ રિી જાય. અન ઘણી વાર લરૉરનસની પશકત િોઠ સફરી રિ –

‘તબટ િીન હિ બસટરસ ઈઝ માય હોમ, તબટ િીન હિ બસટસ...’

આ વણવન ક શચતરણ દવીન િોય, ક દવતાન િોય, નાશયકાન િોય ક નાયકન િોય,

અમક લાછન બાદ કરીએ તો સવવસામાનયતા તરી રિ. શકરાચાયવ ‘સૌદયવલિરી’મા દવીન

સતોતર લખતા િોય, કાશલદાસ ‘કમારસભવ’મા હકશોરી પાવવતીની વયસશધવળાન ક પછી

યકશપયાન ક શકતલાન રપશચતરણ કરતા િોય, સૌનદયવનો સવીકત આદશવ જ કશવ તાકતા

િોય છ.

ખજરાિોના શશલપ પણ આવી સનદરની સશટિ છ પણ પછી એ શશલપીઓએ જ

શવશભનન અગશવકપોથી ભાવસશટિ પકટાવી છ, ત તમની આગવી છ. એ શવશષ પકટ થાય

છ. ખજરાિોના શમથનશશલપોમા. કદહરયાની આ દશકણ જઘા પર જ સૌથી વધાર ધયાન

ખચી રિ છ, ત તો આ શમથનશશલપો, યાતરીઓની નજર એ ટઢતી િોય છ. ના, નજરન

ઢઢવ 5ડત નથી – એ જ સામથી નજરોમા ઊભરાય છ. એક દખાય, બીજ દખાય, તરીજ

દખાય અન પછી તો જાણ એ જ શમથનશશલપ દખાયા કર. અિી આ દશકણ જઘા પર

નિી; મહદરની આસપાસ, અદર, સવવતર — આ જ મહદરની નિી, સવવ મહદરની. જાણ

કામદવતાન શવશવરપદશવન! શશલપીઓની સૌનદયવચતના કામચતના રપ િજાર િજાર રપ

મતવ થઈ છ – આ ધમાવયતન પ2. એકમાતર હરરસાનો ભાવ છ. કદાચ એવ િોય ક આ

હરરસામાથી મમકા જાગ. જાગ તો, કમ ક કામ પછી ધમવ.

પણ જોતા તો સમરસશટિનો પભાવ પસરી રિ છ. સમર દવતા અિી તના પરપરા

ઉતશખલા રપમા છ, એથી 2શતરગની પબલતા વરતાય છ. એ રગ અધરો રિ તયા સધી

શવરાગનો રગ કવો? રગ અન શવરાગની સિશસથશત છ એક શશવ દવતામા. એકીસાથ

ભોગી અન યોગી. બિત સહિતાકાર કહ છ ક શશવ જવા શશવ પણ યવતી નારીના

દશવનના લોભથી ચાર મોઢાવાળા બનતા િોય તો લજજા કવી? વરીડાતર કા?

આ શમથનશશલપોમા એકબીજાની પાસ ઊભલા, એકબીજાન િાથ પકડી અનનય

કરતા, ખભ િાથ રાખીન ઊભલા ‘શનદયોષ’ શમથનો છ, શવશષ ત દવ-દવીઓના છ. પણ,

શમથનશશલપોમા વધારમા વધાર શશલપો તો કામાધ બની એકબીજાન આશલગન આપતી ક

ચમતી મદરામા છ. અગથી અગ, િોઠથી િોઠ, છાતીથી છાતી – અગનાગ તન ચ તનના

ગાઢ તતિન તતિમ. 5રસપરના અગઅગમા ઓગળી જવાની મઘદતના યકની એષણા

અિી પણ છ. પથથર ઓગળી જશ ક શ?

પણ શશલપીઓ એટલથી જ અટકયા નથી, વાતસયાયન ઘણી આગળ વાત કિી છ.

અન જાણ એમન પગલ પગલ ચાલીન શશલપીઓએ સભોગ-ચતનાન શવશભનન આસનોમા

પથથરમા કડારી છ. સભોગરત યગલોના આ આલખનમા શશલપીઓ રખાઓની સપાણતા

ક પમાણની સવાહદતા કયાય ચકયા લાગ નિી. અિી જન આપણ શવશદપણ ‘સકસ’

કિીએ ત છ. છતા શશલપીઓન તો જાણ કયાય કશી બાધા નથી. કઠા નથી, વરીડા નથી.

છતા પણ આપણન વરીડા થાય છ – જાણ ચોરીછપીથી જોઈ લઈએ છીએ. આપણન

આ જોતા કોઈ જોઈ તો નથી જત ન! કોઈ જોઈન િસ છ, કોઈ શવમગધ થાય છ, કોઈ

કહઠત બની જાય છ – કડારનાર શશલપીઓની શનખાલસતા કયાથી લાવવી? શશલપીઓ તો

કદાચ આ સતર શીખયા છ –

મિન પિમ િતિ સતષટતસિતયનિકાિણમ ।

મિનાન જાયિ તસતધિબજહમજાન સિલજભમ ।।

અિી વાતસયાયન પમાણના આશલગન-ભદ છ – સપટિક, શવદક, ઉદધટિક, લતાવશટિતક,

શતલતદલક, કીરનીરક. અિી શવશવધ સવશન શવશધ છ – અવલશબતક, ધનક, ગોયશથક

ઔપહરટિક. કદાચ આ સજાઓમા જ વાત કરવી ફાવશ. વરીડા. વરીડા.

કદહરયાની જઘાઓ 5ર અમ જોતા રહા. એક કઠાબોધ િતો, ત જાણ ધીર ધીર

લતિ થવા લાગયો. સમિરતના શશલપો જોઈ શરમા લાગલો આઘાત કીણ થવા લાગયો.

પણ પછી થત િત ક આ તો દવમહદર છ.

પણ અિી તો મનષયદિ એ જ દવમહદર છ. મનષયદિમાથી, શવશષ કામરત

મનષયદિમાથી જટલી અસખય ભશગથી લાવણય પકટ, ત અિી પકટી રહ લાગ. દવ

િોય ક દવી – શશલપી તો સૌદયવની પશતમા કડાર છ. સદર નર. સદરી નારી. ખજરાિોના

આ નરનારીઓનો દિ ઊચો, પાતળો છ, પગ લાબા (કવી શવશભનન લયલીલાઓમા) છ,

આખ અન ભમરો એકદમ સરખ છ, નાક અન િોઠ આગળ પડતા છ, ચિરો લબગોળ

છ, િડપચી ગોળ છ – આભષણોથી ખશચત છ આ સદર દિ.

શશલપીઓ સદર દિ કડારીન થભી ગયા નથી, દિન દિનો આનદ કવો િોય ત

બતાવવાન જાણ તમન લકય છ, અન એટલ માતર ચિરો જ ભાવપણવ નથી, સમગ દિ

વાચી શકાય તવો ભાવપણવ છ. કામનાથી થરથરતો દિ, કદાચ સમગ ભારતીય શશલપમા

દિોતસવનો શવષય કનદરમા છ, શશલપમા શ – સાહિતયમા પણ.

કદહરયા જોવામા સારો એવો સમય ગયો. અમ શવચાય ક િવ પછીના આ શવભાગમા

મહદર જલદી જોઈ લવા પડશ. કાલ ફરીથી જોઈશ, કમ ક સાજ પડતા જ પવાસીઓ

માટ આ મહદર જોવાન બધ કરવામા આવ છ. િજી અમાર શચતરગતિ, જગદબા, શવશવનાથ

વગર મહદરો આજ જોઈ લવા િતા; પણ કમય કરી અમાર પસથાન થત નિોત.

છવટ કદહરયાના પગશથયા ઊતરી સદર િહરયાળી પર ચાલતા ચાલતા શચતરગતિન

મહદર આવી પિોચયા. આ શવસતારમા આ એક જ સયવહદવતાન મહદર છ. સયવમહદરો

આમય ઘણા ઓછા જોવા મળ છ. કોનારક ક મોઢરાના સયવમહદર ક કાશમીરન માતડ

મહદર. સાત અશવો જોડલો રથ િાકતા સયવદવતાની પશતમા શચતરગતિ મહદરમા છ. આ

મહદરની દીવાલો પર અપસરાના ઉતતમ અકનો છ. શચતરગતિની પાસ જ જગદબી મહદર

છ. ખરખર તો એ શવષણમહદર િત પણ િવ ગભવગિમા પાવવતીની મશતવ છ. પણયરત

શમથનોની નયનસભગ મશતવઓ મહદરોની દીવાલો શોભાવ છ.

િવ અમ શવશવનાથ મહદરના પગશથયા ચડી રહા. આ મહદર પણ અધવમડપ, મડપ,

મિામડપ, અતરાલ અન ગભવગિ સાથન મહદર છ. કદહરયા પિલા તન શનમાવણ થયલ

છ. મહદરની દીવાલો અપસરાઓ અન શમથનથી ખશચત છ. વાસળી વગાડતી પલી સદરી

જોઈ? અન આ વળી પગમાથી કાટો કાઢતી? શવશવનાથની સામ જ નદી મહદર છ, મોટો

નદી જોઈન અમન, તાજોરનો નદી યાદ આવી ગયો.

સરજ આથમવામા િતો. અમ બિાર નીકળી મયશઝયમ ભણી ગયા. અિી અનક

શવરલ શશલપો સચવાયલા પડા છ. ખજરાિોમા કટકટલા મહદર િતા! જ છ તનાથી તરણ

ગણા તો શવલતિ થઈ ગયા છ. તમાથી બચલી આ બનમન કશતઓ – એ બધીય િોત!

મયશઝયમમાથી બિાર આવી સથાશનક બજારમાથી ખજરાિોના શશલપની પશતકશતઓ પલાસટર

ઑફ પહરસમા બનાવલી ખરીદવાનો ઉપકરમ ચાલયો. પણ િવ એ નજરમા શાની આવ?

નાનકડા બજારમા િાથલારીઓમા ધાતની જની અનક વસતઓ મળતી િતી - પરદશીઓન

ત ખરીદવાન શવશષ આકષવણ રિત. ધીમ ધીમ રસતાઓ શાત પડતા ગયા. મહદરોના

છાયાશચતરો અધારામા અસપટિ થતા ગયા.

સાજ જયાર બિાર જમીન ઉતાર આવયા, તયાર જાણ એક અપાશથવવ લોકમા જઈ

આવયા િોય એવ લાગત િત. અસખય ચિરાઓ, અવનવીન ભશગઓ, લાશલતયની અપરપાર

રખાઓ, સતનોની બધરતા – રપ જોઈ જોઈન આખ ધનય બની િતી. કપડા બદલી,

કપાઉનડના વક નીચ પડલી ખરશીઓ પર લબાવય. જ જોય ત કમય ભલાત ન િત,

િજ તો આવતી કાલ બીજા મહદરો જોવાના છ. ઊઘ આવશ? કદાચ આવશ તોય પલી

અપસરાઓ, સનદરીઓ, શાલભશજકાઓ દખાયા કરશ.

સવાર પસનનતા લઈન આવી. હદવાળીની સવાર િતી. અમદાવાદ ઉતસવઘલ બનય

િશ. અિી અમાર મન પણ ઉતસવી િત. અમ એક સૌદયવલોકના સાશનનધયમા િતા.

આ પસનન સવાર ગઈ કાલ જ અનક અપસરાઓ, નાશયકાઓ, શાલભશજકાઓન પરમ

મદાની મદરાઓમા જોઈ િતી, તનો કશોક અશ મારામા ઊતરી આવયો લાગયો. આ સવાર,

પખીઓના હકલહકલાટવાળી સવાર. ટહરસટ બગલાના શવશાળ કપાઉનડની એક બચ પર

િ બઠો િતો. પરાણા વકોની ઘટામાથી ચળાઈ લાબા સતભ રચતો તડકો પથરાતો જતો

િતો. િવાની શીતલતા ચમકપદ િતી. આજ હદવાળી. સરવરય કાઢવ જોઈએ, કમ સ કમ

શવકરમના આ વષવમા જમાઉધાર કટલ? પણ ના, અિી એવા હિસાબહકતાબના શવચાર

િોય! આ સૌનદયવપાવન નગરમા કશમગઝની પશકતઓ સાભરી –

ધ હોતલ

તસટી તિચ ઇઝ યૉિ ફઈસ

યૉિ તલટલ તચકસ ધ સટરીટસ

ઑફ સમાઇલસ

કોનો ચિરો, કોના લઘ કપોલ! ચિરાઓન આ નગર. પથથહરયા ચિરા ઘણી વાર

અશવચશલત મદરા ધરાવતા મનષય ચિરાન ‘સટોની ફઇસ’ કિીએ છીએ, પણ અિી આ

પથથહરયા ચિરા જોયા પછી? એકય મો એવ નથી, જ અતરના પરમ આનદના ભાવથી

છલકાત ન િોય. િોઠો પર ફરકી જત શસશમત – શનરાડબરી અન શનખાલસ. આખોમા તો

જાણ આસવ. અગની રખામા ઉછાળ જઓ. અિી કશય ગતિ નથી, ગોપય નથી. અિી બધ

ખલલ જ છ. ખલલ શરીર, ખલલ મન. નનિતાનો આટલો મહિમા કયારય નિોતો જાણયો.

આ પણ થોડક દર, પિોચી જાઉ એમની પાસ. આપણી સભયતાન આવરણ ઉતારી

નાખવ પડશ. ના, ના, અિી કશીય અશલીલતા નથી, કમ ક અિી કોઈ જગપસાનો ભાવ

નથી. અિી બધ જ શલીલ છ. અશલીલ છ આપણ ‘સભય’ મન – આપણ ‘સસસકત’ મન!

િા, પલ પશમરથન પણ અશલીલ નથી, એ સમગનો ભાગ છ, સમગના સવીકાર રપ છ.

ખડદશવન અશલીલ દશવન છ. અિી આવીન પકત અપકત ભોગાસનોના શશલપ શોધતી

નજર, સિપવાસીઓની નજર ચકવતી એ નજર અશલીલ છ.

તતર કિ છ ભોગ એ જ યોગ છ. તતર કિ ક ન કિ પરમ તનમયતાની કણો,

શવસમશતની કણો યોગની કણોથી ઓછી ન િોય. કોણ કિ છ ભોગ માતર પાપ છ? આ

ધમાવયતનોની દીવાલો પર ભોગાસનો ન િોત, કદાચ. એમ ભલ કિવાય ક આ ભોગાસનો

મહદર પર િોય તો તની પર વીજળી પડવાનો ભો ઓછો ક મહદરન કોઈની નજર ના

લાગ. એમ ભલ કિવાય ક આ ભોગાસનોના શશલપોથી ખચાઈ દશવક મહદર સધી આવ,

અન પછી એ શશલપો જોતા જોતા મહદરના ભગવાન પર પણ એની નજર કદાચ પડી જાય

અન કામમાથી ધમવ તરફ વળ. એમ ભલ કિવાય ક આતમા અન પરમાતમાના શમલનના

એ ભોગાસનો પતીક છ. એમ ભલ કિવાય ક ભકત મહદરમા પવશ, ત પિલા આ

શશલપો દારા તની એકાગતાની કસોટી થઈ જાય છ. એમ ભલ કિવાય ક એ સમયમા

પચશલત કૌલ કાપાશલકોના શવશધશવધાનનો ક તતરોનો પભાવ એ શશલપો પર છ. એમ ભલ

કિવાય ક જાતીય શશકણ આપવા માટની ત ખલલી હકતાબ છ. આ કણ મન લાગ છ

ક આ બધા આપણી બશદએ શોધલા માજ વનો છ. કદાચ એમ િોય પણ. ભલ. આ કણ

માર મન તો એ જ છ ત છ. વરીડાતર કા?

લરૉરનસ લરૉરનસ – ત ખજરાિો જોય નથી. તાર ખજરાિો જરર જોવ જોઈત િત.

અિી ત જ કહ છ, તથીય ઘણ બધ ખલલ છ, શનખાલસ છ. કશી શવમાસણ નથી, કશો

દભ નથી. અિી સમગનો સવીકાર છ. આ દવીઓના, નાશયકાઓના, અપસરાઓના ભરપર

સતનમડપમા તન િફાળ ઘર મળી જાત. કોણ િતા આ કલાકારો? લરૉરનસ, ત આજના

‘સભય’ નાગહરકોન ચીડવતો જાણ એમની સાથ ગાતા ગાતા નાચયો િોત –

સકસ ઇઝનટ તસન, ઓહ નો! સકસ ઇઝનટ તસન

નૉિ ઇટ ઇઝ ડટટી નૉટ અતનટલ ધ ડટટી માઇનડ પોકસ ઇન...

ધ બૉરડ ઑફ ઇટસલફ ઇઝ કલીન, બટ ધ કઇજડ માઇનડ

ઇઝ એ સયરઅિ ઇનસાઈડ, ઇટ પોલયટસ, ઓ ઇટ પોલયટસ...

ના, રશત એ પાપ નથી, મશલન નથી, મશલન તો મનષયન મશસતષક છ; દિ તો સવચછ

પશવતર છ, સસકારબદ, મશસતષક તમા વિી રિલ નાળ છ. આ શશલપો એ જ વાત કિી

જાય છ. આ છ જીવનનો આનદ. ના, કોઈ વરીડાભાવ નથી.

‘ગડ મરૉશનગ, સર; ચાય તરયાર િર.’ નશસરની શવનયનમર વાણી સભળાઈ. થોડી વાર

પછી અમ ચા પીતા િતા. િવ ઝટપટ નીકળી જવાન િત. દશકણ સમદાયના અન ત

પછી પવશી સમદાયના મહદરો જોવા.

પગહરકાઓમા નીકળી પડા. હદવાળીનો હદવસ િતો, પણ હદવાળી જવ બિ લાગત

ન િત. શશવસાગર તળાવની બાજએ થઈ અમ ખલલામા આવી ગયા િતા. દર દર મહદરો

વીખરાયલા િતા. વચચ આવી નદી. જીવ તો રાજી રાજી. નાનકડી નદી. વકરા વચચ વિી

જતી િતી. નામ, તો કિ ખદરનાલા. નદી િોય એટલ નગર જીવત બની જાય. ખજરાિો

માટ માન વધી ગય. અિી પણ નદી છ. જીવન સતત વહ જાય છ.

નદીનો પલ ઓળગી આગળ જઈએ તયા તો આકાશમા શવમાનની ઘરઘરાટી. એક

શવમાન ઊતરી રહ િત – ઊતય. અિી શવમાનીમથક છ. સવાર-સાજની શવમાની સવા છ,

ખાસ તો પવાસીઓ માટ. પરદશી શવશષ, ટોળટોળા ઊતર છ, એમન માટ જ પલી મોઘી

િોટલો છ. મન થય અિી આટલી વયવસથા અન ઝાસીથી ખજરાિો માટ સશવધાભરી

બસ-સવા પણ નિી. ચાલો જવા દો.

તડકામા અમારી હરકાઓ ઢાળ ચઢતી િતી. અિી િવ શવજનતા િતી. દર જાણ

વકની ઓટમા મહદર િત. ચતભવજ મહદર, નાન મહદર છ. સવારમા મહદરના પથથરોમા

ઠડક િતી, તડકાની અસર વતાવતી ન િતી. મહદરની પદશકણા કરી. અિી રશતશશલપો

નથી. મહદરમા મોટી ઊચી ચતભવજ શવષણની મશતવ છ. કોઈ કિ છ ક એ તો દશકણામશતવ

શશવ છ. જ દવ િોય ત – ચિરા પર શ મદામય શાશત છ! દિ અતયત અલકત. ડાબી

બાજ સિજ નમલા મસતકન શોભાવતો ભવય મકટ, ખભ અડતા કડળ, બાજબધ અન

વલયથી શોભતા એક િાથમા શખ, એક અભય મદરામા, અન એક આ – ખહડત! કઠ

મકતાદામ. ખભથી કહટ સધી જત ઉપનયન, કહટમખલા.

