AYDIN TALIBZAD

RQ TEATRI TARX ali mktblr n drslik

BAKI - 2008

_____________Milli Kitabxana_____________

2

AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLYAZRBAYCAN DVLT MDNYYT V NCSNT UNVERSTET

Elmi redaktor:

Timuin fndiyev ADMU-nun rektoru, filologiya elmlri doktoru, professor .Rhimli sntnaslq doktoru, professor M.lizad sntnaslq doktoru, professor

Ryilr:

Drs vsaiti ADMU-nun Teatrnaslq kafedrasnda mzakir olunduqdan sonra Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 17.07.07 tarixli 887 sayl qrarna sasn apa mslht grlmdr. Bak 2008

_____________Milli Kitabxana_____________

3

n sz Giri vzin yazdm bu n sz drslik v predmet bard bzi elmi dnclrdn, mlahizlrdn, izahat tipli qeydlrdn, qsa aqlamalardan v lakonik tsvirlrdn ibartdir. Onlar rtlndirn balca sbb budur ki, bizim Azrbaycan Dvlt Mdniyyt v ncsnt Universitetinin Teatrnaslq kafedrasnda hazrlanm RQ TEATRI TARX drsliyinin btn dnya mastabnda analoqu, bnzri yoxdur. Hr halda mn belsin n Azrbaycann, n Rusiyann kitabxanalarnda, n d ki nternet shiflrind rast glmim. Dzdr, hl 1929-cu ild qonu Rusiyann SanktPeterburq, o zamanlarn Leninqrad, hrind rqnas A.M.Mervartn rhbrliyi il rq teatr ad altnda bir mqallr toplusu apdan xmd. Lakin bu kitab geni oxucu ktlsin nvanlanb rq teatrnn eqzotik formalar il mumi tanlq mqsdi gddyndn drslik xarakteri damrd v tdrisin tlblrin birbaa cavab vermirdi. Bu dvrd, yni tqribn 1925-30-cu illr intervalnda, ad kiln topludan lav byk rqnaslar N..Konradn, A.Y.Krmskinin, Y.E.Bertelsin, R.A.Qalunovun rq teatrnn bu v ya digr tzahr formalarna hsr olunmu kitab v ya mqallri d iq z

_____________Milli Kitabxana_____________

4

grr. Onlarn tdqiqatlarnn mstqim obyekti he vaxt teatr olmadndan bu alimlr hmin formalara yalnz yrndiklri xalqn mdniyytinin eqzotik gerkliyini tsdiqlyn bir element kimi yanam v teatr formalarnn tarixini, poetikasn, tbitini, estetik hsnn sistemli kild aradrma qarlarna mqsd qoymamlar. Bel olan surtd, lbtt ki, drslik barsind dnmk bs v mnasz bir xlyadr. Hrnd XX sr boyunca dnyann mxtlif mrkzi rqnaslq mktblrind mtmadi kild, bhsiz ki, yuxarda adlar kiln alimlrin verdiklri dolun informasiyalara sasn, ayr-ayr Dou lklrinin mzmun v qayc frqli, eqzotik xisltli teatr formalarn tsvirlyn, onlarn yaranma tarixini, estetik xsusiyytlrini thlil kn oxsayl monoqrafiyalar nr etdirilmidir. Ancaq, tsf ki, bunlarn he biri rq teatr tarixi predmetini hatlyck drs vsaiti qismind ilnilmmidir. Buna gr d mn tam teatrnas v rqnas arxaynl v msuliyytil byan edirm ki, rq teatr il bal bilgilri, nzri fikirlri bir yer toplamaq, onlar tarixilik prinsipin, zaman v mkan parametrlrin uyun bir trzd sistemldirmk baxmndan universitetin Teatrnaslq kafedrasnda grln bu i hm sntnaslq, hm d rqnaslq elminin koordinatlarnda ilk tcrbdir, snaq nmunsidir v tbii ki, mmkn shv v xtalardan xali deyil. Mhz Azrbaycan teatrnaslg bu mhm elm v thsil probleminin aradan qaldrlmasnda, zlmsind birinci olmaa iddialdr. nki rq teatr tarixi fnni teatrnaslq ixtisas zr bakalavr v magistr pilllrind aparlan tdrisin ayrlmaz, vacib bir hisssidir. Universitetin tdris sistemind bu predmet Xarici teatr fnninin brabrhquqlu blmlrindn biri olub mtlq kurs hesab edilir. Teatrnasn toplad bilgilr panoramnda v ya bksind rq teatr tarixi tlby

_____________Milli Kitabxana_____________

5

yeni elmi-nzri, flsfi-estetik mlumatlar vermkl yana, hm d onun dnya grnn dyimsind, formalamasnda v sistemlmsind ciddi rol oynayr. Tbii ki, bu prosesd bir ox msllr rq teatr tarixini tdris edn mllimin xsiyytindn, onun natiqlik v tlbni syldiyin inandrmaq bacarndan asldr. Tkc teatrnaslq bsind thsil alan gnc teatr yazarlarnn yox, hm d universitetin aktyor v rejissor tlblrinin d bu predmet ehtiyac var: bel ki, rq teatr tarixinin kmyil onlarn snt tssvvrlri, snt dnclri xeyli znginlir, fantaziyalarnn hdudlar genilnir, teatr bilgilri keyfiyytc tamam yeni bir mstviy ykslir v haradasa kkndn baqalar. Odur ki, bu fnnin tdris saatlar rivsind oxunan hr bir mhazir, mn bunu oxillik mahidlrimin nticsind deyirm, tlblr trfindn hvsl, diqqtl dinlnilir v asanlqla, lst qavranlr. rq teatr dnya teatr mdniyytinin el bir mczli, sirli v fsnkar hcrsini tkil edir ki, burada, yni nal v gerkliyin srhddind yerln shn mkannda, tanrlar v iblislr, divlr v cinlr, mlklr v eytanlar, ruhlar v vhilr, kuklalar v klglr sad insanlarla birg gzib dolanr, kosmos adl bir tamn eyni hquqa, eyni tbit v eyni uyuqanla malik zrrciklri kimi grnrlr. Dou mmlktlrind teatrn tzahr formalarnn hams eqzotikdir, alabzkdir, unikaldr, qeyri adidir, bnzrsizdir; yni yalnz yegan, tirajlanmayan nsxddir. Ol sbbdn rq teatr tarixi drsliyinin mllifi onlarn bircciyini bel nzrdn qarmaq istmir. Busa mllif qarsnda hmnc bir sra ciddi problemlr trdir. Hqiqtn, rq teatr tarixi zr drslik hazrlamaq olduqca tin v msuliyytli bir idir. Ndn ki, tdqiqatlar bu sahd hl bir ox msllr

_____________Milli Kitabxana_____________

6

aydnlq gtirmyiblr; hl indiycn rq teatrnn tzahrlrini tarixildirmyiblr, baqa szl, sistemli tarix evirmyiblr. nc, lbtt ki, rq teatr anlamnn nisbiliyi problemi ortaya xr. Qrbi Avropa teatr dedikd obyekt konkretliyi he vaxt bir kimsd bh dourmur: burada shbt Qrbi Avropa lklrinin eyni tipli, homogen tbitli teatr sntinin tarixindn gedir; nzriyy mumidir, estetika mumudir, inkiaf dialektikas mumidir. rq teatr anlam is ayrayr Dou lklrinin tipoloji xsusiyytlrin gr birbirindn kskin surtd frqlnn nnvi teatr formalarnn mcmuyunda mvcuddur: onlar arasnda yalnz flsfi-estetik mstvid paralellr aparmaq imkan var. Bel ki, rq teatr anlamnn kontekstin daxil olan nnvi janr v formalarn teatr tipi mxtlifdir. Hind Kathakali teatr il yapon Noh teatr tamam frqli bdii mdniyytlrin hadislridir. Hindli il yapon bir-birindn nec seilirs, onlarn qapal mdniyytlrinin yaratd teatr formalar da bir-birindn elc seilir. Kathakali v Noh tamaalarnn estetikas, slubu, vizual hsn he n il bir-birin oxamr. Halbuki ingilis, alman, fransz, italyan, rus teatrlar hmi doma qardalar kimi byyblr. gr Qrbi Avropa teatrnn tarixini myyn mrhllr ayrb aradrmaq mmkndrs, v bu, teatrnaslardan tr elmi metodologiyadrsa, rq teatr tarixinin yrnilmsi n dvrldirm prinsipinin konkret he bir hmiyyti yoxdur. nki Dou mmlktlrind teatrn nnvi tzahr formalar haradasa lokal qapal mdniyytlrin i qatlarnda tam srbst kild gliib eqzotik, yaraql gblklr kimi prtlam v z tkrarolunmaz qanunlar, glnklril, dar tsirlr, azacq da olsa bel, ehtiyac duymadan yaamlar. Mmkn ki, el buna gr d rq mdniyyti rivsind TZAHR

_____________Milli Kitabxana_____________

7

(FORMA) HM Z TARXNDN STN V FZLDR. Msl bu ki, rq mdniyytinin hr bir tzah-

r xarakterc, mahiyytc tarixi deyil, tarix dndadr, bri, kosmik hadisdir, bdiyyt nvanldr, ritual, ayin xisltlidir, mistik dnya il iliiklidir. rq teatr anlam, ilk nvbd, Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixi-sosial, flsfi-estetik parametrlrini v bdii-metodoloji prinsiplrini znd qapsayan elmi-nzri v praktiki paradiqmann bildiricisidir. Bu terminl Dou lklrinin nnvi teatr formalar ifadsi arasndak mvcud mhm frqi aydn tsvvr etmk lazmdr. bu ki, rq teatr he vaxt mumi, nzri-analitik qanunlara sasn yrnilmmidir. Lakin nnvi teatr formalarnn tarixin gldikd biz myyn sahmanl tdqiqat prosesinin mvcudluq fakt il qarlarq. Hindistann, inin, Yaponiyann v htta Birmann, Vyetnamn, Yava adalarnn nnvi teatr formalarnn tarixinin aradrlmas v elmi tsviri dnyann bir sra aparc rqnaslq v teatrnaslq mktblri trfindn artq baa atdrlm, tdqiqatlarn istiqamti flsfi-estetik prinsiplr doru ynldilmidir. Lakin Yaxn v Orta rq lklrinin teatr formalarnn tarixinin v poetikasnn tdqiqi, tssf ki, bu gn istniln sviyyd deyil. Ol sbbdn rq teatr anlam il bal ortaq mxrc problemi ada dvrmzd d aktualdr. nki yalnz btn Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixi, estetik mziyytlri, cizgilri tam mnimsnildikdn sonra rq teatr terminil laqdar mumi nzri nticlr glmk mmkndr. rq teatr dnya teatr sntinin tarixi kontekstind zn sas etibar il nian, lamtl tantdrr. Bu nian maska (qrim), ekspressiv kanonik jest v gzl rqsdir. rq teatr n tstiqlnmi, tyin edilmi, differens

_____________Milli Kitabxana_____________

8

olunmu mkan (stansionar tipli oyun yeri) yoxdur. Dou lklrind teatr formalarnn tzahr n bu, he d nmli fakt deyil. RQ TEATRINDA SHN HM HR HANSI BR MEYDANADIR. Hrnd bu da danlmaz faktdr ki, hind klassik dramlar (m.s. III-IY srlrd), Yapon Noh v Kabuki teatrlarnn tamaalar (XYI-XYII slrd), Pekin operas (XYIII-XIX srlrd) stansionar tipli mxsusi teatr tikililrind oynanlmdr. Mhz bu cht rq mmlktlrinin nnvi teatr formalarnda shnnin dekorativ zgrlyn myynldirir. Hl n qdim zamanlarda rq teatrnn tanrya bnzr mridlri cnub geclrinin tbii boyalarnda, ayl-ulduzlu mnzrlrind, lacivrd smasnda dekorativ effekt kf etmilr. nki cnub geclrinin boyalarnda mistik bir ovqat var: bu ovqat hipnotik v sug-gestiv tsir gcn malikdir. rq teatrnn tzahr formalar bir ox hallarda mtlq teatrdr, universal teatrdr, aktyor teatrdr. Burada hr ey aktyor mhartindn, onun musiqi istedadndan, ritm duyusundan, plastikasnn, emosional tbitinin v i dnyasnn znginliyindn asldr. RQ TEATRIDEAL TRZD FA EDLN, KANON KLN DM FZK HRKTLR VASTSL BO MKANDA YARADILAN VZUAL POEZYADIR. BU POEZYA EYHAM-JEST, EYHAM-MMKANIN KMYL OYUN MEYDANASINDA YAZILAN OVQATLAR TOPLUSUNUN GERKLYDR. Msl bu ki, raq v ya

lampa inda fsan sylyn nagl, klg ya da kukla oyunu gstrn lbtbaz hm mahir sntkardr, hm rahibdir, hm airdir, hm d filosof.RQN TEATR SSTEMND AKTYOR CADUGRL PEYGMBR ARASINDA ORTAQ BR MVQE TUTUR!!!

Nvbti nmli bir cizgi: rq teatr modelinin mrkzind NAILI dayanr v digr teatr formalar onun mvcudluq evrmind intiar tapr. DOGU LKLRND TEATR NA-

_____________Milli Kitabxana_____________

9

ILIDAN BALAYIR!!! rq almind nal teatr kimi sosial bir institutun vzlyicisidir. Nal rq mmlktlrind nal dnyasnn tanrsdr, sz sntinin qdrtil naln bdii alminin, onun zaman v mkannn yaradcsdr. Hind, in, yapon, rb, fars, trk mdniyytlrind teatr formalarnn tbitini, hsnn, quruluunu nal snti myynldirir. Mslman mdniyyti rivsind is nal z inkiafnn n yksk zirvsin atr v hyat bx etmy qadir SZN materiallam obrazna evrilir: yni z yaradc fakturasnda sakral sz v bu sakral szn dayclarn eyhamladrr. Ona gr Yaxn v Orta rq lklrind SZ insan hyatnn, insan mrnn meyardr. Lbtbaz, rvzxan, hafiz, aq (x) nalnn mxtlif tzahr variantlardr. rq teatrnn zgrlynn, poetikasnn, gzllik v kamillik prinsiplrin saslanan mvcudluq xsusiyytlrinin, mna cvhrinin, estetikasnn anlalmasna doru yol hrin, mbdgahlarn, ibadtin, bazarn, mktubun, balarn xalqn mdniyyt sistemind gerklm mntiqindn keir. Dou mmlktlrinin nnvi teatr formalar mkan v onun tkili znmxsusluu il sx laqdardr. Blk d el bu sbbdndir ki, rq teatrnn unikal plastikaya malik aktyoru z batinindn gln vqn, ekstazn, yaantnn hesabna mkan ir jest v mimikalarn memar kimi x edir. Bu memarlqda ovqatlar musiqisi z tcsmn tapr. rq teatr formalarnn gzgrnmz, qeyri-rsmi mllifi mifologiyadr, dini tfkkrdr, folklordur!!! Mn he d tsadfi sylmirm ki, rq teatrnn formalar bksind zhur edn hr shny yuxu timsal demk mmkndr. Odur ki, rq teatr sistemind mkan ir grnn hr bir jest, mimika v rftarn, eidiln ssin, sdann sas tsir hdfi insann alt-urudur. Ona gr d rq teatr anlamnn

