Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions

8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions

1/245

T.C.

ATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI

VE

KRESEL YANSIMALARI

AYFER SELAMOLU

Ankara, 2007


2/245

T.C.

ATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

TEZN ADI

ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI

VE

KRESEL YANSIMALARI

RENCNN ADI SOYADI

AYFER SELAMOLU

TEZ DANIMANI

DO. DR. DRS BAL

Ankara, 2007(Fotokopi ile oaltlamaz)


3/245


4/245

i

ZET

ABDnin Byk Ortadou Politikas ve Kresel Yansmalar balkl

bu alma, ABDnin, snrlar giderek genileyen Ortadou corafyasnda

izledii stratejiler ile bu stratejilerin kresel yansmalarn incelemek amacyla

ele alnmtr.

11 Eyll 2001 tarihi hem uluslararas ilikiler hem de ABDnin Souk

Sava dneminden itibaren izledii stratejiler asndan nemli bir dnm

noktas olarak kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra uluslararas sistemde

yaanan somut gelimeler akademik ve siyasi evrelerde youn tartmalara

neden olmutur. Bir laboratuar niteliini tayan bu konjonktrde, ABDnin

Byk Ortadou Politikas ve Kresel Yansmalar balkl tezi yazmamda en

nemli kaynaklarm, Trkiyeyi yakndan ilgilendiren hzl gelimeler, gazete-

dergi-televizyon-internet haberleri, rportajlar, yorumlar gibi birinci el

kaynaklar, kitap ve makaleler gibi ikinci el kaynaklar ve konunun uzman

hocalar, diplomatlar ve siyasilerle yaptm grmeler olmutur.

ABDnin Souk Sava dneminde zengin enerji kaynaklarna sahip

Ortadouda balatt Byk Ortadou Politikas (BOP) bugn Avrasya

snrlarna ulamtr. Avrasya corafyas ve enerji kaynaklar zerinden

kresel egemenliini srdrmeyi hedefleyen ABD 11 Eyll 2001 terr

saldrlarnn ertesinde, kkleri Souk Sava dnemine kadar uzanan

uluslararas sistemin kodlarn uygulamaya koymutur. Bu erevede,

radikal slam yeni kresel tehdit olarak sunulurken, yeni bloklar, Hristiyan

Bat, Mslman Dou zerinden ykselmeye balamtr. Euro-Atlantik

ittifak ve NATO nclnde Atlantik Bloku yenilenirken, Mslman corafya

mezhep atmalarna srklenmitir. Atlantike kar oluumunu genileten

Avrasya Blokunun nc glerinden Rusya Federasyonunun ektii enerji

silah ise atmalarn, zenginlikler zerinden verilen kresel egemenlik

mcadelesinden kaynaklandnn ayr bir gstergesi olmutur.


5/245

ii

ABSTRACT

Entitled 'USA's Great Middle East Policy and its Global Repercussions",

I have dealt with the strategies of USA in ever-expanding Middle East

geography and its global consequences. In this context, the strategies adopted

by USA during Cold War, between Cold War and September 11, 2001 and

after September 11, 2001, have been examined in detail.

September 11, 2001 was a significant milestone both in terms of

international relations and the strategies of USA after Cold War. After this

date, developments that transform and shape the international system, had

caused huge debates among academic and political circles. My biggest

sources in preparing this thesis about these times, which can be considered

as a laboratory in the course of history where all of us witness important

developments, have been developments that concern Turkey, newspaper-

magazine-television and internet news, first-hand sources like interviews and

comments, and second-hand sources like books and articles as well as mydiscussions with professors expert in the subject, diplomats and politicians.

Great Middle East Policy that USA launched in Middle East boasting

rich energy sources, during Cold War, now has reached the borders of

Eurasia. USA now seeks to continue its global dominance using Eurasia's

geography and resources and is applying the international system that was

launched after 9/11 attacks, which dates back to Cold War. In this context,

"fundamentalist Islam" has been presented as the new global threat and

today's blocks have been defined as the 'Christian West' and the 'Muslim

East'. Now the Atlantic Block is being renewed under the leadership of Euro-

Atlantic alliance and NATO, while Muslim geography has been drawn into

sect clashes. In the mean time, as one of the leaders of Eurasia Block,

Russia Federation's recent show with its energy weapon, has been the

indication that clashes result from "global fight for dominance by using

natural sources".


6/245

iii

NSZ

11 Eyll 2001de New Yorkun sembol ikiz binalarna yaplan terrist

saldrlarnn dehet grntleri arasnda yaanan insanlk trajedisi tm

dnya halklarn derinden sarsmtr. Uaklarn iddetle arpt kuleler

patlamalar eliinde birka saat iinde km ancak kulelerin enkaz

zerinden srdrlen stratejiler kresel etkileri yzyl srecek uluslararas

gelimelerin kapsn aralamtr.

Yklan kulelerin dumanlar henz tterken, yeni bloklar, Hristiyan

Bat ve Mslman Dou zerinden ykselmeye balamtr. Hal

seferleri sylemleri arasnda radikal slam yeni tehdit olarak dnya

kamuoyuna sunulurken, nfusunun ounluu Mslmanlardan oluan

Byk Ortadou corafyas uluslararas tehdit reten blge olarak iaret

edilmitir. Bu srete, Byk Ortadouyu adres gsteren terr olaylar

trmanrken kkenleri Souk Sava dnemine kadar uzanan din faktr

tarihsel sylemleri ve simgeleriyle uluslararas sahnede ba aktr olarakykselmeye balamtr. Dnya, karikatr krizleri ve Papa 16. Benedictusun

aklamalar sonrasnda mucitleri Bernard Lewis ve Samuel Huntingtonu

hakl kartan din ve mezhep atmalar grntlerine sahne olmutur.

11 Eyllden sonra ABD, terrle mcadele gerekesiyle Amerikal

nl stratejist Zbigniew Brzezinskinin, Avrasyaya hakim olan dnyaya

hakim olur uyarsn yapt blgeyi de kapsayan Byk Ortadou

corafyasnda siyasi ve askeri etkinliini arttrmtr. Terrle mcadele, kitle

imha silahlarn yok etme ve demokrasi gtrme sylemleriyle nce

Afganistan sonra da Irak igal etmitir. Souk Sava dneminin Euro-

Atlantik ittifak ve NATO rgtn yanna alarak srdrd yrynde

Ortadoudan, Orta Asyaya, Kafkaslara, Akdeniz ve Karadenize kadar

uzanan corafyada sleri, rgtleri ve ittifaklaryla askeri ve siyasi

egemenliini arttrmtr.


7/245

iv

ABDnin Byk Ortadou corafyasnda, terrle mcadele, kitle imha

silahlarn yok etme ve demokrasi gtrme gerekesiyle balatt yry

sonucunda, AB-ABD ve NATOdan oluan Atlantik Bloku glendirilmitir.

NATO, Byk Ortadou corafyas zerinden dnyay kontrol edebilecek bir

askeri ve siyasi kresel rgte dnmtr. ABDnin Byk Ortadou

Politikasnn uyguland corafyay da ieren Avrasyann nc gleri

Rusya ve in de Avrasya Blokunu oluturmutur. Her iki lkenin liderliinde

anghay birlii rgt ()nn siyasi, ekonomik ve askeri olarak

glendirilmesine arlk verilmitir. Rusya, bu srete enerji zerinden

verilen mcadelenin nesnesi enerji silahn kullanarak gzard edilmemesi

gereken bir enerji devi olduunu ortaya koyduktan uluslararas sahnede, aktif

aktr olarak yer almaya balamtr. Enerji ve stratejik koridorlar zerinde

verilen bu mcadele zerinden ykselen bloklara, bu srete din de

eklenmitir. Dnya, nce Bernard Lewis daha sonra Samuel Huntingtonun

dile getirdii dinler zerinden medeniyetler atmasna sahne olurken, bu

atma Mslman-Hristiyan dnya ile snrl kalmam, dinler ve mezhepler

aras atmalara kadar uzanmtr. Bu bloklamalar sonucunda dnya Dou

ve Bat Dnyas olarak da yeniden nitelendirilmeye balanm, ABD II. Dnya

Sava sonrasnda btnletii ancak Yeni Dnya Dzeninden itibaren ayr

dt Bat ile btnlemi, Dou ise konjonktre gre Mslman dnyann

ait olduu ya da Avrasya Blokunu ieren bir kavram olarak alglanmaya

balamtr. Souk Sava dneminde, Dou ve Batdan oluan iki bloklu

dnya zerinde, tek kutuplu dnyann tek sper gc olarak ykselen ABD,

11 Eyllde yklan ikiz kuleler zerinden dnyay oklu kutuplara ve bloklara

tamtr.


8/245

v

NDEKLER

ZET ...............................................................................................................i

ABSTRACT..................................................................................................... ii

NSZ .......................................................................................................... iii

NDEKLER .................................................................................................v

KISALTMALAR.............................................................................................. ix

BRNC BLM

GR ..............................................................................................................1

KNC BLM

ORTADOUDAN BYK ORTADOUYA BYK ORTADOU

POLTKASI ..................................................................................................8

1. SOUK SAVA DNEM ........................................................................11

1.1. Truman ve BOP ...............................................................................20

1.2. Eisonhowern BOP lan .................................................................30

1.3. Ortadounun Monroe Doktrini .........................................................34

1.4. BOPun Petrol Faktr ......................................................................35

1.5. Yeil Tehdit Uluslararas Sahnede ..................................................36

1.6. ki Kutupludan Tek Kutuplu Dnyaya ...............................................39

2. YEN DNYA DZEN VE BALKANLAR..................................................42

2.1. Yeni Tezler.......................................................................................47

2.2. Avrasyaya Uzanan Strateji ve Balkanlar ........................................49

2.3. Yugoslavyay Paralayan Etkenler .................................................52

2.4. Kresel Aktrlerin Yugoslavya Stratejileri ....................................592.5. Anlamalar Glgesinde Dalma .....................................................62


9/245

vi

2.6. nc Aktr ABD ..............................................................................66

2.7. Stratejik Mttefik Arnavutluk.............................................................69

2.8. Balkanlarn Uluslararas Sisteme Katklar ...................................76

3. 11 EYLL: MUTLAK EGEMENLK DNEM ............................................83

3.1. Yeni Dman ve Savalan ............................................................85

3.2. ABDnin Byk Ortadou Seferi .......................................................87

3.3. Irak Gerekleri .................................................................................90

3.4. Balkanlaan Ortadou ......................................................................92

3.5. 11 Eylln Getirdikleri ......................................................................97

NC BLM

GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA PROJES.................104

3.1. Souk Savatan Bugne Ortadou Projeleri........................................105

3.2. Gndemdeki GOP................................................................................108

3.3. ABDyi Destekleyen BM Raporu ..........................................................111

3.4. GOPun Hedefleri.................................................................................112

3.5. GOP ve Euro-Atlantik Ortaklk .............................................................116

3.6. GOPun Blge lkelerine Yansmas ..................................................117

3.7. Kresel Glerin GOPa Bak............................................................122

DRDNC BLM

BYK ORTADOU PLANININ KRESEL YANSIMALARI...................126

4.1. YENLENEN EURO-ATLANTK TTFAK.............................................126

4.1.1. AB-ABD-Ortadou......................................................................127

4.1.2. ABD-AB Arasndaki Medeniyetler Sava ..................................129

4.1.3. ABD ve ABnin Avrasya Bulumas ............................................132


10/245

vii

4.2. KRESEL ENERJ GC NATO .......................................................136

4.2.1. Temel Grev: Enerjinin Gvenlii ..............................................138

4.2.2. 11 Eyll sonras NATO ..............................................................141

4.2.3. GOPla Gelen Meruiyet .........................................................142

4.3. ATLANTKE KARI AVRASYA BLOKU..............................................145

4.3.1. Renkli Devrimler Deien Rejimler ............................................146

4.3.2. Rusya ve Ykselen Avrasyaclar ...............................................147

4.3.3. Kadife Devrimlerin Rusyaya Yansmas ...................................152

4.3.4. Avrasya ttifaklar ve ...........................................................156

4.3.4.1. levini Yitiren BDT........................................................156

