Abdürrezzâk’ın HAdİs İlmİndekİ Yerİ...Hadis ilmindeki birikimin büyük temsilcilerinden olan Abdürrezzâk’ı ilmî kişiliği açısından sağlıklı bir şekilde kavrayabilmemiz

113

ÖzetBu makalemizde meşhur hadis âlimi Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî’nin hadis

ilmindeki yeri ve önemini ele aldık. 126 /744 ve 211/827 yılları arasında yaşamış olan Abdürrezzâk’ ın dönemi Hicrî II. asra rastlamaktadır. O, sahabiden birçoğunun gelip yerleştiği, Rasûlullah (s.a.s)’ ın sünnetini taşıdığı Yemen bölgesinde yetişen büyük mu-haddislerdendir. Yaşadığı dönemde te’lif edilen birçok hadis kitabını önünde hazır bulan Abdürrezzâk çok miktarda yazılı kaynağa da ulaşma imkânı bulmuştur. Bu zengin miras üzerinde yoğun ve seçici çalışmalar gerçekleştirerek birçok eser vermiştir. Kendi üslubu içerisinde birçok hadis kavramını ve usûl bilgilerini bilim dünyasına kazandırmıştır. Bu zengin birikimden Kütüb-i Sitte müellifleri ve bir çok bilim çevresi etkilenmiş ve yarar-lanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Abdürrezzâk, Hadis, Kavramlar, Etkileşim.

Abdürrezzâk’s Place in the Science of HadithAbstract

In this article, we have discussed the place and importance of the famous scholar of hadith Abdürrezzâk b. Hemmam es-Sanani, in the science of hadith. He lived between the years 126/744 and 211/827. This time coincides with the second century of the calendar with respect to the Hegira. He is one of the great hadith scholars who has grown up in the region of Yemen, where many of the companions of the Prophet (PBUH) had settled and conveyed the Sunnah of the Prophet (PBUH). He had found many books hadith available written in the time he lived and also he had the chance to access to many other written sources. On this rich legacy, he produced many works on hadith by making intensive and selective studies. In his own method and style, he contributed a lot to the Islamic sciences with many new concepts and methodologies. From this rich repertoire, the writers of the famous Six Books of hadith have been infuenced and benefited.

Key Words: Abdürrezzâk, Hadith, Concepts, Interaction

Abdürrezzâk’ın HAdİs İlmİndekİ Yerİ

*) Dr.,DinKültürüveAhlâkBilgisiEğitimi (e-posta:[email protected])

Musa ÇETİN (*)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 16 Sayı: 50 (Kış 2012)

114 / Dr. Musa ÇETİN EKEV AKADEMİ DERGİSİ

GirişAbdürrezzâkEmeviler’insondönemiileAbbasiler’inhicrî211’ekadarkidöneminde

yaşamışYemenlibirâlimdir.Yemen’inhadisedebiyatıaçısındanönemlibiryerivardır.ÇünkiYemen,İslâm’ınilk

dönemlerindenitibarenbazısahabilerinvebirçokhadisâlimininuğrakyeriveeğitimalanıolmuştur.Abdürrezzâkböylebirilimhavazsındadoğmuşveyetişmiştir.O,Ma’merb.RâşidveİbnCüreycgibibumünbitortamınyetiştirdiğibüyükâlimlerinilmlerindenvebirikimlerindenyararlanmıştır.

Abdürrezzâk bununla da yetinmeyip Yemen dışındaki bir çok ilim merkezlerineyolculuklaryapmış,Mâlikb.Enes,es-Sevri,ibnUyeyne,ebûHanifegibibirçokâlimvemüctehittendersalmıştır.Bütünbirömrünüilimyolundageçirmiş,Hz.Peygamber(s.a.s)’inhadislerinintahsilvetasnifinesarfetmiştir.Hadisbaştaolmaküzeretefsir,siyervemegazialanındaeserlervermiştir.

Yapılançalışmada,kendidönemininvekendisindenöncekidöneminbirçokbilgisiniyazılıkaynaklaradayanarakhadisedebiyatınakazandıranbirmuhaddisinhizmetlerinedikkatçekmekvemeraklıaraştırmacılarıteşviketmekamaçlanmıştır.

1. Abdürrezzâk’tan Önce Hadis İlmiHulefâ-iRâşidîn’insondönemindenitibarenmüslümanlararasındafitnelerçıktı.İcti-

hatfarklılıklarındankaynaklanangörüşayrılıklarıbaşgösterdi.HicrîII.asrınbaşlarındanitibarendegiderekartışveyayılışgösterenbuvahimdurummüslümanlarıüzdü.Onlarınistidatvekabiliyetlerinikamçıladı.“İslâmiyet tehlikededir, yangın var!” diye her taifeyi korkuttu,İslâmiyetinhıfzınakoşturdu.Herbirikendiistidadınagöreİslâmîbirmesele-yi omuzuna aldı, ciddiyetle çalıştı.Bir kısmı hadislerinmuhafazasına, bir kısmı imankakikatlerininmuhafazasına,birkısmıKur’ân’ınmuhafazasınaçalıştı.Herbir taifebirhizmete girdi. İslâmiyet’inmuhafazası ve ilerlemesi için bütün gayretlerini sarfettiler.Muhtelifrenklerdeçokçiçekleraçtı,pekgenişolanİslâmâlemininhertarafınaofırtınailetohumlaratıldı;yarıyerigülistanaçevirdi.Fakatneyazıkkiogüllervegülistaniçindebatılmezheplerinbid’atdikenleridahiçıktı.SankiAllahkudretvecelaliyleoasrıçalka-ladı.İlimehlinigayretegetiripelektriklendirdi.Oharekettengelenbirkuvvetlepekçokmüctehitleri,muhaddisleri,hâfızlarıveâlimleriİslâmâlemininhertarafınauçurdu,hicretettirdi.Müslümanları heyecanagetiripKur’ân’ınhazinelerinden istifade içingözleriniaçtırdı.(Bediüzzaman,1981:92–93)Dinâlimlerinemüracaattabulunmavaziyetihâsıloldu.İşteozamanâlimlernazar,istidlal,ictihat,istinbat,kaideveesaslarsergileme,kı-sımvebölümlertertipleme,delilleredayanarakmeseleleriçoğaltma,itirazlarıcevaplarıilebirlikteortayakoyma,ıstılahvetabirleribelirleme,mezhepveihtilaflarıaçıklamaişiilemeşguloldular.

Böylece İslammaarifi birhayli yol katetti.Her sahada pek çok ilim adamı yetişti.Tefsirvehadissahasındaolduğugibisiyer,fıkıh,kelâm,tarih,dilvebelağatsahalarındadabirçokeserverildi.BubereketliortamAbdurrezzâk’ınilmîçalışmalarınıkolaylaştırdı.AyrıcaYemende’kiilmîzenginlikdeonuniçinayrıbiravantajsağladı.ÇünkiRasûlul-

115AbDüRREzzâK’ıN HADİS İlMİNDEKİ YERİ

lah (s.a.s) zamanından itibarenYemen’egerekli önemverilmişKur’ân,hadisve fıkıhöğrenimidesteklenmişti.Muazb.Cebel, İbnHazm,EbûMusael-Eş’ari,EbûHüreyregibibirçokrâviyeşeyhlikyapanbubüyüksahabilervasıtasıilepekçokbilgiYemen’eyayılmıştı.AslenYemenliolangözdetalebesivees-Sahifetü’s-SahîhaismiylebizeintikaledeneneskihadiskitabınınsahibiHemmâmb.MünebbihilekardeşiVehbb.Münebbih,Tâvûsb.Keysân,Abdullahb.TâvûsvedahasonradaMa’merb.Râşid(İbnHacer,1968:V,89,168, 267) hadis ilminin bu bölgedeki ilk temsilcileri olupMusannef’in1 ve daha birçokhadismüellefatınınisnâdsilsilesinindekaynağınıoluşturuyordu.

Abdürrezzâk’ınMusannef’indeçokmiktardarivayetibulunanZührîdebudönemdebirçok eser tedvin etmişti.YineAbdürrezzâk’ın şeyhlerinden olanMâlik b.Enes, İbnCüreyc,Ma’merb.Râşid,Süfyanes-Sevridebudönemdeyaşamışolanilkmusannıf-lardı.Onlardabirçokeserte’lifvetasnifetmişti.Abdürrezzâk,builmîzenginliğikendidönemindehazırbuldu.O,bubüyükmuhaddislerinhadisçiliğindenveusûlileilgilibil-gilerindenyararlanmafırsatıeldeetti.

