355

Agata BIEDRZYCKA Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu

WSPARCIE I AKTYWIZACJA – EDUKACJA I DIALOG

A PROBLEM ADAPTACJI STARZEJĄCEGO SIĘ CZŁOWIEKA

1. Biologiczne i psychologiczne koncepcje starzenia się na tle przemian

i kryzysów społecznych Biologiczne teorie starzenia się są wynikiem analizy cyklu życia człowieka,

pod kątem anatomicznych zmian wpływających na wygląd oraz funkcjonowanie poszczególnych układów organizmu w procesie ich starzenia się.

Psychologiczne teorie starzenia się określają zmiany dokonujące się w obrębie procesów poznawczych: myślenia, zapamiętywania, motywacji i emocji, umiejętności rozwiązywania problemów, w szerszym znaczeniu zaburzenia psychomotoryki oraz psychologiczne mechanizmy i trudności pojawiające się na etapie psychofizycznego starzenia się organizmu.

Starzenie się, z biologicznego punktu widzenia, posiada kilka charakterystycznych cech:

1

1. Wzrastanie śmiertelności wraz ze wzrostem wieku; 2. Spadek zdolności adaptacyjnych organizmu; 3. Stopniowe narastanie różnorodnych zmian degeneracyjnych organizmu; 4. Wzrost zapadalności na wiele chorób, często charakterystycznych dla

wieku starczego. Starzenie się, jako proces fizjologiczny, nie jest chorobą. Ważną rolę w tym

procesie odgrywają czynniki genetyczne, które wpływają na czas życia człowieka. Uważa się, że wraz z rozwojem organizmu, najszybciej starzeją się komórki najbardziej zorganizowane i zróżnicowane, do których należą komórki nerwowe czy gruczołowe – wewnątrzwydzielnicze.

2

Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia jest pojęciem wielowymiarowym i niejednoznacznie określanym w świetle definicji WHO. Wśród czynników, które mają zasadniczy wpływ na zdrowie osób starszych przyjęło się wyróżniać:

3

1. Ogólną aktywność życiową; 2. Aktywność ruchową; 3. Wskaźniki pozwalające ocenić stan zdrowia somatycznego; 4. Wskaźniki oceniające stan zmysłów (wzroku, słuchu); 5. Ocenę stanu zdrowia psychicznego. Starzenie się więc, to proces niezwykle złożony i wielokierunkowy.

Poszczególne układy jednego organizmu starzeją się w różnym tempie, w różny sposób i w różnym zakresie. Dlatego, mimo wielu definicji, nie da się jednoznacznie określić od kiedy ten proces się rozpoczyna i jak długo trwa. Próg starości mimo prób zdefiniowania go w literaturze jako 55, 60, 65 lub 75 rok życia

4

nie daje się zamknąć w żadne ramy. Tempo starzenia nie przebiega jednakowo u wszystkich osób, jest to proces indywidualny.

1 J. Krzyżowski, Psychogeriatria. Warszawa 2005

2 Ibidem, s. 39

3 Ibidem, s. 72-73

4 E. Rosset, Proces starzenia się ludzi. Warszawa 1959, s. 107-114

356

Na przebieg procesu starzenia się wpływają m.in.: kryzysy społeczne, które dotykają dany obszar zbiorowości i determinują zawieranie związków i plany związane z potomstwem.

5

W Polsce istotny wpływ na proces starzenia się miała II wojna światowa. Koniec XX wieku i relatywnie wolne tempo starzenia się ludzi było również spowodowane wydarzeniami o podłożu kryzysu politycznego. Wiek 60 lat zaczęły osiągać wtedy mało liczne, „wojenne” roczniki. Obecnie duży odsetek ludzi, którzy będą osiągać wiek 60-70 lat i przygotowywać się do zmiany w swoim życiu, jaką jest okres starości, to grupa ludzi urodzonych w latach 1946-1960, a więc w okresie powojennej kompensacji urodzeń.

Opieka medyczna i troska o aktywowanie ludzi starszych, należyte przygotowanie ich do godnego przywitania swojej starości sprawiają, że okres cieszenia się tą piękną, dojrzałą fazą życia znacznie się wydłuża. Troska o ludzi starszych zaczyna nabierać rangi problemu społecznego, zwłaszcza, że grono ludzi, w tak zwanym „podeszłym” wieku poszerza się i z każdym rokiem, zgodnie z prognozą GUS na lata 2008-2035,

6 polskich seniorów będzie coraz więcej.

Tabela nr 1: Prognoza GUS na lata 2008-2035 dotycząca wzrostu liczby osób starszych w odpowiednich przedziałach wiekowych

Lata Wzrost w latach 2008-2035

60-74 o 40 %

75-84 o 65 %

85 i więcej o 90 %

Żródło: Szukalski, op. cit., s. 23

Zbiorowość ludzi starszych na tle społeczeństwa wyróżnia się charakterystycznymi cechami biologicznymi i fizjologicznymi, które można sklasyfikować w dwie koncepcje starzenia się ludzi: biologiczne oraz demograficzno-społeczne.

Profesor W. Pędich pisze: Starzenie się jest to naturalny, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny zachodzący w osobniczym rozwoju żywych organizmów, w tym także człowieka.

7

J. Pastuszka przytacza również trafną definicję starości,8 która mówi o tym, że

jest to okres rozpoczynający się około 60-65 roku życia, predestynujący jednostkę do wykonania ważnych zadań życiowych oraz charakteryzujący się zmiennością biologiczną i fizyczną. Zmienność ta nieuchronnie prowadzi do śmierci, dlatego zadania podejmowane przez jednostkę są niezwykle ważne i mają dla niej wartość ponadczasową.

J. Piotrowski definiuje ten stan w podobny sposób, jako swoiste przeobrażanie Właściwe ontogenezie człowieka, które jest procesem zmian zachodzących w ustroju w ciągu całego jego życia, a przejawiających się, wraz z upływem

5 P. Szukalski (red.), Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się. Warszawa 2009, s. 23

6 Jak dowodzą badania GUS z 2008 roku dla Polski – jednocześnie liczba stulatków będzie wyższa o 253 %, (Szukalski, 2009, s. 23)

7 W. Pędich, Ludzie starzy. Warszawa 1996, s. 5

8 J. Pastuszka, Starość człowieka. Rozważania psychologiczne. „Etos” 1999, nr 47, s. 47

357

późniejszych lat, osłabieniem funkcji poszczególnych organów, które prowadzi ostatecznie do śmierci.