િ વષયોથી અપજ દવતા, અમારી પજા સવીકારો. માતર ભાવ- પજા. અિી કોઈ પજારી

નથી. પરાતતવખાતાનો પિરગીર છ. દવતાન ફરી તમન એકાનત સમપશી, મનમા શાશત

ભરી અમ પગશથયા ઊતરી ગયા. અિી ખલલા આછી ઝાડીવાળા મદાનોમા ભનિ મહદરના

અવશષો વરાયલા છ. પાછા વળતા ખદરનાલામા ઊતરી પડા. વિણમા પગ ઝબોળા,

પાણી ઉછાળ. છબ છબ કરતા, વોકળામા ચાલી સામ પાર જઈ હરકામા બઠા.

દલિાદવ મહદર. જરા ચાલીન આવવ પડય, પણ હરકાવાળાન માનીન ન આવયા િોત

તો રજ રિી જાત. પાસ થઈન પલી નદી વિી જાય છ. તયા કટલી એકાકી િતી, અિીનો

ઘાટ સતીઓ-બાળકોથી ગાજતો િતો. દરથી નદીના દશવન કરી ઝાપ થઈ મહદરમા પવશયા.

મહદરની દીવાલ નતયરત અપસરાઓ અન ઊડતા શવદયાધરોથી અશભનવ સવગવલોક રચ

છ. આ પલો પશસદ વાસળી વગાડતો ગધવવ. એન શચતર જોય િત. આ અિી દીવાલ પર

શશશલપત. િાથમા વાસળી, િોઠ પર િાસય.

પવવ ભણી ચાલયા. પાશવવનાથ, આહદનાથ અન શાશતનાથના મહદરો. મહદરોમા ફરફારો

થતા રહા છ. જીણયોદારના િતથી મહદરોની અસશલયતન ધોકો પિોચયો છ. આ જ રન

મહદરો છ, છતા શશલપ- સથાપતય હિદ શરલીના છ. શવષયો પણ હિદ પરાણોમાથી છ.

પાશવવનાથની દીવાલો પર આશલગનની મદરામા લકમીનારાયણ છ, રવતી-બલરામ છ, રશત-

કામ છ, રામ-સીતા િનમાન છ પણ જ મશતવઓ મનમા વસી ત તો પલી આખમા અજન

આજતી અપસરાની, પગથી કાટો કાઢતી અપસરાની. શ ચિરાન પોફાઈલ છ, અન શ

રમય અગભશગ! આ અપસરા પગ અળતો લગાવી રિી અન આ નતવકી પગ ઝાઝર બાધી

રિી છ. પથથરન ઝાઝર, િમણા બજી ઊઠશ ક શ? આહદનાથન પગશથય થોડી વાર

બઠા, બાજમા ભનિ શશલપોના ઢગલા પડલા છ. પણ િવ નીકળવ જોઈએ. તડકો વધતો

જતો િતો. પણ આકરો ન િતો.

સાકડ રસત થઈ ચાલયા ઘટઈ મહદર. મહદર શાન? રદરમાળની જમ થોડાક થાભલા

ઊભા છ, પણ એ કિી જાય છ ક કવી ભવય ઇમારત િશ. કવી રમય! થાભલા 5ર

સાકળથી ઝલતા ઘટના શશલપ છ. પથથરની સાકળના અકોડા ગણી શકાય. છડ લટકતો

ઘટ. આવી તો થાભલા ફરતી અનક સરો. સાકળ સાથ આજબાજ ફમતા પણ ખરા,

પવનમા ફરફરતા જાણ. આ સરો કીશતવમખમાથી નીકળલી, અન આ કીશતવમખો પથથરની

આબળલી દોરીઓથી ગથાયલા. પથથરમા વળ જોઈ શકો.

ઘટઈ ગામન ગોદર આવલ ગામ છ ખજરાિો. આ ખજરવાિક? ચદલોની રાજધાની?

નશળયા છાયલા નાના માટીના ઘર. સાકડી શરીઓમા થઈ ગામમા પવશયા. હદવાળી િતી.

આજ. લીપલા-ગપલા સવચછ આગણામા રગોળીઓ, નાની નાની શરીઓમા ગામ વિચાઈ

ગય િત. અિી આ આપસરાઓ, સરસનદરીઓ, નાશયકાઓ અન શવદયાધરોની પાડોશમા

ગામના નાગોહડયા છોકરા રમતા િતા. પવાસીઓ માટ િવ તમન કૌતક નથી. પવાસીઓ

જ તો અિી રોજરોજ આવ છ.

હરકા ઊભી રિી, તરતના કાપલા ડાગરના ખતરમા (જીવનાનદ દાસ!) થઈ કયાક

કાપવાળી ભજવાળી જમીન પર પગલા મકતા જવાર મહદર પિોચયા. ચાર બાજ ખતર.

મહદરના શશલપ-સથાપતયની નજાકત મનમા વસી જાય. છતા િવ આ બધ જોઈન જાણ

કૌતકનો ભાવ ઓછો થતો િતો. તયા દર જરા બીજ એકલવાય મહદર છ. પણ િવ

તયા સધી નથી જવ. પાછા વળી ગયા. તળાવની પાળ પાળ ચાલયા. આ તળાવ ત જ

ખજરાિો સાગર અથવા શનનોરા તાલ. આખા તળાવમા વલો પથરાઈ િતી. ચાલતા ચાલતા

એક મહદર આવય – બરહાજી. નમસકાર બરહાજી. આગળ ચાલયા તો રસત આવયા ભાર

મોટા િનમાન. િનમાનન વદન કરીન નીકળા. બપોર થઈ ગઈ િતી. કધાબોધન લીધ

સૌનદયવબોધ અળપાતો જતો િતો. ગામડાગામન રસત થઈ, મોટી સડક પર, સડક પરના

પવાસીઓન જોતા પિોચયા પવાસી બગલામા.

‘ખાના િયાિ હ સા’બ.’ – નતસિ.

બપોર પછી અમ ફરી નીકળા. ફરીથી લકમણ અન કદહરયાની શશલપસથાપતયની

સશટિમા. આજ પિલા ગયા મતગશવર મહદર. ખજરાિોના મહદરોમા આ એક અશત પશવતર

મનાય છ. અિી ભગવાન શશવ પજા પામ છ. મહદરની અદર-બિાર બિ જજ શશલપો છ.

પણ અિીથી લકમણ મહદરની જગતીનો નીચનો ભાગ દખાતો િતો. નાના નાના સળગ

શશલપો – વળી પાછ વાતસયાયનન સમરણ થાય.

આજ બિ યાતરીઓ ઊતરી આવયા િતા. પિલા ભાશવકોન એક ટોળ આવય. આસપાસના

પદશના ગામીણો િતા. િડડ કરતા આવયા, િડડ કરતા ચાલયા ગયા. કોઈ કશા શશલપન

જોયા શવના, ભીતરના દવતાન પાયલાગણ કરી. પછી આવય બીજ ટોળ પરદશી, કદાચ,

ફચો િતા. એક ભારતીય, ગાઇડ ફચમા માગવદશવન આપતો િતો. લગભગ દરકની પાસ

કમરા. મોટા ભાગના પૌઢ યગલો િતા. શશલપો જોતા જાય અન અચરજમા ખભા ઊચકતા

જાય, અન કમરામા ઝડપતા જાય. એમની 5ણ ગશત ઓછી ન િતી. જોતજોતામા તો

મખય મહદરો ફરી વળા.

આજ અમાર ઉતાવળ ન િતી. ગઈ કાલ જોયલા અન ગમલા શશલપો દરથી નજીકથી

જોતા, કમરામા ઝડપતા ફરતા િતા. આજ આ મહદરોમા શશલપ અન સથાપતયનો જ સવાદ

છ, ત અમન પરપરો પકટ થયો, અલબતત ઘણી વાર લાગ ક સથાપતય પર શશલપન

પભતવ છ. ભારતીય શશલપકલાની આ કવી ચરમ ઉપલશબધ છ! રોમના શવધવસત પરૉમપી

નગરમાથી બચલા શશલપોની તસવીરોન એક આલબમ જોય િત. તમા પણ શગાહરક

શશલપોની મખયતા િતી, પણ ખજરાિોના શશલપો જોઈન થતો અનભવ તો કઈક જદો

જ છ. અિી કામ અન અધયાતમ જાણ અશભનન છ. ભારતીય ધમવશચતન દશવનપરપરા,

સાધનાપદશતઓ સાથ જાણ આ શશલપની કોઈ શવસગશત નથી.

ફરી ફરીન પછી કદહરયા, મહદરના ઓટલા પર આવી બઠા. સાજ પડતી િતી.

આસપાસ િહરયાળી પર મહદરના ઊચા શશખરોના પડછાયા લાબા થતા જતા િતા. દર

આથમણી શકશતજ પવવતમાળા દખાતી િતી. સરજ િવ જાણ તની પાછળ ડબી જશ.

એકાએક કયાક ફટાકડાની સર ફટી. હદવાળી છન આજ તો! પશશચમ હદશામા માતર લાલ

ટશરો રિી. તયા સધી બસી રહા. પછી ધીર ધીર ચાલયા. માગવમા એક કરણ આવી, ફલ

તો નિી, પણ એક સદર લાબ પાન તોડી લીધ. આજ એ પાન જોઉ છ અન એ સાજ

નજર સામ તરવર છ, ખજરાિોની સમગ કલાસશટિ સળવળી રિ છ.

અમ થોડી મીઠાઈ ખરીદી. મીઠાઈ ખાઈન હદવાળી ઊજવી. પણ અમાર સમગ અશસતતવ

જ આ સૌનદયવલોકના દશવનથી ઉતસવી કયા ન િત? આજ રાતર જ અિીથી શવદાય

લવાની િતી – આ વરસનો પથમ હદવસ િતો. એ હદવસ અમદાવાદના ઉતસવી જનોમા

અમ િોઈશ – પણ અમારો ઉતસવ કઈક જદો જ િશ.

રાતર મધય પદશના બીિડ જગલોમા થઈન જતા માગવ પર બસ દોડી રિી િતી.

પવાસીઓ અડધા ઊઘમા િતા. મધરાત પણ મારી આખ મીચાતી ન િતી. િ બિાર જોતો

િતો, ખજરાિોની મશતવઓ દખાતી િતી. કોઈ અજન આજી રિી છ, કોઈ કાટો કાઢી રિી

છ, કોઈ ઝાઝર બાધી રિી છ, કોઈ વકનો આધાર લઈ ઊભી છ – શાલભશજકા. પાછો

અધકાર. બસ દોડી રિી િતી. ભોપાલ પિોચયા તયાર ભરભાખળ િત.

*

કાશી

કિા િાિાણસયામમિિરટતનિોધતસિસન

...તનતમષતમિ નષયાતમ રિિસાન!

– ભતષમિદર

હદલિીથી િાવડા જતા તફાન એકસપસમાથી મધરાત મોગલસરાઈ સટશન ઊતરી

વારાણસી તરફ જતી એક લોકલ ગાડીમા બઠા. ગાડીના એ ડબબામા બિ બધા અસબાબ

અન હરશતદારોથી ઘરાઈ િજી િમણા જ મકાની િજ કરીન વતન પાછા વળતા વદ

દમપતી બઠા િતા. િજ કરીન આવવાની કતકતયતા તમની વાતચીતમા વરતાતી િતી.

ગણો તો િય કાશી જતો િતો, અન કાશીની જાતરાય કટલી મોટી! કાશી શશવની

નગરી છ. મોકદાશયકા સાત નગરીઓમા અયોધયા, મથરા આહદની સાથ કાશી, પણ એક

છ. િજારો વરસોથી િજારો યાતરીઓ કાશીની જાતરા અન કાશીની ઉતતરવાહિની ગગામા

શનમજજન કરીન પણયબોધ અનભવતા આવયા છ. ઠીક એ જ મમક ભાવથી નિી, પણ કોઈ

એક ભાવનાતમક સતથી કાશી ક ગગા સાથ જોડાયાનો બોધ સદાય અનભવતો રહો છ.

ઉતતરપદશના જાનયઆરીની ઠડી િતી, પણ બધ ડબબાની ભીડમા એનો બિ પવશ

નિોતો. એકબ સટશન પછી ગાડીની ગશતનો અવાજ બદલાયો. પલ પરથી ગાડી પસાર

થતી િતી, ગગાનો પશસદ પલ, ઝટપટ બારી ખોલી બિાર જોય – અધારામા ગગાના

પવાિનો આભાસ માતર મળો. ગગાન સૌ પિલા જોઈ િતી. િરદારમા. તયાર તો હકશોર

િતો. બ ગલીઓ વચચથી ઘાટ તરફ જતા પગશથયા ઊતરી નજર ગગાપવાિના ખડ

પર જઈ પડલી. મ મહિનો િતો, પણ પાણી અતયત ઠડ. વગવત પવાિમા સનાન કરલ.

નદીમા િતા બધ પથથર જ પથથર. પછી ત જ હદવસ કનખલની ગગા જોઈ અન જોઈ

િરકીપૌડીની સાનધયગગા – દીપમાશલકાઓથી શોભતી. બિ જ ભશકતભાવથી શમતરો સાથ

મય દીવો તરતો મકલો. એવી શદા આજ િોત...! અન છતા િજી વાત તો એટલી જ

સાચી છ ક ગગાન ભગોળમા આવતી એક નદી તરીક જ કયાર જોઈ છ?

એવ લાગ ક ગગા નામ બોલતા જ બધા જ આપણા પાકતન સસકાર સળવળી ઊઠ

છ – એક હિનદ ‘કલશકટવ અનકરૉશનશયસ’ શચતત. એ આપણન આપણી પરપરા સાથ જોડ

છ, આપણી ભશમ સાથ જોડ છ. ગગાનો પલ પસાર થઈ ગયો િતો. ‘કાશી આ ગયલ

–’ કાશી આવી ગય. પણ અમ આગળ એક સટશન જઈ ઊતયા – વારાણસી કનટ. વિલી

સવાર િતી. શામ અવધ, શબ (રાત) માલવાની જમ સબિ બનારસની કિતી સાભળલી.

સવાર આવય બનારસ, સટશનની બિાર નીકળા તો પગહરકાઓનો મિાસમિ, વીરનદરશસિ

વાત શર કરી.

‘કા હો, કિના પઈસા લ બ?

િર રતપયા, બાબરજી,

ઇિ ઢિ હોઈન.

નાહી બાબરજી, બહ િરિ જાય ક હોઈન...

બનારસી હિનદી, ભોજપરીની શનકટની પણ તનાથીય જદી. કાશીની સડકો પર ઢચકોલા

ખાતી હરકા ચાલવા લાગી. કાશી શવઘાપીઠ દર નિોતી. અમાર તયા ઊતરવાન િત. જઈન

અમન બતાવલા એક ઓરડામા સામાન મકીએ-ન મકીએ તયા વીજળી બધ. િમણા અિી

ભાર ‘પાવરકટ’ છ. આ પણ સબિ બનારસ.

સનાનાહદથી પરવારી કાશીના માગયો પર નીકળી પડા. કાશી કિ ક વારાણસી ક પછી

બનારસ? કાશી, વારાણસી, બનારસ નામ તો તરણ એક જ નગરના પણ તરણય જદો

જદો પતયય કરાવ છ. કાશી અન વારાણસીની સરખામણીએ બનારસ આધશનક, કદાચ

અગજોના આવયા પછીન, પચશલત નામ છ. કાશી બોલો એટલ હિદ ધમવન અન હિનદન

હદયકનદર સમજાય. એની એક જદી જ ભાવમશતવ જાગ. શશવના શતરશલ પર વસલી કાશી.

મોકદાશયની કાશી, મરણ, મગલ યતર-એવી કાશી, દરક હિદના હદયમા વસલી કાશી.

વારાણસી બોલો એટલ એક સમદ ભયાવભાદયાવ ઐશતિાશસક નગરનો બોધ થાય, શવશષ

તો બૌદકાલીન નગરનો. જાતકોમા વારાણસીનો વારવાર ઉલલખ આવ છ. એક સાસકશતક,

વયાવસાશયક નગર. બનારસ બોલીએ એટલ આજન આ શિર સમજાય. મઘલ અન અગજી

સસકશતથી પભાશવત. બનારસ સાથ ધમવબોધ ક સાસકશતક બોધ નથી જાગતો. પણ એના

ફકડ મસત સવભાવનો પહરચય જાગ. સબિ બનારસથી બનારસી સાડી ક બનારસી

પાન સધી. આજ સરકારી નામ ફરી પાછ વારાણસી છ, પણ કાશી ક બનારસ જટલ

એ જલદી િોઠ નથી આવત. આ નામ સાથ આજના આ નગરનો પતયય જાગતો નથી.

બિ જ પરાણ નગર છ કાશી. પરાણો તો એટલ સધી કિ છ ક સશટિનીય ઉતપશતત

પિલા એની ઉતપશત. શશવ એન પોતાના શતરશલ 5ર લાદીન ફરતા. સશટિની ઉતપશતત થઈ

પછી આ ભશમ પર એ નગરીન સથાશપત કરી. િજીય કટલાક માન છ ક શશવના શતરશલ

પર એ વસલી છ. ભૌગોશલક રીત ખરય લાગ. કાશીન કનદર ‘ચૌક’ (આપણા માણકચોકની

જમ). એન બન ઉતતર-દશકણ બાજએ ઢાળ છ અન પછી ચઢાણ છ પાછ. શતરશલના

ઉતતરના ફણા પર રાજઘાટનો શવસતાર અન દશકણના ફણા પર ભદરની શવસતાર, વચચના

ફણા પર તો ચૌક છ જ.

કાશીનો ઉલલખ જના વખતથી મળ છ એ તો ચોકસ. પણ નામ કાશી કયાથી

આવય? કોઈ કિ છ અિી તપ કરતા કરતા શવષણન પકાશ દખાયલો, અથવા તો આ

સથળ શનવાવણના માગવમા પકાશ ફક છ, અન કાશ એટલ પકાશવ, ચમકવ. એટલ આ

સથળ કાશી. કોઈ કિ છ ક આ પદશ કાશના જગલોથી છવાયલો રિતો એટલ કાશી.

અન વારાણસી? 5દમપરાણમા શશવ પાવવતીન કિ છ : ‘િ સરવલલભ, વારણા અન

અશસ – આ બ નદીઓ વચચ જ વારાણસી છ, તની બિાર કોઈએ રિવ જોઈએ નિી.’

આજ સૌ કોઈ તરત વારાણસી નામની વયતપશતત એ જ રીત આપશ – વારણા અન અશસ

આ બ નદીઓ વચચ વસલ િોવાથી વારાણસી. વારણા અથવા વરણા આજય ઉતતરમા વિ

છ જ રાજઘાટથી થોડી આગળ ગગાન જઈન મળ છ. પણ અશસ? અસસીઘાટ છ, પણ

તયા નદી નથી, એક મશલન પાણીન નાળ છ. પણ સૌથી મોટો તો પશન એ છ ક જયાર

આ નગર વારાણસી નામ પશસદ િત તયાર તનો વસવાટ આટલ સધી થયો નિોતો. આ

તો એક લોકશપય વયતપશતત છ. પિલા વારાણસી વરણાન કાઠ િત. વરણા નામના ઝાડ

એ નદીન કાઠ િતા એટલ વરણા, ક વરણાસી અન તના પરથી એ નદીન કાઠ વસલ

નગર ત વારાણસી અન પછી જમ આપણા વડોદરાન બરોડા થઈ ગય તમ વારાણસીન

થઈ ગય બનારસ – અન િવ વારાણસી.

આ વારાણસીની સડકો પર આજ હરકાઓ અન િવ સાઇકલોની ભાર ભીડ રિ

છ. તમાય પગ ચાલતા યાતરીઓ ઉમરો કર છ. ઘણી વાર એવ લાગ છ ક આ આખી

ભીડ ધીમ ધીમ સરક છ, કોઈ હિમશશલાની જમ. કોઈન કશી ઉતાવળ નથી. એકબીજાન

ઘસાઈન જાય, પણ તની કોઈ ચીડ નથી. થાય છ, જવાય છ. મબઈ, અમદાવાદ, હદલિી

જવી િડકાયી ગશત નથી. થાય ક આ શિર આજ પણ ધીમી ગશતથી જ આધશનકતાની

પહકરયા ભણી જાય છ, કોઈ ઉતાવળ નથી.