2. Abdürrezzâk zamanında Hadis İlmiAbdürrezzâkhicrîII.asırdayaşamışYemenlibirâlimdir.Yemenodönemdeilmîfa-

aliyetlerinyoğunolduğubiryerdi.Bilhassahadisilmiaçısındanmünbitti.ÇünkiRasû-lullah(s.a.s)sonrasahabilervemüteâkibnesillerYemen’egerekenönemivermişlerdi.Sahabilerindahailkdönemlerindenitibarenburalaraakınetmesi,hilâfetmerkezininsi-yasifırtınalarındanvekarışıklıklarındanuzaklığı,döneminmusannefeserlerbakımındanzenginliği hadis tahsili bakımından büyük bir avantajdı. Bu imkân ve avantajları çokiyideğerlendirenAbdürrezzâk,hocasıMa’merb.Râşid’inyanındauzunmüddetkalarakonunyazılıkaynaklarındanyararlandı.Ondanhadislerinsıhhatine,fıkhına,isnâdınavetenkidinedairbilgileredindi.AbdürrezzâksadecehocasıMa’merileyetinmeyipdöne-min pek çok fakih vemuhaddislerinden dersler aldı.Onların bilgi ve birikimlerindenistifadeetti.Zamanınınmühimbirâlimioldu.Kendisindenyararlanılmasıgerekenbirotoritehalinegeldi.BudurumufarkedenAhmedb.HanbelYemen’ekadargelerekbiryılAbdürrezzâk’ıntalebeliğiniyaptı.HadisilmindekibirikiminbüyüktemsilcilerindenolanAbdürrezzâk’ıilmîkişiliğiaçısındansağlıklıbirşekildekavrayabilmemiziçindöneminilmîteamüllerinibilmemizgerekir.Döneminbuilmîteamüllerinişöyleözetleyebiliriz:

1.Dinîdelillerindeğerlendirilmesi2.Öğrenmedekisıralamaşekli3. Talebelerveyaşları4. Öğrenmedetakipedilenusûller5. Öğrenmedegösterilentitizlik6. Hadislerinİsnâdı7 . Hadisiçinyapılanyolculuklar8 . Râvivehadislerinsayısı

1) Örnekiçinbkz.el-Musannef, I/69,96;IV/20,174.


2. 1 dinî delillerin değerlendirilmesiRasûlullah(s.a.s.),Muâzb.Cebel’iYemen’egönderirkenneyegörehükümvereceği-

nisorduğunda,Muâz:“Allh’ın kitabıyla, şâyet onda bulamazsam Peygamber’inin sün-netiyle, onda da bulamazsam, kendi re’yimle ictihat ederim”dedi.BununüzerineHz.Peygamber:“Rasûlünün elçisini başarıya ve uygun olana ulaştıran Allah’a hamdolsun”

(Dârimî,1987:20)dedi.İbnu’l-MubarekveAhmedb.HanbelgibibazıâlimlerKur’ân’dansonradayanağın

hadisolmasıgerektiğinivere’yinhadisleriaçıklayacakkadarolmasınınyeterliolacağını;re’ydenbaşkaçareninkalmadığıdurumlardaiseMâlikb.Enes’inre’yinintercihedilebi-leceğini(ez-Zehebî,1986:IX,144)ifadeetmişlerdir.

Budurumdahüküm için,Kur’ânvehadisten sonra-ihtiyaçduyulmasıdurumunda-başvurulmasıgerekeninre’yolduğuanlaşılmakta;sıralamaisekendisiniKur’ân,hadis,re’yşeklindegöstermektedir.Buuygulamahadisintedvîn,tasnîfvehattadahasonrakidönemlerindehepaynıkalmıştır.Bugündeaynıkanâatveanlayışhâkimdir.

Abdürrezzâkdabudeğerlendirmeyeriâyetetmiştir.Musannef’tebineyakınâyetinbirçokbâbtadelilveşâhitolarakgetirilmesi,hadislerinedâvetahammülündeâyetegöreameletmesi(Ahmedb.Hanbel,1987:I,370)veyinehadislerinsenetleriyleberaberitinailesevki,hocalarınabazırivâyetleriyleilgiliolarak,nakilmiyoksare’ymiolduğunusor-ması,hattabâzanbure’ylereiştiraketmesi,2onunbusıralamayıtasvipettiğinigösterir.

2. 2 Öğrenmedeki sıralama Şekli İlimlerbaşlangıçtanberibelli bazı sıralamalaragöreöğrenilegelmiştir.MeselâHz.

Ömer:“Kur’ân’ı öğrendiğiniz gibi ferâiz, gramer ve sünneti öğrenin.” (Akyüz,1997:36)derdi.EbûAbdullahez-Zübeyrî,“yirmi yaşında hadis yazmayı daha önce de Kur’ân ezberlemeyi ve ferâiz ile meşgul olmayı severim. Çünki bu dönem aklın olgun olduğu an-dır.” (Bağdâdî,1972:114)derdi.İbnCüreyc,ilimtahsiliiçinilkolarakAtâb.EbîRabah’agittiğinde,Atâ’nınyanındabulunanAbdullahb.Ubeydb.UmeyrkendisineönceKur’ân’ıöğrenipgelmesini,dahasonragittiğindeaynızât,budefadaferâiziöğrenipgelmesinitavsiye eder.Ferâizi öğrendikten sonra aynımecliste tekrar karşılaştıklarındabu seferyineaynıkişi,İbnCüreyc’e,“işte şimdi hadis tahsiline başlayabilirsin” dediğinianlatır.(ez-Zehebî,1986:VI,327)Süfyanb.Uyeyne’deönceKur’ân-ıKerîm,sonradahadistahsilinebaşladı.(ez-Zehebî,1986:VIII,464)

ŞahVeliyyullahed-Dehlevîhicrîüçüncüasıröncesihadisöğrenimanlayışını-kibudönemAbdürrezzâkveşeyhlerininyaşadığıdönemdir,diğerbirifadeileTasnîfu’l-Ha-disdönemininaltınçağıdır-şöyleözetler:“Mâlikb.Enes,Süfyanb.Uyeynevedahasonrakiasırdabazıâlimlerfıkhîmeselelerikerihgörmezlerveşöylederlerdi:“Din fıkıh üzerine bina edilir. Öyleyse onu ateşlendirmek gerekir.”Onlarhadisrivâyetindensakınır,bunugözlerindebüyütürlerdi.Peygamber(s.a.s.)’ehadisref’etmektenşiddetlekaçınır-lardı.HattaŞa’bişöylederdi:“Peygamber (s.a.s.)’den sonrakilerden rivâyette bulunmak

2) el-Musannef,VI/35–36;VII/31,47;X/85,121,263,315,354.


daha çok hoşumuza gider. Zira onda noksanlık ya da fazlalık olsa bile Peygamber’den aşağıdaki bir şahsa nisbet edilmiş olur. ” (ed-Dehlevî, trs: I, 319)Bunagöre, budö-nemdemerfû’hadislerinrivâyetindençekinilmiş,mevkûfvemaktû’hadisleredahaçokyerverilmiştir.Fakathicrîikinciasrınsonları,üçüncüasrındabaşlarınadoğrumüsnedeserlerinortayaçıkmasıyla,merfûatadahaçokyerverilmişhattaiçerisindemevkûfvemaktû’haberlerinyokdenecekkadarazbulunduğumüsnedeserlervücudagetirilmiştir(Koçyiğit,1985:234-235).

2. 3 Talebeler ve YaşlarıTalebeler,muhaddislerin tedris halkasına umumiyetle 15-20 yaşlarında katılırlardı.

Dahafarklıyaşlardabaşlayanlardayokdeğildi.Zührî,İbnUyeyneiçingördüğütalebe-lerinengenciolduğunusöyler(el-Bağdâdî, 1972:112).Zehebî,İbnUyeyne’ninondörtyaşındaKur’ân-ıKerîm,onbeşyaşındadahadis tahsilinebaşladığını söyler (ez-Zehe-bî,1986:II/454).

Ma’mer b. Râşid, Zührî’nin derslerine başladığında çok gençti, kendisi Katâde b.Diâme’nin derslerine başladığında ondört yaşında olduğunu söyler (İbnHacer, 1968: X,244).Zehebî,Abdürrezzâk’ıniseyirmiyaşındahadistahsilinebaşladığınıbelirtir.(ez-Zehebî,trs:II,644)Musannef’irivâyetedened-DeberîiseAbdürrezzâkvefâtettiğinde17yaşındanfazladeğildi.

Ahmedb.Hanbel15veya16yaşındaykenhadistahsilinebaşladı(Ahmedb.Hanbel,1987:I,12).O,hadistahsiliiçinaklınınkestiğianıvehadisiduyduğugibiezberleyebil-mezamanını,hadissemaıiçincaizgörürdü.15yaşınışartgörmez,İbnUyeyneveVekî’idebukonudamisalverirdi.EbûÂsım,“oğlumu İbn Cüreyc’e götürdüm. Üç yaşından daha küçüktü, ona hadis ve Kur’ân okuyordu.” demektedir.EbûNuaym14yaşındahadisdinlediğini,İbnHârûnhadiskitabetindetalebeninyaşhaddinin13,İbnMain14veya15,olduğunusöyler.(Bağdâdî,1972:113-116)

O dönemde hadis öğrenmeye başlamanın yaşı beldelere göre de farklılık gösteriyor-du. Meselâ Basralılar’a göre 10, Kûfeliler’e göre 20, Suriyeliler’e göre ise 30 (el-Bağ-dâdî, 1972: 104) yaşı zikredilmektedir.