9

Starzenie się ludności wywołuje nieuniknione zmiany nie tylko w obrębie wewnętrznej struktury biologiczno-psychologicznej człowieka starzejącego się, ale również zmianę relacji międzypokoleniowych. Zmiany te dokonują się w podstawowej komórce społecznej, jaką jest rodzina, jak również w całej strukturze, w której w dalszym ciągu jednostka aktywnie uczestniczy – w społeczeństwie.

Zmiany te dotyczą komunikacji społecznej opartej na nowych prawidłach:

waloryzacji – nadanie znaczenia nowym wartościom, tj. nowa waloryzacja, np. dowartościowanie nowych form aktywności, bądź zachęcanie do wzrostu społecznej produktywności;

partycypacji w życiu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, czyli przedłużanie aktywności zawodowej;

przeciwstawianiu się ideologii ageizmu. Kryteria starzenia się zostały określone przez J.W. Rowe’a i R. Kahna

pojęciem „pomyślnego starzenia się”. Obejmują one następujące cechy:10

niski poziom niepełnosprawności;

wysoki poziom samodzielnego funkcjonowania fizycznego i umysłowego;

aktywne zaangażowanie i zainteresowanie życiem. Zmiany biologiczne, które dokonują się w obrębie organizmu, przebiegają

bardzo stopniowo. Do tych zmian człowiek jest w stanie się przyzwyczaić, jeśli nie mają one znamion przedwcześnie pojawiających się, ciężkich chorób układu nerwowego i naczyniowego.

Problem stanowią malejące możliwości przystosowania się do zmian spowodowanych czynnikami zewnętrznymi, takimi jak:

utrata pracy podczas przejścia na emeryturę;

tempo zachodzących przemian w społeczeństwie i gospodarce. Próbując wyjaśnić proces starzenia się i to, co się dzieje wtedy z człowiekiem,

dlaczego jest to taki trudny okres dla wielu ludzi, którzy wcześniej bardzo dobrze sobie radzili z życiowymi przeciwnościami, sformułowano wiele koncepcji psychospołecznych, m.in. teorie:

1. Deficytu (deprywacji) – samoocena oparta jest na reakcji i świadomości społecznej akceptacji;

11

2. Aktywności – starszy człowiek tak się czuje, na ile jest potrzebny i jak jest spostrzegany i angażowany przez otoczenie. Optymalnym rozwiązaniem jest znalezienie takiej aktywności, która będzie substytutem pełnionej dawniej roli, np. pracownika, matki, żywiciela, itp.;

12

3. Odpowiedników – człowiek nie nabywa w tym okresie nowych cech, ale doskonali i rozszerza te skłonności i upodobania, które są rezultatem jego rozwoju;

13

9 J. Piotrowski, Gerontologia i geriatria. W: Encyklopedia seniora. Warszawa 1986, s. 16

10 P. Szukalski (red), op. cit., s. 35-36

11 A.A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Katowice 1999, s.36-37

12 B. Tryfan, Społeczny aspekt w świetle teorii gerontologicznych. (w:) J. Staręga-Piasek, B. Synak (red.): Społeczne aspekty starzenia się i starości. Warszawa 1990, s. 17

13 A.A. Zych, Człowiek wobec starości. Warszawa 1995, s. 37

358

4. Przypadków – cechy człowieka starszego są konsekwencją tego, co wcześniej przeżył i pozostawiają trwały ślad wpływający na jego zachowanie;

5. Wycofania się – naturalna skłonność do wycofywania się z życia społecznego – polega na słabnięciu więzi ze światem i ludźmi na rzecz zainteresowania własną osobą;

14

6. Zaprzeczenia i „Szkoły bońskiej” – głównym czynnikiem starzenia się jest obraz samego siebie – jest on pozytywnie albo negatywnie determinowany takimi czynnikami, jak: stan zdrowia, cechy osobowości, aktywność, ogólna sytuacja życiowa, itp. W teorii tej podkreśla się możliwość zmian w zachowaniu osób starszych na drodze uczenia się.

15

Teoria szkoły bońskiej odrzuca i pozwala na zanegowanie teorii deprywacji. Nową teorią, która w okresie transformacji kulturowej i społecznej wychodzi

problemom ludzi starszych naprzeciw jest teoria modernizacji. Od jakości przemian, jakie dokonują się w jednostce przechodzącej od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, zależy satysfakcja z jakości życia oraz utrzymanie, bądź zahamowanie jej możliwości rozwojowych.

Procesy starzenia są zatem przedmiotem zainteresowania wielu środowisk – biologów, którzy zgłębiają tajniki opóźniające proces starzenia się oraz środowisk medycznych, które skupiają się na utrzymaniu sprawności psychofizycznej. Szczególna uwaga tych środowisk skupiona jest na procesie wycofywania się starszego człowieka z dotychczas pełnionych ról społecznych.

Wszystkie wymienione środowiska zgodnie stwierdzają, że społeczeństwo polskie podlega przyspieszonemu procesowi starzenia się, jednak na tle wysokorozwiniętych krajów Europy Zachodniej czy Japonii nasz kraj charakteryzuje się jeszcze stosunkowo młodym społeczeństwem. W porównaniu do krajów Afryki czy Azji Południowej udział osób starszych w strukturze społecznej w naszym kraju jest zdecydowanie większy.

16

2. Wsparcie i aktywizacja a etap przystosowywania się do starości Jedną z podstawowych cech wartościowego życia przełomu dojrzałości

i starości jest aktywność człowieka. Czynność ta jawi się jako jedna z podstawowych kwestii egzystencjalnych i jest podstawą do utrzymania dobrego zdrowia, hartu ducha i dobrego samopoczucia.

Aktywność wieku starczego buduje się niemal przez całe życie. Badania wykazują, że intelekt i możliwości twórcze zachowują się w pełnym zakresie u tych osób, które przez większość swojego życia wykorzystywały te możliwości.