4.3.4.2. Rusyann Yeni ttifak Giriimleri....................................157

4.3.4.3. Glendirilen ..........................................................158

4.3.4.4. Atlantisi GUAM rgt ...............................................162

4.3.5. D Politikada Alan Enerji Kart ...............................................164

4.3.6. Uluslararas Sahneye nen Rusya ............................................166

4.4. KRESEL SOUK ENERJ SAVAI...................................................169

4.5. DN: GLOBAL SAHNENN YKSELEN AKTR .............................174

4.5.1. Yeil Kuaktan 11 Eylle Medeniyetler atmas ..................177

4.5.2. Medeniyetleri Bombalayan Karikatr Krizi ................................179

4.5.3. Ruhani Lider Papa ....................................................................185

BENC BLM

TRK-ABD LKLER VE GOP...............................................................192

5.1. TRK-ABD LKLER ........................................................................192

5.1.1. Souk Sava Dnemi ...............................................................195

5.1.2. 1990lardan 11 Eylle .............................................................202

5.1.3. 11. Eyll Sonras .....................................................................204


11/245

viii

5.2. GOP ve Trkiye ...................................................................................208

5.2.1. Arac Trkiye..............................................................................214

5.2.2. Irak-ABD-Trkiye .....................................................................216

SONU.......................................................................................................220

KAYNAKA ................................................................................................225


12/245

ix

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birlii

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AET : Avrupa Ekonomik Topluluu

AGK : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat

AKP : Adalet ve Kalknma Partisi

AT : Avrupa Topluluu

ATC : Trk-Amerikan Konseyi

BDT : Bamsz Devletler Topluluu

BM : Birlemi Milletler

CIA : Amerikan Merkezi Haber Alma Tekilat

EUFOR : Avrupa Gc (Kosova)

GOP : Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi

GOKAP : Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi

IFOR : NATO Uygulama Gc (Kosova)

KIS : Kitle mha Silahlar

NATO : Kuzey Atlantik Antlamas

SEATO : Gneydou Asya Antlamas rgt

SFOR : NATO stikrar Gc (Kosova)

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

: anghay birlii rgt

UNMK : Kosova Birlemi Milletler Gc


13/245

1

BRNC BLM

GR

Dnya siyasi tarihinin nemli blmn kresel egemenlik

mcadeleleri oluturmaktadr. Tarihin her dneminde, uluslararas gler

arasnda kresel egemenlik mcadelesi yaanmtr. G mcadelelerinin

bir tarafnda byk gler (great powers) dier tarafnda ise ona meydan

okuyan gler (challenger) yer almtr. Her iki taraf da ypratan mcadele

srerken yeni bir g dnya siyaset sahnesinde ykselmitir. Baat g

olarak da nitelendirilen bu gcn hakimiyeti yeni bir g ortaya kana kadar

srmtr. Roma mparatorluunun gc Osmanl mparatorluu ykselene

kadar srm, Osmanl mparatorluunun gc de Britanya

mparatorluunun ykseliine kadar srmtr. 19. yzyl Rus tarih

felsefecisi Nikolay Danilevski (18221885), Rusya ve Avrupa adl yaptnda

gnee benzettii medeniyetlerin en heybetli ve parlak olduklar anda ke

getiklerine dikkat ekerken, "ieklenme ve uygarlk aamas"ndan sonra

medeniyetlerin misyonlarn tamamladklarn iddia etmektedir.1

Danilevskiden be yz yl kadar nce yaam tarih filozofu ve sosyolojinin

ncs bn-i Haldun ise (1333-1406), Mukaddime adl yaptnda Devlet,

birbiriyle rekabet ve mcadele halindeki kabilelerden birinin brne stn

gelmesi ve brlerini egemenlii altna almasyla balar demektedir.2

Uluslararas glerin, kresel egemenlii elde edebilmek iin zerindemcadele verdikleri alan ise zengin enerji kaynaklar ile bu kaynaklarn

getii stratejik noktalara hakim blgeler olmutur. Bu erevede

mcadelenin verildii ana corafya, 11 Eyll 2001den sonra Ortadou

Blgesinin eklenmesiyle, Byk Ortadouya dnen, Avrasya corafyas

1 Pitirim Alexandrovitch Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, Ankara: BilgiYaynevi, 1972, ss.53-71.

2

Ayferi Gze, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul: Beta Yaynlar, 1989, ss.87-97; Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara: Verso Yaynlar, 1991, ss.43;Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, stanbul: Gerek Yaynevi: 1987, ss.48-51.


14/245

2

olmutur. Beril Dedeolu, tarihte derin iz brakan hemen her lkenin

kendisine ilerleme salayacak iki temel davran hatt belirlediine dikkat

ekmektedir. Bu hattn Bat ucunda nce Bat Avrupa lkelerinin sonra da

Amerikann, Dou ucunda da in ve Hindistan gibi lkelerin yer aldn

belirten Dedeolu, uluslararas glerin kresel egemenlik balamnda

izledii iki stratejik hatt ise, Gney Avrupa, Balkanlar, Akdeniz ve Ortadou

ve Orta Avrupa, Balkanlar, Karadeniz, Kafkasya ve Orta Asya olarak

sralamaktadr. Beril Dedeolu, her iki yolun szkonusu iki yndeki hareketi

salayacak biimde yeniden oluturulmas srasnda Afganistann kavak

denetim noktas olduuna iaret ederken, Bu hatlar, tarih boyu yaanan en

temel atmalara ve nemli ittifaklara karlk gelen corafyalardr ve dnya

zenginliine talip olan her oyuncunun izledii yollar olduundan atma ve

rekabetlerin en keskinletii yerlerdir grlerini dile getirmektedir.3 Zbigniew

Brzezinski de Byk Satran Tahtasnn (The Grand Chessboard) adl

eserinin giriinde, yaklak be yz yldr, ktalar arasnda, politik etkileimin

balamasndan bu yana, Avrasyann dnya gcnn merkezi olduuna

dikkat ekmektedir. Rusya, Avusturya-Macaristan, Fransa, Osmanl

mparatorluu, ngiltere ve Almanya Atlantik kylarndan Basra Krfezine,

in anakarasndan Orta Asya, Karadeniz, Trk Boazlar ve Suveye kadar

uzanan corafyaya hakim olmak istemilerdir.

Stratejik blgelerde, dnyann efendisi olmay ve uluslararas sistemi

kendi karlar dorultusunda biimlendirmeyi hedefleyen her g

mcadelesini teki zerinden srdrmtr. Bu erevede, uluslararas

sahneye, etnik, dinsel ve ideolojik kimlikler zerinden yeni dmanlar,

tekiler karlmtr. Bu tekiletirme dnemine gre, Helen, Helen olmayan

3 Beril Dedeolu, ABDnin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Etkileri, 2023 Dergisi, 22.11.2006,ss.26-32.


15/245

3

(barbar), Romal, Mslman, Hristiyan, beyaz, zenci olan olmayan gibi eitli

ayrmlar zerinden srdrlmtr.4

Bu genel eilimler II. Dnya Sava sonrasnda Batnn lideri

statsyle dnya siyaset sahnesine kan Amerikann Ortadoudan Byk

Ortadouya uzanan politikalarna da yansmtr. Amerika kurulduktan sonra

nce kendi ktasna hakim olma ve ulusal birliini gerekletirme stratejisi5

izlemi bu srete tekiletirdii dman Avrupa olmutur.6 2 Temmuz

1823te Amerika bakanlarndan James Monroenin kongreye gnderdii,

Amerika Amerikallarndr7 ierikli doktrinini gerekletirdikten sonra

dnyann zengin blgelerinde kresel egemenliini gerekletirme ve

kendisine meydan okuyacak gleri engellemeye ynelik strateji izlemeye

balamtr. Bu erevede 1900l yllarn ilk yarsnda g dengesine

(balance of power), 1940lardan itibaren de tek kutuplulua dayal strateji

izlemeye balamtr. Stratejilerinin uygulama merkezi ise zengin enerji

kaynaklar ile bu kaynaklarn getii stratejik koridorlar olmutur. Souk

Sava dneminde Ortadou merkezli balayan bu stratejiler, SSCBnindalmasnn ardndan Avrasyaya kadar genilemi, 11 Eyll sonrasnda da

her iki stratejiyi kapsayan Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika

corafyasn kapsar hale gelmitir.

Souk Sava dneminde komnizm zerinden srdrd

stratejilerinde en yakn mttefiki ktasnda hegemonyasn gerekletirirken

4 Gianfranco Poggi, ada Devletin Geliimi, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1991, ss.20-24; Nuri Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik,Uluslararaslikilerde Temel Yaklamlar, Atilla Eralp (der.), stanbul: letiim Yaynlar,ss. 15-57; Beril, ABDnin , ss. 26-32.

5 Strateji, en genel anlamyla kendi varln srdrme ve gelitirme ile kar tarafn, yanivarln koruma ve srdrme olgularn tehdit edenin, bertaraf edilmesine ynelik eylemve uygulamalar ifade etmektedir. Kavramn kkenini oluturan Strategos, Eski Msr veEski Yunan uyarlklarnda en yksek askeri ve sivil yneticileri ifade eden bir szckolarak kullanlmtr. Konuyla ilgili olarak baknz. Beril Dedeolu, UluslararasGvenlik ve Strateji, stanbul: Derin Yaynlar, 2003, ss. 56-104.

6 ABDnin bu dnemde izledii stratejiler iin baknz. Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi

Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, ss. 73-81.7 Ayhan Kaya, Kartezyen Birliktelik: Kreselcilik ve Milliyetilik, stanbul: Karizma Dergisi,24, Ekim-Kasm-Aralk 2005.


16/245

4

tekiletirdii Avrupa olmutur. Dou Blokunun dalmasnn ardndan, Bat

Dnyasnn liderliinden tek kutuplu dnyann hegemon gc8 (hegemony

power) konumuna ykselen ABD, hem kendisine meydan okumas olas

glerin ykselmesini nleme hem de mutlak egemenliini (supramacy)

sisteme kabul ettirecek, politikalar izlemeye balamtr. Bu erevede,

Amerikal stratejist Zbigniew Brzezisnkinin, ABD iin dldr

nitelendirmesini yapt Avrasyaya hakim olma stratejisini uygulamaya

koymutur.9

Yeni Dnya Dzeni (The new world order) ad verilen bu dnemde,

insan haklar, demokrasi, uluslarn kendi kaderini belirleme gibi evrensel

deerlere dayanarak uluslararas sistemi, aktrleri, ittifaklar ve rgtleriyle

dntrmtr. Askeri, siyasi ve ekonomik olarak yerletii Ortadou ve

Balkanlarn yan sra Orta Asya ve Kafkaslarda da varln gstermeye

balamtr.

11 Eyll 2001 tarihinde New Yorkun sembol binalarna yaplan terr

saldrlar ise ABDye mutlak egemenliini gerekletirme frsatn vermitir.

ABD, saldrlarla Ortadounun yan sra Kuzey Afrika, Orta Asya, Kafkaslar

ve Karadeniz blgesinin kaplarn aralam askeri ve siyasi egemenliini

kurmaya balamtr.

11 Eyll saldrlarnn ertesinde komnizm tehdidi yerine radikal

slam eksenli, uluslararas terrizmi yeni tehdit, Dou Bloku yerine de

nfusunun ounluunu Mslmanlarn oluturduu, Byk Ortadou

Corafyasn terrn ana kayna olarak dnyann dikkatine sunmaya

8 Uluslararas sisteme egemen g. Hegemon devletin, para biriminin uluslararas alandageerli olmas, dnyann her yerinde sler ve mttefikler bulundurmas, nkleer silahlarasahip olmas, blgesel kriz ve atmalara mdahale ederek liderliini gstermesi gibizellikleri vardr. Hegemon g ve zellikleriyle ilgili olarak baknz. lhan Uzgel,Hegemon G, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Gnmze Olgular, Belgeler,Yorumlar, Baskn Oran (der.), Cilt I, stanbul: letiim, s. 31.

9

ABDnin Avrasya politikalar, dier kresel ve blgesel gler ve uluslararas kurumlarlailikileriyle ilgili olarak baknz. Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, stanbul:Sabah Kitaplar, 1998.