Görüldüğü gibi bu dönemde genellikle hadis tahsiline 15 ile 20 yaş larında başla-nıyor. Ancak daha sonraki dönemlerde âli isnâd elde edebilmek kaygısıyla buna riâyet edilmedi. Hadis öğrenimi için temyiz yaşı yeterli görüldü. Fakat bu durum bâzan sa-kıncalı sayılmıştır. Bilhassa hicrî ikinci asırda birçok ulema, bazı âlimlerden rivâyet ettikleri hadisler yüzünden zayıf addedilmiştir (İbn Ebî Hâtim trs: III, 268).

2. 4. Öğrenmede Takip edilen UsûllerHadis tahsili için tertip edilen toplantılarda üç-dört hadisten fazla öğrenilmezdi.

Abdürrezzâk’ın hocasıMa’mer“bir iki hadis öğrenirdik” diyor.YineAbdürrezzâk’ınşeyhlerindenA’meştakribenüçveyadört,Eyyübbeşhadisöğrendiklerinisöylemektedir.Zührîtalebelerinegündebirveyaikihadisöğrenmelerinitavsiyeeder,“Çok öğrenen çok unutur.”derdi(el-A’zamî,1988:168).


Belki bunda tecrübelerin ve Rasûlullah (s.a.s.)’ın, “Az olup devamlı olan hayırlıdır.”(Buharî,trs:îman,32).hadislerininderolüvardı.Hadisöğrenimindeezberle-me,müzakereetmeveyazaraköğrenmeyeriayetedilirdi.

Sahabiler,Rasûlullah(s.a.s.)’ınhadislerinihemyazarakhemdeezbervemüzakereyoluileöğreniyordu(Accâc,1981:60).

Buuygulamanındahasonrakidönemlerdededevamettiğigörüldü.MeselâSüfyanes-Sevri,hergeceyatmadanönce(hadis)cüzleriniokuyuphıfzınıkontrolederdi.(İbnEbîHâtim,trs:I,68)EbûZür’a,Ahmedb.HanbelileO’nunhadislerinimüzâkereettiklerinisöylemektedir(AhmedNaim,1970:66).

BöyleceRasûlullah (s.a.s.) dönemindebaşlayan ezber vemüzâkeremetoduyla ha-dislerinöğrenimitâbiînveetbau’t-tâbiîndönemindededevametmişhattadahasonrakidönemlerdedeuygulanmıştır(Hamidullah,1965:45).

YazaraköğrenmeiseRasûlullah(s.a.s.)zamanındanitibârenhadisedebiyatınınge-çirdiğisafhalardadaimakullanılmıştır.Meselâ,Abdullahb.Amrb.AsveEnesb.MalikRasûlullah(s.a.s.)’ınhuzurundahadisyazarlardı.(Accâc, 1987: 231)İbnAbbasilmeolanmerakındandolayısahabiyesorar,duyduklarınıdakaydederdi.(ez-Zehebî,1986:II,231)İlkönceleribuişekarşıçıkanZührîbilekendisiniyazmaktankurtaramadı.Hayatınıngerikalankısmındadahepyazdı(Kettânî,1994:38).

Hicrîikinciasırdanitibarenyazdırmatarzıziyadesiyletatbikedildi.Hattabumaksatlamuntazamsınıflarteşekkületti.(Ahmedb.1987:I,385-389)Ma’merb.Râşid,İbnCü-reycveSüfyanes-Sevri(ez-Zehebî,trs:II,331)dahasonradaAbdürrezzâkveHişâmb.Yûnusgibimuhaddislerkâtiplerinyazılarınıbizzatseyrvekontroletmişlerdir.(Bağdâdî,1972:239)

Ahmed b.Hanbel,“Hadisin bütün tariklerini yazmazsan onu anlamazsın, zira ha-dislerin bazısı bazısını açıklar.” demektedir.Nitekimbir hadisi otuz tariktenyazanlardaolmuştur.(ez-Zehebî,1986:XI,92)Yahyâb.Main’in“Kendi elimle bir milyon hadis yazdım.” (AhmedNaim,1970:66)demesideyazaraköğrenmeninöneminigösterenayrıbirmisaldir.

2. 5 Öğrenmede Gösterilen TitizlikDuyduklarıgibirivâyetetmetitizliği,hadisçilerinönemleüzerindedurduklarıbiran-

layıştı.Bu sebeple bazı sahabiler hadis rivâyetindenkorkardı.Meselâ İbnMesut,Hz.Peygamber(s.a.s.)’denhadisrivâyetettiğindeyüzününrengideğişir,rivâyetininsonundahâkeza, nahve, hâkeza nahvehuderdi(ed-Dehlevî,trs:I,319).

Birkısımtabiînveetbau’t-tabiînâlimleride“şu işlerden lehime veya aleyhime bir sorumluluk olmadan kurtulabilsem…” (İbnEbîHâtim,trs:I,61-62)diyerek,hadisrivâ-yetindekimesuliyetinciddiyetinedaimamüdrikolduklarınıgöstermişlerdir.

Hadislerin takti’ edilmesinden ve ihtisar yapılmasından hoşlanılmaması, (AhmedNaim,1970:269-271)hadislafızlarınınaynentesbitineazamiitinagösterilmesigibihu-suslar,hadislerinduyulduğugibirivâyetedilmesidüşüncesindenkaynaklanıyordu(Subhies-Sâlih,1991:80).


Rasûlullah (s.a.s.)’ın “Bana yalan nisbet eden cehennemdeki yerine hazırlansın.”

(Müslimtrs: Mukaddime,2)gibitehditbildirenhadisleriyle;“Bir hadis duyup da onu tıpkı duyduğu şekilde rivâyet eden kimsenin yüzünü Allah ak etsin.” (EbûDâvûd,1990:İlm,10)gibiteşvîkifadeedenhadislerideelbettebukonudaetkilioluyordu.

Hadislerinrivayetindebuhassasiyetgözetildiğigibihadistahsilindedeaynıtitizlikgösteriliyordu.Meselâ bu dönemde hoca talebe ilişkişeri sevgi ve hürmete dayalıydı.Bazıhocalaröğrencilerinemaddiyardımdabilebulunur,fakatonlardanücretalmazlardı.Şâyetalacakolursaiyikarşılanmaz,tankitedilirdi(el-A‘zamî,1988:177).

2. 6 Hadislerin İsnâdıSened,kelimeolarakkuvvetliolabileceksöz,tapu,üzerinedayanılacakveitimatedi-

lecekşey,mutemetgibianlamlaragelir(Hekimoğlu,1987:872).Istılaholarakda;hadisibirbirindenrivâyetedereksonrakilereulaştırmışolankimselerin(râvilerin)târihîsıraylazikredildiklerikısım,isimzinciri,(Aydınlı,1978:137)başkabirifâdeyle,metningelişyolununhaberverilmesidir(Suyûtî,1989:I,22).

Seneddenilenrâvilerzincirinizikretmeye,sözüRasûlullah(s.a.s.)’ailetmeyede“is-nâd”denir.Çokkeresenedveisnâdbirbirininyerinekullanılmaktadır.Herikisininçoğu-luesânîdolarakkullanılır(Yardım,1997:I,62).

Hadishâfızlarıhadisinsıhhativeyazayıflığıhususundasenedeitimadederler.Bundandolayıisnâd,İslâmilimvekültürtarihindeorijinalbirsistemdirki,YüceAllah’ındahaöncekiümmetlerevermediği,ancakbuümmetehaskıldığıhususlardandır(İbnu’s-Salâh,1978:130).

Abdullah b.Mubârek’in dediği gibi,“İsnâd dindendir, isnâd olmasa her rasgelen dilediğini rivâyet eder. İşte böyle birisine ‘bunu sana kim söyledi’ denirse kalakalır.” (Tirmizî,trs:V,695).

İsnâd sisteminin ilknüveleriHz.Peygamber (s.a.s.)’eve sahabilerekadardayanır.HattaHz.Ali’ninkendisinehadisnakledenlereyeminettirdiğidebilinmektedir.3Ancakilerikisafhalardaönemidahadaartmışvesistemetikhalegelmiştir.BunuİbnSirin’inşuifadelerindenanlamaktayız:“İlk zamanlarda kimse isnâd sormuyordu, ne zaman ki müs-lümanlar arasında fitne çıktı; işte o zaman sünnet ehlinden hadis almak, bidat ehlinin ha-dislerini de terk etmek için rivâyet edilen hadislerde isnâd sormaya başladılar.” (Tirmizî,trs:V,695).Bazı İslâmtarihçileribufitne ileSıffînharbine işaretedildiğinibelirterek,isnâdsisteminintemelinihicrî35senesinekadardayandırmaktadır.