_____________Milli Kitabxana_____________

10

rivsin n daxildirs, hams yuxunu, hddi-blug, agahlq yuxusunu xatrladr. RQ TEATRI OXZL TANRI VAYA BNZR. Onun hr zn, hr grkmin bir dnyadurumu, bir ovqat hkk olunub. rq mmlktllrind tamaa xarakterli tzahrlr hdudsuzdur. Mslman almind is iki nfrin bir-biril savamas da, qo, dv dy d, itlrin boumas da, qtl d, tziy d tamaadr. Odur ki, rq teatrnn tyinin bir df myynlmi konkret trifl yanamaq, qsa bir cmld onun tsvirini verib mahiyytini amaq tin msldir. nki rq teatrnn hr bir tzahr formasnn tkrasz keyfiyyt znmxsusluu var. Bu rngarngliyi, mxtlifliyi, sasn, iki ks qtbd cmldirib rq teatrnn estetik xsusiyytlri bard fikir yrtmk olar: bir trfdn tmtraq, patetika, ifad qabarql, mistik ovqat, coun hissiyat, suggestiv emosionallq, ekstaz, oxmnal simvolar sistemi; digr trfdn is primitiv naturalizm, iirtm, parodiya, imitasiya, n karnaval hval bir-biril ulab rq teatrnn mumi ponaramn yaradr. Dini ayinlrdn, mrasimlrdn, rituallardan v bazar meydanndan knarda rq teatr yoxdur. Dou lklrinin teatrn yrnrkn, xsusil d bu bard mkmml tarix drsliyi yazmaa chd gstrrkn, bir mslni d ncdn aydnladrmaq grkdir. rq teatrnn inkiaf tarixi iki byk mrhly ayrlr. Birinci mrhl Dou mmlktlrinin nnvi teatr formalarnn, folklor teatr formalarnn, eqzotik, heyrtamiz teatr formalarnn tarixidir ki, hcm v sanbalca digr mrhldn qat-qat vacib, maraql v stndr. Bu dvr qdim zamanlardan balayb XX srin astanasna kimi davam edir. Ancaq qurtarmr, haradasa muzeylib gzl, qiymtli ya kimi mnsub olduu milli mdniyytin rivsind maarifi missiyasn yerin yetirir, kemi atmosferini bir vaxtlar yaratd obrazlar sistemind

_____________Milli Kitabxana_____________

11

yaadr. kinci mrhl is rq lklrind avropatipli teatrn XIX yzilliyin axrndan z bri inkiaf tarixidir ki, btn yerlrd ucdantutma standart, uyun ssenarilr zr milli mdniyytlr bksin daxil olur. Demli, bel xr ki, hr bir Dou mmlktinin teatr tarixi ikic mstqil tarixdn ibartdir: folklor mnli nnvi teatr formalarnn, v bir d avropatipli teatrn milli mdniyyt bksind tkkl v inkiaf tarixindn. Busa olduqca byk, monoqrafik xarakterli bir materialdr. Odur ki, mn rq teatr tarixi drsliyin n vacib, n maraql, dnya teatr mdniytinin inkiaf n n nmli v aktual saylacaq mvzular toplamam; bzi temalar qsaldb, ixtisar elmim. Ancaq bir rtl: tki tlbnin rq teatr il bagl tsvvr btvlyn xll glmsin. Drslikd Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixin v poetikasna stnlk verilib. Bu da he bica deyil. vvla, ona gr ki, rq teatrnn nnvi tzahr formalar eqzotikdir, unikaldr v br mdniyyti tarixind tkrarsz hadisdir. V ikincisi: bu predmeti tdris etdiyim uzun illr boyunca mn bel bir mslni zm n konkretldirmim ki, tlblr nnvi teatr formalarnn tarixin, poetikasna, onlarn tkrarsz estetik hsnn ox qsa zamanda vurun olurlar v mhazir mvzusuna hqiqi maraq gstrirlr. Bu maraq tkc yrnmk hvsindn irli glmir. Tzliy, yeniliy, orijinalla v eqzotikliy olan meyl d burada az rol oynamr. rq teatr tarixi drsliyind Dou lklrinin masir teatr tarixi d qdrinc iqlandrlr. Hrnd burada bir problem xsusil vurulanmaldr: rq lklrinin XX sr teatr tarixi bir tam klind aradrlb yazlmamdr. Bu tarixi yalnz ayr-ayr mqallr, grkmli sntilrin hyat v yaradclna hsr olunmu monoqrafiyalar grkdrr. Ona gr d Do-

_____________Milli Kitabxana_____________

12

u mmlktlrinin masir teatr tarixi qsa hcmlidir v ksrn srf informasiya xarakteri dayr. Mtxsis qtl, rq lklrinin oxsayl nnvi teatr formalarnn, hminin XX sr Dou mmlktlrinin ada teatr tarixinin yrnilmsi prosesind buraxlm a msamlr, mkmml elmi aradrmalarn azlg drsliyin ideal sviyyd ilnilmsin, tbii ki, imkan vermmidir. Dou lklrinin teatr tarixin dair Azrbaycan dilind olan dbiyyatsa

minimaldr: bu material bir qayda olaraq ancaq Qobustan toplusunda drc edilmi mqallrl mhdudlar. Odur ki, drsliyin mllifi, sasn, cnbi dillrd tqdim olunmu mxtlif materiallardan bhrlnib. Rus, ingilis, alman, rb, fars, trk dillrind mvcud mqal, elmi mlumat, iri hcmli monoqrafiyalar drsliyi fundamental akademik bilgilr zminind hazrlamaqdan tr mllif son drc byk yardm gstrib. lbtt, bu drslik zrind alarkn tdqiqat Yaxn v Orta rq teatrnn poetikas il bal apard aradrmalarn nticsindn d aktiv kild faydalanmdr. Ol sbbdn d tam minlikl demk mmkndr ki, RQ TEATRI TARX kitab bir drs vsaiti kimi bizim Teatrnaslq universitetin tlblrin kafedrasnn gzl hdiyysidir.

_____________Milli Kitabxana_____________

13

Sonucda mn z tkkrlrimi bildirmk istyirm ADMIU-nun rektoru, filologiya elmlri doktoru, professor Timuin fndiyev, tannm teatr yazarlar v mtxssislri .Krimova, .Rhimliy, M.lizady, R.Sadqova, .srafilova, Teatrnaslq kafedrasnn mkdalar Gln Hmidovaya, Rauf Sadqova, hla liyevaya, ADMU-nun elmi katibi Nigar Rstmovaya, universitetin kitabxanasnn iilrin... Mn mrhum mllimim prof. MAHMUD ALLAHVERDYEVN adn da bu crgd kmyi zm rf v borc sayram. Bel ki, mnim n rq teatrna doru gedn yol Mahmudmllimin drslrindn v onun Azrbaycan xalq teatr tarixi kitabndan balayr.

_____________Milli Kitabxana_____________

14

I FSL HND TEATRI TARX 1. Natyaastra risalsi hind teatrnn nzri v praktiki sas kimi Asiyann n qdim teatr hind teatrdr. Hind teatr Tibetdn tutmu ndoneziyaya qdr btn rqi Asiya lklrinin teatr formalarnn tkkln byk tsir gstmidir. Htta in v Yaponiyann teatr sntil Hind teatrnn estetik prinsiplri arasnda bir sra oxar chtlr akarlamaq mmkndr. Hind teatrnn estetik prinsiplri myyn bir elm, myyn bir tlim kimi meydana glir. Hind xalqlarnn nnvi teatr formalarnn estetik prinsiplri, onlarn poetikasnn balca chtlri dramatik snt haqqnda n qdim sanskrit risalsi saylan Natyaastra toplusunda ifad olunmudur. z d birinci df olaraq ardcl surtd, sahmanl kild. Natyaastra teatr snti barsind risaldir, elmi-praktiki kitabdir, prinsiplr, qanunlar cdvlidir, hindlilrin teatr sntinin paradiqmasdr. Myyn dvr qdr alimlr bel hesab edirdilr ki, bu risal m.. IV-III yzilliklr aiddir. ndis hmin risalnin bizim erann I srin mnsub oldugu israrla sylnilir. Natyaastra teatrn tkkl, znd tamaa reymi dayan dini ayinlr, mrasimlr, teatr binalarnn memarl, shn mkannn tkili, teatrn imkanlar v bdii vasitlri haqqnda risaldir. Ayr-ayr fsillr dram srinin yaradlmasna, eir qomaq qaydalarna, musiqi snti (vokal, instrumental musiqi; musiqi

_____________Milli Kitabxana_____________

15

nzriyysi) v xoreoqrafiya (rqsin texnikas, pantomima snti) qanunlarna hsr edilib. Natyaastra ensiklopedik bilgilr toplanm mlumat kitabsidr. Risal 36 fsildn ibartdir. Bu risald bir trfdn shn mtnin veriln tfsirin, yozumun tamlg, texniki tsnifatn dqiqliyi gzlnilir, digr trfdn teatrla bal bir ox informasiyalar mif v fsanlrin kmyil ilandrlr. Hind klassik dramnn (bu mvzuya drslikd ayrca bir fsil hsr olunub) yaranmas da Natyaastra dini toplusunda fsan il, mifoloji tfkkrl laqlndirilir. Risaly sasn, hind tarixinin rvaytvari QIZIL SR sona atd v Yerin, Gyn sakinlrinin mnvi-xlaqi durumu pozulduu, korland zaman tanrlar ba Allah Brhmdn xahi edirlr ki, induslar ylndirn v yrdn bir nsn fikirlib yaratsn, onlara dyrli bir kitab, qanunlar mcllsi gndrsin; el bir kitab ki, bu, olsun hindlilrin beinci vedas: z d hmin bu veda, ilk drd vedadan frqli olaraq, btn kastalrn, o cmldn udralarn, - toxunulmazlar silkinin, - istifadsin verilsin. Brhm tanrlarn xahiini yerin yetirrk Natyaastra risalsini hind dram tarixini, nzri v praktiki mndricsi qismind yaratd. Brhm onun mvzusunu qdim hind rvaytlrindn gtrd v Riqveda dini kitabsindn deklama- siya sntini, Samaveda mqdds risalsindn nm qomaq mhartini, Yacurveda dini mxzindn mimikalarn kmyil oyun quramaq bacarn, Atharvaveda sakral mtnlrindn emosiyan, duyular alb beinci vedada cmldirdi. fsany gr Brhm Natyaastra risalsini tamamlayb sma mdriki Bharataya gndrdi v ona tamaalar hazrlama taprd. Natyaastra risalsinin byk bir qismi nzml yazlb: bu mtnlr xarakterc puranalar (mifoloji xalq hekaylri, qutsal bilgi mtnlri) slubundadr. Bel deyirlr ki, Natyaastradan

_____________Milli Kitabxana_____________

16

nc bu tipli daha erkn risallr mvcud olub. Msl ondan ibart ki, m.. IV yzildn etibarn nata v natasutralar barsind mlumatlar var. Nata sanskritc aktyor demkdir. Sutra is dua, mqdds mtn kimi anlalr. Bellikl, Natasutra risalsinin ad aktyor sntin hsr olunmu nzri, v eyni zamanda, qutsal, mqdds mtn qismind mnalandrlr. Hindnas tdqiqatlarn ksriyyti bu fikirddir ki, Natyaastra risalsinin mllifi el Brhmnin zdr. Htta mlumdur ki, bu risal myyn dvr mddtind Bharatiyanatyaastra adlandrlmdr. Hr nec is fakt bu ki, Natyaastra risalsinin hind mdniyytind glim tarixi ir sma mdriki Bharatann rolu inkar edilmzdir. Demli, Natyaastra artq apriori sakral mnli bir mxzdir, crsi mifologiyada tanrlara, kosmik dnyaya baldr. Bellikl, Natyaastra risalsini lind dstavuz gtrn mdrik Bharata z yz olu v apsarlarla, yni sma prilril birg tanrlar v cin-asurlarn mbarizsindn bhs edn ilk tamaan hazrlad. Rvayt gr seyrilr srasnda asurlar da varm. Onlar grdklrindn qzblnib caduya l atmaq, aktyorlarn dilini doladrmaq istyiblrmi. Ancaq tanr Brhm asurlar bu niyytdn yayndrb v byan edib: Teatr bundan sonra hyat olduu kimi ks etdirck; yaxn da canlandracaq, pisi d; gah fzilt duyusu alayacaq, gah ylndirck. Bu, btn dnya teatrnn manifestidir! Avropa mdniyytind kifayt qdr geni yaylm teatr gzgdr ideyasnn kk el buradan glir!!! Sma mdriki Bharata sonradan Tlatml okean v tanr ivann catini yn digr iki dram da shnlyir. Tamaaya heyran qalm iva aktyorlara, onun Parvati adl arvad is aktrisalara rqqaslq sntini yrdirlr ki,

_____________Milli Kitabxana_____________

17

Bharatann quradrd oyun daha rngarng v daha lvan alarl olsun. Myyn mddtin tamamnda Bharata tanr Brhmnin gstrii v thrikil teatr sntini, bu sntin sirlrini aqlayan Natyaastra risalsini insanlara hdiyy gndrdi. Bu fsan n qdr fantastik olsa bel, teart sntinin, dram sntinin tarixil bal bir mslni ox dqiq aydnladrr: hind teatrnn, hind dramnn mnyi veda dbiyyatnda, hindlilrin kosmik dnya il ilikili qdim mtnlrind, onlarn ayin v mrasimlrinddir. Hqiqtn, m.. II-I minilliklrin mqdds kitabsi Riqveda iki v ya daha artq hmshbtin dialoqlarndan ibart 15 himnl tqdim olunur. Sanskritoloq alimlr bel hesab edirlr ki, hmin dvrd kahinlr tanrlarn, ilahi v ya fsanvi personajlarn rollarn zlrin gtrb bu dialoqlar teatral kild ifa edirmilr. Mz etibar il bu dialoqlar misteriya v ya ritual dramnn nv olub. Fikri baqa cr d ifad etmk mmkndr: Riqveda mtnlri sanskrit dramnn arxaik modelidir. Bir ox nrlrd Natyaastra Dram, musiqi v rqs haqqnda risal kimi sanskrit dilindn trcm edilir. Lakin natya xsusi bir termindir v dramn, musiqinin, rqsin birgliyini, sintezini eyhamladrr. Bu baxmdan Natyaastrann teatr snti bard risal klind sanskritcdn cnbi dillr evrilmsi daha mqsduyundur. Bdii sintezin nzri chtdn qavranlmas Natyaastra risalsind rasa konsepsiyas il baldr. RASA poetik duygular, estetik yaantlar v zvq haqqnda tlimdir. Hindlilrin n qdim dbi mxzlri saylan vedalarda rasa szndn suyu, sd, palma irsini v iyi bildirmk n istifad edilirdi. Atharvaveda mtnlrind bu mnalar rivsin zvq anlam da daxildir. Risa- ld buyurulur ki, hr bir dramaturji srd myyn rasalar olmaldr v oxucu,

_____________Milli Kitabxana_____________

18

tamaa, dinlyici bu rasalardan zvq alaraq mxtlif yaantlar keirmlidir. Natyaasta teatr sntinin nzri-praktiki sas kimi skkiz vacib duyunu frqlndirir v onlarn hr birin bir rasan uygun bilir:sevgi (rati) nlik (hasa) kdr (oka) qzb (krodha) qorxu (bhayya) nifrt (cuqupsa) csart (utsaha) tccb (vismayya) mhbbt rasas, erotik rasa (rinqara) kosmik rasa (hasya) patetik rasa (karuna) vahim rasas (raudra) qorxaqlq rasas (bhayyanaka) rddedici rasa (bibhatsa) qhrmanlq rasas (vira) mczli rasa (adbhuta)