17/245

5

balamtr. nce Amerikal tarihi Bernard Lewisin10 sonra yine baka bir

Amerikal Siyaset Bilimcisi Samuel Huntingtonun11 medeniyetler atmas

ngrlerini dorularcasna, Bat Dnyas yceltilirken slam Dnyas

tekiletirilmitir. 1990 ylnda Berlin Duvarnn altnda kalan ideolojik demir

perde bu kez medeniyetler atmas/attrlmas temelinde ykseltilirken

Byk Ortadou corafyasnda, Yeni Ortadou temeli zerinden

uluslararas sistemin inasna balanmtr. ABD Bakannn (yanllkla da

olsa), Yeni bir Hal seferi meydan okumalarn dile getirdii bir ortamda,

ABD ynetimi lkesine, global dnyann terre kar savaan zgr

savas misyonunu bimitir. Ortadou ve Orta Asyada bulunan

Afganistan ve Irak gibi lkeler, terr reten lkeler olarak hedef

gsterilmitir. Bush Doktrini olarak da anlan 2002 tarihli Ulusal Gvenlik

Strateji Belgesinde yer alan, nleyici strateji ve tek tarafllk ilkelerine

dayanarak, terr tehdidine kar istediim yeri kimseye danmadan

vururum. Kimseye ihtiyacm yok. Ya bendensin ya er glerinden anlay

uygulamaya konulmutur.12 Taliban ve El Kaide rgt gereke gsterilerek

Afganistana askeri operasyon dzenlenmi BM Gvenlik Konseyinin

onaylamamasna ramen Irak, kitle imha silahlarna sahip terrist devlet,

demokrasi gtreceiz gibi gerekelerle igal etmitir. Irak igalinin

gerekesini oluturan iddialarn geree dayanmad ortaya km ancak

izlenen stratejiden vazgeilmemitir. Irakn ardndan ran ve Suriye terr

reten lkeler olarak hedef gsterilmitir. Irakn igali srecinde tm dnya

kamuoyunun tepkisini eken ABD, Byk Ortadou Projesini uluslararas

kamuoyunun gndemine tamtr. Daha sonra Geniletilmi Ortadou veKuzey Afrika (GOKAP)a dnen, kamuoyunda GOP ya da BOP olarak

anlan projeyle, blgede, insan haklarna, demokrasiye ve refaha dayal bir

dzeni hedeflediklerini savunmutur. Savunduu evrensel ilkelerle elien

ABD uygulamalar Byk Ortadou Politikasnn demokrasi aya GOPun

10 http://www.theatlantic.com/doc/prem/199009/muslim-rage Lewis11 Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking World Order, New

York, Simon & Schuster, 2003.12 The National Security Strategy of the United States of America; Seal of the President,September, 2002. http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.html


18/245

6

Badatta ciddi yara almasna neden olmu, George Walker Bush

ynetimindeki Cumhuriyetiler kongredeki seimlerde kaybetmitir. Souk

Sava dnemi Euro-Atlantik ittifakna, NATOnun askeri gcn de katan

ABD 11 Eyll ertesinde estirilmeye balanan terr, din ve medeniyetler

atmas rzgarlar altnda askeri ve siyasi etkinliini Byk Ortadou

corafyasnda arttrmtr.

ABD, Byk Ortadou corafyas zerinden kresel egemenliini

sresiz klma stratejilerini uygulamaya koyarken blgenin nc glerinden

Rusya Federasyonu (RF) ve in de harekete gemitir. Yak

n evresinderenkli devrimlerle sonulanan sreci kontrol altna alan Rusya, Atlantik

Blokuna kar Avrasya Blokunu glendirme stratejisi izlemi, ABDnin de

peinde olduu, blgedeki mcadelenin asl kayna enerji silahn

kullanarak tm dnyaya dikkate alnmas gereken enerji gc olduunu

gstermitir.

Rusyann, Avrasya zerinde anghay birlii rgt () gibi

ittifaklara gittii, enerji gc olarak uluslararas sahnede yer ald birkonjonktrde srailin Lbnana saldrs, blgede zincirleme yaanan

igallerin dnyay yeniden biimlendirme operasyonu olduunu gstermitir.

Lbnann srail tarafndan igal edilii srerken Dileri Bakan Condoleezza

Ricen 25 Temmuz 2006da yapt, Yeni bir Ortadou oluturuyoruz. Yeni

bir Ortadounun sanclar bunlar aklamas bilinenin ilan olmutur.

Bu almada, ABDnin kresel egemenlik stratejileri nda izledii

Byk Ortadou Politikas13

ve bu politikann kresel yansmalar elealnmaktadr. Bu almada, kantlanmaya allan ana varsaym (hipotez)

udur; ABD, kresel egemenliini sresiz klmak amacyla stratejik nemdeki

Byk Ortadou corafyasna hakim olma ve kendisine rakip olabilecek

gleri engelleme stratejisi izlemektedir.

Bu erevede 11 Eyll ertesinde estirilen terr, savalar, medeniyetler

atmas, GOP, i ayaklanmalar ve renkli-kadife devrimler rzgarlar

13 Bundan sonra BOP (Byk Ortadou Politikas) olarak kullanlacaktr.


19/245

7

eliinde dnya, yeni bir sava-kaos ortamna tanmtr. Komnizm

tehdidinin yerini radikal slam alm, Komnist Dou-Kapitalist Bat Bloklar

bu kez dinler zerinden, Hristiyan Bat-Mslman Dou olarak ikiye

ayrlmtr. Medeniyetler atmas/attrlmas sadece dinlerle snrl

kalmam, mezhepler aras atmalar artm/arttrlmtr. Atlantik ve

Avrasya Bloklar glendirilmitir. NATO, Byk Ortadou corafyas

zerinde kresel etkileri olan askeri ve siyasi bir g olarak ykselmitir.

Dnya yeni bir sava/atma ortamna girmitir.

Bu al

man

n, giri blmnde ABD politikalar

ve kresel etkilerigenel olarak ele alnmaktadr. ABDnin Ortadoudan Byk Ortadouya

izledii politikalarnn ele alnd ikinci blmde Amerikann aktif d politika

izlemeye balad Souk Sava dneminden 11 Eyll sonrasna uzanan

dnemdeki stratejileri Byk Ortadou Politikas erevesinde

irdelenmektedir.

almann nc blmnde, ABDnin 11 Eyll sonrasnda

uluslararas kamuoyunun gndemine tad Geniletilmi Ortadou Projesiele alnmaktadr. Bu erevede, blgenin iinde bulunduu sosyo-ekonomik

koullar, projenin resmi sylemiyle birlikte verilirken uygulamadaki elikileri

Irak rneinde tartlmaktadr.

almann drdnc blmnde, ABDnin Byk Ortadou

Politikasnn kresel yansmalar ele alnmaktadr. Bu blmde, 11 Eyll

sonrasnda krlmadan yeniden birlemeye dnen Euro-Atlantik ittifak,

kreselleen NATO, Atlantike kar oluan Avrasya ittifak gleri

irdelenmektedir. Bu blmde ayrca Souk Sava sonras tartlmaya

balanan medeniyetler atmas tezini dorulatacak olaylar, uluslararas

sistemde ykselen/ykseltilen din faktr erevesinde ele alnmaktadr.

almann beinci blmnde ise ABD-Trkiye ilikileri, Souk

Sava dnemi, Yeni Dnya Dzeni dnemi ve 11 Eyll sonras konjonktr

erevesinde ele alnmakta, GOPun, model lke olarak Trkiyeye

yansmalar tartlmaktadr.


20/245

8

KNC BLM

ORTADOUDAN BYK ORTADOUYA

ABD POLTKALARI

Giri

ABD, kurulduu gnden bugne bakanlarn adlaryla anlan

doktrinlerle, d politika stratejilerini, g ve kar kavramlar zerinde

srdrmtr. Bakanlar deimi ancak ABD politikalar sreklilik iinde

devam etmitir. ABD Eski Dileri Bakanlarndan Henry Kissinger bu

sreklilii u szlerle dile getirmektedir:

Hibir toplum, onun kadar baka devletlerin iilerine karmamailkesinde srarl veya kendi deerlerinin dnyaca uygulanmasdncesinde bu kadar ateli olmamtr. Hibir lke, kendidiplomasisinin bugnden yarna uygulanmasnda onun kadar pragmatikveya tarihsel ahlak grlerinin izlenmesinde onun kadar ideolojikolmamtr.14

ABDnin ilk bakan George Washington (1789-1797) yabanc

lkelerle mmkn olduu kadar ok ticaret ve mmkn olduu kadar az

siyasi ilikilere girilmesi arsnda bulunmutur. Bakan James Monroe

(1817-1825) doktrini, Avrupay tekiletirerek, ktay sadece ABDnin

yaylmasna amtr. ABDnin aktif d politikaya gei dnemini de

simgeleyen Souk Sava dneminde evreleme politikasn balatan Bakan

Harry S. Trumann doktrini (1945-1953), zgr uluslarn Amerika BirleikDevletleri'nin desteine ihtiyac olduunu, ABDnin buna yant vermemesi

halinde dnya barnn tehlikeye gireceini savunmutur. ABDnin

Ortadouda aktif olarak yer ald dnemi simgeleyen Bakan Dwight David

Eisenhower (1953-1961) doktrini ise Ortadouda karlar, hayati nemde

olarak nitelerken Washington'un aktif politika izlemesini ngrmtr Richard

Milhous Nixon(1969-1974) dolayl askeri ve ekonomik yardmlarla blgeye

14 Henry Kissinger, Diplomasi, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002, ss. 9.


21/245

9

mdahaleyi savunmutur. Jimmy Carter (1977-1981) doktrini,

Eisonhowerdan daha da ileri giderek Basra Krfezindeki karlarnn tehdit

edilmesi durumunda g kullanacaklarn ilan etmitir. 11 Eyll olaylarndan

sonra gndeme gelen Bush Doktrini ise ABDnin gvenlii ve uygar

dnyann zgrl iin, tek tarafl harekete geeceklerini tm dnyaya

duyurmutur. 11 Eyll, Truman Doktrini ile batnn liderlii roln stlenen

ABDye mutlak egemenliin yolunu aacak gelimelerin kapsn

aralamtr.15

ABD bakanlar tarihe yn veren doktrinler nclnde giderek

genileyen stratejilerinin gerekesini, ABD her adan dier lkelerden

stndr. Demokrasi, zgrlk ve gvenlik yaymaktadr savlarna

dayandrrken Amerikal tarihi Howard Zinn aksi gr savunmaktadr.

Ama biraz olsun tarih bilirsek, bakanlarn lkeye ka kere benzeraklamalar yaptn ve hepsinin palavra olduunun nasl ortayaktn bilirsek, kandrlmayz. Tarih kitaplarnda idealist sfatylaanlan Wilson bile Birinci Dnya Sava'na girmemizin nedenlerine dair

yalan syledi. 'Dnyay

demokrasi iin gvenli hale getirmekten' demvuruyordu, ama savan asl nedeni, dnyay Batl emperyalist gleriin daha gvenli hale getirmekti. Truman, Hiroima'ya askeri hedefolduu iin atom bombas atldn aklarken yalan syledi. Vietnamhakknda da herkes yalan syledi: Kennedy mdahalemizin boyutu,Johnson Tonkin Krfezi, Nixon da Kamboya'nn gizlice bombalanmashakknda... Hepsi niyetin Gney Vietnam' komnizmden korumakolduunu iddia etti. Ama asl niyet, oray Asya ktasndaki ileri karakololarak tutmakt. Reagan, ABD iin tehdit olduunu iddia ederekGrenada igaline dair yalan syledi. Baba Bush ise binlerce s radaninsann lmne neden olan Panama igali hakknda.Baba Bush 1991'de Irak'a saldrmann gerekesi hakknda da yalan att.Kuveyt'in egemenliini savunmaktan dem vururken, aslnda petrol

zengini Ortadou'da Amerikan gcn tesis etmeyi amalyordu.Tarihimiz byle yalanlarla doluyken, oul Bushun Irak igali iinsralad bahanelere inanmak mmkn m? Petrol iin feda edilencanlara kar igdsel olarak isyan etmez miyiz? Bunlar, tatsz veutan verici gerekler, ama drst olacaksak onlarla yzlememizgerekli. Karayibler ve Pasifikteki emperyalist fetih gemiimizle, ondabirimiz bile olmayan Vietnam, Grenada, Panama, Afganistan ve Irak gibikk lkelere kar yrttmz utan verici savalarla... Ve Hiroima

15 Konuyla ilgili olarak bkz. Funda Keskin, ABD Bakanlarnn nl Doktrinleri, Trk DPolitikas Kurtulu Savandan Gnmze Olgular, Belgeler, Yorumlar, Baskn Oran

(der.), Cilt I, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, ss. 527; Fahir, 20. Yzyl, ss. 67-70-501-504-678; Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, Ankara, mge Kitabevi, 1994, ss.219-420.; Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD, stanbul: Alfa Yaynevi, 1410, 2004. ss.182-258.