Mâlikb.Enesise,kendidönemindebuişenekadardikkatedildiğinişöyleaçıklar:“Bu ilim, yani hadis ilmi dindir. Artık dininizi kimlerden aldığınıza dikkat ediniz. –Mes-cid-i Nebevi’deki direkleri kasdederek– Şu direklerin dibinde “Kâle Rasûlullah (s.a.s.)” diyenlerden 70 zâta rastladım ki, herhangisine beytül mâli teslim ederseniz yine emin sayılabilirsiniz. Böyle iken onların hiçbirinden (hadis) almadım. Çünki bu işin ehli de-ğillerdi. Sonra memleketimize İbn Şihab Zührî gelince hepimiz kapısına koşup üst üste

3) el-Musannef,X/61


yığılırdık.” Görüldüğügibihadisçilerisnâdıdinindoğruanlaşılmasındazorunluolarakgörmektedir.

Muhaddislerhadisinsenediniönemsediklerikadarâliisnâdaveasahhu’l esânîde de itinagöstermişlerdir.MeselaAbdürrezzâk’ınel-Musannef’indegeçenşuisnadlarımisalolarakverebiliriz:Abdürrezzâk+Mâlik+Nâfî+İbnÖmer+Rasûlullah,(s.a.s.)…Abdürrezzâk+Ma’mer+Hemmâm+EbûHüreyre+Rasûlullah(s.a.s)…,Abdürrezzâk+Ma’mer+Zührî+Sâlim+İbnÖmer+Rasûlullah(s.a.s.)...

GörüldüğügibiilkikiörnektekihadislersülâsîolupbirincisiBuhârî’nin,ikincisideYemenliler’inAsahalihu’l-Esânîd’ineuymakta,senettekibütünrâvilerinde,hemazsayıileRasûlullah(s.a.s.)’aulaşması,hemdebusenettekirâvîlerinsîkaolmasısebebiileâliisnâdınşartlarınıvemakbuliyyetsıfatınıtaşımaktadır.

Üçüncü senedin ricâli ise, sîka râvilerden oluşmasına rağmen, senedi Rasûlullah(s.a.s.)’aulaştıran4râvibulunmaktadır.Böyleceilkikihadisinisnâdı,3.hadisinisnâdınagöreâlidir.3.hadisinisnâdıda1.ve2.’ninkinegörenâzildir.Bunagöreherhangibirisnâddabulunanherbirrâvi,kenditarafındanbirhatayapmaihtimalidüşünüldüğünde,râvilerbirsenettearttıkçahataihtimalinindeonisbetteartabileceği,fakatdahaazrâviilerivâyetedilenbirhadiste,dahaazhataihtimalininolacağıaçıktır.4Muhaddisleriâliisnâdveasahhu’lesânîdarayışınasevkedensebepdeonlarınbuhataihtimalinigözönündebulundurmalarıdır.5

Ancakherhangibirhadistekisenedinmakbûliyetisadecerâvilerininazlığınaveçok-luğunagöredeğerlendirilmez.Senetteki râvilerincerhve ta’dilyönleri, senedin ittisaldurumuvebunabenzerbirçoksebeplerledebağlantılıdır.Bunarağmenâliisnâdın,se-nedindeğerlendirilmesinderolübüyüktür.Busebepledirki,hadisrivâyetindeâliisnâdönemlibiryertutmuşvehadisimamlarıâliisnâdlarivâyettebulunanlardanhadisalmakiçinmeşekkatliyolculuklaryapmışlardır.

2. 7 Hadis İçin Yapılan Yolculuklar Hadistahsilininenzortarafı,hadistoplamakiçinyapılanseyahatlerdir.Buseyahatler

hadisçilerinhayatlarınınvazgeçilmezbirerparçasıolmuştu.İslâmcoğrafyasınıngeniş-lemesiylehadislerinbirincielkaynağıolansahabilerçeşitlibölgeleredağıldı(Koçyiğit,1985:436-437).Onlardanyenibilgilerkazanmak,âli isnâdeldeetmek(Hâkim,1986:5,12)vecemolunmuşveyamâlumhadislerinrivâyetselahiyetlerinielegeçirmek(Sez-gin,1956:32)gibisebeplerlehadisyolculuklarıyapıldı.Yemen’denŞam’aHorasan’danHicaz’a kadar yayılan İslâm coğrafyası, hadisçilerinmektebi vemedresesi konumunagelmişti.Bâzanbir tekhadis içinuzunvemeşekketliyolculuklaryapılıyor,memleket

4) bkz.el-Musannef,III/29.VIII/62,VIII/2795) Aynımetninmüteadditisnâdlarındanveyametinlerifarklıdaolsabirkaçisnâddanilkkaynağadi-

ğerlerineoranladahaazrâviileulaşanisnâd(sened)âli,(Aydınlı,1978:77)aynımetninmüteadditisnâdlarındaveyametinaynıolmasadabirkaçisnâddanilkkaynağadiğerlerineoranladahafazlarâviileulaşanisnâd,nâzilisnâd,(Aydınlı,1978:78)içindebulunanrâvilerinsikalıklarıbakımındanenüstünderecedeolanveyaöylekabuledilensenedeAsahhu’l-esâniddenir.


memeketdolaşılıyordu(ez-Zehebî,1955:I,43,71,95).Böylecehemyenihadislerinsikarâvilerdenöğrenimi,hemdebilinenhadislerin takviyesivekritiğibiryönüyle tenkidiyapılmışoluyordu(M.RafetSaid,1983:88).

2. 8 râvi ve Hadislerin sayısıHadisilmibakımındanhicrîilkdörtasırbiraltındevirdir.Budevirderâvisayısı,ilk

dönemlerdenitibârenmuazzambirartışgösterdi.es-Sevri, İbnu’l-MubârekveZührîgibibüyükmuhaddislerdenyüzlercerâvihadis

aldı.Böylecehadistalebelerininsayısıarttı.MuasırhadisçilerdenA’zamî,buartışı,edis-yonunuyaptığıSüheylb.EbîSâlih’inhadisnüshasındakiyedincihadisielealarakinceli-yorvegösteriyor.Bunagörebuhadisi,sekiziMedineli,biriKûfeli,ikisiBasralı,biriYemenli,biriSuriyeli,onüçrâvininrivâyetettiğini;buonüçrâvidendeenazonaltıkişininbuhadisinaklettiğini,bunlarınaltısınınMedineli,dördününBasralı,ikisininKû-feli,birininYemenli,birininHorasanlı,birinindeHumusluolduğunubelirtmektedir.Buhadis,EbûHüreyredışındaİbnÖmer,Câbir,AişeveAlitarafındandarivâyetedilmiştir(el-A‘zamî, 1988: 203).EbûHüreyre dışındaki bu râvileri hesabakatmasakbile,EbûHüreyre’dengelenrivâyetinrâvilerininsayısıdahaikincinesildeonaltıyaulaşıyor(el-A’zamî,1988:37,38).

Hadistalebelerininçoğalması,rivâyetettiklerihadislerinsayısınıdatabiiolaraket-kiledi.Dolayısıylahadislerin sayısındadaartışoldu.Çünki rivâyetinher isnâdzincirimüstakilbirhadissayılıyordu(el-A’zamî,1988:174).

Budönemdehadisleriniyianlaşılmasıiçinohadisinbütüntarikleriyazılmayaçalışı-lıyordu.Buanlayışabağlıolarakhicrîüçüncüasırdahadislerinisnâdıdahadabüyümüş,birtekhadisipekçokisnâddanyazanlarolmuştu.Böylecehadislerinsayısı10.000’lerden(el-A’zamî,1988:275,276)6-7yüzbinlere,hattabirmilyonaulaşmıştır(AhmedNaim,1970:66).Tabiikibunlaramevkûfvemaktû’hadislerle6mükerrerlerdedâhildir(ez-Ze-hebî,1986:XI,89-96).

3. Abdürrezzâk’ın Hadis İlmindeki Yeri3. 1 Hadis Tahsili ve seyahatleri Çocukluğuhadisileiştigaledenbiraileçevresindegeçti.İlktahsilineailesiiçerisinde

başladı.Babasıveamcasındanhadisderslerialdı.Mekke,Medine,BasraveKufe’ninilminikendindetoplayan,hadisleriYemen’desistematikbirşekildeilkdefatasnifedenMa’merb.Râşid’eyediyıltalebelikyaptı.Kendisinden10.000hadisaldı.(ez-Zehebî,1955:I,190)Buhadisleriyazılıolarakrivayetetti.Abdürrezzâk18yaşındaikenYemen’egelenikincibüyükhocasıİbnCürec’dende17yılhadisderslerialdı.Kendisinden5.000civarındahadisrivayetetmiştir.İbnCüreyc’inAtâb.EbîRabah’tanyazılıolarakyaptığırivayetlerinbüyükbirkısmıAbdürrezzâk’ınMusannef’isayesindezamanımızaulaşmış-tır.Abdürrezzâk,büyükhocalarındanolanes-Sevri’dendehadisleriyazılıolarakrivayetetmiştir(Ahmedb.Hanbel,1987:I,383).

6) ÇünkiSahâbeveTâbiînsözünedehadisdenir(bkz.Aydınlı1978:93-99).


AbdürrezzâkhadistahsilinisadecememleketiolanYemenlesınırlıtutmayıpHicaz,ŞamveIrak’ayaptığıyolculuklarlaes-Sevri,İbnUyeyne,Malikb.Enesvedevrinindiğerbüyükâlimlerindendersaldı.AyrıcaKufe,Medine,HorasanveBasrabölgelerindenolanşeyhlerininre’yvehadisehlininilmindendeyararlandı.BöyleceAbdürrezzâktabiînveetbau’t-tabiîninbüyükmuhaddis,müfessirvefakihlerininictihat,kavilvefetvalarındanmüteşekkilrivayetlerieserlerindetopladı.KüçüklüğündenitibarenhadisilemeşgulolanAbdürrezzâksonrakidönemlerdeisebuişedahaciddisarılarakbirçokeserte’lifetmişvetalebeyetiştirmiştir.

3. 2 ObjektifliğiMusannef’te hemAbdürrezzâk’a hemde şeyh ve talebelerine ait şek ifadeleri yer

almaktadır.Bunlarmetneaitşekifadeleriolduğugibiisnâdaaitşekifadeleridirde.7 Musannef üzerine çalışma yapan Motzki (Motzki, 1991: 1-22) bu ifadelerin

Abdürrezzâk’ınsikalığınadelilolacağınıifadeedeninsaflımüsteşriklerdendir.Budaonunilmîobjektifliğinigöstermesiaçısındanfevkaladeönemlidir.Çünkibirçokmüsteşrikbugünekadarheptaraflıdavranmış,özelliklehadislerinyazılmasıveuydurulmasıhakkındaobjektifolmayanvegerçeğiyansıtmayanbeyanlardabulunmuşlardır.Motzki’ninmes-lektaşlarınamuhalifolarakgösterdiğibuhakpereslikörneği ilimadına,özelliklehadisedebiyatıaçısındanönemarzeder.

3. 3 sikalığıAbdürrezzâk itimada şayan birmuhaddistir.Onun güvenilirliği çeşitli kaynaklarda

farklııstılahveifadelerleşuşekildebelirtilmiştir(ez-Zehebî,1955: IX,570).Ehadü’l-Â’lâmu’s-Sikat(engüvenilirâlimlerdenbirisi),Esbetü(ensağlam),Sikatün

(güvenilir),Ahfaz(enhâfız),Hâfız.EnçokrivâyettebulunduğuhocalarındanİbnCüreycveMa’mer’inhadislerindeen

güvenilirdir(İbnHacer,1968:VI,313).ZamanınınöndegelenmünekkitlerindenEbûZür’aAhmedb.Hanbel’e,İbnCüreyc’in

hadislerindeAbdürrezzâkmıyoksael-Bürsunîmidahagüvenilirdiye sorduğunda,O;“Abdürrezzâk”diyecevapverdi(İbnHacer,1968:VI,312).

Hadisbilgisibakımındanhâfızu’l-kebîrvemuhaddisü’l-vaktünvanlarıileanılanAb-dürrezzâkhadisbilgisibakımındanzengindi.(İslâmAnsiklopedisi,1988:I,289)İbnEbîes-SerîAbdülvehhabb.Hemmâm’danrivâyetlediyorki:Ma’mer’inyanındabulunuyor-dum;dediki:“Bize dört kiş gidip geldi. Rabah b. Zeyd, Muhammed b. Sevr, Hişâm b. Yûnus ve Abdürrezzâk. Rabah’a ibâdet ağır basar, Hişâm’a sultan ağır basar, İbn Sevr çok unutkandır. Eğer Abdürrezzâk yaşarsa kendisine sefer edilip gidilir”.İbnEbîes-Serîdevamlabuyurduki;“Allah’a yemin olsun ki öyle de oldu. Nitekim hadis için akın akın ona gelirlerdi. O kadar ki, Rasülullan (s.a.s.)’tan sonra ilim için ona gittikleri kadar kim-seye gitmediler. ”(İbnHallikan,1986:II,385).

7) el-Musannef,II/276.


Ahmedb.Hanbel,İbnSâlih’e,“Abdürrezzâk’tan daha güzel hadis bilen görmedim” demiştir(İbnHacer,1968:VI,311).

EbûHâtim:“Hadisi yazılır ve ihticac edilir” ifadesi ile sikalığını belirtmiştir (İbnHacer,1968:VI,314).

3. 4 Hadis İsnâdıAbdürrezzâk’ınhadislerisenetliolarakrivayetetmesindekititizliğindehocasıMâlik

b.Enes’tenetkilenmişolacakkiMusannef’indehadislerinhemenhepsinisenetliolarakzikretmiştir.Hattasenettesâdecesahaberâvisinizikrederekkısaltmalardayapmamıştır.Aynıusûlümaktû’hadislerdedeuygulamış,hadisiçerisindeşâyetbiraçıklamayapacak-sa,buaçıklamalarıbilesenedlivermeye itinagöstermiştir8.BudurumAbdurrezzâk’ınisnâdaverdiğiönemigöstermektedir.Onunisnâdsilsilesihakkındabirfikiredinebilme-miziçin4büyükşeyhindenrivayetettiği400hadisüzerindeyaptığımızisnâdzincirininşemasınıaşağıdagösterdik.

8) el-Musannef,II/254



ŞemalardadagörüldüğügibiMusannef’teki isnâdlarınbirçoğudiğerhadismusan-nefâtınınrivâyetlerinindeodaklaştığıZührî,Amrb.Dinar,Katâde,Yahyâb.EbîKesirvebenzerihadisotoriteleriyle,nisbîâliisnâdıntemsilcilerindenolanA’meş,İbnCüreyc,Mâlik ve Şu’be gibi meşhur hadis imamlarına dayanmaktadır (Subhi es-Sâlih, 1991:200).

Musannef’tekihadislerinekseriâli isnâdınşartlarınauyansülâsiyâttandır.Bununlabilikterubâîvehumâsîhadislerdebulunur.

Abdürrezzâk,Buhârî’ninasahhu’l-esânîdiolan;Mâlik+Nâfi+İbnÖmer9isnâdıylarivâyettebulunmuştur.O,şeyhiMa’mervasıtsıileHz.Ömer’inasahhu’l-esânîdisayılan;Zührî+Sâlim+İbnÖmertarikıilederivâyettebulunmaktadır.10

Hemmâmb.Münebbih’insahifesinindeisnâdıolan,Ma’mer+Hemmâmb.Müneb-bih+EbûHüreyre tarikı,hemBuhârî’ninAbdürrezzâk’tanrivâyetteki isnâdınıoluştur-makta,hemdeYemenliler’inasahhu’l-esânîdisayılmaktadır(Hâkim,1986:56).

3. 5 Hadisleri Tahammül ve edâsıHadis edebiyatında; ehil şahsiyetlerden uygunmetod ve usûllerle hadis alınması-

na ‘tahammulü’l–hadis’; buesnadakullanılan lafızlarada‘edâ sîgaları’ denilmektedir(Bağdâdî,1972:128).

Eda sîgaları üstünlük sırasına göre şöyledir: Sema’, kırâat (arz), icâzet,münâvele,kitâbet,i’lâmu’ş-şeyh,vasiyyetvevicâdettir.

Semi’tüveyasemi’nâ,kâle,haddesenîveyahaddesenâ,ahberanî veya ahberanâ, en-beenî veya enbeenâ, ‘an, ecâztü veya ecâzenî, münâveleten, ketebe ileyye fülânün, vece-dtü fî kitâbi fülânin, uhbirü, huddistü, beleğanî gibisîgalarınherbiriveyabirkaçıyukarı-dakiedâsigalarınınkarşılıklarıolarakkullanılmaktadır.

9) el-Musannef,VIII/62.10)el-Musannef,III/29.


İcâzethâricinde,bütünbusîgalarMusannef’infarklıyerlerindekullanılmıştır.FakatMusannef’teençokkullanılan“ahberanâ”ve “haddesenâ”sîgalarıdır.

AbdürrezzâkMusannef’tekihadislerinekserisinişeyhlerininkitaplarınıyazılıolarakeldeediponlarışeyhlerinearzetmesiveyabirmeclistearzedilirkendinlemesisûretiylealdığıaçıkçagörülmektedir.

Musannef’tebunlarındışındakiazmiktardahadismünavele(Hâkim,1986:104),mü-katebe11vevicade12gibiyollarlarivâyetedilmiştir.

AncakMusannef’teMu’an’an hadisler çoktur. Bunların bir kısmıAbdürrezzâk’ınkendilerinden semaı olanMa’mer, İbnCüreyc, Sevri veMâlik gibi büyük şeyhlerinedayanmaktadır.BusebepleMusanneftekiMu’an’anhadislerzayıfsayılmamalı.Çünki,hadisçilerin,fıkıhçılarınveusûlcülerinçoğu‘ansigasıilerivâyetedeninmüdellisolma-ması,likâ’nınsübûtu,beraberliğinuzunsüredevametmesiveyaorâvidenrivâyetinbi-linmesigibirâvilerinbirbirleriilekarşılaşmasınınmümkünolmasıdurumundaMu’an’an hadisinameledilebileceksahihlikteolduğunusöylemişlerdir(Suyûtî,trs:I,211).

FuadSezginveA’zamî;Haddesenâ, Ahberenâ, ‘An gibiedâsîgalarınınodöneminbirkültürgeleneğioldugu,bunlarınayrı ayrı semaadelaler edebileceğibelirtmektedir(A’zamî,1988:265).Ahmedb.Hanbeldebunabenzerbiryaklaşımsergileyereksemâadelâlet etmedikçehadisiMunkatı’ saymış, semaadelaleti sabit olduğunda isemuttasılsaymıştır.(Suyûtî,trs:I,211)

Musannef’tekiMu’an’anhadisleredebuaçıdanbakmakvedeğerlendirmekgerekir.NitekimyukarıdadabelirttiğimizgibiAbdürrezzâkmuananrivâyetlerininçoğunusemaıkesinolanşeyhlerindenalmıştır.Budurumda,“onun ‘an sigası ile rivâyet ettiği hadisler makbul olan görüşe göre kendileri ile amel edilebilecek sahihliktedir” denilebilir.

Abdürrezzâk, Mu’an’anhadisleringerikalanazbirkısmınıiseyinemuasırolduğuvelikâimkânınınbulunduğuşeyhlerindenrivâyetemiştir.BunlardaBuhârîveMüslim’init-tisalşartlarınauymaktadır.13HattaBuhârîveMüslimbuhadislerinbirkısmınıSahîh’lerinealmışlardır.14

Musannef’teazmiktardataliklere15rastlanır.Abdürrezzâkbunları“beleğanî, huddis-tü, uhbirtü ”gibilafızlarlavermektedir.Mesela;

11) el-Musannef,VI/459.12)el-Musannef,III/303;VI/278.13)Buhârî,Mu’an’anhadisinmuttasılkabuledilebilmesiiçinlika’yışartkoşarken,Müslimmuasırol-

malarınıvelika’nınaleyhinebirdelilbulunmamasınıyeterligörmüştür(bkz.Tedrîb,I/211).14)bkz.Buhârî,Sahîh,Vudû,II,Salât:30,38;Müslim,Sahîh,Fiten:28,Fedâil:42,Selâm:1115)Birkimsenin(râvinin)kendişeyhindenitibarenbirveyabirkaçrâviyiveyabütünsenediatarakriva-

yettebulunmasınatâlikdenir.

17

Ancak Musannef’te Mu’an’an hadisler çoktur. Abdürrezzâk

Cüreyc, Sevri

. Bu sebeple Musannefteki Mu’an’an hadis . Çünki,

hadis ‘an

likâ

Mu’an’an hadisin amel

(Suyûtî, trs: I,211).

Fuad Sezgin ve A’zamî; Haddesenâ, Ahberenâ, ‘An

belirtmektedir (A’zamî,

1988: 265.). Ahmed b. Hanbel de buna benzer bir semâa delâlet

etmedikçe hadis .

(Suyûtî, trs: I,211)

Musannef’teki Mu’an’an hadislere de .

Abdürrezzâk muanan rivâyetlerinin

. Bu durumda, “onun ‘an hadisler

denilebilir.

Abdürrezzâk, Mu’an’an hadis

likâ . Bunlar da Buhârî ve Müslim’in ittisal

. 14 Hatta Buhârî ve Müslim bu hadis ahîh’lerine

. 15

Musannef’te az miktarda taliklere16 . Abdürrezzâk “ î, huddistü,

uhbirtü . Mesela;

hadis kendi tâliklerine bir örnektir.

bu hadisi ile rivâyet etmektedir. O 17

öze de . 18

14

( bkz. Tedrîb, I/211).15 bkz. Buhârî, Sahîh, Vudû, II, Salât: 30, 38; Müslim, Sahîh, Fiten: 28, Fedâil: 42, Selâm: 11

16 B.


hadisiAbdürrezzâk’ınkendi tâliklerinebirörnektir.MisâldedegörüldüğügibiAbdür-rezzâk,buhadisi“beleğanî” sîgasıilerivâyetetmektedir.Oşeyhlerineveyahocalarınınşeyhlerine16özellikleİbnCüreyc’eaittâliklerideaynısîgailerivâyeteder.17

Musannef’teAbdürrezzâk’aait tâliklerinazlığı,onunyazılıkaynaklaradayalıolanveşeyhlerindenarzmetodu ilealmışolduğuhadislerde, tambir rivâyethakkınasahipolduğunugöstermektedir.

Musannef’tekihadislerintahammülmetodukadaredâsıdaönemlidir.Musannef’teki“kara’nâ alâ Abdürrezzâk, haddesenâ Abdürrezzâk min kitâbihî. . . ”18şeklindekiifade-lerdenonun,önce râvileri tarafındanyazılıpsonraAbdürrezzâk’aarzedilmeksûretiyle(kıraat ale’ş-şeyh) rivâyet edildiği anlaşılmaktadır.Demek kiAbdürrezzâk, hadislerinçoğunukendişeyhlerindensema’vearzyoluylaaldığıgibiöğrencilerinedeaynımetodlaedâetmiştir.

3. 6 mezhebi ve Fıkhî GörüşleriMusannef’teveAbdürezzâkhakkındabilgiverendiğerhadiskaynaklarındaOnun,

sünnîliğinve selefî akîdenindışındabir itikâda sahipolduğunadair ciddibir iddiavetutarlıbirbilgiyeraslamadık.Musannef’intasnîfmetodununvemuhtevasınınsünnîkay-naklaradayanması, şeyhlerininvehocalarınınşeyhleriashâb-ı sünnettenolmasıdabudurumuteyitetmektedir(İbnHacer,1968:VI,313).

Kütüb-iSitte’yevebaşkabirçoksünnîâlimlerineserlerinekaynaklıkeden,dolayısıilebueserlerdekiiman,akâidvefıkıhgibibölümlereyansıyanpekçokrivâyetle;müslü-manlarınyaşantı,inançveibâdetlerininşekillenmesinderoloynayanAbdürezzâk’ı,as-hâb-ıSünnet’inveSelefîakîdenindışındamütâlaaetmek,mevcutilmîverilerleyapılacakdeğerlendirmeleregöremümküngörülmemektedir.

FıkıhbilgisiniEvzâî,es-SevriveEbûHanîfe’denalmıştır(İslâmAnsiklopedisi,1988:I,298).BunlarınyanındaMâlikb.EnesveİbnUyeynegibimezhepimamlarınahocalıketmiş,Şâfiî’denrivâyettebulunmuştur.Ahmedb.Hanbelisekendisinebiryılöğrenci-likyapmış,onuhayırlayâdetmişveondanrivâyettebulunmuştur(İslâmAnsiklopedisi,1988:I,298).

Abdürrezzâk’ınbukonudakigörüşlerinindahaiyianlaşılabilmesiiçinkendidönemi-ninşartlarınıgözönündebulundurmamızgerekir.Budönem.İctihadhürriyetininhâkimolduğubirdönemdir.İlmîkudretiolanhermüslümanınönündeictihadınkapılarıardınakadaraçıktı.İlmîkudreti,ictihadakâfigelmeyenleriçindeistediğimüctehiddenfayda-lanma,sormaveonatâbiolmahürriyetivardı(Karaman,trs:60).İlmîkudreti,ictihadakâfikabiliyetvekapasitesiolanAbdürrezzâkdabüyükbirmuhaddis,müfessirvemücte-hitti.Odazamanınşartlarına,ictihathürriyetinintoleransınavekendiictihadîkapasitesi-neuygunolaraksünnetinçizgisindeicraatlardavetercihlerdebulunmuştur.

16)el-Musannef,I/17217)el-Musannef,X/212;VIII/251;I/17218)el-Musannef,VI/299


3. 7 Hadislerdeki Fıkhî TercihleriAbdürrezzâkbirmevzudaişitmişolduğuhadis,sahabesözü,tabiînvedahasonraki-

lerinhaberlerinitoplamış;bunuyaparkende,kendigörüşvetercihleriyanında,birmese-leyicâizgörenvegörmeyeninsözleriniveyabirmevzudakigörüşlerinivebununaksineolangörüşlerinivetercihlerinikabulvereddedenbirçokaçıklamayapmıştır.

Abdürrezzâkbueserinealdığıhadisleriisnâdvefıkıhyönündenaçıklamaksızınaynensevkettiğigibi,görüşvetercihlerinibeyânettiğideolmuştur.

Abdürrezzâkgörüşleriniyadoğrudananlatarak,yadatalebelerininsorularınakarşıverdiğicevaplarlaortayakoymuştur.

Abdürrezzâk,kunûtileilgili“Bâbu’l-Kunût”ta,es-Sevri’denyaptığırivâyethakkın-daki açıklamaları, doğrudan anlattıklarınamisaldir. Şöyle ki:AbdürrezzâkHişâm’danrivâyetleİbnSirin’invitrdesonrükûdanöncekunûtyaptığınırivâyetederekşöylede-mektedir:“Rükûdan başını kaldırınca tekbir alır, sonra rükûa gittiğinde aynı şekilde yine tekbir alır.”19

Abdürrezzâk,İbnSirin’inbuuygulamasınırivâyetettiktensonra,“biz de bu görüşü alırız” diyerektercihiniortayakoyar.20

Abdürrezzâk “Innîn”in müddetiyle ilgili es-Sevri’den yaptığı rivâyet hakkında da: “Bu görüş bu sahada söylenenlerin en güzelidir. Biz de bunu benimseriz.”diyerekgörüşvetercihinibelirtir.21

Abdürrezzâk’a talebeleri; “Mükellefe, cuma’ya gelmesi ne kadar mesafede vâcibolur”,diyesoruyorlar.Odagörüşünüşöyleaçıklıyor:“RuhbeKöyü’ndenSan’â’yaveyaomesafedebiryeregitmelidir.Eğerbundandahauzakisedilersegiderdilersegitmez.22

Abdürrezzâk’ınMusannef’indekendineaittercihleri;23

20

Musannef’inde kendine ait tercihleri;

24 25 26

. Veya 27

.

Meselâ Abdürrezzâk

. .

diyerek belirtir. 28

. 29

3. 8 Eserleri

.

ismi zikredilmektedir. O’nun :

el-Câmiu’l-Kebîr fi’l-Hadis (ez-Zehebî, Mîzan, trs: II, 609) el-Musannef fi’l-Hadis

(Kettânî, 1994: 40), el-Emâli fi asari’s-Sahabi (Sezgin, 1967: I, 99), Kitab-u’z-Zühd (Aclûnî,1988:

I,284), Kitabu’s-Salât (Sezgin, 1967: I, 99), Kitabu’s-Sünen fi’l- ( -Nedîm, trs: 279),

Kitâbu’l-Megâzî, Tefsîru’l-Kur’ân, (Kâtip Çelebi, 1971: I,452) Tezkiyetü’l-Ervâh an Mevâkii’l-

Eflah (Kehhâle, 1961: V, 2129).

el-Musannef fi’l- Hadis

hadis

b. - ve 11

.

24 el-Musannef, VIII/15.25 el-Musannef, II/18.26 el-Musannef, III/234.27 el-Musannef, VII/397.28 el-Musannef, II/185.29 el-Musannef, III/234, II/294.

25

20


24 25 26

. Veya 27

.


. .


. 29

3. 8 Eserleri

.








hadis

b. - ve 11

.


gibi ifadelerle anlatılır. Veya

20


24 25 26

. Veya 27

.


. .


. 29

3. 8 Eserleri

.








hadis

b. - ve 11

.


26 şeklindeki öğrencilerineverdiğicevaplarlaanlaşılır.

Meselâ Abdürrezzâk, “imamın sütresi cemaatin de sütresi sayılır” şeklindeki ibnÖmer’denyaptığıbirrivâyetiçinşöyledemiştir:

20


24 25 26

. Veya 27

.


. .


. 29

3. 8 Eserleri

.








hadis

b. - ve 11

.


“bizbugörüşüalırız.”Ekseriâlimlerdebugörüştedir”.Abdürrezzâkolumsuzgörüşlerinide

20


24 25 26

. Veya 27

.


. .


. 29

3. 8 Eserleri

.








hadis

b. - ve 11

.


diyerek belirtir.27

19)el-Musannef,III/120.20)el-Musannef,III/120.21)el-Musannef,III/120.22)el-Musannef,III/165.23)el-Musannef,VIII/15.24)el-Musannef,II/18.25)el-Musannef,III/234.26)el-Musannef,VII/397.27)el-Musannef,II/185.


Abdürrezzâk’ınbunlarınhâricindedetercihifadelerivardır.28

3. 8 eserleriGenişbilgisahibiolanAbdürrezzâk’ınbirçokeseryazdığıkaydedilmekteisedebun-

larınbirkısmıgünümüzekadargelebilmiştir.Birkısmınındakaynaklarımızdasadeceismizikredilmektedir.O’nunbaşlıcaeserlerişunlardır:

el-Câmiu’l-Kebîrfi’l-Hadis (ez-Zehebî, Mîzan, trs: II, 609) el-Musanneffi’l-Hadis(Kettânî, 1994: 40), el-Emâli fi asari’s-Sahabi (Sezgin, 1967: I, 99), Kitab-u’z-Zühd(Aclûnî,1988: I,284), Kitabu’s-Salât (Sezgin, 1967: I, 99), Kitabu’s-Sünen fi’l-Fıkh(İbnu’n-Nedîm,trs:279),Kitâbu’l-Megâzî,Tefsîru’l-Kur’ân,(KâtipÇelebi,1971: I,452)Tezkiyetü’l-ErvâhanMevâkii’l-Eflah(Kehhâle,1961:V,2129).

el-musannef fi’l- HadisFıkıhbâblarınagöretertipedilmişbüyükbirhadiskülliyatıolaneser,hocasıMa’mer

b.Râşid’inCâmiiileberaberHabiburrahmanel-A’zamîtarafındanneşrehazırlanmışve11ciltolarakbasılmıştır.

Tefsîru’l-kur’ân HocasıMa’merb.Râşid’in tefsirinide ihtivaedenbueserinbirnüshasıKâhire’de

Dâru’l-Kütübi’lMısriyye’de,(Sezgin,1967: I,99)diğernüshasıdaDilveTarihCoğraf-yaFakültesikütüphanesindebulunmaktadır.29EserdeFatihasuresiveBakarasuresininbaştarafıyoktur.(Sezgin,1967:I,99.)Birrivâyettefsiriolup,Hz.Peygamber(s.a.s.)veSahabi’ninaçıklamalarınıihtivaetmektedir(Sezgin,1956:18).EserMustafaMüslimMuhammed’intahkikiilebasılmıştır.30

kitabu’s-salâtBilinenteknüshasıZâhiriyyekütüphanesindedir(Mevcmua,Nr,94,vr.11).el-emâli fî âsâri’s-sahabiZahiriyye veKahire kütüphanelerinde birer nüshası vardır (Sezgin, I/99). Bu eser

MecdîSeyyitİbrahimtahkikiilebasılmıştır.31 el-Câmiu’l- kebîr ve kitâbu’s-sünen fi’l- FıkhCâmiu’l-KebîrveKitabu’s-Sünenfi’l-Fıkhadlıeserlerinel-Musannefolmalarıihti-

maldâhilindedir.AncakKettânî,Câmiu’l-Kebîr’inMusannef’indışındabireserolduğu-nuiddiaeder(Kettânî,1994: 41).

Abdürrezzâk’ınbunlardanbaşkaTezkiyetü’l-Ervâh(Kehhâle,1961:V,219).Kitâbu’l-Megazi(İbnu’n-Nedîm,trs:332)veKitabü’z-Zühd(Aclunî,1985:I,284)

adlıüçeseridahavardır.

28)el-Musannef,III/234,II/294.29)İsmailSaibSencer,Nr.42,16,11030)Eser1989daRiyat’dabasılmıştır.31)EserRiyad’da1989’dabasılmıştır.


Abdürrezzâk’ınbunlarındışındaüçdesahifesivardır.BunlardanbiriAbdürrezzâk’danMa’merb.Râşid,Hemmâmb.MünebbihveEbûHüreyrerivâyetiylegelenes-Sâhifetü’s-Sahîha’dır.Busahifeninhadisleri,muhtelifkitabvebâblardayeralmaktadır.Abdürrezzâk’ınbunlardanbaşkaİbnÖmerveEbûHüreyre’yeaitikisahifesidahavardır.

BunlardanMa’merb.Râşid,Zührî,Saidb.MüseyyebveEbûhüreyretarikıylagelenrivâyetleriihtivaedenhadislerinbilinenteknüshası,Süleymâniyekütüphanesindedir.32

OnunMa’mer,Zührî,Sâlimb.AbdullahveAbdullahb.ÖmertarikıilegelendiğerbirsahifesideyineSüleymaniyeKütüphanesindedir.33BuüçsahifeninmuhtevasınıAh-medb.Hanbel’inMüsned’indebulmakmümkündür(Ahmedb.Hanbel,trs:II,7-13-147-151).

sonuçAbdürrezzâk,Kur’ân’dansonraİslâm’ınikincianakaynağıolanhadislerintasnifin-

deemeğigeçenbüyükotoritelerdenbiridir.O,Rasûlullah(s.a.s)’aaitmerfu’atınyanın-dasahabevetabiîn’eaitmevkufvemaktu’malumatıdarivayetetmiştir.Böylecehemmerfu’atındahaiyianlaşılmasınahemdezamanınsosyolojikvekültürelkazanımlarınınyansıtılmasınahizmetetmiştir.

Abdürrezzâk’ınrivayetlerivetasnifatıMa’merb.Râşid,ibn.Cüreyc,es-Sevi,Mâlikb.Enesgibidöneminsika,fakihvemuhaddislerinedayanmaktadır.Ayrıcahadisedebiya-tındaönemlibiryeriolan,kaynağıRasûlullah(s.a.s)’avesahabilerekadarulaşanbirçokmektupvesahifelerinkorunmasındadaOnunkatkısıbüyüktür.

Abdürrezzâk, kendindenönceki vekendi dönemindeki ulaşabildiği sağlambilgile-ri,mutemedkaynaklardanyararlanaraktasnifedipsistematikhalegetirmiştir.Bugenişmuktesebattanhemkendimuasırlarıhemdekendisindensonrakibilimçevreleriusûl,fı-kıhvemuhtevaaçısındanyararlanmıştır.Hattadiyebilirizki,birçokİslamîmuktesebatıngünümüzeintikalindekihizmetleritakdireşayandır.

AyrıcaAbdürrezzâk’ınhadisliteratürünekazandırdıkları,hadislerinyazılmasınıhicrîIII.asradayandıranmüsteşriklerintutarsıziddialarınadacevapniteliğindedir.

kaynakçaAbdürrezzâk (1983). el-Musannef, el-Mektebetu’l-İslâmî (Thk. Habîburrahmân el-

A’zamî).Beyrut.

Accâc,el-Hatîb(1987).el-Muhtassaru’l-VecîzufîUlûmi’l-Hadis.Beyrut:Müessesetu’r-Risâle.

el-Aclûnî,İsmailb.Muhammed(1985).Beyrut:Keşfu’l-Hafâ.

-----------(1981).es-SünneKable’t-Tedvîn.Beyrut:Dâru’l-Fikr.

32)ŞehitAliPaşa,Nr,539,Vr,121,b,124,a33)ŞehitAliPaşa,Nr,539,Vr,132,a,134,b


Ahmedb.Hanbel(1987).Kitâbu’l-İlelveMa’rifeti’r-RicâlI-II.İstanbul:Mektebetü’l-İslâmiyye.

--------------(ts.).MüsnedI-VI.Şam:Dâru’l-Fikr.AhmedNaim(1970).Sahih-iBuhârîMuhtasarıTecrîd-iSarîhTercemesi.Ankara:DİB

Yayınları.Âşık,Nevzat(1981).SahabiveHadîsRivâyeti.İzmir:AkyolNeşriyat.Avvâme,Muhammed(1980).İmamlarınFıkhîİhtilâflarındaHadislerinRolü(terc.Meh-

medH.Kırbaşoğlu).İstanbul:KayıhanYayınları.Aydınlı,Abdullah(1987).HadisIstılahlarıSözlüğü.İstanbul:TimaşYayınları.A‘zamî,MuhammedMustafa (1988). İlkDevirhadisEdebiyatı. (Terc.HulûsiYavuz).

İstanbul:İzYayayıncılık.Bağdâdî,EbûBekrAhmedb.Aliel-Hatîb(1972).el-Kifayefîİlmi’r-Rivâye.Dâru’l-

Kütübü’l-Hadis.Bediüzzaman,SaidNursi(1981).Mektubat.İstanbul:SözlerYayınları.Buhârî,EbûAbdullahİsmailb.İbrahimel-Cu’fi(ts.).el-Câmiu’s-Sahîh.Pamukİstanbul:

Yayınları.Dârimî, EbûMuhammedAbdullah b.Abdurrahim (1987). Sünenü’d-Dârimî. Beyrut:

Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.Dehlevî,ŞahVeliyyullahb.Abdirrahman(ts.).Huccetullahi’l-BâliğaI-II.Kâhire:Dâru’l-

Kütübi’l-Hadis.EbûDâvûd,Süleymanb.el-Eş’ases-Sicistânîel-Ezdî(1990).SünenüEbîDâvûd,Dâru’l-

Fikr.Hâkim, en-Nîsabûrî (1986).Ma’rifetu Umûmi’l-Hadis. (Thk. es-SeyyidMu’zamHü-

seyn),Beyrut,.Hamîdullah,Muhammed(1967).MuhtasarhadisTarihiveHemmâmb.Münebbih’inSa-

hifesi.(Terc.KemalKuşçu).İstanbul.------------(1965).Kur’ân-ıKerimTarihiveTürkçeTefsirlerBibliyografyası.(Terc.Ma-

citYaşaroğlu).İstanbul:YağmurYayınları.Hekimoğlu,İsmail(1987).BüyükLûgat.İstanbul:TürdavYayınları.İbnEbîHâtim(ts.).el-Cerhve’t-Ta’dîlI-IX.Beyrut:Dâru’l-Ümem.İbnHacer,Ahmedb.Alib.Hacerel-Askalanî(1993).Heyü’s-SârîMukaddimetuFethi’l-

BârîbiŞerhiSahîhi’l-Buhârî.Beyrut:Dâru’l-Fikr.--------------(1968).Tehzîbü’t-Tehzîb,I-XII,Beyrut,.İbn Hallikan (1986). Ebu’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr,

Vefeyâtu’l-A’yânveEbnâi’z-ZamanI-VIII.Beyrut:Dâru’l-Teâruf.İbnKesir(1979).İhtisâruUlûmi’l-Hadis.Kâhire:Dâru’t-Türâs.


İbnu’n-Nedîm(ts.).Fihrist.Beyrut:MektebetuHayyât.İbnu’s-Salâh,eş-Şehrezûrî(1978).MukaddimefîUlûmi’lHadis.Beyrut:Dâru’lKütübi’l-

İlmiyye.İslâmAnsiklopedisi(1988).İstanbul:TDVYayınları.Karaman,Hayreddin(ts.).İslâmHukukTarihi.İstanbul:İrfanYayınları.KâtipÇelebi(1971).Keşfü’z-ZünunanEsmâilKütübve’l-Fünûn.I-II, İstanbul:MEB

Yayınları.Kehhâle,ÖmerRıza(1961).Mu’cemu’l-MüellifînTerâcimuMusannifiyyu’l-Kutubi’l-

Arabiyye,Dımeşk,V/219.el-Kettânî,Muhammedb.Cafer(1994).er-Risâletu’l-Mustatrafe.(Terc.YusufÖzbek),

İstanbul:İzYayınları.Koçyiğit,Talat(1985).HadisIstılahları.Ankara:AÜİFYayınları.-------------(1988).Münakaşalar.Ankara:TDVYayınları.Mâlikb.Enes(1384).el-Muvattâ.(ThkMuhammedFuadAbdülbâkî).I-II,Kahire.Motzki,Harald,JournalofNearEasternStudies50(1991)Chicago,PP.1-22“Theel-

Musannefof‘Abdal-Rezzaq’al-San’anîasasourceofAutheticAhadithoftheFirstCenturyA.H”.

MuhammedRâfetSaîd(1983).Ma’merb.RâşidveHadisRivâyetindekiMetodu.Riyâd:Âlimu’l-Kütüb.

Müslim,Ebû’l-Hüseynel-Haccac (ts.). el-Câmi’u’s-Sahîh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İs-lâmiyye,,

Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb (1988). es-Sünenü’n-Nesâî. Beyrut:Mektebetü’l-İslâmiyye.

Sandıkçı,S.Kemal(1991).İlkÜçAsırdaİslâmCoğrafyasındaHadis.Ankara.Sezgin,M.Fuad(1956).BuhârîninKaynaklarıHakkındaAraştırmalar.İstanbul..………..(1967).GAS.Leydan.Subhies-Sâlih(1991).Ulûmu’l-HadisveMustalâhuhu.Beyrut:Dâru’l-İlm.es-Suyûtî,CelaleddinAbdurrahmanb.EbîBekr(1989).Tedribu’r-Râvî.Thk.Abdülveh-

habAbdüllatif.Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l–İlmiyye.Taftazânî(1991).Şerhu’l-Akâid.(Terc.SüleymanUludağ).Ankara:DergâhYayınları.Tirmizî,EbîÎsâMuhammedb.Îsâb.Sevre(ts.).el-Câmiu’s-Sahîh.Mısır:el-Mektebetü’l-

İlmiyye.Yardım,Ali(1997).Hadis-I.İstanbul:DamlaYayınevi.Zehebî,Şemsüddîn,EbûAbdullah,Muhammedb.Ahmedb.Ahmedet-Türkmâni(1986).

SiyeruA’lâmi’n-Nubelâ.Beyrut:Müessesetü’r-Risâle.----------,(1955).Tezkiretü’l-Huffaz.Haydarabad.Zehebî,Muhammedb.Ahmedb.Osman(ts.).Mizânu’l-İ’tidâlfîNakdi’r-Ricâl.Mısır:

Dâru’l-Fikr.

Documents

Abdürrezzâk’ın HAdİs İlmİndekİ Yerİ...Hadis ilmindeki birikimin büyük temsilcilerinden olan Abdürrezzâk’ı ilmî kişiliği açısından sağlıklı bir şekilde kavrayabilmemiz