આ દકાનોય ધીમ ધીમ ઉઘડ છ. સવારમા અિી જલબી- દધનો નાસતો, િોટલોવાળા

તરયાર કર. આવી એક િોટલમા બનારસી જલબીનો નાસતો કરી સીધા ઊપડા સકટમોચન

િનમાનન મહદર. તરવીસ વષવ પિલા કાશી આવલો તયાર આ મહદર આવલો, તન સમરણ

તાજ થય. એ શશનવારનો હદવસ િતો. દરથી એક જળધોધ પડતો િોય તવો અવાજ આવી

રહો િતો. જમ જમ મહદરની નજીક આવતા ગયલા તમ તમ એ મિારવ બનતો ગયો.

જઈન જોય તો શતાશધક ભકતો પોતપોતાની રીત ગળ જટલી અનમશત આપ તટલા ઊચ

સરથી િનમાનચાલીસાનો પાઠ કરતા િતા, સમવત સવરમા નિી. જ આવ ત સતપાકાર

પડલી િનમાનચાલીસાની ચોપડીઓમાથી એક ઉપાડ. અન જયા જગયા મળ તયા ઊભા

રિી, ટક બસી પાઠ કરવાનો આરભ કર. કટલાક તો આવ ન દરથી િનમાનદાદાન

પણામ કરી મોટથી શર કરી દ – જય િનમાન જાનગનસાગર...

ગોસવામી તલસીદાસ આ િનમાન મહદરની સથાપના કરલી એમ કિવાય છ. આજય

આ આખા શવસતારમા એ વાનરયથમખયની સના શવચરતી જોઈ શકાય. અતયાર ભકતોની

ભીડ નિોતી. િનમાનચાલીસાનો મ પણ પાઠ કયયો – અન તયાથી સીધા કાશી શવશવશવદયાલયમા

પવશયા. શવશવશવદયાલયની આખી યોજનાબદ શનશમવશત આનદ આપ છ. મદનમોિન માલશવયન

આ સવપન આજ રાજનીશતનો અખાડો બની ગય છ, એ વાચીએ તયાર દઃખ થાય છ.

આખો શવસતાર નિી તો તપોવન જવો લાગ. એ તપોવનન એક છડ કાશીના દવતા

ભગવાન શવશવનાથન ભવય મહદર છ. સઘડ અન સદર પણ. અિી બસી આરાધના કરવાન

મન થાય એટલી શાશત િતી. શવશવશવદયાલયમા શવધા અન ધમવ બનનની સિોપશસથશત રિ

એવી માલશવયજીની કલપના િતી. અિી પાચીન પદશતથી અપાતી વદ- શવદયાની વયવસથા

પણ છ અન અદયતન શવદયાશાળાઓ પણ છ.

અિી ફરતા ફરતા આપણન શવઘાધામ કાશીના પરાણા હદવસોન સવાભાશવક રીત જ

સમરણ થાય. તકશશલા પછી કાશીન જ નામ આવત. શવદયાશપપાસઓ કાશી ભણી નીકળી

પડતા. આજય બરાહણ બટકન ઉપનયન અપાય પછી ત કાશી ભણી દોડ છ, ભણવા.

અલબતત તના મામા તન પકડી લ છ. આ ઉપચાર પલી પરાણી પથાનો અવશષ છ. કાશીમા

ત વખત આવ કોઈ શવશવશવદયાલય નિોત. કાશીની ગલીએ ગલીએ શવદયાલયો િતા, કિો ક

ગરકલો. એક એક ગરન તયા થોડા થોડા શવદયાથશીઓ ભણતા િોય, ગરન તયા જ રિીન.

રાજવી અન શઠિીઓ તમના કમકશળનો ખયાલ રાખતા. વદ-દશવન, આયવગદ, સાહિતય,

વયાકરણ – આ બધાન શશકણ આપનાર આચાયયો અન ઉપાધયાયોની એક પરપરા આજ

સધી જોવા મળ, અલબતત તન અદયતન રપ, વારાણસય સસકત શવશવશવદયાલય છ. ત વખત

બરાહણ શવદયાધામો સાથ જ બૌદ શવિારો પણ અધયયન- અધયાપનમા પવતત રિતા. એક

જમાનો િતો ક આખા દશમા ગમ તયા ભણો, પણ પછી કાશીના પહડતોની પરીકામાથી

પસાર થાઓ પછી જ માનયતા મળ. ઉપશનષદનો પલો પશસદ શવતકત વારાણસીનો શવદયાથશી

િતો, એમ કિવાય છ. અિી શનરતર વાદશવવાદો થતા રિતા – અિીના ચડાલો પણ શવવાદ

કરી શકતા અન કિ છ ક એક ચડાળ શકરાચાયવન આવા એક શવવાદમા િરાવયા િતા!

એ િરાવયા િતા ક નિી, ત તો ખબર નથી પણ મડન શમશ અન તમની શવદષી

પતની સરસવતી સાથ શકરાચાયવનો પલો પશસદ વાદશવવાદ અિી જ થયલો.

પછી તો કાશીએ ઘણી આસમાની-સલતાની જોઈ, શવશષ તો સલતાની. પણ અનક વાર

ત પડી પડીન જાણ તરત ઊભી થઈ જાય છ અન જાણ ‘પનશચ િહરઃ ઓમ’ કરી ભગ

થયલા યજની ફરી શરઆત કરી દ છ. ઇસલામના આકરમણ પછીય કાશી શવદયાકનદર તો ટકી

જ રહ િત, ધમવકનદર તરીક પણ એ ધબકત રહ િત. એટલ દશકણમાથી અિી આવયા

િતા રામાનજ. ત પછી આવયા રામાનદ – તમણ જાનભશમ પર ભશકતની ધારા વિાવી.

કાશી એટલ કબીરનીય ભશમ. હિનદ-મશસલમ સસકશતના સમનવયન ઉતતમ ફળ ત કબીર.

કાશીની ફકડ મસતી એમનામા િતી, તો કાશીની ભશકતય એમનામા િતી. અિી એમણ

પહડતો પર પિારો કયાવ િતા –

પોિી પઢી પઢી રગ મઆ પરડિ ભયા ન કોય

ઢાઈ અચછિ પરમ કા પઢ સો પરડિ હોય.

કબીર અઢી અકર ભણી લીધા િતા. પછી જોઈએ શ? એમણ તો કિી દીધ – મશસ

કાગદ છયો નિી, કલમ ગિી નિી િાથ... શાિી અન કાગળન અડકય છ જ કોણ!

અન કોણ અિી કલમ પકડી છ! પહડતોન સભળાવી દીધ – ત કિતા કાગદ કી દખી,

મ કિતા આશખન કી દખી – કબીર પોતાની આખ જોઈ લીધ િત. કબીરની સાથ અનક

સતો આવયા, એમણ સસકત નિી, લોકભાષાનો વયવિાર કયયો. ગૌતમ બદ પછી ભાષા

કતર આ સતોનો બીજો શવદરોિ. અિી આવયા િતા વલલભાચાયવ, અિી આવયા િતા.

તલસીદાસ. અિી આવયા િતા અસમના મિાન ધમવસસથાપક શકરદવ... અન આ યગમા

આવયા એની બસનટ. અિી કરૉલજ સથાપી, શથયરૉસરૉફીની સથાપના કરી – આજ એમની

ભારતપીશતની દયોતક ઇમારતો ઊભી છ.

અન આ શવશવશવદયાલયની ભશમ પર કટકટલા શવદયાશઠિોના નામો ઝબકી ગયા છ!

શવદયાના એ ધરધરોની શણીમા આપણન તો સમરણ થાય. આપણા આનદશકર ધવન,

પજાચક મિાપાણ પહડત સખલાલજીન. તરવીસ વષવ પિલા અિી આવયો તયાર મળા

િતા પહડત દલસખભાઈ માલવશણયા. ત વખત અકારણ જ અમારા પર તમણ સનિ

વરસાવલો, તન સમરણ થય.

શવદયાલયની ભશમની બિાર નીકળા. બપોર થવા આવયા િતા. શવચાય અસસી ઘાટ

જઈ ગગાદશવન કરી આવીએ. મન કયારનય ગગા ગગા કરત િત. ગલીઓ વટાવી અસસી

ઘાટ પર આવીન ઊભા. ઉતતરવાહિની પણયસશલલા ભગવતી ભાગીરથીનો ધીર-ગભીર

પવાિ જોતા જ મન પસનન થઈ ગય, અસસીન મશલન નાળ અિી ગગાન મળ છ ત

જોતાય ગગાહકનારાની ગલીઓ વચચ નીકળા. બગાલી ટોલા. અધારી સાકડી ગલીઓ,

ઊચા જના મકાનો, ઉપર જતા પગશથયા. કયાક મશલન ખલલી ગટરો. બગાળીઓ અિી

વષયોથી સથાયી થયલા છ. આપણા ભદર શવસતારમા મિારાટિ ટીઓની જમ. અિી બગાળી

સાભળવા મળ. અસમમા ભારતીયો (આમ તો મખયતવ બગાળીઓ જ) પરના િમલાન

વખોડતા ભીતસતરો જોવા મળ. લાબી લાબી સાકડી ગલીઓ – ઘણા વખત પછી અમ સડક

પર નીકળા તયાર તડકો જોયો.

સાજ ફરી બનારસની સડકો પર નીકળી પડા. વીજળી જતી રિલી પણ કશો

કકળાટ નિોતો, દકાનોના દીવાઓન અજવાળ રસતા પર આવત િત. ચાલ.

દાલમડીનો શવસતાર શર થયો. વારાણસીન વરશશવકશવશવ પાચીનકાળથી પશસદ છ.

અિીની એક વશયા અઠકાશી બૌદસાહિતયમા પશસદ છ. તની એક રાતની આવક આખા

કાશી- રાજની એક હદવસની આવક કરતા માતર અડધી જ િતી. વારાણસીની આ

વારવશનતાઓની વાત સાહિતયમા પણ અવારનવાર આવતી રિી છ. એ વારવશનતાની

પરપરા આજ પણ છ. ડરૉ. મોતીચદર નોધય છ ક રગીન બનારસીદાસ આજય ગગાસનાન

કર, પછી બાબા શવશવનાથના દશવન કર અન પછી બાઈજીનો મજરો સાભળવા જાય.

શશવની આ નગરીમા બરહજાનીઓ અન શવદાનો રિતા, વશયાઓ પણ રિતી. આજ

દાલમડીનો શવસતાર વારવશનતાઓનો છ. નીચ બજાર છ. એક વાર કોઈન મળવા જવા

ઇચછતા ગજરાતના બ ઇશતિાસશવદો રસત બધાન પછતા – દાલમડી કિા િર? જવાબમા

હદશાસકત સાથ ‘બનારસી શસમત’ તમન મળત. તન રિસય તો એ ઇશતિાસશવદોન તયા

પિોચયા પછી સમજાય િત! આ શવસતારમાથી પસાર થતા જોય ક ઉપરન ઝરખ અધયો

ચિરો પકટ કરતી પણયાગનાઓ ઊભી છ. નીચ બજાર બરાબર સવાભાશવક કરમ ચાલ.

પલી પણયાગનાઓન ઝરખ ઊભવ પણ અિીના લોકોન એટલ સવાભાશવક લાગ. િજી

સમય થયો નિોતો. કદાચ, નીચની દકાનો બધ થયા પછી ઉપરની દકાનો ખલ છ.

અધારી ગલીઓ વટાવતા તયાથી આવયા મશણકશણવકા ઘાટ ભણી – મિાસમશાન ભણી.

અધારામા દર એક મોટો ઉજાસ દખાતો િતો. ગલીઓ વટાવી તયા પિોચયા, એ જ

મશણકશણવકા મિાસમશાન. તરણ શચતાઓ સળગી રિી િતી, એક શચતા ગોઠવાતી િતી. કોઈ

સૌભાગયવતીનો મતદિ પડો િતો. આસપાસ બધ ડાઘઓ બઠલા િતા. શચતા માટના

લાકડાનો મોટો ગજ ખડકાયલો િતો.

કાશી મમક મમષવઓની નગરી છ. અિી મરણ મગલ છ. કાશીમા મરણ પામનારના

કાનમા અશતમ કણ કાશીના અશધઠિાતા દવ શશવ તારકમતર ભણી જાય છ, એનો મોક

થઈ જાય છ. એટલ જ નિી, અિી જના અશતમ સસકાર થાય તનો પણ મોક સધાય

છ એમ મનાય છ.

આ મિાસમશાનમા શચતા કયારય શાનત થતી નથી. હદવસ િોય ક રાત. એકાદ શચતા

તો જલતી િોય, અન કોઈ શચતા ન જલતી િોય તયાર કશ – ઘાસ તો સળગત રિવ

જ જોઈએ. શચતાનો અશનિ બઝાવો ન જોઈએ. મત-દિોના બળવાની વાસ આવી રિી

િતી. આસપાસ બધ શચતાની આગની આભા િતી. જરા દર ગગા વિી જતી િતી.

ગગા પર ચાદની પથરાયલી િતી, તના શસથર પાણી આકાશન પશતશબશબત કરતા િતા.

અતયાર આખો આ સમશાનઘાટ ભયાનક લાગતો િતો. બાજમા જ કાશી કરવત મહદર

છ. આવી શસથશતમા પણ અમન પલી કરણ રમજભરી કિવત યાદ આવી – ‘મલ કરવત,

મોચીનો મોચી—’

પાછા વળતા સાકડી ગલીમા અવાજ સભળાયો, રામ નામ સતત િ’ - અધારામા

આગળ ફાનસ સાથ એક માણસ ચાલતો િતો, પાછળ અથશી િતી. િજી દશ ડગલા

આગળ ગયા તયા ફરી અવાજ સભળાયો ‘રામ નામ સતત િર–’

આ પહરસરમાથી જલદી જલદી નીકળી જવ જોઈશ. થોડી વારમા ભીડભાડભરી

સડકો ઉપર. જાણ પલા મલકમા ગયા જ નથી. કાશીના બજારોના માગયો પર ફરતા મન

રિી રિીન પાછા કબીર યાદ આવતા િતા. -

કબીિા ખડા બજાિ મ તલય લકાઠી હાિ

જો બાિ ઘિ આ૫ના સો ચલ હમાિ સાિ-

કોણ જઈ શક એ કબીરા સાથ? મશાલ લઈન ઊભા છ એકલા કબીર.

* * *

બીજ હદવસ વિલી સવાર દશાશવમધ ઘાટ પર પિોચી ગયા. િજી તો ઘાટના શનતય

સાથીઓ બનન બાજએ િારબધ બસતા રકતશપશતતયા શભકકો પોતાના સથાન લઈ રહા

િતા, ઘાહટયા પલી પરાણપશસદ છતરીઓ નીચ પોતાની સામગી ગોઠવી રહા િતા, ગગાપતરો

(પજા કરાવનાર બરાહણો અન ગગા પર િોડી ચલાવનાર મલલાિો)ની ભીડ થઈ રિી િતી,

યાશતરકોની વણજાર તો શર થઈ ચકી િતી. વિલી સવાર ગગાન દશવન પાવન કર તવ િત.

સામના ભાઠા પરથી સરજ બિાર નીકળી રહો િતો. ગગાના વાહર આલોહકત થતા જતા

િતા. ધીર ધીર એ સવચછ શસથર પાણીમા પકાશ-સતભ રચાતો ગયો. આ બાજ યાશતરકો

ગગાજલથી તન અધયવથવ આપવા લાગયા. ઘાટ પરના મહદરોમા ઘટારવ શર થયા. ભીડ

વધતી ગઈ. ઘાટ પર હિનદ ઊભરાવા લાગય. કોણ આ બધાન અિી ખચીન લઈ આવ

છ િજારો વરસથી? આ ટાઢમા ધજતા અલપસાધન સતીપરષોય કવી પસનનતાથી ડબકી

લગાવી રહા છ! ગગાપતરો એમના ભોળપણનો લાભ લઈ દાનદશકણાની આશાએ તમની

પાસ પજન કરાવ છ. ઘાહટયા શતલક લગાવી સનાનન પણય અશજ વત કયાવન પમાણપતર આપ

છ. િાથમા ધાતના જળપાતરો ગગાજળથી ભરી આ આખો સઘ પલા ગગાપતરથી દોયયો

બાબા શવશવનાથન જળાશભષક કરવા જઈ રહો છ. પલા તરણચારના િાથમા મણમયપાતર

છ – િ એમની શદાન સનમાની રહો. સનાન પછી આ એક હકશોરી ઘાટ પર જ છટા

પરસા લઈન બઠલી એક વયશકત પાસ ચલણીનોટ વટાવી, ભીના કશ બરડા પર પાથરી

શભકકોન દાન આપતી જઈ રિી છ. એણ ગગામરયા પાસ શ માગય િશ?

શવશાળ જળપવાિ પર િોડીઓ િલમલી ઊઠી િતી, ગગાપતર મલલાિો – ‘કા બાબજી,

વો પાર જાય ક િૌ, નાવ ચાિી?’ પછતા ઊભા છ. ઘાટ પણ િવ તડકામા ચમકી ઊઠા

અન ચમકી ઊઠા ઘાટ પરના આલયો. રામચહરતમાનસની ચોપાઈઓ ગજવા માડી. – ઘાટ

િવ છલોછલ િતા. અિી પાણી જરા મશલન લાગત િત. અમ શવચાય – સામ પાર જઈન

સનાન કરીશ.

નાવમા બસી હકનારાથી િટતા જ ઘાટની શોભા મનમા વસી ગઈ. એ શોભા િતી એની

ઠલઠલ થતી પચરગી ભીડમા, જ ઘાટથી ઊચ જતા પગશથયા સધી વધતી જતી િતી.

નાવમાથી ઝકી િાથમા અજશલ ભરી પણય સશલલન માથ ચઢાવી લીધ. નાવ સામ કાઠ

જતી િતી પણ અમ ઘાટઅશભમખ િતા. િવ કાશીતલવાહિની ગગાન સમગ દશવન થત

િત. તયા ઉતતરમા અસસીઘાટથી દશકણમા રલવના આછા દખાતા પલ નજીકના રાજઘાટ

સધીની ગગાન દશવન. ગગા બરાબર અટિમીના ચદરનો આકાર ધારણ કર છ. અિી સામ

કાઠ આવયા પછી નદીકાઠ વસલી આ પરાણનગરીન એક રમય પોફાઇલ દખાય.

તડકો િોવા છતા િવાના કણકણમા શીતલતા િતી. પાણી પણ શીતલ. થોડીવાર

સરકતપશલન પર ચાલયા. પછી ગગાના જળમા પવશ કયયો. અિી પણ અનક સનાનાથશી િતા.

સવચછ વાહર. પાણી નીચની રતી પર તડકાન કારણ એક ભાત રચાતી િતી. રજના–

શબનદએ ગગામા ડબકી મારી. ઊજમ અન વીરનદર િજી બિાર િતા. કમરપર પાણીમા

જઈ મ પણ ડબકી લગાવી. મારી ચાર બાજએ ગગાન પાણી િત. કણક મ અનભવય

ક ગગોતરીથી ગગાસાગર સધીની ગગાથી િય અશભનન છ. પાણીથી બિાર આવયો તયાર

િય િતો ગાગય, ગગાલિરીનો શલોક માર મખથી મોટથી નીકળી પડો :

તનધાન ધમાજણા રકમતપ ચ તિધાન નિમિામ

પરધાન િીિાજ ના અમલપરિધાન તતરરગિયઃ ।

સમાધાન બધિિિ ખલ તિિોધાનમતધયામ

તશયામાધાન ન: પરિહિિ િાપ િિ િપયઃ ।।

– ગગાન વપ અમારા તાપન િરો – જગનનાથ કરલી સતશતમા વયકત થત ગગાન રપ

જાણ ખર જ અનભવાય છ. એ ધમવન સથાન છ, અવનવા આનદોન ઉદભવસથાન છ.

શઠિ તીથવ છ, તરણ લોકન સવચછ વસત છ ગગા.