22/245

10

ve Nagazakinin aclar hl taze olan hatrasyla... Hi de gururduyabileceimiz bir tarihimiz yok.16

13 ngiliz kolonisinin ngiltereye kar bamszln ilan etmesiyle

1776da kuruluunu ilan eden ABD, Avrupay tekiletirdii Monroe Doktrini

ile ulusal kimliini oluturma, ktada egemenliini salama konusunda nemli

bir balang yapmtr. Avrupann ar ykmla kt II. Dnya Savandan

Batnn global lideri kazanmyla kan ABD komnizmi tekiletirdii

Souk Sava dneminde zengin enerji kaynaklarna sahip Ortadou ile bu

blgeye giden koridor zerinde bulunan stratejik nemdeki Balkanlarda aktif

politikalara balamtr.

Souk sava dneminden de, tek sper g olarak kan ABD, ortak

tehdidin kalmad, glenmesine katkda bulunan ittifaklarn sorguland,

Dou Blokunun dalmasyla yeni bakir ve zengin corafyalarn ortaya

kt, kresel ve blgesel g adaylarnn kyasya mcadele verdii

konjonktrde uluslararas sistemi ve aralar dntrme stratejisini

Balkanlarda ve Ortadouda balatmtr. Yeni Dnya Dzeni ad verilen budnemde, Dou Blokunun dalmas, ekonomik kriz, ykselen milliyetilik

gibi faktrlerin de etkisiyle, nsan haklar, demokrasi ve hukuk devleti gibi

kavramlara dayanarak uluslararas sistemi yeniden dzenlemitir. NATO

ilevselleirken, alan d mdahaleler balatlm, egemen devlet kavram

tartmaya alm, dnya bar iin kurulan Birlemi Milletlerin (BM),

(United Nations-UN) varl tartmaya alm, hukuk d yaptrmlarn n

a

lm

t

r. Yine bu dnemde Souk Sava dneminde balat

lan evrelemezincirinin douya doru geniletilmesi stratejisi srdrlm, sisteme kar

kan devlet ve liderlere mesaj verilmi, siyasi btnleme yolunda ilerleyen

ABnin, ekonomik g dndaki varln, Rusya ve inin gvenilirlilii

tartmaya almtr. Hegemon stnln ispatlayan ABD, Avrasyann

16 New York niversitesini bitirdikten sonra Colombia niversitesinde tarih doktoras yapmtr. Atlanta Spelman Koleji ve Boston niversitesinde dersler vermitir. Doktora

sonras almalarn Harvard niversitesinde yapm, Paris ve Bolognaniversitelerinde konuk profesr olarak bulunmutur.Howard Zinn, Americas Blinders,The Progressive Magazine, April 2006.


23/245

11

bats ve dousu arasnda uzanan zincirin stratejik nemdeki halkasna

NATO ve askeri sleriyle yerlemitir.17 Bosna ve Kosova krizlerinde

Mslmanlarn yannda yer alarak, zengin enerji kaynaklarna ve pazarlara

sahip slam corafyas nfusuna, Ben koruyucu gcm mesajn

gndermitir.

11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrlardan sonra da Souk Sava

sonrasnda dntrd sistem ve aralaryla Byk Ortadou corafyasna

ynelik politikasn uygulamaya koymutur. Kuruluundan II. Dnya

Savana, Souk Sava dneminden 11 Eylle, 11 Eyllden bugne kadar

giderek geniletilmi bir corafyada srdrd politikalarn, tehdit

ekseninde, AB ve NATO gibi kurumsal yaplanmalar desteiyle, mttefik

lkeler, askeri ve siyasi yardmlar araclyla srdrmtr. ABD blgede

izledii politikalar Bat dnyasnn gvenlii, demokrasi ve insan haklar gibi

deerlere dayandrrken Uluslararas likiler Uzman Tayyar Ar ABD

politikalarna yn veren faktrleri petrol, petrolle balantl ekonomik karlar

ve srailin gvenlii olarak sralamaktadr.18

almann, Ortadoudan Byk Ortadouya balkl bu

blmnde ABDnin stratejileri, Byk Ortadou Politikas erevesinde ele

alnmaktadr. ABD politikalar, Souk Sava dnemi, Yeni Dnya Dzeni

ve Balkanlar ve 11 Eyll ve sonras balklar altnda, bakanlarn nl

doktrinleriyle birlikte irdelenmektedir.

1. SOUK SAVA DNEM

Ruslar, 20. yzyln banda ve sonunda iki byk devrimle dnyay

sarsmlardr. lki 24 Ekim 1917de Vladimir lyi Leninin nclnde

yaplan kanl komnist devrimdir. kincisi ise yzyln sonuna doru Souk

Sava dnemine son veren yeniden yaplanma ve aklk (Perestroyka ve

17 lhan Uzgel, ABD Hegemonyas Yeniden, Cumhuriyet Strateji Dergisi, ss. 12-1318 Tayyar Ar , Irak, ran ve ABD, Ankara, Alfa Yaynlar, 2004. ss.179.


24/245

12

Glastnost) devrimidir. Her iki gelimenin de ABDnin uluslararas sistemdeki

konumunu glendirici etkileri olmutur. II. Dnya Savann ertesinde

komnizm tehdidine kar Bat dnyasnn liderliini stlenen ABD, Souk

Sava dnemine son veren, Yeniden Yaplanma ve Aklk stratejileriyle de

tek kutuplu dnyann tek sper gc olarak uluslararas sahnede

ykselmitir.

Ekim devrimiyle yzyln banda uluslararas ilikilere giren

komnizm ideolojisi, II. Dnya Savandan sonra oluan uluslararas

sistemde iki ayr bloklamada, taraflardan birini oluturmutur. Souk

Sava19 olarak adlandrlan bu dnemde, g dengeleri deimi, Avrupa,

uluslararas sistemi belirleyen bir g konumundan derken, SSCB ve ABD

iki byk g olarak ne kmlardr. II. Dnya Sava ertesinden 1980li

yllara kadar uluslararas sistem, Kapitalist ve Komnist Sistem olarak ikiye

blnm, Balantszlar20 (non-aligment) dnda, sistemin ba aktrleri

ABD ve SSCB etrafnda, Bat ve Dou Bloku olarak iki ayr grup

olumutur. Metin Eri, II. Dnya Sava ncesinde genellikle Avrupadevletleri ve Avrupal devletlerin liderlii anlam tayan Bat Dnyas

kavramnn, Souk Sava dneminde Amerikann nderliinde bir blok adna

dntne iaret etmektedir.21 Bu dnemde, her iki blok arasnda

19 Guerra-fria (Souk Sava) kavram ilk kez 13. yzylda spanya-Osmanlmparatorluuarasndaki mcadeleyi anlatmak iin kullanlmtr. Daha sonra bu kavram II. Dnya

Sava sonrasnda 1947 ylnda ABDli Bernard Baruch (ABD Bakanlarna 10 yldanmanlk yapan Baruch 1919 ylnda Pariste yaplan Versailles Bar KonferansnaAmerikay temsilen katlmtr) tarafndan yinelenmitir. Souk Sava dnemiyle ilgiliolarak baknz; Baskn, Siyasi419-945.; Fahir, 20. Yzyl, ss. 419-.909; dris Bal,Trk D Politikasnn Ana Hatlar, Ankara; Lalezar Kitabevi, 2006, ss. 681-711; FlavioFioranni ve dierleri, 20. Yzyln Resimli Tarihi, stanbul: Doan Kitap, 2000.

20 Balantszlk belli bal bloklar ile siyasal ya da ideolojik yaknlamalardan kanmapolitikasdr. Bloksuzluk politikas olarak da adlandrlan balantszlk II. DnyaSavandan sonra Hindistan, Yugoslavya, Msr gibi lkeler ile Asya ve Afrikada yenikurulan devletlerin ou tarafndan uygulanm bir politikadr. Gnmzde siyasal veideolojik bloklarn bulunduu iki kutuplu sistem sona erdiinden balantszlk hareketinintemel dayana ortadan kalkmtr. lke Arboan, Glden Ayman, Beril Dedeolu,Uluslararaslikiler Szl, Faruk Snmezolu, (der.), Der Yaynevi, stanbul, 2000, s.

120-121. Baskn, Balantszlk Hareketi-Ykselii D, Trk, ss. 660., Mehmet,Uluslar aras, ss. 62-72. ss. Faruk, Trk, 663-670.

21 Metin Eri, Amerikan/Rus Emperyalizmi, stanbul: Boazii Yaynlar, 1978, s. 31.


25/245

13

ideolojik, siyasi ve askeri mcadele nkleer silahlanma yarna kadar

ulamtr.

II. Dnya Savanda mttefik olan SSCB ve ABDnin liderliklerinde

yaanan Souk Savan nedenleri arasnda, Yenilen Almanyann gelecei,

Rusya denetimindeki lkelere verilecek bamszln derecesi, atom

silahlaryla ilgili dzenlemeler, uluslararas ekonomik dzenlemenin yaps

gibi faktrler sralanmaktadr. Oral Sander, yksek gmrk duvarlar ve

blgesel ticaret bloklarnn, 1930larda yaanan ekonomik bunalma ve 2.

Dnya Savana kadar uzanan siyasi atmalara neden olduunu belirtirken

Yani, bar kurulacak ve srdrlecekse, ithalat ve ihracatn serbeste

akmas gerekli ve nemliydi. teki endstri devletleri sava srasnda byk

glkler ekerken, retimini 4 kat arttran ABD ekonomik gcn kullanarak,

dnya ekonomisine istedii biimi verecek duruma gelmiti ve vermekte de

kararlyd demektedir.22 Sanderin dikkat ektii ABDnin ekonomik gcnn

boyutlarn, BenJamin M. Rowland, Sava sonrasnda Washingtonun elinde

20 milyar dolarlk altn rezervi bulunmaktayd. Bu, 33 milyar dolarlk dnyatoplamnn neredeyse te ikisini oluturmaktayd szleriyle

zetlemektedir.23 ABDnin bir numara olduktan sonra kendi snrlarna skp

kalamayacan ifade eden Paul Kennedy24 ise Amerikann gcn, gerek

anlamda hi grlmedik boyutta olarak nitelerken u grleri dile

getirmektedir:

Gerekten de, 1940-1944 yllarnda Birleik Devletler sanayindeki

genileme, o zamana kadar ya da o zamandan bir hi olmad birtempoda ylda yzde 15in zerinde artt. Geri bu byme daha oksava retimi sayesinde olmutur ama savala ilgisi olmayan mallardaartm ve bylece savaa katlan dier lkelerde grld gibi ,ekonominin sivil sektrne el uzatlmamtr. Amerikadaki yaam dzeyibr lkelerin hepsinden yksekti; ama ayn ey kii bana verimlilikiin de geerliydi. Birleik devletler, Byk Gler arasnda, savayznden yoksullamak yerine zenginleen aslnda ok ok

22 Oral, Siyasi , s. 194.23 Benjamin M. Rowland, Balance of Power Economy, New York, New York University

Press. p.220.24 Prof. Paul Kennedy, eitimini Newcastle, Oxford ve Bonn niversitelerinde yapmtr.Modern milletleraras ve stratejik tarih konularnda dersler vermitir.


26/245

14

zenginleen- tek lkeydi. Bu ekonomik g, Birleik Devletlerin askerikuvvetine de yansyor, lke, savan sonunda 7,5 milyonu denizaryerlerde olmak zere, 12,5 milyon silahl kuvvetler personeline sahipoluyordu. Birleik Devletler hem uak gemisi zel hizmet kuvvetleri, hemde deniz piyade snflar bakmndan, gcn yerkre zerinde denizdenulalabilecek her yerde gsterebilecek kapasitede olduunu fazlasylaortaya koymutu. Amerikann havadaki egemenliki bundan daha dagrkemliydi; Hereyden nemlisi de Birleik Devletlerin atom bombastekeline sahip olmasyd. Birleik Devletlerin sahip olduu buolaanst elverili ekonomik ve stratejik konum gz nne alnrsa,1945ten sonra darya doru yapt atlm, uluslararas politika tarihineaina kimseler iin hi de artc deildi. Bir numara haline geldiktensonra, kendi kylar, hatta kendi yarkresi iine skp kalamazd.25

Howard Zinn de, ekonomik ve askeri olarak glenen SSCBye kar

ABDnin Souk Sava ortam yarattn ileri srmektedir.