17

Wsparcie środowiska to niezwykle ważny czynnik, który jest niezbędny dla utrzymania twórczej aktywności w zakresie samodzielności i niezależności, autonomii sądów, poglądów i przekonań podczas przygotowywania się starszego człowieka do nowych sytuacji życiowych oraz nabywania umiejętności radzenia

14

J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. Warszawa-Poznań 1984, s. 34; E. Trafiałek, Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne. Kielce 1998, s. 26

15 N. Coni, W. Davison, S. Webster, Starzenie się. Warszawa 1994, s. 19-25

16 Por. Raport Biura Demograficznego Organizacji Narodów Zjednoczonych, World Population Ageing 1950-2050, Nowy Jork 2002

17 E. Trafiałek, Człowiek stary w społeczeństwie polskim. „Praca socjalna”, 1995, nr 4, s. 10

359

sobie w tych sytuacjach. To zdolności adaptacyjne decydują o tym, czy człowiek będzie przygotowany do zmian oraz czy w sposób czynny i świadomy podejmie aktywność, która zmotywuje go do nadania sensu swoim działaniom, a w konsekwencji przyniesie radość i satysfakcję na tym etapie swojej „drogi”.

Zachowanie zdolności adaptacyjnych jest tym warunkiem życia, który pośredniczy między środowiskiem wewnętrznym, czyli organizmem, zmianą wymagań otoczenia, czyli akceptacją ze strony najbliższych oraz zmianą ról.

Wraz z wiekiem zmniejszają się zdolności adaptacyjne jednostki. Dlatego tak ważne jest, aby aktywność miała swoją kontynuację w zastępstwie pracy zawodowej. Frustracji tego okresu często doszukuje się w nagromadzonym napięciu, którego starszy człowiek nie może rozładować w żaden sposób, jeśli nie ma zajęcia, które sprawiałoby mu satysfakcję i wypełniało czas oraz rozładowywało nagromadzoną energię.

Takie podejście jest prezentowane w teorii aktywności Havighursta, Madeloxa i Palmorea.

18 W zależności od tego, jak jednostka ocenia siebie i jak oceniają ją

inni, będzie budować swój obraz podejmując działania zastępcze po utracie roli pierwotnej, bądź, nie widząc możliwości aktywnego spędzania wolnego czasu, będzie sfrustrowanym, pełnym napięć emocjonalnych, zgorzkniałym, starszym człowiekiem. Potrzeba aktywności seniorów to również aktywność edukacyjna. Człowiek przez całe życie jest w stanie przyswajać wiedzę, ale tylko wtedy, gdy osiągnął już dojrzałość – jest w stanie tę wiedzę docenić i z niej korzystać. Uniwersytety trzeciego wieku są taką szansą, gdyż dają możliwość znalezienia nowych zainteresowań i aktywności a także zgłębiania tych, na które wcześniej nie było czasu. Pozostawanie produktywnym i aktywnym daje możliwość pomyślnego przebiegu procesu przystosowania się do fazy starości.

Inny punkt widzenia prezentuje teoria wyłączania się, która wycofanie się z aktywności społecznej postrzega jako proces naturalny i pożądany. O pomyślnym przystosowaniu się do starości decydują tutaj więzi społeczne i podtrzymywane przyjaźnie.

19

Proces zmiany ról, czyli przechodzenie z roli czynnego pracownika w rolę emeryta, odbywa się w procesie kilku faz. Jest to proces rozwojowy, który pokonując czas do zakończenia aktywności zawodowej ma postać następujących po sobie etapów:

20

1. Faza oddalona w czasie – przebiega najczęściej niepostrzeżenie; 2. Faza przedemerytalna – jest przedmiotem wielu planów i myśli,

oczekiwaniu towarzyszą często pozytywne nastroje; 3. Faza miesiąca miodowego – wiele planów zostaje urzeczywistnionych,

pojawiają się w związku z tym radość i nadzieja; 4. Faza rozczarowania – formy aktywności nie dają takiego spełnienia jak

aktywność zawodowa, niektóre plany okazują się niemożliwe do zrealizowania – pojawia się zawiedzenie i rozczarowanie;

18

G Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych. Warszawa 1990, s. 16 19

S.A. Tesch, Review of friendship development across the life span. Human Development, 26,

266-276 20

R.C. Atchley, Retirement: Leaving the world of work. Annals of the American Academy of Political and Social Socience.1982, 464, 120-131; Social Forces and Aging: An Intrduction to Social Gerontology

(wyd. 6), Belmont, CA: Wadsworth 1991

360

5. Faza zmiany kierunku – podejmowanie innych, alternatywnych form aktywności, które okazują się bardziej realistyczne;

6. Faza stabilizacji – wykształcają się zdolności adaptacyjne, które pozwalają na satysfakcjonujące pełnienie roli emeryta;

7. Faza końcowa – przerwanie bycia w roli spowodowane ciężką chorobą, bądź podjęciem pracy.

Tabela nr 2: Fazy przejścia na emeryturę według Atchleya.

FAZA FAZA FAZA FAZA FAZA FAZA FAZA

Oddalo- na

Przedemery-talna

Miesiąca

miodowe-

go

Rozczarowa-

nia

Zmiany

kierun-

ku

Stabiliza-

cji

Końco-

wa

Okres przed emeryturą Okres po przejściu na emeryturę

Źródło: według Birch21

Odnaleźć się na nowym etapie swojego życia i w nowej roli można realizując swoje pasje, marzenia, plany lub (o ile są takie możliwości) kontynuując pracę zawodową. Adaptacja do nowej rzeczywistości przebiega znacznie łagodniej i jest procesem twórczym i konstruktywnym, jeśli człowiek wcześniej był zaangażowany w działalność społeczną, rozwijał pozazawodowe zainteresowania, pełnił określone obowiązki, realizując swoje potrzeby lub pracując na rzecz innych ludzi, np. sąsiadów, przyjaciół, w grupach wyznaniowych, itp. Majsterkowanie, podróże, kursy rozwijające i poszerzające wiedzę są powodem satysfakcji w procesie adaptacji do nowych warunków życia na emeryturze.

Osoby, które charakteryzują się aktywnością pozazawodową podejmują również aktywność wtedy, kiedy przechodzą na emeryturę. Adaptacja u osób, które poza obowiązkami zawodowymi nie podejmowały żadnej aktywności przebiega znacznie wolniej i znacznie trudniej.

22

Badania wykazują, że już na przedpolu starości spada aktywność zawodowa wśród Polek i Polaków, niezwykle trudno ich do takich działań motywować. Niska aktywność wypływa z przekonania tych osób, iż w swoim życiu pracowały wystarczająco długo a stan zdrowia nie pozwala im na podjęcie obowiązków zawodowych.