સનાન કરી ફરી નાવમા બસી દશાશવમધ પર આવયા. ઘાહટયા શતલક વગર માટ

બોલાવતા રહા, ગગાપતરો કાશીશવશવનાથના દશવન કરાવવા પાછળ લાગયા – પણ અમ

તમન અવગણી ચાલયા, શભકઓની િાર વટાવી શવશવનાથના દશવન કરવા. એક ગલીમા

પવશ કયયો. સાકડી ગલી. બન બાજએ તમાય પાછી દકાનો. કાશીના દવતા કયા જઈન

રિ છ. ભલા! તળ કાશીના લોકોની જમ એ પણ ગલીકચીમા રિવા ટવાયા છ ક શ?

કાશી એટલ આ ગલીઓ. અિી પણ આખો દશ દખાય. પગરખાની રકા માટ અિી એક

વયવસથા ઊભી થઈ ગઈ છ. બાબા શવશવનાથન ધરાવવા પસાદ જયાથી ખરીદો, ફલમાળા

ખરીદો, ત દકાનદારના પગશથયા પાસ ચપલ રશકત. એટલ ફલમાળા લીધી. અન ધીમ

ધીમ ભીડ વધતી ગઈ – અમ બાબાના પાગણમા પવશ કયયો. ગમ તટલી શદા િોય તોય

ટકાવવી મશકલ. સાકડી જગા. ફરસ આખી ભીની ભીની, વરસાદ પડો િોય તવી, અન

તયાથી દશવન સધી જવા માટ શારીહરક તાકાત જોઈએ. આ બાબા શવશવનાથ! પશસદ બાર

જયોશતશલગોમાન આ એક જયોશતશલગ! ના, જયોશતશલગ તો િવ નથી.

વારાણસીમા બૌદધમવનો એક વળા ઉતકષવકાળ િતો, પણ વળી પાછ ત શરવધમવન

મખય તીથવ બની ગય. શરવધમવની સાથ ભાગવત ધમવનો પણ શવકાસ અિી થયો િતો.

વારાણસીન નામ ગતિયગમા અશવમકત કતર થય. શશવ િમશા આ કતરમા જ રિવાન

કિલ ન! વારાણસી વયાપારન જ નહિ ધમવન કનદર બનવા માડ. એનો મહિમા વધતો

ગયો; કમ ક –

િિો િિી નિી ગગા તમષટમનન શભા ગતિ:

િાિાણસયા તિશાલાતક, િાસયઃ કસય ન િોચિ!

મતસયપરાણના આ શલોકમા દવદવી (શશવપાવવતી)ની સાથ ગગા તો છ – ‘શમટિમનન’ પણ

છ. (આજ પણ સરરાશ બનારસી મીઠાઈશપય છ.) ધીમ ધીમ વારાણસી શશવના શચરતન

વાસની માનયતાન લીધ મોકધામ બનત ગય. પરાણોમા કાશીમાિાતમય ઉમરાત ગય,

એ હદવસોમા અશવમકતશવરમાથી શવશવનાથની સથાપના થઈ. કાશીની યાતરાનોય મહિમા

વધયો. આજ પણ ‘કાશીની યાતરા’ એક માતર કોરી ઉશકત નથી, ઘણ બધ છ. કાશીમા

મહદરો વધતા જ ગયા. પરાણોમા શશવન મખ ઉચચારાય ક, ‘િ પાવવતી, કાશી મારી

શપય નગરી છ. અિી પાપીન પણ મોક મળ છ. સનાન કરવાથી જ મોક નરશમષારણય,

કરકતર, િરદાર અન પષકરમા પણ નથી મળતો, ત અિી સિલાઈથી મળ છ. પથથરથી

પગ તોડાવીન પણ અિી રિવ સાર!’

ઇસલામના આકરમણ અિીના મહદર તોડા. મિમદ ગજનીએ સોમનાથન જમીનદોસત

કય – શિાબદીન ઘોરીએ સારનાથ, શવશવનાથ, અન બીજા અસખય મહદરો તોડા. તમાથી

જ બનાવાઈ મશસજદો. મસલમાનોના અતયાચારો છતા કાશીની ધાશમવક પરપરા ચાલ રિી.

શવશવનાથન મહદર ફરી બનય. અન બીજા મહદરો પણ. બાબા શવશવનાથમા લોકોની શદા

વધતી જ રિી. ઔરગઝબના વખતમા ફરીથી મહદર તોડવામા આવય. આજન શવશવનાથન

મહદર આહદ શવશવનાથન રહ નથી. ત તો બસો વષવ પિલા જ રાણી અિલયાબાઈએ

બધાવય છ. િજ અડોઅડ મહદર તોડી બનાવલી જાનવાપી મશસજદ છ. જયોશતશલગ ન

િોવા છતા આજના શવશવનાથ જયોશતશલગની જમ જ પજાય છ.

‘મહિમનઃ પાર ત...’ શશવમહિમનસતોતરનો પિલો શલોક બોલવાનો શબનદનો સકલપ કયાથી

પરો થાય એ ધકાધકીમા? આ મહિમા! પણ દશવનય કયાવ શવના પાછા ફરી જવ?

ફલોનો, બીલીપતરોનો ઢગલો થતો િતો. જળ-અશભષક થતો જતો િતો. પસાદ ધરાવાતો

િતો. દાનદશકણાઓ અપાતી િતી. યાશતરક માતર ગદગદ. એમના ધયાનમા આ બધ નિોત.

િતી માતર બાબાના દશવનથી કતકતયતા. મન મોગલસરાઈની ગાડીના િાજી યાદ આવયા.

અમ તયાથી બિાર આવયા, અનક જાતરાળઓની સાથ. પણ એ જાતરાળઓનો જાતરાભાવ

મારી જાતરા બની ગયો. આ કઈ ચીજ છ, કઈ ચીજ છ? હરલકએ કહ છ કોઈન પણામ

કરતા જોઈએ એય એક પરમ પાવનકારી દશય છ.

શહરગ નામના પાદરીએ, ‘બનારસ – ધ સકરડ શસટી ઑફ ધ હિનદઝ’મા શરિસતીધમવના

બનારસમા પસારના સદભવમા એવી આગાિી કરી છ ક બનારસ આજ સધી ધમવની

બાબતોમા અનય નગરોમા અગણી રહ છ, િવ પણ રિશ. ઈશવરની મદદથી. એ ઈશવર

એટલ શરિસતીઓના ‘ગરૉડ’. શબચારો શહરગ – 1868મા એણ પસતક લખય િત. એ િજી

આજય અિી આવીન જએ! બનારસ એ જ છ – એવ જ હિનદ તીથવ!

સાકડી ગલીમાથી પાછા ફરતા સામ મળો નદી, સાચવવ પડ. કાશી શવશની મન

પલી કિવત યાદ આવી :

િાડ સાડ સીઢી સનયાસી

ઇનસ બચ સો સિ કાશી–

પિલા બનારસ શવધવાઓન આશયસથાન િત. શરદબાબની નવલકથાઓમા પણ

વાચીએ છીએ ક સતીઓ શવધવા થાય એટલ કાશી જવા નીકળી પડ. બધી શવધવાઓમા

ધાશમવક વશતત કયાથી િોય? અિી શશવન વાછડાઓ માનતા તરીક ચઢાવવામા આવ છ,

અન પછી છટા મકી દવામા આવ છ, પણ િવ એમની બિ સખયા નથી. આવા કયાક

ભટી જાય. િજી સીઢીઓ છ, ઘાટના પગશથયા. કટલા ઊતરો તયાર ગગાપવાિ પિોચો!

સનયાસીઓ પણ િવ તો ઓછા થવા લાગયા છ. ગમ તમ પણ આ કિવત કાશીના એક

સવરપની ઝાખી કરાવી જાય છ.

* * *

કાશીની ઉતતર વરણા નદી છ, અન વરણાના પલન પાર કરીન પલી બાજ જઈએ

એટલ શર થાય ઋશષપતન, ઈશસપતન; સારનાથ. સારનાથની ભશમ પર આવતા જ આપણા

ભાવનાપવણ શચતતમા અઢી િજાર વષયો પવગનો ઇશતિાસ સજીવન થાય. અિી સૌ પથમ

બદના ધમવચકરન પવતવન થય િત. કલપના સામ એ શચતર આવ છ, બોશધગયામા જાનપાશતિ

થયા પછી જગતના કલયાણ અથગ ગૌતમ ગગા પાર કરીન વારાણસીના આ કતરમા આવયા

િશ. ત વખત મગધ, વતસ, કાશી, કોસલ, ઉતતર પચાલ, મગધ ગગાના મદાનમા આવલા

જનપદો િતા. કાશીરાજ બરહદતતન નામ બૌદ જાતકોમા અનક વાર આવય છ.

ગૌતમ અિી આવયા, અિવતવપાશતિ પછી. તમના પાચ સાથીઓ, બદ જયાર કઠોર

તપ છોડી મધયમ માગવ અપનાવયો, તયાર તમન છોડીન આ તરફ આવયા િતા. એટલ

ઉરવલાથી ચાલતા ગગાપાર કરી ઈશસપતનના મગદાવમા આવયા. ગૌતમની પાસ નદી

પાર કરવા નાવવાળાન ઉતરાઈ આપવાના પરસા પણ નિોતા. અિી આવી તમણ પોતાનો

પથમ ઉપદશ પલા પાચ સાથીઓન આપયો :

શભકઓ, બ અશતઓ, –અનથયો અન કામવાસનાથી શલતિ અશત અન દઃખમય

આતમપીડક અશત, –ન લોકો સવન કર છ. શભકઓ, આ બન અશતઓમા પડા

શવના તથાગત મધયમ માગવ શોધયો છ. ત માગવ 5રમ દશટિ આપનાર, જાનબોધક,

શાશતદાયક તથા અશભજા અન પહરપણવ જાન અન શનવાવણ માટ છ. આ ત જ

આયવ અટિાશગક માગવ છ. તમા સમયક દશટિ, સમયક સકલપ, સમયક વચન, સમયક

કમવ, સમયક જીવન, સમયફ જીશવકા, સમયક પયતન; સમયક સમશત, અન સમયક

સમાશધ શનહિત છ. આ છ િ શભકઓ મધયમ માગવ..

ધમવચકરપવતવન પછી ગૌતમ અનક વાર અિી આવતા રહા િતા. વારાણસીની પલી પશસદ

વશયા અટટકાશીન અિી જ તમણ દીકા આપી િતી. ગૌતમ કહ િત : ચરથ, શભકખવ,

ચાહરક બિજનહિતાય, બિજનસખાય લોકાનકપાય અતયાય હિતાય દવમનસસાન – િ

શભકઓ બિજનના હિત માટ, સખ માટ, અનકપા કરવા માટ, દવમનષયના હિત સખ

માટ – ચરથ – શવચરણ કરો. અન નીકળી પડા બૌદ શભકઓ – દશપાર, દહરયાપાર – સમગ

એશશયા ખડમા ફરી વળા – સારનાથ તન આરશભક પસથાનશબનદ,

આજ તયા માતર ખહડયરો પડા છ. દરથી ઘમખનો સતપ દખાય છ. મયશઝયમમા

ગોઠવલ અવશષોન સિાર એ પાચીન ભવય અતીતન મનમા ઊભો કરવા પયતન કરીએ

છીએ.

અિી મયશઝયમમા પવશતા જ બોશધસતવ ગૌતમની શવરાટ મશતવ દખાય છ. અશોકના

શસિશીષયોની પાસ જ. માનવરપમા બોશધસતવની આ પશતમા પિલી સદીમા ઘડાઈ િતી.

મિારાજ કશનષકસથય – અશભલખ પણ છ. પછી તો અભયપદાન મદરામા ક ધમવચકર મદરામા

બદની મશતવઓ જોતા જ તશસમનનવ કાલ તશસમનનવ સથાન િોવાન થઈ જાય. અિી બદની

સાથ કાશીના અશધઠિાતા દવ શશવ પણ છ. અન આ બૌદદવી તારા–કવી નમણી એની

મશતવ છ – એની આખની ભરમર તો! દવીના ઘાટીલા સતનો પર અનક િાથોનો મશલન

સપશવ વળગલો છ.

ધમવની સાથ અિી કલાઓનો શવસતાર થયો િતો. શગકશાણકાલીન મથરાશશલપ,

ગતિકાલીન શશલપ. બદની પશતમા જોતા જ શાશતનો સપશવ આપણન થાય. દશપારના

બૌદયાશતરકો આવયા છ. દરક પશતમાન પોતાના િાથમા રિલી માળા વડ સપશવ કરી માળા

આખ અડકાડ. ધમવચકરપવતવનની આ પાવનભશમ પર આવવાની કતકતયતા આ યાતરીઓન

ચિર પણ જોઈ. અિી મલગધકહટશવિાર છ. નામ પાચીન છ, પણ ત પશસદ શવિાર

આજ નવ બૌદ મહદર છ, તની પડખ પાચીન શવિારોના અવશષ છ. તની પાસ આજ

પણ મગદાવ – િહરણઉદયાન છ. બૌદ સાહિતયમા ઉલલખ આવ છ ક કાશીનરશ પોતાના

કતરના એક વનન તયાના વાસી િરણોના ઝડન દાનમા આપી દીધ િત. એ િરણોના

રાજા સારગનાથના નામ પરથી સારનાથ નામ પડય િોવાન મનાય છ.

છક 12મી સદી સધી આ પદશ બૌદધમવની પવશતતઓથી ગજતો રહો િતો. પછી

ઇસલામના આકરમણ બધ જમીનદોસત કરી દીધ. ખહડયરોમા ફરતા ફરતા શન શ થાય

છ. ઘમખ સતપ આગળ નપાળીઓન એક વદ પાથવના કરત બઠ િત. એક મહિલા સતોતર

બોલતી િતી – અન ધવપશકત આવતા સૌ પાથશીઓ સાથ ગજી ઊઠતા. પલાઠી વાળી અમ

પણ તયા બસી ગયા – કવડો શવરાટ સતપ છ! સતપમાથી ઈટો બિાર દખાય છ. વચચ

સકાઈ ગયલ ઘાસ છ. બિાર પથથરોના આવરણ પર નયનરમય ભાતો કોરલી છ. બાજમા

જ આધશનક મગદાવો છ – િરણા શવચરતા િતા. છક વાડ પાસ આવયા. ઘરથી આણલી

સખડી અમ િરણાન ખવડાવી, તારની વાડમાથી િાથ નાખી તમન પપાળા. (આ રીત તો

એકવાર જનાગઢના પાણીસગિાલયમા શસિન પણ પપાળલો!) શવિારના ખહડયરો વચચ એક

વકની છાયામા બસી નાસતો કયયો. અન પછી તયા જ બસીન ચપચાપ ભતકાળન શવસયો.

કાશીથી સારનાથન રસત જતા વચચ એક આડી સડક જાય છ, પશસદ હિનદી કથાકાર

પમચદના ગામ લમિી થઈન. વળતા અમ હરકાન લમિી જવા વાળી. મખય સડકથી એક

આડસડક આવી. ખતરોની વચચ નાનકડ ગામ લમિી. પસતા જ િત પમચદન ઘર.

ઘરની નજીક જ વાસની ઝાડી. પીપળાન ઝાડ, બાજમા મિડો અન ફણસી િતા. જરા

દર તલાવડી છ. ઘર બધ છ. બધ રિ છ. પમચદન આજ સો વષવ થયા. આ મિાન

સાહિતયકારન ઘર ઊભા એક તીથવયાતરાનો ભાવ જાગયો. આ ગામનો પહરવશ તમની પશસદ

નવલકથા ‘ગોદાન’મા ચીતરાયો છ. ગામની વિવારઓ અન દાદીમાઓ સાથ વાતો કરી –

‘કા હો માિા, પરમચિ ક િખ િહર િર?’

હા.

‘ઊ કઈસન િહલન?’

આઈસન રક હમહન ઓનક િિઉિાક ધોિનો નાહી હયી.

ઘણાએ પમચદન જોયા નિોતા. તમની વાતો સાભળી િતી. એક કતકતયનો ભાવ

લમિીની મલાકાતથી થયો. એવો જ ભાવ સાજ પસાદજીના ઘરના દશવનથી થયો. એ તો

તળ બનારસના જ. જયશકર પસાદ, ‘કામાયની’ના પશસદ કશવ. પસાદ અન પમચદ બનન

શમતરો િતા. લમિીથી ચાલીન પમચદ બનારસ આવતા અન પસાદન મળતા. ઉતતરવયમા

પમચદ પણ બનારસમા જ રિલા.

સાજ વારાણસીના િાટમા નીકળા. આજ બનારસી પાન જમાવવાનો શવચાર આવયો.

આ બનારસી પાન પર જ એક લખ લખી શકાય. આ પાન ચાવવાન િોય નિી, એ તો

મોમા ઓગળત જાય. એ પાન આગળ તો આપણ પાન તો ઘાસ બની રિ. જોક એની

અસલ મજા તો તમાક હકમામ, આહદથી આવ, પણ અમ ત લઈ શકીએ તમ નિોતા.

પાન મોમા મકતા જ વાત પમાણી. હફલમની આજકાલ પચશલત પશસદ લીટીઓ અમ

બોલતા આગળ ચાલયા.

ખાઈ ક પાન બનાિસ િાલા...

શશવની આ નગરીમા ભાગનો પણ ઘણો મહિમા. બનારસીદાસો િોડીમા જ સીલબટટો

લઈન બસ. ભાગ પીન એ શશવન પસનન રાખ. બાબા શવશવનાથન અમ એ રીત પસનન

કરીએ એવો શવચાર શવચાર જ રિી ગયો.

શબનદ-રજનાન બનારસી સાડીઓ લવી િતી. વારાણસી તની વસતકળા માટ પાચીન

કાળથી પશસદ છ. જાતક યગમા જ કાસયયક ક વારાણસયયકથી ઓળખાત ત જ આ જ

બનારસી શસલક ન! બનારસી સાડી દશપરદશમા વખણાય જ છ ન! આપણી બાજથી કોઈ

અિી આવ એટલ પિલો પશ પછ, શ બનારસી સાડીબાડી ખરીદી ક નહિ? અમ એક

દકાનમા પવશયા... એકન જોઈ અન બીજીન ભલો. બીજી દકાનમા ગયા. કવી નયનરમય

ભાતો અન રગો! દકાનદારન તયા એ જ વખત ‘જલાિા’ સાડીઓ લઈન આવતા િતા.

દકાનદાર તમાથી પણ સાડીઓ બતાવી. મન તો એ જલાિાન જોઈ કબીર યાદ આવતા

િતા. આખો હદવસ કાપડ વણી તઓ સાજ કાશીના િાટમા વચી ઘર ચલાવતા ઝીની

ઝીની બીની ચદહરયા... અિીથી એક સાડી લઈ વળી પાછી બીજી દકાનમા. સાડીઓનો

વરસાદ વરસી રહો! એની સાથ સાડી બતાવનાર ગમાસતાની જીભ પણ છટી થઈ ગઈ.

કવી નફાસતવાળી હિનદી બોલતો િતો! એકદમ લખનવી! ‘આપકા દોલતખાના હકધર

િર?’ વીરનદર કહ. ‘િમારા ગરીબખાના અિમદાબાદમ િર.’ કિ, ખરીદો ન ખરીદો. જઓ

તો ખરા, ઈતતફાકન આ5 બનારસકી સબસ મશિર દકાન મ તશરીફ લાય િ – હકગ

ઑફ બનારસી સાડીઝ...પાચ િજારની સાડી કાઢીન બતાવી, દશખય દશખય. યિ ભી આપ

લોગો ક શલય િર! અન પછી એ સાડીની, સાડી ખરીદનારની, સાડી પિરનારની વાત

કશવતાની ભાષામા કિી રહો. અમ અિીથી સાડી ન લીધી, પણ તનોય એણ અફસોસ

ના કયયો. કલ હફર આઈએ, નઈ સાહડયા આનવાલી િ – કિી ઊજમ ભણી જોઈ કહ,

આપ કલાકાર લગત િ . અમ કહ ક એ કશવતાઓ કર છ, તો તરત રાજી થઈ ગયા.