Sava sonras yllarda sava yorgunu Amerikan kamuoyu, seferberliinsona ermesini ve silahszlanmay desteklemeye hazrlanrken, Trumanynetimi (Roosevelt 1945 Nisan aynda lmt) bir kriz ve souk savaatmosferi yaratmak iin almalara balad. Sovyetler Birlii ile rekabetgerekti. Bu lke savatan ekonomisi km, 20 milyon insan lmbir halde kmt; ama artc bir biimde kendini toparlyor, sanayisiniyeniliyor ve askeri g kazanyordu. Ancak Truman ynetimi SovyetlerBirliini yalnzca bir rakip deil, acil bir tehdit olarak gsterdi. Yurtiinde

ve dnda bir korku atmosferi, komnizm histerisi yaratarak askeribtenin inanlmaz rakamlara trmanmasn ve savaa dnk birekonominin harekete geirilmesini salad. Bu politika bileimi isedarda daha saldrgan, ieride ise daha baskc bir ynetim anlayngetirdi.26

Fahir Armaolu ise Souk Savan balamasndan SSCByi sorumlu

tutmaktadr. II. Dnya Savandan sonra Amerikan kamuoyunda, ABDnin

tekrar kabuuna ekilmesi ynnde gr birlii olduunu belirten Armaolu,

SSCBnin komnist emperyalizminin buna engel olduunu ne srmektedir:

1946 ylnda Sovyet Rusyann ana istikamette yaylma abalarnagiritiini grmekteyiz. ran zerinden Orta Dou petrolleri, ve BasraKrfezi ile Hind Okyanusu, Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi veDou Akdeniz ve Yunanistan zerinden de keza Dou Akdeniz. Dikkatedilirse bu istikamet geleneksel olarak ngilterenin hayati alaka vekar alanlar idi. Her blge de, ngilterenin Rusyaya kar 19.yzylda en hassas noktalar olmutu. Fakat II. Dnya Sava ngiltere

25 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, stanbul: Bankas Kltr

Yaynlar, 306, 2002, ss. 427-428.26 Howard Zinn, Amerika Birleik Devletleri Halklarnn Tarihi, Ankara, mge Kitabevi, 2005,ss. 450-451.


27/245

15

zerinde yle bir tahribat yapmt ki, artk ngilterenin bu blgelerisavunmak iin Sovyet Rusyann karsna kacak hali yoktu.27

J. Lee. Stephen Souk Sava dneminin temellerinin 1917deki

Rusyadaki komnist devrime kadar uzandn savunmaktadr. Rusyadaki

devrimle birlikte ideolojik dmanln baladna iaret eden Stephen,

Fransa ileri Bakan Sarrautun 1927de Moskova Komnizminin liderleri,

engin Slav hegemonyasnn dnda yeni bir emperyalizm yaratmay

umuyorlar diye yakndn aktarmaktadr.28 Oral Sander, dnya devrimi

iddiasyla iktidara gelen Boleviklerin Rusyada iktidara gelmesiyle, ABDde,

Avrupa ktasna egemen bir Rusyann Amerikan karlarn zedelemesi

korkusu belirdiini savunmaktadr. Sander, gecikmeli de olsa ABDnin 1933

ylnda SSCBni tanmasna, karlkl diplomatik ve ticari ilikiler kurulmasna

ramen iki lke arasndaki temel gvensizlik havasnn devam ettiini

sylemektedir. Ne II. Dnya Sava srasnda Hitlere kar yaplan ibirliinin

ne de ABDnin dn Verme ve Kiralama yardmnn bu gvensizlik ortamn

gidermediini kaydeden Sander, Souk Savan 50 yllk Amerikan-Rus

atmasnn erevesinde anlalabileceini belirtmektedir.29 Sander,

savan sonuna doru Sovyet ordusu eliyle Dou Avrupa lkelerinde

komnist ynetimlerin kurulduu ynnde grlere ise kar kmakta ve

Tarihte bylesine nemli bir olayn incelenmesinde byle bir gr, ar bir

basitletirmedir demektedir. Sander, demokratik gelenee sahip olmaylar

ve tarmsal alt yaps nedeniyle sac diktatrlerin kt Dou Avrupa

lkelerinde gl ve etkili bir burjuvazi snfnn olutuunu belirten Sander,

bu snfn Bat Avrupadakilerin tersine devletin sava gcne yardm etmekyerine Nazi Almanyas ile yakn ibirlii yapmay tercih ettiklerine ve

lkelerinin ekonomilerini Almanyann ynetimine braktklarna dikkat

ekmekte ve u grleri dile getirmektedir.

27 Fahir, 20. Yzyl, ss. 441.28

J.Lee Stephen, Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara: Dost Kitabevi, 2002,ss.310.

29 Oral, Siyasi , ss. 192-194.


28/245

16

Savata Almanyaya kar etkili mcadele verenler iiler ve daha okkyllerdi. Bu yzden, aslnda 2. Dnya Sava Avrupa lkeleri iin aynzamanda bir i sava da olmutur. Bu snflarn savatan sonra kklekonomik reformlar yoluyla, kurulacak hkmetlerde ar basacaklarakt. te bu durum, blgenin sava sonras siyasal yaantsn etkiledive kurulan hkmetler merkez ve ar sol arasndaki partilerden olutu.Sovyet ordusu Dou Avrupa lkelerine girdiinde, blge komnistpartilerinin ou toplumun kmsenmeyecek bir blmnn desteinisalam olduklar gibi, kendilerinin kurduklar gl siyasal rgtlere desahiptiler.30

Sonu olarak sava sonrasnda ekonomisi en gl lke

konumundaki ABD, komnizm ideolojisini savunan SSCB karsnda, dnya

ekonomisini istedii gibi biimlendirmeyi ve bu yolla kresel egemenliinigerekletirmeyi hedeflemitir. II. Dnya Savandan, dnyann iki sper

gc olarak kan SSCB ve ABD arasndaki mcadele ideolojiler zerinden

yaplmtr. Japonyann tesliminden bir hafta sonra, 1945 Eyllnde,

Amerikan Dileri Bakan James F. Byrnes, bu varsaymlara temel olan

konumasnda u grleri dile getirmektedir:

Uluslar aras politikamz ile i politikamz birbirinden ayrlamaz. D

ilikilerimiz ister istemez ABDdeki istihdam etkileyecektir. Srekli birbar, da kapal bloklar ve ekonomik sava temelinde kurulamaz.Liberal bir ticaret sistemi dnya ticaretinde stn durumda bulunanlarazel sorumluluklar yklemektedir. ABDde bu durumdadr. Yeryznnbirok lkesinde siyasal ve ekonomik ilkelerimiz, bu ilkeleri kabuletmeyen ideolojilerle atma durumundadr.31

Bu dnemde Washington, Bat Avrupann sava ykmlarnn

giderilmesine ve ekonomilerinin kapitalist sistem iinde yeniden

canlandrlmasna nclk etmitir. Bu erevede dnsel temelleri 1200l

yllara kadar giden AB kurumsallamtr. Avrupann balca kaynaklar

Amerikan stnlnn etkisi altnda yeniden dzenlenmitir. 1947 Martnda

Truman Doktrini ile Dou ve Bat Bloku arasnda kpr durumunda olan

Trkiye ve Yunanistana yardm yaplmtr. Kongre kararyla, Trkiyeye 100

Yunanistana 300 milyon dolar verilmitir. Ayn yln Haziran aynda Marshall

Plan ortaya atlmtr. Dileri Bakan George C. Marshall adyla anlan,

30 Oral, siyasi , ss. 200-203.31 Oral, siyasi , ss. 184


29/245

17

ekonomik yardm programyla hem lkelerin ekonomileri zerinde denetim

kurulmu hem de komnizme kar Bat Blokunun glenmesi

desteklenmitir. Marshall Plan erevesinde ekonomik yardmlarn

verilmesi, Avrupallarn kendi aralarnda ibirliine girmeleri artna

balanmtr.32 9 Nisan 1949da NATO Savunma rgt kurulmutur.33 ABD,

bylece ekonomik destein yansra, askeri anlamda da Avrupann

gvencesi haline gelmitir. ABD anlamaya katlan lkelerin hemen

hepsinde askeri sler kurmu, nkleer silahlar ktaya yaymtr. Vietnam ve

Kore savalarndan sonra yardm paketlerini Pasifike yneltmi, blgesel

rgtlerin ncln yapmtr. Tam bamszln kazanan Tayland, Laos,

Kamboya ve Gney Vietnama askeri ve ekonomik yardmlar arttrmtr. 1

Eyll 1951de Anzus Paktnn,34 8 Eyll 1954de de SEATO veya Manilla

Pakt35 da denilen Gney-Dou Asya Antlama Tekilatnn (South East Asia

Treaty Organization-SEATO), 9 Austos 1954te Balkan ttifaknn, 25 Kasm

1955de Badat Paktnn kurulmasna nclk etmitir. Bylece, Avrupann

Atlantik kylarndan Pasifie kadar uzanan stratejik hat zerinde ittifaklar

zincirini oluturmutur.

Bu srete kkeni 1917 Ekim Devrimine kadar giden Sovyetler Birlii

ve komnizm ideolojisi Bat Blokunun korkusu haline gelmitir/getirilmitir.

32 2 Temmuzda ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye,Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sveinkatlmasyla toplanan 16lar konferans Amerikaya sunulmak zere bir Avrupa EkonomikKalknma Program hazrlamtr. 16 Nisan 1948da ktisadi birlii Tekilatn

kurmulardr. lk iki ylda 16lara 6 milyar dolarlk yardm yapan ABDnin ekonomikdestei sonraki yllarda da srmtr.33 ngiltere, Fransa, talya, Belika, Hollanda, Lksemburg, zlanda, Portekiz, Kanada ve

ABDnin katlmyla kurulmutur.34 1 Eyll 1951 tarihinde ABDnin San Fransisco kentinde ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda

arasnda imzalanan l gvenlik antlamas ile Anzus Pakt oluturulmutur. Buantlamaya gre, Pasifik blgesinde taraflardan birisi saldrya urarsa bu dier iki tarafada yaplm saylacaktr. ABD, Pakt ilikilerine dayanarak blgede nkleer aratrma vedeneyler yapmaktadr.

35 ABDnin siyasi ve stratejik hat oluturma stratejisi dorultusunda 1949 ylnda NATO,1954 ylnda Balkan ttifak, 1955 ylnda Badat Pakt kurulmutur. Gneydou AsyaAntlamas rgt (SEATO) da bu stratejinin Uzakdou ayan oluturmutur. 1954ylnda ngiltere, Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Tayland, Filipinler ve ABDnin

katlmyla kurulan SEATO ile Asya-Pasifik blgesinde SSCB ve in Halk Cumhuriyetininevrelenmesi tamamlanmtr.


