Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
* Kierownik Zakładu Filozofii Publicznej i Filozofii Prawa, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; [email protected]
Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna Tom 6 • 2017 • Numer 1 • s. 97-108 •DOI: 10.14746/fped.2017.6.1.6
www.filozofiapubliczna.amu.edu.pl • ISSN 2299-1875 Creative Commons BY-NC-ND 4.0
„Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy. Emancypacyjny i upodmiotawiający wymiar obywatelskiego humanizmu1
Piotr W. Juchacz
Civitas mensura – the citizen as the measure of all things. Emancipatory and empowering dimension of the civic humanism
Abstract: The consideration of emancipatory and empowering dimen-sion of civic humanism is the chief concern of the article. In the first part there are recalled classical Protagorean sources of Euro-pean humanism with a special attention to its civic dimension. In the second part I analyse points 3 and 4 of The Amsterdam Dec-laration 2002 dedicated to the democratic political system. In the last part I propose and develop a thesis that co-participation of cit-izens in exercising of all three powers in deliberative democratic system – the legislative power (participation in the law-making processes), the executive (participation in creation and realisation of public policies) and the judicial (participation in the system of exercising justice as lay judges) - constitutes the foundation of con-temporary humanism as civic activity. Keywords: humanism, critical citizens, deliberative democracy, citizens participation, civic humanism
1 Artykułpowstałwramachrealizacjiprojektu„Demokratycznalegitymizacjawpływuorzeczeńsądowychnasystemtworzeniapra-wa”,Nr2015/19/B/HS5/03114,finansowanegoześrodkówNarodowe-go Centrum Nauki.
98 | Piotr W. Juchacz |
Narodziny humanizmu: Protagoras – „homo mensura” jako „civitas mensura”
HumanizmnarodziłsięwantycznejGrecji,naateńskiejagorze,wżywymdialogupomiędzyobywatelamiwspólniezastanawiającymisięnadsposobemurządzeniaswegoświa-taspołeczno-politycznego.JednymznajznamienitszychjegoprzedstawicielibyłProtagoraszAbdery(480-411p.n.e.),autorsłynnejmaksymyzgodniezktórą„miarąwszystkichrzeczyjestczłowiek;istniejących,żesą,inieistniejących,żeniesą”2. Należypodkreślić,żeprotagorejskamaksymaodnosisiędodwóchkomplementarnychwymiarów:indywidualnegoispo-łecznego.Itotendrugiwłaśnieszczególnieinteresujemniewniniejszychrozważaniach.JaninaGajdawksiążceSofiści takwyjaśniawzajemnąrelacjęobuwymiarów:
„[...]Protagorasowaformułahomo-mensura przenosi jego koncepcjęteoriopoznawcząnagruntspołeczny,wyrażającspołecznąkoncepcjępoznania,polegającąnatym,iżobokpoznaniaindywidualnegoistniejepoznaniewspólne,przekazywaneprzezludzizapomocąjęzyka.Wynikiemspołecznegopoznaniajestspołecznaakceptacja.Miarąwięcrzeczy,którepoznajeogółobywateli–społeczeń-stwo,jestpaństwo.Formułahomo-mensuraprzekształ-casięwformułęcivitas-mensura.Oakceptacjispołecznejdecyduje zgoda obywateli – umowa (nomos)”3.
Protagoraszastępujemyśleniemitycznerozumnym dys-kursem filozoficznym,stosującymuzasadnienialitylkonaludzkiejmierzeoparte,którytodyskursjestwłaściwąfor-mąwyrazuwnowejrzeczywistościspołeczno-politycznej,jakapowstajewrazznarodzinamiiukonstytuowaniemsiędemokratycznejateńskiejpolis.Albowiem–jakpiękniepisałMarekJanSiemek–chociażzarówno
„myślącyimówiącylogosgreckiejfilozofii[...],jakipolis zaswejeszczegłębszeźródłowspólnemająmythos, tępierwotnąmocniegdyśscalającąludzkiświatzponad-ludzkimładembogówiherosów,tojednakmoctabez-powrotnieznikłazsamegożycia[...].Wspólnenarodzinyfilozoficznejracjonalnościipolitycznej,alboobywatelskiejformyuspołecznieniamająwięcswojemiejscegdzieś
2 Platon, Teajtet152a,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1959.3 J.Gajda,Sofiści,WiedzaPowszechna,Warszawa1989,s.104.
| 99| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy
wtakim[...]przejściuodmitycznego,bosko-naturalne-goładuprawiekówdosystemuswoiścieludzkich,tj.spo-łeczno-kulturowychpojęć,normiregułporządkującychświat”4.
Protagoraszastępujemyśleniemitycznerozumnymdys-kursemfilozoficznym,któregoambicją–jakpisałJean--Pierre Vernant w niezapomnianych Źródłach myśli greckiej
„jestdotarciedoprawdywdrodzeindywidualnieprowa-dzonychinawarstwiającychwiedzębadań,gdziekażdyzbijaargumentypoprzedników,przeciwstawiającimswewłasneracje,skłonnezewzględunaswójracjonalnycha-raktersamepoddaćsiępoddyskusję”5.
OczywiściewprzypadkuProtagorasataprawdamacha-rakterindywidualnyispołeczny,zgodnieztezą,żetoczło-wiekjestmiarąwszystkichrzeczy.Trzebajednakwyjaśnić,żetennowydyskursniemożebyćutożsamianyzjakimśRozumemwogóle,czyteżjakąśobejmującawszystkietypynamysłuRacjonalnością,albowiem–oddajmyrazjeszczegłosVernantowi–
„GrecyniewynaleźliRozumujakokategoriiwyłączneji uniwersalnej, lecz pewien typ rozumu, taki mianowicie, któregoinstrumentemjestjęzykiktórypozwalaoddzia-ływaćnaludzi,anieprzekształcaćprzyrodę,azatemrozum polityczny[...]”6.
Gdzieżwięctenprocessiędokonuje?Otóżmaonmiej-scewłaśniewtrakcieżywejrozmowy,wtoczonymnaateń-skiej agorze dia-logosie,owymlogosiepodwójnym,wktórymjedenobywatelzdrugimobywatelemprzekuwająpartykula-ryzm Protagorejskiej homo mensura,konstruującwewspólnejdeliberacjiowązbiorowąprawdęcivitas mensura,stanowią-cąpunktodniesieniadlategoczymjest‘prawda’wdanymzwiązkupolitycznym.JakzgodniezrelacjąSokratesapowia-dałProtagoras:„Bojakiekolwiekbyrzeczydanepaństwozasprawiedliweipiękneuważało,takimiteżonedlaniego
4 M.J.Siemek,„Logosipolis.Nowoczesnośćwobecantycznychwzorcówspołecznegorozumu”,Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej,T.42,1997,s.182.
5 J.-P.Vernant,Źródła myśli greckiej,przeł.J.Szacki,Wydaw-nictwosłowo/obrazterytoria,Gdańsk1996,s.19.
6 Ibidem, ss. 14-15.
100 | Piotr W. Juchacz |
będą,jakdługopaństwowniewierzy”7. Ten dialogiczny pro-cesbudowaniaznaczeńmanawskrośdemokratycznycha-rakterwtymsensie,żejestzawszepubliczny,itopublicznywdwóchwymiarach:popierwsze,prowadzonyjestwmiejscupublicznym,którymjestnajczęściejznajdującysięwcentrummiastarynekiotaczającegobudynki,ipodrugie,jestotwartynaudziałwszystkichzainteresowanychobywateli.Albowiem,jaktrafniezauważaCynthiaFarrar,wujęciuProtagorasa„człowiekjestkształtowanyprzezspołeczeństwo,aspołeczeń-stwojestkształtowaneprzezczłowieka”8.Idodaje,żewedługProtagorasa„życiepozapolisbyłobynietylkonadzwyczajniepewne,leczniewpełniludzkie”9.Toteżzmianawmyśle-niu,jakiejdokonujeProtagoras,poleganauświadomieniuobywatelomnietylkoprzekonania,którejużiwcześniejbyłoobecnewmyśligreckiej,żeczłowiekmożerozwijaćsięiżyćtylkowewspólnociezinnymiludźmi,aleprzedewszystkimtego„żetożyciepowinnobyćpolityczne,wtymotosensie,żewymagaaktywnejpolitycznejinterakcjipomiędzywszyst-kimi obywatelami”10.Cowięcej,tawspółpracajestnietylkopożądana,aleidlawszystkichobywatelimożliwa,jakobra-zowoukazujetoopowiedzianyprzezProtagorasasłynnymitogenezieświata,roduludzkiegoinarodzinachpolityczności,wktóregokluczowymmomenciesofistawskazujenarównewyposażeniekażdegoczłowiekaweWstyd(Aidos) i Poczucie prawa (Dike)11.Każdyobywatelmożerozwijaćswojezdolno-ści,wstopniudlaniegoosiągalnym.
EllenMeiksinsWoodiNealWoodtrafnieujmująrewolu-cyjneznaczeniedokonańsofisty:„Jegopogląd,wedługktó-regonormymoralnesąkonwencjamiwytworzonymiprzezmądrośćzbiorowąwspólnoty,wpołączeniuzjegostano-wiskiem,żecnotapolitycznajestuniwersalna,żenawetnajzwyklejszyobywatelmożeimusipartycypowaćwcno-tachkoniecznychdożyciapolis,wskazujążedemokracja
7 Platon, Teajtet 167c,przeł.W.Witwicki. 8 C.Farrar,The Origins of Democratic Thought. The Invention
of Politics in Classical Athens, Cambridge University Press, Cam-bridge1988,s.91.
9 Ibidem, s. 97. 10 Ibidem,s.98.11 Platon, Protagoras322c,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa
1958.
| 101| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy
jestnajbardziejżywotnąistabilnąformąpolis. To w demo-kratycznej polisnormywspólnotyreprezentująnajbar-dziejbezpośredniwyrazzbiorowejmądrościiuczestnictwawszystkich ludzi w cnocie politycznej, to taka poliswłaśnienajbardziejzbliżasiędospołecznegokonsensusu,którynadajezasadommoralnympraktycznąuniwersalność,czylijedynąmożliwąuniwersalność”12.
HumanizmProtagorejskiprzejawiasiętedynajpełniejwaktywnościobywatelskiejjednostek,wewspólnymkre-owaniuotaczającejichrzeczywistościspołeczno-politycznej,wewspólnejdeliberacjinadtreściąpodstawowychnormmoralnychobowiązującychwdanejpolis.Sądzę,żetowła-śniedotakiegoobywatelskiegohumanizmuProtagorasa,stawiającegoprzednamijakoobywatelamizadanieaktyw-negouczestnictwawdebaciepublicznej,winniśmydzisiajwszczególnościnawiązywać,pamiętajączarównootym,żedemokracjajestustrojemnajbardziejsprzyjającymroz-wojowiludzkiegopotencjału,jakiotym,żedemokracjajestnaszymosiągnięciem,któreniejestnamdaneraznazawsze,leczjestnaszymcodziennymwspólnymzadaniem.
Demokracja i prawa człowieka w „Deklaracji amsterdamskiej z 2002 roku”Wdniachod3do6lipca2002rokuwmiejscowościNoord-wijkerhoutwHolandiiodbyłsięŚwiatowyKongresHuma-nistycznyzorganizowanyzokazjipięćdziesięcioleciaInternational Humanist and Ethical Union13,podczasktó-regoodnowionoogłoszonąpięćdziesiątlatwcześniejdekla-racjępodstawowychzasad,naktórychopierasięhumanizm.TenodnowionyzbiórzasadzostałnazakończenieKongre-suuchwalonyprzezjego300uczestnikówiznanyjestodtądjako Deklaracja amsterdamska z 2002 roku.
Chciałbymprzytoczyćpunkty3i4tejżeDeklaracji odno-szącesiębezpośredniodointeresującegomniewtychroz-ważaniachzwiązkuhumanizmuzdemokracją:
12 E.MeiksinsWoodandN.Wood,Class Ideology and Ancient Political Theory. Socrates, Plato, and Aristotle in Social Context, Basil Blackwell,Oxford1978,s.93.
13 Zob.stronęinternetowąInternationalHumanistandEthicalUnion:http://iheu.org/ .
102 | Piotr W. Juchacz |
„3. Humanizm wspiera demokrację i prawa czło-wieka.Dążyondozapewnienianajpełniejszegorozwojukażdejjednostki.Humanizmstwierdza,żedemokracjairozwójsąrzeczaminajistotniejszymi.Zasadydemo-kracjiiprawczłowiekamogąbyćstosowanewrelacjachmiędzyludzkichiniesąograniczonejedyniedometodrządowych.4. Humanizm uznaje, że wolność osobistą należy połączyć z odpowiedzialnością społeczną. Huma-nizmodważasiębudowaćświatnabazieideiwolnejjednostkiodpowiedzialnejzaświatiuznajenaszązależnośćiodpowiedzialnośćzanaturę.Humanizmjestniedogmatyczny,nienarzucanikomużadnegocredo.Humanizmopowiadasięzaedukacjąwolnąodindok-trynacji”14.
Chciałbymzwrócićuwagęrównieżnamottokongresu,którebrzmiało:„Wszyscyróżni–wszyscyrówni:Prawaczłowieka,różnorodność,humanizm”15.Mottotowskazujenadokonującysięwpięćdziesięcioletnimokresiepomiędzywydaniem pierwszej i drugiej deklaracji amsterdamskiej wzrostznaczeniaprawczłowieka,coznajdujeodzwierciedle-nie w korekcie jej tekstu. Albowiem o ile w pierwszej dekla-racjiamsterdamskiejz1952rokuniebyłowprostmowyoprawachczłowieka,otylewtekściedeklaracjiz2003rokuwpunkcietrzecimprawaczłowiekapojawiająsięażdwu-krotnie,zakażdymrazemwpołączniuzdemokracją,cowskazujenabardzowyraźnąewolucjęjęzykaiideałówhumanistycznychjakiedokonałysięwtymczasie.
Warteodnotowaniajestrównieżuwrażliwienienalosinnychistotznajdująceodzwierciedleniewdodaniudotek-studeklaracjiz2003rokusłów„iuznajenaszązależnośćodiodpowiedzialnośćzaświatnatury/przyrody”16,które-gotoodniesieniawogóleniebyłowdeklaracjisprzedpięć-dziesięciulat.
14 The Amsterdam Declaration 2002,zob.nastronie:http://iheu.org/humanism/the-amsterdam-declaration/;zob.polskiprzekład:Deklaracja amsterdamska z 2002 roku,przeł.D.Ropuszyński,zob.nastronie:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.
15 Cytatzastroną:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.16 Punkt czwarty w The Amsterdam Declaration 2002, op. cit.,
przeł.P.W.Juchacz.
| 103| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy
Uznanie w Deklaracji amsterdamskiej z 2002 roku ustro-judemokratycznegoiprawczłowiekazapodstawowezasa-dyhumanizmuprowadzinasdopostawieniapytania,cóżtowpraktyceoznacza,jakmożnateogólnesformułowa-niaprzełożyćnajęzykcodziennychaktywnościobywateli.Wkolejnymparagrafiepostaramsięwskazaćodpowiedźnate pytania.
Teza: Humanizm oznacza branie udziału przez oby-wateli w sprawowaniu wszystkich trzech głównych władz w państwie demokratycznym
ZgodniezeznanąteząMonteskiusza,władzawpaństwiedemokratycznymwinnabyćpodzielonanawładzęustawo-dawczą,wykonawcząisądowniczą,takbykażdaznichfunkcjonowaławmiaręautonomicznie,zachowującwszak-żerównowagęzpozostałymidwiema.WszakżewXXIwie-kutatezajestzbytelitarystyczna.Wstanowiącymzapleczeteoretycznemoichrozważańnurciebadawczymokreśla-nym mianem teorii demokracji deliberatywnej rozwijane jestprzekonanieokoniecznościzdemokratyzowaniaproce-sówpolitycznychwceluzwiększeniaichpublicznejlegity-mizacji.Corazczęściejiszerzejmówisięotym,żeobywatelewinniwspółuczestniczyćwsprawowaniuwszystkichtrzechpodstawowychwładzwpaństwiedemokratycznym.
Wtymkontekściechciałbympostawićtezę,żepartycypa-cjaobywateliwewszystkichtrzechwładzachwdemokracji,awięcwustawodawczejpoprzezbranieudziałuwproce-sieprawotwórczym,wwykonawczejpoprzezbranieudzia-łuwprocesachtworzeniairealizacjipolitykpublicznychorazwsądowniczejpoprzezbranieudziałuwsprawowaniuwymiarusprawiedliwości,stanowiprzejawwspółczesnegoobywatelskiego humanizmu.
Wtymkontekścieantyhumanizmemsąwszystkietedzia-łania,któreuprzedmiatawiająobywateliiwykluczająichzprocesówpartycypacjipolitycznejniezależnieodtegoczyczynisiętopodneoliberalnymihasłamiskutecznościrzą-dzenia,czyautokratycznymihasłamiobronyprzedzagroże-niamiterroryzmem.Wszelkieograniczaniepodmiotowościobywateli stanowi przejaw antyhumanizmu i tym samym zagrażaludzkiejwolnościizdolnościdorozwoju.
104 | Piotr W. Juchacz |
Istniejewięcpilnakoniecznośćtakiejprzebudowyinstytu-cjonalnejustrojudemokratycznego,któratenżewspółudziałobywateliwpełniumożliwi.Takiezmianysąnietylkomożli-we,aleinanaszychoczachjużsiędokonują.Wartowskazaćchociażbypojednymprzykładziedlakażdejzwładz.
I tak w 2006 roku wprowadzono do polskiego systemu demokratycznegoinstytucjęwysłuchaniapublicznegowSej-mieRP.Udziałwwysłuchaniu–poprzezzaprezentowanieswojejopiniiizłożeniejejdłuższejwersjidoprotokołu–możewziąćkażdydorosłyobywatelRzeczpospolitejwłączającsiętymsamymwdziałaniawładzyustawodawczejpoprzezwpływnaprocestworzeniaprawa17.
Przykładdrugidotyczywładzywykonawczej.Stanowiągocorazpopularniejszewostatnichlatachbudżetyobywatel-skie:przedstawiciele–najczęściejlokalnejwładzywykonaw-czej–dzieląsięswojąwładząrozdziałuśrodkówfinansowychpozwalającobywatelomzdecydowaćnacoprzeznaczyćwyzna-czonekwotypieniędzy.Wtensposóbpowstałojużwielecen-nychinicjatywspołecznychizrealizowanowielepomysłów18.
Wreszcieprzykładtrzeci,zapewnenajtrudniejszy,gdyżdotyczywładzysądowniczej.Obywateleuczestnicząwniejpełniącfunkcjęławnika.Decyzjeławnikasąbardzoistot-ne,gdyżorzekającposiadaongłosrównysędziemuzawo-dowemu.Wtymprzypadkuniestetymamydoczynieniaod27latzprocesemograniczaniaudziałuobywateliwspra-wowaniuwymiarusprawiedliwości,pomimoiżjestongwa-rantowanykonstytucyjnie(art.182)19.Dośćrzec,żeoile
17 Zob.szerzej:P.W.Juchacz,Deliberatywna filozofia publiczna. Analiza instytucji wysłuchania publicznego w Sejmie Rzeczpospolitej Polskiej z perspektywy systemowego podejścia do demokracji delibe-ratywnej,WydawnictwoNaukoweIFUAM,Poznań2015.
18 Zob.np.stronęinternetowąPoznańskiegoBudżetuObywatel-skiego:https://budzet.um.poznan.pl/info/.Innysposóbstanowiąpró-bywprowadzaniauznanychnaświeciemetodkonsultacjiobywateli.SpektakularnyprzykładstanowiłpierwszywPolscesondażdelibe-ratywny przeprowadzony w listopadzie 2009 roku. Zob. A. Przybyl-skaandA.Siu,„LongLastingEffectsoftheFirstdeliberativePollinPoland”,w:S.Coleman,A.Przybylska,Y.Sintomer(Eds.),Deli-beration and democracy: Innovative Processes and Institutions, Peter LangEdition,FrankfurtamMain2015,ss.109-126.
19 Art.182Konstytucjibrzmi„Udziałobywateliwsprawowaniuwymiarusprawiedliwościokreślaustawa”.
| 105| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy
jeszczewdrugiejpołowielatdziewięćdziesiątychXXwie-kufunkcjęławnikapełniłoblisko55.000obywateli,otylepodczasdopierocozakończonejkadencjiwlatach2012-2015byłoichniespełna14.000(13.933)20.Niestetynależypodkreślić,żetrudnościteniestanowiąpolskiejspecyfiki.PodczasmiędzynarodowejkonferencjiEuropeanNetworkofAssociationsofLayJudges,któramiałamiejscewbie-żącymrokuwGdańsku21przedstawicielewielupaństwwskazywalinadziałaniawładzpodejmowanewkierunkuograniczeniaudziałuobywateliwsprawowaniuwymiarusprawiedliwości.
Zdrugiejstronymożnapodaćprzykładypowrotudowcze-śniejzlikwidowanegoudziałuobywateliworzekaniu,czegonajnowszyszerokodyskutowanyprzykładstanowiwprowa-dzenie – po szerokiej dyskusji publicznej – w maju 2009 roku instytucjisędziówspołecznych(Saiban-in) w sprawach kar-nychdojapońskiegosystemuprawnego22. Na fundamentalne dlaustrojudemokratycznegoznaczenieudziałuobywateliworzekaniuwsprawachkarnychzwracałjużuwagęAle-xis de Tocqueville w swoim monumentalnym dziele O demo-kracji w Ameryce,gdziestwierdził,żedopierozapewnienietakiegożudziału„faktycznekierowaniespołeczeństwemoddajewręcerządzonych”23.Idodawał
„Prawdziwąrękojmiąprawpolitycznychjestprawokarne.Panemspołeczeństwajestwięcwgruncierze-czyczłowiek,którysądziprzestępstwa.Otóżinstytucja
20 Zob.szerzej:P.W.Juchacz,„TrzytezyosędziachspołecznychiichudzialewsprawowaniuwymiarusprawiedliwościwPolsce”,Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom 5 (2016), Nr 1, ss.155-168.
21 14maja2016rokuwDworzeArtusawGdańskupodczasotwar-ciaMiędzynarodowakonferencjaEuropean Day of Lay Judges 2016 odbyłasięwdniach13-15maja2016rokuwGdańsku.Jejorgani-zatoramibyliEuropeanNetworkofAssociationsofLayJudgesorazpolskieStowarzyszenieKrajowaRadaSędziówSpołecznych.
22 Zob.D.Vanoverbeke,Juries in the Japanese Legal System: The Continuing Struggle for Citizen Participation and Democracy, Rout-ledge,London2015;L.W.Kiss,„RevivingtheCriminalJuryinJapan”,in:NeilVidmar(Ed.),World Jury System, Oxford University Press, Oxford 2000, ss. 353-379.
23 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce,przeł.B.Janicka,M.Król,Znak,Kraków1996,Tom1,s.278.
106 | Piotr W. Juchacz |
sąduprzysięgłychwprowadzanafotelsędziowskisamnaród[…].Oddajewięcfaktycznerządywręcespołe-czeństwa[…]”24.
WartowięcrozpocząćwPolscepoważnądebatępublicznąpoświęconątransformacjiwładzysądowniczejpoprzezzwięk-szeniewniejudziałuczynnikaobywatelskiego.Zperspekty-wyfilozofiipolitycznejkluczowejestspełnieniewtejdebaciewymogu wzajemnego podawania uzasadnień (to charakte-rystycznywymógdefinicyjnydemokracjideliberatywnej)25. Wymógtendotyczyzarównowybranychprzedstawicieli,jakiobywateli,zaśwobuprzypadkachopróczrelacjipio-nowej (przedstawiciele – obywatele, obywatele – przedsta-wiciele),równieżrelacjipoziomej(obywatele–obywatele,przedstawiciele–przedstawiciele).Deliberacjajestprocesemzwrotnymiwymagaoduczestniczącychwniejosóbinterak-cji.Jestonamożliwadlatego,żeobywatele
„postrzegająsięwzajemnie,jakoposiadającychzdolno-ścideliberatywne,tzn.zdolnościpotrzebnedlawzięciaudziałuwpublicznejwymianieargumentóworazpostę-powania stosownie do wyniku takiej publicznej argumen-tacji”26.
Należyzauważyć,żepodawaneuzasadnieniapowinny miećpostaćuzasadnień publicznych,czylitakich,które„powinnyodwoływaćsiędozasad,którychjednostki–[jakowolneirówneosoby]–dążącedoznalezieniauczciwychwarunkówwspółpracyniemogąrozumnieodrzucić”27.
Nazakończeniepowtórzmywięcrazjeszcze:zwięk-szeniepublicznejlegitymizacjiwszystkichtrzechwładzwpaństwiedemokratycznymwymagawprowadzeniazmianinstytucjonalnychpromującychiumożliwiającychwspół-udziałobywateliwichsprawowaniu.Albowiemtowła-śnietapartycypacjaobywateliwewładzyustawodawczej
24 Ibidem,s.278.25 A.Gutmann,D.Thompson,Why Deliberative Democracy?, Princ-
eton University Press, Princeton 2004, s. 3. 26 J.Cohen,„DeliberationandDemocraticLegitimacy”,w:A.Ham-
lin, Ph. Pettit (Eds.), The Good Polity. Normative Analysis of the State, BasilBlackwell,Oxford1989,s.21.
27 A.Gutmann,D.Thompson,Why Deliberative Democracy?, op. cit. s. 3.
| 107| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy
poprzezbranieudziałuwprocesieprawotwórczym,wyko-nawczejpoprzezbranieudziałuwprocesachtworzeniairealizacjipolitykpublicznychorazsądowniczejpoprzezbranieudziałuwsprawowaniuwymiarusprawiedliwo-ści,stanowićbędzierealizacjęwżyciupolitycznymwspół-czesnego obywatelskiego humanizmu,któryrównocześniepełniolbrzymiąrolęemancypacyjnąiupodmiotawiającązwykłegoobywatela,jakoaktywnegowspółtwórcęrzeczy-wistościspołeczno-politycznej,wktórejżyje.Takiobywatelstajesię–byużyćterminuPippyNorris–‘obywatelemkry-tycznym’28,podmiotemprocesówdemokratycznychzacho-dzącychwjegozwiązkupolitycznym.
BibliografiaCohen,J.,„DeliberationandDemocraticLegitimacy”,w:A.Ham-
lin, Ph. Pettit (Eds.), The Good Polity. Normative Analysis of the State,BasilBlackwell,Oxford1989,ss.17-34.
Deklaracja amsterdamska z 2002 roku,przeł.D.Ropuszyński,nastronie:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.
Farrar,C.,The Origins of Democratic Thought. The Invention of Politics in Classical Athens, Cambridge University Press, Cambridge1988.
Gajda,J.,Sofiści,WiedzaPowszechna,Warszawa1989.Gutmann,A.andD.Thompson,Why Deliberative Democracy?,
Princeton University Press, Princeton 2004.InternationalHumanistandEthicalUnion,stronainternetowa:
http://iheu.org/.Juchacz,P.W.,Deliberatywna filozofia publiczna. Analiza instytu-
cji wysłuchania publicznego w Sejmie Rzeczpospolitej Polskiej z perspektywy systemowego podejścia do demokracji delibera-tywnej,WydawnictwoNaukoweIFUAM,Poznań2015.
Juchacz,P.W.,„TrzytezyosędziachspołecznychiichudzialewsprawowaniuwymiarusprawiedliwościwPolsce”,Filozo-fia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom 5 (2016), Nr 1, ss.155-168.
Kiss,L.W.,„RevivingtheCriminalJuryinJapan”,in:N.Vid-mar (Ed.), World Jury System, Oxford University Press, Oxford 2000, pp. 353-379.
28 Zob.P.Norris,„Introduction:thegrowthofcriticalcitizens?”,w:P.Norris,Critical Citizens. Global Support for Democratic Gov-ernment, Oxford University Press, Oxford 1999, ss. 1-27.
108 | Piotr W. Juchacz |
KonstytucjaRzeczpospolitejPolskiej,nastronie:http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm.
MeiksinsWood,E.andN.Wood,Class Ideology and Ancient Polit-ical Theory. Socrates, Plato, and Aristotle in Social Context, BasilBlackwell,Oxford1978.
NorrisP.,„Introduction:thegrowthofcriticalcitizens?”,w:P.Nor-ris, Critical Citizens. Global Support for Democratic Government, Oxford University Press, Oxford 1999, ss. 1-27.
Platon, Protagoras,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1958.Platon, Teajtet,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1959.PoznańskiBudżetObywatelski,nastronie:https://budzet.um.
poznan.pl/info/. Przybylska,A.andA.Siu,„LongLastingEffectsoftheFirstdelib-
erativePollinPoland”,w:S.Coleman,A.Przybylska,Y.Sin-tomer (Eds.), Deliberation and democracy: Innovative Processes and Institutions,PeterLangEdition,FrankfurtamMain2015,ss. 109-126.
Siemek,M.J.,„Logosipolis.Nowoczesnośćwobecantycznychwzorcówspołecznegorozumu”,Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej,T.42(1997),s.181-194.
The Amsterdam Declaration 2002,nastronie:http://iheu.org/humanism/the-amsterdam-declaration/.
Tocqueville, A., de, O demokracji w Ameryce,przeł.B.Janicka,M.Król,Tom1,Znak,Kraków1996.
Vanoverbeke,D.,Juries in the Japanese Legal System: The Con-tinuing Struggle for Citizen Participation and Democracy, Rout-ledge,London2015.
Vernant,J.-P.,Źródła myśli greckiej,przeł.J.Szacki,Wydawnic-twosłowo/obrazterytoria,Gdańsk1996.