Natyaastra bu hisslri daimi duyular adlandrr; nki onlar uzun mddt insann ovqatlar dnyasn, davran v rftarlarnn qaysini mngirly bilir. Lakin hind estetikas duyularn baqa nvn d frqlndirir. Bunlar mvqqti, qsa mddtli hisslrdir: risald hesab edilir ki, bel duyumlarn say 33-dr. RASA risaly gr hissin, duyunun mnbyibir. Seyri v aktyor, shn v tamaa auditoriyas arasndak emosional laqlr haqqnda tlim hind estetik mdniyytind mhz rasalara sasn ilnib hazrlanmdr. Pyesd v ya tamaada bir ne rasa ola bilr. Bu rasalar dramn mllifi v aktyorifa trfindn yaradlr. Rasann seyrini mngirlmsindn (l keirmsindn) tr lazmdr ki, hissin codurucular olsun. Mtn daxilind bu, sujetin hadis v vziyytlridir. Tamaaya baxarkn (v ya pyesi oxuyarkn) seyri tklif olunan raitin iin dr v bir nv rasan dadmaq, onu duymaq mqamna yaxnlar. Amma bu, mrkkb psixoloji prosesin yalnz birinci mrhlsidir. Seyrini tam kild

_____________Milli Kitabxana_____________

19

rasada qrq elmk n baqa faktorlar da lazmdr. Hind estetikas burada ovqatn zahiri ifadsini nzrd tutur. Busa aktyor oyunudur, teatrn bdii-estetik imkanlardr. Hind teatrnda kdr - gz yalar, kks trmlri, inilti, sevgi qzn baxlarla, nzaktli qucaqlamalarla bildirilir. Bu snada rus-sovet akademiki F..erbatskoyun syldiyi fikir son drc maraqldr: ...hissi dadmaq hl hissin z demk deyil; rasa savad, mrift hlin hmi hzz verir; halbuki hisslrin z qmgin d ola bilr, mnfur da. Aristotel gman edirdi ki, sntin mzi tqlidin tbitinddir, sntin dourduu hzz is tqlid olan tbii meylin tmin edilmsi nticsind yaranr. Bu hzz hindlilrin rasa adlandrdqlar nsndir. Hind teatrnda sntlrin sintezi mslsil bal Natyaastra risalsind xsusil diqqti kn blmlrdn biri d hisslrin aktyor snti vasitsil ifadsin hsr olunub. Bu fsli sas gtrn XIII yzilin Abhinayya Darpana risalsi aktyor sntind ifad vasitlrini drd qrup zr cmldirir: 1) bdnin, llrin v ayaqlarn hrkti; 2) zn mimikalar; 3) ss; 4) geyim, bzklr v s. Burada aktyorluq snti, natiqlik, rqqaslq, vokal bacar bir kll halnda gtrlr. Demli, hind teatrnda snt nvlrinin sintezi zn n yksk sviyyd biruz verir. Rngkarlq nzryysil bagl III-IV sr aid ediln ilpaastra risallri (hpt slallrinin hakimiyyti dvr) gstrirlr ki, btn snt nvlrinin zv kild bir-biril ilikisi var. Bu baxmdan ilpaastra gzl sntlri myyn bir sahmanla dznlyir v tklif etdiyi kazual (sbb-ntic) ardcll obrazl kild, hekayt formasnda thlil kib aqlayr. Risald gzl sntlrin zncirvari ardcll prinsipini gstrmkdn tr bir hkmdarla mdrik bir adamn dialoqu tqdim edilir:

_____________Milli Kitabxana_____________

20

Hkmdar. Ey gnahsz adam! Rica edirm, mnim sviyym en v mn heyklaralq sntini yrt. Mdrik. Rngkarln qanunlarn bilmyn bir xs heykltaral mnimsyi bacarmaz. Hkmdar. Onda rhm el, mn rngkarln sirlrinin aqla. Mdrik. Rqqaslq sntin bld olmayan bir kims rngkarlq qanunlarndan he vaxt ba xarmaz. Hkmdar. Mrhmt gstr, mni rqqasln qaydalarndan hali et. Mdrik. gr instrumental musiqini mnimsmsn, rqqaslq snti d sn ram olmayacaq. Hkmdar. Yalvarram, mn instrumental musiqinin qanunlarn yrt. Mdrik. Vokal sntini bilmyn qdr instrumental musiqi snin n qaranlq bir alm. Hkmdar. Ey mdrik insan, gr vokal snti btn sntlrin vvli v sonudursa, onda mni bu sntin sirlrindn agah el.

Risal bel hesab edir ki, vokal snti balanclarn balancdr. Danlmaz bir hqiqtdir ki, hind xalq yksk drcd inkiaf etmi musiqi mdniyytinin sahibidir. Nm hindlini tkc doum, toy, lm gnlri deyil, onu syahtlr, tarla ilri, bayramlar zaman da mayt edir. Musiqi hindlininn hyat ritmini myynldirir. Hindistanda musiqinin yaranma tarixini m.. II minilliyin dini kitabsi Samaveda il laqlndirirlr. Samaveda avazla oxunan himn-ovsunlardan ibartdir. Natyaastra risalsin saslanb sylmk mmkndr ki, hl bu nzri-praktiki snt ensiklopediyasnn formalad zmanydk hindlilrin znmxsus v orijinal musiqi sistemi olmudur. Hind nnvi musiqisi improviz zminind yaranan musiqidir. Hindistanda hr hans bir musiqi sri, istr vokal olsun, istrs d instrumental, avazl-ritmik qliblr syknir.

_____________Milli Kitabxana_____________

21

Hind mdniyytind bu avazl-ritmik qliblr RAQALAR deyilir. ri hcmli musiqi kompozisiyas myyn bir raqann nmunsind qurulur. Dinlyicilr gcl emosional tsir gstrmk mqsdini gdn raqalar hind musiqi mdniyytind ovqat melodiyas adlandrrlar. Hind vokals v sazndsi myyn bir raqan seib onun zrind musiqi kompozisiyas yaradr. Hr bir raqa is myyn bir rasaya uyundur. Bunun nticsind raqann avazl-ritmik quruluu konkret ideya il, estetik mna il yklnir, emosional ovqat daycsna evrilir. Vasanta raqas yazn gliil, Kamala raqas hindlilrd mqdds saylan nilufr iyil assosasiya yaradr; rinqara raqas dinlyicinin qlbind sevgi, Karuna raqas is zriflik oyatmaqdan tr ifa edilir. Raqalar be, alt v yeddi ssli olur. XIII srin Sangitaratnakara risalsi 664 raqa barsind mlumat verir: nzri chtdn onlarn say tknmzdir, praktikada is sonludur. Masir Hindistann cnubunda bessli 72, altssli 300 raqa hesablanr. Deyiln gr raqalar hm d mcz yaratmaq qdrtin malikdir. Buna gr hr bir raqa ona ayrlm vaxt mddtind alnmaldr. Hindlilrin fikrinc, yanvar-fevral aylarnda shr saat 6-da dinlniln Sri raqa xstliklri adamdan uzaqladrr v xobxtlik gtirir; sentyabr-oktyabr aylarnda shr saat 5-d ifa ediln Bhairava raqa rk-damar sisteminin faliyytini yaxladrr. Megh raqa gydn ya yadrmaq, Dipak raqa alovu llndirmk iqtidarndadr. Ovqat melodiyasna gr raqa deyilirs, onda TALA hind musiqisinin hyat cvhri adlandrlmaldr. Hind musiqisi vahid ssliliy saslanr, ona gr d musiqi vasitsil obrazn yaradlmas prosesin ritmin tsiri ox bykdr. nnvi hind tamaalarnda n bstkar, n dirijor, n baletmeyster, n d shn trtibats itirak edir. nn yzillikdn yzilliy, ustaddan agird musiqinin

_____________Milli Kitabxana_____________

22

kmyil obrazn nec yaradlmasnn bdii prinsiplrini, mxtlif emosional hallarn ifad metodlarn vokal snti v instrumental musiqil mul olanlardan tr hmi qoruyub saxlayr. Tamaalarda adtn 20 v ya 30 raqa- dan istifad edilir. Krpsini yatzdran ana shnsi n 3 raqa seilir: Karuna (zriflik), Adbuta (srpriz, qfil sevinc) v rinqara (sevgi). Shn obraznn mllifi, - xannd, - improviz qanunlarna saslanaraq z qhrmannn vokal partiyasn yaradr. Orkestr hmin dqiq instrumental musiqini xanndnin oxuduuna kklmy alr. Tutaq ki, hr hans bir shnd tamaann qhrman oxdan gzldiyi qlbnin sevincini yaamaldr. Bel shn n aktyor Vira, qhrmanlq,- rasasn seir. z zlynd bu rasaya uyun raqann ritmik xsusiyytlri orkestr yax mlumdur. Odur ki, qsa bir mddt rzind vokal il sazndlr arasnda anlama ml glir. Demk olar ki, bu anlama ideal sviyyddir. Sazndlr xanndni tkc byk hssaslqla dinlmirlr, hm d onun hr bir hrktini diqqtl izlyirlr. nki aktyor-xannd sazndlr ksrn linin, barmaqlarnn, mimikalarnn vasitsil melodiyann istiqamti, pauzalar, yeni ritmik zmin keid bard iarlr verir. Bellikl, ilpaastra risalsind mxtlif snt nvlrinin pillvari dzm bildirir ki, qdim hindlilrin estetik fikri tarixind poetik sz musiqil bir kontekstd, ssin v szn vahidliyi, birg mvcudiyyti kimi qavranlr. Bdii mtnin seyriy vurulu-ritmik slubda atdrlmas hind teatr sntinin nnsindndir. Hind teatrnda shndn aktyorun adi dan bel musiqil ulamadr. Hind musiqili teatrnda n vacib sz, replika v ya fikirlr aktyor-xannd trfindn oxunduqdan sonra onlar sanki bir d sazndlrin musiqi altlrind, bu altlrin spesifik dil sistemind tkrar

_____________Milli Kitabxana_____________

23

olunur. Burada ritm szn, dncnin vzlyicisidir. Hind aktyorlar tsdiq edirlr ki, tamaa zaman bel pauzalar, yni o vaxt ki, orkestrd cmlmi altlr dil glib z lisanlarnda danr, onlara hava v su kimi lazmdr. Oyun

mddtind bel fasillr aktyorun yeni epizoda hazrlamaq imkandr. Hind teatrnn milli znmxsus ifad vasitlrini nzrdn keirrkn qeyd olunmaldr ki, ritm shn faliyytinin nbzidir. Bir ox mtlblri hind teatrnn tamaas ritm vasitsil qavrayr: msln, ilin fslini, personajlarn xarakterini, itiraknn emosional ovqatn. Hind musiqili tamaalarn mayt edn orkestrin iind mridanq adlanan tbilin (naarann) yeri xsusidir. MRDANQ sanskritc gildn dzldilmi demkdir. Bu onu bildirir ki, ox qdim zamanlarda mridanq- larn saan gildn, eynil dolalar kimi, hazrlanarm. Hindistanda aq sma altnda gstriln tamaalarn n shn trtibat olurdu, n d afias. Bu baxmdan mridanqlarn gur ssi haradasa afia funksiyas dayr, seyrilrin tamaaya clb olunmasna kmk edirdi. Mridanq tamaada ritmik qliblri, THORALARI, - myyn edn sas altdir. Rqqas da, xannd d, saznd d bu thoralar nc zbr yrnmli, sonradan z xsi tcrbsin ttbiq elmlidir. Kathak rqs slubunun ritmik quruluunu tcssm etdirn sillabik varianta diqqt yetirk: Tha, Thoora Thaka, Thoonqa

_____________Milli Kitabxana_____________

24

Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thoonqa Tha, Thooq Thaka Thoonqa Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thom Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka, Thaka, Qadi, Qina, Thome Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka Thaka Qadi Qadi Thome. Nvbti variant bharata-natyam slubundan trdr:Tha, Dhin -Thaka, Naka - Djani, Thaka, Dhim, Dhim Thaka, Thaka Digi, Digi, Thaka, Thari, Thom. Thalanqu, Thaka, Dhimi Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka, Dhimi Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka Nini Namitgi - Nani ....

Hind milli musiqisin oxsslilik yaddr, ona gr saydan asl olmayaraq xanndlr hmi unison oxuyurlar. Lakin buna baxmayaraq hind nnvi teatrnn vacib ifad vsitlrindn biri d xor hesab olunur. Xor hind teatrnda nalnn vzlyicisidir, znmxsus rhidir, seyrilrin yaxn kmkisidir. Sanki o, tamaa zaman aktyorlar trfindn saxlanlm bo msamlri doldurur, lazm olan, ehtiyac duyulan izahat verir. Xor eyni vaxtda aktyorla hmshbt ola bilir, onu xbrdar olmad msllrdn agah edir. Dzdr, ara-sra hind tamaalarndak xoru antik teatrn ayrlmaz hisssi saylan xorla da mqayis edirlr. Lakin Avropa

_____________Milli Kitabxana_____________

25

lklrind bu cr milli teatr formasnn bnzri yoxdur. Bu bnzrsizliyin bir tzahr d ondadr ki, hind nnvi teatrnn bir cox tzahr formalarnda eyni bir rol iki shn sntisinin yaradclnn nticsind tkkl tapr; yni plastik paralar bir aktyor gstrir, musiqidn v dialoqdan ibart hisslris digr aktyor ifa edir. Daha dorusu, mim-rqqas z trfmqabilinin oyunu sasnda (byan edilmi mtn v musiqinin) qhrmann plastik obrazn shn mkanna xardr. Btn tamaa boyu artq bu ifa bir klm d olsun danmr, bir nm bel oxumur. Bu zaman xor tamaann tam slahiyytli yaradcs kimi qalan hr n varsa, z zrin gtrr. Hind teatrnda xor, antik xordan frqli olaraq, hmi shnddir; shnnin el bir yerind ki, istr seyrilr, istrs d aktyorlar onlar ox yax mahid ed bilirlr. Shnd xor v orkestr ksrn eyni bir kncd mskunlar. gr antik yunan teatrnda xor ktlni, myyn bir zmrni, qrupu tmsil edirs, z xn ydlr zrind qurursa, hadisnin, vziyytin mnvi-xlaqi nticsini sylyirs, burada xor daha ox aktyorun yndadr, nal xsiyytinin, mvqeyinin ifadisidir. Hindistanda teatr orkestrinin trkibi, yni musiqiilr heyti, adtn, bir o qdr d byk olmur. Bu orkestr nv altin, - zrb, nfs v simli altlrin, - qrupda cmlmsindn ml glir. gr Hindistann cnubunda mridanq orkestrd stn-