30/245

18

Amerikan kart faaliyetleri engellemek amacyla oluturulan bir komisyon,

komnizmle ibirlii iinde olduu phe edilen tm vatandalara, aydnlara,

sendikaclara, aktrlere ve Hollywood senaristlerine kar iddetli bir

kampanya balatmtr.36 Senatr Joseph Mc Carthy, ABD Dileri

Bakanlnda 250 komnistin bulunduu ynndeki aklamasyla psikolojik

harekatn ncln stlenmitir. Senatrn balatt soruturmalar

sonunda birok kii iinden olurken bir ou da toplum dna itilmitir.

nsanlarn komnistlik sulamasyla bask ve kovuturmaya uramas siyasal

literatre McCarthycilik olarak gemitir. Psikoloik harekatn dnemin

stratejisi olduunu savunan Baskn Oran, 1947 ylnda Senatr Arthur

Vanderbergin, Souk Sava balatabilmek iin nce Amerikan halknn

dnn patlatlmas gerekir szlerine dikkat ekmektedir. Oran, Senatr

McCarthynin bu stratejinin uygulayc ksmn stlendiini belirtmektedir.37

Dou Blokunda ise Moskova nclnde Dou Blokuna ye

lkelerde politik, ekonomik ve ynetimsel yaplarn Sovyetletirilmesi,

ideolojik balant ve askeri ibirlii gelimeleri yaanmtr. ABDninekonomik destek cazibesinin ve yksek yaam kalitesinin Dou lkelerini de

etkileyebilecei endieleri tayan Moskova, kapitalist bir klelik sistemi

oluturmak amacyla ekonomik yardmlarn yapldn ne srerek Dou

Avrupa lkelerine kendi sosyalist ekonomi modelini empoze etmitir. Sovyet

ynetim modelinin bir biimi olan, Halk demokrasileri sre iinde btn

Dou Avrupaya yerlemeye balamtr. 1947 Eyll aynda, ABDnin askeri,

ekonomik ve siyasi giriimlerine kar

mcadele etmek amac

ylaKominternin38 devam Kominform (Communist Information Bureau)

kurulmutur. Nisan 1956 tarihinde, talyan ve Fransz komnist partilerinin bu

konuda baarsz olmalar ve uluslararas gerilimlerin azalmas gibi

36 Flavio, 20. Yzyln, ss. 238-239.37 Baskn Oran, Neo-Souk Savata d koparmak. http://www.ba.metu.edu.tr/~adil

/baskin/79)neo-soguk.rtf.; Flavio, 20. Yzyln, ss. 238-239.38

(Enternasyonaller). Sosyalist ve komnist partilerin uluslararas alanda biraraya gelmekzere oluturduklar rgtlenmeler. Konuyla ilgili olarak baknz. Faruk, Uluslararas,ss. 280-281-282-283., Fahir, 20. Yzyl , ss. 436-437.


31/245

19

nedenlerle bro kapanmtr. ABDnin 1947 tarihli Marshall Planna karlk

Molotof Plan adn verdikleri ikili ticaret sistemi oluturulmutur. Sisteme,

Amerika Dileri Bakan George Marshalln ismine karlk Sovyet Dileri

Bakan Molotovun ad verilmitir. ye lkeleler arasnda zellikle ekonomik

ibirliini gerekletirmek amacyla SSCB, Bulgaristan, ekoslovakya,

Macaristan, Polonya ve Romanyann katlmyla Ocak 1949da Comecon

kurulmutur. Arnavutluk, ubat 1949da katld Comecondan 1961

sonunda ekilirken, Dou Almanya 1950de, Moolistan 1962de, Kba

1972de ve Vietnam da 1978de ye olmutur. 14 Mays 1955de de

Almanyann NATOya katlmasnn ardndan Arnavutluk, Bulgaristan, Dou

Almanya, Polonya, Romanya ve ekoslovakyann katlmyla Varova

Gvenlik Pakt kurulmutur. Bu sre Dou Blokunda da antidemokratik

uygulamalara sahne olmutur.

Bu dneme damgasn vuran kii; daha nce de, 1934-1938 arasndaSSCBde kltr politikalarnn belirlenmesinde ve Sovyet Yurtseverlii veRus milliyetilii fikirlerinin ilenmesinde nemli roller stlenmi olanPolitbro yesi A.A. Jdanovdur.39 1946-1950 arasnda yrtlen

kampanya kltr, sanat ve bilimin her alann denetlemeyi amalayan birmdahaleydi. Parti, edebiyat, felsefe, mzik, biyoloji, filoloji, ve psikolojidahil her konuda resmi dorular ilan ederken, bu alanlarda otorite kabuledilen ve en st dzeylere ulam olan pek ok insan konumunuyitirmekte, tutuklanmakta ya da lme yollanmaktayd.40

Souk Sava dneminin en belirgin unsuru Hiroima ve Nagasakide

yaplan g gsterisinin ardndan atom bombas ile silahlar olmutur.

Sovyetler Birlii Austos 1949 tarihinde ilk atom bombas denemesini

39 Andrey Aleksandrovi Jdanov, Jdanovculuk diye kendi adyla da tanmlanan grlerinive politikasn sosyalist gereklie dayandrm ve Batda ba gsteren sanat akmlarnyozlama diye nitelendirmitir. Devrimden sonra parti iinde nemli grevlerde bulunanve Stalinin sa kolu haline gelen Jdanov, sanatta, kltrde ve edebiyatta mutlaka partiyebaml olunmasn isteyen, bunun dndaki yaptlarn yaymlanmasna izin vermeyen,byle yaptlar olan yazar ve sanatlar sulayan Jdanovun dnceleri parti iinderesmi gr olarak kabul edilmitir. Stalinin de destekledii bu politika her alandadargrll, banazla krklemi, sanatn zgrce gelimesini engellemi vesanatlarn saldrya uramasna neden olmutur. Konuyla ilgili olarak baknz.

Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, cilt. 3., stanbul: letiim Yaynlar,1988, s. 1001.

40 Sosyalizm, cilt. 3, s. 998.


32/245

20

yaparak Amerikan tekelini ortadan kaldrmtr. Bunun zerine ABD daha

gl olan hidrojen bombas yapma yoluna gitmitir. Bylece konvansiyonel

ve nkleer alanlarda pahal bir silahlanma yar balamtr. Sonraki 10 yl

boyunca ABD ve SSCB arasnda yaanan rekabet, ok byk ykm gcne

sahip nkleer silahlar olan iki sper g ortaya karmtr.

ki kutup arasnda ideolojik, siyasi, ekonomik, askeri ve psikolojik

baskdan oluan Souk Sava rzgarlarnn estii/estirildii bu konjonktrde

ABD, Souk Sava ncesinde petrol irketlerinin gelmesiyle ilgilenmeye

balad, Ortadouda da etkin olmaya balamtr. ABDnin blgedeki askeri

ve ekonomik varln merulatrmasnda da, komnizm tehdidi nemli bir

rol oynamtr.

1.1. Truman ve BOP

II. Dnya Sava srasnda, Suudi Arabistann savunmasnn ABD

savunmas iin hayati nemde olduunu41 belirterek bu lkeye Amerikan

yardm balatan Demokrat Bakan Franklin Delano Roosewelt (1933-

1945)den sonra gelen ABDnin 33. Bakan Demokrat Harry Truman

dneminde, BOPun ilk somut halkalar atlmtr. II. Dnya Savandan

sonra SSCBnin Trkiyeden Kars-Ardahan ile Boazlar zerinde hak iddia

etmesi ve randan askeri glerini ekmemesi gerekelerine dayanarak

Truman dnyay ikiye blen demir perdenin iaretlerini vermitir.

II. Dnya Sava srasnda Trkiye ile SSCB arasnda, Boazlar

zerinden balayan gerginlik uluslararas boyuta tanm, Souk Sava

balatan nedenler arasnda yer almtr. ki lke arasnda 1921 Moskova

Antlamas ile balayan, 1925 antlamas ile yenilenen (Daha sonra bu

antlama 1929da iki yl, 30 Ekim 1931de 5 yl ve 7 Kasm 1935te imzalanan

protokolle 10 yl uzatlmtr) ilikiler 1939 ylnda Trkiyenin ngiltere ve

41 kr Sina Grel, Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara:A..S.B.F. Yaynlar, 1979, ss.62.


33/245

21

Fransa ile yaknlamas, SSCBnin de Almanya ile Saldrmazlk Antlamas

imzalamasyla bozulmaya balamtr. SSCBnin bir sre sonra savaa

girdii Almanyaya kar Trkiyeden, savaa girmesi ynnde destek

istemesi ikili ilikileri bozan ayr bir faktr olmutur. Trkiye, savaa

girmeme konusundaki tavrn deitirmedii gibi Almanya ile ilikilerini iyi bir

ekilde srdrmeye zen gstermitir. 1943 yl ortalarndan balayarak,

Trkiye bu tutumunu deitirmeye balam Almanyaya yapt krom

ihracatn durdurmu, Boazlardan geen sivil Alman gemilerine denetim

uygulamaya balamtr. Bu giriimleri, Trkiyenin SSCB ile ilikilerini

dzeltmek istemesinin gstergeleri olarak nitelendiren Snmezolu,

Trkiyenin tavr deiikliinin, Sovyetler Birliinin bir nota ile Ankara

Antlamasn yenilemeyeceini bildirmesine engel olmadna dikkat

ekmektedir.42

Bu gelimeler yaanrken Yaltada Bykler arasnda yaplan 10

ubat 1945 tarihli toplantda, sava srasnda Naziler tarafndan kullanlan

Boazlar konusu da ele alnmtr. SSCB, 1923 Lausanneden beri gvenlikgerekesiyle Boazlarn darya kapatlmes talebini yinelemitir.43

Antlamann yapld dnemde Batllar ile Sovyetlerin ilikilerinin iyi

olmadn ve Montreuxun artk tarihe karm Milletler Cemiyetine bal bir

antlama olduunu ve Trkiyenin Boazlar kapatma hakknn geni

kapsaml olduunu ileri sren Stalin, antlamann yenilenmesini istemitir.

Stalinin grlerini Roosevelt, mantkl olarak nitelendirmitir.44 Sonu

olarak ABD, ngiltere ve SSCB yeni bir dzenleme yap

lmas

konusundaprensip kararna varmlardr. Yaltadan bir ay sonra 19 Mart 1945te SSCB

Dileri Bakan Vyacheslav Molotov, 7 Kasm 1945te sresi bitecek, Trk-

Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn uzatmaya niyetlerinin

42 Faruk Snmezolu, II. Dnya Savandan Gnmze Trk D Politikas, stanbul: DerYaynlar, 388, 2006, s. 117.

43 SSCB 1923 Lousanne, 1936 Montreux ve devamnda yapt ortak savunma nerisinde,1939 Saracolu Misyonu srasnda ve sava sonrasna ynelik toplantlarda gvenlik

gerekesiyle Boazlarn darya kstlanmas dile getirdii grlerini Yaltada dadilendirmitir.

44 Baskn, Trk , ss. 502.


34/245

22

olmadn Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarpere szl olarak

iletmitir. Molotov, makamna ararak grt Sarpere 2. Dnya Sava

srasnda ortaya kan deiimlere dikkat ekerek yeni koullara uygun yeni

bir antlama iin Trkiyeye grmeye hazr olduklarn da bildirmitir.45 4

Nisan 1945te Trk hkmeti her iki tarafn lehine olan yeni bir antlamann

imzalanmas teklifini gtrmtr46 Bykeliler dzeyinde srdrlen

grmelerden sonra 7 Haziran 1945te Sarperle Molotov biraraya

gelmilerdir. Molotov yeni bir paktn imzalanmasndan nce iki taraf

arasndaki baz sorunlarn giderilmesi gerektiini sylemi ve bunlar yine

szl olarak, Trk-Sovyet snrnda Sovyetler Birlii lehine dzenlemeler

yaplmas, stanbul ve anakkale Boazlarnn ortaklaa savunulmas iin,

Sovyetlere Boazlarda deniz ve hava ss verilmesi, Montreuxun

Szlemesinde deiiklikler yaplmas eklinde sralamtr. Grmeyi

yapan Sarper Ankaradan ald talimatla bu talepleri reddetmitir.47 18

Haziranda Molotov Sarperi bir kez daha kabul ederek, isteklerini yinelemesi

zerine iki lke arasndaki dostluk antlamas rafa kaldrlmtr.

Bu grmeden bir ay sonra Temmuz ve Austos aylarnda

Postdamda biraraya gelen Stalin, Churchill ve Truman Boazlar konusunu

ele almlardr. Stalin, Boazlarn denetiminde dorudan ve fiilen yer almak

istediini, Truman byklerin garantisi altnda oluturulacak yeni bir sistem

ile bu su yollarndan geiin tamamen ve tm taraflara ilikin olarak

serbestletirilmesi gerektiini belirtirken, toprak verme sorununun ise

Trklerle Ruslar aras

nda zlmesi gereken bir konu olduunu belirtmitir.48

ngiltere ise SSCBnin mttefeklerinden habersiz olarak Trkiyeden

Montreux deiikliini talep etmesini eletirmitir. Bu toplantda, ABD, SSCB

ve ngiltere grlerini Trkiyeye ayr ayr bildirme karar almlardr. ABD,

konuya ilikin grn 2 Kasm, ngiltere ise 21 Kasm 1945te Trkiyeye

45 Ayn Tarihi, No: 136, (Mart 1945), ss 152, Faruk, II. Dnya , ss. 118; Oral, Siyasi ,ss.216; Baskn, Trk, cilt.I., ss. 501.