23

Tabela nr 3: Poziom aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn24

w czwartym kwartale 2007 roku

LATA KOBIETY MĘŻCZYŹNI

45-54 69,6 % 80,2 %

55-59 dla kobiet 64 dla mężczyzn 44,8 % 26,2 %

Źródło: dane BABEL –u w oparciu o Szukalski25

21

A. Birich, Psychologia rozwojowa w zarysie. Warszawa 2005, s. 257 22

J. Wawrzyniak, Oblicza starości. Biografia jako źródło czynników adaptacyjnych. Łódź, 2009, s. 25 23

T. Borkowska-Kalwas, Aktywność zawodowa ludzi starych. (w:) J. Halik (red.): Starzy ludzie w Polsce.

Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. Warszawa 2002, s. 49-50 24

Przekroczenie 50 roku życia jest momentem, w którym skłonność Polaków do podejmowania aktywności zawodowej gwałtownie spada.

25 P. Szukalski (red.), op. cit. s. 177

361

Przeprowadzone badania26

jednoznacznie dowodzą, że Polacy skłaniają się, po osiągnięciu wieku uprawniającego do świadczeń przedemerytalnych, do wcześniejszego rezygnowania z pracy i ubiegania się o to świadczenie. Dane z 2007 roku wskazują, że tendencja do obniżania wieku emerytalnego ze strony kobiet i mężczyzn jest w społeczeństwie polskim obecna. Tendencja ta może się jeszcze pogłębić,

27 gdyż zgodnie z tym, co orzekł Trybunał Konstytucyjny,

mężczyzna może przejść na emeryturę już w wieku 60 lat. Jest to zgodne z zasadą poszanowania prawa do samodecydowania obywateli,

28 ale niezgodne z zasadą

aktywizacji ludzi starszych. Polityka socjalna, zwłaszcza mężczyznom, ma niezbyt wiele do zaproponowania. Kobiety dużo łatwiej radzą sobie z adaptacją do nowych warunków i alternatywnymi sposobami wykorzystania wolnego czasu.

3. Rola zadań społecznych w udzielaniu wsparcia i opieki osobie

starszej Stopniowemu wygasaniu poszczególnych funkcji organizmu powinno

towarzyszyć coraz lepsze wykorzystanie mechanizmów kompensacyjnych, które umożliwiają zachowanie stałości środowiska wewnętrznego w celu zachowania życia. Z upływem lat zdolności kompensacyjne maleją, zmniejsza się prawdopodobieństwo zachowania życia – wzrasta prawdopodobieństwo śmierci. W późnej starości każdy najmniejszy bodziec środowiska zewnętrznego może doprowadzić do zachwiania tej równowagi i do śmierci.

29

Jedynym zatem skutecznym sposobem zapobiegania konsekwencjom starzenia się jest przygotowanie do starości. Może ono odbywać się dwutorowo:

jako zadanie dla jednostek;

jako zadanie dla zbiorowości. Zadanie dla jednostek to wsparcie ze strony rodziny, znajomych, przyjaciół,

itp. Zadanie dla zbiorowości to opieka dostosowana do problemów zdrowotnych i potrzeb pacjenta. Do takiej pomocy możemy zaliczyć:

zakłady usług pielęgniarskich w domu chorego;

zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze;

zakłady opiekuńczo-lecznicze;

hospicja. Zakres usług stanowi system kompleksowej opieki długoterminowej służący

odzyskiwaniu lub podtrzymywaniu zdrowia. Opieka tak rozumiana to termin, który się odnosi do zaspokajania potrzeb

psychofizycznych ludzi starszych oraz niesienia pomocy o znaczeniu dawania poczucia bezpieczeństwa, zapewniania środków do życia i rozwoju. Zabiegi te służą uzyskaniu maksymalnej sprawności i samodzielności w osiągnięciu i utrzymaniu niezależności, na jaką wiek i stan zdrowia pozwala.

30

26

P. Szukalski, Plany zawodowe i przewidywania odnośnie do wieku przechodzenia na emeryturę.

(w:) P. Szukalski (red.): op. cit. s. 176-182 27

Mimo ogólnej tendencji polityki społecznej kraju do podwyższania wieku osób uzyskujących pierwsze

świadczenie emerytalne. 28

Por. Konstytucja gwarantuje podstawowe prawo obywateli do wolności i równości, również w zakresie praw ekonomicznych i socjalnych – ust. 2 art. 31 Konstytucji RP 1997 r. „…Nikogo nie wolno zmuszać

do czynienia tego czego prawo mu nie nakazuje”. 29

S. Kawula, Pedagogika społeczna wobec problemów człowieka starego. (w:) S. Kawula (red.): Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność – perspektywy. Toruń 2007, s. 552

30 Por. J. Binnebesel, Opieka nad dzieckiem z chorobą nowotworową, Toruń 2000, s. 13-15

362

Koncepcją zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych jest opieka nad ludźmi starszymi.

Zadania realizowane w placówkach mają prowadzić do polepszania jakości procesu adaptacji do starości oraz do faktu pojawiania się przewlekłych chorób lub niepełnosprawności u ludzi tam przebywających. Proces adaptacji polega zatem na:

akceptacji stanu zdrowia;

trosce o zyskanie maksymalnej zdolności fizycznej;

dbałości o wspierające kontakty z rodziną, itp. Wśród tych zadań możemy wymienić:

31

1. Zadania diagnostyczne – diagnoza problemów psychofizycznych; 2. Zadania opiekuńcze – pomoc ze strony personelu medycznego,

terapeutów, pracowników socjalnych we wspomaganiu czynności dnia codziennego i realizowaniu zamierzeń psychofizycznych;

3. Zadania leczniczo-rehabilitacyjne – leczenie farmakologiczne oraz rehabilitacyjne;

4. Zadania dydaktyczno-wychowawcze – psychoedukacja pacjenta i jego rodziny przygotowująca do samopielęgnacji i samoopieki;

5. Zadania organizacyjne – czynności związane z zapewnieniem prawidłowego obiegu opieki oraz informacji pomiędzy pacjentem a personelem szpitala.

Przewlekła choroba jest sytuacją, do której starzejący się człowiek nie jest nigdy wystarczająco przygotowany. Wiadomość o chorobie, która może okazać się śmiertelna, odbiera motywację do życia oraz siłę do walki z przeciwnościami.