મ ભી તક જોડ લતા િ, મઝ લોગ ‘બહદલ, શરારતી’ કિત િ! અર, આ તો શાયર

નીકળો! નાગરજીએ અમન કિલ ક બનારસ કા િર તબોલી ભી શાયર િોતા િર! ખરી

વાત. ખરી વાત.

એ રાતર કાશી નાગરી પચાહરણી સભાની ઇમારત આગળ થઈન નીકળા. આ સસથાએ

કટલા પાચીન ગથોનો ઉદાર કયયો છ! હિદીના શવદાનોની આ એક કમવસથલી છ.

કાશીતલવાહિની ગગાનો અન ગગાતટવતશી કાશીનો પરમ પહરચય તો તયાર થાય જયાર

નાવમા બસી અસસી ઘાટથી વરણા સગમ સધીના તના ઘાટોની ચિલપિલ અન ગગાની

બહકમ છટા જઓ. જમ કાશીશવશવનાથની ગલીમા આ નગરીન વયશકતતવ ઓળખાય તમ

આ બાવન ઘાટના દશવનથીય. અમ દશાશવમધ ઘાટથી િોડીમા એક વાર રાજઘાટ થઈ

વરણા સગમ સધી જઈ આવયા અન તયાથી જ પાછા અસસીઘાટ થઈ સામ હકનારના

કાશીનરશના રામનગરના મિલ સધી જઈ આવયા.

દશાશવમધથી રાજઘાટ તરફ ચાલયા તયાર ગગાના શવપલ વાહરઓઘની મધય અમારી

િોડી સરકતી િતી. અિીથી તટસથ ઘાટ રમણીય લાગતા િતા. જદા જદા ઘાટના ઊચ

જતા પગશથયા પર નજર ચઢ એટલ છલલ નજર એક ગલીન નાક જઈ ઊભી રિ.

દરથી બધા ઘાટના નામ લખલા દખાય અન ત સાથ અદયતન શવજાપનો પણ દખાય.

સામ ગગાનો સરકત પશલન અન પછી ખતર. ગગામા પર આવ તયાર એ બધ ડબી જાય.

પર ઊતરી જાય તયાર પથરાયલા કાપથી ફસલ મબલક થાય.

અિી જાણ દરક ઘાટન માિાતમય અલગ છ. જ ઘાટ સનાન કરવાથી અશધક પણય

મળ, તનો વધાર મહિમા. એટલ કોઈ ઘાટ સનાનશનરત યાતરીઓથી ભરલો િોય, કોઈ માતર

ધોબીઓથી ભરલો િોય. શવજન ઘાટ પર હિપપીઓન આરામ કરતા જોઈ શકો. વરણાસગમ

પિોચયા, પણ વરણાનો પવાિ એક ડખોળાયલો રલો િતો. અતયાર. અિી હકનાર એક

ઉતતમ કનયા મિાશવદયાલય છ. અિી ઘાટ પાસ આવતા શસથર પાણીમા હકનારાની શોભા

જ રીત જળમા પશતશબશબત થતી િતી ત જોઈ મગધ થઈ જવાય. િલસાન લીધ િલી

ઊઠતી સપાટીન લીધ પછી પાણી અદરની પશતશબશબત સશટિ સરહરયલ બની જાય. હકનારા

પરન અચલ મહદ2 જળની અદર પલાશસટકન બની જાય. આપણન થાય જળની અદર

રિલા એ મહદરના દવતાના દશવન કરી આવીએ.

આ શવસતારમા પાચીન વારાણસી વસલી. તયાથી પાછા વળા. િવ સામ પવાિમા જવાન

િત. િોડી િવ ઘાટની ખબ નજીક નજીક ચાલતી િતી. લોકદશવન બરાબર થાય, ઘાટ

ઘાટ પર તલ લગાવી કસરત કરતા વયાયામવીરો જોવા મળ. તમન દડ પીલતા ક મગદળ

ફરવતા જોઈ લાગ ક કાશી િજી ત જ છ. તરલાભયગ પછી વયાયામ, પછી ગગાસનાન.

શનરાત, કશી ઉતાવળ નથી. ગગા હકનાર રિતા લોકો તો ગગામા જ રોજ સનાન કરવા

આવ. મશણકશણવકા ઘાટ આવયો. શચતાઓ જલતી િતી, અન િવ આ ફરી દશાશવમધ.

અિીથી અરસીઘાટ ભણી, કાશીનરશના મિલ સધી િોડી લઈ જવા કહ. ઘાટની

નજીક નજીક જતા િતા. એક ઘાટ પર બનારસી સાડીઓ સકાતી જોઈ, એક મોિક

રગસશટિ, રામનગરન કાઠ પિોચયા એટલ બીજી દશનયા, અિી જાણ નદીહકનાર વસલ

ગામ. કાશીન કોઈ શચહ નિી. ગામનો ઢાળ ઊતરો એટલ નદી. કોઈ ઘાટબાટ ના મળ.

નદી કાશીનરશના મિલન અડકીન જાય છ. આ મિલ જોતા રાજા ચરતશસિ અન વરૉરન

િશસટગઝ યાદ આવી જાય છ. આજ તો મિલમા મયશઝયમ છ. બધા મિલો િવ મયશઝયમ

થતા જાય છ ન! આજ તો જવ િત અમાર. એટલ જલદી પાછા વળા. ગગાની મધયમા

િોડી જઈ રિી છ. િોડીવાળાન પછ : ‘યિા પાની હકતના ગિરા િર?’ ‘આઠ પોરસા

બાબજી. બાઢ મ તો ઘાટ વાટ સબ ડબ જાલા. ગોદૌશલયા 52 નાવ ચલર લગલ’ આઠ

માથોડા પાણી છ અિી. પર આવ તયાર તો શિરના ગોદૌશલયા જવા નીચા શવસતારોમા

િોડીઓ ફર છ. આ ગગાપતર િોડીવાળા પણ કમાલના િોય છ. એમની જબાન ખોલાવો

એટલ જાતજાતની વાતો કર. ઘાટ ઉપરના પલા ઘાહટયા ક પડાઓ કરતા જરાય ન ઊતર.

એમની પાસથીય તતવદશવન સાભળવા મળ.

અિીથી ગગા અન કાશી બન શપય લાગતા િતા. બનય પાચીન પરાતન. આ ગગા

કટલાય કાળથી અિી વિી રિી છ! વિી રિી છ! િરમન િસસની ‘શસદાથવ’ નવલકથા

યાદ આવ છ. એનો નાયક છવટ નદી પાસથી જ બધ શીખ છ. નાશવક વાસદવ અનત

શજજાસ શસદાથવન કિ છ, આ નદીન પમ કર, એની પાસ રિ, એની પાસથી શીખ…

નદી બધ જ જાણ છ. એની પાસથી જ બધ જ જાણવા મળશ.

પણ આપણ તો ગગાની અલપઝલપ ઝાખી લઈન ચાલી નીકળવાના. વરરાગી ભતવિહર

જવા ભતવિહરએ કહ િત – કાશી નગરીમા ગગા નદીન તીર વસતો, કૌપીન પિરતો,

મસતક અજશલપટ કરી ‘િ ગૌરીનાથ! િ શતરપરિર, િ શભો, િ શતરનયન, તમ મારા પર

પસનન થાઓ.’ એમ કલપતો િ કણમાતરની પઠ મારા અનક હદવસો કયાર વયતીત કરીશ?

અતયાર અિીની આ શોભા જોઈ આપણન થાય, ખર શનશમષમા જ હદવસ વીતી જાય.

શસદાથવન પલી િોડીવાળા વાસદવ તો કહ િત ક સમય જવ કોઈ તતવ છ જ નિી. ત

રિસય ત નદી પાસથી શીખ.

પણ, આપણ શીખી શકતા નથી. બપોરના 2-30ની કાશી શવશવનાથ એકસપસમા

નીકળવાન છ. આરકણ કરાવી લીધ છ. દશાશવમધ ઘાટ નજીક આવતો ગયો. એ જ

ભીડ, એ જ ચિલપિલ. જીવત ઘાટ. એ રીત કાશી એક જીવત નગરી છ, એકદમ

પાચય– ‘ઓહરએનટલ’. પલ હદવસ આ ઘાટ સનાન ન કરતા સામ ઘાટ ગયો િતો. ભીડ

તથા ડિોળાયલ પાણી જોયા. આજ આ ભીડ વચચ એ પાણીમા િ ડબકીઓ લગાવી રહો.

નાિીન પાણીમા પગશથયા ચઢ છ તયા મારી જમ સનાન કરતા એક યાશતરક કહ – ‘હફરસ

એક બાર ગોતા લગાઈએ.’ કોણ જાણ મ એની વાત માની લીધી. ફરી પગશથયા ઊતરી

ડબકી લગાવી, ‘આપક સબ પાપ કટ ગય અબ.’ – તણ કહ.

િ એની સામ જોઈ રહો. એ સશદ િતો.

ઘાટના પગશથયા ચઢ છ. પણ આજ ઘાટ સનો કમ છ? આટલા યાશતરકોની

અવરજવરમાય? આજ રોજના પલા શભકકોની બ બાજ બઠલી િાર નથી. આજ ફાનસના

રાટિ ટપશત આવયા છ, ઘાટ ઉપર. ગગામા નૌકાશવિાર કરી રહા છ. એમની નજર આ

શભખારીઓ પર પડ તો? સવારથી જ એમન િટાવી ઘાટ સવચછ રાખવામા આવયા છ.

ફાનસના રાટિ ટપશત અિી ભારતન દશવન કરશ, પણ એ અધર રિશ.

ઘાટના પગશથયા ચઢતા ચઢતા ફરી પાછા વળી ગગાના દશવન કયા. કયાર િવ કાશી

નગરીમા ગગા નદીન તીર? કદા? કદા? ગગા તો વિી રિી છ, વિી રિી છ.

*

રામશવરમ

ધિ ઇઝ ઓશન ઇન મી,

સિઇગ, સિઇગ ઓ, સો, રડપ...

- લૉરનસ

અમારી બસ કયારનીય વગથી દોડી રિી િતી. તની એકધારી સવાળી ગશતએ કટલાક

યાશતરકોન તદરાવસથામા તો કટલાકન તો શનદરાવસથામા નાખયા િતા. મારી બાજન વદ નીચા

સર અતકડી રમવામા લીન િત. બસની બારી બિાર સદરવયાપી ધવલ ચાદની પડી િતી.

બિદીશવરના તાજોરના ખરા મધયાહના અનભવ પછી ચાદનીમાથી વિી આવતી શીતલતા

પરમ શાતા રપ બની રિી િતી. મન વાર વાર બારી બિારની એ ચાદનીમા ભટકવા

જત રિત િત. અન તયાથી દરના અતીતમા સરકી જત િત.

અમ રામશવર ભણી જઈ રહા િતા. અતીતમા શવિરવા માટ એ નામ જ પયાવતિ

િત. સતબધ રામશવર. ‘સતબધ ઇશતખયાતમ તરરલોકયન ચ પશજતમ’ – પષપક શવમાનમાથી

લકાશવજયી રામ નીચ સીતાન દખાડતા િતા. એ રામશવર – હિદસતાનનો વાઘ-શસિ જવો

નકશો ચીતરતાય છક નીચ દશકણમા અમ જનો એક ખાચો પાડતા; અન પછી તનાથી

જરાક દર ઈડા જવી લકા ચીતરતા. બ વચચ સાગર અન પછી તો બધ જ સાગર સાગર.

કદાચ આ માગવ પરથી જ હકશષકધામાથી રામલકમણ બ ભાઈ િાથી જવા શરીર અન

બળવાળા િજારો-લાખો વાનરોના મિાસરનય સાથ રામશવરની આ દશકણ હદશામા ગયા

િશ. રામ-લકમણ વાનરોના સકધ પર બસીન ગયા િતા. અમ બસમા જતા િતા. એ

વખત વષાવ વીતયા પછીના શારદીય હદવસો િતા. અતયાર ગીષમના હદવસો છ. રામલકમણ

પછી તો િજારો યાશતરકો િજારો વષયોથી છક ઉતતરથી ગગાજળની કાવડ લઈન દશકણમા

ભગવાન રામશવરનો અશભષક કરવા આ જ માગગ જતા રહા છ.

મધરાત મડપમ પિોચયા. અિી અમારો મકામ િતો, અિી આ ચાદની વરસતા ખલલા

આકાશ નીચ, ચાદની ઝીલી રિી રત પર. વિલી સવાર અિીથી થોડ અતર ગાડીમા

કાપવાન રિશ. શતરજીઓ પાથરી આરામમા પડા. અિી જરર રામચદર અન એમના

સરનયની છાવણી પડી િશ. અતયાર એક છાવણી જવ જ દશય િત. અનક યાશતરકો અિી

પડા િતા. અમ શવચાય વારાફરતી જાગવ. િજી તો અમ વાતો જ કરતા િતા, તયા

જોતજોતામા બધા ઊઘમા ભરાયા. િ જાગતો રહો.

વાત કોની સાથ કરવી? માતર બસી રિવાથી તો મનય ઊઘ આવી જશ. એક ઉપાય

શવચાયયો. બઠાબઠા કઠસથ િોય ત કશવતાઓ યાદ કર. શનશાળ ભણવા બઠો તયારથી શર

કરી જ જ કશવતાઓ મોઢ કરી િતી, ત બધી યાદ કરવા લાગયો અન મન સભળાવવા

લાગયો. ‘મા, મન ચાદશલયો વિાલો’ (ઉપર ચદર જોઈન એ જલદી યાદ પણ આવ) ક

‘ગણયા ગણાય નિી...’ તયાથી શર કય. અનક કશવતાઓ, કયાક આખી અકબધ, કયાક

અશ, કયાક પશકતખડ સમશતઓના અવાવર ભડારમાથી પકટવા લાગયા.

‘સખદઃખ મનમા ન આણીએ’ની ‘સીતા સરખી સતી નિી’ અન ‘રાવણ સરખો રાશજયો’

બોલતા તો એક અનસધાન રચાઈ જત લાગય આ ભશમ સાથ. પછી તો અગજી કશવતાઓ

ઉમરાઈ, પછી સસકત, હિનદી, બગાળી...અન આમ છતા ઊઘન જોર વધત જત િત. થાય,

લાવ જરા આડો તો થાઉ. ઉપર આકાશમા જોય તો શનદરાિારા શશશ, ‘મારી શનયશતન,

શનિાળી રિલી શમતરની મદ આખ સમી એની પમાળ નજર’ (ગઈથ) ઢોળી રહો િતો.

એ પમાળ નજરના અજવાળામા જ પછી તો સટશનના પલટફરૉમવમા પવશયા. ગાડીમા

બસી ગયા. તદરાની શસથશતમા રામશવરમ કયાર આવય તનીય ખબર ન પડી. િજ હદવસન

અજવાળ થય નિોત. જવા સટશન ઊતયાવ તવા ઝપાટાબધ ભગવાન રામશવરની પભાત

આરતીમા પિોચી જવા ચાલી નીકળા. આછા ઉજાસમા ઊચા ગોપરની આકશત આખમા

આવતી િતી. મહદરમા પવશયા. જાણ ચાલયા જ કરીએ છીએ. કઈ કટલય ચાલયા પછી

ગભવગિન અજવાળતી ઘીના દીવાઓની ‘શનવાત શનષકપ’ જયોત જોઈ. મખય મહદરમા

આરતી થઈ ગઈ િતી, બાજના મહદરમા થતી િતી. નાદસવરમ અન મદગમનો આ પભાત

વળાએ િજીય ભશકતપરક મધર શનનાદ આવતો િતો.

જય મિાપભ, જય રામશવર...સૌ િાથ જોડી દશવન કરી રહા. રામના ઈશવર. રામન

પણ ઈશવરની સથાપનાની જરર પડી િતી. પશસદ બારમાન તય એક જયોશતશલગ છ.

ભારતન આ છડથી રામ જયાર લકા જવા તરયાર થયા તયાર તરસયા થયા. પાણી પીએ

ત પિલા તમન શશવની પજા કરવાની ઇચછા થઈ આવી અન વકરન શલગ બનાવી શશવની

પજા કરી. શશવ પકટ થઈ રામન દશવન દીધા. એમ પણ કિવાય છ ક સત-શનમાવણ

પિલા શશવની આરાધના કરવા રામ િનમાનન શશવશલગ લવા હિમાલય ભણી મોકલયા,

તમન આવતા વાર થઈ અન સથાપનાન મિતવ વીતી જવા લાગય અન એટલ રામ વકરન

શલગ બનાવી પજા કરી – પછી િનમાનના લાવલા શલગની પણ સથાપના કરી. જોઉ છ

શવરિશવધર રામન વકરન શલગ બનાવી પજા કરતા. પણ શ એ આ જ સથળ િશ? ન

પણ િોય, અિી આસપાસ કયાક િોય, કયાય પણ ન િોય – પણ ભાશવક ભારતવાસીના

શચતતમા તો આ ઘટના ઘટી જ છ! નિીતર અિી આવીન ઊભા રિતા એ શચતર કમ

મનશચકઓ સામ રચાઈ જાય છ!

ઉતતરહદશશ એક નગરી અયોધયા..., ભારતવષવન ઉતતરન છડથી પલા બ ભાઈઓ

નીકળા િતા. સાથ િતી જાનકી. પણ અિી તો આ દશકણ છડ આ બ ભાઈઓ િતા

અન જાનકી તો િતી અિીથી સો જોજન દર, અશોકવાહટકામા. રઘવશી આ બ કમારો

અિી એકલા- અટલા િતા, જોક િજારો-લાખો વાનર-રીછ તમની સિાયમા િતા. તમા

પણ પછી િનમાન આહદ સાથ તો રામન અદ રત કવ સધાત ગય! આ શ માતર આહદ

કશવની કલપના જ િતી? એ કલપના િોય તોય ત સતય છ. અનટિપના આશવભાવવ પછી

વાલમીહકન બરહાએ પકટ થઈન રામન ચહરતર કિવાન કિતા નિોત કહ ક ‘ન ત વાગનતા

કાવય કાશચદતર ભશવષયશત’ – આ કાવયમા આલખલી તમારી કોઈ વાત જઠી નિી થાય...

અન એ વાલમીહકના રામ સીતાન કહ િત ક આ સથળ સતબનધના નામ પશસદ થઈન

શતરલોકમા પજાશ. બીજા બ લોકની તો ખબર નથી પણ આ મતયલોકમા, આ ભારતવષવમા

એ સથળ આજ પજાઈ રહ છ. પશશચમ, ઉતતર ક પવવમા બધા તીથયોની યાતરા કયાવ પછી પણ

ભગવાન રામશવરના દશવન શવના યાતરા અધરી રિી જાય છ. કદાચ એટલ જ ઉતતરમાથી

ગગાન જળ લાવીન અિી દશકણમા રામશવરનો અશભષક કરવાન માિાતમય રચાય િશ.

ઊભો િતો. િજી તો િાથ જોડીન, પણ શચતતમાથી તો આ બધ ગજરત જત િત. િજી

પલી પભાત-આરતીના મધર ધવશન શવરત થયા નિોતા.

પભાતના આ દશવન કરી પાછા વળા તયાર ઉજાસ વધયો િતો. ઊચી સદીઘવ છતન

ધારી રિલા અસખય થાભલાઓની િારમાળા વટાવતા બિાર નીકળા. બિાર રતી પથરાયલી

િતી, વકર. વકર પર ચાલતા ચાલતા પવવ હદશામા સમદર ભણી, નાશતદર સાગરદશવન.

પરત આ ત કઈ સાગર છ? આટલો શાનત? અિીના સાગરની કલપના કવી િતી?

વાલમીહક રામાયણમા છપાયલ સાગરહકનાર ઊભલા રામન પલ શચતર યાદ આવી ગય.

‘અદયાિ શોષશયષયાશમ સપાતાલ મિાણવવમ’ – બોલતા સાગરહકનાર એક િાથમા ધનષય

અન બીજા િાથમા બાણ લઈ ઊભલા છ રૌદરરપ રામ, ઉઘાડા શરીર પર તમન ઉતતરીય

થોડ સરકી ગય છ અન સામ ઊછળતા સપવફણા જવા શવકરાળ મોજા પર િાથ જોડી

માનવ રપ પકટી રહો છ સાગર... અિો હકમાશચયવમતઃ પરમ! આ કોણ નીકળી રહ

છ શાશનત જલરાશશ પર? ના, સાગરદવ નથી, સરજદવ છ. આસપાસના આછા લાલ

પહરસરની વચચ એકદમ લાલ શબબ. જાણ ભાલ પર હરબન બાધી િોય તમ ઉપરના

ભાગ આડી સળગ વાદળની પટી આવી ગઈ િતી. અમ સામ જ તમન અશભવાદન કરતા

રતીમા બસી ગયા. અિા, વાદળની પલી હરબન પિોળી થતી જાય છ અન સરજ દવતાન

ઢાકતી જાય છ. થોડી કણોન સાગરોદભવ સરજન દશવન અ-લૌહકકતાનો સપશવ કરાવી ગય.

પણ આ સાગર કમ શાનત છ? અમારી કલપનાનો ‘તરશગત મિાશસનધ’ તો –

–મતર શાનિ ભરગિ મિો

પડતછલ પિપરાનિ ઉચછિતસિ ફણા લકશિ

કરિ અિનિ.

રામન નમયો તયારથી જ, આમ છ ક? મતરથી શાનત પડલા ભજગ જવો પોતાની

સકડો-લાખો ફણાઓન નીચી નમાવી દઈન. િા, પણ છ શવશાળ, અપાર. શવશાળતા અન

અપારતામા વાલમીહકએ કહ િત તમ ત સાગર આકાશ જવો દખાય છ અન આ આકાશ

સાગર જવ. દર સમદરના જળ, આકાશન અડકી જાય છ અન આકાશ સમદરના જળન.

િવ અમન સવારની ચા યાદ આવી. ચાની એક રકડીવાળા પાસ જઈ ચા બનાવવાન

કહ. આ બાજ રામશવરન ભવય ઉતગ મહદર િત. આ બાજ શાનત શવસતીણવ સાગર. ચા

પીધા પછી સમદરહકનારાના ‘શવવકાનદ ઇલલમ’મા ગયા. અિી સાગરહકનાર જ રિવાન મળ

તો આનદ રિી જાય. વયવસથાપક કલાકક પછી આવવા કહ. બ રમ ખાલી થવાના િતા.

આજ અમ િળવા િતા. વધારાનો સામાન બધો મડપમા શસથત અમારી બસમા જ રાખી

આવયા િતા. જરર પરતા એક-બ જોડી કપડા જ બગલથલામા નાખી રાખયા િતા. તયાથી

અમ ગજરાતી ધમવશાળાએ જવા નીકળા. સવારમા આ તીથવભશમ પર ચાલવાન ગમત

િત. બિ શાનત અવરજવર. કોઈ યતરવાિન મળ નિી. રસતાની બાજમા જ ઘર િતા

ત બધા દાર આગળ આગણામા છટકાવ કરી શવત રગોળીથી ચીતરાયા િતા. ગજરાતી

ધમવશાળાએ પિોચયા. મોટા ભાગના અમારા સિયાતરીઓ અિી ઊતયા િતા. બપોરના

જમવાની વયવસથા પણ અિી િતી.

પણ મન તો પલો સાગર બોલાવતો િતો. સાગરસનાન તો કરવ જ જોઈએ. અિીના

ધનષકોટી આગળ સાગરસનાનનો ઘણો મહિમા છ. તયા રામચદર સમદરના તટ પર દભવ

પાથરી િાથ જોડીન સમદરની આરાધના કરવા પવવ હદશા તરફ મખ રાખી િાથન ઓશીક

રાખી તરણ હદવસ-રાત સાવધાન શચતત સતા િતા, પણ સમદર જયાર અળા ન દીધી તયાર

પલ રૌદર રપ ધારણ કય િત. જવ તો તયા જોઈએ, પણ એ સથળ દર િત. વળી થોડા

વષયો પરના સમદરી તોફાનમા એ સથળ ધોવાઈ ગય િત. વળી અમાર તો આ ક ત

સથાનનો મહિમા નિી, માતર સાગરસનાનનો મહિમા િતો.

યાદ આવ છ પિલ સાગરદશવન, અન સાગરસનાન કય િત પોરબદરના સાગરમા.

આખી બપોર. ત પછી તો જયા જયા અવસર મળો છ તયા સાગરના જળમા દિન

ભીજવયો છ. ગોમતી નદી અન સમદરનો જયા સગમ થાય છ ત સથળ દારકાના સાગરમા

આપણા પશસદ તસવીરકાર જગન મિતા અન નરોતતમ પલાણ સાથ લગભગ ઉનમતત બની

સનાન કય િત. ઓટનો દહરયો િતો. ભગવાન દારકાધીશની પઠથી અલપજલા ગોમતી

વિી આવતી િતી અન ત સામથી આવતા મોજામા ભળી જતી િતી, જયા બનન પાણી

મળતા તયા યયતસ ફણીધરોની મદરા ધારણ કરતા િતા. એ સનાનનો આનદ િજીય છ.

યાદ આવ છ કોનારકન સાગરસનાન. તરણ વાર તયા ગયો છ, પિલી વળા તયાના સાગરન

દશવન કય િત માતર – ભરા પાણી જોયા િતા કોનારકના ભનિ મહદર પરથી. (િવ તો

તયા ઉપર ચઢવા દતા નથી.) પણ બીજી વળા જવાન થય તયાર તો કાઠ પિોચી, કપડા

ઉતારી પાણીમા, અન જગનનાથના સાગરન સનાન તો! િજારો યાતરીઓ સાથ. અષાઢી

બીજ િતી. રથયાતરાનો એ હદવસ િતો. શવરાટ જનમદની સાથ ભગવાન જગનનાથનો

રથ ખચયા પછી એ શવરાટ સાગરના ઊછળતા જળમા સનાન કય િત. દશકણની આ

યાતરા વખત મદરાસના પશસદ મરીના બીચ પર પણ સનાન કયાવ શવના રિી શકાય નિી

મિાબલીપરમના ભરા જળમા તો પિયા કપડ જ ઝપલાવય. કાઠ ઊભલા સિયાતરીઓ

િ ... િ ... કરતા રિી ગયા. પછી તો તમનય ખચયા. ભીના કપડ જઈન બસમા બઠા.

લોકો જએ. આય કવા! અન કનયાકમારીમા તરણ સાગરના સગમસથળ કરલ સનાન, તો!

સાગરહકનાર સયાવસત જોવા ગયા િતા, વાદળન લીધ સયાવસતન સૌનદયવ બરાબર પકટ ન

થય – તો ભલ, અમન સાગરસનાનનો શવચાર આવી ગયો. ભયકર ઊછળતા તરગો ઝીલતા

ખડકાળ કાઠ સનાન કય. એન સમરણ થતા જાણ એ સાગર મારી ભીતર ઊછળ છ.

રામશવરનો આ શાનત સાગર પણ નાિવાન આમતરણ આપી રહો િતો. બીજા સાગર

જાણ આહાન આપતા લાગતા. આહાન ઝીલવાન આપણ તો શ ગજ િોય? એમન તો

પણામ જ કરવાના િોય. પણ આ સાગર જાણ મરતરી માટ આતર. એની સાથ િસત-

મળાપ થઈ શક.

તડકામા પાણી ચમકતા િતા. અનક લોકો અિી સનાન કરતા િતા. અમય જળમા

પવશ કયયો. પાણીમા ઠીક ઠીક દર જવા છતા ઊડાણ વધત નિોત. છાતી સમાણા નીર

આવયા પછી અટકી ગયા. ઉદશલત સાગરમા એટલ સધી જઈએ તો જઈએ જ. પરત

અિી ભય નિોતો. જોક પાણી સતત િલબલયા કરતા િતા. બ. ક. ઠા.ની પલી રવાના

જળ શવશની પશસદ પશકત યાદ આવ. ‘ઊચાનીચા સતનધડકશા િાલતા સતિ વાહર...’

કયારક જરાક મોટી છાલક આવ તો િોઠ અડકી જાય અન સાગરની ખારાશનો ગણધમવ

યાદ કરાવી જાય. આ ચકચકતા સવચછ જળમા જરા દર અ.ર.દી. મતસયકનયાઓ જવી

લાગતી િતી. મ એવ કહ પણ ખર. દીશતિ કિ, તો 5છી તમ? માછીમાર તો નિી!

માછલીઓએ ભાગવ જ રહ.

અર, આ શ? આ યવાન સતીન માથ તાજો ટકો છ. એનો પશતય સાથ છ તો, એનય

માથ ટકો છ. પછી તો ઘણા યગલો જોયા. પછી ખબર પડી ક શતરપશતની જમ અિીના

લકમણકડ આગળ મડન કરાવવાનો મહિમા છ. સનાન કરી શવવકાનદ ઈલલમમા આવયા. છ

વયશકત માટ બ રમ મળા. સવચછ અન સઘડ પાગણમા નાહરયળીના ઝડ. તમની વચચથી

દખાય આ સામ શાનત સાગર અન આ બારીમાથી દખાય ભવય રામશવર. પણ આ એક

સયોગ થયો. અમ બનનના સાશનનધયમા િતા. સાગરનો કાર અમન ચઢો િતો એટલ

ફરી સનાનશવશધમા પવતત થયા. મારી ગઈ કાલની રાત લગભગ શનદરાિારા જ િતી. જરા

આડો થયો િોઈશ ક એક સવપન આવી ગય.

જમવાન ગજરાતી ધમવશાળામા િત. એટલ તયા ગયા. યતરવાિન શવનાના શાત માગયો

પર માણસોની અવરજવર ચપચાપ થતી લાગ. જમીન રમ પર આવી થોડો આરામ કયયો.

પછી નીકળા. સવારમા જલદી જલદીથી દવશવરના દશવન કયા િતા. દવાલયના દશવન

લગભગ બાકી િતા.

દશકણના દરશવડ શરલીના મહદરોમા રામશવરન આજ જ મહદર છ ત પમાણમા સૌથી

ઓછ જન ગણાય છ. અનક વાર આ મહદર બનય િશ, પડય િશ. બારમી સદીના પરાણા

અવશષો તો મળી પણ આવયા છ. તમ છતા આજન મહદર સાડાતરણસો વષવથી વધાર જન

નથી. પવવ હદશાન ગોપ2 અશગયાર માળ ઊચ છ – લગભગ દોઢસો ફટ, સોળ માળવાળા

બસો ફટ ઊચા ગોપરો પણ દશકણના કટલાક મહદરોન કયા નથી? સકાયસકરપસવ – કોઈએ

ઉશચત રીત જ કહા છ. કશવ સનદરમન ભકતના હદયમા રિલી ભશકત જવા દખાયા.

(‘જોયા ગોપ2 વયોમમા શસથર ખડા, ભશકત શ ભકતાતર...’), કશવ ઉમાશકરન ટોપ પિરલા

સતરી જવા (ડોકતા તાલઝડોની પઠ તોશતગ ગોપરો / ટોપ પિરલ સતરી શા’). મદરાઈના

મીનાકી મહદરના આવા એક ગોપર પર છક ઊચ ચઢીન મદરાઈનગરન શવિગદશટિએ

જોય િત. દશકણની અમારી યાતરામા સૌથી પથમ ગોપર જોયા ત કાચીપરમના. બસમા બઠ

બઠ દરથી જોતા એક શવશશટિ લાગણી થઈ આવી િતી. હિનદ શરલીના ક કશલગ શરલીના

મહદરોથી દરશવડ શરલીના આ મહદરો જ જદા પડી આવ છ ત તો તમના આ ગગનગામી

ગોપરોથી. ગોપર દવમહદરન પવશદાર છ. શવમાન – જમા દવતાની સથાપના િોય છ. તનાથી

ગોપર ઊચા િોય છ, એટલ જ નિી મહદરની બધી કલાકારીગરી પણ તના પર ખચવવામા

આવી િોય છ. સાદયત શશલપથી કડારાયલા િોય છ. પણ આ શશલપ ભવનશવરના કશલગ

શરલીના મહદરો ક ચદલના ખજરાિોના મહદરો પર ક આપણા મોઢરાના સયવમહદ2 52

ક ધમલીના ભનિ નવલખા મહદર પર જોવા મળ છ તવ કવશચત સૌનદયયોદબોધક નથી

લાગત. અિીની મશતવકલા જદી રીતની છ. અિી રામ-લકમણ-િનમાન પણ જદા જ થઈ

જાય છ. પાવવતીન મીનાકી રપ ક કનયાકમારી રપ ભવનશવરની પાવવતીથી કટલ જદ છ!

અિીની કલા જરા જાડી લાગ છ. સભવ છ ક કણાવટકી સગીત આપણન તદન જદ લાગ

છ તમ આ શશલપન પણ િોય. વળી ઘણાખરા ગોપરોના શશલપો અવનવા ઘરા રગોથી

રગવામા આવયા િોય છ. આ રગરોગાન તો આખન જરાય ગમતા નથી. શતરચડવરમના

સાગરતટ આવલા મહદરન ગોપર આવા રગોથી આખોન અળખામણ લાગલ. જોક મહદરોમા

પવશ કરતા આ ગોપરો જ એક જાતનો ઑ પાડી દતા િોય છ. ઘણા મહદરની ચાર

હદશાએ આ ગોપરો િોય, ગમ ત હદશાથી પવશ કરો.

રામશવરના ઊચા ગોપરમાથી પવશીએ ક ધમવવષભના – મિાનદીના દશવન થયા. તાજોરના

મિાનદીથી થોડો જ નાનો િશ. નાનપણથી જ મિાદવના દશવન જઈએ તયાર પિલા

પોહઠયા પર િાથ ફરવીન જ પવશીએ. અનક પોહઠયા જોયા િતા, પણ ગઈ કાલ તાજોરમા

જોયલો અન આજ આ – પોહઠયા ત કઈ પોહઠયા! આવા એક પોહઠયાન કશવ ઉમાશકર

‘આવયો છ મહદરો જોવા’ કશવતામા આકલ શચતર એકદમ યથાથવ છ :

અન સામ ર નિી ર બઠો છ એય અલપ ના,

એની િપસમતધિની આિ શી િીિ કલપના?

ઊભો એ િાય િો એની નીચ િઈ શક રઈ

બળિો શીગડ ઊચ; ભીડ લશ પડ નહી

લબાિી ડોક ન કણણો સિિા રિસિા અતિ;

નીકળી જીભ ફરલલા નસકોિા રઈ ચાટિી.

બઠો છ પગ િાળીન રમણ પડખ નમી;

અન પછીથી કશવએ નદીના ઊભા થઈ જવાની કરલી કલપના ય એટલી યથાથવ

લાગ. કિ છ ક શરમા તાજોરનો નદી તો વરસ વરસ વધતો જાય. મડપ તોડીન બિાર

નીકળવાની શસથશત આવી જાય ત પિલા તની પથથરપીઠમા ખીલો ઠોકી દવામા આવયો

િતો, તો તમાથી લોિી વિી આવય... વાત સાભળી આયોનસકોના નાટકની આબોિવા

યાદ આવી જાય.

રામશવરના મહદરનો જ પિલો પભાવ પડો િતો ત તો સવારમા જ તની સતભરાશજનો.

અતયાર એ થાભલાઓની િાર વચચથી પસાર થતા અન અતતાનો જ અનભવ થતો િતો.

થાભલાથી રચાયલી બનન બાજની પરસાળો આ મહદરની અનનયતા છ. તમ જાણ ચાલયા

કરો છો, ચાલયા કરો છો, કોઈ ટનલમાથી. સથપશતઓએ એવી વયવસથા કરી છ ક વચચ

વચચ અજવાળ આવયા કર. પરસાળો સતતરથી એકવીસ ફટ પિોળી છ અન પચીસ ફટની

ઊચાઈ ધરાવ છ અન એટલ ત એક ભવયતાનો બોધ ધરાવ છ. થાભલાઓની િારમાળા

તો શચદમબરમના મહદરમા પણ જોઈ િતી. તન લીધ મડપની શવશાળતાનો અનભવ તો

િતો. ભગવાન નટરાજ આગળ દવદાસીઓના નતયોની વયવસથા માટ આવા મડપો અનક

મહદરમા િશ ન! થાભલાઓની વાતથી કોઈન સતભોનો મિાશનશધ કિવાત રાજસથાન

રાણકપરન પશસદ જ રનમહદર યાદ આવી જાય. પણ થાભલા થાભલામા ફર.

રામશવરના સતભો અન છત પર પણ રગરગો છ. વલબટટાન જ શચતરામણ છ તના

પર ઇસલામી કલાની અસર જોઈ શકાય. આ મહદરના રચનાકાળની ઘડી પિલા દશકણના

પાડો, ચોલો, પલલવો અન નાયકોનો વરભવસયવ અસત થઈ ગયો િતો.

સાજ ફરી ભગવાન રામશવરના દશવન કયા. પછી બિાર આવયા. અિી આસપાસ

અનક તીથયો છ, જ તમામ સાથ રામાયણની ઘટનાઓ જોડી દવામા આવી છ. રામકડ,

લકમણકડ અન સીતાકડ છ. રામઝરખો છ. રામાયણમા આવતા ગધમાદન સાથ એન

જોડ છ. રામચદર અિી પડાવ કયયો િતો. અિી શવભીષણ તમન શરણ આવયો િતો.

ધનષકોટી પણ એક તીથવ ખર જ. શવશાલાકી સીતા માટ સતબધની રચના તયાથી થઈ

િશ. સાગરસતરણ અિીથી થય િશ, આ ભાવસતયન આપણ મન સવીકારી પણ લ છ.

િસમખ સાકશળયા જવા શવદાન પરાતતવશવદ તો કિ છ ક આ લકા ત રામની લકા

નથી. પરાતતવીય આધારો પરથી તઓ તો માન છ ક લકા છ ત તો ઓહડશાના બસતર

પદશમા કયાક આવી િોવી જોઈએ. રામ તયાથી આગળ ગયા જ નથી. કરો વાત! વાલમીહક

ખોટા? િસમખ સાકશળયા સાચા? કશવની વાત માનવી ક પરાતતવશવદની? આ વાતના

સદભવમા ડરૉ. ભાયાણીએ િસતા િસતા કિલ ક મોટા ભાગના પરાતતવશવદોમા કલપનાનો

અભાવ િોય છ! આપણ તો વાલમીહકની વાત માનવાના. બરહાની વાત ખોટી િોય ક ‘ન

ત વાગનતા કાવય કાશચદતર ભશવષયશત’? અન વાલમીહક પછી કાશલદાસ વાત કરી ત?

અન િજારો વષયોથી િજારો ભારતીયોના મનમા ચાલી આવ છ ત?

અિી રામ જરર આવયા િશ, એટલ પરત છ, પછી ભલ સથળ સથળ સાથ જોડાતી

ઘટના ઘડી કાઢી િોય અન એ બધા સથળોન તીથવ બનાવી કમાણી ઊભી કરાતી િોય.

એ તીથયોમા ભરમણ કરી પાપકાલન ક પણયાજ વનનો શવચાર અમારા મનમા વસયો નિી. ન

તો રામઝરખ ગયા ક ન તો રામકડ. અમારા મનમા તો તયા દર દખાતી સાગરકાઠાની

રતની ઊચી ટકરી વસી ગઈ િતી. અમ ત ભણી ચાલયા.

થોડ ચાલયા તયા તો માછલીઓના ‘ખળા’ આવયા. કયાક માછલીઓન સકવવામા

આવતી િતી, કયાક તમના ઢગ ખડકાયા િતા. થોડી વાર તો આ મતસયગધથી અમન

એકમાતર ઘરાણશનદરય જ િોય એવ લાગય. (પલા પરાણમશન પરાશર મતસયગધાની શનકટ

કવી રીત ગયા પણ િશ! જોક પછીથી તમણ તન યોજનગધા બનાવી દીધી િતી.)

મલયાળી નવલકથાકાર તકી શશવશકર શપલલરની નવલકથા ‘ચમમીન’ પરથી ઊતરલી એ

નામની જ અતયત કલાતમક હફલમનો પહરસર યાદ આવી જતો િતો. માછીમારોના જીવન

પર રચાયલી એ હફલમ િતી. એ કરળનો પશશચમ સાગરકાઠો, આ તાશમલનાડનો પવવ

સાગરકાઠો. એટલ જ. િા, આ સાગર અિી શાત િતો. વચચ એક ધકો આવયો, તયા

એક નાવ બાધલી િતી. શીલકા જવા અિીથી પણ સટીમરો જાય છ. લકા અિીથી છય

કટલી દર? વાલમીહકએ સો જોજન કિી છ. આપણા માઈલોમા તો છ લગભગ પચાસ

માઈલ.. (પણ કાશલદાસમા સીતાન મળવા આતર રામન લકા આડનો મિાણવવ એક નાની

ખાઈ જવડો – પહરખાલઘમ– લાગલો.) ‘સોનાની લકા’ બિ દર ના કિવાય.

એક લાબી જાળન તરણચાર માછીમારો આ રતીલા સમદરકાઠ સકલી રહા િતા.

સયાવસત વળાન એ સાગરદશય – અમ કોઈ શવશાળ શવરાટ તસવીર તો નિોતા જોતા! બધ

નીરવતા િતી. માતર ફાટલા શખછીપલાવાળી (શભનનશશકત – કાશલદાસ) સરકતવાળા તટ પર

અમારા ચાલવાથી કર કર અવાજ થતો િતો. સાગરના જળનો એક ભશશર જવો છડો

અિી િતો. આ કાઠ રતના ઊચા ઊચા ઢગ થઈ ગયા િતા. પલા ધનષકોટીના તોફાન

વખત આ બધ થય િત અમ એવા એક ઊચા ઢગલા પર ચઢવા લાગયા. રતની ટકરી

પર ચઢવ ભાર િત. ઢીચણ સધી પગ ઊતરી જાય ક પછી કરવ કરતી રત ખસી જાય.

ચપલ િાથમા રાખીન ચઢવ પડ. ટકરીની જરા પલી મર નાહરયળીના ઝડથી આવતત

માછીમારોની વસાિત લાગતી િતી. ધમાડો નીકળતો િતો. કતરા ભસતા િતા. :

આખર ટકરી પર ચઢયા. ચાર બાજએ ફરીન જોય. નરી સતબધતા, આ સાગર,

સાગરની આ ‘તમલતાલીવનરાશજનીલા વલા’, આ સાજ, આ અમ, બધ શચતરવત લાગત

િત. અદભત સમ. તયા ચદર ઊગયો સમદર પર. એકાએક દખાયો. વરશાખી પશણવમાનો ચદર

િતો. નમો બદાય. સાગર જવા આકાશમા ક આકાશ જવા સાગર પર ચદર જરા ઝાખો

લાગતો િતો. કાનતની પશકતઓ ભલા યાદ ન આવ–?

આર, મહાિાર! રલ પિ ઉિય જોઈન ચદરનો

હિયમા હષજ જામ...

થોડી વાર પછી પાણી ચમકવા લાગય. રત પરના છીપલા ચાદનીથી ભરાઈ ગયા.

િવ અમ મખર બનયા. બધાએ એકએક ગીત ગાવ એવ નકી થય. અમારા સિયાતરી શી

નાયક તો સાર ગાતા જ િતા. શી ચદરવદન શકલ અન અ. ર. દી. એ પણ ગાય. મન

તો જીવનાનદ દાસની પશકતઓ જ સાભરી, મ તની આવશતત કરી – એ કશવતાની છલલી

પશકતઓ આજય મન બોલતો િ સાભળ છ :

સમસિ રિનિ શષ તશતશિિ શબિિ મિન

સનધયા આસ; ડાનાિ િરૌદરિ ગધ મછ ફલ તચલ...

પતિિીિ સબિગ તનભ ગલ પાડતલતપ કિ આયોરન

િખન ગલપિ િિ જોનારકિ િગ તઝલતમલ;

સબ પાતખ ઘિ આસ-સબ નિી–ફિાય એ જીિનિ સબ લનિન;

િાક શધ અનધકાિ, મખોમતખ બતસબાિ િનલિા સન.

આ પશકતઓન અનરપ કઈક સરહરયલ દશકાલની શસથશત લાગતી િતી.

પલી નાહરયળીછાયી વસાિતમાથી આવતો માનવોનો અન શવાનોનો અવાજ દર દરથી

આવતો િતો જાણ. ચાદનીમા પભા આવી િતી. િવ ઊઠવ જોઈએ. ચદરન અજવાળ રતમા

કર કર અવાજ કરતા અમ પલી વસાિત ભણી ઊતરી ચાલવા લાગયા. મતસયગધાઓના

આ ઘરોમાથી ટમટશમયાન થોડ અજવાળ બિાર આવત િત. એ ઘરો વચચના માગવમાથી

ચાલતા અમ સીધા રામશવરના બજારમા આવી ઉભા.

બજારમા શખ, કોડી, મોતી આ બધી સમદરોતપનન ચીજો મળતી િતી. નકશામા

રામશવરનો ય આકાર એક શખપાયઃ લાગ છ. વષયો પિલા રઘવીર જયાર અિી આવલા

તયાર અિીથી એક શખ લાવલા માર માટ, તના પર માર નામ અહકત કરાવીન. અિીથી

અમ રમવાની કોડીઓ ખરીદી. પછી બજારમાથી ચાલતા ચાલતા ઇલલમમા આવી ગયા.

વિલી સવાર અિીથી નીકળવાન િત. અતયાર તો સમદરની સશનનકટ િતા. પવવતોમા

ક વનોમા જદી અનભશત િોય છ, સાગરના સાશનનધયમા િોવાની વળી જદી. એક

અમહરકન પકશતશવદ િનરી બલટન પોતાના એક શનબધમા લખય છ ક પકશતમા તરણ

આહદમ (એશલમનટલ) અવાજો છ. તમા એક અવાજ છ વરસાદનો, બીજો અવાજ છ

પરાણા મિારણયોમા વાતા પવનનો અન તરીજો છ તટ પર પછડાતા સાગરનો. આ તરણય

અવાજમા તમન સાગરનો અવાજ સૌથી વધાર સદર અન સૌથી વધાર ભયકર તથા

સૌથી વધાર વરશવધયસભર લાગયો છ. એવો અનભવ કટલાક સમદરતટ થયો છ, પણ

જનો ઘોર તમલ અન લયાશનવત અવાજ િજીય પડઘાય છ ત તો એક ચાદની રાત એક

કાટાળી વાડની આડથી કલાકો સધી સાભળલો કનયાકમારીના સાગરનો અવાજ. પણ આ

રામશવરનો સાગર તો પોતાની નીરવતાથી આતમીયતા જગાડી રહો િતો. કટલો બધો

મારી નજીક લાગતો િતો! કટલો બધો મારી અદર લાગતો િતો!

વિલી સવાર ઊઘમાથી જાગી જવાય. આ વખત અવાજ સભળાતો િતો, આહદમ.

પરત આ શ! આ તો પહરશચત વરસાદનો અવાજ િતો. એકાએક કયાર વાદળ આવયા

અન કયાર વરસવા લાગયા! સટશન જવા ડમશણયામા બઠા તયારય વરસાદ પડી રહો

િતો. ગાડી િાકનારાની પાસ ભીજાતો ભીજાતો િ બસી ગયો અન સટશન સધીના આખા

રસત વધાર ભીજાતો રહો.

*

તષા દિકષ

‘િષા રિક પરતિિતિરિશા...’

આ શબદો પવન પાવડી બની જાય છ માર માટ જાણ. એ પિરી મન ઊડવા માડ

છ. ત હદશામા માતર શવહદશા નથી, દશ હદશા છ... સાત સમદર તરો નદી, પિાડ પવવત,

નગર જનપદ, ઝાડ જગલ... પછી આવ માર નાન ગામ, જ ગામમાથી િ શનવાવસન

પામયો છ – માર એ ગામ.

મન િમશા એવ થત રહ છ ક મારા એ ગામના પાદરમા થઈન એક નદી વિતી

િોત તો કવ સાર! શરશવ-કરશોયવ નદીન કાઠ વીતય િોત, ઋતએ ઋતએ નદીન અવલનવલ

રપમા જોઈ િોત. કોઈ કયારક પછ છ, તમારા ગામની પાસથી કઈ નદી જાય છ – તો

ઉતતરમા માતર શનસાસો જ નખાઈ જાય. િા, ગામની ભાગોળ તળાવ છ, આબા તળાવ

અન ઉનાળામા એ કયારક સકાઈ પણ જાય.

નદી નથી તો નથી, પણ એવ થાય ક ભલ. પણ માર ગામ કોઈ ડગરાની તળટીમા

િોત તો કવ! ઘરની બિાર નીકળીએ ક ડગરો સાદ પાડતો િોય. ડગર ઉપર દરડી

િોય. એ દરડી સધી કડી જતી િોય. એકશવાસ ચઢી જઈએ. બિ મોટો પિાડ નિી, એવો

ડગર િોય ક લાગ ગામ એની િફમા સઈ રહ છ, સોડમા સતાઈ રહ છ, અગજીમા

‘નસલ’ હકરયા છ ન, એમ. પણ સપાટ ખતરો છ માતર મારા એ ગામની ચાર પાસ.

બતરણ નાના-મોટા ટીબા છ. તમા એક ગહઢયો ટીબો છ. તયા એક વખડા નીચ સાપના

મોટા રાફડા િતા. મ પણ તયા સાપ જોયલા. એ સાપ રાફડા નીચ દાટલા ધનના ચરની

રખવાળી કરતા.

નદીય નથી. ડગરય નથી પણ ગામની બિાર નીકળતા કોઈ ગાઢ જગલ શર થઈ જત

િોત તો કવ સાર! અડાબીડ જગલ. નાની-મોટી કડીઓ અદર દર દર લઈ જતી િોય.

તમા જગલી પાણી િોય. કયાક વચચ સરોવર િોય. નાનપણમા પમાનદની કશવતા ભણતા

ભણતા જગલન જ વણવન વાચલ – પલી ‘વરદભશી વનમા વલવલ’વાળી કશવતામા – તનાથી

જગલની કલપના કરલી. િા, એવ જગલ નથી. એક મોટ ગોચર ગામન ઉગમણ છ,

રાયણ અન બાવળ છ. પિલા બિ વખડા િતા, િવ નથી. િવ એ ગોચર વચચ થઈન

એક પાકી સડક જાય છ.

નદીય નથી, ડગરય નથી અન જગલ પણ. એ અભાવ તો ખરો, પણ મારા એ ગામ

શવશ કશય કાવયાતમક પણ ના મળ. કશય અસાધારણતવ નિી. ભાગોળ પાશળયા જવય

નિી, ગામન જાણ લાબો-ટકો ઇશતિાસય નથી. ગામ જન તો લાગ છ. પિલા જયા ઘરો

િતા, તયા િવ ખતરો છ. ગામન ઓતરાદ જ કાળીમા િતા ત લગભગ દખણાદી શરીઓ

વચચ આવી ગયા છ. અમાર ઘર તયા આવલ છ.

દાદા ઘણી વાર આગણ બતાવી કિતા, તયા મોટો કવો િતો, અન તયા દર માઢ િતો.

ગામના એક ઠાકરડાએ એક પટલની છોડીની મશકરી કરલી. પટલો ચપ રહા. પછી એક

જમણવારમા બધા ઠાકરડાઓન આમતરણ આપય. જમી જમીન નીકળ ક કાપી કાપીન

પલા કવામા. મણા ભીલ બોલાવલા, કવો પછી પરી દીધો. એક ઠાકરડા બાઈ તના શપયર

શઝયાણ લવા ગયલી, ત માતર બચી ગઈ ગામમા આજ ઠાકરડાના બસો ઘર છ, ત પલી

એક બાઈનો વલો. દાદા કિ, તયા ખોદો તો િજીય કવો નીકળ... ગણો ન ગણો આટલો

ઇશતિાસ. તય કયાય નોધાયો નથી. એવ થાય ક મારા ગામમા કોઈ પરાણી નગરીના

અવશષો મળી આવ, એનો કોઈ ઇશતિાસ િોત. પથથર પથથર શોધત.

ગામની બાજમાય કોઈ પશસદ સથળ નથી. બ માઈલ દર વગડા વચચ વાસદવ મિાદવ

છ. એકાકી મહદર છ. જનમાટિમીએ તયા મળો ભરાય છ. મિાદવ જના છ. એની કથા

છ. કથા એમ છ ક ભગવાન સવયભ મશતવ રપ પાતાળમાથી પકટી રહા િતા. એ બિાર

આવવામા જ િતા ક બાજમા એક રબારી ઢોર ચરાવતો િતો. એવ થય ક આ બાજ

ભગવાનન ઉ5ર ભણી આવવ અન પલા રબારીન િા... િા કિી આગળ જતા ઢોરન

રોકવ. પણ ભગવાનન થય આ તો મન કહ... એટલ તઓ અટકી ગયા. મશતવ જમીનથી

બતરણ િાથ નીચ જ રિી ગઈ. પણ તયાથી છક નીચ પાતાળ છ, અન એ પાતાળ

આરાસરી અબાન ડગર જઈ ફટ છ.

આટલ. નાનપણમા અમારી આજબાજના બચાર ગામ સધી ગશત. એ બધાય ગામ

મારા ગામ જવા. વળી અમાર તયા બિ ટાઢય નિી, તાપ ખરો, પણ બિ વરસાદય નિી.

બિ વરસાદ આવ તો રલ જવી ઘટનાય બન ન! ઊલટાન, દશક—બદશક કળવશળયા

આવ. િા, વરસો પિલાની એ ઘટના િજી લોકો યાદ કર છ. ગામમા કોગશળય આવલ

ત બધા ખતર મહિનો-માસ, છાપરા બાધીન રિલા. મારા વખતમા તો એવય નિી. બસ

બધય સપાટ સપાટ.

એટલ મન કલપનાઓ કર. અન તય કરી કરીન કટલી કર? સીમમા ઉનાળાના હદવસોમા

જયાર ખતરો ખાલી પડા િોય તયાર પોમલા ઊતરતા. શજપસી લોકો િશ. અમ પોમલા

કિતા. તમના કતરા અન પોહઠયા િોય. માસ-બ માસ રિ, પોમલીઓ કાસકીઓ- સોયો

વચ, પોમલા જાતજાતના કામ કર, ચોમાસ આવવા થાય ક તમનો વાસ ઊઠી જાય. એવી

રીત પાડા પર ઘટીના પથથરો લાદી સરાશણયા આવતા, રિતા અન જતા. એક વાર તો

બિ મોટી વણજારાની પોઠ આવલી. દોડીન અમ ભાગોળ ગયલા. પોઠ ચાલી ગયલી.

હદવસો સધી અમ વણજારાઓની વાતો કરલી. ઘણી વાર કચછી ભરવાડો આવતા, ઊટ

પર આખ ઘર િોય. આમ ભટકવાન મળ તો! રવીનદરનાથની કશવતા ‘આશમ િત યહદ

આરબ બદઈન...’ તો પછી મોટપણમા વાચલી, પણ એવી વશતત નાનપણમા બિ બધી

વાર થયલી, અન વણજારાની વાતો દરની દર લઈ જતી. ડરૉ. મોતીચદરના ‘સાથવવાિ’

પસતકમા પછી શાિ-સોદાગરોન જમીન અન દહરયાઈ માગયો પર કલપનાથી શવચારવાન

મળ. કટકટલા માગયો! એક શચતર અનક વાર નજર સામ આવયા કય છ. ખરબર ઘાટથી

આવતી વણજાર... દલધય એ પિાડો વચચના વાકાચકા સાકડા માગવમાથી લાબી લાબી

વણજાર આવી રિી છ.

પણ એ હદવસોમા કોઈ આબ-અબાજી જઈ આવય િોય, તયાની વાત કર. ‘સગવડ

નિોતી પણ માતાજીનો િકમ થયો ત જાતરા થઈ ગઈ. અબાજી ત કઈ અબાજી! અન

ગબબરનો ડગર તો...’ િ શવચાર, આપણન માતાજીનો િકમ કયાર થશ? અમારા એક

સગાન તો બદરીનાથનો િકમ થયો. ચાર ચાર મહિના જાતરાએ ગયલા. પગ ચાલતા. તયાથી

આવી હિમાલયની ન ગગાની વાતો કર. એમની વાતમા નદીઓ, ડગરા અન જગલો બધય

આવ. મન તયા પિોચી જત. આપણનય બદરીનાથનો િકમ થાય...

અમાર તયા એક ગિસથ બાવાજી આવયા. સાધ થઈ ગયલા, પછી ગિસથ. દશમા બિ

ભમલા. જાતજાતની વાતો કર, તમા એમણ ભોજ-કાશલદાસની વાતો કરી. ધારાનગરી અન

ઉજણી નગરીની વાતો. એ મારો િાથ જોઈ મારા બાપન કિ, આ છોકરાના ભાગયમા

સરસવતી નથી, લકમી છ. બાપા રાજી થયલા, પણ મન િજીય યાદ છ, િ ઉદાસ થઈ

ગયલો. નાની િથળી મસળી મસળીન જોઉ કયા છ સરસવતી, કયા છ? ફશળયાના કાશીફોઈ

ઘણી બધી જ રનકથાઓ કિ. એ કથાઓમા તો દશદશાવર ભમવાની વાત િોય જ. એમા

કાશીની વાત મનમા અહકત થઈ ગયલી. તવામા વાચી બતરીસ પતળીની વાત. ઉજણીન

પરદઃખભજન રાજા શવકરમ અધારપછડો ઓઢી નગરચચાવ કરવા નીકળી પડ... ભયકર

રોમાચક... મન િાથ રિ નિી.

રામાયણમા રામની સાથ છક સરય તટના અયોધયાથી લકા સધી પિોચી જવાય, અન

પાડવો તો વનમા ન વનમા, અજ વનની સાથ ન સાથ રિીએ.

ગજરામારની વાત તો કલપનાન છટો દોર આપી દીધો. ઓરમાન રાણીના દીકરાન

બાપ દશવટો આપી દીધો. કોઈ લશખત- મૌશખક આજાપતર નિી. કાળી ઘોડી અન કાળો

દરવસ મોકલી આપયો. એ કાળો દરવસ પિરી કાળી ઘોડી પર બસી બાપનો દશ છોડી

નીકળી જવાન... મન હદશાએ હદશાએ જત રિત. પણ વાસતવમા તો બચાર ગાઉ પગ

ચાલતા જવાન મળ.

પછી ગામમા મોટરબસ, શર થઈ. ચોરા પાસ બસ ઊભી રિતી. એ ઊપડ નિી તયા

સધી ખસીએ નિી. ઊપડ એટલ પાછળ લટકીએ, 5ટકાઈએ પણ, પછી ધળ ઉડાડતી

મોટરન જતી જોયા કરી છ. એક કલાકમા કલોલ પિોચશ. િજીય યાદ છ પિલી વાર

કલોલથી ગાડીમા બસવાન થયલ. ગાડીમા ભીડ નિી પણ બારીએ જ ઊભો રિલો.

અમદાવાદ જોઈન તો છક, ઘરમા રિ જ નિી, આખો હદવસ સડક ઉપર જ.

જમ જમ ઇશતિાસ, ભગોળ ભણતા ગયા તમ તમ કલપનાની કાલગત અન

સથલગત સીમાઓ શવસતરતી ગઈ. ભગોળમા નદીઓ અન પિાડોના નામ ગોખવા પડ.

ગજરાતની – વડોદરા રાજયની નદીઓ, ભારતની નદીઓ. દશનયાની લાબામા લાબી નદી

કઈ? શમશસશસશપશમસરી! મોટામા મોટી નદી? એમઝોન. ઊચામા ઊચો પિાડ? હિમાલય.

મોટામા મોટ રણ? મોટામા મોટ સરોવર? મોટામા મોટ નગર? મોટામા મોટ જગલ?

અધારો મલક આહફકા અન એના જગલ. ઉતતર ધવ અન દશકણ ધવના હિમપદશ.

આટલાહટક અન પશસહફક, પણ મન ગમતો આપણો અરબી સમદર, હિનદસતાનનો નકશો

દોરી તરાસા અકર લખતા અ 2 બી સ મ દર વગર. આબા તળાવથી અરબી સમદર!

પછી મોટી લડાઈના વષયો આવલા. જાપાન અન જમવની, ઇગલનડ અન ફાસ એવા નામ

આવયા. અમ જમવનોના પશસકો િતા. જમવનો આપણા દશની શવદયામાથી બરૉમબ બનાવતા

શીખયા છ, એવ અમ દઢપણ માનતા. ભગોળમા શચતરશવશચતર નામ આવ અન રોમાચ

થાય. એવ એક નામ છ હટમબકટ. જાતજાતનો ઉચચાર કરીન બોલીએ.

ધીમ ધીમ ગામની સીમમાથી બિાર નીકળવા મળ. નદીઓ જોવા મળી, નગરો જોવા

મળા. ઉતતર ભારતની યાતરાએ તો જાણ બધી બધ હદશાઓના દાર એકાએક ખોલી દીધા.

તષા હદક… નદી જોઈ તો ગગા, પિાડ જોયો તો હિમાલય, નગર જોય તો હદલિી. શચતોડ

અન ઉદપર, નાથદારા અન એકશલગજી, િરદાર અન હષીકશ, ગોકળ અન વનદાવન,

દિરાદન અન મસરી, આગા અન જયપર,

તક મળતી ગઈ, તમ તમ નાના-મોટા ભરમણો થતા ગયા. અનક નદીઓ જોઈ. કાશમીરની

જલમ અન છક દશકણની કાવરી, ગગા, યમના અન બરહપતર. બરહપતરન હકનાર તો સતત

બાર હદવસ રહો. તમાય હડબરગઢનો બરહપતર તો હરવરવય િોટલની બારી બિાર જ વિી

જાય. ગવાિાટીમાય ઓસરીમા બઠા બઠા તના દશવન થાય. અનક પિાડો જોયા. ઉતતર

અન પવવ હિમાલય, અરવલલી અન શવધય, અનક અરણયો જોયા. કટલાય નગરોમા સયયોદય

અન સયાવસત જોયા. કટલાય સમદરતટોના મોજાની મસતી જોઈ. રાબોની ‘ડટકનબોટ’ની જમ

તમના પર ઊછળો છ.

ગાડીના ડબબામા બારી પાસ બસી કલાકોના કલાકો પસાર થતા ગામ, ખતર, નદી,

નગર જોયા છ. બારી પાસ બસવાન બિ ગમ. લાબા અતરો કાપતી ગાડી દોડી જતી

િોય. સવાર પડ, બપોર થાય, સાજ આથમ અન ગિન અધારામા ગાડી જતી િોય.

સટશન આવ, કયારક ઊભરાત પલટફરૉમવ િોય, કયારક શનજ વન. બસ, ટટક, શવમાન બધાયની

ગશત આકષવતી રિી છ. અનક હદવસો બિાર રિીએ પછી ઘર બોલાવત િોય. પણ ઘર

આવયા પછી ભમવા જવાની વશતત પાછી થયા કર. મન ચચલ થઈ ઊઠ. રશવ ઠાકરની

પશકતઓ સળવળી ઊઠ, િય જાણ ‘બાસાછાડા’ પખીની જમ બિાર જવા તડપ છ :

‘હિા નય, અનય કોિા, અનય કોિા, અનય કોન ખાન,

– અહી નહી, બીર કયાક, બીર કયાક, બીર કોઈ ઠકાણ.

કવડો મોટો દશ છ આપણો આ! આખો જનમારો ભમીએ તોય પાર ના આવ. એકલા

હિમાલય માટ જાણ એક જનમારો ઓછો પડ. પછી કટલા પિાડ, નગર, સમદરતટ! કટલો

ભવય અતીત! થાય ક બધ જ બધ ભમીએ.

ત સાથ પરૉમપી, રોમના પાચીન ખહડયરોમા અન ઍથનસની ટકરીઓ પર ભટકવાની

િોશ છ. જમવનીની રાઈન નદીન હકનાર પરાણા દગયોમા અન આલડનવાલડ – પરાણા

જગલોમા ભટકવાની િોશ છ. િોશ છ પહરસ અન શવયનાના રાજમાગયો પર ચાલવાની, લવર

અન શબરહટશ મયશઝયમોમા હદવસો સધી ગોધાઈ રિવાની, કાબલ- કદિાર અન સમરકદ

બખારા જવાની. પણ તથીય વધાર આકષવણ છ શતબટ-ચીનન. શતબટ તો િવ રહ નિી.

િવ નામશષ થઈ ગયલા તયાના કોઈ પાચીન મઠમા બસી જના ગથો ઉકલવાન જો

મળ િોત! મધય એશશયાના ગોબીના રણમા એકાદ રણદીપમા કોઈ બૌદ શવિારમા જો

જીવવાન મળ િોત! અન જાવા બાશલ સમાતરા! બોરોબદરન પલ શવરાટ મહદર! કલપનામા

ઘણી વાર બધ પિોચી જવાય છ. કલપનાન સથળકાળના બધનો કયા નડ છ? કયારક

કાશલદાસના મઘની સાથ યકની અલકાનગરીમા ગયો છ, સવપનનગરી અલકા, કરલાસના

ઉતસગમા પશમકાની જમ બઠલી અલકા. આ સવપનનગરીમા આનદના આસ શવના બીજા

આસ નથી. કામદવના તાપ શવના બીજો તાપ નથી, પણયના કલિ શવના બીજો કલિ

નથી, યૌવન શસવાય બીજી કોઈ અવસથા નથી. તયા મદાહકનીના પાણીથી ઠડકવાળા પવનો

વાય છ અન મદારની છાયામા કનયાઓ સવણવની રતમા મશણ સતાડી શોધી કાઢવાની

રમત રમ છ. અિી કલપવક માગય આપ છ. અિી કોઈ અભાવ નથી, અજપો નથી.

અિી માતર સખ છ. આ સવપનનગર છ – સલારાફનલાનડ, રશવ ઠાકર કિ છ જન ‘સબ

પયશછ2 દશ.’ સસારના કલકોલાિલ વચચ માણસ મનોમન તયા કદા કદા રિી આવતો

િોય છ. દરકની પોતાની એક અલકાનગરી િોય છ.

પણ બધ ફરીન ઘણી વાર િ મારા પલા ગામની ભાગોળ પિોચ છ. જાણ આખા

બરહાડમા ફરીન તયા જઈ ઊભો રિ છ. નાના િતા અન શનશાળમા ભણતા તયાર ચોપડી

પર નામની સાથ આખ સરનામ લખતા. આખ એટલ? નામ, શપતાન નામ, દાદાન નામ,

પછી અટક; પછી શરી, મિોલલો, ગામ; પછી તાલકો, શજલલો, રાજય. પછી લખીએ

દશ – હિનદસતાન, ખડ – એશશયા પછી પથવી અન છલલ આવ બરહાડ. િવ ઊલટ કરમ

બધ વટાવી ગામની ભાગોળ.

તયા પલ આબા તળાવ છ. ચોમાસામા એ ઊભરાઈ જાય છ અન ઉનાળામા એ સકાઈ

જાય છ. શશયાળામા પોતાનામા વીટળાઈન પડય રિ છ. એ આબા તળાવની ઝાખરીમા

માર શરશવ ખોવાઈ ગય છ. તયા જાત લાકડ કાપી ભમરડા ઘડા છ અન ફરવયા છ,

લખોટીઓની રમત રમી છ, ગડીદડો અન શગલલીદડા રમયા છીએ, બાવળન છાયડ બસી

બાવળના કાટા પગથી કાઢયા છ, નાગડા થઈન નાહા છીએ. એ જ તળાવની જરા ઇશાન

ભણી ગામન સમશાન છ. આબા તળાવમા વષયોથી અનક શચતાઓની આભા શઝલાતી આવી

છ. એ સમશાન પાસથી જ મારા ખતરનો રસતો. નાનપણમા અધાર થય ખતરમાથી ઘર

આવતા સળગતી શચતા પાસથી પસાર થતા છળી મયયો છ. ઘણી વાર ડાઘઓ ચાલયા

ગયા િોય, સમશાનમા માતર શતખારા િોય. ઝાખરાના ઓછાયામા ભતની ભરમણાથી છાતીના

ધબકારા વધી ગયા છ. એ સમશાનમા મારા વડવાઓ ભસમાવશષ થઈ ગયા છ. એમની

ભસમ આબા તળાવની આજબાજમા જ પથરાઈ આજબાજના વકોમા ઊગી આવી છ.

શ િય છવટ અિી આવીશ? આ માર ગામ. ભલ અિી નદી નથી, પિાડ નથી, જગલ

નથી, સાગર નથી, સરોવર નથી, પણ િવ એ બધય મારામા છ – બધય.

પણ તયા ઝાઝ રિવાન થત જ નથી. પલા ગજરામારની જમ બાપના ગામમાથી

શનવાવસન પામયો છ. સવચછયા. મિાનગરના માગયો પર ઉનાળાની કોઈ બપોર ચાલતા

ચાલતા એ શનવાવસનનો બોધ તીવર થઈ આવયો છ. પણ સસારન રોજબરોજન કામ બધા

સાથ જોડી દ છ. વળી પાછો સણકો ઊપડ – િથા નય, િથા નય...

તયાર મન ‘તષા હદક’ની પવનપાવડી પિરી લ છ.

*

પદરવશટિ

િોડા પરવતભાિ

વનબધની નિી દિશા – વિદિશાઆ પસતકન નામ ધરાવતો શનબધ પવાસ શનબધનો અપવવ અન અનનય નમનો છ.

લૌહકક ધરાતલ પર લખક ઊભા છ, પણ શનબધ તો યશધશઠિરના રથની જમ દશાગલ

ઊચ ચાલ છ. ભારતીય સાહિતય- સશટિમા... કોઈ પરદશી આ શનબધ વાચ તો એન ખયાલ

આવ ક ભારતીય સાહિતય આટલ બધ રસપદ છ. ભારતીય સૌદયવ-ચતના દીપશશખા

બનીન આજ પણ વયતીતન અજવાળી રિી છ.

- રઘષિીર ચૌધરી

ભોળાભાઈ એવા તો અનઍઝયશમગ અન શબનશિરી માણસ છ ક તમની સાહિશતયક

શસશદઓનો સાહિતયની બિારની વયશકતન જવલલ જ ખયાલ િોય. ગજરાતીમા અભયાસ અન

શવદતતા સાથ રમણીયતા અન સૌદયવનો મળ કરનાર જ જજ લખકો છ તમા ભોળાભાઈ

પટલન નામ મોખર છ. ભોળાભાઈના અભયાસાતમક ગથો સૌદયવથી રસલા છ અન એમના

સૌદયવલકી ગથોન પાનપાન એમનો ઊડો અભયાસ ઊભરાય છ...

- િસમષખ ગાધી

(સમકાલીન, મષબઈ, ૨૮ દડસમબર '૯૨.)

ભોળાભાઈ કાકાસાિબની કડીના પવાસી છ.

(‘ગષરરાતવમતર’ : સષરત ૧લી જાનયષઆરી, ૧૯૯૩)

‘શવહદશા’ દારા શી ભોળાભાઈ પટલ એકીસાથ આપણા શનબધ-સાહિતયન તમ જ

પવાસ-સાહિતયન વધ હરશદવત બનાવયા છ.

(‘નિનીત સમપમણ’, દડસમબર – ૧૯૮૦)

વિદિશા : કિવબત ચતના‘શવહદશા’ વાચી રહા બાદ ‘ખહડયરોની વચમા સતવન’ સાભય જ તમન પણ સભળાવ

તો ગામથી શવહદશા અન શવહદશાથી ગામન સવદનાચકર પર થાય. (પથવીનો છડો ઘર!)

અનયના અનભવન – અિી તો પવાસાનભવન પોતીકો કરવા-કરાવવા ઈદમતતીયમનો આધાર

(અતર સાભાર) લવો પડ છ :

The sea mounts the coast

clings between the rocks, a dazzling spider

the livid wound on the mountain glistens,

a handful of goats becomes a flock of

stones the sun lays its gold egg upon the sea.

All is

God.

A broken statue,

Columns gnawed by the light,

ruins alive in a world of death in life.

Octavio Paz

જસલમર, માડ, શવહદશા, ખજરાિો અન પવાસલખકન ‘તષા હદક’ (ગામ) – આ

શનબધોનો, મારા શપય લખોનો કલ ભાવાનભવ પાઝની પશકતઓમા ઘણોખરો તતોતત

ઊતયયો છ. જયા વણવનો શપકચર પોસટકાડઝવની સપધાવમા નથી ઊતરતા, જયા ગદય

પવાસનોધોન ‘કવતાઈ’ (fruity) કરવા મથત નથી, જયા આલખન યાદ ચઢતા સઘળા

ઐશતિાશસક-ભૌગોશલક સદભયોન ભળવી સકલશનબધ (‘કાશી’ શનબધમા આવ થોડક

બનય છ તમ)ની કકાએ ઉતારી મકત નથી, જયા શવદગધતાના વજનો અન સમશતનો

અજગતો સથવારો છટી જાય છ તયા તયા પવાસલખકની શનજતામા આપણ પશતશઠિત

થઈએ છીએ અન તમની સૌદયવચતનામા સચકરમણનો પારભ!

– રાધશયામ શમામ

શચશલકા શનબધમા કશવન (િ આ શનબધકા2 માટ લખક નહિ કશવ શવશષણ યોજવાન

પસદ કરીશ.) પણવ મકત ગશત મળી છ. માર સચવવાન િોત તો િ સગિન માટ શચશલકા

નામ સચવત. સૌથી વધ શપય થઈ પડ એવો આ શનબધ છ. એ શનબધ ભોળાભાઈના

સાહિતયસસકારોથી સમદ છ. ઉમાશકર-રાધાનાથ રાય-બાણ-બદદવ બસ કટકટલાન એ યાદ

કર છ. વડન સામરાજય, પખીઓનો કલરવ, શચશલકાના વાહરન દટિ-અદટિ રપ આ બધ

આ પવાસીની ચતનાના કયા કયા સતરન સપશગ છ ત જોવ રસપદ છ. એ અનભવમાથી

બિાર આવવ શવષાદપરક બની જાય છ. શનબધનો અત એથી જ સવદનાતમક અન માશમવક

બની આવયો છ. શચશલકાથી મકત થવ મશકલ છ.

– નતન મિતા

તમની દશટિ ખીલી તો છ ‘ખજરાિો’મા. વાતસયાયનન અનસરતી, આ શશલપનગરીન

લખક જ મગધ-સવસથ દશટિથી દશવન કય-કરાવય છ ત અનનય છ. ખજરાિોના મહદરમા

જ નતય-મદરાઓ ઝીલાઈ છ તન વણવવતા લખક નોધ છ : ‘અિી ગશત છ પણ ગમન

નથી. અિી શસથશત અન ગમન વચચની ગશત છ. શશલપીએ જાણ કશીક હકરયા પવવની કણન

ઝડપી લીધી છ – ન યયૌ, ન તસથૌની કણ! અિી તો મનષયદિ એ જ દવમહદર છ.’ આ

સૌદયવ માણયા પછી લખક જાણ ક તન એકલા માણી શકતા નથી તથી જ મહદરમાના

એક અપજ દવતાન શવનવ છ : ‘આખમા સૌદયવન નરવદય લઈન આવયા છીએ. સવીકારો

ચતભવજ દવતા અમાર આ નરવધ.' આ રાગનગરીના દશવન પછી લખક અચાનક ભાવકના

શચતતન મોકનગરી કાશીમા લઈ જશ, જાણ ક ખજરાિોના દશવનથી ચચળ બનલા શચતતન

ઉપરામ આપતા ન િોય તવ જણાય છ.

– િશમના ધોળદકયા

ભટકિાનષ મન િઈ ગયષ...ભોળાભાઈએ ભારતની ભશમ પર ઠીક ઠીક ભરમણ કય છ. એમના પવાસોન વણવન

કરતા શનબધોન આ પસતક (શવહદશા) છ. વાચીન જીવ મારા પારસી શમતરો કિ તમ ‘બાગ

બાગ’ થઈ ગયો. આ શનબધો સથળોના ધામોના વણવન પરતા સીશમત નથી. ભોળાભાઈએ

પોતાના પવાસોમા જ જોય, અનભવય એની સાથ એમની શવશાળ કાવયમય કલપનાશશકતન

ગથી દીધી છ. કિો ક કલપનાશશકતન છટો દોર આપી દીધો છ.

ભોળાભાઈની શરલી ખબસરત છ, એમન િરય એક સવદનશીલ કલારશસકન છ. એમની

કલપનાશશકત કશવની છ. ‘શવહદશા’ વાચીન મન ભટકવાન મન થઈ ગય.

‘પરિાસી’, મષબઈ, ૨૨-૮-૮૦

- િોમી િસતષર (‘કપમડક’)

‘વિદિશા’ િાચતા િાચતાવપરય ભોળાભાઈ

...ગય અઠવાહડય િ તરણ હદવસ અમદાવાદ દાત પડાવવા રિી ગયો. તયાર આપણ

મળાય નિી, પણ િ તો જાણ તમારા સાશનનધયમા જ રિલો – ‘શવહદશા’ આખી વાચતા

વાચતા દાતની પીડા શવસરાઈ ગઈ. આવીન તરત તમન લખવા ધારલ પણ થોડા હદવસ

વીતી ગયા. આજ મારો પણવ આનદ વયકત કર છ. માર વાચન ઓછ છ, અન થોડાક

જ પસતકો િ અથશત વાચી શકયો છ...

તમાર આ પસતક વાચીન અનક લોકોન દશમા ભરમણ કરવા નીકળી પડવાન મન

થશ. શરઆતમા મન પણ થયલ, પણ પછી આગળ વાચતા થયલ ક તમ જ રશસકતાથી

સૌનદયવદશવન કરાવય છ તની તોલ તો આ પતયક દશવનનો આનદ પણ નિી આવ...

છવટ આ મધર પસતક જમન અપવણ થય છ ત વયશકતનો પણ કયારક પહરચય થશ

એવી આશા છ.

વલ. સિક

– મિનદર મઘાણી, ૨૦-૮-૮૦ ભાિનગર

ભોળાભાઈ ઊઘડ, મિોર અન શવકસ છ એમના સૌનદયવધમશી લખોમા. આ લખોમા પણ

એક વયવસથા જડી આવ. જ-ત સથળ-શવશષની વાત કરતા લખક તયાની ભગોળ, ઇશતિાસ,

સસકશત, માનવસવભાવ આહદન તયાની કટલીક લોકકથાઓ અન પૌરાશણક કથાસનદભયો

સાથ પતયક કરી આપ. કાશલદાસ, ટાગોર, હરલક, બોદલર, જીવનાનનદ દાસ, ઉમાશકર,

પહાદ, શપયકાનત જવાની કાવયરચનાઓ પણ ગથાતી આવ. યૌવનાઓના સૌનદયવની વાત

કયાવ શવના તો ભોળાભાઈ રિ જ શાના? આ ભળવણીની માતરાઓ અન તરિ શભનન

શભનન િોઈ બિધા શચતતાકષવક બન.

—સતીષ વયાસ

વપરય શી ભોળાભાઈ,

...તમારા પવાસ શનબધો ‘સાહિતય’મા આવતા િતા તયાર શનરજનભાઈ મારફત મ

તમન અશભનદન મોકલયા િતા, પણ ફરીથી કિી દઉ ક “શવહદશા” જવા પવાસલખો

ગજરાતીમા લખાયા નથી ન કયાર લખાશ ત ખબર નથી. ઘણ જીવો, ઘણ ફરો ન આવ

જ ઘણ લખો એવી શભચછા!

અવશવનના િિન

—અવશવન મિતા

૧૬-૨-૮૧

મષબઈ

lll