46

Ayn Tarihi, No: 137 (Nisan 1945), ss. 63, Faruk, II. Dnya , ss.118.47 Oral, Siyasi , s. 215-216; Faruk, II. Dnya , s.118.48 Baskn, Trk , ss .523.


35/245

23

iletmitir. Her iki lke de Trkiyenin gvenlii ve egemenlii ile atmamas

kaydyla Boazlarn kural olarak ak olmas gerektiini bildirmilerdir.

Snmezolu, sava sonrasnda SSCBnin Boazlara ynelik ilgisinin

Trkiyenin egemenliine ynelik bir tehdit olmakla beraber kendi asndan

gvenlik sorunu olarak alglanmas gerektiini savunmaktadr. Szmezolu,

bu dnemlerde Sovyetler Birliinin Boazlarn ak olmasn ve Akdenize

kmay deil, Boazlarn Karadenize sahildar olmayan lkelerin sava

gemilerine kapal olmasn istediine iaret ederek, Bir baka deyile ABD

ve ngiltere gibi lkelerin donanmalarnn Karadenize gemesinin

nlenmesini istemektedir demektedir.49 Eren Tellal da SSCBnin asl sorunu

Boazlarda gvenliin salanmasyd derken, SSCBnin yumuak karn

olarak nitelendirdii stratejik geit Boazlarn, Almanlarn yapt gibi Batllar

tarafndan da kullanlmasndan korktuunu belirtmektedir. Tellal, taktik hata

olarak nitelendirdii SSCBnin toprak taleplerinin, gerek isteini geri planda

braktna da dikkat ekmektedir. Nitekim, Sarper de Ankaraya gnderdii

raporunda bu durumu dile getirmektedir: Sovyetler grmeleri

kesmeyeceklerdir dncesindeyim. Arazi konusunda srar etmeyecekler.

Bunu pazarlk konusu olarak ileri srdler.50

Trkiye ve SSCB arasnda balayan gerginlik, ABD ve ngilterenin

Boazlarla ilgili notalarnn Trkiyeye iletilmesinden sonra, 4 Aralk 1945te

stanbulda yaanan olaylarla giderek trmanmtr. Aralarnda niversiteli

rencilerin de bulunduu gstericiler, Tan, Yeni Dnya ve Grler adl

gazete ve dergilerin solcu yay

nlar

n

protesto etmek iin Beyaz

tdanTaksime kadar olan alanda gsteri dzenlemilerdir. Babialiye kadar gelen

bu renciler Solcu Tan Matbaasn, ABC ile bir Sovyet vatandana ait

Berrak Kitabevlerini tahrip etmilerdir. Daha sonra, Yeni Dnya ve La Turque

gazeteleri ile Grler Dergisinin idarehane ve tesislerine de zarar

vermilerdir. Skynetim Komutan Korgeneral Asm Tnaztepe bir teblii

yaymlayarak su ileyenler hakknda soruturma aldn bildirmitir.

49 Faruk, Trk , ss. 121.50 Baskn, Trk , ss. 502-507.


36/245

24

Sovyet hkmeti 8 Aralkta bir nota ile protesto ederken, olaylarda Trk

polisinin de ibirlii yaptn belirterek sorumluluun Trk hkmetine ait

olduunu bildirmitir.51

Trk siyasi tarihine, Tan Matbaas olarak geen bu olaylardan sonra

Moskova ve Tiflis kaynakl yayn organlarnda, Grcistan Bilimler

Akademesinden iki Grc profesrn, Trkiyeden toprak talebi ieren

makaleleri yaynlanmtr. 14 Aralk 1945te Tifliste yaynlanan Komnist

gazetesinde, 20 Aralkta Pravda ve zvestiyada yaynlanan ve Trkiyeden

meru isteklerimiz baln tayan bu makalelerde, Ardahandan balayp

Artvin, Oltu, Tortum, spir, Bayburt, Gmhane, Giresun ve Trabzona kadar

uzanan corafyann ait olduu iddia edilen Grcistana verilmesi gerektii

savunulmaktadr.52 Faruk Snmezolu, dnemin Sovyetler Birliinde

merkezi Sovyet ynetiminin, hatta dorudan Stalinin onay olmadan bu

trden aklamalarn yaplabilmesinin mmkn olmayacana dikkat

ekmektedir.53 Eren Keskin, SSCBnin amacna ulamak iin iddete

bavurmadan bask ve tehdit yntemlerini kullandn belirtirken 19 Aralk1945te Stalinin ngiliz Babakan Ernest Bevine, 1947 banda da ABDnin

Moskova Bykelisi Smithe Trkiyeye saldrlmayacana ilikin garanti

verildiine iaret etmektedir.54 Bu gelimeler yaanrken stanbul Milletvekili

Kazm Karabekir, 20 Aralk 1945te Mecliste yapt konumada,

Milletimizin hakikaten boazdr dedii Boazlara mdahale edilmesine izin

verilmeyeceini belirtirken, Fakat u da bilinmelidir ki, Kars yaylas da

belkemiimizdir. K

rd

r

rsak yine mahvoluruz demitir. ki lke aras

ndakamuoyuna da yansyan gerginlik giderek ykselirken Trkiye, Aralk aynda

Montreux Szlemesinin ABDnin de bir taraf olarak katlaca uluslararas

bir toplantda ele alnmasn kabul ettiini aklamtr. Trkiyenin bu

51 Konuyla ilgili olarak bkz. Fahir, 20. Yzyl , ss. 427; Radikal, Demokrasinin , ss. 27;Baskn, Trk , ss. 503.

52

Fahir, 21. Yzyl , ss. 427; Faruk, Trk , ss. 121; Baskn, Trk , ss. 504.53 Faruk, Trk , ss. 121.54 Baskn, Trk, ss.507.


37/245

25

aklamasndan sonra 1946 ylnn Ocak aynda Truman, Dileri Bakan

James Byrnes iin hazrlad muhtrada Sovyetlere yle seslenmitir:

Sovyetler Birliinin Trkiyeyi istila ederek Boazlar blgesini elegeirmek istediine artk phem kalmad. Eer bu gidie demirden biryumruk uzatp dur demezsek, yeni bir sava kacaktr. SovyetlerBirlii yalnz bir szden anlyor: Ka tmeniniz var?55

Bunun ardndan SSCB, Postdam Konferans kararlarna gre

Boazlar zerindeki grlerini bir nota ile 8 Austos 1946da aklamtr.

Notada 1936 Montr Boazlar Szlemesinin II. Dnya Sava yllarndaki

uygulama srasnda Trkiye tarafndan ar bir biimde ihlal edildiini ve

kendisinin de bundan zarar grdn, blgeye asker kaydrmak durumunda

kaldn ne srmektedir. Trkiyenin Boazlar zerindeki yetkilerini

kulland iddialarna da, Alman Seefalke sahil koruma gemisinin 9 Temmuz

1941de, talyan Tarvisio yardmc harp gemisinin 1 Austos 1941de, Ems

tipi 8 ve Kriegstransport tipi 5 yardmc sava gemisinin 1 Austos 1944 yl

Mays ve Haziran aylarnda Boazlardan geii gsterilmitir. Bu grlerin

ardndan taleplerini yle sralamlardr:

1. Boazlar, her zaman tm devletlerin ticaret gemilerine ak

olmaldr. 2. Kyda devletlerin sava gemilerine her zaman serbest

olmaldr. 3. zel durumlar hari kyda olmayan devletlerin sava

gemilerine kapal olmaldr. 4. Boazlarn rejimi ancak Trkiye ve dier

kyda devletler tarafndan belirlenebilir.5. Boazlarn savunulmasn Trkiye

ve SSCB ortaklaa salamal

d

r.

56

SSCBnin notasn nce 19 Austosta ABD, 21 Austosta ngiltere

yantlamtr. Her iki lke Boazlar rejiminin yalnzca Karadenize kyda

devletlerce dzenlenmesi nerisine kar karak Boazlarn savunmasnn

sorumluluunun Trkiyeye ait olduunu bildirmilerdir. 22 Austos 1946da

55

Mehmet, Olaylarla , ss.201.56 Ayn Tarihi, No: 153 (Austos 1946), ss. 72-74; Faruk, Trk , ss. 122; Fahir, 20.Yzyl, ss.428: Baskn, Trk , ss. 525.


38/245

26

da Trk hkmeti verdii kar notada, Sefalkenin Montrde yazlartlara

uymayan, iinde cankurtaran simidi ile sandal dnda birey bulunmayan 37

tonluk bir motor olduunu, Tarvisionun Boazlardan ticaret gemisi olarak

getiini SSCBnin uyars zerine, harp gemisinden ticaret gemisine

dnen Tarvisionun yeniden geiine izin verilmediini belirtmitir. Ems ve

Kriegstransport tipi gemilerin de Montrde yer alan tanmlamalardan

hibirine girmediini bildirirken de ngilterenin bu gemilerin askeri amal

kullanld ynnde bilgi vermesinin ardndan geilerine izin verilmediini

belirtmitir. Snmezolu, sava sresince SSCBnin konuyla ilgili olarak

Trkiyeye resmi bir bavurusu olmadn belirtirken sorunun Montrde yer

alan teknik dzenlemelerden kaynaklandna iaret etmektedir.57 Trkiyenin

kar notasna SSCB 24 Eyll 1946da yeni bir notayla karlk vermitir. Trk

hkmeti 18 Ekimde verdii ikinci cevapta 22 Austostaki grlerini

iletmitir. Her iki lke arasnda karlkl notalar srerken Amerika ve ngiltere

9 Ekimde SSCBye verdikleri notayla Postdam kararlarna gre taraflarn

Trk hkmetine ancak birer nota vererek grlerini bildirebileceklerini

iletmi ve Boazlarn savunulmasnn tek sorumlusu olarak Trkiyenin

kalmas gerektii grn yinelemilerdir. Sonu olarak SSCBnin 7

Austos 1946 tarihli notasnda yeni Boazlar rejimi iin ortaya koyduu be

temel grten, ABDnin 2 Kasm 1945 tarihli notasnda da yer alan ilk ,

Trkiye tarafndan da kabul edilmitir. ABD ve ngiltere de bunu

desteklemitir. SSCB ikinci notann reddinden sonra konuyu rafa kaldrm

Stalinin lmnden sonra 1953 ylnda da btn taleplerinden vazgetiklerini

aklamlardr.

Boazlar zerindeki egemenlik mcadeleleri srerken 2. Dnya

Sava srasnda, Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye saldrmas

zerine, SSCB ve ngilterenin, aralarndaki yardm kordonunu oluturma

gerekesiyle igal ettikleri ran, 2 Eyll 1945te sona eren sava ertesinde

balayan Souk Savan nedenleri arasnda yer almtr. Her iki mttefik

57 Faruk, Trk , ss. 123.


39/245

27

savatan 6 ay sonra ekilme konusunda anlamalar dorultusunda ngiltere,

petrol blgeleri dndaki yerlerden ekilmi SSCB ise kuzey randaki

birliklerini ekmemitir. Armaolu, bunun nedenini, Sovyetlerin Basra

Krfezine inmek amacyla ran topraklar zerindeki kontroln kaybetmeme

amacna balamaktadr.58 2 Mart 1946 tarihinde SSCB birliklerinin

topraklarnda bulunduu ran, Bask ile petrol ayrcalklar elde etmeye

almak, Azerbaycan blgesinde zerklik hareketlerini desteklemek ve

anlamalara aykr olarak igal sresini uzatmak iddialaryla BM Gvenlik

Konseyine bavurmutur. rann BMye bavurusundan 3 gn sonra 5 Mart

1946da eski ngiltere Babakan Winston Churchill ABDnin Missouri

Eyaletindeki Fulton kasabasnda halka hitaben yapt konumada

Avrupann ortasna demir bir perde indiini tm dnyaya ilan etmitir.