E. Kübler-Ross wyróżniła pięć stadiów, przez które przechodzi człowiek w procesie umierania:

32

zaprzeczenie;

gniew – jest kierowany do ludzi zdrowych – chory nie może pogodzić się z faktem, że właśnie jego to spotkało (jest to w dalszym ciągu forma zaprzeczenia);

targowanie się – negocjacje z Bogiem i składanie przyrzeczeń w zamian za darowanie życia lub jakiegoś okresu bez cierpienia i bólu;

depresja – gdy pojawiają się bardziej dotkliwe przejawy choroby. Nie wszyscy chorzy przechodzą przez wszystkie stadia przygotowania się

do umierania, ponieważ nie zdołali pokonać swojego gniewu i zaakceptować nieuchronności losu.

Ważnym osiągnięciem E. Kübler-Ross było ukazanie światu innego spojrzenia na umieranie, a przede wszystkim środowisku medycznemu, które towarzyszy ludziom starszym, chorym w ostatnich chwilach ich życia. Samotne umieranie w sterylnych warunkach zostało zastąpione umieraniem w hospicjach, gdzie w warunkach przypominających domowe, ludzie odchodzą wspierani przez wolontariuszy, rodzinę.

31

E. Szwałkiewicz, Koncepcja długoterminowej opieki zdrowotnej w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych.„Pielęgniarka i położna”, 1998, nr 1, s. 25

32 E. Kübler-Ross, On Death and Dying. Macmillan. New York 1969, s. 258

363

Opieka nad człowiekiem starym powinna obejmować problemy zarówno zdrowotne jak i środowiskowe, społeczne czy psychologiczne. Kompleksowa pomoc ma charakter interdyscyplinarny.

Spopularyzowano przesąd, który wprowadza wszystkich w błąd głosząc, iż człowiek starszy potrzebuje spokoju, prowadzenia biernego stylu życia, że musi stale odpoczywać bez angażowania się w sprawy rodzinne i społeczne. W świetle najnowszych badań o wiele zdrowszy od monotonii i alienacji jest stres.

33

Podtrzymuje on młodość, pobudza do działania, hartuje system nerwowy i dodaje „życia do lat”. Jeśli jest na umiarkowanym poziomie, zmusza do wysiłku psychofizycznego, podczas gdy umieszczanie starszych ludzi w „społecznych inkubatorach”, jakimi są domy pomocy społecznej, odbiera im radość życia, zabija siły witalne, niekiedy powodując nawet śmierć psychiczną i fizyczną.

4. Realizacja założeń „dodać życia do lat” Zgodnie z teorią wycofania, która zwraca uwagę m.in. na trudną umiejętność

wycofywania się z pełnionych dotychczas ról społecznych, rolą instytucji społecznych jest wspierać jednostkę w tym procesie przemiany. Teoria aktywności pobudza do zastępowania utraconej aktywności zawodowej innym rodzajem aktywności, do aktywnego trybu życia.

W Polsce ścierają się te dwie tendencje, ale możliwości przeżywania starości godnie i atrakcyjnie moglibyśmy dopiero się uczyć od innych krajów europejskich. W gerontologii zachodniej dla zmiany sposobu myślenia o starości, dotyczącego nie tylko zachowania, ale całego stylu życia, rozpowszechniana jest przede wszystkim teoria kompetencyjna. Teoria ta uczy osobę starszą przejęcia odpowiedzialności za swoje życie i samodzielności w jego kształtowaniu.

Nowoczesne społeczeństwa poziom funkcjonowania ludzi starszych dostosowują do poziomu kultury każdego z nich. Decyduje o tym sposób realizacji potrzeb ludzi starszych oraz kondycja społeczna obecnych i perspektywy dotyczące przyszłych emerytów. Dobra organizacja ludzi starszych w społeczeństwie determinowana jest realizacją zadań, do których m.in. należą:

34

optymalizacja ekonomicznych warunków bytu ludzi starszych – w tym ubezpieczeń;

zapewnienie opieki medycznej i socjalnej;

organizacja czasu wolnego;

kształcenie wyspecjalizowanych kadr zawodowych w dziedzinie gerontologii, geriatrii i geragogiki;

edukacja do starości, obejmująca całe społeczeństwo (wszystkie pokolenia);

umożliwienie pracy, aktywności wszystkim osobom zainteresowanym;

uwzględnienie zmieniającej się struktury demograficznej społeczeństwa w szeroko rozumianej polityce społecznej.

33

S. Kawula, op. cit. s. 559-560 34

Ibidem s. 553-554

364

W trakcie realizacji przedstawionych zadań, jako najważniejsze jawią się następujące cele:

35

dbałość o zdrowie i sprawność fizyczną;

podejmowanie aktywności edukacyjnej;

udział w działaniach społecznych. Zjawisko rozwinięcia form aktywności „trzeciego wieku” można przypisać

budowaniu ról zastępczych, które tworzą inną sferę uczestnictwa społecznego. Niektóre formy tej aktywności przybierają charakter subkultury „trzeciego wieku” i mieszczą się w typologii subkultury wycofania.

36 Starsi rówieśnicy realizujący

podobne potrzeby stają się enklawą w otaczającej rzeczywistości, pełnej stygmatyzacji, marginalizacji i dyskryminacji.

Aby tak się nie stało, komunikacja w społeczeństwie powinna odbywać się pomiędzy wszystkimi grupami społecznymi, a młoda część społeczeństwa powinna umieć się zatroszczyć o grupę ludzi w podeszłym wieku.

Możliwość realizacji wymienionych celów spełniają placówki, nawiązujące do tradycji uniwersytetów powszechnych, ludowych.

Społeczny ruch uniwersytetów trzeciego wieku zainicjował w 1973 roku francuski prawnik, P. Vellas. W roku 1975, H. Szwarc, kontynuowała założenia tej wspólnoty edukacyjnej w Polsce. Przez wiele pokoleń profilaktyka i rehabilitacja polegały na poprawie warunków życia i aktywizacji do takich form jak: wykłady akademickie, kursy batikowania i haftowania, gimnastyka rekreacyjna (tai chi, aerobik), kursy salsy i flamenco, itp. Dzisiaj pokolenie ludzi starszych to rówieśnicy grudnia ’70 i polskiej „Solidarności”, wychowane w dobie Internetu i komunikacji satelitarnej – wykład z zakresu higieny snu czy odpoczynku lub z wiedzy o przyrodzie, nie spełni ich oczekiwań. Aktywizacja psychiczna, intelektualna i fizyczna na przedpolu starości musi sprostać znacznie większym potrzebom i wyższym aspiracjom społecznym. System edukacji permanentnej XXI wieku dla seniorów sięgać będzie do zagadnień, które zaczynają pojawiać się w kręgu zainteresowań ludzi starszych: edukacji prawnej, doradztwa w sprawach konsumenckich i roszczeniowych, wyposażenia w znajomość nowych technologii informatycznych i medialnych (obsługa komputera, korzystanie z Internetu i poczty elektronicznej) oraz treści i umiejętności z zakresu rozwijania osobowości, jak również strategii radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi.

37

Kształtowanie postaw wobec starości i ludzi starszych może mieć miejsce w przedszkolu, szkole, a także na studiach. Spotkania międzypokoleniowe, wymiana doświadczeń, utrzymanie pozycji autorytetu to wartości, o które warto powalczyć.

5. Człowiek stary wobec nowych warunków społeczno-ekonomicznych W Polsce najtrudniej do zmian, które są wynikiem transformacji ustrojowej,

jest przystosować się grupie społeczeństwa, jaką stanowią ludzie starzy. Adaptacja do odmiennego układu instytucji, zmiana norm prawnych oraz organizacji finansów

35

Z. Zaorska, Doda życia do lat. Materiały metodyczne ułatwiające organizację różnych form

aktywności wśród osób starszych oraz w grupach wielopokoleniowych. Lublin 1999, s. 22 36

Por. S.J. Miller,The Portent of Embarrasement. (w:) A.M. Rose, W.A. Peterson (red.): Older people and their social world. Philadelphia 1965, s. 88

37 A.A. Zych, Przekraczając smugę cienia. Szkice z gerontologii i tanatologii. Katowice 2009, s. 71-72

365

spowodowała, że od starszego człowieka wymaga się wciąż nowych zachowań, nowych postaw, z którymi często on sobie nie radzi.

Degradacja sfery stosunków międzyludzkich, odrzucanie przez młodych ludzi uznawanych wartości, a także krytyka PRL, w której starsi ludzie spędzili większość swoich najlepszych lat życia, jest przedmiotem frustracji i poczucia braku sensu życia. W okresie PRL ludzie starsi, będący u szczytu swoich możliwości psychofizycznych, przejawiali często dużą aktywność w sferze społecznej i zawodowej, która była źródłem ich satysfakcji. Krytyka tamtego okresu jest jednoznaczna z krytyką jednostkowych dokonań i negatywną oceną bilansu ich życia. Stan taki wzmacnia u ludzi starszych poczucie niepewności, zagubienia, brak motywacji do podejmowania aktywności, wysiłku fizycznego, cieszenia się życiem i optymistycznego patrzenia w przyszłość.

Ludzie starsi z reguły nieufnie odnoszą się do zmieniających się warunków, preferują stare przyzwyczajenia, niechętnie nawiązują nowe kontakty, odnoszą się nieufnie do wszystkiego, co burzy ich uporządkowaną strukturę i poczucie bezpieczeństwa. Zmiany, które wprowadziła transformacja ustrojowa, przyniosły ludziom starszym brak stabilizacji ze względu na zmienność środowiska życia.

W okresie starości zwiększa się wartość rodziny, gdyż zaspokaja ona, po wycofaniu się z życia zawodowego, potrzebę nie tylko kontaktu społecznego, ale również pomoc w postaci wsparcia i opieki. Prawidłowo kształtujące się kontakty rodzinne są w stanie zaspokoić potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i uznania. Takie kontakty z najbliższą rodziną są źródłem dobrego samopoczucia oraz podejmowania dodatkowych aktywności w postaci uczestnictwa w życiu społecznym poprzez różne formy ruchu, kontakty z innymi ludźmi, rozwijanie sprawności fizycznych i umysłowych. Spotkania towarzyskie, rozwijanie pasji, wycieczki połączone z poszerzaniem wiedzy historyczno-geograficznej integrują, są źródłem równowagi psychofizycznej oraz sprzyjają dodatniemu bilansowi życiowemu i budowaniu satysfakcji z jakości swojego życia.

Rodzina polska uległa przeobrażeniom, jakie dokonują się w rodzinach europejskiego kręgu społeczno-kulturowego. Problemy te dotyczą zmiany struktury rodziny, modelu życia rodzinnego i relacji międzypokoleniowych. Model, który funkcjonuje, jest określany mianem kształtu „odwróconego trójkąta”.

38 W takiej

rodzinie jest proporcjonalnie mniejsza liczba dzieci i młodzieży w porównaniu do osób dorosłych i starszych. Kontakty człowieka starszego z młodszymi członkami rodziny są w tej sytuacji coraz rzadziej podejmowane i mają charakter wygasający.

Zjawisku zanikania więzi rodzinnych towarzyszą zmiany, które zaczynają przyjmować charakter cyklicznych i utrwalonych kulturowo procesów separowania się od rodziny i jej tradycji. Do tych zmian możemy zaliczyć: porzucanie przez kolejne pokolenia młodzieży miejsca urodzenia, stylu życia, zawodu i statusu społecznego rodziców. Taki proces obserwowano w latach 60-70. w odniesieniu do usamodzielniającej się młodzieży, która ze wsi przeprowadzała się do miasta. Dzisiaj młodzież z miasta migruje do innego państwa, podejmując pracę i żyjąc poza granicami kraju.

38

H. Worach-Kardas, Starość jako wyzwanie i kwestia społeczna – nowy wymiar na progu XXI wieku. (w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku.

Toruń 2003, s.408

366

W takiej rzeczywistości ludziom starszym przyszło realizować swoje życiowe potrzeby. Według M. Susułowskiej,

39 silniej niż w poprzednich okresach życia,

człowiek starszy odczuwa potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i szacunku. E. Trafiałek

40 twierdzi, iż z wiekiem nasilają się potrzeby psychospołeczne, głównie

bezpieczeństwa, emocjonalnego wsparcia, afiliacji i miłości. Większość starszych ludzi godzi się z faktem pozostawania na marginesie

życia społecznego, oraz świadomością, że ich potrzeby nie zostaną zaspokojone. E. Trafiałek

41 twierdzi, że w Polsce jest widoczna marginalizacja najstarszej

grupy wiekowej. Stopniowe wyłączanie się z życia społecznego obejmuje:

rezygnację z pełnienia wielu ról społecznych;

zerwanie kontaktów z ludźmi;

ograniczony dostęp do dóbr i usług oraz instytucji (edukacyjnych, socjalnych, kulturalnych, politycznych).

A.A. Zych,42

w dyskryminowaniu ludzi starszych, podejmuje nastęujące problemy:

dystansowanie się, czyli unikanie bliskich kontaktów z osobami starszymi;

dewaluowanie – upowszechnianie przekonań o negatywnych cechach ludzi starszych;

delegitymizację – utrwalenie w postaci aktów prawnych negatywnego stosunku jednych osób wobec innych, co prowadzi do zaliczenia danej jednostki do kategorii społecznej pozbawionej określonych praw;

segregację, polegającą na izolowaniu jednostek lub grup od środowiska społecznego;

eksterminację, czyli biologiczne wyniszczenie ludzi. Działania zmierzające do uzdrowienia sytuacji polskiego seniora przedstawia

B. Synak w postulacie zawierającym się w słowach: Ludziom starym trzeba […] dać […] powód do dalszego życia, a to oznacza nie tylko (choć ma podstawowe znaczenie) zapewnienie seniorom podstawowych warunków materialnych, dobrej opieki zdrowotnej i socjalnej – słowem poczucia bezpieczeństwa. Powód do dalszego życia to także międzypokoleniowa solidarność i sieć kontaktów rodzinnych, to zachowanie samodzielności gospodarczej w domu, posiadanie oparcia w społeczności sąsiedzkiej i lokalnej, chęć aktywnego życia, możliwość wykorzystania wzrastającego potencjału starszego pokolenia dla społeczno-ekonomicznego i kulturowego rozwoju naszego kraju. Tylko wówczas można w pełni zapobiec społecznemu wykluczeniu starszych osób, ich marginalizacji, dalszej deprecjacji starości, przejawom ageizmu i stereotypizacji.

43

Postulat B. Synaka, jeśli byłby możliwy do zrealizowania, byłby skutecznym sposobem walki z problemem dyskryminacji i marginalizacji. Żeby to osiągnąć –

39

M. Susułowska, Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 1989, s. 329 40

E. Trafałek, Człowiek stary. (w:) T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa

2003, s. 583 41

E. Trafałek, Marginalizacja ludzi starych a dylematy polityki społecznej. E. Kantowicz, A. Olubiński

(red.): Toruń 2003, s. 475-476 42

A.A. Zych, Słownik, gerontologii społecznej. Warszawa 2001, s. 60 43

B. Synak, Polska starość – trzydzieści lat później. L. Frąckiewicz (red.), Polska a Europa. Procesy demograficzneu progu XXI. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje.

Katowice 2002, s. 132-133

367

wzmacniać należy podstawową komórkę społeczną, jaką jest rodzina oraz jej wartości, aby nie dopuścić do dalszego jej rozpadu i rozluźnienia więzi. W tym celu należy skorzystać z doświadczeń innych krajów, które również przez taki proces transformacji przechodziły w procesie swojego rozwoju.

Z przeprowadzonych badań nad środowiskiem społecznym ludzi starszych pod kątem zdolności i potrzeb poznawczych oraz podejmowanej aktywności fizyczno-rekreacyjnej w kontekście wpływu tych czynników na kondycję psychofizyczną człowieka starszego sformułowano konkretne zalecenia i zakres oddziaływań. Zmiany powinny obejmować:

44

obraz i stereotyp człowieka starego i ludzi starszych jako kategorii społecznej;

zinstytucjonalizowane systemy działań przygotowujących do emerytury i do życia w starości;

dostosowanie instrumentów i instytucji polityki społecznej do problemów ludzi starszych i potrzeb ich uczestnictwa społecznego;

dostosowanie praktyki pedagogicznej, do potrzeb propagowania pozytywnego wizerunku starości i wzorów aktywności w fazie późnej dojrzałości; z zachowaniem koniecznego marginesu indywidualizacji potrzeb i kierunku rozwoju osobowości człowieka na tym etapie cyklu życia;

tworzenie sprzyjających warunków do aktywizacji seniorów w środowisku zamieszkania poprzez systemową pracę socjalną w społeczności lokalnej.

Już na przełomie XX i XXI wieku, B. Synak pisał, że: nigdy chyba świat nie był tak sprzymierzony przeciw starszej generacji jak obecnie, nigdy też pozycja społeczna człowieka starego nie była tak niska.

45 Niewiele się przez te kilkanaście

lat zmieniło z wyjątkiem tego, że starszych ludzi jest i będzie coraz więcej w naszej populacji. Sytuacja taka wymaga poprawienia komunikacji społecznej w kwestii promowania pozytywnego wizerunku osób starzejących się i starych. To wciąż aktualne zadanie nie tylko dla gerontologii, ale również dla geragogiki specjalnej, która wchodzącym w życie pokoleniom ludzi młodych i ludzi starych powinna umożliwić nawiązanie wspólnego dialogu.

Zakończenie Aktywizacja ludzi starszych wyklucza proces wyłączania osób w wieku

emerytalnym z pełnienia ważnych ról w życiu społecznym i dalszego uczestnictwa w pracy zawodowej. Zjawisko to jest nie tylko niefunkcjonalne, ale często jest efektem administracyjnego przymusu, który doprowadza do deprywacji potrzeb psychofizycznych u starzejącego się człowieka. Człowiek, który nie realizował się w aktywności pozazawodowej przed przejściem na emeryturę pozostaje przedmiotem dyskryminacji i marginalizacji, ponieważ nie potrafi w sposób satysfakcjonujący zagospodarować swojego wolnego czasu.

44

M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Katowice 2007, s. 120 45

B. Synak, Pozycja społeczna ludzi starszych w warunkach zmian ustrojowych i cywilizacyjno-kulturowych. (w:) B. Synak (red.): Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej. Gdańsk 2000.

s. 8

368

Kwestia społeczna polskich seniorów – wsparc ie i aktywizacja – edukac ja i dia log a problem adaptacj i starzejącego s ię człowieka jest poruszony w obszarze kilku zagadnień tematycznych:

1. Biologiczne i psychologiczne koncepcje starzenia się na tle przemian i kryzysów społecznych – przegląd wybranych teorii starzenia się jako zjawiska biologicznego i psychologicznego;

2. Wsparcie i aktywacja a przystosowanie się do starości – wraz z wiekiem, na skutek zmniejszającej się zdolności przystosowawczej, zwiększają się trudności w zakresie adaptacji człowieka starzejącego się do nowych sytuacji – szczególnego znaczenia w tym okresie nabierają wsparcie ze strony otoczenia i aktywizacja do życia w pełni satysfakcjonującego i godnego;

3. Rola zadań społecznych w udzielaniu wsparcia i opieki osobie starszej – przystosowanie do starości to zadanie dla jednostek i zbiorowości, które w swoich założeniach mają nieść pomoc i minimalizować skutki wynikające z zaburzonego procesu adaptacji przygotowując do podjęcia nowych ról i zadań życiowych;

4. Realizacja założeń „dodać życia do lat” – na uniwersytetach trzeciego wieku ludzie starsi realizują swoje potrzeby poznawcze i edukacyjne – celem placówek jest nawiązanie kontaktów z ludźmi o podobnych aspiracjach i zainteresowaniach, którzy mogą aktywizować swoje potencjały twórcze, na miarę swoich sił i możliwości;

5. Człowiek stary wobec nowych warunków społeczno-ekonomicznych – przeobrażenia, które dokonują się w naszym kraju doprowadziły do zachwiania pozycji człowieka starszego w społeczeństwie i deprywacji jego podstawowych potrzeb – w nowej rzeczywistości zanika szacunek do wartości rodzinnych, poszanowania tradycji, szacunek dla ludzi starszych.

Ludność na świecie starzeje się i mamy do czynienia ze wzrostem odsetka ludzi bardzo starych mających ponad 75 lub 80 lat oraz ze wzrostem subpopulacji, która będzie składać się z osób osiągających wiek 90, 100 lat, dzisiaj liczącej jednostki.

Przedłużanie życia coraz większej liczbie ludzi starszych stanowi triumf naszej cywilizacji. Jednym z największych wyzwań XXI wieku będzie utrzymywanie zdrowia, niezależności i mobilności, jak również zapobieganie i opóźnianie chorób chronicznych i wyniszczających oraz inwalidztwa u starzejącego się człowieka.

46

W naszym kraju możliwości aktywizacji i wsparcia ludzi starszych, w stosunku do pojawiających się potrzeb, jest bardzo niewiele. Zaspokojenie podstawowych potrzeb „odchodzącej generacji”, wymaga wielu zmian i reform nie tylko systemu edukacji modelu uniwersytetu trzeciego wieku. Zmiany te powinny dotyczyć całego systemu zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i kulturalnych ludzi w podeszłym wieku oraz pozycji człowieka starszego w strukturze społecznej poprzez wychowanie młodego pokolenia do poszanowania wartości, które ten wiek prezentuje.

46

J. Krzyżowski, Psychogeriatria, op. cit., s. 32-33

369

Bibliografia 1. Atchley R.C., Retirement: Leaving the world of work. “Annals of the

American Academy of Political and Social Science”, 1982 2. Binnebesel J., Opieka nad dzieckiem z chorobą nowotworową. Toruń 2000 3. Birich A., Psychologia rozwojowa w zarysie. Warszawa 2005 4. Borkowska-Kalwas T., Aktywność zawodowa ludzi starych. (w:) J. Halik

(red.): Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. Warszawa 2002

5. Coni N., Davison W., Webster S., Starzenie się. Warszawa 1994 6. Garrett G., Potrzeby zdrowotne ludzi starszych. Warszawa 1990 7. Kawula S., Pedagogika społeczna wobec problemów człowieka starego.

(w:) S. Kawula (red.): Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność – perspektywy. Toruń 2007

8. Kübler-Ross E., On Death and Dying. New York 1969 9. Krzyżowski J., Psychogeriatria. Warszawa 2005

10. Miller S.J., The Portent of Embarrasement. (w:) A.M. Rose, W.A. Peterson (red.): Older people and their social world. Philadelphia 1965

11. Niezabitowski M., Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Katowice 2007

12. Pastuszka J., Starość człowieka. Rozważania psychologiczne. „Etos”, nr 47

13. Pędich W., Ludzie starzy. Warszawa 1996 14. Piotrowski J., Gerontologia i geriatria. (w:) Encyklopedia seniora.

Warszawa 1986 15. Raport Biura Demograficznego Organizacji Narodów Zjednoczonych,

World Population Ageing 1950-2050. Nowy Jork 2002 16. Rembowski J., Psychologiczne problemy starzenia się człowieka.

Warszawa-Poznań 1984 17. Rosset E., Proces starzenia się ludzi. Warszawa 1959 18. Susułowska M., Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 1989 19. Szukalski P., Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku. (w:)

P. Szukalski (red.): Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się. Warszawa 2009

20. Szukalski P., Plany zawodowe i przewidywania odnośnie do wieku przechodzenia na emeryturę. (w:) P. Szukalski (red.): Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się. Warszawa 2009

21. Szwałkiewicz E., Koncepcja długoterminowej opieki zdrowotnej w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych,„ Pielęgniarka i Położna”,1998, nr 1

22. Synak B., Polska starość – trzydzieści lat później. (w:) L. Frąckiewicz (red.): Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje. Katowice 2002

23. Synak B., Pozycja społeczna ludzi starszych w warunkach zmian ustrojowych i cywilizacyjno-kulturowych. (w:) B. Synak (red.): Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej. Gdańsk 2000

24. Tesch S.A., Review of friendship development across the life span. “Human Development”, 1983

370

25. Trafiałek E., Człowiek stary. (w:) T. Pilch (red.): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003a

26. Trafiałek E., Marginalizacja ludzi starych a dylematy polityki społecznej. (w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.): Działania społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku. Toruń 2003b

27. Trafiałek E., Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne. Kielce 1998

28. Trafiałek E., Człowiek stary w społeczeństwie polskim. „Praca Socjalna” 1995, nr 4

29. Tryfan B., Społeczny aspekt w świetle teorii gerontologicznych. (w:) J. Staręga-Piasek, B. Synak (red.): Społeczne aspekty starzenia się i starości. Warszawa 1990

30. Wawrzyniak J., Oblicza starości. Biografia jako źródło czynników adaptacyjnych. Łódź 2009

31. Worach-Kardas H., Starość jako wyzwanie i kwestia społeczna – nowy wymiar na progu XXI wieku, (w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.): Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku. Toruń 2003

32. Zaorska Z., Dodać życia do lat. Materiały metodyczne ułatwiające organizację różnych form aktywności wśród osób starszych oraz w grupach wielopokoleniowych. Lublin 1999

33. Zych A.A., Przekraczając smugę cienia. Szkice z gerontologii i tanatologii. Katowice 2009

34. Zych A.A., Słownik, gerontologii społecznej. Warszawa 2001 35. Zych A.A., Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej.

Katowice 1999 36. Zych A.A., Człowiek wobec starości. Warszawa 1995