_____________Milli Kitabxana_____________

26

lk tkil edirs, lknin imalnda pahvac v tabla aparc zrb altin evrilir. Pahvac mridanqn kizidir. Tabla is hindlilrin n kamil zrb alti hesab etdiklri naaradr. Orkestrd mridanqdan savay maddalam v enda adlanan tbillrdn d faydalanrlar. Metal nimlr d hind teatrnda kifayt qdr yer verilir. Bu metal nimlr mxtlif lddirlr: sas nvlri kartal v mncir adlar il tannr. Onlarn arasnda ellri d var ki, aktyor bu nlbkilri paltarndan asr v ubuun ustufca zrbsil hmin metal nlbkilri sslndirir. Mmkndr ki, orkestrd altlrin say htta 40-a da atsn. Bu yerli nnlrdn asldr. z cdadlarnn snt nnlrin sadiq hind teatr musiqili teatrdr. Hind teatrnda tamaann aparc qvvsi, sahmanlayc prinsipi musiqidir. Hind teatr mdniyytinin n byk naliyyti, uguru ss il jestin, sz il davrann, mimikann, pozann ideal birgliyini, ideal harmoniyasn tcrbd grkdrmk mhartidir. Natyaastra risalsind bs deyilmir ki, musiqi tbitin aacdr, rqs is bu aacn iklridir.. Hind rqqaslq sntiHindistanda musiqinin klini kirlr, musiqinis killr gr bstlyirlr. Karl Hageman

_____________Milli Kitabxana_____________

27

Hind teatr snti hindlilrin inanclar, dini mdniyytlril sx surtd laqdardr. Klassik RQS Hindistanda yoqann formalarndan biri kimi qavranlr, fiziki v mnvi enerjinin sintezi saylr. Hindistann btn rqs formalar ilahi, transendental, kosmik dnyadan aldqlar enerji hesabna yaranmdr. Klassik hind rqqaslq snti hinduizmin (induizm) mstvisind formalab fsan, satir, folklor nmunlri, ayin v mrasimlr, mistik inanclara syknir. Hind mdniyytinin bir musiqi kimi bstldiyi rqslrin tbitin, hsnn, gzlliyin, mzmun v qaysin varmaq, onlarn ideyasn, mahiyytini drk etmkdn tr, ilk nvbd, hinduizm dini triqtinin cvhri, mayas aqlanmal, rh edilmli v mnimsnilmlidir. Dnyada mvcud olan n qdim dinlrdn biri hinduizmdir. M.. IV-III yzilliklrd Hindistanda bitki v heyvan kultu geni yaylmd. Totemizm hind inanclarnn aparc qolu idi. M.. II-I srlrd Hindistana Xzr sahilindn kb glmi maldar tayfalar, - arilr, - burada vedizmi, yni qdim kitablr saslanan bilgilr sistemini yaymaa balayrlar. Tbii ki, yerli milltlrin, etnoslarn, etnik qruplarn zlrinin d yksk dini mdniyyti vard. Bu sbbdn d arilrin gtirdiklri vedalar myyn dyiikliklr mruz qalr. Vedizm 4 mqdds kitabdn ibartdir: Riqveda, Samaveda, Yacurveda, Atharvaveda. Hinduizmin birinci mrhlsi vedizmdir. M.. I yzillikd is hinduizm z inkiafnn ikinci mrhlsin daxil olur. Bu mrhl brhmnizm adlanr. Hinduizm bir dini sistem kimi dharmalardan impuls alb intiar tapr. DHARMA qanunlar mcllsidir v burada hr bir hindlinin hyat n labd olan qaydalar toplanmdr. Dhar-malarn yaylmas, hind toplumunda glimsi mifoloji tfkkr, folklor nnlri, xalq oyunlar, inanc mnli vrdi v akrlrl, el-oba nliklril

_____________Milli Kitabxana_____________

28

baldr. Hinduizm dnyan bel izah edir: 1) Dnya hadislrin v nsnlrin tsadfi birlmsi deyil, myyn dzm olan iyerarxik (pillvari) tamdr, kosmosdur; 2) hyat ardcl davam il yox, bri znd v zn hr eyd drk etmk baxmndan bdi v hdudsuzdur. Hinduizmd mnvi tmizlik, paklq hindlinin ld etydiyi n byk hyat nailiyytidir. Ruhun ucalgna atmaq n hinduizmd nfsi saxlamaq rti d daxil olmaqla 8 metod gstrilir: 1)Yama (tvb); 2) Niyama (yazlanlara ml etmk); 3) Asana (vacib bdn tlimi); 4) Pratyahara (hisslri onlarn obyektindn yayndrmaq); 5) Dharana (idrakn sfrbr edilmsi, meditasiya); 6) Dhayana (seyr); 7) Samadci (ekstaz vziyytind sfrbr olmaq, zn l almaq). Hinduizm tanr prinsipini gzlyir. Bu tanrlar Brhm (yaradc), Vinu (Qoruyucu) v ivadr (dadc). Hindlilrin, yni hinduizm tapnanlarn zlri d qrupa blnrlr: ivaitlr, vinuitlr v aktistlr. Vinuizm, ivaizm v aktizm eyni bir dinin niqabda tzahrndn baqa bir ey deyil. Sanskrit dilind veda sz bilmk mnasnda ildilir. Hmin bu vedalarda yazldna gr dnyan Brhm yaratmdr. gr veda dbiyyatn mtbr mnb kimi gtrsk, onda razlamalyq ki, dnya hissolunmaz, duyulmaz sonsuz bir qaranlq klind hl Brhmdn nc d mvcud idi. Sanki bu dnya drin bir yuxuya qrq olubmu. Sonra znmxsus bir tanr z yaradc qvvsinin enerjisil qaranlg qovub dadr. Bellikl, hr ey myyn forma alr, myyn ndazy dr. nc hmin tanrnn enerjisindn bhrlnrk sular yaranr. Bu sularda is gnin parlaqlna brabr bir qzl yumurta ml glir. Brhm bu yumurtann iind bir il yaayr v sonra onu z alnn gc il iki hissy

_____________Milli Kitabxana_____________

29

blr: yumurtann st qab Gy olur, alt qab Yer. Brhm sonradan ardcl surtd atmosferi, ruhu, fikri, elementlri, efiri, odu, torpag, tanrlar, bdi qurbanlar, zaman, planetlri, dnizlri, aylar, dalar, insanlar, ehtiras, qzbi, sevinci, dili v yaayla bal digr n varsa, onlarn hamsn xlq elyir.. Demli, hinduizmd ilk tanr Brhmdir. Brhm 4 zl, 8 lli, qrmz saqqall kii kimi tsvvr olunur. Tsvirlrd gstrilir ki, onun llrind mxtlif predmetlr var. Bu 8 predmet vedalar, hkmranlq sas, mqdds Qanqdan doldurulmu dola, qurbanlq qa, mirvari boyunba, ox, soma ikisi szlm par v anaglldn ibartdir. Brhmni qoqu arabasnda qu quu gzdirir. Onun bir ban deyiln gr tanr iva yandrmdr. Brhm yalnz hindlilrd mbud, yni tapnan, scd ediln saylr v bel gman edirlr ki, onun rfin cmi 10 mbdgah ucaldlmdr. Bzi alimlrin fikrinc is Brhmy Hindistanda mumiyytl he birc mbd d yoxdur. nki hindlilr Brhmni zif, gcsz tanr bilirlr v bu qrmz saqqal mqddsi lazm qdr sevmirlr, ona tapnmrlar. Qay v forma etibar il dnyann n teatral panteonu Hindistandadr. Bu panteon htta yunan tanrlarnn panteonundan da teatraldr. Hindlilrin tanrlar is yunan tanrlarna nisbtn daha ox aktyordurlar. Erkn hinduizmin panteonuna sasn kii tanrlar daxil idi. Yerli etnoslarn inanc v etiqadlarndan is bu panteona znn n mxtlif tcssmlrind ana tanr akti dmd. iva, Qanea, Krina, Hanuman da arilrin tanrlarndan deyildilr. Bu panteonda txminn 3 min yaxn tanr vard. Panteonun sas tanrlar srasnda biz od allah Aqni, sava tanrs ndra, gn allah Surya, qdrtli v qzbli tanr Rudra v iva il rastlarq. Tanr Vinu panteonda gn enerjisinin tmsilisi

_____________Milli Kitabxana_____________

30

kimi x edir. Vinu dnyan addm il xilas edn tanrqhrmandr. Onun simvolu akradr, tabaq formal evrdir, gnin diskidir. Haruda Vinunu qoqu arabasnda gzdirn qudur. Krina, Rama, Narayana onun tzahrlri, daima gzl olan Lakmis arvaddr. Rmzlrindn biri qara dadr. Sanskrit dilind iva boz-qara, civ rngli demkdir. Onun simvolu linqamdr, Yeri Gyl birldirn parlaq stundur, fallik kultun niansidir. Bu, onu gstrir ki, ivaya mhsuldarlq tanrs kimi tapnrlar. ivann ikinci obraztzahrn Natarac ad verilib. Nata rqs, aktyor, rac is sultan mnalarnda anlalr. Bellikl, tamamil aydndr ki, dini rvaytlr ivan rqs sultan kimi tandr, tqdim edir. Onun arvad aktidir. akti mrasim rqslrinin himaydardr. Sati v Parvati aktinin baqa-baqa tzahrlridir. Mifologiya fil bal Qanean iva v Parvatinin olu kimi tqdim edir. Qanea gzl sntlr tanrsdr. ivann simvolik da adr, Qaneann rmzi da is qrmzdr. Hindlilrin tanrlar panteonunda bu v ya digr allah, ya da hr hans bir mdrik mtlq kild estetika dnyas il laqdardr. Onlarn byk ksriyytinin gzl sntlrl iligisi var. Tsadfi deyil ki, sma mdriki Bharatann ad estetik mna dayan szlrdn quradrlmdr. Bel ki, bha hiss, mimika bildirn bhava, ra melodiyan nian vern raqa, ta is ritmi iarlyn tala szlrindn alnb bharata kimi formaladrlmdr. Bu, artq apriori sma mdriki Bharatan gzl sntlrin bilicisi kimi simvolladrr. Hind panteonunda zaman-zaman iva v Vinu kimi tanrlar digr allahlar Aqni, Varuna v Suryan stlyib n mvqelr keirlr. iva v Vinu is kifayt qdr teatral tanrlardr. Bu teatralln balca lamti avatara konsepsiyasn-

_____________Milli Kitabxana_____________

31

dadr. Aborigen tayfalarn inanclarnn, adt-nnlrinin veda bilgilril qaynayb qarmas nticsind yaraql dzm malik avatara konsepsiyas meydana xmdr. Sanskrit dilind AVATARA nazil olmaq, zhur etmk demkdir. Bhaqavata-purana (Krina il bal mifoloji mtnlrin n nmlisi, n qutsal hesab edilir) risalsi tanr Vinunun avataralarnn, yni yerdki tzahrlrinin 22 olduunu bildirir: kurma (tsbaa), mateyya (balq), varaha (qaban), narasinha (insan-ir), mdrik v mqdds Narada, ahzad-dy Rama, oban-dy v hkmdar Krina, xtib Budda. Bir lind grz, digrind akra, disk, o birind sdf boru, sonuncuda is anagll tutmu Vinunun avataralardan baqa eidli siftlri d var: Savayambu (z-zn var olan), Ananta (sonsuz, inthasz), Hari (zn balayan, zn kn), Mukunta (xilaskar), Madhava (baldan yaranm), Keava (uzun sal), Narayana (varlqlarn qayna v brkti). Bu cr cild dyimlr, metamorfozalar, baqalamalar, tbii ki, rqsin, musiqinin inkiafnda tkanverici rol oynayr. Rqqaslq is hind panteonunun tanrlar trfindn seviln v dstklnn bir snt, bir ylnc, bir kef, znmxsus sakral bir bdn duasdr. Hind mifologiyasnda kosmoqonik Yaran da mqdds rqslrl laqdardr. Rqqas tanrlar iva Nata- racdir, onun arvad tanra Kalidir (akti, Parvati, Uma, Durqa, Bhaqavati) v Vinunun oban-dy obraznda avataras Krinadr (tanr Vinu insanlar arasna bu qiyafd glir).

Tanr ivann btn rqslrinin sakral, kosmik mnas var. ivann mhur rqsi kainat mastabldr. iva hind panteonunun n qzbli, n hiddtli v n gcl tanrsdr. Onun birinci rqsi Tandava tamazik adlanr. Tandava mrdan,

_____________Milli Kitabxana_____________

32

enerjili, tamazik is qzbli, intiqam hissil coan demkdir. Rqs zaman ivann grkmi zhmli v gzlnilmzdir. Burada iva 10 llidir, bdnin is grzlr sarnb. Rqs etdiyi vaxt ivann qarsna n xrsa, onu hmnc uurub dadr. Nataracnin rqs mkan simvolik, fantastik bir mkandr. Rqs mddtind iva od iind yanr, daha dorusu, alovla zn tmizlyir. Onun dnyan datma da bu ideyaya xidmt edir. nki qdim hind risallrind buyurulur ki, insan od v dantlarla tmizlnnd arzulad azadla atr. Baqa szl desk, hindlilr mqdds odla qsl elyirlr. ivann ikinci rqsi Nritya Sandhya, yni Axam rqsi adlanr. Rqs yoqa tbitlidir. iva Prado Stotra rvaytlri Axam rqsini bel tsvirlyir: dnyann anasn bahal qa-dalarla bzdilmi qzl sltntd yldirib ulapani (tanr ivann adlarndan biri - kursiv A.T.) Kaylasa dann yksk bir zirvsind rqs edir. Onun trafna tanrlar toplab. Hindra fleyta, Sarasvati ttk alr, Brhm lind kanon tutub. Lakmi mahn oxuyur, Vinu tbillri dyclyir v btn tanrlar dvr vurub ayaq st dayanblar. Sma sazndlri, pri-rqqaslr, tanrlarn mqdds veda xanndlri, tanr-ilanlar, sma mdriklri, allahlar v yarmallahlarn hams yb gliblr ki, almin mvrtind sma musiqisini dinlyib sma rqsin tamaa elsinlr. Kaylasa hindlilrin mqdds dalarndan hesab edilir

_____________Milli Kitabxana_____________

33

v onun bir sra adlar mvcuddur. Onlardan biri Hanaparvanidir. Sanskritcdn bu ifad da nmsi kimi trcm edilir. Axam rqsnin mqsdi Kaylasa dann zirvsind pozulmu kosmik harmoniyan brpa etmk, lri insanlara tmkin v sakitlik gtirmk, onlarn qlbindn qssni, kdr v qruru, tkbbr qovmaqdr. ivann nc v n mhur rqsi lviyyt rqsidir. Bizi bu haqda Yoqa-sutra mlumatlandrr. Rvayt gr bir ne hadis lviyyt rqsindn tr rait, zmin yaratm, bu rqsin plastik quruluunu myynldirmidir. Allahn qdrtin inanmaqdan imtina etmi itatsiz mnzvilr barsind eidn iva dilni grkmi alb onlarn yanna yollanr. ncdn thlk duyan zahidlr iri bir tonqal qalayb qurbanlar gtirmy balayrlar. El ki, iva tonqala yaxnlar, alov iindn bir plng srayb bayra tullanr v tanrnn qarsn ksir. iva plngi tutub drisini boazndan xarr v onu z iyinlrin salr. Bu df oddan qorxunc bir ilan peyda olur. iva grzni d boub ldrr v ik hry kimi boynundan asr. Mnzvilr z mlubiyytlril razlamrlar: ona gr d zahidlr alovdan ox byk fiziki gc malik qara crtdan-phlvan, - Maulyakan, - tanr il dy arrlar. Lakin iva cirtdan phlvana asanlqla qalib glib onu sol ayann altna alr v z mczli rqsini ifa etmy balyr. Mnzvilr

_____________Milli Kitabxana_____________

34

ivann qdrtin ram olurlar. Tanr da onlarn gnahlarndan keir v sz verir ki, bu rqsi bir d idambaram yaxnlndak qzl dada adi insanlara gstrsin. Grnr, mhz bu sbbdn sonralar Hindistann Mdrs tatnda yerln idambaramda iva Nataracann rfin XIII sr memarlar trfindn mbd ucaldlmdr ki, bu mbdin d da lvhciklri zrind tanr ivann rqs pozalar srgilnmidir. lviyyt rqsi zaman iva briyytin yaradcs obraznda x edir. Rqsi ifa edrkn iva ikili (dualistik) grkmddir. Onun bir z ivan, o biri z is tanra aktini bildirir; Bir qulanda kii, o birind is qadn srgas var. Bu obrazda iva dnyada canl n varsa, onun mnbyidir: rqsi btn hrktlrin balancdr, nitqi kainatdak btn sslrin ifadsidir. z rqsil iva yeni dnyann yaradcs, mlifi qismind x edir. O, r v nadanl mhv edir, ayann altnda tapdalayr, insanlar yalan xlyalardan v emosiyalardan qurtarr. Bundan baqa tanra Kali v Krinann rqslri d kosmik mnaldr. Tanra Kali (Durqa) z rqsil bildirir ki, ri iva il vahid bdnd birlib v r qar tknmz gc ld edib. Krinann birinci rqsi Tandava, ikincisi Nayaki-nayaki bhava, yni Muqlarn duyular, nc is Maha rasa, yni Qdrtli rqs adlanr. lk rqsind tanr Krina

_____________Milli Kitabxana_____________

35

qdim hind maldar tayfalarnn mdafiisi olub davakar allah obraznda yzbal ilan Kalinda il savar. Krina knd, camaata ziyan vurmaq istyn Kalindan at kimi minib apr, onun belind ifadli bir rqs gstrir v bununla da znn r v zoraklq, pislik v paxllq zrindki qlbsini simvolladrr. oban Krinann ikinci v nc rqslris insann qlbil ilahi ruhun birgliyini rmzldirir, obrazladrr. Burada qng Radhann Krinaya olan sevgisindn, oban qzlarn n mahn v rqslrindn eyhamlarn, iarlrin dilil danrlar. z rlrini Krinann ar il atb glmi rqqas oban qzlar insan ruhunun tanrya qovumaq ideyasn simvolik kild tcssm etdirirlr. Ancaq bu rqslrin he biri z epik mastabna, mzmun v qaysin, mnasna gr ivann sakral rqslril eyni bir crgd dayana bilmz. Odur ki, hind klassik rqsinin sasn iva Nataracann 108 pozas tkil edir v hind rqqaslq nnsi onlar KARANA adlandrr. Natyaastra risalsinin estetik qanunlarna mvafiq hr karanada l v ayaqlarn vziyyti daxil olmaq rtil rqqasn bdninin mvqeyi (pozas) dqiq myynldirilmidir. idambaram mbdgahndan taplm hmin bu 108 da lvhcik indiycn saxlanlmdr. Onlarn hr biri snt nmunsidir, heykltaralq incisidir. 108 karanann hr birinin z ad var: msln, kari hasta (fil xortumu), katikinna (inc bel),

_____________Milli Kitabxana_____________

36

alata (frlanc), harudap-luta (haruda adl qartaln uuu), bharamara (ar), maya-auralita (tovuzquu mlahti), harinapluta (maral uuu), nupura (zngli ayaq bilrziyi), v sair. Hr bir karana balanc pozisyonundan (sthanqa), yeridn (kari) v jestlrdn (nritta hasta) ibartdir. Hind rqqaslq mktbi 6 balanc pozisyonunu, 32 davran-yerii, 27 jesti frqlndirir. 2 karanann birgliyi matrikan ml gtirir. Bu, rqsin hrkt vahididir. 6 v ya 8 matrika bir anqaharadr (anqa bdn demkdir, hara is tanrnn oxsayl adlarndan biridir). Risallr buyurur ki, 32 anhaqara mvcuddur. Hrfldn szlr, szlrdn ifad v cmllr yarand kimi rqqas da karanalarn kmyil mxtlif kombinasiyalar qurub rqsin kompozisiya sasn hazrlayr. Hind rqqas karanalardan lav MUDRA v HASTA kimi ifad sistemlrindn d bhrlnir. Mudra l barmaqlarnn gstrdiyi fiquriarlrin cdvlidir, siyahsdr: bu cdvld barman hr vziyyti myyn mna bildiricisidir. Hasta is jestlr sistemidir. Mudra sistemi hind esteti Nandikevarann Abhinayya Darpana risalsind ilnib qrupladrlmdr. Risalnin adn sanskritcdn Avropa dillrin adtn Jestlr gzgs kimi evirirlr. Mstqil trcmd is abhinayya tqlid, yamslama demkdir. Mudra sz is mhr, poza, jest, ifad, nv kimi

_____________Milli Kitabxana_____________

37

mnalandrlr. Hqiqtn, mudra dnyann oxeidli hadislrinin, obrazlarnn kiik insan linin barmaqlarnda zhurudur, onlarn znmxsus mhrdr. Mudralarn kmyil rqqas tkc olaylar, mkan, predmetlri, vziyytlri tsvir etmkl, iarlmkl kifaytlnmir; o, hminin emosiya v abstrakt anlamlar bel bildirmyi bacarr. Mudralar jestlrin oynaq bir dilidir. Bu sistem znd 500 anlam-simvolu ehtiva edir. Karanalardan hr birinin z ad olduu kimi hr mudra da bir ad dayr. Karanalar il mudralarn fiqurativ mnasibtindn yaranan kombinasiyalar ardcll hm d personajn psixoloji yaantlarn, ovqat v fikirlrini d ifad etmy qabildir. Mhz bu kombinasiyalarn va-si-tsil seyri rqs edn qhrmann monoloq v dialoqlarn oxuya bilir. Yni mudra v karanalarn kmyil rqs mtn evrilir, tekstlir. Bunu baqa cr d demk mmkndr: mudra v karana dramaturji mtn plastik grkm verir. Mudralar iki nv ayrlr: bir l n olan mudralar; iki l n olan mudralar. Pataka (qlb, ir, gn, rac+, ay, dala, torpaq), tripataka (sma, okean, maral), ardhaandra (ay, meditasiya, fil qula, gzg, z), kapitha (ik hry, rtk salmaq, rqs gstrmk), sarpasirsa (ilan, sradlm su), hamsapaksa (addm, qadn), mrqasirsa (aln, maral, ink), bana (sian, alt rqmi, ox) bir l n

_____________Milli Kitabxana_____________

38

mvcud mudralara aiddir. ki lin barmaqlarnn kompozisiyasndan yaranan mudralarsa bunlardr: pustpaputa (ehtiram, ik balamaq, dy, meyv, su vermk), sankh (balqqula, nfsli musiqi alti), ivalinqam (tanr iva, raq), pasa (dmnilik, ilgk, zncir), kilaka (sevgililrin shbti), alapadma (alm anagll). Hind rqqaslq sntinin bdii ifad vasitlri karana v mudralarla bitib tknmir. Musiqi frazasna uyun glck, onun konkret vizual grkmi olacaq plastik shn obraznn yaradlmasnda abhinayya sntinin imkanlar ox genidir. Emosional vzyytlri dqiq bildirmkdn tr abhinayyann misli brabri yoxdur. Abhinayya himcim (pantomimann bir tzahr kli) sntidir. Hindistanda himcim kllnin, gz v qalarn, boynun mxtlif hrktlrindn ibartdir. Risallr ban 24 vziyytini myynldirir: sama ba trpnmzdir (qzb, hirs, biganlik, razlq lamtidir); adhomuaka ba qabaa yilib (kdr, sevinc, hzz bildirir); alokita evr boyunca ban hrldilmsi (yuxusuzluq, keflilik niansidir); paravritta ba hr hans bir trf azacq yilib (sevgi ovqatn, rahatl rmzldirir) v s. Abhinayyada gzn bbk v qapaqlar n 26 hrkt qlibi mvcuddur. rinqara bax (qalar yuxar dartlb, gz bbklri bir kncdn baqa knc srayr) sevgini ifad edir. Vira bax (iq saan

_____________Milli Kitabxana_____________

39

nzrlr irli dikilib) qhrmanlq bildirir. anta bax (bbklr astaca hrktddir) meditasiya obrazdr. Qalarn tqdim olunan alt vziyytind emosiyalar - qrupladrlr: patita atlm qalardr, qzb, nifrt, inamszlq nmayi etdirir. Qalardan biri hilal kimi yilnd bu adyanalq gstrn kunsitadr. Resita zarafatyana yuxar qaldrlm qalara deyilir. Boyun hrktlrinin say is drddr: sundari, paravaritta, prakamrita, tiraskina. Demli, hind teatrnn estetik v texniki arsenal son drc mrkkb, mkmml v zngindir. Btn bunlarn hams hadislrin maksimal emosional dolunluqla ks etdirmkdn trdr. Ritmik balanc himcim shnlri n d son drc vacibdir. Rqsd olduu kimi burada da aktyor musiqi qanunlar sasnda davranr. Lakin bel hallarda musiqi sslnmy d bilr. Aktyor rqsin sirlrini gzl bildiyi kimi abhinayya sntinin d mahir ustas olmaldr: o, gz-qala danma, oxuma, rqs etmyi bilmlidir. Dzdur, himciml rqqaslq hr zaman bir-biril iliiklidir: onlar ayrlmaz bir tandemddirlr. Ona gr d rqqaslq sn-til abhinayya hmi qoadr, yanbayandr, birlikddir. Rqs znn btn tzahrlrind himcim sntinil qol-boyun gzir.

_____________Milli Kitabxana_____________

40

Bellikl, biz grdk ki, hind nnvi teatrnn shnsind musiqinin, poeziya v rqsin sintezi zn n ali formada, n yksk sviyyd bruz verir. Risallr yani kild gstrir ki, mxtlif snt nvlri bir-birin zvi kild qatb estetik hadis yarada bilirlr. Bu sintezin tbiti Avropa teatrnn sintetikliyindn frqlnir; ilk nvbd ona gr ki, bu sintez vahid, blnmz bir tamn ifadisidir. rqin nnvi teatr formalarna xas sintezin hsnn yrnrkn biz aydn olur ki, rasa konsepsiyas tkc teatrn hndvrind frlanmr, boyakarlq, heykltaralq, musiqi v memarln orbitin d daxil olur. Boyakarlqda hr bir rasa rngl bildirilir: qhvyi rng sevgi rasasdr, qara qorxu, a glmli, boz patetik, sar mcz. Bu son qsa haiynin mqsdi ondan ibartdir ki, hind snt nzriyysind, hind estetikasnda zikr ediln snt nvlrinin pillvari dzmnn tcrbd yanildiyi bir daha grksn. YII yzilin Vinudharmattara adl musiqi nzriyysil bal risald d yeddipillli musiqi qammasnn, yni yeddi notun yeddi rngl (qara, a, qhvyi, qrmz, gy, yal, sar) bal olduu bildirilir. Hind mdniyytind snt nvlrinin hams universal bir harmoniya vziyytid mvcuddurlar.

_____________Milli Kitabxana_____________

41

3. Kathakali teatr Bharata Natyam, Manipuri, Odissi, Kathak rqslri hind klassik rqqaslq sntinin zirvsidir. Bu rqslr bir ox xsusiyytlrin gr bir-birlrin bnzslr d, onlar arasnda myyn frqli chtlr d mvcuddur. Manipuri, Odissi, Kathak vahid hind rqqaslq mdniyytinin nnlrin syknslr bel, onlar he vaxt mnsub olduqlar mmlktlrin etnoqrafik lamt v mziyytlrini itirmirlr. Kathakali onlardan frqlidir: bu tmiz rqs yox, rqs zrind qurulmu tamaadr. Bundan lav Kathakalinin seiln nianlrindn biri d budur ki, teatrn tamaalar folklor rnklrin, ifahi xalq yaradcl nnlrin diskurs baxmndan geni yer verib qdim fsan v rvaytlr saslanr. akiyar Kothu, Kudiyattam, Krinattam, Ramanattam kimi teatralladrlm snt nvlri Kathakali teatrnn soykknd itirak ediblr. Bu, Kathakali teatrnn birbaa nal sntil laqlndirir. Kathakali teatrnn crsind Kerala tatnda ttbiq ediln rq lbyaxa dylrin d myyn bir hcr mnsubdur. akiar Kothunu xsusi bir kasta akiarlar Malabara mbdlrind mqdds puranalar (qutsal mifoloji hekaytlr) v epik poemalar sasnda ifa edirdilr. Kerala tatnda yaranm Kudiyattam daha dramatik bir forma idi. Onun tamaalar da Krinattam kimi geclr oynanlrd. Kathakali mhz onlarn ifad formalarndan faydalanaraq meydana glmidir. Onun tamaalar da tsadfi deyil ki, geclr nmayi etdirilir. Qdim hind rvayt v fsanlrinin, hindlilrin eposlar Mahabharata v Ramayanann talelri ox qribdir v zzlynd unikaldr, qutsal mtnlr taydr. Mif, fsan, rvayt, toplusu olan Mahabharata v Ramayana sjetlri hindlilrin dilinin zbridir. Mhz bu sbbdn

_____________Milli Kitabxana_____________

42

nallq snti Hindistanda hmi gcl, oxaxli v mxtlif tzahrl olmudur. Kndbknd dolaan nallar, syyahlar, rahib v zahidlr z repertuarlarn sasn bu qhrmanlq eposlar zminind qururdular. Hindistastanda onlara kathak deyirlr. Sanskrit dilindn kathak sz hrfn nal kimi trcm edilir. Kathakali teatr da bu nndn bhrlnir. Katha nal, kalis musiqili tfsir, rh demkdir. Kathakali teatr uzun srn mrkkb inkiaf prosesi kemidir. Bu teatr z ada formasn hl XVII srd qazanmd. Dzdr, XX srin vvllrind Kathakali teatr z acnacaql gnlrini yaayrd; htta i o yer glib atmd ki, bu nnvi teatr formasnn itirilmsi thlksi yaranmd. 1930-cu ild Hindistann dahi airi Vallathol Narayan Menon bu teatr, szn hqiqi mnasnda, xilas edir. Hmin il bu alicnab xs oranurda Kathakali sntinin nnlrini cavanlara yrtmk n Kerala Kala Mandalam adlanan bir Mrkz adrr. Ora Ravuni Menon v Kuncu Kurup kimi sntilr uaqlara tlim kemy dvt olunurlar v bellikl d Kathakali teatrnn gzl nnlri qorunub saxlanlr. Btvlkd, is XVII yzillik bu teatrn tarixind n lamtdar dvrdr. Mhz bu srdn balayaraq teatrn tamaalar mlliflr (Thampurana /1665-1743/, Kartikeyya Tirunal /1724-1748/, rayiman Thampi /1783-1863/, Svathi Tirunal /1813-1847) trfindn yazlm pyeslr sasnda hazrlanmdr. Bu mqamda qeyd edilmlidir ki, sanskritoloq alimlr kathakali szn Avropa dillrin mhz pyes-nal kimi evirirlr. Tbii ki, bu pyeslr veda dbiyyat, sakral mtnlr, dini folklor mstvisind yazlrd. Htta hmin srlrd bel Natyaastra risalsindn z bri blli olan dram qayda-qanunlarna riayt edilirdi. Btn veda

_____________Milli Kitabxana_____________

43

dbiyyatnda, eposlarda olduu kimi burada da pyeslr nzml yazlrd. Kathatakali teatrnda dbi material shn faliyytinin inkiaf istiqamtini myynldirn sas amildir. Bu material yaradlarkn birinci nvbd xanndnin ifas nzrd tutulur. Tsadfi deyil ki, Kathakali teatrnda dbi material hmi oxsayl poetik nmlrdn ibartdir. El buna grdir ki, Kathakalinin dialoqundan ibart paralar PADA (nm) adlandrlr. Bu padalarn nvan, lbtt ki, xannddir. Ancaq grk unudulmasn ki, pada hm d aktyor trfindn ifa edilck rqsin dbi gzgsdr. Kathakali tamaalarnn vacib elementlrindn biri orkestrdir. Bu tamaalarda orkestr azsayl olsa da dramatik grginliy malik qhrmanlq ovqatnn bildiricisidir. Kathakali teatrnda hmi iki xannd v iki tbili olur. Xanndlr ritmi saxlamaq n digr altlrd d ala bilrlr. Burada iki zrb altindn istifad olunur. Maddalam mridanqa oxar, lakin ondan byk bir naaradr. Tbili tamaadan nc barmaqlarn dy xmirin batrr. Az bir zamanda hmin bu xmir gips kimi brkiyir. Bu, hm ss, hm d fiziki baxmdan tbiliy srflidir. kinci tbil enda adlanr. Onu iyindn asb ayaq st alrlar. Edakka is balaca tbildir, formaca qum saatna oxayr. Bu tbili qadn personajlar shny xarkn sslndirirlr. nki kii endasndan frqli olaraq edakkann ssi yumaq v irindir. Bu tbillrin imkanlar blk d hdudsuzdur. Tbitd el bir ss yoxdur ki, hind tbili onu yamslaya bilmsin. Kathakali teatrnn aktyorlarnn tamaa boyu bir df d olsun bel dodaqlar trpnmir. Shn obraznn yaradlmasnda hmi iki ifa itirak edir: xannd v rqqas. Xanndnin ifa etdiyi nmnin mtni, onun sslnm xarakteri rqsin xoreoqrafik rsmini, onun vizual grkmini

_____________Milli Kitabxana_____________

44

myynldirir. Natyaastrann tsiri altnda formalam Kathakali teatrnda rqsin olduqca zngin ifadlri var. Lakin Kathakalid tmiz rqs he d oxunulmu nmnin mkanda xarlm dqiq surti deyil. Rqs, ilk nvbd, emosional dolunlua can atr. Kathakali rqslri z gzlliyi, plastikliyi, cldliyi, ynglly v yumaql etibar il nmunvidir. Kathakaili teatrnda fiziki treninq, - karaliy, - xsusi diqqt yetirilir. KARAL aktyorlarn trbiysi n olduqca vacibdir. nki bu tamaalarda akrobatikadan, tullanlardan, qrup klind ifa olunan hrbi rqslrdn istifad edilir. Hindistanda mvcud olan nnvi teatr formalarndan n universal Kathakalidir. Kathakali teatr, gr masir teatrnasln elmi dilil desk, aktyor teatrdr. Burada aktyorun yaradcl dedikd bdii ifad vasitlrinin tam bir kompleksi nzrd tutulur. Kathakali teatrnda aktyor hm xannddir, hm rqqasdr, hm akrobatdr, hm himcim ustasdr, hm d dramatik sntin bilicisidir. Ortabab aktyora Kathakali teatrnda yer yoxdur. z-zlynd kathakali aktyoru deyimi artq snti mhartinin yksk pillsinin simvoludur. Bel snti mhartin nail olmaq n aktyor Kathakali teatr mktbind 12 illik tlim kursu kemlidir. Aktyor sntin yiylnmkdn tr agirdlr sasn 5-7 yalarndan mktb ylrlar. Mmkndr ki, tlim prosesi bzn 20 il yaxn bir mddti hat elsin. Malabarada, Hindistann Kerala tatnda, o yerd ki, Kathakali bir teatr formas kimi tkkl tapmd, aktyorlar n ali kastalardan seilirdi. Kathakali teatrnn aktyorlar hmi brhmn v katri kastalarna mnsub olublar. Brhmnlr tanr mbdgahlarnn rahiblri, katrilr is hrbi feodallar idilr. Bu gnn znd bel klassik snt akademiyasnda

_____________Milli Kitabxana_____________

45

uaqlarn aktyor sntin yiylnmsi eynil Kathakali mktblrind ttbiq ediln qurukula sistemi zr aparlr. Qurukula iki szdn ibartdir: quru v kula. Quru ustad, kula is agird demkdir. Bu tin v asketik bir tlim sistemidir. Qurukula qaydalarna gr agird aktyorluq sntin tam yiylnn qdr ustadn yannda yaamaldr. Aktyor Kathakali teatrnda msuliyyt dayan vvlinci xsdir. nki tamaann btn arl onun iyinlrin dr. Kathakali teatrnda aktyor he bir nndn knara xa bilmz. Burada aktyor yeniliyi nonsensdir, cfngiyatdr. Ona gr ki, hr hans bir nn pozuntusu Kathakali teatrnda aktyor sritsizliyi, aktyor bacarqszl demkdir. Qurukula sisteminin tinliyi v asketlikliyi ondadr ki, burada tlim-mq prosesi sbh tezdn balanb axam ala-qaranlnda qurtarr. Hr gn profesional massaj ustalar uaqlarn bdnini yaxca ovurlar. vvlc bdn zllri yumaltmaq n xsusi ya srtrlr. Bundan sonra massaj ayaqla aparlr. Rqqas zqoylu dmy uzanr v massaj ustas aya il onun bdninin hr bir zlsini, hr bir bndini, sinirini ideal vziyyt gtirir. Aktyorun llri v ayaqlar, llxsus da ki ayaq barmaqlar, la massaj edilir. Bu sayaq massajdan sonra aktyorun bdni sanki muma dnr v o, z bdnil istdiyi kimi rftar ed bilr, hr bir zan istdiyi kimi oynatma bacarar. Kathakali teatrnn shnsind aktyorun sas pozas oturaq pozadr. Knardan is seyriy el grn bilr ki, aktyor ktil stnd ylmidir. Ancaq bu, yaln tsvvrdr. Aktyorun altnda he bir ktil-filan yoxdur. Sadc bu, oyun slubundan irli gln pozadr: dizlr yanlara geni alr, bel bklr, krk (sin) azacq qabaa verilir. Oturaq poza Kathakali aktyorunun btn hrktlrinin, davranlarnn x nqtsidir. Dizlr nadir hallarda birlir. Bunun n rqqas

_____________Milli Kitabxana_____________

46

dik dayanmaldr. O da yalnz hrktsiz dayanb baqasn dinlrkn mmkndr. Aktyorlar bdn elastikliyin nail olduqdan sonra az, yanaq, boyun, qa v nni mq etdirirlr. Bu siyahda gzlr, tbii ki, birincidir. Bel mq aktyoru ideal mimika sahibin evirir. Rqqas dmd hatha-yoqann anagll (lotos) pozasnda ylib llrini ya sinsind arpazlayr, ya da dizlrinin stn qoyur. Sonra azn geni ab nsini siny dayayr, gzlrini brldir. Bu vaxt o, gz bbklril mxtlif istiqamtlrd fiqurlar czr. Gzlri ilyn aktyorun ba v bdni trpnmz qalmaldr. Bundan sonra nrittan, - tmiz rqsi, - shnd srbst ifa etmk mmknlir. NRTTA orqanik kild oturaq pozadan doan bir ne rqs fiqurundan v tullanlardan ibartdir. z-zlynd onlar yadda saxlamaq ox tindir. Lakin Kathakali rqqas onlarn n rngarng kombinasiyalarn ifa etmyi bacarmaldr. Tmiz rqsin tamamlanm fraqment-paras is KALASAM adlanr. Kalasamlarn ifa xsusiyti epizodun ovqatndan, nmnin ritmindn d asldr. Kathakalinin dili danan jestlrin dilidir. Burada DALOQ haradasa lallarn shbtini xatrladr. Jestlrin dili haqqnda Hasta Lakana Deyepika kitabnda trafl mlumat verilir. srd 24 sas hasta ilnib hazrlanmdr. Hastalarn dqiq say he vaxt dqiq blli deyil. Bu 24 hasta znd 500-800 anlam-simvolu ehtiva edir. nki bir ox mtlblrin byan edilmsi rqqasn ustalndan v tsvvr znginliyindn ox asldr. Hasta eirin mkan kompozisiyasdr, onun vizual tsviridir, plastik formasdr. Qurukula sistemind nys nail olmaqdan tr, ilk nvbd, grk Ustada bnzysn; ona bnzmk ns grkdir ki, hmi bu mtbr insann yannda olasan, onun hrktlrini, rftar znmxsusluunu, vrdilrini

_____________Milli Kitabxana_____________

47

tkrarlayasan. Tlim prosesi (12-20 illik) massaj v karalidn baqa musiqi, rqs, dbiyyat v snt tarixi drslrindn d ibartdir. Tdrisin sonunda is artq hr bir aktyor sas repertuardan tqribn 15-20 pyes zbr bilmlidir. Busa olduqca byk gstricidir. Kathakali teatrnda dekorasiya yoxdur, tamaa axamdan sbh kimi, gn batandan gn xana qdr eni v uzunu 4x4 metr olan taxta dm stnd aq sma altnda oynanlr. Shnd seyrinin diqqtini yayndracaq lav he n olmur. Sanki tamaa qaranlq zrind kilmi tablodur, rngli kildir. Kathakali teatrnda dekorasiya mhz cnub gecsinin zdr. Kathakali teatrnda iq da nnvidir. Btn shnlr 10 litr ya tutan iri bir raqla iqlandrlr. raa yalnz zeytun ya tkrlr ki, his elmsin. Tamaann itiraklarn bu ran i sanki gecnin qaranl iind akarlayb grnty gtirir v seyriy nian verir. Cnub gecsinin qaranlq rty zrind iq topasnn grkdrdy qrim v kostyumlarn kmyil yaradlm lvan shnlr el bil ki yuxu v fantastika srhddinddir. Dnyann he bir teatrnda qrim v geyimlr bu qdr ux, parlaq v rngarng, ecazkar v mczli deyil. Kathakali teatrnda hr bir personajn dqiq myyn olunmu kanonik qrimi var. Bu teatrda rekvizitdn d istifad olunmur. Shny hmi bir ktil qoyulur: aktyor onunla istdiyi kimi davrana bilr. Ktild ylib istiraht etmk, myyn shnlrd onun stn xmaq, bzns bu ktildn sltntin taxt-tac kimi faydalanmaq mmkndr. Kathakali aktyorlar THERASSLA v ya araksmdn yeni personajlar shny xarkn yararlanrlar. Bu, gzlnilmzlik effektini tamaada artrr. Hmi iki kii therassilan aktyorun qarsna tutub onu myyn mddt seyrilrdn tr

_____________Milli Kitabxana_____________

48

mxfildirir; yni tamaa bilmir ki, ayaqlarn grdy rqs edn personaj kimdir, birc ipapaq Xanumandan savay. Kathakali teatrnn personajlar byk ampluaya blnr: satvik, racazik, tamazik. Satviklr alicnab, hnrli, xeyirxah, sxavtli, cngavr hkmdarlar v tanrlardr. Qrim tipin mvafiq trzd bu qhrmanlara yal personajlar da deyirlr. Bu qrim PAHA (v ya paa: tlblrin rus v ingilisdilli mtnlrl ilyrkn myyn tinliy db diskomfort duymamasndan tr mn terminlrin hr iki lisanda mvcud variantlarn gstrmyi vacib sayram) adlanr. Paha malayalam dilind ilnn szdr, yal rngi bildirir. Bhima, Hindra, Krina, Rama mtmadi surtd paha qrimind grnrlr. Onlarn dodaqlar qaln al qrmz, qa v gz hndvrlris tnd qara rng boyanr. Bu obrazlar ifa edn aktyorlarn alnlarnda pahann stndn sar rng topacnn iind onlarn mnsub olduqlar kastann nian hkmn gstrilir. Bu, naman adlanan xsusi mrkkb dini iardir. Siftin qrimlnmsi baa atdqdan sonra aktyorun n smklri boyunca, bir qulaq dymsindn o birin qdr l ii boyda a rngli UTT taxlr. Yalnz iva il Brhmnin qriminin rng sas aq narncdr. Bu qrimin ad PAJUPPAdr. Digr lamtlrd is onlar pahalarla eynidirlr. Hr bir aktyorun qrimi papaqla tamamlanr. Kathakali teatrnda pariklrdn qti surtd istifad edilmir. Pahalar v pajuppalar shny iri, tmtraql, tbqli, haradasa ahan KRTAM adlanan, yngl aacdan hazrlanm, muncuq, gzg paralar, metal qrqlar il bzdilmi tacda xrlar. Birc Krinann tac bir qdr balaca olur. Bu taca da MUT deyirlr. Tacl qhrmanlar qulaqlarna bzkli sralar taxrlar. Bu taclarn arxasna mqddslik halsini bildirn tabaq formal ecazkar bir disk brkidirlir. Pahalar adtn a tuman

_____________Milli Kitabxana_____________

49

v qrmz qaftan geyinirlr. Onlarn arasnda tanr Krina yenidn frqlnir. Bu personajn qaftan tnd gy rngd olur. Racziklr antiqhrmandrlar. Ravana, Duryodxan, Kiaka kimi personajlar onlarn srasndadr. Bu qhrmanlarn qrimi KATH adlanr. Onlarn da qriminin rng sas yaldr. Kathilr d balarna ahan kiritam qoyurlar. Bu personajlarn da n smklrind uttilr var. Racziklrin* xarakterin d alicnblq, sdaqt, sevgi, ryiaqlq yad deyil. Lakin onlarn yal qrimi qmz zolaqlarla ksilir. Bu zolaqlar racaziklrin alnlarda, yanaa qdr uzanan b yerlrind v burunlarnn stnddir. El bu qrmz zolaqlara gr d bu _________________________________ *Qeyd: Hind nnvi teatr formalarnn rus tdqiqatsM.P.Kotovskaya z nn Sntlrin sintezi adl srind Kathakali teatrndan danarkn racaziklrl tamaziklrin funksiyalarn qardrr, adlar shv salr. Onun kitabnda racazik adna, mumiyytl, he tsadf d olunmur.

qrim kathi deyirlr. Malayalam dilind bu sz ba bildirir. Kathilri pahalardan frqlndirn bir cht d onlarn alnlarnda v burun uclarnda UTTPUVA (v ya uttippo) adlanan qabqdan xarlm soan iin bnzr dyirmi a krciklrin (liana bitkisinin soanndan hazrlanan) olmasdr. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

50

personajlar geyim, papaq baxmndan pahalarn gzgvari ksidirlr. Kathi ox qrurlu, tkbbrl v aqressivdir: hm yumaq, hm d srt olma bacarr. Onu asanlqla zndn xarmaq mmkndr. Yarma sevmir v bacarmr. Ancaq o, z xyalnda bel, muqsini grdm, hmnc ipy dnck, yumalacaq. Adtn, seyrilr kathilri ox sevirlr. Digr trfdn is racaziklri oynamaq aktyorlardan byk sntkarlq tlb edir. Sevgili xanmlarnn yannda bu qhrmanlar gyrin kimi ss xarrlar, z dmnlril qarlaanda is sl plng dnb nrildyirlr. Seyrilr racaziklri axam tamaalarnn bzyi sayrlar. Byk dadc qdrt malik olan shn personajlarnn qrimi THAD adlanr. Thadi saqqal demkdir. Bu qrimin sahiblrin TAMAZK deyilir. Onlar qddar, zalm, zazil, zlmkar personajlardr. AVANDU THAD, yni qrmzsaqqalllarar bu obrazlar xsusil frqlndirir. Vhi cin tbitin malik bu qhrmanlar claflqda ad xarblar. Bakasura v Duasana onlarn n bariz nmayndlridir. Bu cinlr slind vvllr layiqli hyat srm, lakin hr hans bir gnah stnd cza alm qhrmanlardr. Onlarn qriminin rng sas qara v qrmzdr. gr qrmz Natyaastra risalsind mumluq v fcillik rmzi kimi yozulursa, qara hiddt, hd bildiricisi kimi qavranlr. avandu

_____________Milli Kitabxana_____________

51

thadilrin zlrinin aa nahiysi tnd qrmz rngd olur, dodaqlar, az ii, aln v gzlr traf qara rng boyanr. Bu personajlarn da aln v burun uclarna uttipuvalar sanclr, balarna ahan kiritam qoyulur. Qrmz saqqalllarn kiritamlar digrlrindn byk v ardr. Ona gr d iri sralar burada aktyorun kmyin atb papa mvazintd saxlayr. avandu thadilrin zn yuxar nahiysini basb biz kimi duran a blar olur. Bel oyuncaq dovan blar onlar multiplikasya filmlrinin personajlarna oxadr v qrmz saqqalllarn grkmin bir mzlilik gtirir. Tsadfi deyil ki, Hindistanda a rng komediya rmzi saylr. Tamazikin xarakterind bu cizginin akarlanmas onu tragikomediya personaj kimi rsm edir. Adtn thadilri yalnz fiziki chtdn gcl kiilr oynayr. nki onun ar tacn damaq v hr zaman coun emosional bir ovqatda rqs elmk hr aktyorun ii deyil. Thadilr qvvtlidirlr, ancaq savadszdrlar, zlrindn razdrlar, azlar syl doludur. Qdim hind risallri bu cinlri oynayan aktyorlara st dodaqlarnn altna fil smyndn dzldilmi iri dilr qoyma mslht grr. Hal-hazrda bu mslht ml olunmur. Tamaada qarasaqqal personajlar da itirak edir. Onlara KARUTTA THAD deyilir. Bu personajlar primitiv, idarolunmaz tiplrdir; zlri tamam qara rng boyanb; burun ucunda v alnndak uttipuva dyirmi krciy yox, iklri sallanm gl

_____________Milli Kitabxana_____________

52

oxayr; balarna qara, uzun silindr formal papaq qoyurlar. Karutta thadi katalan, yni ovunu tmsil edir. Bzn ovu grkmind shny xan iva, kirata, - da bu qrimd olur. Kali d qarasaqqalllarn nmayndsidir, ox zalm personajdr. Bu obrazn qrimi badan ayaa qapqaradr. Kathakali teatr qarasaqqalllar fantastik me sakinlri, yarmcin-yarmvhi kimi tandr. Qorxu, flakt niansi kimi tqdim ediln karutta thadilrin gzlrinin altndak a zolaqla rivlnmi qrmz ayparalar, a-qrmz rng alan qalar onlarn xarakterik lamtlridir. Asaqqalllar komik situasiya v vziyytlrl bal olan personajlardr. Meymunlar padahlar Bali v Suqriva da son drc diqqti kn personajlar olsalar da, onlardan he biri xalq iind Ramayana eposunun digr meymun qhrman srkrd HANUMAN qdrinc sevilmir, zizlnmir. Xeyirxah v sadiq mxluqlar-dostlar qismind tannan bu personajlar lazm glrs, igid Ramann dmnlril aqressiv bir trzd davranb onlar ldrmyi d bacararlar. Bu xsusda istrdim ki, mllifliyi nnvi olaraq Valmiki adl qdim hind airin aid ediln Ramayana eposunun qsa sjetini danm. Sjet burada, tbii ki, daltli v mdrik hkmdar, qdrtli dy, xalqnn dmnlrin qar amansz Ramann hyat il laqdardr. Ramann atas

_____________Milli Kitabxana_____________

53

Daaratha z hrmlrindn biri hiylgr Kaykeyann thrikil olu Raman 14 illik srgn gndrir. Onun ardnca Ramann arvad Sita da, sadiq qarda Lakman da cnglliy yollanrlar. Ramann cngllikdki hyat rakaslarla, yni cinlrl daimi mbarizd keir. Rakaslar sultan Ravan bir gn Sitaya aiq olur. Hm bunun ucbatndan, hm d Rama trfindn sevgisi rdd edilmi bacsnn, urpanakhann, - intiqamn almaq mqsdil qdrtli rakas Ravan Sitan z yal smavi atlarnda rakaslar sltntin qarr. Drdli Rama bir yerd qrar tuta bilmir, dnyan dolar. Bu id ona meymunlar padah Suqriva v meymun ordusunun srkrdsi Xanuman kmk edir. Mhz Hanuman Sitan Lank adasnda tapr. Eposun zirv mqam Rama il Ravann dydr. Bu dydn sonra qalib Rama z mmlktinin paytaxtna qaydr. Odur ki, Hindistanda meymunlar mqddslr bilirlr v onlar ox sevirlr. Haradasa demk olar ki, Hanuman Ramayana eposunun ikinci sas qhrmandr. Lakin bu xeyirxah meymunlar Ramaya dmn ksilmi rakaslara qar yaman amanszdrlar. El buna gr d Hanumann qrimind qara rng mhm yer verilib. Meymunlarn qrim sasn qara v qrmz rng tkil edir: gzlrin hndvri, aln nahiyysi qaradr, az traf qrmz. Ancaq a nbati naxlar hiddt, qorxu, hd rmzi olan bu rnglr sakitlik, yumaqlq gtirir. Hanumann

_____________Milli Kitabxana_____________

54

burnunun stndki gaval formal yal rng a haiyy alnb; hr iki yananda dmir pul boyda qrmz hlqlr kilib. Yal rng bildirir ki, Hanuman me sakinidir. Onun ba geyimi VATTA adlanr. Bu papaq haradasa latn amerikas xalqlarnn milli papa sombreroya bnzyir; o frql ki, meymunlar sultannn vattasnn knarlar dppdzdr, he hayana qatlanmr. Papan yuxar hisssind is modern gec lampasnn arn xatrladan iri yumru kr var; elsn trafa iq saar. Kari qadn cinlrin qrimidir, qara mnasnda anlalr. Onlarn geyimlri d qaradr. Bu veam (paltarlar) rakaslar v cin xanmlar trfindn geyilir. Ravann qzbli, zalm bacs urpanakha bel personajlar crgsinddir. Aktyorlar bu qadn hmi eybcr bdn grkmind rsm edirlr. Kari dmnlrini amanszcasna mhv edn qadn-cin tipidir, me sakinidir, yalnz yanaqlarnda v nsind qrmz pulcuqlar var. Qrim sas paha, kathi, thadi, kari olan qhrmanlardan baqa Kathakali teatrnda ikinci drcli personajlar da mvcuddur ki, onlar MNAKKA (sanskritc parlaq mnasn verir) tipin aid edilir. Bunlar qadnlar v mdriklrdir. Bel personajlarn adi z rngi, adi qrimi v realistik davran trzi olur. Aktyorlar minakkadan brhmnlri bildirmk n d yararlanrlar. Onlarn

_____________Milli Kitabxana_____________

55

da qrimini hindli zahidlrin sa dzmn xatrladan v mukut adlanan papaq tamamlayr. Kathakali teatrnda indiy kimi 60 qrim nv akarlanmdr. Haqqnda dandqlarmzdan lav Kathakali tamaalarnda bu qrimlrin daha nvndn geni istifad edilir: uvappu (qrmz) gn v od tmsililri ndr, teppu (kilmi) qular v ilanlardan, poymukham (maska) heyvanlardan trdr. sasn, maskalarla qaban, maral, cyr eyhamladrlr. Kathakali teatrnda qrimlnm crrahiyy il incsnt arasnda ortaq bir mvqe tutur. Bu proses adtn 3-4 saat kir. Aktyor arxas dmy hsir stnd uzanr v onun zn usta v ya z trfmqabili qrim vurur. El bu vaxt aktyor gznn iin hind badmcannn tumunu qoyur v bir-iki saata onun gz a qrmz rng boyanr. Bu prosesdn sonra gr aktyorun znd qrimlnmmi bir yer qalrsa, o da onun bbklridir. Gz ann bel qrmzya tutulmas estetik mahiyyt ksb edir. Lakin bu hm d bdnin hrartini normal saxlamaqdan trdr. nk sift tam qrimlndiyindn zn drisi tamam nfs almr v bdnin hrarti qalxr. Bel qrimlnm bacar snt sridir v onun nticsi haradasa cnubi afrikallarn rituallar n xarakterik maska v qrimlri xatrladr. Qrimlnm qurtardqdan sonra aktyorlara onun kostyumunu geyindirirlr. Kathakali teatrnda

_____________Milli Kitabxana_____________

56

aktyorlar gen tkli tumanlar geyinib shny xrlar. Alicnab qhrmanlar aq rngli, mkrli personajlar is qara v qrmz rngli tumanlarda olurlar. Aktyorlarn hazrl prosesi baa papaq qoyulmas tamamlanr. Ndn ki, papan yerini brkitdikdn sonra onu trptmk olmaz. Geyimlr adtn sad v ucuz paradan tikilir. Kathakali aktyorlarnn kostyumlarnn n xarakterik lamtltindn biri d onlarn boazlarna dolayb iki trfdn - sin boyunca dizlr qdr uzatdqlar rf buumlardr. Bu buumlarn sonuna kiik, gird bir gzg balanr. Lazm gldikd aktyor gzy baxb qrimini, st-ban sahmana salr. nki o, shnni uzun mddt, blk d haradasa 6-8 saat, trk etmir. Bu rf buumlar UTTARYA adlanr. Kostyumlar bir qayda olaraq ucuz materiallardan tikilir; bzklr taxtadan, qu llklrindn, metal v gzg paralarndan hazrlanr. Kathakali absolyut teatrdr, fiziki hrkt, jest, rqs, musiqiy saslanan teatrdr, sntin tsviri formasdr. Tamaalar gec oynanlr, gn batandan balayb gn xana qdr davam edir. Burada final sbh a olacaq. Personajlar n gstriln hadislr mstvisind zaman mhtudiyyti yoxdur. Tamaa gur bir shn il qurtaracaq. Tbillr bir-birin qoulacaq. Aparc xannd oxumaqda davam edrk lindki qsa qaln ubuqla enqalan, metal diski, - dyclyck. kinci xannd dmir

_____________Milli Kitabxana_____________

57

nimlrl (ilattalam) becid bir ritm yaradacaq. Shn sanki cua glck. Elsn frtna qopacaq, qlnclar yuxar qaldrlacaq, el bil ki lvan bir dniz coub daacaq, xeyir r zrind qlb alacaq. Kathakali teatrnn bir geclik sirli dnyasnn killrini gn i sanki buxarlandrb yox edck. Tsadfi deyil ki, bzn elmi nzri dbiyyatda Kathakali tamaalarn Malabara misteriyalar adlandrrlar.4. Raslila tamaalar Hindistanda xalq teatr formalar eid-eiddir. Hindlilr arasnda ramlila, raslila, catralar, tamaalar, nakalalar ox geni yaylmdr. Bu baxm bucandan yanaanda mtlq deyilmlidir ki, meydan tamaalar crgsind raslilalarn yeri xsusidir. Bunun balca sbbkar hindlilrin sevimli tanrs Krina rfin keiriln bayramlardr. Cavan Krinann igidliklril bal hrglnmi sujetlr Raslila ad altnda Hindistanda mhur olan teatr tamaalarndan tr d sas myynedici faktordur. Onun vtni Qanq aynn qollarndan n irisi Camna ay zrind mskunlam Mathur hridir. Anas Devakidir, days Kamsa. Mathur Hindistann mqdds hrlrindn biridir, zvvarlq diyardr. Tanr Krinann cavanl bard dolaan ksr fsanlr bu hrl baldr. Rvayt gr days cin Kamsadan gizldiln Krina Mathur hrinin knarnda Vrindavana kndin gtirilir v onun btn uaql burada keir. Guya bir kahin cin Kamsaya deyib ki, onu z doma bacs olu ldrck. cin Kamsann Krina il dmniliyi d el bundan sonra balayr. Hind kndlilri hl indinin zn qdr tanr Krinann uaqlq srgztlrindn danan

_____________Milli Kitabxana_____________

58

nallara valehlikl qulaq asrlar. M.. III srd yaam yunan mtfkkiri Meqasfenin qeydlrin gr hl o zaman Krina hindlilrin se-vimli tanrlarndan biri imi. Bu qdim yunan tarixisi Krinan Zevsin igid olu Herakla bnzdir. Bzi dinnaslar is tanr Krinan sa peymbrin ilk rnyi sayr. Onlar sylyirlr ki, Tvrat v ncil bu Dravit tanrsn sadc olaraq gncldirmidir. Dravit tanrs gney Hindistann ari olmayan yerli tanrs demkdir. Raslila tamaalar adtn Krinaya hsr olunmu bayramlar zaman oynanlrd. Bu tamaalar aq meydanda gstrilirdi. ksrn seyrilr raslila zaman ya ayaq st dayanr, ya da dvr vurub ifalar trafnda ylirlr. Raslila tamaalar oynanlan meydanda hmi xsusi struktura malik shn qurulur. Dzn qalsa, bu, shn deyil, taxt-tac formal bir komadr. Bu koma-taxtn uzunluu tqribn 3, enis metr ya- rmdr. Koma yal yarpaqlarla rtlr, arxadan is it prd aslr. Ortadan hndrly metr yarm olan bir taxt dzldilir, bal v paralarla bzdilir. Bir qdr aadan is stn para kilmi pillkn qurulur. Bu pillkn taxta ylck aktyorlara kmk etmk mqsdini gdr. Digr trfdn bu pillkndn az nfuza malik olan personajlar da oturacaq kimi istifad edirlr. Komann qarsna xala (v ya palaz) srilir v hadislr bu xala zrind oynanlr. Dramn ba qhrman tanr Krina v onun qarda Balarama hmi meydanda olurlar. Bir trfdn bu qhrmanlar dramn sas personajlardr, digr trfdn is bu raslila bir tamaa kimi mhz onlarn rfin oynanlr. Krina v Balaramann daima tamaa meydanasnda gzimlri hm d onu bildirir ki, bu tamaalar, hr eydn lav, bir ayin qismind tsvvr olunur. Koma-taxtn tamaada z funksiyas var. O, qorxulu ilan-jdaha Kalinda zrind qlb alb Camna aynn dalalar arasnda peyda olduu zaman taxt stn xr. Qasidi

_____________Milli Kitabxana_____________

59

dinlmk n d Krina taxtdan yararlanr. Palazn sa trfind sazndlr ylir. Orkestr adtn yeddi nfrdn ibart olur. Bu orkestrin trkibin mridanq tipli tbillr, saz v kamanaya oxar simli altlr, metal nimlr v balaca fisqarmoniya daxildir. Sonuncu altin cmi iki oktavas var: sol ll tuluqdan alt hava vurulur, sa lls melodiya alnr. Sazndlr hmi el otururlar ki, zlri aktyorlara trf olsunlar: ks tqdird mayt aktyorlarn oyunu il uyumaz. Krina, Balarama v onlarn dostlarn yeniyetmlr ifa edir. Digr rollar byklr taprlr. Raslila tamaalarnda, Kathakalid olduu kimi, cmi rollar kiilr trfindn oynanlr. Burada itirak edn personajlarn geyimlri ox saddir. Tbii ki, ba qhrmanlarn geyimlri daha zngin v daha lvandr. Raslila dramlarnn btn personajlar meydana papaqda yox, almada xrlar. Krina v Balaramann papaqlar is bir nv drvi kalansuvasn xatrladr. Kalansuvann arxa hisssin mqddslrin halsini nian vern taxta evr brkidilir. Krina qrnl, uzun qara paltarda, Balarama is a geyimd olur: formaca paltarlar eynidir. Onlarn dostlar, - oban olan v qzlar, - adtn allvan kostyumlar geyinirlr. Kamsa hmi alma qoyur, muncuqlarla bzdilmi zngin qaftanda x edir. Vasudevann da paltar Kamsann geyimin oxayr. Vasudeva Krinann gey atasdr. Bu dramlarda xsusi yeri olan personajlardan biri d Naradadr. O, tanr qasididir, faldr. Raslila tamaalarnda bzi personajlar saqqal v parikdn faydalanrlar. Alicnab personajlarn, - Krina, Balarama, Vasudeva v Devakinin, - boyunlarnda hmi gl lngi olur. oban olan v qzlarn n xoruna Hindistanda RASLLA deyilir. Bu xor cin Kamsann Vrindavanaya r trtmy gndrdiyi rakas Putanann Krina trfindn ldrlmsil baldr. Kathakali teatrnda olduu kimi Raslila

_____________Milli Kitabxana_____________

60

tamaalarnda da rtilik drcsi ox ykskdir. 10 yal olan uann asanlqla byk kiilrin ifa etdiyi obrazlar zrind fiziki qlb qazanmas avropal seyrid ironik mnasibt ml gtir bilr. Lakin hindli bu rtiliyi fsannin gerkliyin inanaraq tam sakit qbul edir. Sujetin v hadislrin grkdrlmsinin vizual rtiliyin baxmayaraq aktyorlarn oyun trzi Raslila tamaalarnda son drc realistikdir. Raslila, hqiqtn, tmiz dramdr, meydan tamaasdr. Klassik hind dramlar v catralar kimi Raslila da nsr v eirdn qurulmu dialoqlardan ibartdir. eirlr tamaa zaman oxunur, dialoqlarn danq paralar is aktyorlar trfindn improviz edilir. Benqal catralar Raslilann daha sad, musiqi dili baxmndan daha clbedici variantdr. Hind xalq teatrnda satirik ruhlu oyunlara da yer var. TAMAA (raslila tipind olan bir gstri kimi) is haradasa meydann mzli mahn teatrdr. Bellikl, Kathakali teatr, ramlila, krinalila (raslila), bhaqavata-mela, burrakatha, bhnd-cn, nautanka dramlar, vidhi-attam Hindistanda mvcud zl teatr formalardr ki, nnvi teatr mdniyytinin bu mmlktd sonsuz drcd zngin olduunu sbuta yetirir. 5. Hind klassik dramnn qsa tarixi Tbii ki, bu tarix Natyaastra risalsil sx surtd baldr. nki hind dramnn estetikas bu risaldn bllidir. Pyes yazman yollar, qanunlar da Natyaastrann blmlrind aqlanr. Hrnd risal nzriyy xisltlidir, poetikadr v demli, mtnlrin mvcudluu ondan tr vacib rtdir. Sanskrit dramnn genezisi epos v epik deklomasiyalarla

_____________Milli Kitabxana_____________

61

laqdardr. Eposun bdii qirat nmunsi kimi tamaa qarsnda oxunmas faktdr v bu fakt htta Ramayanann znd bel qeyd olunur. Hindistanda eposu (dastan) musiqili kild ifa edn xanndy, bizim dill desk, aa, SUTA deyirlr. Hind klassik dramnda onun vziflrini SUTRADHARA, - ba aktyor v truppa mdiri, - yerin yetirir. Sanskrit dilindn sutradhara sz klf sahibi kimi trcm edilir. Sutradhara seyrilri hadislrin mzindn hali edir, onlara aktyorlar nian verir, hadislrin cryan edcyi yeri myynldirir. Suta v sutradhara anlamlar il yana eposdan drama bharata v kuilava terminlri d daxil edilmidir. Bharata Mahabharata qhrmanlarnn nsillik addr, Kui v Lava is Ramayana eposundan tannan iki mhur naln eyhamladrr. Nal sznn sinonimi Kuilava klmsini aktyor mnasnda da ildirlr. Bellikl, ox sad bir kild aydnlar ki, hind dram znn hr bir tzahrnd epos, folklor, dini dbiyyat, baqa szl, qutsal mtn nmunlrindn asldr. Tsadfi deyil ki, sanskrit dramaturqlar Bhavabhuti v Racekhara zlrini Mahabharata v Ramayana yaradclarnn agirdlri v davamlar bilmilr. Natyaastra risalsi ilk sanskrit pyesindn tqribn 5-6 sr sonra meydana glmidir. Bu, o demkdir ki, Natyaastra artq kamil sanskrit dramlarnn tcrbsi nzr alnaraq trtib edilmidir. Sanskrit pyeslri dini bayramlar zaman ya mbdgahlarda, ya da sultan saraylarnn xsusi salonlarnda oynanlmdr. Dramlar tez-tez ifa etmkdn tr aq havada da spesifik otaqlar dzldilr v tamaalar gstrirlrdi. Qdim hind dramaturqlarnn Bhavabhuti, Kalidasa, udraka, Bhasa, Hara v baqalarnn pyeslrind hmi Natyaastrann qanunlar qorunub saxlanlmdr. Digr bir fakt da nmlidir: Natyaastrann da teatr binalarna, onlarn quruluuna byk

_____________Milli Kitabxana_____________

62

bir diqqtl yanamas bel bir tarixi qnat glmy imkan verir ki, sanskrit pyeslrinin ancaq mxsusi tikilmi teatrlar n yazld sylnilsin. Hind teatr he n il qdim yunan teatrn xatrlatmr. Burada teatr binalar aacdan v ya krpicdn tikilirdi, stlri rtlrd. Onlar dzbucaq v ya kvadrat formasnda ola bilrdi. Lakin Natyaastra yalnz dzbucaql forman teatr tamaalarndan tr yararl sayr. Bu teatrn uzunluu 32 dirsk (16 m), eni 16 dirsk (8 m) olmalyd. ridn teatr iki yer blnrd: seyri salonuna (preqaqriha) v shny (ranqapitha), arxa shn (ranqaira) v artist ota (nepathyaqriha). Artist otanda aktyorlar qrimlnir v bo mqamlarda istiraht edirlr. Arxa shn n shndn bir qdr hndrd yerlirdi, sultan saraynn v ya varl bir xsin evinin iri otaqlarn bildirirdi. Bu mbdgah zal da ola bilrdi. n shn hadislrin aq sma altnda, - kd, med, saray parknda, - ba verdiyini eyhamladrd. Sol v sa byrlr d arxa shn kimi bir qdr hndrd yerlirdi v n shndn stunla ayrlrd. Sanskrit dilind shnnin bu byrlrin mattavarani deyilir. Hind teatrnda n prd olmur. Bunun vzin n v arxa shnlr arasnda prd aslr. Natyaastra risalsin sasn tamaaya hazrlq ox zaman prd arxasnda aparlr. Aktyor otann iki knc qaps is birbaa arxa shny alr. Dzgn olar ki, bunlar qap yox, sadc yngl it prd aslm tanma formal keid adlandrlsn. Tamaa salonunun da eni v uzunu shnnin llri kimi 16 dirskdir.. Burada oturacaqlar taxtadan olurdu, amfiteatr slubunda dzlrd; stn is xala-palaz dnirdi. Salonun 4 kncnd mxtlif rnglrd stunlar qoyulurdu: a v qrmz stunlar yuxar kastalarn, sar v tnd gy aa kastalarn yldiklri yerlri nian verirdi. Zaln tn

_____________Milli Kitabxana_____________

63

ortas is hkmdar v onun yanlarndan tr nzrd tutulurdu. Teatrda adtn 300-dn 500- qdr yer olurdu. Bu teatrda dekorasiyalardan istifad edilmsi bard he bir mlumat yoxdur. Dekorasiya burada aktyorun verbal kild tsvir etdiyi mnzr il vzlnirdi. Bu mqsdl hind aktyoru jest v mimikalardan geni surtd bhrlnirdi. Kiik bir replika, msln, bura mbdgahdr, - klmsi kifayt idi ki, seyri hadisnin ba verdiyi mkan btn reall il tsvvr elsin. Aydn grnr ki, burada da rtilik drcsi ox ykskdir. Aktyorlarn oyun trzi d tam mnas il rtidir. Sanskrit teatrnda shn faliyytinin mqsdini grkdrmk n mimika v jest sas vasit hesab edilirdi. Bu teatrda iqlarn sndrlmsi bir el d vacib deyildi. Aktyorlar adi l hrktlril qaranl bildirirdilr. gr aktyor tklrini irmlyirdis, bu, o demk idi ki, personaj ay keir. Yox gr zn zgy bnzdirdis, aydn olurdu ki, hvzsi dniz qdr drindir. Jest v mimikann kmyil dalar, okean, sbh, gec, dniz, ay v ulduzlar da rmzi kild gstrilirdi. Aktyorlarn geyim, qrim v sa dzmlri d pyesin mnasnn akarlanmasnda, xarakterlrin almasnda byk rol oynayrd. Natyaastraya gr zahidlr crm-cndr v ya pald qab rngind paltar geyinmliydilr. Saray yanlarnn qrmz gdklri, tanr v tanralarn, sultanlarn rngbrng qaftanlar olurdu. Bulaq paltar bildirirdi ki, onun sahibi ya divandir, ya bdbxtdir, ya da yoludur. cinlrin v depressiya keirn adamlarn salar iyinlrin tklmliydi; nazirlrin, kahinlrin, rahiblrin ba hamar qrxlmalyd; sultanlar v tanrlarn is sliqyl biilmi saqqallar olmalyd. Mnzvi qzlar cmi bir hrkl kifaytlnmli, rli qadnlar is salarn burmalydlar. Qrimin rngi xsusi hmiyyt malik idi. Brhmnlr v katrilr qrmz, vayilr v udralar tnd gy rngli qrimd

_____________Milli Kitabxana_____________

64

olurdular. Bzi tanrlara a, digrlrin is sar rngli qrim mslht grlrd. Qrimin rngi personajn pesini, nslini v ovqatn eyhamladrrd. Natyaastra risalsin istinadn teatrda tamaa bayram ovqat ifad edn mrasiml balanrd. Bu mrasim PURVARANQA deyilirdi. Purvaranqann birinci hisssi prd bal olan zaman keirilirdi. Tbil zrblri altnda musiqiilr n shny keib ylirdilr. Tamaann musiqi kompozisiyasnn ilk akkordlar eidilirdi, aktyorlar qabaa glib ritmik rqslr ifa edirdilr. Bu tmtraq xorun oxuduu nmlrl mayt olunurdu. El bu vaxt sutradhara shny addmlayb Hindrann bayran dmy sancrd ki, tamaann gediatn tanra Hindra hr hans bir mane v ngldn apriori hifz elsin. Sutradhara NAND adlanan xeyrxahlq dua- s oxuyub pyesin PRAROANA deyiln mzmunu danrd. Sutradhara vzifsini bitirdikdn sonra onu shnd sthapaki v digr iki aktyor vzlyirdi. Yenidn rqs balanrd. Rqs tamamlanan kimi nvb tamaann sujet xttin atrd. Sanskrit dramaturgiyasnda klassizm cryannda olduu kimi zaman, mkan v hrkt birgliyi gzlnilmirdi. Burada hadislr 10 il d tamamlana bilrdi. Lakin Natyaastraya gr bir prdnin olaylr 24 saata smalyd. Odur ki, dramaturqlar myyn vziyytlrd zaman sni surtd sxmaq vasitlrin l atrdlar. Qdim yunan teatr mdniyyti n Aristotelin Poetika sri ndirs, Natyaastra risalsi d hind teatr mdniyyti n el odur. Hindlilrin bu mtbr beinci vedasnda pyesdki dramatik faliyytin inkiaf 5 mrhly ayrlr: Arambha (balanc), Yatna (gclnm), Pratyaa (uur qazanlmasna mid), Niyatapti (irlilm), Qarbha (yaran), Vimara (bh) v Nirvahana (ntic). Hind sanskrit dramlarnda bu blgy uyun kild qhrmanlar da tiplr

_____________Milli Kitabxana_____________

65

zr qrupladrlr. Msln, sas qhrman ampluas, - nayakann, - drd nv var v hindoloq-teatrnas olmadan bunlar yadda saxlamaq ox tindir. Dram hind mdniyytind NATYA v RUPAKA szlril bildirilir. Natyaastra 10 rupaka nvnn tsnifatn verir. Dramn n yksk nv NATAKA hesab edilir. Burada prdlrin say bel on arasndadr. Sanskrit dramaturgiyasnn sas uurlar bu dram nv il baldr. Nataka mnaca el dram demkdir v onun sujeti mtlq kild nnvi olmaldr. Dramn bu nvnd ncl aparc rasalar qhrmanlq v sevgi rasalardr. Amma el saylrd ki, nataka nvnd yazlm pyesin ortasnda qmli rasa, axrnda is tcb rasas da ildil bilr. Nataka yksk ritorik sluba stnlk vern dram hesab olunur. Bu nv hmi musiqi, mahn v rqslrl mayt edilir. Dramlarn PRAKARANA adlanan nv haradasa nataka il eynidir. Prakarana hadis demkdir. Nataka qhrman kimi prakarana qhrmannn da xeyirxahl mtlqdir. Ona pyesd brhmn statusundan yksk drc verilmir, yni bu qhrmann tanr v ya sultan olmaq ixtiyar yoxdur. Prakaranada aparc rasa erotik rasadr. Grnr, Natyaastra risalsind dramlarn tsnifat siyahsna samavakara v dima nvlri ona gr dmdr ki, sma mdriki Bharatann yazd Amritann becrilmsi

_____________Milli Kitabxana_____________

66

v Tripurann yandrlmas adl pyeslr bu nvlr daha ox uyundur. Samavakarann mzmunu tanr v asurlarn mbarizsini iqlandrr. Burada qhrmanlq rasas stndr. Pyes prddn ibart olmal v personajlarn say 12-ni amamaldr. Dima da fsany syknn dram tipidir, personajlar tanrlar, yarmtanrlar v cinlrdir. Qzb burada ncl rasadr. Tssf ki, tarix dramn HAMRQA nvndn nmun saxlamamdr. hamriqa iki szdn ibartdir: iha v mriqa. ha izlmk, mriqa ceyran demkdir. Bu dramda shbt ilahi pri urunda aparlan mbarizdn gedir. nny gr ihamriqa 4 prd il mhdudladrlmalyd. Natyaastrann tsnifatna dm qalan 5 nv is birprdli pyeslrdir. Bhana pyes-monoloqdur. Burada