Baltkta Stettinden Adriyatikte Triesteye kadar Avrupaya bir demirperde

indi diyen Churchill, bu szleriyle byyen Sovyet tehdidine kar btn hr

dnyay uyarmak istediini de zellikle belirtmitir. Uyank olun zaman ksa

olabilir diyen Churchill, Belki de u anda, Avrupay blen demirperdenin

arkasnda Sovyetler, komnist diktatrl yayma hazrl iindedir diye

eklemitir.59 Churchill bu uyary yaparken, 2 Martta Trkiye ile 10 milyon

dolarlk yardm antlamas60 yapan ABD, Washingtonda len Trk

Bykelisi Mnir Ertegnn naan, donanmasnn en byk zrhllarndan

Missouri ile stanbula gndermek zere yola kartmtr. Mehmet Gnlbol,

uluslararas nezaket olarak da nitelendirilebilecek bu davrann dnemin

koullar iinde ele alndnda Sovyetler Birliine kar yaplm bir gsteri

olduuna dikkat ekmektedir.61 Missouri gemisinin stanbul limanna ulat

5 Nisan 1946da Bakan Truman da, Ordu Gn nedeniyle ikagoda

yapt konumada Amerikan d politikasnda evrensellii ieren yeni bir

dnemin baladn ilan etmitir. Truman, politika deiikliine gitmelerinin

gerekesini, Gl bir devlet olmak Birleik Amerikaya sorumluluklar

58 Fahir, 20. Yzyl , ss. 425.59

Radikal, Demokrasinin 50 Yl 1945-1995, stanbul: Aydn Kitaplar, ss. 31.60 Radikal, Demokrasinin , ss. 30.61 Mehmet, Olaylarla, , ss.201-202.


40/245

28

yklemektedir. Bu sorumluluklardan kamak milletleraras gvenlie byk

bir ihanet olacaktr eklinde aklamtr. Bakan Truman Ortadou

blgesinin nemini ise u szlerle dile getirmitir:

Gzlerimizi Yakn ve Orta Douya evirdiimizde vahim meseleler arzeden bir blge ile karlayoruz. Bu blgede geni doal kaynaklarbulunmaktadr. En ilek kara, hava, deniz yollar buradan gemektedir.Bu bakmdan blgenin byk iktisadi ve stratejik nemi vardr. Fakat bublgedeki lkelerin hi biri ne yalnz, ne de beraberce kendilerineyneltilecek bir saldrya kar koyabilecek kadar gldr. Byle oluncada Yakn ve Orta Dounun bu blgenin dndaki byk devletlerarasnda nemli bir rekabet alan olacan ve bu rekabetin birdenbirebir atmaya yol aabileceini kestirmek g deildir.62

rann kuzeyinden ekilmeyen SSCBye ve Ortadounun nemine

ynelik mesajlarn dile getirildii bir konjonktrde, rann bavuruda

bulunduu ABD ve ngilterenin de aralarnda bulunduu BM Gvenlik

Konseyiden, taraflar, sorunu kendi aralarnda zsn karar kmtr.

Bunun ardndan ran ve SSCB 4 Nisan 1946da bir antlama yapmtr.

Antlamaya gre SSCB, kuzey randan askerlerini geri ekmeyi, ran da

kuzey ran petrollerini Sovyetlerle birlikte iletip yzde 51 hissesini Sovyetlerevermeyi kabul etmitir. 6 Mays 1946da da SSCB askerlerini kuzey randan

ekmitir ancak kamuoyundan ykselen tepkiler anlamann ran Meclisinde

onaylanmasn engellemitir. Armaolu, zellikle ngilterenin kkrtmasyla

gney randaki kabilelerin hkmete kar cephe aldklarna iaret

etmektedir.

Bu gelimeler yaanrken Bakan Truman, 12 Mart 1947de

kongrede yapt, Truman Doktrini olarak anlan konumasnda

Yunanistan ve Trkiyeye yardm talebinde bulunmutur. Ordu Gn

nedeniyle ikagoda yapt konumann bir benzerini burada da dile getiren

Truman, Byk bir devlet olan ABD sorumluluklarndan kaamaz demitir.63

Trkiye ve Yunanistana yardm talebini ekledikten sonra, ran ile SSCB

62

Mehmet, Olaylarla, , ss.202-203.63 Nasuh Uslu, Trk Amerikan likileri, Ankara, 21. yzyl yaynlar, 2000, ss. 97-98;Mehmet, Olaylarla, , ss. 211-219.


41/245

29

arasnda imzalanan anlamann Mecliste kabul edilmemesinin beklenmedik

gelimelere yol amas halinde rann toprak btnln koruyacan ilan

etmitir.64 ran Meclisi 22 Ekim 1947de anlamay ittifakla reddetmi,

beklenmedik gelimeler de yaanmam ve ran sorunu kapanmtr.

Armaolu, beklenmedik gelimeler yaanmamasn Sovyetlerin, Amerika ile

bir atmay gze alamamasna balamaktadr.65

Oral Sander, Truman Doktrini ile yeryznn ikiye ayrldn,

Sovyet-Amerikan mcadelesinin ilan edildiini ve Souk Savan ilk

admlarnn oluturulduunu belirtmektedir. Sander, doktrinle Dou Avrupa

ve Balkanlardaki blnmenin de ok daha kesin izgilerle ortaya

konulduuna da iaret etmektedir.66 Fahir Armaolu, komnizm tehlikesinin

ABDyi uluslararas sistemin iine srklediini ve mevcut global yap iinde

sorumluluklar almaya zorladn savunurken, Truman Doktrininin bu

stratejinin balang noktasn oluturduunu belirtmektedir.67

Truman Doktriniyle d politikasnda yeni bir dnemi balatan ABD

ayn yl komnizm tehdidine dayanarak Merkezi Haberalma Tekilatnn

kurulmasn onaylanmtr. Bunun ardndan 14 Mays 1948de Tel-Avivde

toplanan Yahudi Milli Konseyi, yaynlad bir bildiri ile srail Devletinin

kurulduunu ilan etmitir. Bunun hemen ardndan ABD, ertesi gn de SSCB

srail Devletini tandn ilan etmitir. Bu gelimelerle birlikte Marshall

Plannn da uygulamaya konulmasnn ardndan George F. Kenan68,

dorudan g kavramlaryla hareket edileceini ilan etmitir.

64 Ayn Tarihi, Eyll 1947, No. 166. ss. 190., Fahir, 20. Yzyl ss. 426;65 Fahir. 20. Yzyl , ss.426.66 Oral, Siyasi, ss. 220.67 Fahir, 20. Yzyl, ss. 441.68 Souk Sava dnemi stratejistinden biridir. Dierleri ise Paul H. Nitze ve Andrew J.

Goodpasterdir. Moskovadaki A.B.D. bykeliliinin yksek dereceli memurlarndan biriolan George Kennan 1946da Dileri Bakanlna gnderdii uzun bir telgrafta yeni

yaklam aklamtr. Yapt zmlemeyi, lkeye geri dndkten sonra nl ForeignAffairs dergisinde X imzasyla yaynlanan bir makalesinde daha da geniletmitir.Yaylmc bir politika izlemekle sulad SSCBnin ABD ile hibir zaman kalc bir


42/245

30

ABD, dnya zenginliinin yzde 50sine sahiptir ama dnya nfusununda sadece yzde 6.3ne. Bu durumda, kskanlk ve hn hedefiolmaktan kurtulamayz. nmzdeki dnemde asl grevimiz, ulusalgvenliimize kesin zararlar vermeksizin bu eitsizlik durumunusrdrmemizi salayacak iliki biimlerini oluturmaktr. Bunu yapmakiin, btn duygusallklar ve bo hayalleri bir tarafa brakmalyz ve heryerde dikkatimiz acil ulusal hedeflerimiz zerinde odaklanmaldr.Demokratikleme, yaam standartlarn ykseltme ve insan haklar gibisoyut ve gereki olmayan hedefler zerinde konumay brakmalyz.Dorudan g kavramlaryla hareket etmek zorunda kalacamz gnlerok uzak deildir.69

Bakan Trumann blgede Sovyet yaylmasn nleme gerekesine

dayanarak, teorik erevesini George F. Kennann izdii evreleme

(containment) d politika stratejisini balatmasyla Ortadou Blgesinde

ngilterenin yerini ABD politikas almtr. ABD evreleme stratejisi

dorultusunda blgede gerek tarihi gerek siyasi olarak SSCBye yaknlk

duymayan lkelerle ittifaklar kurmutur. Oral Sander, zellikle Ortadou

blgesinin kuzeyinde oluturulan askeri bir paktn, SSCB-ABD atmasn

nleme, SSCBnin Akdenize hakim olmasn engelleme, 1948 ylnda ilk

ABDnin tand srail devletinin varln srdrmesini salama, blgedeki

kaynaklardan zellikle petroln Batya gei yollarn korumak gibi Amerikan

menfaatlerini koruyacana iaret etmekte ve u grleri dile getirmektedir:

Yine Amerikan kaynaklarndan anlaldna gre, Ortadou petrolnnkontrol btn Avrupann kontrol demektir. Her ne kadar bir savadurumunda ABD Ortadou petrol kaynaklarna baml saylmasa da,petroln Avrupal mttefiklerine akmas, ABDnin temel gvenlii iindesaylmaktayd.70

1.2. Eisonhowern BOP lan

Demokrat Trumandan sonra, Cumhuriyeti Dwight David Eisonhower

doktriniyle ABD Ortadouyu sahiplenmi, ngiliz egemenliine son vermi ve

gerekirse blgeye mdahale edebileceini ilan etmitir. Bu dnemde de

uzlamaya gitmeyeceini ileri sren Kennan Rusyann salam ve uyank bir biimdeevrelenmesi yoluyla durdurulmas nerisini getirmitir.

69 Rahul Mahajan, The New Crusade: Americas War on Terrorism, Monthly Review Press,

New York, 2002, s. 102.70 Oral Sander, Trk Amerikan likileri 1947-1964, Ankara: ASBF Yaynlar No. 427,1979, ss. 126-127.


43/245

31

Bakan Truman dneminde balatlan askeri ve ekonomik yardmlar ile

mttefiklerden oluan zincirin geniletilmesi stratejilerine devam edilmitir.

Atlantikten Ortadouya uzanan evreleme zincirindeki Yugoslavya boluu

Eisonhower dneminde tamamlanmtr. Yugoslavya lideri Mareal Jozip

Broz Titonun71 (1892-1980) SSCBden farkl politika izledii ve bu nedenle

de Kominformdan dland gergin dnemde ABDnin teviki, Trkiye ve

Yunanistann nclnde 28 ubat 1953te Balkan Pakt kurulmutur.

Stalinin 1953 yl Mart aynda lmesiyle SSCB d politikasnda balayan

yumuama sreci Balkan Paktna da yansmtr. 1955 ylnda Stalinin

yerine gelen Komnist Parti Birinci Sekreteri Nikita Kruevin (1894-1971) ilk

gezisini Yugoslavyaya yapmasnn ardndan SSCB ile Titonun arasnn

dzelmesi ve Yunanistan-Trkiye ilikilerinin Kbrs nedeniyle bozulmasyla

fiilen dalan Balkan Pakt ilemez hale gelmitir. Ancak, 1953te Balkan

Pakt72 ile bir ayan Balkanlara basan ABD ran ile de Ortadouya adm

atmtr. ran petrol endstrisini milliletiren Dr. Muhammed Musaddka 19

Austos 1953te yaplan darbenin ardndan ABD, Ortadouya ekonomik ve

siyasi olarak girmitir. Dr. Musaddkn bir darbeyle drlmesi ran

kaplarn ABDye amtr. ran petrol yataklarnda iletim hakkna sahip olan

Anglo-ranian Oil Company ile ran arasnda Temmuz 1949da karn

paylalmasna ilikin yeni bir anlama imzalanmt. Ancak Mecliste gl

destee sahip ulusal cephe lideri Musaddkn giriimiyle bu anlama

Mecliste reddedilmitir. 1951 ylnda babakan olan Musaddkn ran petrol

endstrisini milliletirilmesi zerine petrol rezervlerinin byk bir ksmn

elinde bulunduran ngiltere, uluslararas bir kampanya balatmtr. ubat

1953te ah tahtndan feragat ettiren Musaddk lkenin tek egemeni olmu

ancak en nemli destekisi Ayetullah Kaani, Tudehin etkinliini arttrdn

Documents

Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions