Ahmet Yaşar Ocak - Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri.pdf

8/14/2019 Ahmet Yaşar Ocak - Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/ahmet-yasar-ocak-alevi-ve-bektasi-inanclarinin-islam-oencesi-temelleripdf 1/311





AHMET YA$AR OCAI(

Alevi ve BektagiinanEhnnrnislam Oncesi

TemelleriBektagi Mendkrbndmelerindetslam Oncesi Inang Motifleri

GENISLETILMIS VEGOZDEN GECIRILMIS BASKr

QNuarI-F m





lqtNoExlrrn



IKINCIBOLOM

$amanizm Kaynakh lnanq Motifleri ... . I,llUmilmi Dugilnceler. .,...141

Sihir ve BuyitYapmah....... ....... .......... ....)43

Hatalan lyileStirmeh ... . . ... ......147

Gayp'tan ve Gelecehten Haber Vermeh..,*,... .. .. 150

TAnr fntn lnsan $ ehlinde G ortinmesi (AntropoJani) ....... . . .... .. 1 59

TabiatKuvvetlerine Hdhim O1mah...,'.... ......... .........162

AteseHuhmetmeh....'.....'.. , ........166

Kemihlerden Diriltmeh (Intermezzo) .. . . ... 170



Kadm-Erheh MaSrcreh Ay inler (Ay in- C em)

TahtaKiltgla Savagmah

uguNcu BoL0MUzak Dofu ve lran DinlcriKaynakh lnang Motifleri....

Umitmi DiStinceler.

Tend.sah(Reenharnasyon,Metampsihoi Inancr . . . .lg3

Hulnl (Enharnasyon) 1nancr......,........ .. ..............1g2

$ehil (Don Defiigtirme (MetamorJoi ..... .. .......... . . . ..............2fr6

Ejderha ile Mtcadele ................ ..............226

Havada Ugma (Levitasyon) ........... ... ..236

Ddrt Unsur (Andsr-t Erbaa) 1nanct.....'....... .............237

AtesKultti... 241

DORDUNcU BOLUM

Kitab-r Mukaddes Kaynakh lnang MotifleriUmLmi Dtigilnceler.

Olmeden Once G6 e Q,ehilmeh......

Suy u Kana Q ev irmeh .....

Halha Feldhet Musallat Etmeh

B erehet G etirmeh .... ..

175

. 179

I83

.I83

2s3253

.254

.259

.260

AzYiyecehle Q,oh Kisiyi DoyurmahKorleri Gotdtirmele

Olti Insan veya Hayvant Diriltmeh

N etes Evlddt Edinmeh .. .

Kuru Odunu Afiaq Haline Getirmeh............

Yerden veya TaStan 5u Fr;;hrrtnr ah . .

Irmalt veya Deniti Yarry GeEmeh. . .. .

Irmah veya DenizAstttnde Yurumeh.. .......

......... ... 262

263.... .265

. . .. .265

. .. .....268

. .. .. ... . ,271

.. 273

... .. ...275.. .......277



Sonug

Ekler

279

... ..........................283

Dizin



BlnINct Bnsxrrun OxsOzU

Bu aragtrrma, Ttirkiye'de S0nnilik drgr lsldm anlayrgmrn tegek

kul dOnemine ait daha ewel yayrmladrfrmlz, Babailer Isyan(Dergdh Yayrnlan, lstanbul, f980) adh kitabrn devamr olara}

tasarlanmqtrr. Zikredilen bu kitapta, XIII. yuzyrl Anadolu'sunda heterodoks Turkmen gewelerinin grkardrfr Babai isyanr de

nilen ayaklanmanln ve bunun peqinden ortaya grkan dini ha

reketin mahiyeti aragtrnlmrgtr. Bununla beraber, bu hareketmeydana getiren ztimrelerin temsil etti$i heterodoks lslam an

layrgrnrn nasrl bir yapry^ sahip bulundu$u, hangi unsurlardartegekkul ettigi, bu unsurlann hangi menge'leriden geldigi me

selesine dokunulmamqu.Bu onemli mesele, merhum H K6prulu'nun buyUk bir vu.

kufla baglattlgl ve sonraki yerli yabancr bazr dlimlerin devanettirdigi deSerli aragtumalara ra$men yine de tizerinde gok qa"

hgmap gerektiren bir konu olarak duruyordu. Bunda griphesi;

her sahada oldu$u gibi, dini bakrmdan da bir kaynagnra vr

olugma donemi tepkil eden XIIL-XV ytizyrllan yansrtan kayrraklann ozclliklc bu agrdan yctcrsiz kalmasrnrn rohi briyuktrir. qtnku bu d6nem kaynaklan siyasi olaylar hakkrnda ihri,va ettikleri bol malzemeye kargrhk, dini hareketler konusundirgok yetersiz kalmaktadrrlar.



lgte bu yetersizligin bir Olg0de, rlzerine pek elilinmemig ev-

liyi menAkrbnAmeleriyle giderilebileceSi drigrincesi bu kitabrnIrazrrlanmasrnir scbcbiycr vcnnigtir. B6ylece, 6zclliklc BcktaSi

menAkrbnAmelerinin taranmasl sonunda, XVl. yuzyrla kadarAnadolu'daki lreterodoks lslam arrlayqrnrn unsurlarr vc nlcn-ge'leri meselesinin qozumune doSru bir adrm atrlabilecegi sa-

nrlmaktadrr, Yani bu kitap, lslamt devir Turk metinlerinde ls-ldm oncesi inanglara ait kahntrlan tespit ve yorumlama yolun-da bir gahgma mahiyetindedir.

Ashnda, bu qegit gahgmalann onciisfi, birCok meselede ol-duSu gibi, Intluence du Chamanisme Turco-Mongul sur les Ord.-

res Mystiques Musulmans (lstanbul, 1929) adh, kugtik fakat

deflerli aragtlrmaslyla yine E Kdpr{rlU olmu5tur. Uzun bir ara-

hktan sonra onu, "Dede Korkut Kitabr'nda eski inanglar ve ge-

lenekler" (TKA, III-IV-V-VI [1966-19691 s.145-157) adh ma-

kalesiyle A. lnan takip etmigtir. Bizde son olarak bu tarzda biraragtlrma, Musta[a Canpulat tarafindan "Divan-r L0gati't-Tiirk'te $amanizm lzleri" (TFAy, L974, s.19-3,1) ismiyle ya-

ytmlanmrgtrr. Drgarda ise, 6zellikle, La Geste de Melih Danig-mend (Paris, 1960, 2 cilt) ve Abu Muslim, Le Porte-Hache du

Khorassan (Paris, 1962) adryla yayrmladr$r eserlerde bu konu-lara Onemle dokunan tanrnmr$ Fransrz aragtrncrlanndan lrEne

Mdlikoff'u ve Jean-Paul Roux'yu zikretmek gerekir. Bu sonun-cunun "Recherches des survivances pr6-islamiques dans les

textes turcs musulmans" 0fA, CCLXIV l1976l) baghkh maka-

lcsiylc, "I)icn clans lc Kitab-r Dedc Qorqur" (Rl:-I, XLIIIIt1975l) adrndaki yazrsrnr burada mutlaka anmahdrr.

Bu son iki yazr hariq, yukanda zikredilenlerin hepsi hemen

tamamryla $amanist kahntrlann aragtrnlmasrna hasredilmigtir.

lste bu kitapta ilk defa olarak Bektagi menikrbndmelerinde sa-

de $amanizm deSil, diler kaynaklardan gelme deSigik inang

motifleri de incelenmeye gahgrlmrgtrr.

Qahgmamrza ilk once, isimleri kaynaklar krsmrnda anrlan,bugrin go$u yazma halinde yedi Bektagi mendkrbnAmesi esas

ahnmrg, fakat Bektagi ve Krzrlbag geleneklerinin kayna$r olanBabai hareketini anlata n Mendh tbu'l-Kudsiy e' nin de bu nlara

10



eklenmesi uygun gdrtilmtigtrir.

Bu sekiz menAkrbnimede tespit edebildigimiz inang morif-lcrinin her biri, ait olduklarr dinlcrc gdre srnr[l.nclrnlarak

gruplar halinde toplanmrg ve 6yle ele ahnmrgtrr. Her motifinait olduSu dindcki ycri inrkiln (tlgrlsrindc tcspit crliklikrcrr son-ra, Turkler arastna ne zaman ve soretle girdi$i, nasrl yagadr$r,

gegitli tezahurleri, lslimiyet'in kabulunden sonra hangi bigim-leri aldrg konusuna elden geldigince dikkat edilmigtir. Bunuyaparken, muhtelif Ttirk topluluklannrn igtimit ve iktisadidurumlan daima 96z 6nunde bulundurulmu$tur.

Her motif incelenirken, lslam oncesi ve gonrimuze kadar ls-lAmi devir Orta Asya Ttirk sahalan, Turkler'in Anadolu'yayer-legmelerine kadar oturduklan Miverdiinnehir, Hdrezm, Hora-san gibi qegitli co$rafi ve krilturel mrnrrkalar ve nihayet gunu-mrize kadar Anadolu ve Balkanlar sahasr nazan clikkatc alrn-mlltrr. Gerek lslam oncesi ve lslAmi devir Orta Asya, gerekse

Anadolu Turklugune ait qegitli rarihi haberler, dint-ladinlmenkabe, destan, efsdne ve masal nev'inden gegitli metinler ve

gifahi halk rivayetleri, mtimkun oldufu kadar, motiflerin yo-rumlanmasr igin bagvurulan kaynaklar olmuglardrr.

Her motifin, baglangrcrndan gtinumuze kadar takip ettili se-

yir, gegirdigi degigiklikler, zamanla ilive edilen veya kaybolan

unsurlara ozellikle dikkat olunmug; lslami devir igin lslAmimotiflerle alika konusu hesaba katrlmrg ve Kur'an-r Kerirn,

hadis kulliyatlan vesair lslami kaynaklar gozden uzak tutul-

mamaya qalrgrlmrgtrr.Motifler yorumlanrrken, agrk ve segik durumlarda kendimi-

ze g6re belli olqude bir'sonuca vanlmaya gayret edilmig, aksi

hallerde ihtimaller ortaya konularak kesin hrikumden kagrnrl-

mlgtlr. Motiflerin tahlil ve yorumuyla ilgili fikir ve kanaatlerde

yanhg veya eksiklikler bulunabilir. Bunlann sorumlulu$u ta-

mamryla bu satrrlann yazanna aittir.

Bektagi menAkrbnimelerinin ilk defa bu tip bir gahgmayakaynakhk ettikleri ve fazla tanrnmadrklan duguncesiyle ten-

kitli bir tanltmalannrn girig krsmrndan once "Kaynaklar" bag-

h$ryla ele ahnmasr usOl agsrndan uygun bulunmugtur. Girip

11



krsmrnda, nrotiflerin menge'leri olmalan itibariyle, lslami-yetten once Trirkler'in mensup oldu$u muhtelif dinlerin gegit-

li Trirk zomrelerindeki durumlan ele ahnmrg, bu yolla, dahasonraki boltimlerde incelenecek olan inang motiflerinin otura-

caklan zemin ve cerqeve hazrrlanmaya gahgrlmrgtrr.

Birinci bohimde, Turkler'in $amanizm oncesi kendi ozinanglanyla ilgili morifler tizerinde durulmu$tur. lkinci b6-lumde, $amanizm menge'li motifler, trgtinctr bOlumde ise, bazrUzak Do$u ve lran dinleriyle alikah olanlar ele ahnmrgtrr. Ni-hayet dordunco ve son bolum, Kitab-r Mukaddesten kaynak-landr$rnr tahmin etti$imiz motiflere aynlmrgtrr.

Menikrbnimeler ozerinde gahgrrken, birden fazla nrishasrolanlann muhtelif nushalan imkin olqristinde g6rtlmiig, fakatmenkabeler hepsinde de aynr oldu$u iEin mtimktin merrebeen eski ntisha kullamlmrgtrr. Yayrmlanmrg olanlann ise, 6nem-li olan menkabelerin kendisi oldu$u igin, matb0 nushalarrkullanrlmrg, gerekti$in de yazma nushalara bagvurulmugtur.

Eser baskrya verildikten krsa bir muddet sonra Ahmet Kara-

mustala tarafindan A study in preislamic survivals on a turhishmusulman text: Vildyetndme (Montr€al, lgBI) adryla bir masrertezi yaprldr$r ogrenilmigti. 56z konusu tezin fotokopisinin ge-

tirilmesi igin derhal tegebbuse gegilmigse de baskrnrn tamam-landr$r grine kadar maalesef elimize ulagmamrgrrr. .

Bu gahgmayla Anadolu Ttirk heterodoksisi tarihinc ktigUkbir katkrda bulunabildiysek, gergekten kendimizi mutlu saya-ca{u.

Burada, gegitli bakrmlardan yardrmlanm gOrdti$tim de$erlimeslektaglanm Dog. Dr. lsmail Erunsdl, Dog. Dr. Rifat Onsoy,Dog. Dr. Ozkan lzgi ve Yrd. Dog. Dr. Gtimeq Karamuk'a tegek-kuru borg bilirim.

Ahmet Yagar Ocak

12





crlar, bu senkretizmi teyit eder mahiyerte pe$pege yayrnlaryaptrlar.r

Bu mrihim ve zor ip iqin, elimizde iki temel kaynak grubuvardr. Bunlardan birincisi, hig griphesiz ki, asrrlar boyu gide-rck geligmek surctiyle gok zengin ve renkli bir birikim rneyda-

na getirmi$ olan Bektagi (aynr zamanda Alevi) mendkrbnAme-leri, diSeri de, belki ondan da 6nemli ve ustelik gok daha ge-

niq kapsamh olan Alevi- Bektagi nefesleri idi. Qrinku gahsi ka-naatimiz, Alevi ve Bektagi teolojisinin ancak ve ancak bu ikikaynak grubuna dayanrlarak orraya konulabilece$i, dolapsrylalslam heterodoksisinin Anadolu aya$rnrn yarartlgl teolojininbu yolla tespit ve analiz edilebilecegi merkezindedir.

lgte eldeki kitap, ikincisine nisperle daha kolay ve daha az

zarnan alacak olan birinci kaynak grubu, yani Bektagi mend-krbndmeleri Ozerinde yaprlan bir gahgmayr ihtiva etmektedir.Mamafih Alevi-Bektagi nefeslerinden de yeri geldikg e yararla-nrlmrgtrr. lkinci kaynak grubunu ise paralel y6nde, ama ayrlbir kitabrn konusu yapma)n dtigtinmtigttik. Fakat bugtrne ka-

dar bu ikinci sa{hayr gergeklegrirmek, di$er qahgmalanmrz se-

bebiyle mtimkun olmadr. Bununla beraber aradan gegen yrllaabize teselli kaynaSr olan bir imkAn ortaya Erkardr. Bundan on-beg yrl 6nce ancak figleme metoduyla gergeklegtirilebilecekbOyle bir qahgma, artrk bilgisayarda veritabanr olugturmak su-retiyle daha kolay, daha krsa zamanda ve daha emin bir yolla

Y:P:labtlir hale geldi

I Msl. bkz. lrtne MClikoff, Sur les Traccs du SouJismc Turx: Recherches sur l,IslonPopulaire en Anatolie, lstanbul 1992, Isis Yayrnlarr (TUrkCesi: tJyur ldih Uyarilr-lar: Alcvlhh-Behtastlih AraSurmalarr, rerc0me 1irran Alptekin, lstanbul 1993,

Cem Yayrnlarr, (burada bu T0rkCe tercUme kullanddr) iginde s.29-52, I l7-138,I 5l-162; aym yazar tladji Behtash: Un Mythc ct sc Avatars, Gentse et Evolutionilu Soulinne Populaire en Twquic, Leiden 1998, EJ. Brill (Trirkce'si: Haa Behrag:

Efsaneilen Gerqele, rerc{me Turan Alprekin, lstanbul 1998, Cumhuriyer Kita-bevi, l. bs. (burada Ttrkqe'si kullanllmrSrrr), s.235-253. yazar her iki kitabrnda

da belirtilen sayfalar arasrnda Alevt-Bektagt inanglannr meydana getiren senk-retizmin 6geleleri ve bunlarrn k6kenlerini tartrirr; Nejat Birdogan, Anailolu Ale-vtliginde Yol Ayrrmr (Igerih ve Kahen),lstanbul 1995, Mozaik yayrnlarr Birclo8anbu rnuhtevah qah5masrnda Al€vllikleki gamanist, Zerdi5tl, Maniheist, Budiketkilere, Hrristiyanhk tesirlerini hnlgmaya uzun sayfalar ayrrmlstlr.

14



Bu amacrmudan vazgegmig de$iliz. Mutlaka gegekleptiril-mesi gereken bu ikinci asamayl -ingaallah- ileriki bir tarihtetatbik mevkiine koymayr du5rindugtimuzu belirrelim. Bu rurqahgmalann ne kadar luzumlu oldufu, 199O'larclan itibarenqok garprcr bir bicirnclc ortaya grl<tr.

1990'lann bagrndan bu yana, Turkiye'de Bektagilik ve Alevi-li$in inang k6kenleri ve temellerinin tarihsel arkaplanr hak-krnda, Bektagi ve Alevi kesime mensup bazr yazarlann da da-hil oldugu, dzellikle popriler nitelikli yayrnlarda, birbiriyle qe-

ligen degigik gdrugler, hipotezler orraya arrldr. Bu yazarlardanbir krsmr, Aleviligin temeli olarak anrik Anadolu kriltur ve

inanglanna a$rrhk verirken,2 bir bagka krsmr Mezopotamyadin ve krilturunti 6ne grkanyordu.3 Daha sonra Krirt kokenlibazr Alevl yazarlarr ise, yaptrklan pop0ler yayrnlarda, Zerdug-tilik ve Mazdekizm gibi eski lran dinlerini Alevili$in temeliolarak ahyorlar, dolayrsryla Aleviligin Turk kokenli degil, Kurtkokenli olduSunu dolayh yoldan ispata gahgryorlardr.a AmabUtun bunlar arasrnda, eski Turk inang ve krilturlerinden,

dinlerinden gelen katkrlann onemi ve rolu neredeyse yok sayr-lacak kadar dikkate ahnmryordu. Bugun gurasr bir gergekrirki, Ttirkiye Aleviligi yalnuca Ttirkler'den ibaret degildir. On-lar kadar olmasa da ihmal edilemeyecek sayrda Kurt Alevileride vardrr. Ama Alevilik ve Bektagilik mtinhaslran K0rtler'inyarattrgl bir olgu deSildir. Kitap okundugu zaman bu olgu gok

agrk bir gekilde ortay^ qrkacaktrr.

Gr:rgi d;rlra Ziyl Goklrlp zillnnnrn(llrr bcri Alevilik vc lfrk-tagili$in miinhasrran eski Trirk $amanizmi'nclen do$duSunadair eski ve yerlegik bir gorug bulunuyor ve bu I970'[i yrllar-da merhum Mehmet Er6z taralrndan kuvvetle vurgulanryor-

3

+

Msl. bkz. l. Zeki Eytiboglu, Biitnn Ylnleriyle BeLta$iliL (Alcvilift), lsranbul1980, Yeni Qrgrr Yayrnlan.

Msl. bkz. Faik Bulut, Alisiz Alevilift, Ankara 1997, Donuk Yayrnlan.

Cerngid Bender, Kilrt Uygarh[rnda Alevilih, lstanbul 1991, Kaynak yayrnlarr;

l-. Xemgin, Aleviligin Kohenindeh.i Mazda Inanq ve Zcrilust Ogetisi, lstanbul1995, Ilerfin Yayrnlarr; Munzur Qem, Dersim'de Alevilih, lstanbul 1999, pdri

Yayrnlarr.

15



duysa da,5 digerlerinde oldu$u gibi bunda da bir agrnhk payr

vardr. Nitekim I980'lerde eldeki bu kitabr hazrrlarken ince-

ledigimiz temel kaynaklar, gdzlemledigimiz Alevi ve Bektagi

qevreleri, Alevilik ve Bektagilik inanqlartntn temelinde eski

Orta Asya $amanizmi kadar, belki ondan da fazla, ozellikleBudizm gibi eski Uzak Dogu, Zerdustilik, Mazdekizm ve fa-

kat munhasrran Maniheizm gibi antik lran dinlerinin gok

Onemli katkrsr bulundu$unu, hatta bir Olgude Hrristiyanhk

ve Musevilik etkilerinin ve tabii olarak antik Anadolu ve Me-

zopotamya mitolojisinin de payrnr unul.mamak gerektitinibize gostermigti.

Bugon, muhafazakir Bekugi ve Alevi qeweleri, soz kongsubu senkretizmi reddetmekte, inanElannrn bu gibi lslam drgr

kaynaklardan de ,il, yalnuca lslam'dan kaynaklandr$rnr 6zel-

likle vurgulamaktadrrlar. Onlann bu kanaatleri guphesiz kisaygrya layrktrr. Bizim boyle bir kanaati detigtirme veya kargr

koyma gibi bir niyetimizin olmadrttnr, ama di$er yandan, bir

aragtlrmacl srfatryla bilimsel gergekleri bulup qrkarmak, bul-

dulumuza inandr[rmrzda da agrklamak durumunda oldutu-muzu unutmamak gerekir.

lgte bu kitap, Alevi ve Bektagi inanglannrn yalnrzca belli bir

etnik veya dini koken ve kultirrun de$il, Orta Asya'dan Bal-

kanlar'a kadar uzanan genig bir co$rafyanrn oronu olduSunu

g0stermek iqin yazrldr.

Bundan krsa bir zaman dnce lletigim Yapnlan kitabrn Alevl

ve Behta5i lnanglarmtn Islam Oncesi Temelleri (lstanbul 2000)adr altrnda srnrrh sayrda yeni bir baskrstm yaptl. Bu baskr, daha

(ince Enderun Kitabevi tarafrndan yukanda belirtilen ilk isimle

yayrmlanan baskrnrn aynr idi ve sadece ismi de ,igmigti. Fakat

ne yazrk ki bu baskrda, tagrdr$r -muhtevaya uygun, asrl tagrma-

sr gereken- daha uygun yeni baghsrnrn altrnda, eski adrnrn yer

alrnadr[r uzrintoylc gdr0ldir. Aynca bu baskrnrn sonunda gencl

5 M. tir6z, 7'ilrhi.yc'de Alcvilih Behtasilih, lstanbul 1977 [Daha sonra Ktiltur ba-

kanlrgr'nca da bastrrrlan bu kitabrn iigtnc0 bolumu, aynca Eshi Turk Dini (Goh

Tann lnanci ve Alevilih Behtalilih adryla bir kere daha yayrmlanmrSur: lstanbul

19C2, TDAV Yayrnlanl.

16



dizin de yoktu. Buna rafmen bu baskr krsa zamanda ttikendive yeni bir baskrnrn yaprlmasr gerekli hale geldi.

Bu bize, ilk basrm tarihinden bu yana geqen srire iqinde orta-ya qrkan yeni kaynak ve modern literature dayanarak kitabr

grincellegtirmek ihtiyacrnr hissettirdi. lgte gimdi elde bulunanbu yeni baskr, soz konusu kitabrn gerek uslup ve muhteva agr-

srndan, gerekse drizeni itibariyle tekrar gozden gegirilmig, yenikaynak ve aragurmalardan sa$lanan verilerle zenginlegtirilmig,genigletilmig, dolayrsryla metni, dipnotlan ve bibliyo$rafyasrguncellegtirilmig yeni geklidir. Bu baskrda, daha oncekinde kul-lanma firsatrnr ve imkAnrnr bulamadrsrmrz rig menikrbnime

(Koyun Baba, Demir Baba ve Veli Baba Vildyetndmeleri) daha yeralmaktadrr. Modern aragtrrmalara gelince, bunlardan Batr'dayayrmlanmrg olmakla beraber Trirkge'ye gevrilenlerin -Ttirkokuyucusunun kolayca ulagmasrnr saSlamak amacryla- Turkqeqevirileri kullanrlmrg, ama orijinal isimleri de kaydedilmigtrr.

Okuyuculann ilkine nispetle bu yeni baskryr daha doyurucubulacaklannr, ileriki baskrlar igin, alanrn uzmanl meslektagla-

nn de$erli katkrlannr esirgemeyeceklerini umit ediyor, lleti-gim Yayrnlan'na bu baskrya imkAn sa$adrf,r igin tegekkrirleri-mizi sunuyoruz.

Ahmet Yagar Ocak

17





Barthold, Turhistan

Dersler

"Htristiyanhh"

Cahen, LaTurquie

cezbi, vildyetndme - sAS

Chavannes, Documents

"Le cycle"

Trait(, manichten

DTCFD

EFM

IQserrruerflR LlsrEsl

Mo$ol lstilds ma Kadar Tilrhistan,haz.: H.D. Yrldrz, lstanbul, 1981.

Orta AsyaTirh Tarihi Hahhmda Ders-

ler, haz.: K. Yagar Kopraman - A. Is-

mail Aka, Ankara, 1975.

"Mo$ol istilisrna kadar Orta Asya'da

Hrristiyanhk', TM, I( 1925).

La Turquie Pr|-oatomane, Paris, 1988.

Vildy etndme-i Seyy id Ali Sultan,.Anka-

ra Cebeci ll Halk Kotophanesi, nr.

1189.

Documents sur les Tou-hiue occidenta-

ux, Paris, 1900.

"Le cycle turc des douze animaux",T'oung-Pao, Vtlll ( I 906).

Un trairc manichten retrouve en Chine(Paul Pelliot ile), Paris, 1912.

Dil ve Tarih-Cogralya Fahitltesi Dergi-

si, Ankara.

Edebiyat F ahakesi Mecmucsr, lstan-bul.

19



El l-2

Eliade, Chamanisme

Trait(

Elvan Qelebi, Mendhfu-Kud.

Esin, "Tirlr hnltar tarihi"

Esiri, Vi ldyet ndme-S$.

Golprnarh, NeJesler

Grenard, Turhestan

Grousset, Traces

IA

IAEI)

IFD

lnan, Samanizm

"Ttirh boylarf

ITED

JA

KoprO lu, Ilh M utasavv flar

lnJluencc

Kurulup

Encyclop6die de I'Islam, Leiden, l. ve

2. bs.

Le Chamanisme et les techniques arc-holques de I'extase, Paris, 1974, 2. lrs.

Traitd d'histoire des religions, Paris,L975.

Mendhtbu'l-Kudsty e ft Menflsbi'l-Il nsi-

ye, Konya Mevlana Mtzesi Kuttipha-nesi, nr, 4937.

"lslamiyet'ten dnceki Turk kultrir ta-

rihi ve lslAm'a girig", TKEK, ayn ba-

srm,lstanbul, 1978.

Vildyetndme-i Sultan gucduddin, Or-han K0pr0lti nushasr.

Alevi -Behtagi N efesleri, lstanbul,1963.

Le Turhestan etle Tibet, Paris, 1898.

Sur les traces du Bouddha, Paris, 1950.

Islam Ansihlopedisi, lstanbul, I 950.

Isldm Ara5tvmcilar r Enslitrlsri Dergisi,Ankara.

Ilahiy at F ahnltesi D ergisi, Ankara.

Tarihte ve Bugin gamanizm, Ankara,1972, 2. bs.

"Ttirk boylarrnda da$, aSag, prnarkUltU", R€$it Rahmeti Arat lqin, Anka-

ra, 1966.

Islam Tethihleri Enstitflsri Dergisi, ls-tanbul.

J o ur nal As iatique, P ar is.

TArh Edebiyatmda llh Mutasavv$ar,Ankara, 1976,3. bs.

InJluencp du chamanisme turco-mttngol

sur lcr orrlrrs mysliqucs nlrsuhrrans, ls-tanbul, 1929.

Osmanh Imparatorlu{u'nun Kur ulu1u,Ankara, 1972, b. bs.

20



"Huhah semboller" :

KOCtik Abdal, Vildy efiAme-OB. :

Mendhb-HBV

Mendhb-KB.

Mendhb-VB.

MTM

OA

Ogel, Trirh Knknri

HunTarihi

REI

RHR

Roux, Ftrune

Traditions

EshiDin

"Religion"

"Fonctions"

"Recherches"

sAr)

ST

"Orta zaman Ttirk devletlerinde hu-koki semboller", THITM, tI (1939).

Vildyetndme-i Otman Bcbc, AnkaraCebeci ll Halk Kurriphanesi, nr. 495.

Mendhbt Hact Behtag-r Veli, ngr. A.Gdlprnarh, lstanbul, 1958.

Mendhtb-t Kay gusuz Baba, Abdurrah-man Guzel n[shasr.

Veli Baba Mendhtbndmesi, haz. BedriNoyan,lstanbul 1993.

Milli Tetebbalar Mecmuasr, lstanbul.

A smanh Ar astrmalan, ls unbul.Tarh Kultaranul Gelisme ea{lan, ls-tanbul, l97l,l. cilt.

Bnynh Hun Imparatorlufiu Tarihi, An-kara, 198I, I. cilt.

Revue des Etudes Islamiques, paris.

Revue d'Histoire des Religions, paris.

Faune et flore sacr&s dans les socitttsakalques, Paris, I966.

Les traditions des nomades de la Tur-quie mtridioncle, Paris, 1970.

Turhlerin ve Mo$ollarrn eshi dini, ter-cOme Aykut. Kazancrgil, lstanbul199.1.

"La religion des Turcs de I'Orkhon deVIIe et VIIIe si0cles",RHR, l-2(1962).

"Fonctions chamaniques et valeur duleu chez les pcuples altaiques", RHR,I (1976).

"Recherches des survivances pr€. isla-micprcs clans lcs tcxtcs turcs rnusul-mans", JA, CCLXIV ( 1976).

5r:llrrlrlrr AraSttrnwlun l)r:rgi.si, Anl<a-ra.

Sludia Turclcc, Budapegte.

21



TA

Tanyu, AdahYerleri

Inanqlar

TD

TDA

TDAY

TDED

TDEK

TED

TFAD

TFAY

THEA

THITM

TK

TKA

TKEK

TM

Togan, Girig

wVD

Yildyetndme-AM

Vildyetname-DB

Vildyetndme-HS

22

T ilrh Ansihlopedisi, lstanbul, 1942.

Anharave Qevresinde Adahve Adah

Yerlerl, Ankara, 1967,

Tilrhlerde Tasla llgili lnanq,lar, Ankara,

1968.

Tar ih D e rgisi, ls tanbul.

Twh Dany ast Ara5tvmalan, lstanbul.

Tttrh Dili Arastvmalart Yilgr, Anka-

ra.

Tarh Dili ve Edebiyail Dergisi, lstan-

bul.

Ttrh Ditnyast El Kitah, Ankara, 1976.

Tarih Ensiltas l D ergisi, lstanbul.

Tilrh Folhlor AraSurmalan Dergisi, ls-

tanbul.

Tnrh Folhlor Arastffmalan Yrlh$r, An-

kara.

Tnrh Halh Edebiyau Ansihlopedisi, ls-

tanbul, 1935.

Trtrh Huhuh ve lhtisat Tarihi Mecmu-

asr, lstanbul.

TilrhKaimrn, Ankara.

Turh Kdlt ,ro Aragrmalan, Ankara.

Tttrh Knltdra El Kitabr, lstanbul,1978.

T i)rhiy at M ecm uasr, lstanhul.

l|mlml Ttnh Tarihine Giris, lstanbul,

1970,2. bs.

Tilrh Yurdu,lstanbul.

Vah$ar Dergisi, Ankara.

Yildyetndme-i Abdal Musa, Bedri No-yan nUshasr.

Demir Baba Vilayetndmesi, haz. Bedri

Noyan,lstanbul 1996.

Vildyetndme-i Hacrm Sultan (Das Yild-



VildyefiAme-KBS.

WZKM

jebname dts Hctclschirn Sul(an), nsr.Rudolf Tschudi, Berlin, 1914.

Vlldyetndme-i Koyun Baba Sultan,Ankara Milli KurUphanc, Mikrofilm

Ar5ivi, no: 303t].Wiener ZeitschriJt Jnr clie Kuntle des

Morgenlandes.

23





KnvNexr-e.R

Um0mi Dilgtnceler

lslam dtnyasrnda IX. nizyrldan itibaren tasawuf cereyanrnrn

gorulmeye bagladr$r, Xl. yuzyrldan beri de tarikatlann tegek-

knl etti$i malomdur. Bu geligmeye paralel olarak, bir velininkerAmetlerini anlatan krsa hikAyeler demek olan menhabeler

yavag yavas ortaya qrkmrgtrr. Bunlar ilk once tasawuli tabahat

(biyografi) kitaplannda ve evliyd tezhirelerinde yer almrgtrr.

Muhtemelen XIII. yrizyrldan baglayarak, tek bir veli hakkrnda-

ki menkabeleri toplayan ve kendilerine Mendhtb, Mendhbnd-

me veya bazan da Vildyetndme (yahut Veldyetndrore) denilen

mristakil eserler do$mug, Arapca, Farsga veya Turkge gibi ge-sitli dillerde yazrhp lslam aleminin her tarafinda okunur ol-

muglardrr.l

Bugrinkri bilgilerimize gdre, muhtemelen XIII. yuzyrldan iti-'baren Anadolu'da da evliyd menAkrbnAmeleri kaleme ahnmaya

baglamrg olmahdrr. O devirde burada faaliyet gosteren Mevle-

vilik, Kadirilik, Rifailik, Vefailik ve bcnzcri tarikat gcvrclcrinde

I Bu konularda daha gcnig bilgi iqin gunr bakilmahdlr: Ahmet Yagar Ocak, Kul.

tor Tarlhl Kaynag Olarah McnAhtbnlmclr: MctodoloJlh 8lr Ycftla;rn, TTK

Yayrnlarr, Ankara 1997, 2. bs.

25



rin salmrg btiyUk pirlerin ve geyhlerin adrna birtakun meni-krbnArneler tertip edildigini biliyoruz. Bunlarrn arrcak bir krs-

mt gilnumuze ulagabilmigtir.

lgte XllI. yrizyrhn ikinci yansrna dogru, Seyyid Ebu'l-Veh

Bagdadi (dl. ll05) tarafrndan kurulmug olup Anadolu Ttirk-men gevrelerinde Baba llyas-r Horasani'nin (Ol. f 240) remsil

ettigi Vefailik tarikatr iginde yeni bir bagdagtrrmacr (senkretik)

heterodoks akrm meydana geldi.2 Babai hareketi adryla niteli-yebilece$imiz bu akrm, XlV. yuzyrhn baglanna kadar yanm

yuzyrl boyunca geligerek Rum Abdallarr (AbdAlAn-r Rurn) de-

nilen ztimreyi meydana getirdi.3 llk Osmanh hukumdarlannrn

da desteklerini sa$layan bu ztimre mensuplan, devletin kuru-lu9 yrllan boyunca letihlerde ve iskin hareketlerinde de onem-

li igler gOrdriler.a

Gerek Anadolu tasawuI tarihi, gerek Osmanh lmparatorlulu'nun-kurulugu ve

dolayrsryla ile Rum Abdallarr, gerekse Anadolu Alevtliginin tegekktlii konu-sunda mtihim bir tarihsel rol oynadrfr, 1980'lerden sonra ve dzellikle 1990'lar-

da fark edilmeye baslayan'tactl'l-Ariftn

Seyyid Ebu'l-Vefa Bafdadt ve rarikarrVefeiligin 6nemi, son zamanlarda Halil lnalcrk ve l. Beldiceanu gibi onde gelen

tarihciler tarafindan da bahis konusu edihneye ba5lamrgtrr. Ebu'l-VefA ve Vefd-

iyye hakkrnda ileride genig bir monografi yayrmlamak artrk gart gibi g6run-

mektedir.

Btttin bu olaylar ve bahsi geqen gahrslar igin E Kdprtltr'nUn $u eser ve makalc-

lerine bakrlmalrdrr: Trirft Edebiyaunda llh Mutasaw{lar, DIB Yayrnlan, Ankara,

1976, 3. baskr; "Anadolu'da lslamiyet" ,EFM,4-6 (1338-1340), s.281-486; "Bek-

taslligin Mense'leri", IY, Ill (1341), s.l2l-140; "Abdal", IHEA, lstanbul, 1935.

Ayrrcrr A. Gr)lptnirrh'nrn hrnus l-rnre vc Tasavvul (lstnnbtrl, l96l) adlr escrindcde hayli aydrnlatrcr bilgiler bulunmaktadrr. lJunlardan bagka gunlara tla bakrll-bilir. A Yagar Ocak, Babatler lsyanr: Alevllifin Tarihsel Ahyaprst Yahut Anadolu'da

lsldrn-frirlr Heterodohsisinin lep,.hulu, DergAh Yayrnlan, lstanbul, 2000, 3. bs.;

^ymyaza\ Osmanlr Inparatorluf,u'nda Marjinal Sulilih.: Kalendertler; TTK Yayrn-

larr, Ankara 1999,2. bs. ; Ahrnet T. Karamustafa,God\IJnruly Friends: Dewis-.Ires Groups in the lslarnic Later Perioil 1200-1250, Salt Lake City, 1994.

Rum Abdallnrr'nrrr ilk fetihlerdeki ve iskitn harekerlerindeki rolleri, bilindigiirzere O. L. Barkan'rn "Kolonizat6r Ttirk Dervigleri" (yD, ll (1942), s.279-365)

adh rnakalesinde incelendigi gibi, bunlarrn tasawufi karakterleri ve OsnranlrlmparatorluSu'nun kurulugundaki rolleri meseleleri guralarda tartrgrlmrgtrr: A.

Yagar Ocak, "Les rnilieux soufis dans les terriroires du beylicat ortoman er le

probleme des 'Abdalan-r Rum' (1300-1389)", The Ottoman Emirate (1i00-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou, Rethyrnnon 1993, s.145-158 (Turkqesi:

26



XIV-XV yizyi boyunca, esas itibariyle Yesevi, Hayderi ve

VefAi tarikatlan btinyesinde yer alan Kalenderi zumrelerindenbu sonuncusuna mensup bulunan Baba llyas'rn halifelerindenolup briytik bir ihtimalle aynr zamanda Hayderi de olan HacrBektag-r Veli (o1.1271) an'aneleri erralrncla roplanarak nihayeryeni bir tarikat gekline donUgen Babai akrmr, kendine.isim ba-

basr olarak Hacr Bektag'r seqti ve boylece XVI. yuzyrlda Bekta-gilik adrnr aldr.s

XV yuzyrhn sonlanna dotru, bu yeni tarikat Cevrelerindebagta Hacr Bektag olmak uzere, Hacrm Sultan, Abdal Musa...Kaygusuz Abdal gibi onun yakrn halifelerinden bazrlan ve

Rum Abdallan'nrn ileri gelenleri igin yeni menikrbnAmeleryazrldr ki, bunlara genellikle Vildyetndme (Velilih hitabt) de-nildigi gdrtilmektedir. Bunlar henuz Bektagiligin resmen ku-rulmadrtr, AleviliSin ortaya grkmadr$r bir donemde, Rum Ab-dallan iqindeki Cegitli Kalenderi ztimreleri iqinde, o zumrele-rin pirlerinin adrna tesekkul eden menkabeleri roplayan eser-

lerdir. Dolayrsryla, aslrna bakrlrrsa bunlara Bektagi mendkrb-

nimeleri demek vAkraya pek uygun dugmez. Ancak bu meni-krbndmeler bugune Bektagi qevreleri vasrrasryla intikal errigi,

bunlarda bahis konusu edilen pirler, Bektagilik tarafindan be-

nimsendigi iqin bugtin bunlara Bektagi mendkrbnAmeleri di-yoruz. Bu eserler vasrtasryla hem bu gahsiyetlerin hdtrralanhem de telkin ettikleri inanglar, tarikat gevrelerinde ve aynr

men$e'e mensup bulunmalan dolayrsryla, sonradan Kvilbas

vc.ya Alcvi aclrnr alacak ztimreler arasrnda yagatrlclr. lpte buozellikleri sebebiyle bahis konusu menAkrbnAmeler, ait ol-duklan bu qevrelerin inanglannr do$rudan ve yerkiyle akset-

tiren birinci dereceden onemli kaynaklar durumuna gelmek-tedir. Aynca gu hususu da hesaba katmak gerekir: Daha Ana-dolu Selguklu Devleti'nin kurulugundan itibaren Srinni Mus-lurnanhk anlayl9lnl resmen benimsemig ve devletin dayanafr

Osnranlr Beyligi (1300-1389), terctrme G. Q. Guven-l Yerguz- T. Alrrnova, lstan-

bul 1997, TV Yun Yayrnlan, s.159-172. Burada Torkgesi kullanrlmr5rrr).

5 Bektagiligin dolu5u meselesi, yukanda zikredilen Kalendetller adh monografi-rnizde genig olarak tartrgrlm15trr. Oraya bakrlabilir.

27



yapmr$ bir ulkcde, lslinr oncesi bir donemin canh izlcriniyansrtan Srinnilik drgr bir Mrislumanhk anlayrgrnr sergileyen

eserlerin rahatga yazrhp okunaca$rnr, elden ele dolagaca$rnr

beklemek zordur. Herhangi Stinni bir akaid veya fikrh kitabr

gibi, heterodoks qevrelerden qrkma bir kitaba hdla rastlanma-maslnrn, tek sebebi olmasa bile, belki en dnemli sebebi biranlamda budur. E$er bu tip eserler bugrine kadar ortaya grk-

mamlgsa, bugunden sonra da grkmayaca$rnr tahmin etmekzor detildir. gayet bunun aksi olsaydr, vakriyle lran'da olduSugibi, Anadolu'daki lslam heterodoksisinin de kendi gaprnda

hayli sistemli vc gcligmig bir doktrin haline ytiksehnig bulun-

masr gerekirdi. lgte ancak bOyle bir doktrin iginden zikredilenmahiyette eserler beklenebilirdi.

Oysa, brittin Selguklu ve Osmanh donemi boyunca lsldmdugrince tarihinde onemli bir iz brrakabilecek hemen hiCbireser ortaya grkmadr$rnr goniyoruz. Hacr Bektag'a ait oldu$u

s6ylenen Mahalat ve Kaygusuz Abdal'a nispet edilen Vticidnd-me, Budaldndme ve benzeri populer eserlerin ise, gergekten adr

gegenler tarafindan mr, yoksa onlara izafe edilerek daha sonra-ki yozyrllarda mr yazrldr$r, bu eserlerin ciddi birer muhreva

kritiSine tabi tutulmak suretiyle incelenmesi ve yayrmlanmasl

sdz konusu olmadr$rndan, henriz tam agrkh$ryla ortaya kona-maml$tlr.

lnceleme konumuza temel tegkil eden Bektagi menAkrbnd-meleri, igte bu sebeple bizim igin cidden deSerli ve e9i bulun-maz birer kaynak olmaktadrrlar. Onlar, hitap ettikleri gevrele-

rin ahaid ve ilmihal kitabr (kategizm) vazilesini gormtigler ve

hala da gormektedirler. Her biri lslnm dncesi devirlerden gok

tabii bir gekilde suregelen inanglan gayet tabii bir uship ve sa-

de bir dille gorrinUgte lslimi bir kerimet hikiyesine ddntigtri-rerek okuyucusuna yansrtmaktadrr. Bu menkabeler, eSlenmekigin okunan, rastgele uydurulmug masallar defiitdir; onlanngerqek oldu$una inanrlarak okunur. Bu ytizden yarr mukaddes

metinlerdir. Boyle olduklan iqin de, yazrldrklan tarihlerdengtiniimuze kadar -belki ufak tefek kelime deligikliklerinin dr-grnda- hiq bozulmadan yaala ve okunagelmiglerdir.

28



Buradl, inanq moti{lcrinin incclcnntcsinc gcgrncdcn oncc,

konumuzun ana kaynaklannr tegkil eden bu eserlerin srra

ile, tenkitli bir gekilde tanrtrlmalannrn gerekli oldu$unu sa-

nryoruz.

Men6klbu'l-Kudsiye Fi Menisrbi' l-0nsiye(Elvan Selebi)

Daha eskisi bulunmadr$r surece Anadolu sahasrnda yazrlan ilkmenAkrbnAmelerden biri olduSu gimdilik sdylcnebilir. YazarrXIV yuzyrl furk tasavvuf edebiyatrnrn onenlli sirnalanndan

Agrk Paga'nrn ollu Elvan Qelebi'dir. Kendisinin do{um ve6lum tarihi bilinmemekle beraber, XIV ytizyrhn ilk uq qeyreli

iginde yagadr$r kesindir. Bu zat aynr zamanda Baba llyas-r Ho-rasani'nin de dip torunudur. Babasrndan sonra geyhlik maka-

mrna geCmig olup, Qorum-Meciddzu arasrnda kendi adryla

anrlan Elvangelebi koyunde kurduSu ziviyesinde hayatrnr ge-

girmig ve burada 6lmugtrir.6

Eser but{inriyle gdz 6nune ahndr$r zaman, tam anlamryla birmenAkrbnime demek zordur. Mendhtbu'l-Kudsiye gergekte XIII.ve XIV yozyrllar Anadolu'sunda onemli siyasi ve dini roller oy-

nayan Baba llyas, o$lu Muhlis Paga ve onun o$lu Agrk Paga ilehalifelerinin, menkabe unsurlanyla kangrk tercumeihalleridirdenilebilir.T

ElvanQclebi'nin

hayarr iCin bkz. Ldirneli Mecdt, Iercone-l gahayr&, lstanbul,1269, s.22; Bursah Mehmed Tahir, Osmanh Mrtellii/.ert,lsranbul 1333, I, ll0;aynca bkz. Semavi Eyice, "Corum'un Meciddzir'nde A$rk Par Ollu Elvan Qe-lebi Ziviyesi". IM, XV (1969), s.2lI-246.

Eser hakkrnda ilk unrtma yaz$lnl Mehmet Onder yayrmlamr5trr: 'Eine Neuen-

deckte Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Anatolien", WZKM, LV(1959), s.84-88. Daha geniS ve tahlilt bir inceleme tarafimrzdan kaleme ahn-rnrpur: "XllI. ve XIV y0zyrllar Anadolu TOrk rarihi bakrmrndan dnemli bir kay-nak", TD (Uzunqarlh Hatrra Sayrsr),32 (1979), s,91.102. Eserin genel mahi-yette bir tanltmasr da Sadettin Bulug tarafrndan yaprlmr5trr:

"Elvan(elebi'nin

MenikrbnAmesi", IM, XIX (1977-1979), s.l-6. Gerek eser, gereke yazan hakkrnda daha genig bilgi qura&drr: Elvan gclebl, Menthfuul.Kudstyyt ft Mentn.bi'l-0nsiyye: Baba llyast llorasdnl vc Srilalcsinin Mmhabcvl larihi, n5r. lsrnail E.

Er0nsal-A. Ya$ar Ocak, TTK Yayrnlan, Ankara 1995,2. bs,, inceleme krmr.

29



Bagta Mendh$t Haa Behtay Velt olmak tlzere, hemen bu-

t0n Bektatl menlkrbnAmelerinde rastlanan dnemli inang mo-

tiflerinin qogd bunda mevcuttur. Bugon, Elvan Qelebi'ninkendi kaleminden gtkan ve 760/L358-9'da yaztlan asrl nusha

elde bulunmamakla beraber, belki de bundan grkarrlan daha

geg tarihli, ksmen eksik bir nosha vardrr.8 Bu nrisha hAlihazrr-

daki durumuyla 1I8 varaktan ibarettir ve manzum olarak ka-

leme ahnmt$ttr.

M endhibu' I -Kudsiye'nin muh tevasr ksaca g6yle dzetlenebilir:

llk krsmr, Baba llyas'rn geyhi Dede Garkrn'dan bahsetmektedir.

Anadolu'ya yerlegmesi, mtiridleri, zamanln hukumdan ile olan

iligkileri krsaca aqrklantr. Daha sonra, Baba llyas'tn adr geqen

geyhin halilesi srfatryla Amasya yakrnlanna yerlegmesi, bura-

daki hayatr ve nihayet isyan olayr anlattltr. Bu arada Baba ll-

yas'rn halilesi olup isyanda buyUk payr bulunan Baba lshaktan

da bahsolunur. Ugtincti ktstmda, Baba llyas'rn d6rt o$lundan

ve asrl beginci ve ktiquk ollu Muhlis Paga'ntn hayatrndan soz

edilir. Onu, Agrk Paga'ntn hayatrnrn hikayesi takip eder. Son

krsrmda ise, btitun bu sayrlan gahsiyetlerin halifelerinin hikA-

yeleri naklolunur.

Eser, temel olarak Baba llyas, Muhlis Paga ve Agtk Paga'ntn

ctralrndakilerin ve bizzat bu sonuncusullun sdzlti rivayetleri-

ne dayanmaktadrr. Yazrh kaynaklarr olup olmadr ,t konusunda

herhangi bir kesin kayrt yoktur. Yalnrz metinde, Muhlis Pa-

ga'nrn Baba llyas ve halifelerinin kernmetlerini anlatan bir me-

nikrbndme yazdtgr dite getiriliyor.e Dolayrsryla Elvan Qele-bi'nin, eserini yazarken dedesinin bu kitabrndan faydalandrf,r

tahmin edilebilir.

Elvan Qelebi'nin bu eseri XIII. ve XIV yuzyrllar Anadolu'su-

nun siyasi ve dini tarihi aqrsrndan fevkalade bir 6nemi hiiz-dir. Bunun yanrnda konumuz agtstndan da gok de$erli malze-

I Konya Mcvlnnl Muzcsl Kiltiiphancsi'nde '{937 rlumarada bulunan ntislratrtn

tavsifi iqin bkz. Onder, s.85; A. Gdlprnarh, MevlanaMilzesiYazmalanKatalo[u,

Ankara, 1972, lll, 417-420.

9 ll\<2. MenAhrb-Kud., v.64 b.

30



meleri ihtiva etmektedir. Menkabelerin hemen ramamr, Ana-dolu sahasr iglnde gegmekte, dzellikle Orta Anadolu'da yo.gunlagmaktadrr.

Men6krb-r Hact Bektag.l Veli (Uzun Firdevsi)

Bektagi menAkrbnAmeleri iginde en gok okunanr, dolayrsrylaen tanrnmrgr budur. Genellikle sadece VildyehAme adryla dabilinen esere 6tekiler iqinde bu ristrin mevkii saglayan, griphe-

siz tarikatrn piri Hacr Bektag'rn menkabelerini ihtiva etmig ol-rnasrdrr. Bu itibarla en gok yazma nushasr bulunan da budur.l0

Yurt iginde ve drgrnda tercume veya metin olarak birkag defayayrmlanmqtrr.lr Mevcut ntishalarrn hepsi de Turkge'dir. Esat

Cogan Hacr Bektag'n MahalAt'r uzerinde gal6rrken, bu eserin

Suleymaniye (Laleli) Kuttiphanesi'nde 1500 numarada bulu-nan 977/1569 tarihli bir ntrshasrnda, Farsga bir Hacr Bektag

mendkrbnimesine atrfta bulunan ibareye dayanarak adr gege-

nin bir de Farsga viliyetnimesi mevcut olduSuna igaret etmig-

tir.tz Ancak bugrine kadar boyle bir eser meydana grkmadr{riqin, her ikisinin birbirinin tercumesinden ibaret aynr eser mi,yoksa farkh eserler mi oldu$una dair bir 9ey sdylemek mum-ktrn dc$ildir.

Mendhfut Haa Behtag-r Veli'nin eldeki ntishalan manzum,mensur veya her ikisi kangrk, uq t0rl0dur. Bunlardan hangisi-

nin ilk yazrhg mahsulu olduSu, yahut degiSik yazrhglan mr

temsil etti$i meselesi henr.iz halledilmemigtir. Bukonuda

qegit-

li gonigler vardrr.l3 Eserin yazannrn kim oldu$u konusu da

l0 Yurtigindeki muhtelif niishalar icin bkz. Esat Cogan, Hocr Bchtafl Velt, Maka-

lat, basrlmamrg docenrlik tezi, Ankara. 1971, giri5 krsmr (bu kitap 1986da ba-

srlmrstrr). Bunlarrn simdilik en eskisi Hacrbektas l{alk Knttphanesi'nde 200

numaradaki ntisha olup XVt. ytrzyrlda istinsah edilmi5tir.

ll Erich Gros, f)as Vtldjernilme des flaf,fi Bchtash, Lcipzig, 1927; Seler Aytckin,

Vil|yelndme-i IIaa Behtat Velt, Ankara, 1956, 2 ciltl A. GOlprnarlr, Mcndtftrb-rIlaa llehtoS-r Vell, lstanbul, 1958.

l2 Cosan, s.lV

l3 A.g.c., s.lll-lY V



boyledir. A. Golprnarh ilk once mensur nusha yazannrn SufliDervig lakabh Musa b. Ali oldulunu s6ylemigtir.la Daha sonra,

manzum nusha yazannrn kesin olarak Uzun Firdevsi diye bili-nen Hrzrr b. llyas adrnda XV pizyrl sonlannda ya9am$ biri ol-

du$unu, muhtemelen 6teki nushalann da aynr kigi tarafrndan

daha geq tarihlerde tertiplendigini ileri surmugtrir.rs Eser tize-

rinde daha derinlemesine galqan Esat Cogan ise, s6z konusu

britrin nrishalann Uzun Firdevsi'nin eseri bulundu$u kanaati-

ni kcsinlikle belirtmektedir,r6 ki gahsi gdrugtimtiz de budur.f)aha sonra manzlrm vilayetnameyi yaynnlayan Bedri Noyan

da aynr gorugtedir.rT

$uard tezkirelerine bakrldr$rnda, bu zatrn gergekten eserinyazrldrgr ddnemde yagadrgr anlagrhyor. Onun, bilhassa tariheait bazr eserleri olduSu, hattA II. Bayezid'in emriyle Suleyman-

ndme adnd^ gayet hacimli bir tarih kitabr yazdr{r rivayet edi-lir.18 Ancak tezkireler Hacr Bektag'la ilgili bir eserinden soz et-

miyorlar.le Fakat bu, guphesiz onun boyle bir eseri olmadrfranlamrna gelmez.

Menakfut Hact Bektas-r Veli'nin kesin yazrhg tarihi de bellideSildir. A. G6lprnarh I48I-I50I arasr yazrlmrg olabileceSini

tahmin ediyor.2o Claude Cahen ise, merni incelemedi$ini ihsas

eden bir ifadeyle, bu tarihi 1400'lere do$ru geriye gorurmekre-

14 Mevland'ilan Sonra Mcvlcvtlih, lstanbul, 1953, s.2O7,291. .

I

JMenah$-I lBV, 6ns6z,

s.XX-XXIll.l6 Co$an, s.V

17 Bkz. Manzum Haa BehtaS Veli Vildyetndmcsi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn 1986.Bedri Noyan'rn yayrmladrgr nrisha, Hacrbektag K0tuphanesi'nde 200 numara-da kayrtlr niishadan ayrr olup, l0+1 I 1634-35 tarihinde istinsah edilen TurgutKoca n0shasrdrr.

l8 Bu cscrin bazr pargalnnna muhrelif kirt0phanelerde, bu arada mesela TopkaprSarayr Ktt0plrancsi'ndc rastlanmaktadrr.

l9 Msl. bkz. Agrk Qelebi, Meg0iru's-$uarlt, [aks. ngr. Meredith-Owens, Lonclra,

1971, v. l88a; I"ltift, Te<hire-i lati/f, lstanbul, 1314, s.261. Aynca bkz. F Ba-

binger, Osmanlr TarihYazarlan ve Eserleri, qev Cogkun Ugok, Ankara, 1983,

s.35-37.

Z0 Mcndhft - llBV,0nsdz, s.XXMXXV

32



dir.21 Fakat merindeki bazr pasajlar ve ozellikle II. Bayezid'iny^$ayan hrikumdar srfatryla adrnrn geqmesi, Golprnarh'nrnhakh oldu$unu orraya koymaktadrr.

Mendkrbndme, Hacl Bektag\n do$umunu, Horasan'daki Eo_

cukluk devresini, Ahmed-i Yesevi ile mrinasebetlerini, Anado-lu'ya geligini a'latrnakla baglarnaktadrr. Daha sonra hac iqi.Mekke'ye yolculu$u, oradan Sulucakaraoyuk'e yerlegmesi veburadaki yaganrlsl, devrinin rinlu devlet adamla', mutasawrf-la. ve dlimleri ile ilipkileri hikiye edilir. Eser, Hacr Bekrag'rnolrimu anlatlldrktan sonra halilclcrinin mcnl<arrclcriylc so.bulur.

MenAkrbn6menin bagrndaki olaylar, Hacr Bektag'r kafirlerlecihad eden bir gazi-veli huviyetinde gostermektedir. Anado-lu'daki menkabelerinde ise, geyh, sadece kerAmet kudretiylekafirleri Musluman eden bir veli gahsiyetiyle yansrtrhr. Eserdczaten genellikle misyoner derviglerin havasr hakimdir. Kendigibi Hacr Bektag'rn halifeleri de gittikleri yerlerde ategli birerdin yayrcrsr srfatryla gayri Moslirnleri ihtidd erririrler. Bir de

burada, Horasan Erenleri denilen, Anadolu'ya genellikle lranyolu ile gelen dervig zumreleriyle Rum Erenleri adryla tanlnanAnadolu dervigleri arasrndaki rekabet havasr ve tekke-medreseanlagmazhsr da agrkEa gorulebilir. Eserin aynca, Anadolu'dakiYesevi an'anelerini igine alan tek metin koleksiyonu olmasr ba-krmrndan da def,eri buyuktrir.

MenAkrbnAme dikkatle incelendi$inde, Hacr Bektag'rn te-

masta bulunduSu kimselerle ilgili'rcnkabclcr nal<lcdilirken,daha 6.cc yazrl'rrg bazr rncnAkrb'anrclcrdc' faydara'rhnrg ol-du$u gortlmektedir. Bazrlan muhtemelen Anadolu'da ilk yazr-lan menAkrbnAmeler olan bu eserler gunlarchr:

1. Mendhbt Hdce AhmedYesevi

2. McnLhb-r Lohman-t Pcrcntla

3. Kitabt EbA Miislim Horasani

4. Vildyetnfume-i Hacnn Sultan

2l "Baba llyas, Baba tshaq, Hadjdji Bektash et euelques Aurres',, Turcica I(1969), s,56,

33



5. Mendhtbt Seyyid Battal Gazi

6. Saltthndme

7. Menilh$t AhlEvren

8. Mendhfut Seyyid Mahmud, Hayranl

9. Mendhfut Mevldnd Celdluddtn-i Rumi (muhtemelen

Mendhtbt Sipehsalar v ey a Mendhbu'l-Ar ifin)I 0. Mend,hfu t gadruddin-i Konevi

Bazrlan artrk mevcut olmayan veya ntishalan kayrp bulunanbu eserlerin qoSu isim olarak metinde zikredilmektedir.

Menkabelerin gegmekte oldugu cografi saha dikkate ahnrr-

sa,9u

tig ana krsma aynhgr mrigahede edilir:a) Anadolu drgr saha: MAverdunnehir, lran, Azerbaycan, Irak

ve Hicaz. Hacr Bektag'rn Eocukluk, genglik ve hac menkabeleri

buralarda gecer. Aynca, muridlerinin bazr menakebeleri de Kr-

nm ve Balkanlar'da gegmektedir.

b) Orta Anadolu sahasr: Ankara, Krrgehir ve Kayseri, Bozok

havalisinden ibarettir. Hacr Bektag'rn asrl Anadolu'ya geldikten

sonraki hayatr bu saha iqindeki gehir ve koylerde gegmigtir.

c) Batr Anadolu sahasr: Onemli halifelerden bir krsmrnrn

menkabeleri de bu bolgede cereyan etmektedir. Kanaatimizce

tarihi bir esasa dayanan ve Hacr Bektag ile halifelerinin gerqek

gehrelerini yansrtan menkabeler de bu son iki sahada geqenler

olmahdrr.

Hacr Bektag-r Veli'nin bu menAkrbnAmesinin en dikkat geki-

ci dzelliklerinden biri, ileride ilgili krsrmda gor0lece$i uzere,

$amanist inanq motifierinin goklufudur. Fakat bunun yanrndagok ilgi gekici bir yanr da, Hacr Bektag'rn bazr menkabelerinin

Kitabt Muhaddes'teki llya ve Eliga Peygamberler'in krssalanylagok yakrn bir benzerlik gdstermesidir. Hatti bizce buna ben-

zerlikten ote, doSrudan dof,ruya uyarlama (adaptasyon) de-

mek daha do$ru olur.22

22 Bu konuya vaktiyle dikkat gekmig ve her iki grup hil'dyenin metinlerini kar-grlagtrrmah olarak yayrmlamrstrk (bkz. yukarrda I nolu dipnotta zikredilenkitap).

34



Vil6yetnime-i Hactm Sultan (Dervip Burhan?)

MenAkrb-r Hacr Bektag-r Veli'ye gore Hacrm Sultan Hacr Bek-tag'rn halilelerinden biridir. Bunlar iqinde rnenakrbnimesi bize

kadar gelebilen tek kigi llacrm sulran'drr. Hakkrncra birgi verenhemen tek kaynak da budur. Eserde kaycledildi$ine g6re Ha-crm Sultan on iki imamdan Ali Naki'nin o$lu Huseyin soyun_dan gelmedir.23 Tabii bunun do$rulufurru respitc imkin yok-tur. Asrl adr Recep Sultan olup,ro Hacr Bektag ile birlikte Ana_dolu'ya gelmigtir.2s Onun Hacr Bektag'rn yanrndaki hayatr, ha-lifesi srfatryla ugak ve Kritahya havalisine gonderirigi ve bura-

daki faaliyetleri ile ohimune dair bilgiler bu eserden ozerlene-rek Mendhbt Hact BehtaSt veli'ye de ahnmrgtrr. Eserde anlatrl-dr$rna gdre, halife olarak Ugak yakrnlanndaki Susuz mevkiinegelen Hacrm Sultan, buradaki Trirkmenler araslna yerlegereklaaliyetlerini btittin Germiyan iline yaymrgtrr.26 Burada bir tek-ke yaparak birqok murid edinmig ve hayannrn sonuna kadarburada yagamr$tlr.27

Muhtevasr agatr yukan bu gekilde dzetlenebilecekolan me-nikrbnAmenin yazan merinde zikredilmemigtir. Ancak butUn

gezilerinde kendisine refakat etri$i iqin, Hacrm Sultan'rn Der-vig Burhan adrndaki bir halifesine izafe edilmekte oldulu 96-rtiluyor. A. Golprnarh'ya gore eser 15l2'den 6nce yazrlmrgtrr.2s

$uphesiz bu tahmin dofrudur. Ancak Hacr Bektap ve Hacrmsultan'rn kendisine ait menkabelerin burada daha tafsildtholugu; Hacr Bektag mendkrbndmesindekilerin buradan 6zet-

lendifi ve nihayer. 1478'lerde 6ldugri kesin olarak bitinen unltiKalenderi geyhi Otman Baba'dan geng bir gahrs olarak bahse-

23 Bkz. DasVililja-ndme dcsHailschimsullan, ngr. R. Tschudi, Berlin, l9l,l, s.4.

24 A.g.c., s.5.

25 A'g.e .,s.14. Bazr yazma Hacr Bektag menakrbnimelerinde de bulunan bu bilgi-

ler Gdlprnarh negrinde yoktur.26 A,g.e., s.50-57 vd;Mcndhb-HBV, s.83-88.

27 A.g.e ., aynr yerde.

2tl C6lprnarh, "Hacrm Sultan", 1i{.



dildigi goz onrine ahnrrsa, bu eserin Hacr Bektag'rnkinden da-

ha 6nce yazrldr$r ortaya grkar. Krsacaq VllAyetnfume-i Hacrm

Sultan\n, Hacr Bektag menAkrbrndan en az bir yirmi yrl daha

dnce, yani yaklagrk 1460'lar civannda kaleme ahndrfr soylcne-

bilir.reEscrdeki menkabelerin buyrik bir krsmr Batr Anadolu'da,

ozellikle Karahisar, Oyrik Koyu, Sandrkh, Susuz, Ugak, $eyhhive Seyitgazi gibi o devirde Germiyan ili denilen bolgcde geq-

mektcdir.

Hacrm Sultan'rn, rnenkabelerine bakrlacak olursa trpkr geyhi

llacr llcktag gibi gayri Miislimlcri keriluret kudrctiylc ihtidA ct-

tiren ve muridleriyle durmadan k6ge bucak dolagan gezici birdervig oldugu anlagrhyor. Hatti metinde gegen bazr ifadeler,

kendisinin bir Kalenderi geyhi olduf,unu ihsas etmektedir. Ni-tekim menAkrbnime dikkatle incelendif,inde, Hacrm Sultan'rn

Hacr Bcktag'rn qa$dagr ve halilesi olmasr ihtirnali ortadan kalk-

makta, XV ytizyrlda ya$am$ bir Kalenderi dervigi olmasr ihti-mali guq kazanmaktadrr. Bu itibarla onun sonradan Bektagi

gelene$ince Hacr Bektag'a halife yaprldrgr bize daha kuvvetlibir ihtimal olarak gorrinriyor.3o

Vil6yetnSme-i Abdal Musa (?)

Yazan bilinmeyen bu eser, Bektagi menAkrbndmelerinin hacim

itibariyle en kuqUk olanrdrr. Abdal Musa, mendkrbnAme sahip-

leri iqinde adr Osmanh Devleti'nin kurulug devrine ve yeniqe-

riligin tepkilAtlanmasrna kangan, dolaysryla ilk Osmanh kro-

niklerine geqen tek gahsiyettir. AgrkpagazAde'nin belirttiSinegore Sulucakaradyuk'teki Hacr Bektag tekkesinde ilk defa orta-ya grkan bu zat, fetihlere katrlmrg, bu srrada Bursa fethinde

29 liscrirr yaznra nushalan nadir olup R. Tschudi bunlardan rniihim birkagrnrkullanarak yukarrdaki notta zikrcdilcn tcnkitli negri hazrrlalnr5trr. lluna Al-

rrrlrx.r lrir tlc trrrtirrre cl<lt:rrrigtir.

30 l}u konuda bkz. A. Yagar Ocak, "Hacrm Sultan", TDVIA;^ynt

yazt, Osrnanlr

lmltaratorlulu'ndaMarJinal S0llihj K4lcnderrlcr, fiK Yayrnlan, 1999, 2. bs.,

s.90-92.

36



Orhan Gazi ile birlikte olmugtur.3r Daha sonra Antalya tarafla-rrna giderek bugrin Elmah yakrnrnda Tekkekoy'de halA mevcurzdrviyeyi acmls ve burada yagamrgtrr.32

XIV yrizyrlda Batr Anadolu'da ve ozellikle Osmanh Devlcti

srnrrlan iqinde faaliyet gosteren Rum Abdallan ztimresinin ile-ri gelenlerindcn olan Abdal Musa, Bcktagilisin repckkultindcnsonra en onde gelen evliyAdan sayrlmrg ve bu tarikat iginde

Cok onemli bir mevki iggal etmigtir.33

Vildyetndme-i Abdal Musc'nrn yazan gibi yazrhg tarihi debelli de$ildir. Ancak dil ozellikleri, XV. ytizyrla ait oldugunagostcriyor.3o Escq Abdal Musa'nln do[urnuyla baglarnakta, Ib-

ke yoresine geligi ve buradaki gegitli menkabeleri anlatrlmakta,nihayet halilelerine icazet vererek muhtelif yerlere gonderme-siyle sona ermektedir. Menkabelerin Teke yoresine inhisar et-mesi, Abdal Musa'nrn asrl rinunU buraya geldikten sonra ka-zandrsrnr gostermektedir.

3l A ilrya5asdile'tarihi, ngr. Alt Bcg, lsranbul, 1332, s.200: aynca bkz. Nesrr, Ki-tabtCilnnnilma, ngr. E Taeschner, Leipzig, f 951,I,232.

32 Bkz. Vilayanamc-AM, Bedri Noyan 6zcl Korophancsi'ndeki nosha. s.3.4 vd.Abdal Musa hakkrnda en genig incelemc E K6prtrlu'ye aittir: "Abdal Musa",Il(, sayr 124 (1973), s.198-207. Bu yazr, daha 6nce fifEA'da qrkan ve eksikkalan makalenin O. K6prulu tarafindan tarnamlanmrg seklidir. geyhin hayatrve tarihl gahsiyeti iqin buraya bakrlmahdrr. Ayrrca bkz. A. yagar Ocak, Baballer

lsyan, s.201-207; aynr yazar, Kalcnilertler, s.86{7; aynca guna da bkz. BedriNoyan, Bitfln Yinlcriyle Bcftragtlih ve Alsvilih, yayrna hazrrlayan gakir Keqeli,Ankara 1998, Ardrq Yayrnlan, t, 240-246.

33 A.g.m., s.206; S. Nulhet Ergun, Bekra5t gdirleri, lstanbul, 1930, s.,li Cahit Oz-telli, Bc&tatl 6ollcri, lstanbul, 1973, s.535,

3't Eserin noshalan qok nadlrdir. lkl dcfa yeni harllerle basrlmrgtrr: s. Ntzhet Er-gun, Inrh Sairl.ri, lstanbul, 1936, I, 166.169; Ali Atalay, Abilal Musasullan ve

VilAyehAmesi,lstanbul, 1978. Her ikisinin de ilmt bir negir olmadrgrnr s6yle-mck gerekir. Bu menikrbnimenin ilml nesri, Abdurrahman G0zel raraflndanyaprlnrrqtrn Abtlal Musa vellyctnamesl, 'l'tK yayrnlan, Arrkara 1999, Iluractahem negre esas olan Bedri Noyan n0shasrnrn trpkr basrmr, hcm de transkripsi.yonlu geviriyazrsr vardrr. Ayrrcr bag krsmrnda bir de exr hakkrnda incelemebulunmaktadrr.

37



Menikrb-r Kaygusue Baba (?)

Kaygusuz Baba veya Kaygusuz Abdal, Bektagtligin en muhte-

rem tanrdr$r simalardan biri ve bu tarikat edebiyatrnrn ilk ve

en btryuk temsilcisi olarak bilinir. Asrl adr Seyyid AlAuddin

Gaybi olan Kaygusuz Abdal, Abdal Musa'nrn en ileri gelen ha-

lifelerindendir. MenAkrbnimesinden ve diger kaynaklardan

anlagrldr$na gdre, devrinde tanrnmr$ bir gahsiyettir.35

XIV yuzyrhn son yansr ile XV ytrzyrhn ilk yansr arasrnda ya-

sayan Kaygusuz Abdal muhtemelen Aliiye bef,i Hirsnmuddin

Mahmud'un ogludur.36 Genq yaglannda Abdal Musa'ya intisab

etmigtir.3T Uzun yrllar Abdal Musa'nrn tekkesinde yetigtikten

sonra, halife makamlna getirilmig ve Mrsrr'a gitmigtir. Mrsrr'da

uzun mtiddet kaldrg ve tarikatr burada yaydrgr genellikle ka-

bul olunmaktadrr.3s $eyhi Abdal Musa gibi Kaygusuz Abdal'rn

da bir Kalenderl oldu[,u, bu sebeple daha gok Kalenderiler'in

bulunduSu yerlerde dolagtrgr3e ve Babal hareketinden genig

qapta fikri etkiler tagrdrfr anlagrlmaktadtr.ao Nitekim menAkrb-

ndmesinin cografi sahasr incelendif,i zaman, menkabelerininbuyuk krsmrnrn Kalenderiler'in qok oldu$u Mrstr, $am, Halep,

35 Kaygusuz Abdal hakkrnda kitap veya makale halinde birkag aragtrrma yaylm-

lanmrg olup, 6nemlilerinden bazrlan gunlardrr: M. Yahya Dath, Kaygusuz Ab-

dcl, lstanbul, l94l; A. Golprnarh, KaygusuzAbdal - Kul Himnrct - Holllyf, ls-

tanbul, 1953; E K0prul0, "Mrsrr'da Bektagrhk", fM, 1939. Ona ait oldulu sdy-

lenen butun eserlerine dayanarak yeni ve genig bir monografi Abdurrahman

C(zcl tnrafrndan yaytmhnrnrgtrr. Kaygusug Abdal, Ankara, l98l; Noyan, llli-li)n Y lnlc r lylc llahtaltl l I v c Alcvtl lh, l, 283-290.

36 Gtizel, s.73-71.

37 Bkz. Mendhft-KB,A. Gi.rzel'in Ozel K0t0phanesi'ndeki Elmah ntshasr, s.2-5.

A. Grizel bu nushayr esas alarak, bagrnda Abdal Musa'nrn hayatrna ve es€r€

dair bir incelemeyle birlikte eserin ilmt bir neSrini yayrmlamtltrr: Kaygusuz

Ahdal (Alacddin Gaybt) Mcnlhrbnlmcsl, TTK Yayrnlarr, Ankara 1999.

38 Kdprulti, a.g.rn., s.20; A.Gdlprnarh, Alcvt-Bc&ta$t Nclcsleri, lstanbul, 1963,

s.14.

39 (iolprnarh, "Kaygusuz Abdal", 1A.

40 Fahir lz, "Kaygusuz Abdal", EI2. Ayrrca daha genig bilgi iqin bkz. Ocak, "Ka-

lenderller ve uektaprlik", l.U. fdebiyat Fak0ltesi, Dof,umunun 100. Yil:z.ila Ata-

ttirh'e Armagan, lstanbul, 1981, s.297-308.

38



Hama, Necel ve KerbelA gibi yerlerde geqtigi gorulur'

Kaygusuz Abdal'rn gok baganh dini ve lndini bazr manzum

escrl;ikaleme alchfr, boylece ilerde Bektasilik tarikatr iqinde

geligecek ve onemli temsilciler yetigtirecek bir gelenesin kuru-

cusu olclu ,u bilinrncktcclir.4l

lgte Mendhrbt Kaygusuz Baba'nrn konusu bu zattn hayatrnt

yansrtan menkabelerden olugmaktadrr. Eserin yazan belli de-

itai.. lgindeki bir pasajda Yavuz Selim'den henuz yagayan bir

f,adigah edasryla bahsedildigine ve Mrsrr'r fethine atrfta bulu-

nulduguna bakrlrrsa,a2 1517-1520 arast kaleme ahndr$na gop-

he yolirur. Bir Bektagi dervigi olan meghul yazar, eserine koy-

du{u menkabeleri gezdigi tekkelerden ve ozellikle Elmah'daki

ve-Mrsrr'daki

tekkelerden roplam$ gorunuyor. Bag tarafta Ab-

dal Musa'ya ait menkabelerin ise, muhtemelen vildyetndme-i

Abdal Musa'dan ahndrf,r sdylenebilir'a3

Eser, Abdal Musa hakkrndaki krsmrndan sonra' Kaygusuz

Abdal'rn ona miirid olugunu anlatrr. Daha sonra muridliti za-

manrndaki olaylar zikredilir. Bunu takiben, halife olu$u, Mrsrr,

Hicaz, Irak ve suriye seyahatleri ve nihayet tekrar Abdal Musa

tekkesine donugu ve 6lumu, eserin son krtmlannl te$kil eder.

zaren bu durumuyla menikrbndme, Kaygusuz Abdal'a dair

bilgi veren temel kaynak htiviyetindedir'

VilEyetnime-i Seyyid Ali Sultan (Cezbi)

Btr cser, Bckta5i edebiyatrnda ve gelenesinde Krzrl Deli laka-bryla anrlan seyyid Ali sultan'rn menkabelerini ihtiva eder. Adr

BeQen hakkrnda hemen hemen yegAne kaynak durumundadrr'

i.rrudut anlagrldr$rna g6re XIV' yuzyrl sonlanyla XV' yuzyrl

baglannda yalamlg olmast gereken bu derviS-gazi' Yrldrnm Ba-

4lKoprulti,TrtrltEdebiyaundallleMutasavvrfar,Ankara'1976'3'baskr'339-340; aynr yazrrt, a.1m.,s.19, not 5; G6lprnarh, Yunus Emrc ve Tasavvu ' s'235'

42 Bkz. Menah$'KB, s.27 -28.

43I]umenikrbnimeninpekaznirslrastnarastlanmtgolupbunlarclaqoc,unlukla

ozel kutuphanelerde bulunmaktadrr'

39



yezid z^tnanrnda Horasan'dan Anadolu'ya gelmiS g6runiiyor.

Kendisiyle birlikte bulunan Seyyid Rostem Gazi adrndaki bir

alperenle Rumeli'deki fetih hareketlerine katrlmrg oldu$,u riva-

yet edilmektedir. lkisi birlikte Edirne, Dimetoka ve dolaylannrzaptctmigler, ahaliyi haraca baglayrp ya da ihtida ettirmigler-

dir.4 Daha sonra Dimetoka'da kendi fethettikleri bir arazide

zdviye inpa ederck buraya yerlegmiglerdir.as

Seyyid Ali Sultan'rn birqok karanhk noktalar ihtiva eden ta-

rihi gahsiyctini aydrnlatmaya qahgan lrdne Beldiceanu, argiv

llclgclcri tizcrindc yaptlgl aragtlrmalar sonunda onun gergek-

tcn Rumeli'dc ilk Osmanlt letihlerine katrldrfrnr ortayaqrkar-

mrptrr.a6 Btiylece bu gahstn, zaman zaman bazt aragttrnractlarca

di$cr menakrbnAmelerdeki gahrslar iqin de iddia edildi$i gibi,

hayali olrnadr{,rnr gdstermig bulunmaktadrr. Nitekirn O. L.

lhrkan da Scyyicl Ali Sultar-r'rn lakabr olan Kzrl Deli tramrna

yazilt zlviyesinin vakrf kaydrnr vaktiyle yayrmlamrgtr.oT Beldi-

ceanu'ya gdre bu zat, Rumeli'deki fetih harekatrna katrlan bir-

gok heterodoks dervigten biriydi.48

Bektagili$in briyuk evliyAsr arasrna giren ve Dimetoka'daki

tekkesi bu tarikatrn d6rt onemli tekkesinden biri kabul edilen

Seyyid Ali Sultan veya Krzrl Deli iqin tarikat edebiyatrnda tak-

dis ifade eden pek eok nefes bulunmaktadtr.ae Bu, Bektagiler

44 ItW. Vildyetndme-SAS, Cebeci l1 llalk Kutuphanesi, rrr.ll89, s,2-20. Eserirr iti-

nasrz ve pek gok yanhg okumalarla dolu bir neqri, Bedri Noyan taraftndan ya-

prlrrrr5trr: ,scyyid Ali Sultal (Kr<rl Dcli) Vildyundrncsi, Ankara (tariltsiz),

15 A.g.e.,s.42-44.

46 l. lh:ldiccrrnu-Stt'inhcrr. "I-a vita de Seyyid Ali Sultan et la Conqu0te dc la'l lrr:rr:c lrar lcs lulc:s", l'rotccdlngr oJ the XXVIII th lnttrnatiunl (.()nlircs ry'()ti-

entalists (Ann Arbor, 1967), Wiesbaden, 1971, s.275-276. Aynr yazar, " Seyyid

Ali Sultan d'aprcs les rdgistres ottomans: lllnstallation de I'Islam heterodoxe

crr 'l'lrrircc",7 hc Via l:gnatid under Oatoman Rule 1380-1699, cd. tj. A. Zachari-

irrlrrrr, ( rrtc 199(r, s.45-(i(i; Noy:ln, ltrilrin Ylnlcriylc rlc,ltd$tlirr vc AL'vtlih, l,

2,17-)56.

47 Barkan, s.339-340.

48 Beldiceanu-Steinherr, s,276.

,t9 Bu nefeslerden bazr ornekler igin bk. Gdlprnarh, Netesler, s.109; Qztelli, Pir

.sultdn ADldl, lsranbul, 1971, s.185; aynr yaza( tlehtagtGrtlleri, s.l2l-122.

40



ve hatta Krzrlbaglar\n onu ne kadar benimsediklerini goster-

rnek bakrmrndan kayda de$er.

Vildyetndme-i SeyyidAli Sultcn'rn yazail ilk bakrgta, igindeki

manz0melerden birinde gegtigi rizere Cezbi mahlash bir gAir

gibi g6nintiyor.s Tezkirelerde lbrahim adrnda, bu mahlasr ta-

gryan bir gAir bulunrnaktadrr. Fakat bunun Bektagi olup olma-

drgura dair kayrt yoktur. Aslen Trrhalah olan lbrahim Cezbi

BagrnakqrzAde, Seyyid Ali Efendi'nin kazaskerligi srrasrnda birara kadrhk yaplnlgtlr. Mahlasrndan da anlagrlacaSr gibi, cezbesi

sebebiyle bazr biqimsiz olaylara karrgtrgr igin azledildigi belir-

tilmektedir.5r

Eserin diline ve uslfibuna bakrlrrsa XV yuzyrlda yahut XVI.

ytizyrhn ilk yansrnda kaleme ahndr$r intibdr uyanryor. Bu iti-barla gimdilik, XVII. yrizyrhn sonlanyla XVIII. yuzyrhn bagla-

nnda yagayan Cezbi'nin ilk yazar olamayacaSr, belki sonradan

bazr manzfimeler ilAve ederek eseri yeniden kaleme alan kigi

olabileceSi drigrinrilebilir.

Ntishalarr qok nadir olan menAkrbnime,s2 karakteri itiba-

riyle oteki Bektagi mendkrbnimelerinden aynlrr. Bu eser, Bct-talndme, Ddnilmendndme ve SaltthnAme gibi, cihad ve gaz?t

esasrna dayanmakta ve ilk Rumeli fetihlerini aynr tislopla hi-kaye etmektedir. Bu itibarla hem Seyyid Ali Sultan, hem de

menkabeleri en az onun kadar yer tutan Seyyid Rtistem Gazi

birer gazi-evliyA hriviyetini gostermektedirler. Menkabelerin

hepsi de bu sebeple fetihlerin yaprldrSr yerlerde, yani Gelibo-

lu bagta olmak uzere, Bolayrr, Edirne, Dimetoka, $umnu,RusEuk, Silistre vs. gehir ve kasabalar civannda gegmektedir.

Dikkat edilirse buralan, ilk Osmanh kroniklerinin de ilk fe-

til-rlerin cereyan ettigi yerler olarak gdsterdikleri bolgelerdir.

50 Bkz. Viltlyctnttnnc-.S4,5, s.35.

51 CUftl Ali,'liSrtfatu'g-$uardl, lstanbul Universitesi Kiituphancsi, ty nr.1533, v.

llb; MirzAzAde Salim, Iceftirc-i Salirn, lstanbul, 1315, s.202; RArniz l{irseyin,

Adabt Zureta; l.U, Kutuphanesi, ty nr.9l, s.5.1,

52 Pek az kutuphanede bu n0shalardan birine rastlanmakra olup, asrl bazr Bekta-

gl Ccvrelerdc ve bazr 6zel krittrphanclerde bafka nrlshalan bulunabilir.

41



Bu bakrmdan eserde yer alan bu fetih hikAyelerinin hayalmahsult olmayrp gergek olaylann devrin ve gevrenin icabrolarak menkabevt bir tarzda aksettirilmip gekilleri oldufiurrudugunmek daha do[rudur,

Viltyetntme-i Sultan guctuddtn (Esiri)

Sultan guciuddin hakkrnda bilgi veren tek kaynak adr gegen

bu eserdir. Eser uzerinde qahgmrg olan Orhan Kopnilir'ye go-re, Sultan $ucduddin, XV ytizyrhn ilk yansrnda yagamlg ve ee-lebi Mehmet ve lI. Murat devirlerini gdrmirgtiir. Rum Abdalla-

n zrimresine mensup onemli bir gahsiyettir.s3 Gergekten vilA-yetnamede gegen bu iki padigahrn isimleri ve onlann gevresin-

deki bazr Osmanh devler adamlan ile munasebetleri, geyhinyagadr$r devri aqrkqa bildirmektedir. Ancak doSum ve 6lumtarihleri, ailesi ve yetigmesiyle ilgili birqok hususlar karanhk-trr. Viliyetndmesinden anlagrldr$rna g6re bu zat butun yaz

durmadan dolagan, krgrn ise Seyitgazi'deki tekkesinde veya ci-

vardaki bir ma$arada yagayan tipik bir Kalenderi geyhidir. Ni-tekim devrinde bu ztimrece qok takdis edilmigtir. Eserde sade-ce Sultan $ucd veya Sultan VarhSr olarak da adrna rastlanan bupeyhin, Timurtagoglu Ali BeS gibi devlet adamlan,il SeyyidNesimi ve Kaygusuz Abdal ve benzeri tinlti geyhlerle de iligkisivardrr.ss Mriridleri uryan gucdiler diye tanrnan Sultan $ucAud-din'in, gazilerle yakrnhf,r bulundu$u ve zaman zaman fetihlere

katrldrfr anlagrhyor.ss Adrnrn birqok Bektagl-Alevi nelesinclehtirmetle yadedildi$ine bakrhrsa,sT onun bu iki zumre tarafin-dan onemli evliyidan sayrldr$r g6rulur.

53 O. K6prulti , Tarih Kaynafir Olarah XIV-XV. Astrlara Ait Ba4 Tnrhqe Mendhrbnl,-rneler, basrlmarnrg doktora tezi, lstanbul, 1953, s.19; aynr yazar, .Vildyetndme-

i Sultan guctuddrn", IM, Xvu (1972), s.177-184. Ayrrca bkz. Ocak, Kolendc_rtler, s.92-93

54 Bkz. Vldyetndme-Sg, O. K6pr0hi'nin 6zel kritr:phanesiirdeki n0sha, v. 9a-b.

55 A.g.c., v. 13b.

56 A.g.e., v.9a-b; O. K6prUlt, s.20.

57 ornek olarak 5uraya bakrlabilir: Kemal samancrgil, Alevt giirleri Anr<rtojisi, ls-

42



Vildyetndme-i Sultan $ucdudiln'in bugrin bilinen iki ntishasr-

nln dili, eserin XV yuzyrla ait oldulunu gdstermektedir. II.Murat'rn adr gegtifi yerlerde kendisinden yaiayan biri olarak

bahsolunduguna ve Fatih'in hig zikredilmedigine dikkat ecli-li rsr', l 4?.1 - 1 450 nrnsr l<irlcrrrc rrlrrrrlrf,r s0ylcrrr.hilir'. ( ), Ktilrriil(iher ne kadar eserin yazannrn bitinmedigini, belki geyhin nrti-

ridlerinden biri tarafindan yazrlmrg olabilece$ini kaydederse

de,s8 metin iCindeki bir beyitte yazartn adr agrkga Esiri olarakgegmektedir.se Tezkirelerde Esiri mahlasrnr tagryan bir giirerastlanlyor. Kendisi uzun mriddet kAfirler elinde esir kaldr$r

igin bu mahlasr aldrSr bildirilen ve gergek adr verilmeyen buzatrn, Afnboz Adasr'na yerlegerek burada l59l tarihinde ol-dugu haber verilmektedir.m Vilayetnimenin yazan olan Esiri

e$er bu Esirl ise, o zaman eserin XVI. yuzyrl ortalannda yazrl-

drsrnr sdylemek gerekir.

UCte ikisi nesir, geri kalanr nazlm olarak yazrlan viliyetni-menin, Sultan $ucduddin'in seyahatleri srrasrndaki menkabe-

leri ihtiva ettif,i goruluyor. Eser, diter vilAyetnameler gibi do-

Sumdan 6lome kadar tam bir tercumeihal niteliginde def,ildir.lginde bazan argo deyimler, hattd atrr ktifurler vardrr.

Menkabelere dikkat olunursa, merkez Seyitgazi olmak tize-

re, Bursa, Kutahya, Manisa, Ankara dolaylanndan ibaret bir

sahayr kapladrklan mugahede olunur. Buralan, XVtIl. yuzyrla

kadar Anadolu'da Kalenderiler'in yo$un olduklan bolgelerdi.

Bu da geyhin daha gok kendi tarikat qevresi iqinde kalmayr

tercih etti$i ve faaliyetlerini bu sahaya toplamayr istedif,i tar-zrnda yorumlanabilir.

ranbul, 1946, s.159. Sultan Sucduddin halk arasrnda da hala bUytik bir velt

olarak tanrnmakta ve Seyitgazi'nin 2 saat batrsrndaki mezan hunnetle ziyarct

olunarak adaklar adanmaktadtr (bkz. Hikmet Tanyu, Anhara ve Q,evresinde

Adah ve Ad.ah Yerleri, Ankara, 1967, s.204).

58 O. Koprul0, s.13.

59 Bkz. Vil4yetname-S$, v. 2lb:Ey Esirl hasre dek ger diniliirse bu kelAm

Nice hasrola bu olmaya temam.

60 Asrk Cefebi, v. 44a; Krnahzide llasan Q.elebi, TeThiretu'5-guard, n5r. lbrahim

Kutluk, Ankara, 1978, I, 164. Ayrrca bkz. Bursah M. Tahir, tl, 2.1.



Vil8yetn6me-i Otman Baba (KUgUk Abdal)

Otman Baba, 5imcliye kadar ele ahnan menAkrbndme sahipleri

arasrnda belki en renkli simaya sahip olan bir kisidir. Hayatr

hakkrndaki bilgiler, adr geqen bu menikrbnAmeye dayanrnak-taclrr. Rurada belirtildifline g6re, Otman Baba I402'de Timur'lallirlilttc Arraclolu'ya gclrrrigtir.6l Gcrmiyan, Saruhan vc gcvrc-

sinde uzun mtiddet dola$mrg, Il. Mehmed'in gehzideligindeki

Manisa valiligi srrasrnda burada bulunmugtur.

Otman Baba'nrn 780/1378-9'da dogdutu metinde aqrkga

l<aydcdilrniqtir.62 Asrl adrnrn }{risarn $ah oldufiu, fal<at Otnran

Ilaba lAkabryla un saldr[r rivayet olunur.63 MenAkrbnArnedeki

pasajlar, geyhin giddctli bir cezbeye sahip bulundutunu, en

yuksek rtitbedeki devlet adamlanyla bile azarlayarak konuga-

cak kadar kimseden pervasr olmayan bir gahsiyete malik oldu-

$unu aksettirmektedir. Yaprlan tasvirlere bakrlrrsa, onun da

Abdal Musa, Kaygusuz Abdal ve Sultan gugAuddin gibi bir Ka-

lenderi geyhi oldufu g6riihir. Nitekim hem kendinin hem de

mriridlerinin baglan, kaglan, sakal ve bryrklarr ustura ile tlra$

edilmistir. Yarr grplak bir halde diyar diyar dolagrrlar.6a Anlagrl-dr$rna gore Otman Baba zaman zaman Rumeli'deki fetihlere

gazilerle birlikte katrlmq, bu sebeple onlandan pek qo$u ken-

disine murid olmugtur.65

llk devir Bektagiligi tizerinde gahgan ve dzellikle Rumeli'de-

ki Bektagi tekkeleriyle ilgilenen Machiel Kiel, XVII. yirzy:J ya-

zarlanndan Edirneli Hibri'ye dayanarak Otman Baba'nrn Mela-

mi, Hurirfi ve $ii drigtincelere yabancr olmadr$rnr ileri srirmek-tedir,65 ki vilayetndme bunu epeyce desrekler mahiyettedir.

Otman Baba'nrn Bulgaristan'daki tekkesi, devrinde ve hattA

6l llkz. Viltlydndrrre-C)B, Cebeci ll Hatk Ktttphanesi, nr.495, v.20b.

(rl r1.g c., v l2 |h.

61 A.g.e., vv 20a, l9a, 4lb.

64 A.g.t., vv. 59a-6la vd.

65 A.g,c., w 59a,81b.

66 Ble, "Sarr Saltrk ve Erken Bektagtlik Uzerinc Norlar", fD , 9 (1980). s.31.32

44



daha sonralan en 6nemli Bektagi tekkelerinden biri halincgelmigtir.6T Otman Baba gerqekte Bektagiler'e iyi gozle bakma-

maslna ra$men, onlarca kendilerinden sayrlmrg ve buyrik birveli olarak ncfeslcrde terenntim edilrnigtir.6s Aynca yinc

6nemli bir Bektagi velisi olan Akyazrh Sultan'rn da geyhi sayr-Irr.6e C)turan Rabir, viliyctnlurcsinin bildirdiginc giirc 88.3/

l'178'de olmtigtrir.To

Vildyetndme-i Otman Baba, geyhin yakrn halilelerinden olupdaima kendisiyle birlikte dolagan K0quk Abdal tarafindanonun olumunden be9 yrl sonra, yani B8B/I483'de yazrlmrgtrr

Eser Vildyeora,me-i $dhi adryla da bilinir.Tr tsektagi menAkrbni-

meleri iginde Hacr Bektag'rnki ile birlikte en hacimli olanrdrr.A. Golprnarh bu eseri Kitab-r Dede Korhut'la baglayan, Battal-ndme, Danigmendndme ve Saltthndme ile devam eden zincirinbir pargasr olarak g6rmektedir.T2

Eserdeki menkabelerin anlatrhgrnda kronolojik bir srra ba-

his konusu de$ildir. Menkabeler tamamen birbirinden ba$m-srz birtakrm olaylar koleksiyonundan ibarettir. Krsmen Anado-Iu'da,

buytik krsmr da Balkangehirlcrinde

geccr. A[agdenizi,

67 Kiel, a.g.m., s.31.

68 Msl. bkz. Gdlprnarh, Ne/esler, s.16; Ozrelli, ltchrasi GUlleri, s.I2l.

69 A, G6lprnarh - P N. Borarav, PirSultanAbdal, Ankara, 1943, s.18.

70 Bkz. Vildyetndme-OB, v. 187a. Orman Baba'ya dair ayrrca bkz. Ocak, Ralendert-

ler, s.96-101. Otman Baba ve vilayernamesi tizerine daha genig bir tahlil icinbkz. Halil lnalcrk, "Dervishe and sulran: An analysis of rhe Otman BabaVila-

ycnamesl", The Middle East and thc Balhans uniler the Ottoman frnpirc: Esscyson Economy and Socicty, Bloomington 1993, s.19-36. Otrnarr Baba iqin ayrrcabkz. Noyan, Burun y(tnle riyle Behrastli& vc Alcvrlift, 1,259-264.

7l tsu eserin ilk baskrsrnda girndilik tek niishasrnrn, Cebcci (simdiki Adnan Otti-ken) tl Halk KurUphanesi'ndeki 495 numarah, geq tarihlerde istinsah edilmign0sha oldutu belinilmigti. Ancak sonradan iki ntishasrnrn daha bulundu[uanlagrlrnrgtrr. Bunlardan biri, eski Ankara 6cncl Kitaph{r, no: 643'rcki n0sha-drr. Aynca, XVI. yuzyrla ait bir ba5ka nushanrn A. Sadrk Erzi'de bulundugukendisindcn dtrenilmig, ancak kaybolduSu bildirilrniqrir. Eserin tanrrrlnrasr

iqin ilk dcfa llasan l;clruri bir nrakalc yayrruLurrrg olup (bkr. "C)tman llabrr Vi.lAyctnirncsl", fy, V (1927), s.239-2,1{), Merin O, Faruk Akun tarafrndan ya.pna hazrrlanmaktadrr,

72 llkz. McnAhh.HBV,Onsdz, s,lll,

45



Trrnova, Yanbolu, Zapra, SelAnik, Vardar, Semendire, Vidin ve

Filibe bunlar arasrnda dikkati geker. Konumuz itibariyle bueser hayli zengin malzeme ihtiva etmektedir.

VilSyetn6me-i Koyun Baba

XVL yrizyrlda Bektagilige maloldulu kesin bulunan Kalenderigeyhi Koyun Baba'nrn hayatr ve tariht gahsiyeti hakkrndaki ye-

gAne bilgi kaynatr, Veldyetndme-i Koyun Baba Sultan isimli,muhtemelen XVI. yuzyrlda y^ztya geqirilmig bulunan s6zko-nusu menikrbnAmesidir.T3 Ailesi hakkrnda herhangi bir bilgi

mevcut bulunmamakla beraber, butrin buyuk Kalenderi geyh-

leri gibi, o da seyyid addedilmektedir. Mendkrbnime onulmam Rrzd soyuna mensup lmam Hagim evlidrndan sayar.Ta

Yine btitun buyuk Kalenderi geyhleri gibi, Kurbu'l-ahtab unva-nryla anrlrr.7s $eyhin adrna dair hiCbir gey sOylemeyen eser,

onu daima "Koyun Baba" lakabryla anmakta, sebebini agrkga

ifade etmemekle beraber, dnceleri koyun gtittti$iinu kaydetti-

Sine gore, sebebi bu olsa gerektir. Evliya Qelebi'ye gore ise onabu lakap, her yirmidort saarre bir aynr anda koyun gibi mele-diSi igin verilmigrir,T5 Bununla beraber Pir Sultan Abdal'a atfe-dilen bir nefesten, adrnrn Hasan oldu$u anlagrhyor.

MenAkrbnimeye gore Fatih Sultan Mehmed'in ga$dagr olanKoyun Baba Horasan'dan gelmig olup,tt 6nce Bursa havalisinegiderek orada koyunlan gritmeye baglamrg, bir ara bir ma$ara-

da krrk g0n inzivaya gekilip riyazatla meggul olmug, buradakendisine ilAhl bir iqaretle Agrk Qoban ve Arif Coban lakaplanverilmiqtir.Ts F Babinger'in yerinde ifadesiyle, bunun tarihi hig-

73 Burada Ankara Millt Kfitriphane, nr. A 3038'daki, geg dewe ait, son krsmr ek-sik nrisha kullanrlmrgtrr.

74 Bkz. Velayemame-i KBS,, v lb.

75 A.g.c., aynr yerde.76 Evliya (elebi Seyahatnlmesi, lstanbul 1314, Il, l8l.77 BUr..Veldyctndme-i K85., v. lb.

78 A.g.e., w. 2b-4a. Herhalde Otman Baba mcnikrbnlmesinde Koyun Baba iqin

46



bir krymeti yoktur.Te Qtinku Anadolu'da XVl. ytizyrlclan 6nce

yasaml$ bUtUn Kalenderl geyhleri, BektaSi gelenefi tarafrndanHacr Bektag'rn qatdagr kabul edilmigtir. Ama menAkrbndmedekikcsin ifadc ve anekdotlar, Koyun Bal:a'nln Fatilr

Sultan Mclr-med zamanrnda yagadrfrnr ispat etmektedir.so Nitekim E Ba-binger de,Veldyetndme-i Otman Baba'da Ank Soban adryla anr-lan zatrn Koyun Baba olduSuna dikkat etmigtir.sr Bu da KoyunBaba'nrn Otman Baba ile ga$dag, yani onun gibi XV yrizyrldaya$amlg bir Kalenderi geyhi oldu$unu gostermektedir.

Yine menikrbnimeye g6re, Bursa yoresindeki ikametindensonra, bir ara lnegol ydresinde de qobanhk yapmrytrr.82 KoyunBaba artrk iyice gohret sahibi bir veli olduktan sonra, kendi ab-dallanyla Osmancrk'a gelmig ve daha once bagka bir Kalenderigrubuna ait olan buradaki mritevazr zlviyeye yerlegerek irgadabaglamrgtrr.s3 Anlagrldrgr kadanyla Koyun Baba burada tam an-lamryla Kalenderilik erkAnr uzere, mticerredlik prensibine uy-gun bir hayat surmugttir. Ancak gevredeki ulemA raralrndan higde hop ltargilanmadrgr anlagrhyor.s 5ohreti Fatih Sultan Meh-

med'in kula$rna kadar gitmig, Osmanh sultanr, Uzun Hasantizerine giderken Koyun Baba'yr ziyaret etmigtir. Gdrugme srra-srnda kendisine, etraftaki koyleri vakfetme ve briytik bir tekkeyaptrrma teklifinde bulunmak sureriyle takdir duygulannr g6s-

termek istemigse de, Koyun Baba padigahrn bu l0tfunu kabuletmemigtir. Ancak, Osmancrk'rn iginden gegen Krzrlrrmak us-

ttine bir koprti yaptlrmasrnr rica etmig, sultan da geyhin bu ri-

kullanrlan Anh Qoban lakabrndaki Arrh kclimesi, csasrnda do6rusu Ari olanbu kelimenin, eski harllerle yazrhg benzerlt$inden dolayr mtrsrcnsih tarafrn-dan Arrk yazrlmasr sonucu ortaya qrkmq olmahdrr. Zaten menkabe Koyun Ba-ba'ya bu Ari/ lakabrnrn nasrl ve rildigini agrkhyor.

79 Babinger, "Koyun naba", ftt.8Q Veldyetnlma-i K85., vv llb-13b.

8l Babinger, aynr yerde.

82 Veldyetndmc-i KBS., v. 5b.

83 A.g.e., aynr yerde.

84 A.g.e., w. 8a-9a. Burada bir vaizin ve medrese mollalannrn kendisini sihirbaz-hkla itham edip yakmak istemeleri anlatrlrr.

47



caslnr severek yerine getirmigtir.ss Menakrbnimcden anlagrldr ,r

kadanyla Koyun Baba hayatrnrn geri kalan krsmrnr, bir qok ke-

rametler gosterdigi Osmancrk'ta tamamlamrgtrr.

Vel(tyetname-i Koyun Baba Sultanclan elde etti$imiz bu bil-

giler, Koyun Baba'nrn, Fatih Sultan Mehmed zamanrnda Os-mancrk'ta yasamrl unlu bir Kalenderi geyhi olduSunu aqrkga

ortaya koyuyor. Aynca, meseld gerek Abdal Musa, Kaygusuz

Abdal, gerekse Hacrm Sultan velayetnamelerinde Hacr Bektag-r

Veli ile baf,lantr kurulduSu halde, burada onun adrnrn bir kere

bile geqmemesi de, Koyun Baba'nrn, trpkr Otman Baba gibi,

Hacr Bektag gelenef,i drgrndaki, yani Haydari olmayan Kalen-

deriler'den bulunduSunu dugundtirmektedir. Buna raflmenBektagilik, onun Anadolu ve Rumeli'deki gdhretini 96z onrine

alarak kendisini Bektagi geleneSine sokmug olmahdrr. Koyun

Baba'nrn turbesi bugtin Osmancrk'ta bulunmaktadrr. Evliya

Qelebi XVII. yrizyrlda burasrnr ziyaret etmig ve Bektagiler'in

"beyne'l-lulh meztnfirn" olmalanna ratmen, buradaki zdviyede

yagayanlann sessiz ve sakin, kendi hallerinde, trpkr Koyun Ba-

ba gibi "koyun ve huzu gibi meleyen halim ve selim, micerred,Arif-i billdh Ehl-i Snnnet ve cemdatden musalli, mutedeyyin

ddemler" olduSunu yazanw

Evliya Qelebi'ye gore buradaki Koyun Baba'nrn trirbesini

bizzat IL Bayezid yaptrrrnlgtlr;87 nitekim Koyun Baba'nrn me-

nAkrbnAmesi de, tekke ve turbenin Il. Bayezid zamanrnda ya-

prldrgnr do$rulamaktadrr.

VildyetnAme konumuzu ilgilendiren inanq morifleri itibariy-le oldukga zengin sayrlabilir. Elimizdeki ntisha XlX. yrizyrlda

istinsah edilmig olup, belki ozel ellerde daha eski bir nushasr-

na rastlanabilir.s

85 Rkz. A.g c., w. l lb-14b, l5b-16a.

It(r lll<r. l:vliy;r (r'llhi, ll, ltll. llillnrllsi gihi livliyrr (iclrbl burrrr hqrzcr currrlclt'ribiitrirr llchtarlk'r icin l<ullarrrr.

tl7 ltkz. I:vliya (.e krbi, aynr ye rde, llugtin bu brtryUk znviyeden yalnrzca Koyun lla-ba'nrn trirbcsi ile gcvrede yrkrk duvar kahntrlarrndan bapka bir gey yokrur.

88 Dcnrir Baba vildycrndnrcsi'nin muhtemelen daha eski tarihli bir nushasr Ars-lanbcyli (llski*hir Seyirgazi yakrnrndaki eski SucAeddin Velt kOyu) kOyUnde

48



VilSyetnime-i Demir Baba

Demir Baba Otman Baba gelene$ine mensup bir Kalenderigeyhi olup, Otman Baba'ntn yol evladr ve onun halifesi Akya-

zrh Sultan'rn halifesidir.se Dogum ve 6ltim tarihleri kesin ola-

rak bilinmemekle birlikte, XVI. ytizyrhn ilk Eeyref,ine kadaryagadr$r anlaprhyor. VilAyetndmesi, onun da trpkr Otman Baba

gibi Bektagi geleneSi drgrnda kaldr$rnr ve onlarla rekabet ha-

linde bulunduSunu gdsteriyor.eo O da Otman Baba, Koyun Ba-

ba gibi, hutbu'l-ahtab'drr.el Bu onun, mensup oldu$u qevrede

ne kadar mtihim bir gahsiyet oldufunu ispat eder. VilAyetnA-

mesine bakrhrsa, geyhleri gibi, Demir Baba da bir seyyiddir ve

onun seyyidligi ve halifeligi, Dimetoka'daki Krzrldeli SultanzAviyesinde tasdik edilmigtir.s2

Demir Baba da btitun Kalenderiler gibi durmadan seyahat

etmekte, gittigi koylerden kurban toplamakta, bu arada da yr-

ne Otman Baba gibi medreselilerle, mollalarla tarttgmaya gir-

mekte, gerT ibadetlere peli srcak bakmamaktadrr.e3 Trpkr Ot-

man Baba gibi, zaman zaman gazalara da igtirak eden Demir

Baba'nrn da bir gazi-veli oldugunu rahathkla s6yleyebiliriz.Demir Baba'nrn tekke ve tiirbesi bugun Rusquk'a baSh Ke-

maller kazasrnrn Mumcular koyunde bulunmaktadtr.ea

VilAyetnamenin 6zel ellerde bazr nushalart bulunmakla be-

raber, bunlann da, genellikle di$er vilAyetnf;melerde oldu$u

gibi, XVII. ytizyrldan daha eski nushalanna rastlanmamakta-

Nevzat Demirtag Dede'de bulunrnaktadrr. Fakat rrarlartmlza ragmen bu nus-hayr g6rmek mumkirn olmamqtrr.

89 Bkz. DemirBabaVilayemamesi,Girig krsurr, s.l5-33; metin krsmt, s.76,

90 A.g.e., s.1.19-150.

9l A.g.e., pek qok yerde.

92 A,g.e., s.110, ll3.9I Msl. bkz. a.g.c., s. Iil.94 A.g,e., giri5 krsnrr, s.34-45; Daha geni; bilgi ve ilgili litcrnttir icin bkz. Yordan

Stefarroy "Denrir Uaba l'ckkesi", l]ulgaristan Alcvileti vc l)anir llahu'Iehhesi,cd. Ivanigka Georgieva, qev. Tirrker Acaroglu, lstanbul 1998, Kaynak Yayrnln-

rr; Demir Baba hakkrnda aynca bk. Noyan, Bfltri,r Y,Jnlerlyle Behtaltlift ve Ale-

vtlih,l, 269-272.

49



drr. Burada kullanrlan Bedri Noyan negri de, 1029/1620 tari-

hinde istinsah edilen bir nfishadan yazrlan IZ39/L823-24 ta-

rihli bir y^zm^ya dayanmaktadrr.

Demir Baba Vildyetndmesi, Otman Baba gelene$ininbir

de-

vamr olmasr itibariylc ilgi gekici bir nitelite sahiptir. Nitekirno, Bektagi geleneSinin de$il, daha ziyade Kalenderilik gelene-

$inin tipik ozelliklerini yansrtan buraya kadar srraladr$rmrz

mendkrbnimeler zincirinin son halkasrdrr. Bu eserlerde Hacr

Bektag, Bektagiligin piri huviyetiyle de$il, Kalenderililin yrice

bir velisi srfatryla zaman zaman zikredilir. Buna ra$men, Bek-

tagiler bu eserlerde pek makbul saytlmazlar ye Kalenderiler'le

devamh bir rekabet ortamr igindedirler.

Menikrb-r Veli Baba

Veli Baba'nrn Isparta'nrn Senirkent kazasr yakrnrnda Ulut-bey'de bulunan ttirbe ve tekkesi, kendisinin XVII. yuzplda bu

bolgede yasamri bir Bektagi geyhi olduf,unu gosteriyor. Bugtin

soyundan gelen ailenin elinde bulunan ve bilinditi kadanylatek nusha hatindeki menlkrbnimesine bakrlrrsa,es Veli Baba

Hz. Htiseyin soyundan gelme bir seyyiddir; Seyyid Veliyyud-

din Gazi adryla bilinen zatln torunu olup onun yanlnda buyri-

mligtr.ir. Rivayete gore atalan bu bolgenin fethi igin Abbasi ha-

lifeleri tarafrndan yollanmrgtrr. MenikrbnAmede Veli Baba'nrn

dedelerinin Orhan Gazi ile, dolayrsryla ilk Osmanh fetihleriyle

ilgisi olduf,u vurgulanmakla beraber, bunlan tarihen belgelen-dirmeye imkdn yoktur.eG

Veli Baba'nrn menAkrbnimesi, daha oncekilerden her ba-

krmdan ayn, kanaatimizce Balkan Bektagiligi'nin tipik karak-

teristiklerini yansrtan bir eserdir. Bu menAkrbnAmedeki bazr

95 Burada, bu nrlsha tzerinden Bedri Noyan rn gerqeklegtirdigi ne5ir kullanrlmrg-

ur (Veli BabaMendhtbnamcsi, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr).96 Veli Baba'nrn hayatr ve gahsiyeti hakkrnda daha genig bilgi lqin bkz. Veli ltaba

Mcndhrbnamesi, girig krsmr; Bayram Urekli-Ali BaS, "Veli Baba ve Senirkent

Utugbey'dcki manzumcsi', SOFFED, 9- l0 ( 1994- I 995), s. 140- I 5o. Ayrrca bu

makalede tekke ve vakrflan hakkrnda da genig bilgi bulunmaktadr.

50



kerarnetleri anlatan menkabelerle beraber, donernin Balkan-

lar'daki Osmanh mucadelelerine dair bazr epizodlar da yer al-

makta, eserde bahis konusu edilen gahsiyetler, Veli Baba ve de-

desi Seyyid Veliyytiddin Gazi de dahil olmak uzere, artrk'ola-SanrJrstu de ,il, daha gergekgi portreler olarak tasvir cdihnigtir.

Mendkrbndmenin onemli bir boliimu, peygamberlerin krssala-

nna, lslam tarihine ve 6zellikle Oniki lmam'tn menkabelerine

tahsis edilmis olup, daha sonra dedesi Seyyid Veliyyuddin Ga-

zi'nin yaptlgr gazdlart anlatmaktadrr. Diter krstmlan ise Veli

Baba'nrn gosterdigi kerametleri nakleder. Daha onceki meni-

krbndmeler tam anlamryla klasik heterodoks qizgiyi yansrt-

makla beraber, Veli Baba Mendktbndmesi'nde Srinni gizgiye bir

yakrnhk g6ze qarpar.

51







verfiunnehir'de lslamiyet'i kabul eden O$uzlar\n, yeni dini he-

nuz tam anlayarak dzumseyemediklerini gaSdag mtigdhitlerkaydediyor.2 MflverAiinnehir, Hirezm, Horasan gibi muhtelifmrntrkalarda Milslrirnrrn clldurktan sonra gcAitli vesilelerlc,

dzellikle Karahitay-HArezmgah mticadelesi ve Molol istilAsryuzunden Anadolu'ya gdg eden Ttirkler arasrnda3 buyuk kril-ttir merkezlerinden gelme tam Mushimanlagmp olanlar kadar,gok sathi bir gekilde lslamlagmrg, hartA hig Mtrshiman olma-mrg bir kitle de mevcurru. Siretu CelAleddin Menhabirti, Fustd-

tu'l-Addle ve el-Veledu'g-gefih ve benzeri gagdag kaynaklar bukonuda dikkate deger kayrtlar ihtiva etmektedirler. Aynca, E

Koprtilu, A. lnan, O. lirran, C. Cahen ve I. M6likoff gibi 6lim-lerin qahgmalan da bu gerqe$i ortaya grkarmrg, hattd Orta As-ya ve Anadolu'da XIII-XIV yrizyrllarda bile lslamlagmanrn ta-

mamlanmadrSrnr g6stermiglerdir.4 Adlan geqenler, bu durumasebep olarak, soz konusu yrllarda devam eden gdqler sebebiyle

durmaden yenilenen Asya menge'li eski inanglan zikretmigler,bunlar arasrnda ozellikle $amanizm'e a$rrhk vermiglerdir.s Sa-

manizm faktorunu en gok vurgulayanlar, E Kdprulti ve A.lnan olmugtur. Bilhassa bu sonuncusu butUn gahgmalannr $a-manizm uzerine teksif etmigtir.6 Ancak, ozellikle I980'ler son-rasrnda yaprlan aragtrrmalar, $amanizm fakt6rune oldukga iti-bar kaybettirmig gdrunmektedir.

5

6

Meseli bu devirde Abbasl halifesinin temsilcisi srfatryla Ona Asya'da muhtelif

Trirk boylannr dola5an lbn Fazlan, Oluzlar arasrnda kelime-i tevhidden dteyegitmeyen bir Mr.isltimanhk bulundulunu belirtir (bkz. lbn Faslan Seyahatnd-

mesi, terc. Ramazan $egen, lstanbul, 1975, s.30-31).

Bu gdglere dair toplu ve krsa bir tasvir igin bkz. M. Halil Yrnang, Anadolu'nunFalhi, lstanbul, 1944, s.168-170.

Msl. bkz. Kdprtrluzade, Influencc, s.l0-ll ve nor l8; aynr yazar, Osmanh Impa-

ratorlu{u'nun Kurulu5u, Ankara, 1972,2. baskr, i.95 vd; A. lnan, "MtislumanTurklerde gamanizmin Kahntrlarr", Mahaleler ve lncelemeler, Ankara, 1968,

s.463-464 vd; O. Turan, Tarh Cihan lldhimiyeti MeftOrest larihl, lstanbul,1969, I, 178-179 vd.

A.g.e., aynr yerde.

A. lnan'rn bu konudaki yazrlarrnrn bir bibliyografyast Mahaleler ve Incelemt-

ler'in bag tarnfrndn bulunrnaktadrr.

54







ler'in dininin Totemizm ve NatUrizm safhalanndan geqtigini

srnrrh malzemesinden hareket ederek ileri surmugtur. Fakat

sonralan, eski Trirkler'in daha geligmig bir dini sisteme sahip

olduklannr dugunerek buna Toyunizm adtnt vermigtir. Ancak

dalra sonra bunun Budizm oldu$u ortaya gtkmrgttr. Z. G6-

kalp'in $amanizm'i de eski Turk dini olarak reddetmedi$i go-

niluyor.e

Onda sonra eski Trirk dini uzerindeki qahgmalar devam et-

mi9, dzellikle E K6prulu, Anadolu din tarihi ile ilgili qahgma-

lan dolayrsryla $amanizm'e atrrhk vermig, Anadolu'daki hete-

roclt"rks ziintrclcrclc s0rcl<li olarirl< butrun izlcrini g(istcnncl< is-

temigtir.t0 $amanizm hakkrndaki gahgmalar A. lnan'la dahaileri goturulerek bir yandan bu konuda ya ve kitaplar yaylm-

Ianrrken,rr diSer yandan da bu tezi teyid maksadryla Muslti-

nran Turkler arasrnda $amanizm'e dair kahntrlar aragtrnlmtg-

trr.12 Avrupah aragtrnctlar arastnda da aynr donemde hep bu

tezin i$lendif,i gorulmektedir. MeselA U. Harva, W Eberhard

ve L. Resonyi bunlardandrr.l3

Dogrudan doSruya eski Trirk dini ile u ,ragmamasrna ve birSelquklu tarihgisi olmastna rag,men O. Turan da zaman zaman

bu konularla ilgilenmiq, hudut bolgelerinde oturan Turkler'in

yabancr din ve kulturlerin etkilerine maruz kalmalanna kargr-

lrk, asrl btiytik kitlenin $amanist oldufiunu savunmustur. An-

9 Z. (iokalp'in bu gilrtglcri strayll 5u cserlerittdc clc alrtrttttgttr: "'l'iirl< lli, llski

Torkler'de Din", EI;M. V(1332),

s.457-47*',7''trh'I'itresi,lstanbul, 1339; TnrhMedeniyeti larihi, lstanbul, l3'l l.

l0 Ozellikle bkz. Anailolu'dalslatniyet, Brhta$iligin MenSe'ltri adh rnakalcler; frirft

Iarih-i Dinfsi, lstanbul, I34l (tas basma) ve lnfuence.

ll A. lnanln yazrlanndan bir krsmr Mahaleler ve Incelemelefde toplanmrgtrr. Fa-

kat onun gamanizm'le ilgili asrl qahgmast, Tarihte ve Bugin $amanizrn (Anka-

ra, 1954) adh kitabrdrr. Ayrrca bazt ntakaleleri de, H. Tanyu tarafrndan Esfti

Tnrh Dint Tarilri (lstanbul, 1976) adryla bir araya gctirihni5tir.

12 Bkz. Yukanda not 4.

t3 llk:. lturva, Dic llcligi/lscn Vrrstcllungrrr dcr Altaisrlcn VrilLcr, llclsirrltl, l9l8(burada Fransrzca terc0rncsi kullanrlnuptrr); Eberhard, Kultur und.Sicdlung der

l{ondvr,lftcr Chinas, Lcidcrr, l9{2 (bunrch krsrul T0rkgc tcre airntlsi kullanrlnrrs-

trr)i Rasonyi, lbrihtc Iurfthilr, Ankara, 1971.

57



cak o, eski Ttirkler'in $amanizm iginde tek Tan'mefhumunaerigtiklerini de kabul etmektedir.ra

Zamanla $amanizm tezine katrlmayanlann ortaya grktrgr dagonilmektedir, Bunlardan biri, p'wilhelm schimidttir. Bilhas-

sa Hunlar tizerinde duran schimidt, onlarda Eok eskiden beri,gok dini dediti G6k Tanrr kriltune dayanan bir inanE sistemihakim oldu$unu soylemektedir.rs Ashnda bir sosyolog olmasr_na raf,men H. ziya ulken'in de bu konuda bazr fikirler ilerisrirdutunu mugahede ediyoruz. Ona gore eski Trirkler, ger-gekte din desil bir sihri sistem olan gamanizm yerine dualistfakat nhenggi bir gok-yer dinine mensuprular. yakut gamanhgr

ile eski Ttirk dini arasrnda higbir munasebet yoktur. Trirk-ler'in dualizmi monizm olmaga gok elverigli idi. Bu sebepledirki, Maniheizm'in gatrgan iki prensibe dayanan g6nigunri terke-derek Musltiman olmuglardrr. 15

$amanizm gortigune oldu$u kadar bilhassa Batrhlarda be-nimsenen Totemizm tezine de kargr grkan bir bagka Alim, lbra-him Kafeso$lu olmugtur. O, meselA ongunlar gibi Totemizm'i

andrran bazr unsurlar bulunsa da, bunlann komgu kavimler-den geqti$ini savunur ve $amanizm'i reddeder. Ona g6re eskiTtirkler'in dini, tabiat kultleri, atalar ktltt ve G6k Tann diniolarak rig ana krsrmdan olugmaktadr.lT

Bir din tarihqisi olan H. Tanyu'nun biraz daha degigik bir go-rug sahibi olduSu mtigahede ediliyor. Daha oncekiler gibi ga_

manizm'i reddeden Tanyu, eski Turkler'in dinini cahiliye ga$r

Arabistirn'rnr'' llaniflcr'inin dirrinc benzctnrcktcdir.ls o bu ko-

14 lirran, CihanHahimiycti, 1,48-53. Bu tez daha sonra Hikmet Tanyu tarafindanda savunulmu5tur: lslamfthtan oncc Tnrhler'de Teh Tann Inancr, Ankara 19g0,AUIF Yayrnlarr.

l5 Schirnidt, "Eski T0rkler'in Dini", tercirme S. Buluq, TDED, Xlll (1964), s.75-90.

16 Bkr, "Anedolu Orf vc Aderlerlnde Eskl K0lttrlerin lzleri", lFD, xvll (1969),s. I -29.

l7 llkz. "llski'I'trk Dint", r[D, 3 (1972), s.l-34. Aynr makale ayrrca 9u eserlerin-de de ycr aln'5trr. Trirh Dnnyax El Kirabr, Ankara, 1976, s.766-77i;.filrh MiilIKriltrirn, Ankara, 197 7, s.248-263.

l8 Bkz. Ttirhlerin Dint Tarihsesi, lstanbul, 1978.

58



nudaki fikirlerini, daha yakrnlarda yayrmladr$r bir eserinde biraraya getirmigtir.te

Genellikle Altay kavimlerinin dini inanqlan tizerindeki arag-

trrmalanyla tanlnan Jean-Paul Roux, eski Trirkler'in dini ileyakrndan ve derinlcnrcsine ilgilcrrrnip, bu konucla pck gok ya-

yln yapm$trr. Onun, fikirlerini daha gok Orhun Kitabelerinedayandrrdrgr gdrtilur. Ona gore eski Trirkler'in dini buttinUyle

$amanizm degildir; genig 6lgride Gok Tann kriltune, ona mbiyer ve nihayet atalar kultune ba$h bir inang sistemidir.2o Ro-ux, eski Trirkler'de Totemizm olduSu gdnigunu de kabul et-mez. Qunku hayvanlar ve bitkilerle ilgili her inancrn Tote-

mizm ile yorumlanamayaca$lnl savunmaktadrr.2l G6nildugrigibi Roux, bu gonig0yle l. Kafeso$lu'nun tezini paylagmakta-drr. Bu goruge bizim de katrldrSrmrzr hemen belirtelim.

Buraya kadar goruglerini aksettirmeye gahgtrklanmrzdan

bagka, 6zel olarak dini inanqlarla u[ragmamakla beraber, dahaziyade eski Trirk kUltunine dair gahgmalanyla tanrnmlg Baha-

eddin Ogel ve Emel Esin'in gegitli eser ve makalelerinde eski

Turk dini ile alikadar konulara zaman zaman temas edildiginiburada zikretmek gerekir.22

19 lslamhhtan Once Ttrhlerile Teh Tann lnoncr, Ankara, 1980, TKAE yayrnlarr.

20 Bkz. "La religion des lurcs de I'Orkhon du VII'e et Vill'e Sitcles", RHR, I(1962), s.l-24; 2 (L962), s.199-231. Onun gu kitabr, eski Turkler'in dint inang-lan hakkrnda il bir qahgmadrr: La Rcligion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4,

Payot (T0rkqe terc0mesi: Tirhlcrin ve Mo$ollann Es[i Dini, rercurne Aykut Ka-

znncrgil, lstanbul 1994, lqaret Yayrnlarr. lluroda'Iurkqr basrrnr kullanrlnrr$rrr).2l Bkz. Faunc et Florc Sacrtes Dans lcs Socitals Akalqucs, paris, 1966, s.407-i19.

En eski rork dininin Totemizm oldugu fikri, Batr etkisiyle bir zamanlar Maarifvekaleti tarafindan yayrmlanan Turh Tarihinin Ana tlatlan (medhal) (lstanbul,

1931) adh eserde de i$lenmiS, daha sonra T0rklerin lbtemizm safhasrndanAnirnizm, ondan da Natirrizme gegtikleri yazrlmrgtrr (bkz. s.45-51). Gtntrmuz-de de lbtemizm tezini yeniden benimseyenler oldufu gdrulmektedir. MehmerErdz "T0rk lqtimet Hayatrnda Totemizm lzleri" (IAED, Vl-4 (1971), s.289-299)

arllr yazrsrnda ve Til.rhiye'de Bcfttagtlih Alevtlih (lsranbul, 1977) unvanrnr tagr,

yan kitabrnda bu g6r05ti illernistir. llatta Alman nlirni llenhold Spuler de biryazrsrnda GOktUrkler'de 'lbtemizm oldulu kanaarini ileri stirrnekredir (bk:,"Gdkttirkler'in Dini ve Kirltiiru llakkrnda MfilAhazalar", Vlil.'I'nrh Tarih Kong-resi IKongreye sunulan bildiriler], Ankara, 1981, ll,660).

22 Msl. bkz. Bahaeddin Ogel, furh Mitolojisi, Ankara, l97l; Ernel Esirr,..lsljtrni-

59



Kronolojik olarak ozctlenen bu rnuhtelil gorriglcr toplucagoz onrinc alrnacnk olursa,23 eski Trirklcr'in dini yahut inanq-larr konusunda ilk qahgmalann, daha gok XIX. yrizyrl sonla-nyla XX. yuzyrl baglannda Avrupa'da hakim olan sosyolojik

gor0gler etkisiyle, srnrrh sayrda malzemeye dayanmak sOretiy-le yaprldrSr gonilecektir. Daha sonraki aragtrrmalar ise, gerekmetot gerekse malzeme bakrmrndan daha tutarh olup, eskilerenispetle daha satlam sonuglar orraya koyabilmiglerdir. Dikkatiqeken bir husus da Totemizm ve $amanizm tezinin gittikqeterkedilmesi ve eski Trirk dini olarak atalar kultu, tabiat kult-leri ve Gok Tann inancrndan ibaret bir dini sistem ozerinde -

ulak bazr farklarla- birlegilmig olmasrdrr.Ashnda eski Ttrk inanglannr muhtelif Ttirk ropluluklannrn

surdriregeldikleri iqtimai ve iktisadi hayat rarzrnr hesaba kat-madan incelemek gergekqi bir yaklagrm tarzr sayrlmamahdrr.

Bahis konusu inanqlarla bu qok muhim sosyolojik faktOr ara-

srndaki aqrk iligki, bizi sa$lam sonuglara gotrinnekte en buyukyardrmcr olacaktrr.

Hiq Sriphe yoktur ki, her toplumda olduf,u gibi Orta AsyaTrirk toplumlannda da en eski dini inanqlan, yagadrklan goqebc

bozkrr hayatr ve kulturti gekillendirmigtir.2a Bu hayatrn temelunsuru attrr. Atrn yanrnda koyun, deve ve sr$rr da tAli derecede

gelmekte, ziraat qok az nispette tatbik olunmaktadrr.2s Fakat at

yetlen Onceki Turk Kiilrrir Tarihi ve lslAm'a Girig", Tfirr. Knlfuni El Kitabr, Illb, ayrr baskr, lsranhul, l97tl; aynr yazar,Tilrh Kozmolojisi, lsranhul, 1979,

23 llittin bu degigik g6rriglerin sebebinin meseleye ayn ayn tarzlarda yaklagnrak-tan ileri geldigine gtiphe yokrur. Kullanrlan malzemelerin nireliginin rolunu debuna eklcmck gcrekir. Il. Tanyu bu g6rug aynlrklarrnrn, urn0mi mukayesclidinler tarihi, din fenonrenolojisi ve mukayeseli mitoloji bilinmeden srrf Cin,Arap, Fars, Bizans vs. kaynaklann verdigi yerersiz bilgilerden hareket eaitaigiiqin ortaya qrktrsrnr; dini inanqlar incelenirken hakan ve idareci qevrelerle yerte-gik vc g6qebe zunrreler arasrndaki farkhlrklan hesaba katrnarnakmn ileri geldigi-rri haklr olarak ifadc etrnekredir (bkz.TtrhlerinDintTarihgcsi,s.g-9, l3 vcl.).

21 orta Asya bozkrr l(uk[runun mahiyeri ve 6zellikleri iqin gunlara bakrlabilir.

I{asonyi, s.4B-62; Ogel, BriyUft HunlmparatorlupTarihi,Ankara, l9gl, I,32l-352.

25 Willrelm Ku1,pcrs, "llk Turkluk ve llk lndo-Germenlik", Belleten, V (1941),

s 155.456,

60



gdqebe hayatrn btitUn salhalannda her yonriyle kendisinden

faydalanrlan bir hayvandrr, Bu scbeplc Orta Asya'clalci bu eski

gdqebe bozkrr kulturune ath goban htilttira de denilmigtir.zs

Nitekim ilerideki bOhimlerde inanq motifleri incelenirken ye-

ri geldikqe bu inanqlarda atrn iggal ettigi yer kendisini gosre-

recektir.

Asya kavimlerinin ve bu arada Turkler'in kriltrirleriyle u$,ra-

gan W. Koppers, Samoyedler, Torkler ve Mo$ollar gibi benzer

gogebe Coban toplumlannrn iizerinde yaptlgl aragtrrmalar so-

nunda, birbirinin aynr inanglara rastladrsmr, bunlann hepsin-

de de Gdk Tann inancrna ba$r gok ve yer kultuyle, atalar vc

tabiat kultlerinin bulundu$unu ortaya koymaktadrr. Ona gorebritun bu kavimlerde hayvan, 6zellikle at takdisi, kurban gegit-

leri ve muhtelil tabiat kultleriyle ilgili torenler hep aynr rnahi-

yeti gostermektedir.2T Degigik metotlarla yola grktrklan halde

yukanda fikirlerini ozetlemeye Cahgtlglmu aragtrncrlarln Co-

Sunun da aynr sonuca ulagmasr, Orta Asya'daki en eski Turktopluluklannln inang sistemlerinin atalar kUltU, tabiar kriltleri

ve Gok Tann ktiltu olmak trzere uqlu bir din anlayrgrndan iba-ret kabul edilebilece$ini gdstermektedir.

Bu sonucu destekleyen en kuvvetli delillerdcn birisi higguphesiz, Trirklerden kalan en eski yazrh belge niteliSini tagr-

yan Orhun Abidelerfdir. Bu dbideler uzerinde yaprlan incele-

meler, zikredilen bu o9 ana kirlttn mevcudiyerini meydana

koymug bulunmaktadrr.2s Bu tespiti Qin, Arap, Fars, Bizans ve

Batr kaynaklarrnda mevcut haberler ve mtigahedelerle de do$-rulamak ve teyit etmek imkin dahilinde goruntiyor.

26 A.g.m., aynr yerde.

27 A.g.m., s.451-457. NitekimJ.-P Roux'nun yukanda zikredilen kitabr da bu hu-

susu gok iyi belirlemektedir.

28 Orhun Abideleri'ni eski Tfrrk inanqlan aqrrndan iyi bir tahlile rAbi rutanlar-dan biri deJ..P Roux olmugtur. Onun bu konudaki fikirlcri vc cldc errigi so-

nuclar iqin bkz, La Religion, s.215.226, 229.230.

61



Atalar KAIIA

Gtintimrizdeki bazr degipik tezf,hilrlerine bakrlacak olursabu kultrin muhtelif eski Ttrk zrimreleri arasrnda en kokhi, en

gtiglti ve en eski inanqlardan biri oldufru s6ylcnebilir. Hemenhemen bUtun Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulundu$ugdrulmekte olup ataerkil aile yaprcrnln bir sonucu olarak yo-rumlanan atalar ktiltu, tarihi nispeten iyi bilinen en eski Turktopluluklanndan Hunlar zamanrnda tespit edilmektedir. Hun-lar'da yrlda bir kere um0mi bir merAsim dUzenlenerek atalannruhlanna kurban kesiliyordu.2e Herhalde onlardan dnce de bu

krilttin mevcudiyetini tahmin etmek mrimkUndur.Orhun Kitdbeleri'nde, bilhassa Bilge Kafan Kitdbesi'nin so-

nunda atalar kultunu ihsas eden satrrlann bulunmasr, bununGoktrirkler'de de varhsrnr gosteriyor.3o X. yuzyrlda Orta As-ya'daki qegitli Trirk zumreleri arasrnda dolagan EbO Dulef, Ki-mckler'de bu krilttin mevcut oldulunu aqrklayan iladeler kul-lanrr.3t O, sadece dldukten sonra delil, 6lmeden dnce de ihti-

yarlarrn buyuk bir saygryla tizim edildigini y^ztyon Ashndaolmug atalara duyulan dini saygr, onlann hitrralannrn ve eg-

ydlannrn bile takdisine yol aqmrg,32 bu yuzden Turkler olule-rini her turlU egyisryla birlikte g6mmriglerdir. 1. KafesoSlu,

Trirkler'in drgrndaki kavimlerde bu inancrn atalann yan Tanrr

sayrlmasrna kadar vardrnldr$rnr, ancak Trirkler'de boyle ol-madrgrnr belirtiyor.33

29 Kdprultzede,TilrhTarih-i Dinfsi, s.,15-46; Kafesollu, Eshi T0rlr Dini, s.22-23.

30 Bkz. Ortun,Abideleri, ngr. Muharrem Ergin, lsunbul, 1970, Bilge Ka[an Kitabe-

si, kuzey cephesi, satrr: 1.4; aynca bkz. Roux, l-a Religion., s.230. Aynr y^zailngu eserinde Turkler'deki Atalar kultu hakkrnda ayn bir bdlum halinde geniibilgi ve tahliller bulunmaktadrr: Roux, La Mort Chez ks Peuplcs Altatqucs Anci-

ens et Mtilitvaux, Paris, 1963 (Turkgesi: Eshi vc Ortogflarila Altay Titrhlcrinile

Ol0m, tercirme Aykut Kazancrgil, lstanbul 1999, Kabala Yayrnlarr, s.188-214).

3l lbnFazlan, s.87.

12 Kanaatimizce Mislfimanhgrn kabulundcn sonra Turkler arasrnda gorulmeye

baglayan ve diler Mfisl0man milletlerdekinden bazr farkhhklar g6steren evliyltkultunun menge'ini atalar kUltUnde aramahdrr,

33 Kafesoflu, s.27-73.

62





ne gecmesi (tendsuh, reenkarnasyon) teldkkisini esas alan zik-

redilen iki dinin Trirkler iqinde tutunabilmesinde atalar kultti-nun 6nemli bir payr olduSu dahi gok muhtemeldir.

Tabiat K0ltleri

$amanizm oncesi Ttirk inanglan iginde onemli bir yeri de

muhteliI tabiat ktiltlerinin iggal etti[i gorulmektedir. Eski

Turk topluluklannda tabiat ktiltlerinin, yer ve gok kultu ol-

mak tizere ikili bir goninum aldr$r miigahede edilmektedir.

Bunun bir cephesini tegkil eden yer kulttinrin de$igik unsur-

lardan meydana geldigi gortiltiyor. Eski Turkler tabiatta mev-cut hemen her varhkta mahiyeti kavranamayan gizli birtakrm

griqler bulunduSunu dugunuyorlar, bu sebeple dat,, tepe, tag,

kaya, a$,ag veya su gibi nesneleri canlt kabul ediyorlardr.3e Bu

telakkinin tarihi belgesini yine Orhun Kitibeleri tepkil etmek-

tedir. Bu kitabelerde krsaca yersu'lar (yer-sub) geklinde srk srk

zikredilen ve Goktiirkler'deki telAkki tarzr hakkrnda ipuqlan

veren satrrlarla tasvir olunan tabiat kultti,4o Turkler'de deSigikbir mahiyet kazanmrga benzemektedir.

$ophesiz, dunyanrn muhtelif yerlerinde muhtelif zamanla-

nnda yagayan insan topluluklannr fizik qevrede gOrtilen tabiat

parqalan yahut degigik gekillerde tezahtir eden tabiat olaylan

etkilemigtir. Bu sebeple tabiat kultleri dinler tarihi gahgmalan-

nrn tespitine gore pek gok yerde mevcut olmugtur. lptidii ve

geligmigtoplumlann

hepsinde buna rastlanmr$trr. AncakTurkler'de, Yunanhlar veya Romahlar'da olduf,u gibi, tabiat

ktiltleriyle ilgili birer Tann ve bunlann etralrnda elsAneler te-

gekkul etmemigtir.al Bunun sebebi herhalde, yersulann bizAti-

39 Bu unsurlarla ilgili kirltlere dair incelemeler birinci b6limdedir.

4O llkz, ()rhvn Ahidrlcri, Kiiltiliin :tbidtsi, dogu ccplresi, sirtrr: l l; ltilgc Krgarr

Abirlcsi, <lo[u ceplrcsi, satrr: l0-I l; 'lbnyukuk ibiclcsi, batr ccphesi, satrr: 6, 9.

tJrlrun Abidelcri'nin tabiat k0ltri agrsrndarr tahlili konusunda gcnig bilgi iqinRoux'nun ve Kalesollu'nun zikredilen makalelerine bakrlmahdrr.

4l Kafcsotlu, a,g.rrr., s.20.21, Eski'furkler'dc ycr k0lt0 tlke tn0lkiycti kavrarnry'

la ilgili gorulrnektedir. Yer kUltti dolayrsryla mukaddes sayrlan trzerinde yaga.

64



hi ilahi varhk olarak dugunulmemeleri, yahut da bagka bir ifa-

deyle, dat, tepe, a$ag, tag, kaya, su vs.nin maddi varhk olarak

do$rudan dolruya takdis ve taprnma konusu olamamasr olsa

gerektir.

Eski Ttrrkler'e gore britUn tabiat, bugun ancak ruh diye ifa-de edebildigimiz gizli gtiglerle doludur. Daglar, tepeler, ataq-

lar ve kayalar hisseden, igiten, iyilik veya kotuluk yapabilen

varhklardrr; daha doSrusu bunlan yapan onlardaki gizli guq-

lerdir. Bundan dolayrdrr ki, eski Trirkler bu varhklann bizzat

kendilerine degil, igte bu gizli guglere takdis hissi beslemigler

ve korku, minnettarhk, saygr kangrmr bir tavrr takrnmrglardrr.

Bu husus aga$rda ilgili bOlumde ornekleriyle gdsterilmeyeqa-

hgrlacaktrr.

Tabiat kriltlerinin izlerine meghur OSuz Ka$an destanrnrn

lslam dncesi bigiminde de rastlanmaktadrr. O ,uz'un semivi

menge'li iki kansrndan olma Cocuklannrn Gdk, Gtin, Ay, Yrldu

gibi gok mefhumuyla, Dag, Deniz gibi yer mefhumuyla alakah

isimler almasr, dikkati gekiyor.a2 Yalmz burada bir noktap iyi-

ce belirtmekgerekir:

Gottin bizzat kendiside

Turkler'de tabi-at kultunun bir parqasr olarak gdrulmekte ve Gdk Tann mef-

humundan tamamryla ayn tutulmaktadrr, Bu itibarla, guneg,

ay ve butrin yrldular tabiat ktiltunun unsurlandrr.

Ttirkler igte bu sebeple gunesi, ayl ve bazr yrldrzlan takdis

ediyorlardr. Meseli Hunlar, ilk ikisine gok 6nem veriyorlar,a3

bunlar iCin Cesitli tdrenler duzenliyorlardr. Goge ve yere, bu

arada guneg ve aya -ashnda onlarda var oldu$unu sandrklan

ustrtn gtiglere- kurban kesiyorlardr.{ Ebt Dulef de X. yuzyrlda

QiSiller arasrnda celitli pldrzlann takdis edildiSini tespit sfire-

tiyle gdk kUltunrin varhsrnr bize gostermektedir.4s Ashnda,

nrlan toprak, ttlke yahut devlet topragrnrn da mukaddes sayrlmasr sonucunu

dolurrnugtur (bkz. Ogcl, Hun Tarihi, l, 2 l -22).

42 Oluz Kaf,an destanrnrn bu aqrdan tahlili icin bkz. Roux, Faune, s.371-373.

43 Msl. bkz. Schimidt, s.78-79: lnan, gomanizm, s.l.

44 Ebcrhnrd, Cin'in girnal Kotngulan, rcrc0rne N, Ulurug, Ankara, 1942, s,94.

45 lbn Fazlan, s.84.

65



trpkr yer kultundc oldugu gibi gdk kultundc dc bizzat gdk ci-

simlerine taprnma soz konusu de$ildir. Ne var ki, bu cisimler-

le ilgili dini merasimler, bunlann mahiyetine vikrf olmadrklan

igin, Eb0 Dulef i ve 6teki mrigahitleri yanrltmry, Ttirkler'in bu

cisimlcri taplnma konusu yaptrklarrnr sanmrglardrr.

Tabiat kultleri, trpkr atalar kultu gibi, Turkler'in muhtelifdinlere girip qrkmalarrna ra$men yine de varhklannr srindtir-

mriglerdir.6 Tabiat ktiltlerinin eski Qin'dea7 ve Kore kavimleri

arasrnda da onemli bir yer tuttugu anlagrlmaktadrr.as

GokTann KAIIA

Modern aragtrmalar, Gok Tann kultrinun, toprakla ilgisi bu-

lunmadr$r igin ancak g6qebe, avcl ve qoban toplumlarda mevcut

olabilece$ini, dolayrsryla bu kultrin kaynagnrn Asya bozkrrla-

nnda aranmasr gerektitini gostermektedir. Eliade, Giraud, Ro-

ux, Kafeso$lu ve Ogel gibi aragtrnctlann qahgmalan bunu ortaya

koymugtur. Eliade, muhtelif Kuzey ve Orta Asya topluluklan

rizerinde yapu$ aragtrrmalarda, tengri, tengeri, tengere ve tingirgibi, hemen hepsinde hem Sekil ydnunden hem de mina bakr-

mmdan ortak ozellikleri yansrtan G6k Tann kultuyle ilgili keli-

meler tespit etmig,4e bu kultun Kuzey ve Orta Asya kavimlerin-

de ortak oldu$u sonucuna varmrStrr. Ona g6re britUn Kuzey ve

Orta Asya toplumlannda G6k Thnn, yerprztinon, insanlann ve

g6rtinur g6ninmez her varh$n yarattcrtdtr. lnsanlann yagantl-

lan arasrnda dcngeyi o sa$ar. C), butun kainatrn efendisidir.50

46 lnan, s.l, lslimiyclin kabulonden sonra da devanr eden bu kultlcr, lslamt

mefhumlarla uzlasttrrlarak ya5atrlmrg, "Cenib-r t{akk'rn kudrctlnin tecelll va-

srtasr" olarak gdrulup yorumlanmrqttr (bkz. H. Tanyu, Tarhlerde Ta5la llgilrlnanqlar, Ankera, 1968, s.168).

47 Ozerdim, s.79-80.

48 Eberhard, s.31,33.

49 Eliade, kaiad il'Histoire des Religions, Paris, 1975, Payot, 2. baskr, s.63-64.

50 Eliade, s.64-66. Yazar bazan bu tehkkide toplumlara g6re farkhhklar oldufu-

nu, birinde Gok Tanrlnrn her geyi bizzat yarattrf,rna inantltrken, 6tekinde, in-

sanlar arasrndaki iglere karrgmadr$rnrn dogrfnulduginI s6ylemektedir.

66



L Kafeso$lu, GOk Tanrr inancrnrn Asya kavirnlerine Ttirk-ler'den yayrldrgrnr qegitli delillerle ileri stirmektedir. Kafesog-lu'na gdre, oteki Asya toplumlannda rastlanan Gok Tann'yrifade eden yukandaki kelimelerin Trirkqe Tanrr kelimesindenalrndrgr aqrkqa bcllidir. Hepsinden onernlisi, Turklcr'deki GokTann telakkisi qok daha geligmig olup bunun tarihi belgelerigok eskilere gitmektedir. Aynca, btittin eski kavimler g6k ci-simlerini mukaddes tanryrp gogun kendisi ile ilgilenmediklerihalde, Trirkler g6k cisimleriyle de ilgilenmekle beraber, dahaqok g6$rin kendisini dugUnmtigler ve mucerrer bir Tann inan-ctna ulagabilmiglerdir.sr

Eski Trirkler'in dini inanglanndan hayli mtireessir oldukla-nnr bildigimiz Qinliler ve Mogollar'da dahi Gok Tann kultri-nun mevcudiyeti, Kafeso$lu'nun fikrini teyit eder mahiyette-dir. XlX. yrizyrlda, bilinen en eski Qin metinlerinden hareketleeski Qin dinlerini inceleyen C. de Harlez, onlarrn Shang-Ti

adryla yrice bir semAvi varhsa inandrklarrnr yazmaktadrr.s2 XI-I1. yrizyilda MoSollar arasrnda bir muddet yasamrs olan Jean

du Plan Carpin (Plano Carpini), bunlann gorunen ve gortin-meyen her peyin yaratlclsl bir Gok Tann'ya taptrklarrnr kay-

detrnektedir.s3

Eski Turkler'in Gok Tann hakkrndaki telikkilerini hem Or-hun Kitibeleri hem de eski Qin kaynaklarryla Bizans, Arap ve

Fars kaynaklan aqrkga tespit etmektedirler. Orhun KitAbeleri

tizerinde qahgan R. Giraud, bunlarda G6k Thnn'nrn saSlam bir

tasvirinin yaprldr$rnr ve bu inancrn Ttrklcr'in temel dini inan-

5l Kafesoglu, s.3l-33.

52 De tlarlez, s.39; ayrrca bkz. A. fthimmel, Dinler 'larihinc 6iri5, Ankara, 1955,s.17.

51 Relation dts Mongoles ou Tartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1819, s.620 vd. Asya

toplumlarr arasrndaki G6k Tann inancl 6nemine ragmen bug[nd kadar pek az

incelenrnig gdrtrnmektedir. Bu konu, Eliade'dan sonra en genig biqirnde Ttirk-ler ve digcr Altay toplumlarryla kargrlapnrmah bir rareda Roux tarafrnclan tu-rada ele ahnmrgtrr: "TAngri, Essai Sur le Ciel-Dieu des Peuplcs Altaiqucs".HllR, CXLIX, s.49-82, L97-230; CL, s.27-54.



cr oldugunu belirtmektedir.s4 VU. yuzyrlda Batr Gokturk ulke-

sine bir elqilik heyeti iginde gelen Th€ophilacte Simocatta,

Turkler'in bazr tabiat kultlerini takdis etmekle birlikte asrl ye-

ringof,un yaratlclsl bir Tann'ya taptrklannt kendi mugahedesi-

ne dayanarak haber vermektedir.ss Benzer kayrtlan muhteliI

Arap ve Fars kaynaklarrnda da bulmak mumkundur'

Eski Turkler'deki bu Gok Tann krilttinun mahiyetine gelin-

ce, eldeki bilgiler bu konuda az qok bir likir edinmeye y^rry^-

cak durumdadrr, Orhun KitAbelerinin dikkatli bir tahlili, Gok

Tann mefhumunun vaktiyle goSun kendisi ile bir oldu$u inti-

barnr uyandrnyor. Kanaatimizce, Gdk Tann teldkkisinin, tabiat

kultunun bir parqasrnr tegkil eden gok unsurunun zamanla

mr)gahhastan mucerrede do ,ru, maddi olmaktan grkarak te-

gekkril etti$ine muhakkak nazanyla bakrlabilir. Nitekim eski

qaf,larda, her geyin ustunde ve her geye hdkim gorunen go ,un,

Asya bozkrrlannda yagayanlarca Tann saytlmasr normaldir.s6

Ancak zaman gegtikge mticerred bir Tann mefhumu geligerek

maddi gokten aynlmtg, her geye hakim mutlak bir varhk pekli-

ne donugmugtur.sT Bu Gok Tann her geyden 6nce, Turk mille-ti perigan olrnasrn diye tahta htikumdar qtkaran, Museviler'in

Yehovai.r gibi, milli bir "Turk Tannsl" olarak gorunuyor.s8 Bu,

insanlara iyi yolu gosteren, onlan mukAfatlandtran veya ceza-

larldrran, benzeri olmayan tek bir y0ce varhktrr.

54 BW. LEmpire des Turcs Celestrs, Paris, 1960, s.102; ayrrca bkz. Roux, La religi-

on, s.l9-21. C6k Tann'yr Orhun KitAbesinde tasvir eden sattrlar iqin bkz. Or'hun Abideleri, Kultigin, Bilge Kalan ve Tonyukuk Abideleri ile ilgili krsrmlar.

55 Edouard Chavannes. Documenls sur lcs lou-hiue Occidentatlx, Paris, 1900, s.248.

56 Eski Turkler'de Mofollar'da gOkle ilgili inanr$lar ve g6lirn nasrl telakki edildigi

konusunda genig bilgi icin bkz. Roux, Esfti Din, s.90-108.

57 KafesoSlu, s.30.

'1ll Mrl lrL: ,iltttilirr rllrirlrrl, grirrcy lc;rlrc.;1, snlrr; llr "Ytrkrrt'rh l"tirlr'littrrt,;t, tttrr'

kaddes yeri suyu oyle tanzitn etrtrig"; sattr: 25: "l'iirk rnillctinin adt sant yok

ohnasr.n diye , ...kcnclinti o Tanrt oturttu". Ttirkler'in Gdk Tanrt'.stnrn milli ka-ral<tcri cskidcrr hcri clikknti qeknrigtir (bkz. Giraud, s.102; lurnn, Sclcuhlular

ve lsldmiyet,lstanbul, 1971, s.3). Ttirkler'deki mticerred tek lanrt fikrinin da-

ha geniS bir incelemesi gurada bulunmaktadrr: Tanyu, lslamhft'tan Once Titrh-

knlr 'llhlitrrr t hrtntt, s. I - l0l.

68



Gok Tann -vc bu arada guneg- ktiltrinun Alevilik'teki Hz.

Ali kultuyle srkr srktya ne kadar baSlantrh olduSunu lrine M6-

likoff gegitli yazrlannda ve kitaplannda ortaya koymugtur. Ona

gore Hz. Ali'nin Alevi inanqlanndaki telakki tarzr, Gok Tan-

n'dan bagka bir gey deSildir.seGok Tann kriltuyle birlikte, Orhun KitAbeleri'nde, yabanct

aragtlncllar tarafindan "ikincil ildhlar" olarak nitelendirilen

yersulann mevkii de dikkati qekiyor. Ancak, belki ilk zaman-

larda daha fazla geqerlili$e sahip yersu, yani tabiat kultlerinin,

mucerred Gok Tann melhumunun geligmesiyle ters orantrlt

olarak zayrfladr$r ve tAli dereceye du$ttgu rahatga tahmin edi-

lebilir. Gercekten de Gok Tann kultri gittikge kuvvetlenmig,hatta daha sonralan $amanizm'in hikimiyet doneminde bile,

aga$rda goruleceti uzere, bu sisteme adapte olmug, daha dof,-

rusu, $amanizm yok edemedigi bu ktiltu oldutu gibi benimse-

mek zorunda kalmrgtrr.m $ahsen, $amanizm'deki Gok Tann

inancrnln, bizzat bu sisteme ait olduSunun kabul edilmemesi

gerektigi inancrndayu. Esasrnda Eliade'rn soylediti gibi birbuyu sisteminden ibaret olan $amanizrn igin bu inanq gok ris-

trin kalrr. $amanizm belki bu kulte birtakrm merdsimler ve

benzeri geyler ilAve etmig olabilir. Zaten Gok Tann kriltu ile il-gili ibadet, kurban ve benzeri hususlarla alakah uygulamalar

hakkrndaki bugrin elde mevcut bilgiler hep $amanizm sonrasr

doneme aittir. Daha 6nceki devirlere dair bu konuda ne Or-

hun Kitflbelerinde ne de Qin, Arap, Fars ve Bizans kaynakla-

nnda bilgi vardtr.

Hemen buttin Orta Asya Ttirk toplumlannda gok koklu birinang olmasr sebebiyle Gok Tann kultunun etkisi, lslam son-

rasr donemde dahi kendini g6stermigtir. lslimiyet'e gegigi belli

bir olgtide kolaylagtrrdrSr eskiden beri ileri srinilen bu kultun,

lslamt doneme mahsus bazr metinlerde de ortaya grktrgr muga-

hede olunmaktadrr. Bu metinlerin tipik bir orne$ini Dade Kor-

59 Msl. bkz. llyur idih Uyariliar, s.40, 44; Ilarl. Bchtai: Etsane ilcn Ocrge{e, s,.t4-.16,

54-56.

60 Kafesollu, s.29.

69



hut Kitalt tegkil etmektedir. Bu eserdeki hikiyeler incelendi-ginde, her ne kadar Orhun Kitlbelerl'ndeki hflviyetiyle olmasada, Oguz beglerinin dua ederken ytizlerini g6ge kaldrnnalannranlatan pasajlara rastlamak zor defildir.6t Ozellikle ,,Deli

Durnrul" hikflycsi bu aErclan dikkatc Aayan bir drncktir.62

$amanizm

W. Radloff'un Eahgmalanndan sonra, Eski Turkler'in dini ol-du$u inancryla dikkati geken gamanizm hakkrnda guntimrizekadar pek gok ara$trrma yaprlmrg ve yaprlmaktadrr. Bugrin ar-

trk eskiden sanrldrgr gibi bir din deSil, bir anlamda btiyti sis-temi olarak g6rulen $amanizm'in mahiyeti uzerine birtakrmagrklama ve yorumlarda bulunulmug, bagta G. Nioradze ol-mak uzere,63 A. Ohlmarks,6a D. Z€l6nine65 ve nihayet sade $a-manizm'in de$il, genel olarak dinler tarihinin en yetkili mti-tehassrsr srfatryla tanrnan M. Eliade6s ve son olarak VladimirN. Basilov'a kadar6T 6nemli sonuglar ve tezler ortaya konul-

mu$tur.

6t Dede Korkut hikAyelerinin bu aqrdan gtzel bir tahlili, Roux'nun 5u rnakale-sindedir: "Dieu Dans le Kitab-r Dede Qorqut", REI, XLll[ (1975), s.l2g-l3l;irynl y:rzrrr, "Rechcrches dcs Survivances lrdislarniques dans les Textes -furcs

Musulmans",JA, CCLXIV (I976), s.36-37.

Bl<2. Dede Korhut Kitah, n5r. Muharrem Ergin, Ankara, 1964, s.6l-68.

Niomclze, f)cr.SrIrrmanisrnus bd de n.sibirisclen Vnlhcrn, Stuttlgart, 1925.Ohlmarks, Studicn zum Problem tles Schamanistnus, Lund-Kopenhage n, 1939.

Z€ldnine, Le Culte des ldAles en Sihtie, Paris, 1952.

Ellade , Lc Chamanlsmc ct les Technlques archatqcs dc I'flrtase, parls, 1g52. Bu-rada gamanizm'e dair cn yeni bibliyografya da bulunmaktadrr. gamaniznr'in

mahiyeti, Cesitli g6rlinirsleri ve tahlili iqin buraya bakrlrnahdrr. Eser bu konu-da en yetkili mercidir. Bu itibarla burada garnanizrn'in mahiyeti hakkrnda ayn-ca bilgi verilmeye gerek 96rrllmemi5rir.

Vladirrrir N. Basilov, gapanlsvou Narodov Sretlnei Azii i Kazahstana ( Ona As-ya ve Kaznkistan Halklarrnda Sarnanizrn), Moskva, l{ayka, 1992. M. Eliad'rn

kitabrndarr sonra, yeni mllzcrnc vc gdzlcrnlere dayah olarak $arnanizrn fizcri-nc yazrhnr5 en iyi qahi;malirrdan biri oldulu bilincrr bu kitabrn krsa zarnandaT0rkge'ye qevrilmesi yararah olacaktrr.

62

6164

65

66

67

70



$amanizm genel olarak kendisine $aman veya Kdm deni-len6E ve dogugtan gelen hususi birtakrm kudretlerle m{cehhezolup giddetli bir psikopat kabiliyete ve guglu bir kigilile sahip

bulunan bir gahsrn etrafinda drigrimlenen bir dini-sihri siste-

rrrc clcnrncl<tcdir. $aman kelimesi, dalra gok nroclcrn llatr lite-ratrirUnde kullanrlan bir kelime olup asrl kelime Kam'd:r.. Kamsanlldlgl gibi, tam anlamryla ne bir buyucu, ne bir hekimdir.Bu yetenek ve dzelliklerden bazrlan onda mevcuttur. Ama ham

higbir zaman kOtuluk anlamrnda btiyu yapmaz. Trirk ve Mo-

Sol tarihinde guqlu kigiliSe sahip kamlann, siyasi ve igtimaihayata mudahale ettikleri g6rulmugtur. Meseld Cengiz Han'rn

kamr Kdkogri'ntin boyle biri oldugunu biliyoruz.se Trirkiye ta-rihinde ise Selguklu ve Osmanh doneminde trpkr bu eski 9a-

manlar gibi siyasi grig ve iktidara y6nelik emeller besleyen ba-

zr geyhlerin varh$rnr da qok iyi biliyoruz.

$amanizm'in eski Trirkler arasrnda tarihlerinin ilk zamanla-

nndan beri mevcudiyeti meselesi,.bugune kadar ispatlanma-

mr$trr. Bilinen tek gey Radloff'un XIX. yuzyrlda Altaylar'daki

Yakut Turkleri arasrnda tespit ettigi $amanizm'in lslAmiyettenonce eski Trirkler'in asrl dinleri oldu$u varsayrmr idi. EskiTrirkler'in dini inanqlan konusundaki muhtelif gorugleri ozet-

lerken de belirtildiSi gibi, bu varsayrm hem yerli hem de ya-

bancr aragtrrmacrlar tarafindan artrk iltifat gdrmemekte, bu se-

beple eskisi gibi pek taraltar toplayamamaktadrr.

Ashnda, Orta Asya'daki en eski Turk topluluklannrn tarih-

lcri ve dini inanglanyla alAkah aragtrrmalarda, $amanizm'invarh$rnr gosterebilecek herhangi bir ipucuna rastlanmam$tlr.En eski yazrh belgeler durumunda bulunan Orhun Kitibele-rinde, belki $amanizm'e yorulabilecek birkag kuguk telmihindqrnda,70 hicbir ize rastlamak mumkun de$ildir. Qin kaynak-

68 Kelimenin menge'i, muhtelif Asya kavimlerindeki kullanrhg biqimleri vs. iginadr gegen eserde yeterli bilgi vardrr.

69 'l'urk ve Mofol qamanizmi hakkrnda genig bilgi iCin bkz. Roux, Esfti Din, ss.

49-63; Ttirk samanlarrnrn 6zellikleri iqin guraya da hkz. Me liko[l,Ilaa Rthta5:I :l sane ilt n (; e r $ Ec,s. 19-44.

70 Roux, La Religion, s.229.



lanndaki Trirkler'in inanglanyla ilgili eski merinlerde bu ko-nuda en ufak bir kayda bile tesadril edilmedigi, murehassrslar

tarafindan ifade olunmaktadrr.

Bununla beraber, bunlar, $amanizm'in Turk topluluklann-

da higbir zaman mevcut olmadr$r anlamrna gelmez. Buna,Turkler'in tarihinin belli bir doneminde,Tr mesela hiq olmazsaVI. yrizyrlda rastlamak mtimkon olabiliyor.T2 Ancak eldekibilgiler lX. yuzyrldan bu yana olan donem igin yofiunlagmayabaglamaktadrr. Meseli Uygurlar'dan bahseden bazr sonrakikaynaklarda hamlardan soz edilir.73 lbn Fazlan'a g6re X. yuz-yrlda Mivcraunnclrir'de O$uzlar'rn $arnanist olduklannl ka-

bul etrnek gcrckiyor.Ta Ancak daha sonraki yrizyrllara ait ha-llcrlcr gittikqc bollagrnakta, A. lnan'ln tasvir crti$i $anra-nizm,Ts britun Eehresiyle belirmeye baglamaktadrr. Roux'nunTrirk $amanizmi'ne dair bir seri aragtrrmasr da yine ancak ba-

his konusu donemden bu tarafa olan durumu tespit ve tetkiketmektedir.T6

O halde $amanizm Turkler'in asrl dini olmadr$rna gore,

Turkler araslna nereden, nasrl ve ne zaman girmig ve yerleg-migtir? Kanaatimizce, meselenin asrl dUgum noktasrnr bu so-

runun cevabr tegkil etmektedir. Koppers ve Eliade gibi aragtrn-

7l Bazrlarr gamanizm'in ancak Asya'da Molol istilisrndan sonra Tfrkler arasrnagirdigini ileri siirmektedirler (bkz. Ulken, s..l-5), ki kanaatimizce bu qok geq

bir tarilrtir ve dofiru dcgildir.

72 Eberhard, gamanizm'in Tnrkler'deki mevcudiyerinden bahseden ilk haberin519 yrhnda Cucenlerden kaldrlrnr s6ylemektedir. Bu tarihte bir kadrn Sama-nrn, guz mevsiminde ovada gadrr kurarak yedi grln oruc ruttugu ve dualar et-tiSi biliniyor (bkz. Cin'in gimal Kom5ulan, s.43).

73 Msl. bkz. Atamelik Cfiveynl, The History oJ the World-Conqueror,lng. tercume

J. Andrew Boyle, Cambridge, 1958, l, 59.

7,1 lbn Fazlan, s.36-17. Seyyah Oguzlar'daki binakrm kurban merasirnlerinden vebunlarr y<)rrctcn ilrriyarlurdan bahsediyor. Ona gdrc Oluzlar bu ihriyarlarrn(gamanlar) sdzlerini dinlerler ve ona uygun hareket ederlerdi.

75 A. lnan\n ganranizm konusundaki yazrlannrn buyUk blr krsmr, Mahcleler vcincclcmclcr, ile, Eslri Tnrh Dinf Tarihi'nde toplanmrgtrr.

76 Roux'nun bu kouudaki makalelerinin Onemli bir krsmr, RHR ve synthlsc isim.li dergilerde yayrmlanmrg bulunmaktadrr.

72



crlar, gerqekte, yukanda iyi Tannlar, yeraltrnda lena Tannlar

geklinde tipik bir dtializm (ikicilik) ihtiva eden $amanizm'in,

Orta Asya'nln coban kavimlerine, bu arada Turkler'e guney-

den gelmig olabilecegini savunmaktadtrlar.TT Bunun aynca ne

zaman Orta Asya'ya ntifuz etti$i meselesi ise henuz aydrnh$akavugmamrgtlr. Bu bakrmdan kesin bir gey soylemek mumkun

gorunmuyor. Yalnu, hiq olmazsa $amanizm'in lV-V yuzyrldan

6nce Orta Asya'da bilinmedi$i tahmin olunabilir.

Her hnlukdrda, gelig yeri ve zamanl ne olursa olsun, $ama-

nizm'in Turkler'e sonradan girmig bulundu$unu kabul etmek

clo$ru gortinuyor. Bu buyu sistefni ycrlepip yayrlrrken, Turk-

ler'de daha 6nce mevcut atalar kultu, tabiat kultleri vc GdkTann inancrnt, Budizm, Manihcizrn gibi dinlerin bir krsrm

inang ve merasimlerini benimsemek durumunda kalmtg, bu

soretle, bu konuda gahgan ilimlerin bugun bize anlattrklan

$amanizm haline gelmigtir. lgte bu sebeple denilebilir ki, eski

Trirkler'in dinlerinin $amanizm oldu$u fikrinin do$masrna da

bu durum yol agmrgtrr. Atalar kultu, tabiat kultleri ve Gok

Tanrrkrilto

bizzat$amanizm sanrlmrgtrr. Hatta bunlar zamanla

o derece $amanizm'e mal olmugtur ki, bugiin igin bunlarsrz

bir Samanizm dugtintilemez.

Trirkler'in tarihinin nispeten geg bir dewinden itibaren var-

hgrnr bu sfiretle kabul edebilece$imiz $amanizm'in, lsldmi-

yet'i kabul donemine kadar ya$adlgl, hatta daha ewel Turk-

ler'in girdikleri Budizm, Zerdugtilik, Mazdeizm ve Maniheizm

benzeri muhtelif dinlerin kabulunden sonra da yine halk ta-

bakalan arasrnda srirdugti griphesizdir. lslami ddnemde ise,

izlerinin guntimuze kadar hala silinmedigi, Koprulii, lnan ve

benzeri yerli yabancr birgok alimin Eahqmalanyla ortaya ko-

nulmu$tur.7E Ozellikle K6prulu, $amanik unsurlann nasll

77 Koppers, s..l57t Elirrdc, Chamanlsmc, s.3tt6-39'1. Eliade burada, Shirokogo'

rov'un aragtrrmalannt 6zetleyerek Samanizm'in G0ney Asya'dan Orta ve Ku'

zcy Asya'ya 6ncmligrpu

budik ctkiler tapryarakyayrldrlr

tczi rizerindcdur-

makta vc bunu kendisi de bazr delillerle desteklemektedir, Fakat Gfrney As'

ya'dan ne kastedildigi agrk detildir.

78 Kdprul0, lnlucncc ve Anadolu'da Islamiyefinde, lnan, "Musltman Tfrklerde

73



Anadolu'ya intikal errigini, hatta bazr tarikatrann tegekktilun-deki hisselerini vukufla orraya koymugtur. gtiphesiz ileridekigahgmalarda da daha pek gok geyler orraya gikanlacagr tah-rnin eclilcbilir.

Uzak Dolu Dinleri

Budizm

Anavatanl Hindisran olan Budizm,Te Turkler'in girdiSi ya-bancr dinler arasrnda onlan 'en gok etkileyen dinrerden biriolmasr itibariyle uzerinde durulmaya defer. Bazr mritehassrs-lar, Hindistan'ln, Budizm'den onceki arkaik inanglann veBrahmanizm'in hikim oldu$u devirlerde Asya'da gok az etkisibulundu$unu, halbuki, Brahmanizm'e bir tepki olarak do$anve daha anlagrlrr olan Budizrn'in lazla taraftar topladr$rnr be-Iirtiyorlar.80

Budizm'in, briytik bir ihtimalle milidrn ilk yuzyrllan esni-

srnda bir taraftan Qin'e, bir taraftan da lran hudutlarrna kadaryayrldrsr, ancak, Maniheizm'in grkrgrndan sonra devamh geri-ledigi mugahede edilmektedir.8t Budizm'in Do$u Torkistan'ayine aynr devirde iki yoldan girdi$i anlagrlmaktadrr. Bu yollar-

$amanizm'in Kahntrlarr" lFD, lV (1952) ve lluraJeler ve MenSe'leri (Ankara,1952) adh eserlerinde; Turan, cihan Hdftiniyeri'ndeki muhrelif makalelerindebu konuya yeteri kadar aqrkhk getirmiglerdir. Roux, daha yuka.larda zikredi.

lcn makrlclcrindc, Mustafa canpolar ise 6ns6zdc adr gcgen yazrsrnda, lslinrrrnetirrlerdeki pck qok gamanik kahntryr cle alarak incelerniglcr ve gdzler 6nu-ne sermiglerdir.

Budizm'in dofugu, geligmesi ve doktrini hakkrnda pek qok aragrrrrna varchr.Bunlar iqinde 5unlara da bakrlabilir: Andr€ Bareau, Les Rerigions de I'Inde (Bo-uddhisme), Paris, 1966; Paul Demieville, "Le Bouddhisme chinois", r{isroiredcs Religions l, Paris, 1970, s.1249-13r9. Gcrckli bibliyografya bunlarcla bu-lunrnakiadrr,

t"tsl. bkz. E. Blochet, "Mazdeizm'in Ttrk Kavirnlerinin ltikatlanuzerindekiTesiri", MIM, 2 (1331), s.125.

Blochet' aynr yerde; Barthold, "orta Asya'da Molol F{rtuhatrna Kadar }hristi-yanhk", TM, I (1925), s.55. Banhold bu d6nemle ilgili olarak (in kaynaklarr_nrn vcrdigi bilgileri, biitrin orta Asya'yr Budist g6stermcleri sebebiyle, ihtiyat-

8l

74



dan biri, Baktriyan ve Pamir rizerinden, kuzey ve guney ipekyollannrn batrdaki kavgak noktasr KAggar'a varmakta, buradankervanlarla vflha gehirlerine ulagmakta; 6teki, Kegmir ve Kara-lcururn 0zcrindcn l'Iotarr ve Yarkend'c l<avu5rnaktadrr.sl 'Irlrk-

lcr'irr yirpaclr[r yerlerc i5te hrr iki yolclrrn nii[rrz etlcn Irrrrlizrrr.rnildd dolaylannda ortaya qrkan ve "B0yuk sal" anlamrna ge-len Mahdydna mektebi ile, asrl klasik Budizm'i tegkil eden"Kugtik sal", yani Hindydna mektebinden ibaret ikili bir sis-temdi. F akat. Mahay dna daha gok yayrlmrgtr.83

Bugrine kadar yaprlan aragtrrmalara bakrlrrsa, Budizm'in ilkdefa II-Ill. yuzyrllarda Dolu Hunlan arasrnda gorundrigrinu

kabul etmek gerekiyor.s Bunlar Budizm'i benimseyerek yay-maya qahgmrglardr. Qin'e giden Do$u Turkistan topraklannda-ki yollar boyunca Budist kulliyeleri srralanryordu.8s V yozyrliginde To-balar\n da Budizm'i resmen kabul ettikleri ve briyukrndbedler yaptrklan bilinmektedir.s A. lnan'a gore ise, To-ba-

lar'rn idaresindeki buttin toplumlann yonetici kadro ve mer-

la kargrlamak gerekti$ini belirtiyor. Aynr m0gahedeE Grenard tarafindan dapayla5rlmaktadrr (bkz. Turhestan, s.66). Budizm'in Orta Asya'dakl yayrlrgr tqin

bkz. A. von Gabain, "Buddhismus in Z€ntralasien', llanilbuch dcs Oricntalis-titr, Vlll, Leiden, 1961.

82 $inasi Tekin, Uygurca Metinler ll: Maytnsimit, Ankara, 1976, girig s.20-21.

83 Tekin, aynr yeide. Bu iki mektep hakkrnda genig bilgi iqin bkz. Bareau, s.l7-199. Budizm'de, ebedl kurruluf demek olan nirvanaya giden yollar bir nehire,bu iki mektep veya mezhep de bu nehirdeki sallara benzetildigi iqin bu isirnle.ri almrglardrr.

Budizm'in Trlrk topluluklarr arasrna ne zaman ve ne gckilde, hangi yollarlagirdigi konusundaki son g0rtigler hakkrnda bkz. Louis l}azin, .,[irar

des dis-cussions sur la pdn€tration du Bouddhisme et du Manich€isnre en milieuturc", ltindroire il'Orient (Hommage A Claude Cahen), Res Orientalis, VI(1994), s.229-240.

84 Grenard, s.66; Barthold, s.55; Esin, Tnrh Kfifunr larihi, s.59,62. Hunlar hak-krnda bibliyografya iqin Ogel'in l{un larihi'ne mtiracaar olunnrahdrr,

85 Lsin, s.59-60. Yazar,'la5kend ve Merv'de lV-Vl. ytizyrllara ait tludist ktilllyckahntrlarr bulundu unu bildiriyor, ki bunlann lluntar'dan kaldrgr tahmin edi-

lebilir.

U6 lnan, Samanizm, s.4. To-balar hakkrnda gunlara bakrlabilir: Eberhard, Das To-

ba Reich, Leiden, 1949; aynr yazartn 1945-1946 yrllarrnda Belleren'de grkan

makaleleri de 6nemlidir.



kezde bulunanlarla birlikte Budist olduklannr dugunmek yan-lr9 olacaktrr; zira briyuk bir ihtimalle halkrn go$unlugu eskidini inanqlannr stirdtirmug olmahdrrlar.sT Ancak gerek Hun-lar'rn gerekse To-balar'rn idareci qewelerinde Budizm'in hayli

etkili olduf,u kabul edilmekte ve qok sapda aydrn ve sanatka-nn yetigtigi ifade olunmaktadrr.s Bunlardan, tamamrnrn olma-sa bile belli bir krsrm Trirk topluluklannrn G6ktrirkler'den da-

ha once Budizm'i ve ktiltUrunri ranryrp benimsedikleri geklin-

de bir sonuq grkarmamz mtimktindur.

Budizm'in, VL ytizyrhn ikinci yansr iqinde Gokttirkler'e de

girmig oldu$u gdruluyor. Bilhassa Qinli Budist rahiplerin Do-

fu ve Batr Gdktrirk sahalan igine nrifuz ederek hukumdarlarve yonetici srnrf nezdinde bu dini yaymaya qahgtrklan bilin-mektedir.se Bundan bagka, Gokturk hAkimiyetinde yagayan

Sofdlu triccarlann srk srk Hindistan'a gidip gelmeleri ve bustrretle devamh olarak Budist kulturle temaslan sonucu, Gok-

trirkler'in Budizm'e hayli dgina olduklannr tahmin etmek zordegildir.e l956'da Mof,olistan'da bulunan Bugut kirAbesinde,

Bumin Kagan\n ikinci oglu Mu-han KaSan (553-572) vekri-quk kardegi T'o-po Katan'rn (572-5BI) Budizm'e gegigi ve bu

ikincisinin Budist bir cemaat (samgha) meydana gerirdigi hak-krnda birtakrm kayrtlar bulunmaktadrr.er Onun saltanatrnrn

87 lnan, aynr yerde; To-balar'da Budizm'e dair daha genig bilgi iqin bkz. Eber-

hard, "Toba Devrinde Budist Kilisesi", DICFD, lV (1946), s.297-307.

88 Esin, s.62-63.89 L. Ligeti, Bilinmeyentg Asya, terc0me, S. Karatay, lstanbul, 1970, 1,93-9.1. Do-

[u ve Batr Gokturk devletlerine dair Giraud'nun eserinden ba5ka gunlara da

bakrlmak gerekir: W M. Mc. Govern, The Early Empires of Central Asia, Cha-

pel Hill, 1939; Ogel, "Do u G6krirrklcri Hakkrnda Vesikalar ve Nortar", Bclle-len, XXI (1957), s.8l-137; Kafesollu, "tuya Tnrk Devletleri", IDEK, Ankara,197 6, s.7 l0-7 2,1; Rasonyi, s.96-103.

90 Rend Grousset, Sur les Traccs ilu Bouildha, Paris, 1950, s.72; Nazmiye Togan,"leygamber zarnanrnda garkt ve Garbi Tiirkisran'r ziyarer eden Qinli tludist

rahibi lliicrr-Qang'ur bu Ulkclerin dint ve siyast vaziycrine ait kayrrlarr", ll'Iil).IV (1964), s.23,25.30.

9l S, (agatay-Scnrilr 'Iczcan, "Gokrurk urihinin gok oncmli bir bclgcsi: So$ur(rt

Bugut Yaarf , fDAy, 1975-1976, s.251'deki kit|h metni; aynca bkz, 'l'ekin, s.21.

76



son zamanlannda, Hui-lin adrnda bir Budist rahip Qinli Ts'i

hdnedanr tarafindan kendisine yollanmrgtrr. llk zamanlarda burahip, hriktimdan yeni dine sokmaSa gahgmrg fakat bagarama-

mr$or. Ama sonradan T'o-po, Ts'i hukumdanndan Budist me-

tinler istemig, o da Nirvana-Sutra'yr Turkge'ye gevirtip yolla-mrgtrr.ez Bundan bagka, Jinagupta (Qe-na-kae-to) adrnda birbapka Budist rahibin de Kan-su'dan gelerek arkadaglarryla T'o-po'ya misafir oldufu bilinrncktcdir. On yrl siircsirrcc burrdakalan ve beraberlerinde pek qok dini metin bulunduran bu ra-

hipler, Budizm'i genig qapta yayma firsatrnr bulmuglardrr.s3

Bu arada T'o-po Katan son derece mul.aasslp bir Budist ol-

mug, Budist unvanlar alarak Buda heykelleri yaptrrmlg, mu-kaddes metinler igin binalar inga ettirmigti.ea Ondan sonra

58l'de hukumdar olan T'ong da, kendisiyle kargrlagan Hiou-en-T'sang'rn ifadesine g6re Budist olmug ve 630'da dlmrigtrlr.

Buhara, Belh ve 6teki buy0k gehirlerin Budizm'in merkezi ol-

duf,u anlagrlmaktadrr. Hiouen-T'sang buralarda pek gok rahibe

rastlamrgtr.s5

Aynr yuzyrlda Batr Gdktrirkleri'nin de Budizm ile temasageldikleri mugahede ediliyor. lstemi Ka$an zamanrnda (552-

576) So$d bOlgesi ve Afganistan'rn kuzeyi, onun hakimiyetalanr iqindeydi. Buralarda eskiden beri Htndydna mezhebi

hakim bulunuyordu. So$dlu Budist rahipler burada, doSuda-

ki Qinli rahiplerin rolunU oynamrglardr. 591 yrhnda Kapi-

92 Tekin, s.2l-22.

93 Grousset, s.63-6.1; Tekin, s,22. G6ktUrkler arasrnda Budizm'in yayrhgrna dairgu eserlerde daha genig bilgi bulunabilir: lnan, garnanizm, s.5;Iuran, Cihan

Hdhimiyeti,I, 64; Ogel, fnrk Kflltrininln Geligme Qallan, lstanbul, 1971, l,86-87; Estn, f0rh Kulrf,r larihl, s.127-I28; aynca bkz. Qagatay-Tezcan, s.250.

9,1 Grousset, s.64.

95 A.g.e., aynr yerde; N. Togan, s.16-47; lirran, I,6,1. X. yirzyrhn unlu Arap m0el-liflerinden lbn'un-Nedim, tlorasan\n eski tarihine dair bir escrdc, MdverAin-

nehir halkrnrn qogunun Mtislurnan olmadan 6ncc oldufu gibi, gok daha cski-den dc Budasef in (Buda) dininde bulundulunu okudugunu sdylcr (bkr. Kira-bu'l-Fihrist, Kahire (tarihsiz), s.489). Buna kargrhk Barthold, birkaq yer drgrn-

da buralarda bucliznr'ln ynyrlnrrg olnrruryucngr fikrinl ilcri suru (bkz, lftrlstl"yanLh, s.55).

77



ga'da Budist mlbedleri vardt. Daha sonra gelen Ye-li Tigin gi-

bi hrikumdarlann yine Budizm'e mensup olduklarr g6rtil-mektedir.s6

Ancak buraya kadar zikredilen vak'alardan da kolayca anla-

prlacaTr gibi, Budizm herhaldc Gokturkler'dc saclcce huktirn-

dar ve y6netici gevrelerle ytiksek tabaka arasrnda tutunmug ol-

mahdrr. Bir ara Bilge Ka[an'rn idetd Budizm'e ilgi duydufunu,

mAbedler yaptlrmayr tasarladr$rnr, fakat veziri Tonyukuk'un

siddetle buna kargr grktr$rnr ve hrikumdan ikni etti$ini biliyo-

ruz.e7 Bununla beraber halkrn Budist oldu[u ve e$er oldu ise

yaygrnhk derecesi hakkrnda hemen hicbir bilgiye rastlanma-

maktadrr. Nitekim hemen hemen brittin aragtrncrlann bu nok-

tada birlegtikleri goruluyor.es

Ashna bakrlrrsa, Gokttirkler'de Budizm'in hukumdar ve ida-

reci tabaka gevresinde de bir mriddet sonra gecerliligini yitir-digini soylemek mumktindur. Qtinkti Orhun Kitibelerinin bu

dine ait tek hitrra ta$rmamasrna bakrlrrsa bagka ttirlti dugun-

mek imkAnsudrr. Bu kitibelerde G6k Tann kavramr butunuy-

le hAkimdir.

VIII. ytizyrlda Krzrl-su ve Fergana dolaylannda Karluklar

arasrnda da mevcudiyeti arkeolojik aragtrrmalardan anlagrlan

BudizmP asil altrn gagrnr Uygurlar iginde yagadr. Bilindigi uze-

re Uygurlar, 745-840 arasrnda htiktim stiren Ottiken Uygur

Devleti ile, 840-1300'ler arasrnda devam eden Kao-ch'ang Uy-

gur Devleti olmak itibariyle birbirini takip eden iki siyasi kuru-

lug 5cklinde ortaya qrkrntglarchr. Runlarclirn ill<i, l{angny srra

daSlarr ile kuzeyde lang-nu-ola mrntrkasr arasrndaki Otuken

adrnr alan bolgede yan gogebe bir hayat gegiren Uygurlar'rn

96 Tekin, s.23-24.

97 lnan, s.6l Tekin, s.23.

98 Grousset, s.67: Tekln, s.24;Ogel, aynr yerde. Ogcl, et yemeyi ve sava$mayl ya.

raklanErr rcbablyle Fudtrnr'ln orclllhlc ruhrrlcr vc hrlk rralnda tcpkt g6rd$-gnnfr belirtmektedir. Gerqekten g6qebe hayatrn 6zellikleri dikkate ahndrgrnda

bunun dolrululu guphesiz gibi g6rrinmekle beraber, her zaman her yerde ge-

gerli bir durum oldulu da tanr5rlabilir. Aynca bkz. Spuler, s.661.

99 Esin, s.128-I29.

78



devletidir. Oteki ise, Kan-su, Begbahk ve Kao-ch'ang ve benzerl

dnemli qehirlere sahip bir bolgede yer alan yerlegik, ziraatgi ve

tuccar Uygur Devleti olup birincisinin 8'10 tarihinde yrkrlma-

srndan sonra kurulmugtur.lm Otuken'in yan gdqebe Uygurlan

bu bolgelcre geldiklerinde artrk tamamcn ycrlcall< haynta ger;-

miglerdi.tol lgte bu ikinci devleti kuranlar da bunlardrr.

Budizm'in Uygurlar araslna girigi, senesi kesin bir sekilde

belli olmamakla beraber, henuz Otuken'de otururken VII.

yuzyrl iginde vuko bulmuitur. Qin kaynaklan bir Uygur be-

yinin Budist bir unvan olan bo'dhisdttva'ntn Qincesi P'u'sa

adrnr tagrdr$rnr kaydediyorlar.r02 Uygurlar, Burhanclth dedik-

lerir03 Mahdyana mezhebine mensuptular. Bazr temel esaslart

Buda'nrn yagadrgr gagda mevcut olmakla birlikte, miladi ilkyuzyrlda asrl gehresini kazanan Mahayana daha sade ve anla-

grlrr oldu$u igin, ince bir felsefeye dayanmasr sebebiyle ytik-

sek tabakadan oteye gecemeyen Hindyana'dan daha qok ya-

yrlmrgtr.lu Ancak Hindydna mezhebine mensuP Uygurlar da

vardt.l05

Mahdydna mezhebi, zamanla Budizm'in asrl huviyetindenaynlmrg olup Qin, Hind ve Ttirk muhitlerindeki bazr eski mi-

100 Uygurlar hakkrnda yaprlan belli bash qahlmalardan olarak Sunlart kaydetmek

gerekir:J. R. Hamilton, Les Oulgours al'Epoquc iles CingDynastics il'Arprts lcs

Documcnts Chinois, Paris, 1955; Ogel, Sino'Turcica, Taipei, 1964; Colin Mac-

kerras, fhe Uighur Empirc (7'tO-S40), Camberra 1968. Bunlarda yeterli bibli-

yografya da vardrr. Ayrrca Kao-ch'ang Uygurlartna tlirirbkz. Ozkan lzgi'

"Kiro.cliatrg Uygurlurr ltukltrudq", ll) (l'Jrurr(rrrlrlt llutrrl Sayrsr), 12 (t979)'

s. l -10.

l0l Z. Velidt Togan, Umamt Tnrh Tarihine 6irit, lstanbul, 1970, 2. baskr' s.99-

100: Tekin, s.18-26; lzgi, s.3-10.

102 Tekin, s.24.

103 Uygur metinlerinde gegen bu kelime Buda'nrn unvanl olup $. Tekin'e gdre

muhtemelen son sesi dusen Hindce Bd(a) kelimesinin (incesi olan Bur ile,

htkrimdrr, ilah mlnmrnr gelen lcn don turcmlgtir (bkz. Uygur Edcbiyarr

Meseleleri", II(A, l-2 (1965), s.28).

104 Walter Ruben, Buddhizm Tarihi, tercimc Abidin ltil, Ankara, 1947, s.5; Te-

kin. Maytnsimit, s.25.

105 A.g.c., aynr yerde.



budlan kendi panteonuna almtgtr. Krsaca Budizm, Uygurlar

arasrnda qok tannh bir din durumuna gelmigti. Ay ve gune-

gin, yrldrzlann, dort ana ydntin ve benzeri bUtun mefhumla-

nn her birinin birer azizi vardr.t6 Budizm'in Uygurlar'da

uzun bir mtiddet yagadrgr ve 762-763 yrllannda batrda iyicekuvvctlcncn Manilrcizrtr'ilt rcsrncn kabulunc kadar clcvitttr ct-

titi bilinmektedir.

Maniheizm'in kabulunden itibaren X. yuzyrla kadar bu di-

ne sadrk kalan Uygurlar'rn, X. yuzyrldan itibaren yeniden Bu-

dizm'e dondiikleri gortiluyor. Yahut daha dof,ru bir ifadeyle,

Maniheizm'in resmi din olmasr sebebiyle bir muddet geri plA-

na itilen Budizm, Uygurlar'da yeniden guglenmigtir. Grous-set'ye gore, 860-866'da Kan-su'da yerlegmig bulunan San Uy-

gurlar, X. ytizyrlda Maniheizm'i qabuk terkederek yeniden

Budist oldular; hattd Begbahk-Kuga'daki Uygurlar arasrnda da

Maniheizm'in, yerini sur'atle Budizm'e brraktrgr anlagrlmakta-

drr.ro7 Fakat bu onemli olayrn kesin olarak hangi ytlda ve na-

srl meydana geldigi bilinmiyor.los Barthold, KAggarh Mah-

mud'un Divan'u Lngati't-Ttirh'unde Maniheizm'e deSil Bu-dizm'e ait ipuqlan bulunmasrndan hareketle onun devrinde

Uygurlar'da Budizm'in yaygrn oldu$u kanaatini benimsemek-

tedir,r@ Nitekim X. ytizyrlda Uygurlar'rn Turfan'da Mani ve

Zerdugt taprnaklanndan qok Budist mAbedlere sahip oldukla-

n, ilk iki dine mensup rahiplerin Budizm'i rakip din gordtik-

lerini, 98I-984'de Turfan ve Begbahk'r gezen Wang-yen-te

kaydediyor.rl0ggO'lardan

sonra ise, Budizm yava$ yavas zay{-

106 Esin, s.130; aynr yazar, "Mil6di VIII. yUzyrlda Tiirkistan'da lsl6rniyet'in Bur-

kan dini ile karsrlasmasr", fKA, l-Z 1977-1978), s.232-233.

107 Grenard, s.73-74; Grousset, LEmpire iles Steppes, Paris, 1952, s.176-177; Te-

kin, s.24. 5. li:kin, 762-763'te devlet zoru ile halka kabul euirilcn Manihe-

irlr'in, ll4()'trr rlevlctirr yrltrltnnrryln l$Al)rltcrr (lai)tiiliinii, lrulkrrr tcltr;rr Klr,-ch'arrg drvlctiurn kurulu5uyla eski dinteri olan lJudizrn'c dondrtgdnti yazar.

lOtl l}arthold, Orta Asya l'ilrh 7'arihi Hahhrnda Dersler, Ankara, 1975, 2. baskr,s.71.

109 A.g.e., s.74-75.

I l0 lzgi, The ltinerary o[Wang-yen-te to Kao-ch'ang(981-984), basrlmamrg dokto-

80



lar gibi olmugsa da,trt XUl. yrizyrhn baglannda bile hala Bu-

dist olduklan goz ontine allnrrsa,r12 Uygurlar'rn bu dini kesin

olarak hiqbir zaman terketmedikleri sonucuna varmak gere-

kiyor.

Buraya kadar krsaca dzetlenmeye qahgrldrst uzere, Hun-lar'dan Gokturkler'e kadar krsmen bazr Trirk topluluklannda,fakat bilhassa Uygurlar'da yaygrn bir duruma gelen, artrk sa-

dece hukrimdar ve yonetici qevrelerde deSil, halkrn arasrnda

da iyice tutunan Budizm, geriye pek qok metin brrakmtgttr.

Muhtelif arkeolojik aragtrrmalar, Uygurlar'ln cegitli gehirle-

rinde ele gegen, Uygur (So[d) alfabesiyle yazrlmrg bol mik-

tarda dini metni grin rgr$rna grkarmrgtrr.l13 llgililer bu metin-Ierin daha qok halkrn ibAdet maksadryla okumast iqin Sansk-

ritqe'den ve krsmen de Qince'den yaprlmrg terctimeler oldu-

funu ifade etmektedirler.rla Bunlar arasrnda Budist doktrinin

ra tezi, Harvard 1972, Qince metnin lngilizce tercumesi s.6-10; aynca bkz.

Ogel, Turft Kdilrurt, l. 127.

Ill Grenard, s.74.l12 Barthold, Mo[ol IstildsrnaKadar Tirhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, 1981,

s.179-182; Esin, s. 130.

ll3 Bunlarrn 6nemli bir krsmr, British Museum ve Bibliothtque Nationale gibi

Avrupa; Leningrad, Kyoto ve Pekin gibi Asya muze ve kirttrphanelerinde bu-

lunmaktadrr. Bu metinler mesela F\MK. Mirller tarafindan yayrmlanan Uigu-

rica benzeri btyuk kolekiyonlarda birarada veya Radlolf ve S. Malov'un bir-

likte Suvarnaprabhasa (St. Petersburg, I9l3) adryla negrettikleri meghur Alan

Yaruh metni gibi ayn ayrr yayrmlanmrgtrr. Budist metinler bizde de meselA H.

Namrk Orkun'ra Kalyanamhara ve Papamhara'sr (Ankara, 1940) gibi terc0-me, yahut g. Tekin'in UygutxaMetinler Ii (Erzurum, f960) gibi metin olarak

yayrmlanmqtrr. Genel olarak Uygur edcbiyatr iqin R. Rahmeti Arat'rn Eshi

Trirh giiri (Ankara, 1965) isimli eseri dnemli bir qah5madrr. Uygurca Budik

metinlerin genel mdhiyeti hakkrnda bkz. S. lbkin, Uygur Eilebiyatrmn Meselc-

leri, s.26-67', Saadet Qafatay, Isltuniyetlen Once T:d'rh Edebiyan, TDEK, s.393-

398. Aynca Budist devir Turk sanatr iqin E. Esin'in 5u eserine bakrlabilir: An-

,d(..ldntr unil Dcvclqnncnl ol lluddhislc unil Monitlrcun ?irrlrisft arl in llastcrr

lurhistan anil Kansu, lstanbul, I 967.

I 14 Barthold, s.6,1; Ruben, s,l3; Alessio Bombaci, Histoire de la Liueranre Turquc,Frans. terctrme L Mdlikoff, Paris, 1963, s.22-25, Bu konuda daha genig bilgi

igin buraya bakrlabilir, Eserde lV.X. yteyrllar arasrnda yaprlan tcrc0melcrin

listeleri vandrr.

8t



mukaddes kitapla' olan ve o9 sepet adr verilen sutralar, vi-nayalar ve Abtlidharmalar gibi eserler de vardrr. Bunlar gegitlidevirlerde qevrilmiglerdir.tt5 lqlerinde btiytik qogunlugu Ma-

hayana mczhcbine ait olmakla birliktc, meselfr Btrclisrlcrinrnelrdisi Mairreya'yr anlaran Hindydna rnezhebiyle ilgili me-tinlcr dc vardrr.tr6 Ama en fazla terc{lme edilenler, Buda'nlnve oteki Budist azizlerin menkabelerini anlatanlardrr.'7 Bilin-digi gibi Budizm'in temel inancr olan tenisuh gere$ince can-hlar, nirvana'ya (ebedi mutluluk) ulagrncaya k"dri OlaUkt.r,sonra degigik kahplarda birgok defalar yeniden dunyaya ge_lirler. lgte bu menkabeler, her

yeniden gerig srrasrnduki ,nale-rdlan anlatmaktadrr, ki bu sebeple konumuz agrsrndan bizidosrudan do$ruya ilgilendirmektedirler.rrs Bu menkabeler ls-lamiyet'in kabuhine kadar halk arasrnda qok yayrlmrgtr.Trirkler Mrisluman olduktan sonra da belli olcridl, Ahmed-iYesevi (dl.Il67) ve benzeri evliydnrn gahsiyetlerine uygula_narak evliyd menkabesi gekline donugttirulmugttir.ne f. Xop_ruhi, Mdverdtinnehir'de dzellikle g69ebe

Trirk toplulukla'iqinde yayrlan Yeseviliflin, bunlar arasrnda eskiclen bcri mev-cut inang ve geleneklere adapte oldu$unu g0stermigtir. O,gdglerle Anadolu'ya gelip yerlegen yeseviler vasrtasryla gama-

l15 Tekin, a.g.m.,s.36.

I 16 Aynr yazar, Maytnsimit, s.26-27.

ll7 Ruben, s'l' 3; Bombaci, s.23-25; Tekin, a.g.nr., s.31. Benzeri dint metinlerdegegen rstrlahlar 9u makalede aqrklanmqtrr: Arat, uygurlar'd.a Istiahlara Dair,nvt, Vll-Vtlt3 (1942).

ll8 Bu menkabelerden 6nemli bir k,'mr, E. chavannes tarafrndan yapmlanmrq-trr: "Fables et conres de t'rnde", Actc s du xvl'e congres dcs oricitaiistes, r, pa-ris' 1905; cinq ccnts contes et Aporogucs, paris, l9l0-l9ll, 3 cilt, contcs etLtgeniles ilu BouiHhismc Chinois, paris, 1921.

I 19 Bizde ilk defa K6prtlu, Grenard rn eserine dayana rak llh Mutasavvr.far'da ye-

sevl menkabeleri ile Budior menkabcler rresrndaki benzcrligc dikkati qekrnig-

tl (bk. s.33; ayrrca bkz. Infucncc, s.9-10). Gerqekten .i, Lonur,r'fuJii,menkabelerin Yesevi menkabeleri ile 56yle bir kar5rla5trrmasr bu benzerligiaqrkga sergilemektedir. Aynr benzerlik, dnemli qapta yesevr geleneklerine va-ris olan Bektagt menkabelerinde de agrkga mtgahede olunm-aktad*, ki ilerikibOlumlerdc 6rnekleriyle 96rulecektir.

82



nist ve Budist kahnrrlarrn buraya da nakledildigini orrayakoymugtur.l20

Taoizm

Daha ziyade felsefi bir sistem mahiyetini arzedcn bu ein cli-ninin,121 Muslumanhk'tan ewel Turkler arasrndaki durumunadair maalesef bize hemen hemen higbir ;ey intikal ermemigtirdenilebilir. Ashnda, qok iyi bilindi$i uzere, tarihlerinin herdevrinde Qin ile gok yakrn munasebetler ve kultrir ahgverigleri

iqinde bulunan Ttirkler'in Taoizm'i tanlmam$ olmalan, Bu-dizm'in de daha Cok Cin vasrrasryla intikal ertigi dtigunulurse,imkinsrzdrr denilebilir. Nitekim tarihi bir habere gore, G6k-ttirk hukumdan Bilge Ka$an'rn bir ara Taoizm'e de ilgi duydu-

Su, fakat vezir Tonyukuk'un kargr qrktr$r bilinmektedir.l22 Bu-nunla beraber butun bilinenler igte bundan ibarettir. Oysa me-seld unsurlar meselesinde Taoizm'in belli bir etkisinin buluna-bilece$i

konusunda bazr ipuglan sezilebilmekredir.t23 Bu de-rncktir ki, T0rkler bu Cin dinine brisbritun yabancr kalrnarnrg-lardrr. Ancak bu dinin onlar iginde 6teki dinler gibi az veyagok yayrhgrnr gosteren haberlerin pek bulunmamasl da dikkatgekicidir. Bu durum belki qoyle yorumlanabilir: Felsefi mahi-yeti sebebiyle gosterigli ayinler, merasimler geklinde halkayanslyan bir din olmayan Taoizm gibi bir inanq sistemi, geneloldrak goqebe bir hayat stiren Turk topluluklarna fazla cazipgdninmese gerektir. Bu ytizden onu tanlmalan da gok srnrrholrnug, bugun kesin olarak tayin edemedigimizbazt hususlar-

120 Kdprul0, llh Mutasavv{lar'da Yescvllilin mahiyetine dair varclrfr sonucu(bkz. s.ll5-ll7), daha sonraki araStrrmalarda deligrirrni5 (Kurutus, s.ll6 vcl;"Ahmet Yesevl", lA) ve Budizm'in etkisini kabul ermigtir (bkz. Influence, s.6-

7, 9-10),

l2l rooirm'e dnir bkr. Mqx Knltenmrrk, "Lc Tholrme Rrrligieux", llirloire dcr Rc.ligions, l, l2l6vd.

122 lnan, gamanizm, s.6; Tekin, Maytnsimit, s.23.

I23 Chavannes, "Le Cycle lirrc des Douze Animaux", Tbung-pao, Vlll (1906),s.3l ; Esirr, Tiirh Kozmolojisi, s.4-5.





Tiirk-lran iligkisinin bu gekilde yoSunlagmasrnrn sonunda,

lran etkisinin bilhassa Gdkttirkler devrinden itibaren daha gok

arttrgr ve Qin, Hind etkilerine rakip hale geldiSi mugahede

olunuyor.r2s Fakat burada bizi asrl ilgilendiren, lran'rn Trirkler

0zcrindeki dini ctkileridir.Sasani lmparatorluSu'ndaki dini mucadeleler srrasrnda res-

mi din ZerdUgtilik kargrsrnda lran'da bannamayan Maniheizm

ve Mazdekizm gibi, Zerdtigtili$e bir sosyal tepki olarak do$an

lran dinlerinin mensuplan, daha 6nce Zerdristiligin yaptr$ gi-

bi, lran-Qin kervan yollan vasrtasryla qeEitli Orta Asya ve bu

arada Turk topluluklannrn bulundu$u memleketlere srf,rnarak

kendi inanqlannr y^ymaya bagladrlar.r2e Bunlann yaydrklandinler arasrnda Turkler'e en evvel nufuz edenler, Zerdugtilikve kronolojik olarak Maniheizm'den once ortaya qrkan Mazde-

izm'dir.

Sasaniler'in son zamanlannda, yani VII. yuzyrlrn baglannda

lran dinlerinin bu s0retle Orta Asya'ya do$ru yayrhga geqme-

si, Sof,d ve Baktriyan bolgelerincle daha once mevcut oldufu-na igaret edilen Budizm'i zayrflatarak silebilmigti. Bdylece bu

sahalar soz konusu yuzyrlda Zerdugtligin hikim oldu$u yer-

ler haline gelmigti.r30 Buralarda yagayan Turkler, daha once

lran krilturune girmig olduklanndan Zerdri$tiliSi kolayca be-

nimsediler. 630'larda bu mrntrkalarda dolagan Hiouen-T'sang,

Budist mAbedlere gok seyrek rastlandlglnr, bunlann bos oldu-

$,unu, grinkri Zerdrigtiler'in Budist rahipleri engellediklerinibildirmektedir.r3l Onun bu ifadeleri, adr gegen bolgelerde ar-

drn P Aalto, "lranian Contact of the Turks in Preislamic times", ST, l97l),s.29-37; Ogel, a.g.m., s.357-358, 359. Burada, Ahay b6lgesindeki bazr kur-ganlarda yaprlan kazrlarda, lran modasrnr yansrtan elbiselerirr bulundugukaydedilmekrcdir.

128 Togan,6iriS, s.,19-50, Bombaci, s.36; Ogel, ftrh Kult0rri, I, 56.

129 A.g.r.. aynr yerdc.

130 Grenard, s.581 Barthold, s.541 ZerdUstilik hakkrndabkz. Geo Widengren, LesRaligions ilz I'Iran, Paris. 1968, s.79-l j2;J. Duchesne-Guillernirr, "l-lran Anri-

que et Zoroastre", Histoire des Religions I, s.625-694.

lll Barthold, s.55,

85





Vll. yuzyrhn ortaslna do[ru Mazdeizm'in de Zerdiigtilik yantn-

da yer aldrgrnr ve onun gibi, gidebildigi her ycrde Budizm'in

hAkirniyetini krrdrfrnr gostermektedir.r35

Kultandrklirrr ifadclcr pck aqrk olrnaurakla l:crabcr, l]izarrrs

vc daha gok Arap kaynaklan, yine cle hangi Ttirk topluluklarr

araslnda Mazdeizm'in bulundu$unu tayine az gok yardrm

edebiliyorlar. VI. ytizyrlda Batr Gokturkleri'ni ziyaret eden Bi-

zans elgisi Th€ophilacte Simocatta'nln, onlann atege tazimine

dair bir kaydrr3T ve bazr di$er ipuglan, hemen hemen buttin

aragtrncrlan Batr Gokturkleri'nde Mazdekizm'in mevcudiyeti

fikrinde birlegtirmigtir, lnostrantsev, Grousset, Ligeti, Giraud

ve benzeri ilimler, qok eski zamanlardan beri tran ktilttirtihdkimiyeti altrnda bulunan bu bolgelerde yagayan Ratr-Gok-

turkleri'nin Mazdeist olduklarrnr kabul etmektedirler.rss Ger-

gcktcn Mazdeizm'in VIl. ynzyida SoSd, Baktriyan ve MAverA-

unnehir'de varlt ,tntn tespiti, bunu kuvvetlendiren bir durum-

dur. Qunkti Batr G6kturkleri'ni bu genel gerqevenin drgrnda

saymak igin bir sebep yoktur. Ancak Giraud, DoSu Gokturk-

leri'ni hakh olarak bundan mustesnA tutmaktadtr. Zira Maz'dekizm Orhun bolgssine kadar erigebilmig olsaydr, Orhun Ki-

tibeleri'nde bu dinin temel inanct olan atege taPma ile ilgili

birtakrm izlerin bulunmast gerekirdi, ki boyle bir 5ey s6z ko-

nusu degildir.r3e

Mazdckizm'in r:stnnlogri Maniheizm'e kaptrrdrgrm belinmektedir. Ancak bu-

nun nasrl cercysn crti$ine dair bir agrklamada bulunmaz. Mazdekizm hakkrndadcrll t.plu bllgl lqlr bkz. wdcrrgrcn, r.l.tl-15 t; t)uclrr:srte'(itrlllctrrln, "lil:gllse

Sassanide et le Mazd€isrnc", llisloirc drs Rcligitrns 2, Paris, 1972, s'1-29 '

136 Grousset, Traces, s.71'72, 73; N. Togan, s'38'

137 Chavannes, Documcnts, s.248.

l3g K. lnostrantsev, Esfti lorhlerin Inanllart llahhmda Birhaq -5d1, tercume A.

lrrarr, Mahalele r ve lncelemeler, s.488-489; Grousset, LEmpirc des Steppes,

s.129; Ligeti, I, l14; Giraud, s.l0l. F Nau da, Cincedeki moni kelimesinin sa-

nrldrgr gibi Maniheizm'in kurucusu Mani demek olmayrp aksine, Mazdekist

Turk'ler-i gosrerdigini bir makalesinde delilleriyle lleri sfrmektedir (bkz...Textes nestoriens, magiques, mazd6ens. barddsanites, marcionites, manicht'

ens, moniens",JA, ll (1913)' s.460-461'

139 Giraud,ayntYerde.

87



l/,,.rt':: l).:; ku,"tz. Huduau'l_Alem yazan, Gerdizi'e

Idrisigrbi IX, X, XI ve hatta Xil. yuzyil lslim coSrafyacrlan, Krrgrz_

Iar, Kimekler,Macarlar ve benzeri rurk toplulukla.nda, a[9eibadet edildigini ve ol'lerin yakrrdrgrnr kaydetmek sfrretiyrl,

adrnr anmadan, Mazdeizm'in mevcudiyetini haber vermekte-dirler.ra' cunkri yuka.da da belirtildi$i tizere, Mazdeizm'inana esasr ateg ibadeti olup olti yakma adeti de bu dinin gerek-lerinden sayrlmaktadrr. ral

vlll-lx. yuzyrllarda, Abbasi hdkimiyetindeki Horasan ve bil-hassa Mdveriunnehir'de meydana gelen bir seri isyan, Zerdug_tilik ilc be rrrbcr M:rzdckiznr'in de buralarda yagayan Turk roi-luluklarurda hayli tarafrar topladrflrnr ortaya koymaktadrr.

Bilindigi uzere, Emevi Devleri'nin yrkrhp Abbasi hineclanr-ntn igbagrna gelmesinde en buyuk hisse, Horasan'da ba$lattrgr

ilrtilellc Ebu Mtislim Horasani'ye aitri.ra2 Bu konumunun sa ,-

ladrgr birtakrm avantajlar, EbO Muslim tarafindan bol bol kul-lanrhyor, kendisini baf,rmsrz harekete sevkediyordu. Onun git-

tikge bir tehlike haline gelecefini gdren halifelik makamr, adr

l.l0 Mervczl, Ebvabf 3-5ln ve't-Ttirh, metin ve lng. terctrme V Minorsky, Londra,1942, s.2.ltt; lbn llusta, el-A'Iahu'n-Neftsc, ngr. de Goeje, Leiden, 1891, s.l.l2;Ilud0ilu'l-Alan, faks. negr. VV Barthold, Leningrad, 1930, v. l7b; Gerdizl,Zeynu'l-Ahhor,llrrnhold'trrr ()tgct <t Poye4lh.yc v Srcdn-vu"yu Ati-vu (lrctersburg,Itt97) rrdryla yrryrrrladrgr rucrindcn naklen: lnan, gamonirm, s.8'dcki nrerin;Ghgraphie d'fdrisi, l, 501.

l+t t)lti yakrna itlcrinin eski llind'de de mevcur oldufu nrdlumdur. Fakar Acle-

tirr Mazdchizrrr'dc lruluur'asr,'t'tirkler'dcki

bu idctin bu sonuncuyla ilgiliolmasrnr daha mantrkh g6stermekredir. Ayrrca Vl. yozyrlda ortaya qrkanMazdeizm'in, trpkr Maniheizm gibi, tegekkulu esnasrnda Hind dinlerinrlenhazr geylcr aldrgr bili.mcktedir. Bu itibarla Mazdeizm'deki bu aderirr Itindkarrahyla bu dine geqrigini dUgirnmek de mfimktnd0r. B. Ogel de Turkler'_dcki olrtr yakma idetini Mazdeizm,le alakalr 96rmektedir. Ona 96re buadet, ilk defa Trirkler arasrnda, Altaylarln kuzeyi ile yenisey Haviasr'ndaortaya qrkmrgtr ve buralarr Krrgrzlarrn yurdu idi (bkz. Esfti rurh-lran KiiI-ttr lli$hilcrt, s.360). ogcl'c gdre bu ddct G6kturkler'cle de vardr (bkz.a.g.m., s.361-362).

l4i Bu onemli olay iqin msl. bkz. pK. Hirri, siydsi vc Kiiltiirellslam r4rihi, tercfi-me S. Tug, lsranbul, 1980, It, 43i-440i lrene Melikoff, Abu Muslim, Le porte_hache du Khora*rrn, paris, 1962, s..f5-50 vd; H. Dursun yrldrz, lslamiyet veI0rhlar, tsranbul, 1976, s.,19-52 vd.

88



geqenin ortadan kaldrnlmasrnr devletin seldmeti iqin gerekli

bulmugtu. Nitekim Eb0 Mrislim 755 tarihinde ortadan kaldr'

nldr.la3 Onun oldrirulmesi, Horasan ve Mdveriunnehir'de VI-

lI. ve IX. yuzpllar iqinde birbirini takip eden ve Abbasi Devle-

ti'ni yrllarca u ,ragtrran birtakrm isyanlann patlak verlnesine

sebep oldu, ki bunlar temelde eski Zerdugti ve Mazdekist qev-

relere dayanryordu.l4

lgte bu isyanlar yakrndan incelendiginde, bunlann qrktr$

bolgelerde yagayan CeSitli Turk zumrelerinin genig qapta hare-

kata katrldrklan mtigahede edilmektedir. Turkler bu cumleden

olmak uzere, Sindbnd (755), Trirk lshak (757), Ustiicl-r Sis

(767), Mukanna (770-782), Rafi' b. t-cys (806) ve nihayct Ba-

bek Hurremi (Bl9-838) isyanlannda dnemli roller oynamrglar-

clrr. tsu olaylar hakkrnda bilgi vcrcn kaynaklar, bagta bizzar

Ebo Muslim'in kendinin ydnetti$i ihtilal dahil, hepsinde de

Horasan ve Miveriiinnehir'deki Zerdtigti ve Mazdekist Trirk-

ler'in payrna igaret etmektedir.lat Ayaklanmalan hazrrlayan 9a-

hrslann, harekete geqmeden once, Zerdtigti ve Mazdekist

Trirkler'le temasa geqtikleri ve bunlar araslna propagandacrlargdndererek kendi taraflanna kazanmaya Eahgtrklan ve bunda

baganya ulagtrklan goriilmektedir.

143 Hitti, Il, aynr yerde; Melikotf, s.50 vd.

144 Mdlikoff, aynr yerde. Bu konuda daha genis bilgi ve bibliyografya iqin gunlara

bkz. A. Ya5ar Ocak, Baballer lsyanr, s.152'154; aynr yazat, Osmanlt Toplu-

mun'ila zrndthlar ve Millhidleryahut Daircnin Dt5tna

Qiunlar:lstanbul 1999,

TV Yurt Yayrnlan, 2. bs. s 19-25.

145 Bu hususta hemen b0t{n Arap ve Fars kroniklerinde kayrtlar bulundutu gi-

bi, bagta €l-Fihrist olmak irzere el'Farh, el-Milel vc benzcri lanrnmrl nrezhep'

ler tariht kaynaklannda ve asrl Nizamolmuk'un siyasetnamcsi'sinde dnemli

bilgiler vardrr. Aynca bu oliylann Zerdnstilik ve Mazdekizm ilc alakasr ve di'

nl y6nden incelemesi icin 6zellikle gu eserlere bagvurmahdtr: E. G. Browne,

A Literary History oJ Persia, Cambridge, 1928, l, 308-336; G. H. Sadrghi' Les

Mouvements Rcligicux lranicns aulle ct lllc Sidclcs del'Il(girt, Paris, 1938' Ay-

rrca bkz. Michelangelo Guidi, "Mezdek", EII. olaylann Torklerle iligkisi agt-

srndan gu aragttrmalara da bakrlabilir: KoprohizAde, BeLtdsiligin MenSelcri,

s.124-125 vd; aynr yazar, Ttthiyc Tarihi, lsunbul, 1923' l' 78' 79' 90'9ll

Barthold, lslam Mcdeniyeli Tarihi, terctme ve iliveler: E KoPrul0' Ankara,

1963, 2. baskr, s.175; Melikoff, aynr yerlerde; Ocak, aym yerlerde.

89





aqrktrr. Oyle anlagrhyor ki, halifeligin giddetli rakip ve baskrla-nna maruz kalan, lran'rn onemli merkezlerinden grkma Zer-dugti ve Mazdekist liderler, kendi dinlerine mensup Turkler'inyagadr$r topraklarda rahat yuzri g0ruyorlar ve ilk frrsatta onla,

rr ayaklandrrarak halifeligin otoritesini krnna teqcbbtisunclebulunuyorlardr.

Sonuq olarak denilebilir ki, gerek Zerdugrilik gerekse Maz-dckizm, Turkler iginde genip bir r.arafrarlar kirlcsi cldc cclebil-migti. Biraz mubalaSah olmakla birlikte, UstAd-r Sis'in errafi-na rig yriz bin Zerdugti OSuz Turku'nu toplayabilmesi, bu ta-raftarlar tabanrnrn ne kadar genig oldu$unu gdsterecek nite-

liktedir. Zerdugtilik ve Mazdekizm'in Osuzlar arasrnda mev-cudiyetinin tespiti, bilhassa Anadolu agtsrndan 6nem kazan-maktadrr. Zira lslAmiyet'in kabulunden sonra da goqebe kabi-leler arasrnda hala kahntrlan bulunan Zerdugti ve Mazdekistetkiler, daha ziyade O$,uzlar vasrrasryla buraya nakledilmig ol-mahdrr. Bu nakil iginde krsmen de Halag ve Karluklar'rn payrdugunulebilir.

Maniheizm

MilAdrn III. yuzph iEinde, krsmen Orta Do$u'nun, eski Me-zopotamya dinleri, Gnostisizm, Musevilik gibi muhtelif eskiinanglanndan, krsmen de Budizm gibi Uzak Do$u dinlerindenolugma bir senkretizm halinde, Sasani lran'rn resmi dini Zer-dtigtilige dini-sosyal

bir tepkigeklinde

Mezoporamya'da artayagrkan Maniheizm,rs3 daha ilk zamanlannda devlet tarafrndanve Zerdugtiler'ce mahkfim edilerek baskrlara ve takibata u$ra-

trlmrptr. Bunun sonucu, lran'da gizliden gizliye taraftar topla-makla birlikte, daha gok Anadolu, Suriye ve Orra Asya'da yayrl-ma imkinrnr bulabildi.ts Maniheist din adamlan, buralara ya-yrlarak propagandalanm siirdurduler. Aradan fazla bir zaman

153 Henri-Charles Peuch, LeManichtisma, Paris, 1949, s.69; aynr yazar, "Le Ma-nich€isme", Hisaoire des Religions,2, s.551.

154 A.g.e.,s.54I-547.



geqmeden, 6nce Horasan, sonra da Miveririnnehir'de ilk Mani-heist topluluklar olugtu,ls5 Ancak Maniheizm'in Asya'nrn dahadoSusuna yayrlabilmesi igin, VII. yrizyrhn son yrllarrnr bekle-rnek gerckti. llk dcfa 69,1 yrhnda, DoSu Trirkistan'rn einlilertarafrndan zaptedilerek Kiggar-Ku ga-Karagar kervan yolununmeydana geliginden sonra, Maniheizm'in ein'e girdiSi gonilti-yor. 732 yrhna kadar gegen mriddet igerisinde, bagkentte azqok taraltar toplayan bu yeni din, bu tarihte ein'de resmenpropaganda yapmak, Ayin ve ibAdetlerini serbestge icra ve mA-bed ingi etmek hakkrna sahip oldu. Bu tarihten sonra da, muh-telil zamanlarda Maniheistler Qin'e ntifuz ettiler. 1 s

Ancak eldeki bilgilerden bu donem iginde Maniheizm'in burilkede bagkent ve etralrndaki belli bir gevreye munhasrr kaldr-

Sr ve arasrra hukOmetge takibe u[ratrldr$r igin, halk arasrndagenig bir tabana yayrlma firsarr bulamadr$r goruhiyor. lgte Uy-gurlar da henuz Ottiken'de iken Qinliler vasrrasryla Manihe-izm'i tanrmrglardr. Bu defa yeni bir dine girig, gimdiye kadarolanlann bagka trirlUsri cereyan etmig, yani Maniheist propa-gandacrlar Uygurlar'rn yanrna gitmemigler,

ama Uygur ka$anr-nrn Qin'e yaptrgl bir sefer mtnaseberiyle Uygurlar Manihe-izm'le temasa gelmiglerdir.

Kaynaklann belirtti$ine g6re, T62 yrhnrn sonlarrna do$ru,

Qin hUkumdan bir isyanr bastrrmak uzere Uygur kaSanr Bo-

$ti'den yardrm istemigti. 86g{r Ka$an isyanrn grktrgr Lo-yang

Sehrine giderek olayr bastrrmrgtr. G69ebe geleneklerine g6re,yardrmrn kargrhsr olarak

Sehrin ya$ma ettirilmesi gerekiyordu.Uygurlar buna uyarak yaSmayr gerqeklegtirdiler; fakat Otu-ken'e donmeyip krsa bir muddet igin orada yerlegtiler. lgte on-lann bu geqici ikametleri, Maniheist misyonerlerle tanrgma veonlann dinini o$renme firsatrnr saflamrgtr. Maniheizm'e bti-yrik bir ilgi duyan ve ihtidA etmek isreyen Bogtr Ka$an ,763 yr-lrnda bu dini dgretccek rahipleri de beraberine alarak Otu-

155 Peuch, Le Manicheisme, s.65.

156 E, chavannes-Paul Pelliot, un Traitc Mtnich&n Rctrouvd cn chinc, paris,

1912, s.182; Peuch, a.g.c., ayn yerde; aynl yarar, Lc Manichdsmr, s.5.f5.546,

92



ken'e dondii. Bdylece o, hem kendi Maniheizm'i kabul ediyor,

hem de gevresindekilere kabul ettiriyordu.lsT 3n suretle yeni

din, Uygur Devleti'nin resmi dini olmugtu. Yalnrz bunun ilkzamanlarda tabiatryla B6$u Ka$an ve qevresine munhasrr kal-

dr$r ve halka inemedigi bir gergektir.rss Bununla beraber, Ma-niheizm Uygur Devleti'nin resmi dini olmakla dogugundan buyana ilk defa bir devletin deste$ini saSlamrg bulunuyordu. Ni-tekim Uygur hrikumdarlan, B6$tr Kaf,an'dan sonra da bu dinidestekleme$e devam etmigler, hatti Qin'de yayrlmasr igin bu-

ytik gayret gdstermiglerdir,

Chavannes ve Pelliot'ye gdre, 806 civannda Uygur idari qev-

relerinde iyice nufuz kazanan Maniheistler, devletin elgisi srfa-tryla Qin'e gidiyorlar ve devlet iglerinde genig qapta sdz sahibi

oluyorlardr.tse Boylece Uygurlar siyasi griglerini kullanarak

Qin'de, bagkent de dahil, bazr buyuk gehirlerde yeniden Mani-

heizm'e propaganda ve faaliyet hakkr tanrttrrdrlar; mibedleryaptrrdrlar. Uygur baskrsr ister istemez Cin hukumdarlannr ul-kelerindeki Maniheistler hakkrnda daha musamahakar dav-

157 Btitun bu anlatrlanlar, S0S-821 tarihleri arasrnda huk0m sirmtg bir Uygur

kaganr zamanrnda dikilen meghur Karabalgasun kitabesinin Qince metniyle(bkz, Chavannes-Pelliot, s.2l,t), Uygurca bir metne dayanmaktadrr (bkz. Te-

kin, "Mani dininin Uygurlar tarafindan devlet dini olarak kabulu", TDAY,

1926, s.5-6). Bu konuda bUtin aragtrrmalarda yayrnlanan bilgi ve yorumlann

temeli de bu iki metindir (msl. bkz. Banhold, Dersler, s.63; Grousset, IlEmpi-

re des Steppes, s.173; lnan, Samanizm,6-7). Ayrrca B6tn Katan'rn Manihe-izm'i kabulrtne dair ilgi gekici bir menkabe de tetekkUl etmigtir. Buna gdre,

kagan gece gadmnda yatarken, nurlar sagarak igerl giren semavt bir krz, Ma-

. heizm'i ona telkin ve kabul ettirmigtir (tafsilat icin bkz. G6kalp, Tttrh Mede-

niy e ti Tarihi, s.7 2 -7 3).

158 lnan, s,7; Tekin, s.9. Z. Velidt Togan, Meghed Kuttiphanesi'nde bulduSu lbn-

ul-Fakih Hemedanl'nin mufassal Kitab'ul-Buldan ntshasrna istinaden Vlll.ytrzyrlda Uygur memleketinde seyahar eden Temim b. Bahr'dan naklen 746-

759 arasrnda huktm s0ren ve 86g0 Katan\n selefi olan Moyungur Kagan

zamanrnda Maniheizm'in mcvcut oldulunu belirtiyor (bkz. "lbn al-Fakih'inT0rklere dair haberleri", Bcllcten, XII (1948), s.l,l). Maniheizrn'in Ttirkler

arasrnda yayrlmasrna dair bazr g6r0gler igin bkz. Bazin, "Etat des discussionssur la penCtrarion du Bouddhismc et du Manich€isnre en milicu turc",s.229.240.

I 59 Chavanncs.Pelliot, s,215-216; Grousset, s. I 73.

93



ranmaya zorladr.ls Ashnda Uygarlar'rn bu siyasetini, ein'in iq

iglerine m{rdahale igin bir arag telikki etmek daha do[ru gibig6rtinriyor. Ne var ki Uygurlar\n Maniheizm'i Qin'de himaye

siyaseti fazla devam etmemig, 840'lardan sonra Ottiken Devle-ti'nin zayrflamasryla Qinliler yeniden bu dini baskr altrna al-mtglardrr.tsl

Uygurlar'rn Otuken Devleti'nin yrkrhprndan bir muddet son-ra Kan-su ve Tirrfan taraflanna gelerek yeni bir devlet kurduk-lanna ve eski dinleri Budizm'e tekrar donduklerine yukandatcrnas edihnigti.162 Esasen Maniheizm'in kabulunden sonra

halk tabakalan arasrnda Budizm'in ramamen kayboldulunudtgtinmek yanhg olacaSr gibi, yeni kurulan Uygur Devleti'ndeManiheizm'in blisbritrin ortadan kalktr$rnr varsaymak da yan-

hg olacaktrr. Her iki dinin yanyana -bazan birinin, bazan ote-kinin azrnhk halinde- mevcut oldulunu dugtinmek daha dog-ru gorunuyor. Zaten aragurmalar da bunu teyid eder mahiyet-tedir.r63 Bu durumda A. lnan ve g. lbkin gibi bazr aragrrncrla-

nn, Uygur halkr arasrnda Maniheizm'in pek yayrlmadr$rna da-ir fikirlerini kolayca kabul ermek mrimkrin olmayacaktrr. On-lann bu fikirlerini, yukanda da igaret edildigi rizere, adr gegen

dinin kabul edildigi ilk yrllar iqin gegerli saymak bizce daha

uyg,un olacaktrr. tladcli zatrnda, Manihcizm gibi daha do$u-gunda Budizm'den etkilenen ve yayrldrSr her yerde eski inang-lan kolayca kendine mal edebilen yayrlma kabiliyeti genig,senkretist bir dinin,ttr Uygurlar'da fazla yayrlmamrg olduSunu

ilcri siirmek zordur. Zaten, Maniheist misyonerler de halkadinlerini kabul ettirebilmek igin daha dnce mevcut Trirkge Bu-

dist tabirleri kullanryorlardr. Hatti Maniheizm Uygurlar'da

160 Chavannes-Pelliot, s.246; Banhold, s.7l-72; Grousser, s.174; Hamilton, s.5;

Ogel, Irirft Knltnrt, I, 103.

16l A,g.c,, aynr yerlerde.

162 lJkz. yukanda s.55.

163 Chavannes-Pellior, s.278; Ilarthold, s.66; llamilton, s.88, not l, 133; peuch,

Le Manichtisme, s.516.

164 ltarthold, s.73; Rubcn, s.4; Peuch, s.551; aynr yazalLe Manichdisnre, s.69.

94



Adetd Budizm'e uyarlanml$tl. 165

X. yuzyrl lslAm co$rafyacrlannrn haberleri, Uygurlar igindeManiheizm'in oldukqa yayrldr$rnr gostermektedir. lbn Hor-dadbih ve Kudime b. Cafer, Uygurlar'rn bir krsrnrnrn Mazcle-ist, bir krsmrnrn da Maniheist olduSunu;166 lbn,ul_liakih, go_

$unun, \g-nditabiriyle ,,Mani'nin

mezhebi,'ne mensup bulun-du$unu;157 Mes'fidi ise Maniheizm,in sadece Uygurlar,a mah_sus oldu$unu kaydediyor. r6E

-IX. yrizyrlda Uygurlar'rn yeniden bUyuk gapta Budizm,e

donmelerine ra8men Maniheizm'in, XIIL ytizyiia Mo{ollar,rn

kesin darbeyi indirmelerine kadar ein Turkisianr,nda i da ot-sa mevcudiyerini korudu$u, fakat bu yrizyrldan iribaren artrktamamen silinmeye yriz tuttugu anlagrlmaktadlr.r6e

Buraya kadar verilmeye garrgrlan krsa tarihqeden de anlagrla-catr uzere, lran'rn bu dikkate $ayan dininin genelde Uyiur-Iar'da hatr' sayrlrr bir yaygrnhga sahip oldugu-ve vrrr. iti"zyr-lrn ikinci yansrndan itibaren hig olmazsa xlII. ynzyila-kai"rvarhsrnr

muhafaza ettigi sonucuna varmak icabediyor. Begytizyrlhk bu fevkalade uzun mriddet iginde Maniheizm,in Uyiur_lar tizerinde gok koklli ve derin etkileri, 6zellikle iqtimai vekulturel alanda hisrl ettisi onemli desigiklikler olacagr tabi-idir. $irphesiz ilk zamanlarda et yiycn gogcbc ve savi5Er birtoplumun, et yemeyi ve adam 6ldormeyi yasaklayan bu gehirlidinine ahgmasr pek kolay olmamrgtrr. Bununla uirtikte Ti3,ler-den 840'lara kadarki 80 yrla yakrn bir zaman, onlara

yeterliahgkanhsr az gok saglamrg olmarrdrr. Zira bu mticrdet icincre

165 Barthold, s.73-74.

166 cl-Mesdlift vel-Memalih, ngr. de Goeje, Leiden, lgg9, s.20-21; Kitabur-Harac(aynr eser iqinde), s.312. Bu yazarlar, Maniheist karprhgr zindih ue zendilthakelimesini kullanmaktadrrlar.

167 Kitabu'l'Buldan (muhtasar nirsha) ngr. de Goeje, Leiden, 18g5, s.329; yazma

mufassal nushadan naklen Togan, "lbn al-ra[ih,in T'rklere dair haberleri",s.l3; Yakut'ul'ilamevr, Mu'ccmur-Burdan n$r. L' w0srenlcrd, r-eipzig, ltr66, r,rt40.

168 MurAcu'z-Zeheb nsr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 1964,l,l3l_132.169 Pcuch, I.e Manichtisme, s.546-547 .



Uygurlar, Maniheizm aracrlr$ryla lran'rn eski yriksek kulturu-nu daha yakrndan tanlma firsatrnr bulmuglar, So$d yazrsrnr ve

bu yazryla yazrlmrp dini edebiyatr kabullenmigler, giderek yer-

legik hayata gegip zamanla yuksek bir kriltur seviyesine ulag-

mrglardrr. Hatta bazr aragtrncrlara gore, XIIL ytizyrla kadar ote-ki Turk ve Mogol kavimlerinin terbiyecisi olmuglardrr.rT0

Meseleyi bu muspet cepheden almayanlar da vardrr. Daha o

devirlerde bazr lsl6m kaynaklannda, Uygurlar'rn Maniheizrn'e

girdikten sonra zindeliklerini ve savaggrhklannr yitirdiklerinidile getiren satrrlara rastlanmaktadrr.lTl Bu mtigahede bir dere-

ceye kadar doiru olsa bile, gergekte Uygurlar'rn Budizm saye-

sinde oldugu kadar Maniheizm sayesinde de devirlerinde yuk-sek bir medeniyet seviyesine ulagtrklannr gdzden uzak tutma-mahdrr.

Budizm doneminden oldu$u gibi, Maniheizm d6neminden

de Uygurlar'dan hatrn sayrlrr bir metin koleksiyonu kalmrgtrr.

Sotd alfabesiyle Uygurca yazrlmrg bu metinler, birtakrm ilAhive dualar, inang esaslan 6$reten kitaplardan ibaret olup sade

dil aqrsrndan defil, Maniheizm'in Orta Asya'da aldr$r gekli bel-gelemesi itibariyle de ayn bir 6nem tagrmaktadrr.tT2

Maniheizm'in Uygurlar'da ne olgude koklu etkiler brraktr$-nr anlamak igin, yukanda bahsedilen Bdf,ri Ka$an\n dine girig

menkabesiyle, C0veyni tarafindan kaydedilen menge' efsdnesi-

ne bakmak yeterlidir. Her ikisinde de Maniheizm'in ana unsu-ru olan nur (rgrk) motifinin ne kadar kuwetle vurgulandrf,rnr

gormemek mtmkun de ,ildir.

t73

170 Hamilton, s.6; Ogel, filrh Kuh0ni, l, 98-99.

I7l Meseli Cihiz, Uygurlar'rn Maniheizm'e girdikten sonra, eskiden hep yendik-leri Karluklar'a devamh maglup olduklannr ileri srirmektedir (bkz. Barthold,s.69). Barthold bu iddiayr dolru bulmaz (bl<2. a.g.e., s.70-71).

172 Kdpnilrizidc, Trirft Edcbivau larihi, lsranbul, 1926, s.,17 vd; Tekin, t./ygurl:<ltbiyauun Mtsclcleri; s.39-48; ltourbaci, s.l9-20 vd; Pcuch, s.547-551. Uy-gurlar'daki bu Maniheist edebiyat malsullerini daha qok Von Le Coq, Radloff

ve W Bang ile birlikre yayrnlamrgtrr. Aynca Maniheist ddnem Uygur sanarr

iqin yine E. Esin'in, Antecedents anilDevclopment'ine bakrlmahdrr.

173 Menge'efsinesinin metni iqin bkz. Girveynt, I, 55.56; aynca 5unlara da bakr.labilir: Orhun, Tntrh Etslnaleri, lstanbul, 19,t3, s.2l; 6gel, Uygurlar\n Menge,

96



Burada bizi ilgilendiren ise, Maniheizrn'in bu kuwetli etki-sinin Anadolu'ya da goElerle intikal edip etmedigi meselesidirki, bu grighi tesirlerin gdgler vasrrasryla Anadolu'|a hgrndrsr'ave bazr Turk tarikarlannrn tegekkriltindeki onemii payrna iak-tiyle F Kopîlu dikkati gekmig,lTa daha sonraki aragtrrmalarda bu hususu t_eyid konusunda onemli sayrlabirecek sonuglaraulagm6lardrr.tTs

Hrristiyanhk

Ashnda pek fazla bir yekon tutmayan ve gurada burada tek tek

riviyerler halinde rasrlanan kayrtlar, az da olsa muhtelif devir-lerde orra Asya'da bazr ktiquk Turk toplulukla.nrn Hrristi-yanhgr kabul ettiklerini gosreriyor. Bu Hriistiyanrrk, ortodoks-luk mezhebine tepki olarak dofan Nestorilik gerqevesinde birHrristiyanhktrr.

.-132yrhnda toplanan uguncu Efes Konsili'nde sapkrnhkla

(herezi) itham edilen lstanbul patrifi Nesrorius'un fikirleri et-

EJsdnesi, DICFD, VII;2 (1948), s.2O_22; Roux, Faune, s.360-362, 356_366.(Bu efsdnenin Maniheist etkilerle ilgisinin mtnakapasr igin dzellikle son ikisi,ne bagvurmahdrr).

l7'l Banhold-K6pruhi, Isram Medeniyeti rarihi,s.gg vd. K6prurn burada bir 6rnekolarak Bekta5iligin temel prensiplerinden "erin, dilin ve berin muhafazasr,,kaidesini ele atmr5trr, ki, bunun gergekten Maniheizm'deki -a rza,

ele ve belemohfir" geklinde ifade edirebirecek oran fiq muhir prensibinden ba5t<asr or-

rnadr{r g6r0luyor. Ug mrihiir prensibi hakkrnda bkz. pcuch, s.g9-90.175 Meselil K6prulu, sivas taraflarrna yerregen uygurrar'rn, bir sava5 esnisrnda on

bin srlvari grkaracak kadar kalabarrk oldullarrnr bclirtiyor irrr.r. rrrurul,s.89). I. M€likoff da bir yazrsrnda Anadolu'da, Mdverairnnehir, Harezm veHorasan'dan gelen hen0z lr{trsluman olmamrg Uygurlar bulundulunu gdste-rerek Divan u Lagatir-Trrlr.e "Maniheist" manasrna kullanrlan rar kelirnesi-nin, Anadolu'daki bazr Ttrrkrer igin Mevrana tarafrndan T0rkge giirlerindetckrarlandrgrnr, hunun Uygurlarb rchnihtc buruncrufuru gostcrmi5tir (bkz."Recherches sur I'rslam popuraire au si0cre de Mevrana", Iieilanai, vogoô

Scvinci (lll. Uluslararasr Mevrana semineri Birdirileri), Ankara, rszs, ,)rr-214). Haddi zarrnda x[1. ynzyrl Anadolusunda hcnuz Maniheisr Ttirk ztim-relerinin bulundulunu gosteren bazr bagka kayltlar da varclrr (rnsl. bkz, Tu.ran, "selquklu T0rkiyesi Din Tarihine Ait Bir ikynak", Fuai ioprt/uinno-ganr, lstanbul, 1953, merin krsmr w.53b-54a.



rafrnda tetekkul eden Nest0rtlik, krsa zamanda taraftar topla-

rnaya ytlz tuttu.r75 Bundan gekinen Bizans htikfimeti, bu yerri

rnezhep mensuplannr Siddetli takibat ve cezAlara u$ratmaya

llapladr. Bnttlirr, ltispcten kontrol ve takibattan uzrk olart Do$u

ve Guney-Do$u Arradolu tarallartna kaqtrlar. Fakat lnrparal'or

Zenon devrinde (435-457) bu takibat ve baskrlar srklagtnca,

belirtilen yerlerde de bannam az hale gelen Nest0riler, lran

topraklanna gegtiler.l77

Bizans'la olan surekli mucadeleleri strasrnda, nihayet elleri-

ne onemli bir koz gegirdikleri duguncesiyle hareket eden Sasa-

ni hukrimdarlan, Nest0riler'e btiyuk bir husnu kabul gostere-

rek kendilerine resmen destek oldular. Bu sayede mezhep krsa

zarnanda lran'da dahi yayrlma istidadrnda olduf,unu gdster-

di.t78 Hatta Merv'de bir de piskoposluk meydana getirilmiS-

ti.r7e 644 yrhna dolru yazrlmrS bir Sriryani kroni$inin verditi

bilgiye gore, bu stralarda Merv metropoliti olan Elie'nin gayre-

tiyle, MAverdrlnnehir'in lran srnrrlanna yakrn taraflannda bir

kisrmTurkler, Hrristiyanh$ kabul etmiSlerdi'rs Bununla bera-

ber, Sasaniler dewinin sonlannda, yani VII. yrizplda Hrristi-

yanhfirn Orta Asya'da ve bu arada Tiirkler arastnda nastl ve ne

derece yayrldrlrna dair yeterli bir fikre sahip de$iliz.l8r VI.-VI-

lI. yuzyrlda Krrgtzlar'da da bir miktar Hrristiyan olabilece$i

tahmin ediliyorsa da,tu bu kesin detildir.

VIll. yuzyrlda Uygurlar iginde, Budistler ve Maniheistler ka-

dar olmasa bile, biraz Nestorl mevcut oldu$unu biliyoruz. Bu

yuzyrlda lslam ordulart arttk Orta Asya'da ilerlemeye bagla-

mrglardr. Sasani lmparatorlu$u'nun yrkrlmastndan sonra,

176 Msl. bkz. Steven Runcinran, l-a Civilisation Byzdnainc, Paris, 1952, s.33,

177 A.g.e.,s,120-l2l; Louis Brehier, Vie etmortdeByzance, Paris, 1969' s'28'

I 78 Rurrcirnan. s. I 20- I 2 I ; Blochct. Ttrh Kavimlcri...' s. I 29' I 30.

I 79 Barthold, lfrrisriyanlrk, s,58.180 Nau, s.452.

l8l llu konucla gu escre bakrlabilir: tlerthotd Spuler, "Die Nestorianischc Kirche",

Handbuclr des Orientalistih VIII.

182 llsin, 'fiirh Killt(tr larilri, s.135.

98



lran'a hakim olan Araplar, Emevl d6nernine rastlayan bu de-

virde burada hayli fetihler yapmrglardr. lran'da ve burada bu-lunan Nest0riler, krmen lslamiyet'e yakrn inanglan sebebiyle

Araplar tarafrndan musamaha ile kar5rlanryorlardr. lgrc bu rnrt-

sanraha ortatnr sayesinde lslam ordulanntn buralara gclrncsin-den sonra da Nest0riler faaliyetlerine devam edebildiler. 781

yrhnda Nest0ri Patri$i I. Timotheus'un propagandalan Uygur-lar'a kadar ulagabildi. Nest0ri kaynaklan, patri[in Turkler'inhukumdanm Hrristiyanh$a srndrrdr$rnr ve onun aracrh$ryla

bir krmrnrn putperestligi (muhtemelen Budizm ve Manihe-

izm'i) terkederek gergek iman yoluna girdigini kaydediyorlar.

Haui bu kaynaklara gore, hrikrimdar kendi trlkesinde de birmetropolitlik kurulmasrnr istemigtir. t 83

Bu kayrtlarda her ne kadar bahsi gegen Ttirkler'in ve hri-

ktimdarlannrn adr agrk zikredilmiyorsa da, Trirkler'in Uygur-

lar, hukumdann ise 780'de Bogu Kagian'r 6ldtirerek yerine ge-

qen ve Alp Kutluk Bilge Ka$an unvanrnl alan Tarkan oldutukuwetle ileri sorulmektedir.ts Ancak Nest0rilisin Uygurlar

arasrndaki yaygrnhk derecesini ve kahg muddetini belirleyecekherhangi bir malomata rastlanmryor,

Aynca, Suyab harabelerinde bulunan VIII. yuzyrldan kalma

kilise ve Hrristiyan mezarhsr kahntrlanna bakrlarak bunlann

Karluklar'a ait oldutu, dolayrsryla onlann da belli dlqride Hr-

ristiyanhga meylettikleri bildirilmektedir. t 85

Bazr Arap ve Fars kaynaklan yukanda adlan zikredilen

Trirk topluluklannrn haricinde bagka TOrk zumrelerinin deNest0rilif,e gegtitini belirtiyorlar. Meseli VIL-VIIL yuzyrlda

Kmm ve Kalkasya dolaylannda ya$yan Hazar Ttirkleri arasln-

da dahi Hrristiyanhf,rn mevcudiyeti anlagrhyor. rs Zekeriyya

183 Nau, s.453-454; ayrrca bkz. Banhold, Htistiyanhh, s.64; aynr yazar, Tflrhls-

tan, s.,179-481; Tekin, Manl Dlninin..., s.9.

184 Tekin, aynr yerdc.

185 Esirr, aynr yerde.

186 Mes'0dt, I, 178-179t el-lstahrt, Kltab'u Mcsdllht'l-Mcilalih nsr. clc Gocjc, Le-

iden, 1927, s.220; ayrrca bkz. Rasonyi, s.l16.



Kazvini, Buyuk Selquklular'a tebi bazr O$uz boylannrn, mez-

hep adr vermeksizin Hrristiyan olduklannr soyler.l87 Barthold

da, Of,uzlar'dan bagka Qigiller'in iginde de Hrristiyan olanlannbulunduSunu soylemektedir. rs

Bu krsa agrklama, Orta Asya Turkleri'nde lsldm oncesi dd-

nemde Hrristiyanh$rn varhsrnr ortaya koyuyor. Bununla bir-likte, bu dinin higbir zaman Budizm, Maniheizm, Zerdrigtilikve Mazdekizm olqtstrnde kitlelere mal olmadrgrnr da gormekgerekiyor. Hrristiyanhgrn Ttirkler'de kitleler halinde raSbetgordugti asrl saha, DoSu Avrupa ve Balkanlar'drr. Anadolu'yaintikal eden Hrristiyan TOrk nrifusunu tegkil etmesi bakrmrn-

dan asrl bizi ilgilendirenler, bu sahalarda yagayan Turkler'dir.Bunlann Pegeneklcr, Uzlar (Ofuzlar), Kumanlar'dan (Krpgak

ve Kun) ibaret olduklannr biliyoruz. Bu riq gurubun DoSu Av-rupa topraklarrna gdgti birbirleriyle alakadardrr,l8e

Pegenekler IX. yuzyrhn ortalarrnda, Volga dolaylanndan Ka-radeniz'in kuzeyine, oradan da Bizans srnrrlanna kadar gelipyerlegmiplerdi.rs Bunlar bir muddet sonra Bizans'rn hizmetine

girerek Hrristiyanhlr kabullendiler.rer Uzlar da onlann pegin-den Bizans srnrrlanna gelmiglerdi. Bunlar, Volga otesi OSuzla-n'nrn bir bolumunu tegkil ediyorlardr.le2 Bizanshlar tarafindan

187 Kazvinl, AsAru'l-Bilad, npr. E Wusrenfeld, Leipzig, 1848, s.39,1. Togan'a g6re,

Kazvinl'nin bu haberi dofru deSildir. CUnkri, m0ellif ya XlI.-XllL yrizyrllardagimdiki Gtney Rusya, Ukrayna ve Balkanlar'da bulunan Oluzlar ve Krpgak-lar arasrndaki Hrristiyanlan eski Oluzlarla kanstrrmr$ ya da verdigi haber uy-durmadrr (bkz. "Oluzlann llrristiyanhgr Mcselesine Ait", fM. lt (1927),s.66-67).

188 Barthold, s.8l-96.

189 Hrristiyan olan bu Tirrk kavimleri hakkrnda yaprtmrg oldukCa gok aragtrrmavardrr. Bu arada gunlara bakrlabilir: Vasiliev, Histoirc de I'Empire Byzantin, pa-

ris, 1969, 2 cih; A. Nirnct Kurar, Pegeneh farihi, lstanbul, 1937; Rasonyi, ..Tu-

rrir ll;rvzasr'ntla Kurnanlar", Bcllctcn, llt (1939), s.401-.122; aynyazar,'larihtcT tt r hltth, s. I 30- I 55 ; Ku rat, I V-XVII l. Y trzy ill arila Karadeniz Kuze i nilehl'[ ti rhKavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.

190 Msl. bkz. liogan, Girll, s.l58l Rasonyi, s.130 vd.

l9l Togan, s.158.

192 Rasonyi, s.lj2.

100



Kumanlar olarak zikredilen Krpgak ve Kunlar ise, Do$u Avru-pa'da Uzlar'la aynr devirde gorunmuglerdi.re3 Bunlann da Bal-

kanlar'a indikten sonra Hrristiyanh$a gegrikleri anlagrhyor. Ni-tekim Mervezi, Kunlar\n Nestfiri olduklannr kaydediyor. I ea

Her halukdrda bu Turk zrimrelerinin zaman zaman Bi-zans'ln hizmetine girdikleri ve Bizans ordusunda parah askerolarak kullanrldrklarr gorultiyor.les Bu Hrristiyan Turkler'inl07I'deki Malazgirt Savagr. srrasrnda Btiyrik Selquklular saftna

katrldrklan bilinen gergeklerdendir. ls Bizans topraklann da ya-gayan bu Hrristiyan Turkler'in, Anadolu Selguklu ddnemindebu larafa gegip ihtidA errikleri de bilinmekrcclir.teT Dolayrsryla

Anadolu'ya intikal eden Trirk ntifusu iginde Orta Asya menge'-li Hrristiyanlann azhfrna kargrhk, Pegenek, Uz ve Kumanlargibi, Hrristiyan olduklan halde Bizans kanahyla Anadolu Sel-guklu topraklanna gegen Ttirk unsurunun daha fazla bir ye-

kOn tuttutunu unutmamak gerekir.

Musevilik

Eldeki tarihi kayrtlara gdre, Musevili{i resmi din olarak kabuleden tek Turk devleti, Hazarlar'rnkidir. VII.-IX. yuzyrllardaDoSu Avrupa sahasrnda ilk muntazam Tirrk devletini kurmugolan Hazarlar, daha dnceleri Hun lmparalorlufu'na rAbi idiler.Bunlann, Attili'nrn zamanrnda aga$r Volga boylannda yagadrk-

lan gonihiyor.les Bunlar VII. yozyrlda lran'dan Kafkasya'yr da

zaptetmigler ve iyice kuwetlenerek X. yirzyrlda bile Abbasi-

193 Togan, s,159; Rasonyi, s.138 vd.

194 Mervezl, s.18.

195 Anadotu'da bunlardan baska daha ilk istila devrinden beri Bizans hizmetincgirmlg Trirkler de vardr. Aynca, lstanbul'un l2O.lte Litinler tarafrndan igga-

linden sonra, lznik Rum lmparatorlufu da Balkanlar'dan bir krsrm HrrisriyanTirrk n0fusunu getirip Anadolu'da Rum-Trlrk srnrr boylannl yerlegrirrnigri(bkz. Koprult, Kurulus, s.9l-92).

196 Mrl. bk. Togrn, r.158,

197 Msl. bkz. lirran, CihanHAhtuiyeri, ll, 187.

198 Kurat, "Dotu Avrupa T0rk Kavim ve Devlerleri,, IDEK, s,743.

10r



ler'e ve Bizanshlar'a kargr kendilerini koruyabilmiglerdir.ree

llk Once $amanizm'e mensup,olan Hazarlar'ln, Bizans lm-paratorlu$u'nda takibat ve baskrlara u$rayan YahOdiler'in gel-

mesi sonucu baglayan yogun propagandalan takibcn VIII.ytizyrlda MuseviliSi ranrdrklarr anlagrhnnktadrr. Mcs'0di, sdzkonusu yiizyrlda HArun Regid'in halifeligi zamanrnda Bizanstopraklannda Hrristiyanh$r kabule zorlandrklan igin kaganYahtrdiler'in Hazar hakanrnr Musevilif, e soktuklann r y azar.zoo

Ancak Museviligin srrf hrikumdar ve qevresine mrinhasrr kal-drtr, higbir zaman halk tabakasrna yayrlamadr$r gortiluyor.Zira butun haberler, Hazar

halklannrn buyukgo$unlu[unun

hala $amanist veya Hrristiyan kaldr$rnr, bir mtiddet sonra da

aralannda Mtislumanh$n yayrldr$nr belirtmekte birlegmek-tedir.2ol

Bununla birlikte, Hazar Devleti Musevlli$i sonuna kaclarresmen korumugtur. Oyle ki, bir.rivAyete g6re, Mrislumandevletlerin birinde bir havranrn yrkrldrsr haberini igiten Hazarhuknmdan, 922 tarihinde ltil gehrindeki bir cAmiin minaresi-ni yrktrrmrgtr.2o2 Eger bu riviyet doSruysa, Hazar huktrmdan-nln son derece mutaassrp bir Musevi olduSunu gostermesi agr-

srndan dikkate deSer.

Tarih kaynaklan, Anadolu'nun Torkler tarafindan fethindensonra buraya herhangi bir Musevi Ttrrk ntifusunun yerleqti-

$inden s6z etmiyorsa da, gok az da olsa bir miktar Hazar Tur-ku'ntrn yerlegmig olabilecef,i ihtimal dahilindedir.2o3

I99 Rasonyi, s.114. Hazarlar hakkrnda genig bilgi igin yukarrdaki notlarda zikre-dilenlerden balka dzellikle bkz. D. M. Dunlop, History oJ the lcwtsh Khazars,

Princeton, 1955; Ogel, IslAmiyct'ten Once Tnrh Knlnr Tarihi, Ankara, 1962,

s.223-238.

200 Mcs'0dt, I, 178-1791 llurrhold, I)ersler, s,85.87; KoprulurAde, Iurh Tarih.i Di.

ntsi, s.40; Turan, l, 69-70.201 Mes'odl, aynr yerde; lbn Rusta, s.l3; el-lstahrt, s.221; anca bkz. Barthold,

s.87; fbgan, s.l0l; luran, 1,70-72; Rasonyi, s.ll5-116.

202 Barthold, s.87.

203 Turan, Sclcuhlular Tarihi vc Ttrh-lsl[m Meileniyeti, Ankara, 1965, s.264.

102



Putperest ve Hlristlyan Anadolu Kllltiirii

Trirkler'in lslamiyet'i kab0l etmeden, dolayrsryla Anadolu'yagelmeden ewel Orta Asya'daki tarihleri boyunca etkisi altrnda

l<alclrl<lirrr il<i biiytil< knlttir chiresirri, yrrl<irrr<lir irq.rl<lirrrrrrlyar,llrprlclrSr tlzcrc, $irr vc lran l<tilttir cllirt:leri lrfkil r:trrrr:ktc,

br-ura ilAvc olarak l<rsmcn de belirli qevrelere urr.inhasrr kalarr

Hrristiyan ve Musevi kultriru bahis konusu olmaktadrr. OrtaAsya'da Turkler'in kendi kulturleri temelde varhfrnr korumug,fakat belli olqude igaret edilen etkilerle beslenmigtir. X. ytizyrl-da kitleler halinde lslamlagma baglamq, bagta Oguzlar olmak

tizere muhtelif Turk zumreleri bu yeni ve tamamen de$igikmahiyetteki dinin kultur qerqevesine dahil olmuglardrr. Yalnrz

burada unutmamak gerekir ki, Turkler lslam kulturunu, ken-

di oz krilttirleriyle yoSrulmug lran ve Cin (Budist) kulturununetkilcrini almrg olarak tanrmrglardrr.

lgte Turkler, boyle bir kultrir ortaml iqinde olduklan halde

Xl. yuzyrldan itibaren Anadolu'ya adrm atmrglardr. E Koprti-lu'ntin vaktiyle

belirttisitizere, yerlegik hayatr goktan

benim-semig olan gehirli ve krsmen de koylu Turkler, koklu bir lsldmktiltriru almrg olarak yeni memleketlerine yerlegmiglerdi. G6-qebeligi henuz surdtirenler ve krsmen koyluler ise, genel plan-

da lslami bir cild altrnda yine eski kulturlerini ve inanglannr

koruyorlardr.

Bu ikili sosyal ve kulturel yapr iqerisinde Anadolu'ya gelen

Turkler, bu defa da yerlegtikleri bu yeni ulkenin kulttir ve

inanq ortaml ile temasa geetiler. Anadolu, Roma hAkimiyetidoneminden 6nce ve bu hAkimiyet esnasrnda, ilk qaflann bin-

lerce yrl koklegmig, yerli, Grek, Pers ve ozellikle Mczopotamya

kulturlerinin def,igik etkileriyle geligerek kendisine has bir bi-qim almq, ileri seviyede putperest kultur ya$ayan bir ulkeydi.

Bu ulke Do$u Rorna (Bizans) lmparatorlu$u yonetirnine gegti-

$izarnan, qoktan beri Hrrisriyanlr$rn etkisine girmig bulunu-

yordu. Buna ra$men, imparatorluSun resmi mezhebi halinegelen Ortodoksluk, henoz tam anlamryla Anadolu'nun en

hucrA kogelerine kadar n0fuz cdebilmig de$ildi. Bizans lmpa-

103



ratorlugu'nun cn kudretli devresi igindc kalan VL yuzyrlda bi-le, halk arasrnda Hrristiyanhk putperest kulturu altedememig,ancak sathi bir cili meydana getirebilmigti. Memlekette halacski qa larrn rnuhtelif ilf,hlanna tapan gergck putpcrcstlcr

nrevcut oldufiu gibi, s6zde Hrristiyan ohnuglar iqin de Hrristi-yanhk, basit bir Hz. lsa inancr ve yozlagmrg bir teslis (Trinite)sisteminden bagka bir gey ifade etmiyordu. Bunlar eski ildhlaraolan inanqlannr, krsaca putperest kUltleri Hrristiyanlrta uy-durmak s0retiyle surduniyorlardr.2u

Boylece yirzyrllar boyunca yavag yavaS HrristiyanhSa geqmeye

devam eden Anadolu'da, bu srireq iqinde putperest kultlerden

kalma pek gok inang, ddet, gelenek ve dinl merAsim Hrristiyan-hga girdi. Memleketin CeEitli yerlerinde misyonerlik yapan ra-hipler ancak, bunlan degigik kahplara sokarak yorumlapp ka-bullenmek gartryla Hrristiyanhsr yayabileceklerini anladrlar.zos

Bu tutum, putperest kUltlerle Hrristiyanh rn kangrmrndan mey-

dana gelen bir qegit senkretik halk Hrristiyanhg dogurdu.Bu arada, daha onceden gelmig Zerdrigtiler'in, htikfimet ta-

kibinden kaqan lranlr Maniheist ve Mazdekist zumrelerin, ra-hiplerin bu populer, hererodoks Anadolu Hrristiyanh r'nrnolugumundaki katkrlannr da mutlaka unutmamak gerekir.26Zerdtigtiler burada daha eskiden beri faaliyette bulunuyorlar-dr. ll. yrizyrlda, menge' itibariyle Suriyeli biri olan Marcion,ZcrdUgtilik'tcl<i iyilil< vc k<trtiltik prcnsibini l lrristiyanhfa uy-gulayarak Anadolu'da dualist bir mezhep ve bagrmsrz bir kilise

kurdu.207 Aynr yrizyrlda Bardesan adrnda bir bagkasr, merkez

204 Msl. bkz. G. Osrrogorsky, Histoire del'EtatByzantin,paris, 1969, s.76-17;Jac-ques Jarry Htrtsie et Factions ilans l'Empirc Byzantin ilu Vle au VIIII Sitcles,Le C-aire 1968, s.154-155.

205 A,g.e.. s.155.

2O6 I'cuch, L.t Manldftlsure, s.64-65; ltuncirnalr, Lc Mantchets,ne Mcditval, Paris,1949, s.l0 vd; Jarry, s.136-337.

207 lluncinrau, s.14-16. lslern mezhepler rarihi (hereziografi) kaynaklanndn el-Marhylntyye adryla geqen mezhep, igte bu Marcion (veya Markiyon)un kur_dufu rnezhcptcrr haikirsr def,ildir (msl. bkz. .M. Abdtilkertm ca-gchrisrinr, cl-Milrl vch-Niftal, n5r. M, Seyyld Ktlrrnt, Kalrlrc llSl/196t,1,212-25)),

104



urfa olmak uzcrc yine Zerdrigtilise clayalr bir bagl<a rrcrcro-doks mezhebi yayma imk6nrnr buldu.208

Burada asrl Maniheizm'in rohinden bahsetmek gerekir. yal-

nrz Anadolu populer Hrristiyanhsr rizerinde de il, Orta Do u

lslam heterodoks yaprlanmalan iginde de aynr 6nemri etkileresahip bulunan bu dualist lran dini, lII. ytizyrla kadar Do uAnadolu'da kOkhi bir gekilde Hrristiyanhga ntifuz etmeyi bagar-

dr. Bu dine dayah olarak vIII. yuzyrlda samosarh paur adrnclabirinin kurdu u Paulisyanizm mezhebi, yeni bir heterodoksakrmôlarak ortaya grktr ve krsa zamanda pek qok taraftar top-ladr.2m Bizans hok0metince hayli srkrgtrrrlmasrna, baskr ve ta-

kibat altrna ahnmasrna rafmen, bir t0rlu ortadan kaldrrrlama-yan bu mezhep mensuplannrn qo[u, lX. nizyrlda Balkanlar'asurgun edildi ve orada Bogomilizm'in do uguna onculuk et-[i.210 IX. ytizyrlda yine Maniheizm'in tesiriyle, Van G6hi'nunkuTeyindeki Aladag civannda g6rundtigu iqin bu dafrn Erme-

nice adr olan Thondrak'a nispetle Thondrakilik denilen bir bag-

ka mezhep tegekkul erri.211 Butun bunlar Anadolu Hrristiyanh-

gnr detigik cephelerden ve deSigik gekillerde erkiledi.Qok genel hatlanyla anlatrlmaya gahgrlan butun bu dini ha-

reketler g6steriyor ki, Anadolu'da Hrrisriyanhk yalnrz yerliputperest kUltlerle de il, lran kriltrir ve inanglanyla da nifica-dele etmek zorunda kalmrg ve bttUn bunlar, Turk Oncesi Ana-dolu l<riltririlnrin vc bu arada dini inang vc gclcrreklcrininolugmasrnda kendilerine g6re birer paya sahip olmuglardrr.

Trirkler XI. yrizyrldan itibaren peyderpey buraya yerlegmeyebagladrklannda, igte boyle bir kultur ve inanq ortamryla hagrrnegir olmak durumunda idiler.

Anadolu Selguklu Devleti'nin, daha kurulug yrllanndan bag-

layarak g6qlerle gelen Turk nrifusunu hayat tarzlanna g6re

208 Runciman, s.20 vd.

209 Aynr sckildc, yine belirlilcn lslarn kaynnklnrrnda llavlal,t vcyl llcyAliha aclrylaanrlan meahep te bu Paulisyenler'dir,

210 A.g.e., s.37-47; Peuch, s.630 vd; Ostrogorsky, s.295-296.

2l I llurrclnran. s,51.58,

105



Dogu ve Orta Anadolu'da de[igik yerlere isk6n ettigi mal0m-

dur.212 Turkler buralarda, fetihlerden Onceki yo ,unlukta olma-

makla beraber, yine de 6nemli miktarda gayri Mrislim ahdli ile

kargrlagtrlar. XlIl.yuzyrlda

bile, uzunzamandrr yerlegik ve

96-qebe Turk niifusuyla dolan Orta Anadolu'da, bagta Konya ol-mak Uzere, Kayseri, Sivas gibi buyUk gehirlerde hatrn sayrhr

bir gayri Muslim halk bulunuyordu. Mrislumanlar ve gayri

Muslimler, ayn mahallelerde oturmalanna raSmen, gok yakrn

bir munasebet iginde.yagryorlardr. Gayri Mtrslimler kendi din-

lerine, mibedlerine, gelcneklerine sahiplendi ve diledikleri gibi

yagantrlanna devam ediyorlardr.2l3 Birlikte ya$amanln sonucu

olarak Turkler Rumca vc Ermenice'yi, Rumlar ve Ermeniler

Turkqe'yi oSrenmiglerdi.2r4 Ttrk ve Bizans huktrmetleri ara-

srndaki Earprgmalar bu mtinasebetleri etkilemiyor, halk nor-

mal yagantrsrnr surduruyordu.2ts Hatti bizzat Selguklu hane-

danrnda olduf,u gibi, halk arasrnda da gayri Muslimlerden krz

alanlar hiq de kuqumsenecek nispette def,ildi.2r6 Btiyuk gehir-

lerde bazr tasavvuf qevrelerinin gayri Miislimlerle yakrn mtina-

sebetler geligtirdikleri goriiluyordu.2rT

212 Turklerin Anadolu'yu iskAnr, cesitli etnik gruplarrn durumu ve devletin bu

konudaki politikasr iqin O. Turan'rn Cihan Hdhinriyeti'ndeki makaleleri ile

Selcuhlular Zamantnda Tilrhiye'sine (lstanbul, l97l)l C. Cahen'in I-aTurquic

Pre-Ottoman isimli kitabryla (lstanbul-Paris 1988), bilhassa gu makalelerine

bakrlmahdrr: "l-a Premi€re P€netration Turque en Asie Mineure", Byzantion,

Xvltl (1948); "Les Tribus Turques dAsie Occidentale Pendant la P€riode

Seldjoukidc", WZKM,l..l (1948-1952); "Le Probltme Ethnique en Anatolie",CHM, lt2 (195.1); "Seldjoukldes, 'lirrcomans et Allernands au 'lcnrps dc la

Troisitme Croisade", WZKM, LVI ( 1960).

213 Msl. bkz. K6prirl0, Kurulug, s.t08 vdl Paul Wittek, Osmanlt lmparatorlu-

$u'nun Kurulugu, terciime G. Yalter, BauDilluindc Osmanlt Tarilileri,lstanbul,

l97l, s.29: Tirgan, Giris, s.209; Mustafn Akda(, l'dlilrlyc'nin lhtlsadt vc lc(inrdr

Tarihi, lstanbul,l974,2. baskr, l, l4-15.

21,f K6prolrr, s.ll0.

215 Cahen, I.aTurquie, s.210; Akda ,1,98-99 vd.

216 Wittek, s,29; Kopr0lu, s.l10.

217 Ahmrd EflAkt Mevlan 'nrn bu tip faaliyetlerinden srk srk bahseder (bkz. Mc-

alh$ al-Arifin, I, 137,273,274 vs.); aynca Hacr Bekrag-r Veli'nin de bu cesirfrnliyrrlcrinin bulundugunu gdr0yoruz (bkz. Mcndhrb-HBV, s.l l, 23, 24).

106



Aynr durum, Selguklu-Bizans ug mlntrkalannda dahi mtiga-

hede olunmaktadr. Muslim ve gayri Muslim ahali genellikleaskeri gatqmalann drgrnda kaldrklan iqin, Trirk topraklarrndagayri

muslimlere, Bizans topraklannda Muslumanlar'a tesadufolunabilmektedir.2l8

GoruldUgri gibi, hem uzun zamandan beri Selquklu hAkimi-yeti altlnda bulunan Orta Anadolu'da, hem de durmadan de$i-gen uC mrntrkalannda Mtislim ve gayri Mtislim ahili devamh

temas halindedir. Bunun sonucu birtakrm ihtidAlann vuk0buldu$unu tahmin etmek zor de$ildir. Bunlann hiq guphesiz

siydsi, iqtimdi ve iktisadi sebepleri olabileceSi gibi srrl dini se-

beplerle de meydana gelebilecekleri tabiidir. Selquklu hirko-meti zorla Muslumanla5tlrma yoluna gitmemigtir.2re Selguklu

devrine ait argiv belgeleri olmadrlrndan ve qa$dag kroniklerinde bu meseleye ait yeterli malzemeyi sa$lamamasr yuztindenihtidAlarla ilgili bilgilerimiz yetersizdir. Buna ragmen az gok

bir fikre sahip olmak mumkundur.

Her geyden ewel, devrin Hrristiyan ve Mrisluman kaynakla-

nnrn kitleler halinde ihtidAlardan soz etmediklerini biliyoruz.Bunlarda ancak tek tek bazr ihtidn olaylanna rastlanabilmekte-

dir.220 Buna aldanarak Selquklu dewi Anadohi'sundaki buttinihtida olaylannr kaynaklarda zikredilenlerden ibaret saymak,

yahut kaynaklara yanslmamrg ihtidilann bulunamayacalrnrdugunmek do$ru olamaz. Zira bu kaynaklann qoSu huktrmetgewelerinde yazrldrklan igin siyisi hriviyeti bulunan olaylara

atrrhk verip 6tekileri ihmal ettikleri bir gerqektir.

lgte evliyA menlkrbnimeleri bu ihtidAlar konnsunda da de-

XIll. ynzyrl Anadolusu'nda benzer remaslar igin 5u eserlerde daha bagka 6r-ncklcr vc nqrklanralrrr bulnrak rniirnktlndtir: ll W llasluck. (.hristianlty and

Islam Under thc Sultans, Oxford, 1929,2 cilr; Speros Vryonis, 'lhe Ddlnc oJ

Mcdlcval tlcllcnism is Asia Minor, Berkeley, 1971.

218 Koprrrlu, s.139-140; Akda , I, 4,17-448.

219 Turan, CihanHdhimiyeti, ll, 163.

220 '[ogan, GiriS, s.207: Faruk Somer, O[uzlar (Turkrnenlcr), Anl<ara, lg7l, l.baskr, s.XV-XVI;Iuran, II, 165-166, lhtidalar konusunda daha genig bilgi iqinyukarrdaki notlarda zikredilen eseilere ba5vurulrnalrdrr.

107



$erli malzerneler ihtivA ermektedirler.22t Bunlar incelendi$,i za-

man tarikatlann bu hususta onemli bir rol oynadrklan hemen

dikkati qekiyor. lslamiyet lehine din def,igtirmelerin, en gok

koylerde ve buyuk bir ihtimalle, Ortodoks kilisesine baSh

olanlardan ziyade, bu kilisenin ve devletin takip ve baskrlannatrtirruz l<alarr lrctcrcxloks kcsirnc rncnsup halk, papaz vc rahip-leri arasrnda meydana geldigi, soz konusu malzemeden rahat-

hkla grkanlabilir. Bu da, Anadolu'da, heterodoks geyhler ve

derviglerle heterodoks Hrristiyan din adamlan ve halk arasln-da, iki toplumun Ortodoks zumreleri arasrndakinden daha ko-lay bi r yakr nlagrna < rld u[un u gostcrrncktcdi r.

Gayri Muslimlerden bu gekilde M0slumanhSa geqenler ol-du$u gibi, zaman z man bunun tersi de meydana gelmekte,lslamiyet'e daha pek alqmamq veya henuz Mtisluman olma-mrg Ttirkler'den Hrristiyan olanlar bulunmaktaydr. Bu gegit

olaylara bilhassa uq mrntrkalarrnda tesadof ediliyordu. Bura-

larda yagayan bazr Trirkleq muhtelif sebeplerle topraklannr br-rakarak Bizans tarafina geqiyor ve Hrristiyan oluyorlardr.222

Hatti aralannda Mrisltiman arkadaglanna kargr savaganlar bilebulunuyordu, ki bunlara turhopol dendi$i malumdur.223

lste Anadolu'nun Turklegmeye bagladrf,r XL yuzyrl sonlann-dan baglayarak devam eden bu kargrhkh muhtelif remaslann,Muslim ve gayri Mtislim halk arasrnda yoSun bir kultur alqve-rigine yol agtrgr gtiphesizdir. Ancak bu ahgverigte taraflannkultur seviyelerini gdz ononde bulundurmak onem kazan-maktadrr. Qrinkti bu seviye, etkilerin dozunu ayarlayan ana

faktor olmugtur. Ttirkler Anadolu'ya ipridai bir ktiltUrtn rem-silcisi olarak de$il, E Kopriihi'ntin qok yerinde ifade etti$i rize-

re, o zaman butun hayatr kucaklamrg lslim medeniyetinin es-

ki Tirrk kulturu ile terkibini yaparak zamanrna g6re oldukga

221 llu rnesclc rarafrrnrzdarr yayrrnlanan bir makalede cle ahnmaya qahgrlrnr5trr(bkz. llazr urt'rrilkrbrrilruclcrc g0rc

xlll.-xvyuzyrllardaki

ilrridalarda hctcro-doks geyh ve derviglerin rolu , OA, lt (l9gl), s.3l-,t2).

222 Togan, s.209; Turan, ll, 165.

221 'lbgnn, aynr ycrdc.

108



yriksek bir seviyeye ulagmrg bir toplum olarak ayak basmrgtrr.

Bu itibarla o devir Hrristiyan Anadolu ktiltUrUnun temel ve

ana planda Turk toplumunu etkileditini ileri surmek fazla agr-

n olur. Nitekim bu yuzden Anadolu'ya gelen Trirkler orada

yerli krilture asimile olmamrglar, Trirk-lslam ktiltrir dairesinindrgrna grkarak I-lrristiyan Anadolu k0lturu iqinc girmenripler-

dir; zira gurasr bir gerqektir ki, o donemde lsldm medeniyeti

hentiz bUtUn telerruAtr ile hem Batr, hem Do[u Hrristiyan me-

deniyetinden daha iistun bir seviyede oldu$u gibi, siyasal us-

trinluk de o tarafta idi.224

l}ununla beraber $urasl da bir bagka gergekrir ki, bilhassa

halk seviyesinde, gunluk hayat tarzr, bazr dderler ve geleneklerve bir krsrm inanqlar konusunda g0numuze kadar yagayan

birtakrm etkileri inkir etmek kabil defiildir. Nitekim Ttrrkler,Anadolu'da yerlegtikleri yerlerde, oralara mahsus Hrristiyanhk6ncesi ve Hrristiyanhk d6nemine ait birtakrm kriltler, inanElar

ve merasimlerle kargrlagtrlar. Ozellikle lslamiyet'i iyice kavra-

yamamrg ve sindirememig gogebe ve yan gogebe gevrelerle ba-

zr gehir, kasaba ve koylerde bu kultler, inang ve uygulamalar,bu arada ziyaretgdhlarla ilgili menkabeler zamanla benimsene-rek lslamilegtirildi. Hatta bu sonuncular bazr Mtishiman veli-lere mal edilerek evliyi menkabesi haline dontigtiirfrldu.22sBunlar halk arasrnda vazgegilmez inang unsurlan olarak kuv-vetle yagadr. lgte, inceleme konumuzu tegkil eden menAkrbni-melerin yazrldrsr doneme kadar, lslamiyet'i kabulden sonra

224 Koprulu, llhMutasaw$ar, s.l9l, not 7; Togan, s.208.

225 Ozellikle bu ziyArergnhlar ve mahalh kuhlerle ilgili konularda l-Iasluck'unChristianity anillslam'r ile, yine aynl yazann bir lastm makalelerini toplayan

Bchtaltlift Tedhihleri (tercfime Ragrp Hulosi, lsranbul, 1928) adh kitabrna ve

Vryonis'in zikredilen eserine bakrlmahdrr. Aynca, kOkU Hrristiyanhk 6ncesiAnadolu rnitolojisine dayanan lslimlle5ririhnis pck cok mcnkabc vc clsfinciqin gu eserlerde yeterli 6rnekler bulunabilir: Halikarnas llahkgrsr, AnadoluEfsdncleri, lstanbul, 1954; Mehmet Onder, Anadolu Efsdnelcri, Ankara, 1966;

aynr yazar,Seftirden

gchlrc, lstanbul, 1972, 2cilr;

SairnSakao[lu, l0l AnadoluElstnesi, lstanbul, 1976 ve daha birqoklarr. Eski Anadolu mitolojisine ait s6z

konusu efsAnelerin bazrlan Bektagl menekrbnilmeleri gibi hcteroclok qevre.

lerden kaynaklanan eserlere girdili gibi, Krrft -Sual, Muhammeiliyc, Alunediycve benzeri pop0lcr kiraplara blle sl.mr0ttr.

r09



Anaclolu'ya ycrlegen Ttirkler'i bir dereceyc kadar etkilcyen son

kultrir halkasr, yukandan beri tasvire cahgtrglmlz Anadolukultur ve inanqlan olmugtur denilebilir.

Sonug

Buraya kadar gok genel hatlanyla, Turkler'in lsldmiyet'i ka-bulden once mensup olduklan inanq ve kultrir sistemleri kro-nolojik bir srrayla gdzden gegirilmeye galqrlmrgtrr. Goruldu-

Sri gibi, Turkler, tarihlerinin bilebildiSimiz en uzak devirle-rinden beri, yagadrklan siyasi, igtimAi ve iktisadi gartlann be-

lirledigi, kendilerine mahsus bir inanglar sistemi orraya koy-muglardrr. Atalar kUlt{, qegitli tabiat kultleri geklinde tezAhtireden bu sistem, nihayet G6k Tann kultu ile ulagabilecegi enyuksek seviyeye ulagmrgtrr. Zamanla Turkler'in amanizm'ide tanrdrklan g6rulmektedir. Fakat onlar eski inanqlannr bu-na da uyarlamak suretiyle amanizm'e kendilerine has birgehre kazandrrmrglardrr.

Yagadrklan genig cotrafi sahanrn bir gere i olarak Tfirkler,bir yandan do uda Budist Sin kultriruntrn etkisine girerken,bir yandan da batrda Zerdugti lran'rn inanglanyla hagrr negir

olmuglar, nihayet Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'i de

tanrmrglardrr. De igik co rafya ve iklimlerin, ktlttrlerin mah-sulleri olan bu dinler bazan aynr Trirk toplumunda birbirleri-ne halef selef olurken, bazan da yanyana var olmuglardrr. B6y-

le durumlarda kargrhkh etkilenmeler ve tedahtrller vuk0 bul-mug, zikredilen bu dinler bu s0retle Ttirkler arasrnda onlaramahsus birer bigim almrglardrr. Nihayet bunlann yerini, daha

6nce hiqbir dinin yapamadr r bir bigimde gok genig kitlelereyayrlarak lslamiyet almrgtrr. Fakat lslamiyetten onceki dinle-rin uzun asrrlar boyu hasrl etti i etkiler kolay kolay silinme-mig, bazrlan lslami bir cild alrrnda bazr Trirk topluluklannda

btttun kuwetiyle yagamaya devam etmlgtir. Bagka bir deyigle,lsldmiyet Ttirkler'in inang drinyalannrn dibine inebildigi Olqti-de eski dinlerin kahntrlannr d6an atmrgtrr.

Anadolu'ya gelip yerlegtikten sonra Ttirkler, putperesrlik ve

110



Hrristiyanh rn senkretizminden olugan yeni bir krilturlc tcma-sa gelmigler, qegitli vesile ve vasrtalarla az da olsa bununla kar-grlrklr ahgverigte bulunmuglardrr.

l;;tc br,r uzun rnlcerA scbcbiylc iucclcure korrusuyal)ttgnntzBektagi rnenAkrbn0rnelerinde tabiat kultlcrindcn amanist un-

surlara, Budist ve Maniheist unsurlardan Anadolu kultur ka-hntrlanna kadar gok gegitli ve idetA bu uzun dini mAcerAyrbelgeleyen motiflere rasrlanabilmektedir. Bunlann her birimenkabeler haline dontigerek bu eserlerde yagamaya imkinbuhnuglardrr. Bu eserlerde yer almalan ise, iki tarihsel ve sos-

yolojik gerge in yansrmasrndan bagka bir gey de ildir: I- Bu

inanglan taglyan ve yagayan genig bir sosyal taban mevcut ol-mu tur. 2- Butun bu inanqlar, reddi mumkun olmayan bir dinive kulturel senkretizmin (baBdaStrrmacrhk) canh gahididir, kibu senkretizmin tarihi virisleri de Bektagi ve Alevi (Krzrlbag)

toplumudur.

tll





BIRINCIBOTUM

EsKl TOrt. lNaNcul,ntI(eynnxu MOTIFLER (TABIAT xUrnrnl)

Um0mi Dtiglinceler

Bu bolumde sdz konusu edilecek olan inang motifleri, da$,

tepe, ta$, kaya ve a$ag gibi tabiat varhklanyla ilgili kultlere ait

motiflerdir. Yalnrzgunu hemen

belirtmekgerekir ki, herhangi

bir dinde bu sayrlan varhklardan biri veya birkagryla ilgili ba-

zr telakkilerin bulunmasr, her zaman bir kultun mevcodiyeti-

ne igaret etmez. Mesela lslamiyet'teki Hrra Datr, Hacer'ul-Es-

ved yahut Zemzem suyuyla alAkah dugunceleri bir kult lek-linde de ,erlendirmek ve buradan hareket ederek bu dinde

dag, tag ve su kultu olduf,unu ileri surmek do$ru def,ildir. Bir

kUltrin mevcudiyeti ancak gu tigSartrn

bir araya gelmesiyle

tespit edilebilir:a) Kulte konu olabilecek bir nesne veya gahstn mevcfidiyeti,

b) Bu nesne vcya gahtstan itrsanlara layda yahut zarar gele-

bilece$i inancrntn bulunmast,

c) Bu inancrn sonucu olarak faydayr celb, zararr defedecek

ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamalann varh$,t.

lgte burada ele ahnan menkabelerdeki omekler, yukartda-

ki gartlara uyanlardan meydana gcltnigtir. Apafrda gorulccc$iuzere her biri muhtelif tabiat kultlerinin izlerini yansrtrnak-

tadrr.

113



Da ve Tepe K{ilt0

Da$lar ve tepeler, tarihin bilinen en eski devirlerinden beriytikseklikleri, gdkytiztine yakrnhklarr dolayrsryla insanlanr,

gdztinde ululuk, yucelik ve ilnhilik timsali kabul edilmig, buyirzden de insan ostri varhklanu, ilAhlarrn mck&nr olarak do-giintilmtiplerdir. Buralar, genellikle ilAhlarla remasa gegilenycrlerdir. Putperest dini rnerasimler hemen hemen dtinyanrnher devir ve yerinde datlarda, ytiksek tepelerde yaprlmrglardrr.

Bu ve benzeri telakkiler dolayrsryla dtinya tarihinde hemen

her rilke ve milletin mukaddes bir dagr veya tepesi oldu$u 96-

ruhir. Yunanhlar'rn Olimpos'u, eski Trirkler'in Otuken'i, lslAmmilletlerinin mitolojilerinin vazgegilmez Kafdagr, akla gelenilk ornekler arasrnda sayrlabilir.

Bektagi menikrbnimelerinde da$ ve tepe ktiltunti qa$ngtr-

ran bazr menkabelere rastlanmaktadrr. Meseli Mendhtbq Hacr

Belttas-tVeli'de devamh olarak bir Arafat Da$r'ndan bahsedilir.

Hacr Bektag Sulucakara6yuk'e geldigi zaman, koye yakrn olan

bu tepeyegrkmrg,

oradaki bir maSarayr kendine devamh inzi-vA yeri olarak seqmigtir.l Vildyetndme-i Hactm Sultan'da, Ha-crm'ln daima yuksek tepeler uzerinde ibAdet ve riydzatta bu-lundugu belirtilir. Bir menkabesinde, Genniyan ilindeki bir re-

pe rizerinde gunlerce yemeden, igmeden riyAzat yaptlgl anlatr-hr.2 Sair gunlerde dervigleriyle beraber daima aynr tepede duaetmektedirler.3 Bir bagka menkabede anlatrldr$rna g6re, yineaynr bdlgede Kurlburun adrnr tagryan bir tepe vardr. HacrmSultan zaman zaman burada da inziviya cekilir ve geceli gun-drizltr sa$ aya$r uzerinde tam krrk gtin dururdu.a Seyyid Rus-

I llkz. Mcndftrb-llBV, s.28. Hacr Bekrag'rn ttirbesinden yaya yanm saat uzakhktabulunan bu tepe, bur0n Bekta5ller vc Krzrlbaglar tarafrndan mukaddes tanrn-maktadrr. S0rckli ziyarct cdihnekte olup, "niyet taglarr" veya .,geytan

taglan"

clenilen kUqtrh tuSlar rrtrlurrrktn, Celirll dlleklerln yerluc gcluresi lqin clualar

edllrncktcdtr (bkr, 'lhnyu, Dtnlcr Tarlhl Aragtrmalan, Ankarn, 1973, s.63).2 Vildyetndme-tlS, s.54-55.

3 A.g.e., s.76.

4 A.g.e., s.82-83.

114



tem (iazi'nin ise, Silistrc yakrnlanndaki bir dafrn tcpesinde

ibAdet etme itiyadrnda oldugunu Vildyetndnre-i Seyyirl Ali Sul-

tan'dan d$reniyoruz .5 Veli Baba Menahtbnamesi'nde, vefat eden

velilerin, tepeler tizerine6 (zirve-i cebel) defnolunduklannr go-ruyoruz. MeselA onsekiz buytik kadrn evliyddan ve Veli Ba-ba'nrn yakrnr olan Gelincik Ana, bOyle bir tepe zirvesine gd-

mtilmrig ve o tepeye Gelincik adr verilmigtir.

$u zikredilen Ornekler topluca mritAlaa olunursa gorulur ki,adr geqen gahrslar, inzivi, ibAdet ve riyizat yeri olarak hep

yuksek tepeleri segmektedirler. Tasawuf tarihi literattirundebu menkabelerdeki gibi yuksek tepelerin ibadet maksadryla

kullanrldrgrnr gdsterecek bir geleneSin bulundugunu tespit et-mek mumkrin olmamrgnr. Tabahat ve Tezhire kitaplan (sofile-

rin toplu biyografilerine dair eserler) incelendigi ru-un muta-

sawrflann genellikle ya zdviyeveya hanikahlanndaki ozel hal-

vet yerlerinde veya bazan da ma$aralarda ibddet ve riydzaryaptrklanna dair sayrsu ornekler gorulur. Durum boyle olun-ca Bektagi menkabelerindeki bu 6rneklerin, eski Turkler'de

da$ ve tepe kultri ile ilgili bulundutunu anlamak zor degildir.Nitekim Hacr Bektag'rn inzivfl yeri olduSu bildirilen Arafat Da-

$r'nrn eskiden beri birtakrm ziyaret ve adaklara, dualara sahne

olmasr da bunu teyid ediyor. Bu gelenek grinumrizde de de-

vam etmektedir.

Orta Asya'da eski Trirkler'in yagadrklan CeSitli bolgelerdedag kultune muhakkak rastlandrSr gonilmektedir.T Buralarda-

ki da$lann qofu Turkge "mubarek", "mukaddes", "buyukata", "btiyuk hakan" mlnalanna gelen Han Tann, Buzta Ata,Bayml/lavs. gibi adlar tagrmaktadrr.s Her boyun ve her oyma-

fin kendine ait mukaddes bir dagr oldu$u gibi, bu boy ve oy-

maklardan olugan birliklerin de ortak mukaddes daSlan var-

5

6

7

Yilay..ndme.sAS, s.29.

Bk. Mcnah$-VB,s.239.

lnan, "T0rk lloylannda DaS. Ataq ve Prnar KUhU", Rctit Rdhmeti Arat lgin, An-kara, 1966, s.272.

lnan, aynr yerde; aynr yazar, Samanlzn, s.49.

't r5



dr.e Mesela Han-yoan Da$r Hunlar'rn her yrl ozerinde Gok

Tann'ya kurban kestikleri mukaddes bir yer idi. Gan-tsuan-

gan Datr da boyleydi. Ayrrca Hunlar'rn, Qinliler'le yaptrklan

anlagmalan Hun Dag denilen bagka bir mukaddes daSda icra

ettikleri Ayinlerle kutladrklan bilinmektedir.r0Vll. yuzyrlda Gokttirkler dahil brittin Ttirk boylan meghur

Otuken adrndaki ormanh daf,r mukaddes tamyorlardr ve ha-

kanrn gadrn buradaydr.ll "Ulkenin koruyucu ruhu" minasr-

na Budun inli adrnr taglyan ve Otirken'in batnnda bulunan

bir bagka dag da aynr gekilde mukaddes sayrhyordu.l2 Bun-

lardan bagka Goktrirkler'in lduh BaS, Tamag lduh adrnda iki

mukaddes daSr daha vardr ki, Iduh Yer-su adryla takdis edili-yorlardr.t3

VI. ve VlL yuzyrllarda Qungarya Havzasr'nda yagayan proto-

Tunguzlar, memleketlerinin grineyinde meghur bir da$a buyuk

bir saygr besliyorlardr; bu da Mangular'da da mukaddes tanr-

nlyor, onlar kendilerinin bu dagdan geldi$ini sanryorlardr.

Manqular'a gore, s6zti edilen da ,beyaz elbiseli tannganrn ika-

metgihrydr ve tizerinde bulunan aSaElar, bitkiler ve hayvanla-nn hepsi de dokunulmazdr.la

Unlu lsldm cografyacrlanndan Gerdizi de Qifiiller'in, mem-

lcketlerindcki bir datr takdis ettiklerini, yeminlerini onun us-

tiine yaptrklanm ve hattl Tann'nrn bu dat uzerinde bulundu-

$una inandrklannr soylemektedir.ts XL yrizyrlda Kdggarh Mah-

mud da, putperest Turkler'in tabiatta gordrikleri her ulu varh-

tr, bu arada ozellikle yuce daf,lan ve tepeleri devamh takdis ve

9 lnan, a.g.c., aynr yerde.

l0 A.g.c., s.,18-,19.

ll A.g,c.,s.,l9-50.

l2 A.g.t., s.5; ayrrca bkz. lnan, a.g.m.,s.272.

11 A.g.m., aynr yerde.

l4 l{oux, l;urnc, s.165.

15 Zcynu'l-Al$or'dan naklen, lnan, Samonlzm, s.9. R. gegen, bu dagrn muhrernc-

lcn vaktiylc (;0kt0rklcrcc takdis cdilcn Ottikcn oldugunu rnlrrnin crruckrccllr(bk. Klasih lslam Kaynahlarr..., s.60).

116



bunlara secde ettiklerini yazar.r6Yaza^ meqhul XlL yrizyrla ait

bir Arapca coSrafya kaynafrnda da, Uygurlar'tn yuksek bir da-

Sa dua edip kurban kestikleri ve her pl bunu tekrarladrklan

belirtiliyor.rT

Dikkat edilirse, gegitli eski Ttirk ztmrelerindeki bu uygula'malar, dag ktilttiniin bazt kavramlarla alakah bulundu$unu

g6stermektedir. Bunlann ilki Gok Tanl kavramrdrr. Hunlar'rn

iakdis ettikleri Han-yoan Da$r, G6k Tanrt'ya kurban zunulan

bir dagdrr ve onun mekAnr kabul edilmektedir. fi$iller Ornef,i

de bunu destekliyor. Yukanda goruldugu tizere, QiSiller Tan-

rfnrn takdis ertikleri da , uzerinde bulundu$una inantyorlardr.

Dag kultiinun iligkili oldu$u ikincikavram, ata kawamtdtr'

Buzta$ Ata adtm tatlyan da , bunun ecdat telikki olunduf,unu

gosterdigi gibi, proto Ttrnguzlar ve Manqular da, takdis ettikle-

ri da$rn kendi atalan olduf,unu kabul ediyorlardr. Nitekim A'

lnan zamantmuda Altaylar'da da buna benzer inanqlar tespit

etmigtir.ls

Yaprlan incelemeler, da ve tepe kultuntrn XIII. yuzyrlda

Mof,ollar'da dahi mevcut oldu$unu ortayaqrkarmrgtrr' Nite-

kim J.-P. Roux'nun 5u sdzu cok isabetli bir tespiti yansrtlyor:

"Kutsal bir daga sahip olmayan bir Ttirk veya Motol kavminin

bulunurasrna inrkan olmadrsr anlagrlmaktadlr".te Eski bir Mo-

Sol riviyetine gdre, Mofolistan'r hAkimiyet altrna almak igin

yaprlan savaglardan birinde, Cengiz Han grig durumda kalmtg,

duimanlarrn takibinden kurtulmak igin Burhan Haldun adn'

daki da[a saklanmrg ve kurtulmugtu' Buna gtikrine olarak da-

$a kurban sunan Cengiz Han, bu gelenetin devamrnr istemig-

ti.zo Burhan Haldun dag kultuntin Mogollar'da boyle teqekkul

l6 Divan'u Lof,atil-Tnrh,lstanbul, 1335' III' 279.

I 7 Bkz. IlilAlet ardusunun Mcnhrbcleri, girig s,34.

18 lnan. Samanizm, s.52-53.

l9 ukr. lloux, ljrIl l)lrr, s,125.'l'orklcr vc Mogollur'drrkl du$ lculrti lrrrltkrrrtlu bukitabrn 124-128. sayfalar arasrnda geniS bilgi bulunmaktadrr.

20 lrrnn,.,Ttirklerclc vc Mogollardn Defin Mcrosirnl", Makalclcr ve lncclcmclcr,

s.374; Roux, Rcchcrchas, s'38'

117



etti$i anlagrhyor. Mogollar Trirkler'deki gibi daglann ve tepele-

rin, tistirn birtakrm guglerin ve ruhlann ikametgAhr olduSunainanryorlardr. Bu ruhlarrn her biri kendi mrntrkalanndaki in-

sanlann iyiligi icin Cahsrr kabul ediliyorrdu. Bu sebeple takdisolunan da$lann isimleri normal konugmalarda kesinlikle anrl-

maz; onun yerine Kayvhan, Bogda ve Ondtir gibi genel adlar

kullanrlrr.2r

Eski Tiirkler ve Motollar'da mevcut da$ ve tepe kUltuntingagdag Altay topluluklannda da bulundugu, dolayrsryla aynr

coSrafi sahada yuzyrllar boyu nasrl kdklu bir gekilde devam

edegelditi g6rulmektedir. Katanov,Anohin, Harva ve dahapek qoklan, buradaki Tiirk topluluklannda dag kultu hakkrn-

da deterli mrigahedeler kaydetmiglerdir. Bunlar Altaylar'dada$ (bilhassa Altay Daglan) ve tepe kriltnnrin gok onemli biryer tuttugunu gdstermektedir. Teleritler, T6les ve AbakanTrirkleri, civarlanndaki bazr datlarr gok buytik bir saygrylatakdis etmektedirler.22 Altayhlar her da$rn kendi ayn ruhlarrbulundu$unu sanmaktadrrlar. Bu yflzden da$ann isimleri sa-

de coSrafi basit isimler de$il, bu ruhlann isimleridir. Onlaragore bu dag ruhlan insanlara hem iyilik hem de kOtUluk yapa-

bilirler.23

Altayhlar'daki dag kultn daha da inkipaf ederek g6gun biz-zat kendisinde bulunan ve ilihlann mekinr olan kozmik birda$ inancrnr da doturmugtur. Altayh Tatarlar'a gore Tann Bay

Ulgen, yaldrzh semivi bir daSrn ozerinde oturmaktadrr. Yakut-

lirr'cla ise, ilihlarrn ikarnetglhr olan s0t gibi bcyaz bir l<ozuril<

da$rn varh$na inanrldrsr tespit olunmugtur.2a

19te butun bu inang ve telakkilerin gereli olarak Altayh-lar'da da$lara buyuk merdsimlerden olugan iyinler yaprlmakta

2l G, Tucci - W lleissig, Lcs Raligions ilu Tibct ct dc la Mongolic, Paris, 1973,

s.47O-471.

22 lnan, S amanizm,s. I 29- I 30;

^yilyazar Ttrh B oylan..., s.27 3.

23 A. V Anohin, Altay gamanl$rna Ait Maddelcr, tercdme A. lnan, Mahaleler ve

lncelemelr,s,.l l6-41 7.

24 Harva, LcsReprtscntations Rcligieuscs Chczles Pcuples Altalques, paris, 1959,s.44-46.

118





maktadrrlar.3o Dogu Anadolu'daki Krzrlbag Kurtler'de yine da$

kultu onemli bir rnevkie sahiptir. Varto'nun kuzcy-battstnda

Bingol Daf,lan uzerindeki Kagkar Tepesi, yakrn zamanlara ka-

dar civann biitun Krzrlbag Kurt koyleri tarafindan takdis edil-

mekteydi. Her yrl yaz aylannda eski ddet ve geleneklere uygun

bir gekilde qegitli gruplar halinde bu tepeye grkrltr, adaklar su-

nulur ve dualar edilirdi.3t

Daf, kultrinun, Bektagi ve Krzrlbag ztimrelerin drgrnda bile

nisbi bir yeri oldutu gorril0yor. Anadolu'nun hemen her tara-

frndan gegerli olan ornekler bazr bakrmlardan dikkate gayandrr.

Bir defa kult konusu olan dafi,lann gof,u gergekte cotrafi mina-

da da$ detil, ytiksek tepelerdir. Bunlann pek gof,unun itzerin-

de bir yatrr bulunmaktadrr.32 Ziyaretler, sunulan adak ve kur-

banlar ve oteki iglemler, krsaca ktilt merasimleri hep bu yatrrlar

etrafinda cereyan etmektedir. Fakat igin ilgi cekici yam, hem il-

gili literattirde hem de gahsen yaptlg,lmlz alan aragtrrmalannda

bu yatrrlann pekgoflunun kimliklerini tespit etmenin mrimkun

olmamasrdrr. Genel olarak bu yatrrlar bir gahrs adr yerine No-

hutlu Baba, Qamhk Baba gibi, uzerinde bulunduklan da$n ve-

ya tepenin adryla anrlmaktadrrlar.33 Anadolu'nun her yanrnda

bunlardan belki binlercesini tespit etmek her zaman igin mum-

kundur. Oysa kimlikleri az qok bilinen yatrrlar genel olarak

dafi tepe baplarrnda dcgil, herkesin kolayca ulagabilccesi k6y,

llrdz, r.365 vd. Ilu olgu dolagtrgrmrz hemen btitirn Alevt kdylerindegrizleur-

lenrnistir.

M. Serif Frrat. Dolu llleri ve Varto Tarihi, Ankara, 1970, 3. baskr, s.75-76, not

l; Mahrnut llrpvanollu, Dof,u Agretleri vc Emperyalizm, lstanbul, 1978, s.159-

160.

Benzer durumlara lran'da da rastlandrfr, burada mukaddes tanrnan daglar

rlzerindeki yatrrlann qolunun Baba Berzk0h, Baba Btlendl ve benzeri yuksek-

lik ifade eden isirnler ta$ryan ve gergek olmayan gahsiyetler oldu[,u g6rirhn09-

rur (bkz. Marccl lJazin, "1'c Culte dcs Arbrcs et des Montagncs dans lc 'lalt:s",

Quanrl lc <)riblt litalt dails la l'alllc (llourrnagc a ll N, lloralav), l'nris, 1978,s. l0l.

Bu konuda Yozgat, Ilrzurum, Giresun vs. b6lgelerdcki 6rrrckler iqin bkz. Tan-

yu, l)inlcr'latlhi Ar,tStr'rnalarr, s.6J-64,69-70 vd; Varto vc qevrcsi igin bkz. l:r-

rat, aynt yerde.

3l

32

l3

120





leri yerler hep dag veya tepe baglandrr.3s Agth Kerem, Agth Ga-

rip vs, gibi halk hikAyelerinde,Klroglu gibi halk destanlann-

da, dallara hitap eden seslenigler vardrr. Koroglu sefere crka-

ca ,r zaman daS baglarrna bakar yahut sefer strastnda gegit ver-

meyen bir da$la kargrlagtr$rnda tepedeki evliydya yalvanr; an-

cak o zaman da$ geqit verir.36 lgte butun bunlar da$ ve tepe

kriltrinun halk metinlerine yansrm$ tezehurlerinden baska birgey degildir.

Tag ve Kaya KUIIU

Burada kullandr$rmrz Bektagi menikrbnimeleri iginde bu kril-

te ait menkabeleri ihtiva eden tek mendkrbnAme, Menohrb-t

Haa BehtaS-r Veli'dir. Buradaki menkabelerden birinde anlatrl-

dr$na gdre, Hacr Bektag'rn evliyidan oldu[una inanmayan bi-

ri, elindeki brqakla oradaki bir kayayr kesmesini ondan ister.

Hacr Bektag da brgakla kayayr ikiye bdler. Adam bunu gortince

kendisine mririd olur. Bu kerimetin delili olan kayalar tekkeye

kaldrnlmrg olup gelip gegenler tarafrndan saygryla ziyaret edil-

mektedir.3T Bir baska menkabede, arslana binip yrlant kamqt

yaparak Hacr Bektag'r ziyarete gelen Seyyid Mahmud Hayr6-

nl'ye kargr Hacr Bektag'tn, kutl bir kayaya binerek kargrlamaya

grktrgr ve kayayr uzunca bir muddet ytiruttuBu hikiye edilir.38

Bektagiler ve Krzrlbaglar'ca, bugon tiirbeye 350 m. mesafede

bulunan bu kayanrn gerqekten yrirtidugune inantlrr. Bu sebep-

lc kaya takclis cdilmekte ve eskiden kayadaki oyuk iqinde krrkgun halvete gekilinmekteydi.3e

Kanaatimizce bu menkabeler, esastnda zaten takdis ve ziyaret

olunan bahis konusu kayalann takdisine zdhiri bir sebep olarak

35 Bkz. La Geslc dc Mclih Dani5menil, metin ve frans, tercume l. M€likoff, Paris,

19d,0, ll, 163.

36 Pertev Naill, Kdroglu'Drslanr, lstanbul, 1931, s.88.

37 Mendh$-HBV, s.34.

38 A.g.c., s.50.

39 Tanyu, lnanglar,s.l47,

122



rntitAlaa edilmelidir. Har.ti, bunlann belki de Bekragilikten 6nce

bdlge halkr arasrnda b6yle bir kUlte konu tegkil ettigi ve sonra-dan Bektagt an'anesinin meydana geligi slrasrnda l-lacr Bektag'a

izale edilerek kendine mal edildigi dahi d0gunrilebilir.

$riphesiz gok cski zamanlardan beri tabiattaki qegitli cansrzvarhklar iginde daima, varh$rnr en devamh bigimde sund0ren-

leri insanm dikkatini Eekmigtir. Bu itibarla, dunyanrn neresin-de olursa olsun, tabiatrn ortasrnda butUn hagmetiyle duran iribir kaya veya go$e do$ru yrikselen muazzam bir granit kutlesi,eski insanrn yerine gdre hayretini, yerine g6re dehqetini cel-betmigtir; dayanrkhhsr ile de sonsuza kadar var olabilmenin6detA sembolu gibi gorunmtigtur.ao Bu sebeple drinyanrn he-

men her tarafinda eski qatlardan beri taglara, kayalara ibadetedildi$i, bunlann etrafrnda zamanla birtakrm kultlerin meyda-

na geldigi bilinmektedir.al Bu kultler uzerinde aragtrrmalarda

bulunan ilim adamlan, gegitli yorumlarla bazr ilgi qekici so-nuglara varmrglardrr. Eliade, ta5lann ve kayalann madde ola-rak taprnma konusu olmadrklan kanaatindedir. Ona g6re, il-kel insan, taga yahut kayaya de$il, onda varhsrnr sandr$r iyilikve kOtnluk do$urabilecek "gey"e tapm$rrr. O halde kult konu-su olan tag ve kayanrn bizzat kendisi defil, o "gey"dir.42 Eli-ade'rn bu teghisine, meseleyi yakrndan inceleyince hak verme-mek kabil de$ildir.

Eldeki bilgilea Orta Asya'da lslam 6ncesi devirde Trirkler'debazr ta9 ve kayalann kutlu sayrldrklannr gosrermektedir. Uy-

gurlar'rn Unlu Kut DaSr efsAnesi bunun guzel bir drneSini teg-kil eder. Hayli tanrnmrg bu efsdnede, Uygur ulkesinin refahr-

nrn Kut Dagr adryla bilinen iri bir yegim kayasrna baSh oldu$u,

40

.+l

Eliade, Iraitd, s.l8l.

Hasluck, Chnstianity anillslam,l, 179-180; Eliade, aynr yerde; "pierre've "Roc-

her" macldelerl ,Dlctlonnaire des Syrnbolr, Paris, 1974, 2. baskr. MeselA cnhiliye

qatr Araplarrnda da nusub (colulu cnsaD) denilen putlar boyte rabiauaki iri kayabloklarrndan ibaretti (bkz. el-Cessas, Ahhdmu'l-Kur'an, Kahire (tarihsiz), il,310). Bundan bagka Haceru'l-Esved denilen siyah ta5rn da cihiliye devri Arapla-nnca mukaddes tanrndrgrnr biliyoruz (bkz. A. J. Wcnsinck, ,,Ka'ba.,,l:,ll).

42 llliade, s.l9l.

123



bu kaya sayesinde ulkenin ve halkrn felaketten uzak bir hayat

surdiigu anlatrlmaktadrr. Bunu o$renen Cinliler, Uygur kaSa-

nrnrn oSluna imparatorun krzrnr verme kargrh$rnda kayayr is-

terler. Niyetleri Uygurlar'rn saadetini gidermektir. Halkrn kargr

koymasrna ra$men ka$an teklifi kabul eder. Qinliler onu par-galayarak ulkclerine gdturtirler. Fakat, kayanrn gitmesiylc krt-

hk baglar ve sonunda Uygurlar g6q etmek zorunda kalrrlar.a3

GerEekte bu efsdne, topralrn bereketi ve tilkenin selimetininkayanrn mevcudiyetiyle ilgili gdnildUSrinti anlatan bir telAkki-

nin varhf,rnr meydana koymasr itibariyle Uygurlar'daki kaya

kultune igaret etmektedir.

Bu eski kultun, gunumiizde Orta Asya'da butun kuwetiylesrirdrigri goruloyor. Yakutlar, Krrgrzlar ve Tatarlar'rn Altay bol-

gesindeki bUyuk kayalan takdis ettikleri, bunlarda birrakrm

ruhlann ve ilihlann mevcudiyetine inandrklan tespit edilmiS-

tir.4 Buryatlar'rn da bazr kayalan mukaddes saydrklan ve vak-

tiyle Uygurlar'da oldutu gibi, bunlara Olkede verimliliSi, bere-

keti saglayan bir kudret atfettikleri gor0lmtigtur.as Krthk zu-

hur etti$i zaman yahut bol mahsul ahndgrnda bu kayalara du-alar edilmekte, adaklar adanrp kurbanlar kesilmektedir.a61920'lerde MAveririnnehir bOlgesini dolagan Joseph Castagn€

Fergana'da, Tagkent ve Buhara dolaylannda btiyuk ve tuhaf 9e-

killerdeki kayalara ve taglara son derece saygr gosterildigini,bunlann insanlar tizerinde iyi veya kOttr etkiler brrakabilecek

briytiltr kuwetlere sahip oldu$una inanrldr{rnr, bu sebeple de-

vamh ziyaret edildiklerini haber vermektedir. Yazar, bunlannher birinin yanrnda bir de evliyA mezarl bulundulunu ildveediyor.aT

43 C6kalp, Ttrh Medeniyeti Tarihi, s.71-75.

44 Kopruhizidc, llrft ?irrih-i l)inlsl, s.90; l-larva, s.l09. Ayrrca Trirklcr vc Mogol-lardaki tag vc kaya ktilru hakkrnda bazr izahlar igin bkz. Roux, [slri Din,r,ll7.l 18.

'15 I larva, s. 109- I I 0.

16 A.g.c., aynr ycrde.

47 Castagnt, Survivanccs d'Anciens Cultes et Rites en Asie Cenrrale , Revre

124





bir gtln damtn ustunu lollamaya ctkan ve bir turlti Hacr Bek-

tag'rn veli oldu$una inanamayan mirridlerden Snduddin, seyh

tam damrn altrna kendi hizasrna geldi{inde lo tagrnr bagrna

yuvarlayrp 6ldurmek istemig, ancak Hacr Bektag tagr eliyleya-

l<alirrurgtrr, lgtc lrtr stru<lrt pnrtnttl<lan lramura gc,lniiltir gibi taSn

gorntihnugtur.5s Yine aynt menaktbnAmede, Hacr Bektal'tn San

Saltrk adrndaki mriridinin Kaligra (Bulgaristan)'daki bir kayada

el ve ayak izlerinin bulundulundan bahsedilir.s4 Hacr Bekta5'la

ilgili, sdz konusu buttin bu tag ve kayalar hAld mukaddes tantn-

makta, sesitli ziyaretlere konu olmaktadrr'

Bugun Anadolu'nun hemen her taraftnda tizerinde "Hz.

Ali'nin atlnrn ayak izleri" bulundu$u sOylenen ve bu yuzden

takdis ve ziyAret olunan birqok kayalara rastlanmaktadrr. Me-

sela, Amasya'da Qoban Dede tarafinda; Edremit'te Durada$r

uzerinde; Mudurnu'da Akkag Koyu'nde; Kayseri yakrmndaki

bir tepede;s5 K. Marag-Elbistan yolu tistondet6 iri bloklar ha-

lindeki kayalarda, igaret edilen iz olduklan ileri surulen 9u-

kurlar gdsterilir. Qevre halkr bunlan ziydret ederek adaklar

adayrp kurbanlar sunmakta ve hastahklann iyilegmesi, yahut

eesitli dileklerinin gerqekleSmesi igin dualar etmektedir. Bil-

hassa sonuncusu, Elbistan yoresindeki Krzrlbaglar ve Kur-

manglar arastnda Ali Kayasr diye bilinir ve son derece mriba-

rek sayrltr.5T

Hz. Ali'nin izini tagrdlltna inanrlan bu tip kayalardan, Buha-

ra ve civannda dahi bulundu$unu J. Castagnd haber vermek-

tcdir.58 Ashnda kayrraklar karrgtrnldrsl zaman, uzerinde insanizine benzer izler olan kayalarla ilgili ktiltlerin Orta Asya'da

53 A.g.e., s.61.

54 A.g.e.,s.46.

55 Bu zikredilen 6rnekler hakkrnda daha genis bilgi icin bkz. Tanyu, lnanglar,

s.103, 107, l13, 136. Burada aynca ziyaretlerde uygulanan usuller de anlatrl'

maktadrr.

56 Rrsvanoglu, s.162.


58 Castagn€, s.251.

126



1'.irkler arasrnda gok eskilerden beri varh$rnr gdsteren kayrtlarbulmak mtimktindrir. X. yrizyrlda el-Bironi, Kimekler'in rilke-sinde boyle bir kayanrn takdis edildiginden bahsetmektedir.Onun anlatrlglna g6re, Menhur

denilen da$da bir su kaynalry;rnnrclu hrrlrrnan kaynrla, sec'rlc cclcn bir irr,inlrrn ,li.k,,;r,,i l,,ri-nrn ve ellerinin izini andrran qukurlar vardrr, oguzlar bununHz' lsa'ya ait oldu$una inanryor ve secde ecriyorlardr.5e lclriside, seylan Adasr'nda Rahuh denilen dagrn tepesindeki bir ka-yada }i.z. Adem'in izinin bulundu$unu yerlilenden igittifini veonlarrn bu kayayr takdis ettiklerini soyler.m Nitekim

"ikid.nrta Asya'da Budist Ttirkler'in de tizerinde Buda'nrn izi oldu-

sunu soyledikleri birtakrm kayalarr mukaddes addettiklerinibiliyoruz.6r Aynr ktilt, Budist gevrelerde Buda'nrn, Hrristiyanve Musluman qevrelerde ise duruma gore, Hz. lsa'nrn, Hz.Ali'nin ve Hz. Adem'in gahsiyeti etrafinda belirmekredir.

o halde, Menah$t Hact BehtaS-r veri'deki menkabelercre or-taya grkan ra9 ve kaya kultuyle ilgili morifierin, eski orta As-ya'daki inanqlann devamrndan bagka bir gey olmadrSrnr s6yle_

yebiliriz. Gtinumriz Anadolu'sunda ve orta Asya'da gorfrlenHz. Ali'nin izini tagryan kaya omekleri, bunu gosteriyor. B0-ttin bunlarda ortak nokta, insan izine benzer izler bulunmasr-drr. Bunlar, bu ta9 veya kayalann takdisine bir sebep gibi 96_rundugli halde, kanaatimizce durum daha bagkadrr.-yani, Bu_dizm, Hrristiyanhk ve lslamiyet'e girmeden once zaten takdisolunan bu kayalar, zikredilen dinlere girdikten sonra rizerle-

rindc tagrchkla. sozde insan izlerinin Buda, l,lz, rsa veya l-lz.

59 El-Bir0nr, el-Asdru'l-bahiye, ngr. Edouard sachau, Irerlin, 187g, s.264 ve ondannaklen Kazvint, Asdru'l-Bilad, s.395. El-Bir0nr'nin bu kayaya secde edenlerinHrristiyan o$uzlar oldulunu s6ylemesinden, bu durumun Hrristiyanhkla alit-kalr oldusunu sanmak yanlrg olur. Bu izlerin Hz. rsa'dan kaldrgrni s6ylemekleI lrristiyan oluzlar eski inanqlanna Hrristiyanr bir krhk vennek isrerniglerdir.

60 ldrisi, I,71.

6l C. C. Vclikanov, Sobraniye Sogineniy (but0n eserleri), Alma Ata, 1972, V g6-87. velikanov 1856'da lli trmagr kryrsrnda bunlardan birkag tanesini g6rm05-riir.

127



Ali'ye izafe edilmesi s0retiyle yine takdise devam olunmuglar-

drr. Boylece, bu eski ktlt, yerine g6re Budist, Hrristiyan yahut

lslinri bir qchrc kazanmrg olmaktadrr. Bu, Orta Asya'da oldu$ur

gibi Anadolu'da da boyledir.

ASaC Ktltii

Agaq kriltunu yansrtan menkabelerden biri Mendhb-r Hact Beh-

tap-r Veli'de, dtekiler Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de bulun-maktadrr. Birinci menkabeye g6re, Hacr Bektag Sulucakara-

6yuk'e ilk geldiginde, halk onceleri onun g,ercek bir vcli oldu-

Sunu anlamam$trr. Bu yuzden kOyu terketmesine ses qrkar-mazlar. GerEe$i anladrklan zaman ise, hep birden pegine dUgUp

geri getirmek isterler. Hacr Bektag gelenlerin elinden kurtul-mak igin yakrndaki Hrrka DaSr denilen yuksek bir tepenin ris-

tunde bulunan bir ardrq aSacrnrn yanlna ulagrr. Ardrqtan kendi-

ni saklamasrnr ister. Ataq derhal dal ve yapraklanyla bir gadrr

biqimini alrr ve Hacr Bektag'r iginde saklar. Gelenler kimseyi

bulamazlar. Boylece halkrn elinden kurtulan Hacr Bektag, oradakrrk gun qile grkanr, ibidet ve riyizat yapar.62 Devcik A$aq de-

nilen bu ardrq, tA eskilerden beri ziyaret edihnektedir.63

Vildyetname-i Sultan $ucduddin'd,e ise, bu geyhin gitti$i heryerde daima ulu bir qam agacr dibinde oturup kalktrgr, ibadet

ettigi nakledilir.6a Bu zatrn srk srk dibinde ibadet errisi buqamlardan ikisinin adr Krrklar Qamr ve BOIUk Qam olarak

eserde zikredilmektedir.6s llk bakrgta gam altrnda ibadetin ta-bii olabileceti akla gelebilir; fakat ozellikle ve daima gam aga-

crnrn seqilmesi kanaatimizce meselenin prif noktasrnr tegkiletmektedir.

Menahrb-r Koyun Baba'da da kavak agaclntn kutsallrsr 6neqrkryor. Burada anlatrldr$rna gdre, kendisine savag ildn eden

6l Mcnrahirl lllV, s.24-25.

63 lJoratav, 100 Soruda Tiirh Folldoru,lstanbul, 1978, s.66.

64 Vildyetndmc-SS, w. 2b,3b.

61 A.g.c., vv. fb,4a.

128



geytanlardan kagan Koyun Baba, bagka bir a$acrn iqine de$il,yanrndan gegerken orradan ya.hp kendisini iqine ala' bir [a-vak a$acr tarafrndan korunmugrur.66 Bir diger rncnkabcclc clcKoyun Baba, gile qrkarmak igin bir kavak a$acrnr seqer.6z

Hiq gtiphesiz yeryuztinde en yaygtn kultlerden biri olanagag kultti,68 dinler tarihinin tespitine g6re insanhk geqmigi-nin en eski zamanlanndan beri kendini gostermektedir. Her-halde dini telakki iqin agaq bizzat gekriyle gok irgi gekici go-runmug olmahdrr. Agaq, yerin dibine dalan kokleri, gOge dog_

1 dik bir tarzda yukselen gdvdesi ve g6ky0zun d g,l r, dil,budak ve yapraklanyla olclu$u kaclar, mevsirnderr rnevsime

kendini yenilemesi ve daha pek gok ozelligiyle de iptidai insa-nrn birtakrm dini relakkilere sahip olmasrnda hayii payr bu-lunsa gerektir.6e Bu arada agag gofu defa hayatrn ve eiediligintimsali olarak da benimsenmigtir.To

Eliade, diger tabiat ktiltlerinde oldugu gibi bunda da hakholarak afacrn maddi varh$rnrn de$il, ozelliklerinin ve temsilettigi gucun krilt konusu tegkil etri$ini, bunlar sebebiyle aga_

crn mukaddes tanrndrlrnr belirtir.Tt lncelenen 6rnekie., t.,aSacrn veya aynl a$,acrn her yerde her zaman krilt konusu ol-madrtrnr, hattA en gok meyvesiz ve ulu a$aqla'n vc bu araclaqam, kayrn' grnar, kavak ve benzeri belli tiplerin takdis orun-du$unu meydana koymaktadrr.

Kriqtik bir filizden grin geqtikge buyuyerek irilegen ve niha-yet bir sebeple kuruyup guruyen a$agla kendi hayatrnrn tabii

seyri arasrnda bir benzerlik ve paralellik g6ren insan, kutlu ta-nrdrsr her mekanla a$ag arasrnda munasebet kurmugtur. Buyuzden, en arkaik devirlerden gunrimuze kadar hemen butrin

66 Bkz. Villyetndnt-KBS, v. 5a.

67 A.g e., v. 5b.

6tl Dunyannr qegitli ycrlerinclcki agaq kultlerine tlair bkz. Eliade, rialtc, s.2fl-232.

69 Arbre , Dictionnairc dcs Symboles;Eliade, s.231.

70 Roux, Faune, s.52i Eliadc, s.231-232.

7l A.9.e.,s.231.

129



mibedlerde ve mukaddes yerlerde af,acrn mevcudiyeti dikkatiqeker.Tr llk qaSlarda Hindistan, Mezopotamyan Mrstr ve Ege

Havzasr gibi birgok bolgede, ilihlann veya Thnrt'nrn bir a$aqta

tecelli etti$ine inanrldr$rnr gdsteren hayli 6rnek vardtr.73 Bu,

ilihi kudretle aSag arastnda insantn bir ilgi aradtf,rnr gostcrme-si itibariyle 6nemlidir.

llk gaf,larda agaq kultunun dikkate de$,er tezihurlerine 9a-

hit olunan toplumlardan biri, cAhiliye gaf,r Araplandtr. Bun-

lann inanglanna gdre, melekler ve cinler bazr a$aglan kendi-

Ierine mekan secmekteydiler. Bu inancrn sevkiyle Araplar

onlara adak ve kurbanlar sunuyorlar, hastalar icin sifa umu-

yorlardt.TaEski ga$larda Orta Asya'da ve bu arada Turkler'de af,ag ktil-

tunrin hayli yayrldrflr anlagrlmaktadrr. Eldeki malzeme her ne

kadar Trirkler'deki bu kulttin mahiyetini tam olarak ortaya cr-

karabilecek nitelikte g6riinmriyorsa da, genel bir tablo cizebil-mektedir. J.-P. Roux, a$,acrn Turkler arasrnda gof,u zaman

onemli bir kult konusu olduf,unu, Kaggarh Mahmud'un

Turkler Tengri ismini, buyuk bir aSaq gibi g6ze buyuk gdru-nen her geye veriyorlar sdztnir de 6rnek gostererek anlattr.Ts

Yine Roux, lslim oncesi Ttirkler'deki af,ag ktilttinun ilk ortaya

qrkrg bolgesi olarak Otuken'in da$hk arazisini tahmin ediyor.76

E. Esin'in de buna katrldr$r gorirlmektedir. Onun tespitlerine

72 A.g.e.,s.234.

73 lJuular hakkrnda drrha gerrl5 bilgt vc blrtakrm tahlillcr lgtn bkz. [liadt, s.239-

240.

74 Cahiliye qalr Araplarrndaki agag k0ltune dair geniq bilgi gurada bulunmakta-

drr. O. Rrza Dogrul, ABac , lslam-Ttrh Ansihlopedisi; Toufic Fahd, Naissance

de I'lslam , Histoire des Rcligions 2, s.654-655. lslimiyet'ten sonra da Araplar

arasrnda bu kulttrn devam euifini Westermarck gdstermigtir (bkz. lslan Me-

deniyetinile Putd Tapma Devrinilcn Artahalan vc Kahnh Halinde Yagayagelen hi-

hatlar: Cin, tercume $ahap Nazmi, Ankara, 1962, s.19). Ashnda lslamiyette de

'gecere-i memn0a , gecere-i huld , $ecere-i zekkurn' ve T0ba gibi, a$aqla

tlgill birtakrm tchkkilcrln varhfr g6rilhncklc blrlikte bunun kiilt kavranrryln

bir ilgisi yoktur (genis bilgi iqin bkz. Dofrul, a.g.m.).

75 Bkz. Roux, Eshi Din, s.123.

76 Roux, Recherches, s.38.

130



gore, Hunlar, her yrl yaz bitiminde muhtemelen Otuken'de yeralan Lung-ch'cng (Ejder Sehri) denilen bagl<entlerinde yaptrk-lan yer dyinini, gehrin yakrnrndaki da$rn eteSinde bulunan birgam aSacrnrn yanrnda icra ediyorlardr. Sonradan burda bir de

dut agacr yctismis olup Hrrnlar her ikisini cle l<rrtlu slyryorhr-dr.77 Hunlar'rn a$ag erralrnda yaprrklarr bu Ayinlerir-r benzer bi-gimde To-balar ve Kanghlar'da da yaprldrgr anlagrhyor. Gr.iz

mevsimindeki bu Ayinlerde, takdis edilen aSaq etralrnda bazr

merasimler drizenleniyor ve k6tti ruhlardan temizlenmek iste-nen yerlere agag dikiliyordu. Bu gibi uygulamalann G6kturk-ler'de dahi mevcudiyeti tahmin olunmaktadrr.T8

Agag kriltu Uygurlar'da defigik bir cephe daha ortaya koy,r-yor. Bunlarda a$acm insan soyu ile ilgisine dair bir inancrn var-It$rnr, meghur men$e' efsAnesinden anlryoruz. Cuveyni'ninkaydettiSi bu efsaneye gdre, Uygurlar Karakururn'da -fuSla

ve

Selenka nehirlerinin birlegtigi yerde mevcut fusuk ve naj (fistrkve eam frstr$r) a$aglan araslna g6kten inen ryrktan ttiredikleri-ne, daha doSrusu, atalannrn bu rgrSrn o a$aglan gebe brrakmasr

sonucu dunyaya gelmig olduklanna inanryorlardr.Ts Bu da aSagkultunun Uygurlar'da dolayh olarak atalar kUltu ile munasebe-

tini gosteren onemli bir ipucudur. Zira boylece tabiar kriltleriile atalar kultunrin ba$lantrsr meydana grkmaktadrr.

Yukandaki misallerden anlagrldr$rna g6re, eski Ttirkler ara-

77 Esin, T(uh Kozmolojisi, s.8l-83.

7tl lsin, 7'airh Ki)ui)r Iarihi, s.l0l-102.

79 c0vcynl, l, 55. Efsinenin lrerni iqirr buraya bnkrlrrralrdrr. Ayrrca, ogcl'irr cseri-ne de bagvurulabilir (bkz. Titrh Mitolojisi, l, 25). Cuvcynt nrerni verdikte n

sonra buna inanmanrn mrimkiin olamayaca$rnr, Uygurlarrrn arasr olan ve ikiataq arasrnda meydana geldiklerine inanrlan qocuklann, bir aqrkgoz tarafrn-dan ortaya kondulunu belirtrne gereSini duyrnugtur. Fakat, bu .agnqtan t0re-me inancrnrn k6kln bir telakki oldugu anlagrhyor; qunku Dede Korhut Kita-br'nda da 1bpeg6z ve Basat hiknyelerinde Basat'rn babasrnrn Kaba A[aq olduf,usoylenir (bkz. s.9l). Tirrk boylanndnn

Krpcaklar\n adrnrn

..agaq

kovuf,u rni-nasrna gelcliginl de unutmarnahdrr. Ayrrca bugtin Anadolu'tla ilf,rq kovufun-dan olmak deyimi vardtr, ki bunu kullanan, kendisinin de bir ana ve bir ba-badan oldulunu s6ylemek ister. Qok eski bir inancr yansrtan bu deyirnin, ra-biatryla bu y6n0 unutulmugtur. '

131



srnda daha ziyade tek a$aqlar ve bunlardan da gam ve benzeri

cinsten olanlar mukaddes sayrlmaktaydr.e

Agaq kultu qaflrmrzda Altaylar'da aynen devam etmektedir.

Hatm oyle ki, bazr aragtrrrnalar Orta Asya'da a$ag ktiltunrin en

fazla Altaylar bolgesinde yayrlmrg oldugunu, kutup bolgesininve Sibirya'nrn Altayh olmayan kavimlerinde bu ktilte rastlan-

madrflrnr gostermektedir.sl Radloff, lnan ve Roux, aga[r yuka-

nr butun Altayh kavimlerde en Eok Cam ve kayrn af,acrnrn tak-

dis edildigini, bunlardan sonra da clnar ve servi a ,acrnrn srrayr

aldrf,rnr ifade ediyorlar.s2 Qeremisler, Buryatlar, Yakutlar, Ba9-

kurtlar, Kazaklar ve Krrgrzlar, arazide tek duran83 ulu ve yagh

gam, kayrn, ardrg, servi ve grnar a$aglanna adaklar adamakta,kurbanlar kesmekte, birtakrm dualarla onlardan dilekte bu-

lunmaktadrrlar.e Kulte konu olan a$aglara kurusalar dahi do-

kunulmamakta, adaklar ve kurbanlar sunulmaya devam olun-

maktadrr.Es

80 Bilgilerirrriz eski l'0rkler'dc tek agaq ktih0nden bagka ornran kult0ntn de bu-

lundulunu gdsterrnektedir. Ancak menikrbnimelerde bu nokta ile alAkah

herhangi bir motife rasrlanmadrlr igin burada orman kuhtnden bahsedilme

gcrc[i duyulmarnrgtrr.

El Roux, Foune, s.5,1-55.

82 Radloff, Ill, l8; lnan, Satnaniztn, s.64, l2l-122; Roux, aynr ycrde. Ayrrca ka-

ylrr a$acr igin bkz. Ilarva, s.39,

8l I leur l'rirklcr heur de dunyanrn gegitli yerlerindeki drneklerden anlagrhyor ki,grup halirrdcki a$aqlardan gok tek agaqlar k0lt konusu yaprlmakradrr. llunun

sebcbi hcrhalde, qrplak vc rssrz bir arazide tek alaqlarrn g6r0nu5 itibariyle da-ha esrarengiz ve daha etkileyici bir manzara arzetmesi olsa gerektir.

84 Radloff, aynr yerde; lnan, s.l2l-122; Roux, s.54-55. Agaqlara yaprlan dualar,

lslamiyefin bile bu eski kult0 ortadan kaldrramadrgrnr g6srerecek niteliktedir.

Bunlardan dikkate gayan birisi aynen S6yledir (bkz. lnan, Titrh Boylan,..,s.273)r

Altrn yaprakh boz kayrn

Sckiz gdlgcli rnukaddcs kayrn

l)ol<rrz k(iklir, ultrrr 1':rprtrl<lr ruribirrck kayrrr

l:y nrtrb;rrck lciryrrr. Strra lctril yan.lkltAk kuzu kurbarr cdiyorurn.

Afiaqlara ylprlan bcnzcri dualar iqin bkz. lnan, $amanigm , s.6l,l2l-L22.

85 Roux, s.55. (.asrignc de Ozbekisran'da b6yle kurumug vc devrilmi5 a(aqlara

132



Yakut Turkleri'nde kayrn ag,acrnrn bizzat $amanlar iqin de

buyuk onemi valdr. Bunlann her birinin 6zel bir a$acr bulu-

nuyorclu. $aman adayr olan g.ng, h"nt"n bir af,ag diker, o bu-

ytidukge kendisinin rtitbesi briyUrdu. $aman oldligt zaman

a$acr da ortadan kaldrnlrrdr.s Bu da gosteriyor ki, $amanlaag,acl araslnda bir ba$ bulunduguna inanrlmakta, birinin haya-

tr 6tekiyle kaim addedilmektedir. Bu teldkki mitolojik bir te-

mele sahiptir. Yakut mitolojisine gdre, Tann ilk $amanr g6kte

yaratmrF ve onun gokteki evinin ontine bir a$aq dikmigtir. Bu

ilk $aman gibi oltimsriz olan goktcki a$ag da, durmadan btiyu-mu$ ve her tarafa dal budak salmrgtlr. lgte olen insanlann ruh-

lan g6kteki bu a$,acrn dallan arasrnda bannmaktadrr.sT AltayTatarlan arasrnda da, $amanizm'in bu kozmik aSacryla ilgilibenzer inanglar bulundu$unu biliyoruz.s

A$acrn bu gekilde insan hayatryla alikadar gorulmesi, ashn-

da, onun devamh yeniden dirilen bir varhk srfatryla bizzatha-

yat ta9lylcrsr olduflu inancryla batlantrhdrr ve bunun kOkti Cok

eskilere inmektedir. Meseld Ogeday ve Kubilay Han'rn, bu

inancrn sevkiyle kendileri iqin a$aq diktirdikleri ve bunlara as-la dokunulmamasrnr emrettikleri biliniyor.ss Aynr inancrn

dokunulmadrtrnr, olduklan yerde gurfiycne kadar kaldrklarrnr nakletmektedir(bkz. Castagne, s.247. Sonraki sayfalarda Ozbekistan'rn dcgiqil< bolgelcriudcki

agac knlrfiylc alekalr ilgiye dcger drncklcr ycr ahnaktadrr).

Ogcl, Tarlr Mirolojisi, 1,93.

"G6k" yahut "dunya afacr" denilen bu alaq hakkrndaki bu inanq, butirn Altay

kavirnlerine gegmigtir. Harva buna dair genig bilgi verir (bkz. ltarva, s.52-53;

ayrrca bkz. Ogel, I, 90-93). Altay kavimlerinin ortak telAkkisine g6re bu a a-

crn tepesinde Tanrr Bay Ulgen oturmaktadrr.

Roux, Eshi Din, s.123-12'1.

Msl. bkz. Roux, La MortChczLcsPeuplcs Altaiques, s.186; aynr yazar,Faunc,

s.377. Alacrn bu lekilde drigonulmesinden bagka, yine bununla ilgili olarak,

bir gahsrn, bir ailenin veya bir h0kfrrndann kudretinin giderek boyrimesinin

tirnsali olarak da gdrfldug0nu mrlgahedc ediyoruz. Kitab-r Mukaddesten ba5-

lrryarak (Durricl, lV 4-lf, 18, 19.f2). O$,ur Dclitulu (Rclhleddtn ()grrendtrtml,

ngr. Z. V Togan, lstanbul, 1972. s.73), Tabohat-l Nltsrrl (Ctrzcttnt, Kalkirra,Itt64, s.9) vc nihnyct hizdc r{9r[pagozadc l'arihi, nsr. All l]e[, tstanbul, t332,

s.60) gibi eserlerde ycr bulan gdbckten qrkarak gittikqc ctrafa dal budak salarr

ulu agaqlarrn gor0tdug[ rirya motifi, gok yaygrndrr. Kahramanlarr, Tcvratlaki

86

87

88

89

133



Anadolu Tahtacrlan'nda da bulunmasr dikkat qekicidir.s Aga-

crn bu ozelligi dolayrsryla Ttirk ve Mo$ol toplumlannda me-

zarlann afiaq altrna yaprldrgr yahut mezarlara aSaq dikildigi et-

noSraflar tarafindan ileri surulmektedir.slOrta Asya ile Anadolu arasrnda bir ge9i9 sahasr sayrlabilecek

olan Kuzey lran'da da, bilhassa Ehl-i Hak'lar (yahut Ali ilahi)

mezhebine mensup Karakoyunlu Ttirkmenleri'nde yaygrn biragiag kulttr bulundugunu ilk defa EvliyA Celebi aracrhgryla 6g-

reniyoruz. Daha sonra Gordlevski ve giintimuzde M. Bazin, bu

bolgedeki incelemelerinde bu kriltu genig gapta ele almrglardrr.

EvliyA Qelebi'nin "a$,aca ibadet eden hdemi kavmi" diye hay-retle zikretti$i Karakoyunlu Ttirkmenleri, takdis ettikleri a$ag-

lann etrafinda kalabahk sayrda mum yakarak ayin yapmakta,

aSaqlara demir pargalan asmaktadrrlar. lnanqlarrna gore, kima$aca demir takarsa, a$aq ona buyuk faydalar sa$layacak, ce-

hennemde yanmaktan korunacaktrr.e2 Gordlevski'nin tespitine

gdre ise, bu Turkmenler arasrnda orrnan kultu de vardrr ama,

ataq kultu daha hAkimdir. lnanglanna nazaran, a$aqlara zararvermek giddetle yasaktrr. tlkbaharda Karakoyunlu kadrnlan

bu a$aglara gigekler asarlar ve kurbanlar takdim ederler.e3 M.

Bazin ise, ozellikle Taleg mrntrkasrndaki incelemesinde tek ve

ulu ataglann takdis edildigini kaydetri.rekte ve pir ddr (evliy?t

af,ag) veya aha dar (ulu aEaC) adrnr alan bu a$aglara -tamamen

Evliyd Qelebi'ye uygun mahiyette- merdsimler yaprldr$rnr ha-

ber vermektedir.ea

Anaclolu sahasr, agag k0ltilnuu Mfsltlurun 'l"0rl<lcr'dcki crr

ilgi gekici tezahurlerinin ortaya qrktr$r yerlerden biri olarak

Nabukadnetsar'dan baqlayarak Keraktrci lloca'ntn o$lu lbksurmug, (iazueli

Mahmud'un babasr Sebuktekin ve Osman Gazi olan bu ruyadaki afaqlarla, adr

geqenlerin solilelcrinin zanranla birytk imparatorluklar y6netecegi anlatrlnrak

istenmiitir.

90 Roux,LcrlladitionsdesNonadcsdcla'lurqulcMdrldionalc,Paris,l9T0,s.l93.

9l Roux, LaMort, s.185-186; aynt yaza( Faunc, s.378.

92 Seydhatntune, lstanbul, 1928, Vll, 740-742.

93 lnan, $arnanitm, s.62-63; Roux, Tiaditions, s.187.

94 Bazin, s.97.

134



goninriyor, Bu kriltun srinni kesimde de olmakla beraber dahagok Krzrlbag zrimrelerinde yer buldugu sdylenebilir. Bu zrim-relerdeki a$ag ktiltU, devletin resmi belgelerine girecek kadardikkati qekmigtir. Memduh Paga adrnda

bir Osmanh valisininIl. Abdulhamid'e yolladr$r ve halen yrldlz evrakr arasrnda bu-lunan bir raporda, Krzrlbaglar'rn buyuk a$aglan son derecehurmetle takdis ve mzim ettikleri, srk srk ziyAretlerde bulun-duklan belirtilmektedir.es

Agag kultU muhtelif Krzrlbag topluluklan iqinde daha ziyadeTahtacrlar ve Ydrukler'de yayrlmrg g6rtinriyor. Tahtacrlar, adla-nndan da anlagrlaca[r tizere, gegimlerini aSag kesmekle saSla-yan kimselerdir. Bununla birlikte, onlann aSaglara buyuk birsaygrlan ve ba$hhklan vardrr. Muharrem ayrnda afaE kesmekgiddetle yasaktrr. Hafta iginde sah gtinleri de agag kesilmez.Yeniden ige baglayacaklan vakit aSaglar igin dualar okunur.e6Y6rtikler'de a$aca btiy0k saygr duyulur. Tahtacrlar en gok san-gam, ladin, koknar ve ardrgr, Yorukler ise karadut, clnar vekauan a ,acrnr kutlu sayarlar. Bunlann hepsi de tek a$aglan

takdis ederler.eT

Agag kultu Dogu Anadolu'daki Krzrlbag Krirtler'de yine aynr6nemi korumaktadrr. Siirt, Tunceli, Adryaman ve Elazr$ gibiviliyetlerin gevrelerinde bulunan KUrt koylerinin, guraya bu-

95 gapolyo, s.283, ll. AHUlhamid, Anadolu'daki Krzrlbag z0mrelerinin "cahil dc-deler" tarafrndan yanhg yola itildikleri ve sunnt ahali ile baplarrnrn gittikqe

koyulngan dinl bir rnassupla koparrlmak lslendili gorfrgirntlt' harckerle, bunactrgcl olrrtuk tlzcrc blrtrkrrrt tcdblrlcr ulrurrk lsterul;tl. llu crlnrletlcrr olrruk, Kr-zrlbaglar'rn inanq ve ya5ayrglarrnrn dikkatle incelenerek raporlar halindr bildi-rilmesini istemistir. onun fikrince bunlar dlrenildikten sonra, bilgili ve muta-assrp olmayan hocalar gdndcrilerek yavai yavat bunlrr arasrndaki hurifclcrlntemizlenmesi ve bu s0retle strnnl kesimle b0tirnle5ririlmeleri saltanacaktr. s6zkonusu rapor, i5te bu maksatla g6nderilen raportardan sadece biridir. ll. Ab-dulhamid'in projesini ne 6lq0de tatbik mevkiine koyabildigini tigrenmek ilgicekici olurdu,

96Roux. Traditlons,

s.194-195. Yazar Tahracrlar vcy6rtklcr

arasrnda bizzat vcyerinde yaprtgl ara$tlrmalar sonucu onlarrn Adet, inanq ve geleneklerini respitetmig ve delerli mtrgahedelerde bulunmugtur. Zikredilen iki ztrmrede a$agkultune dair tafsilat iqin buraya bagvurulmahdrr. Ayrrca bkz. Er6z, s.363-367.

97 Roux, a.g.c., aynr yerde.

135



raya serpi$tirilnrig gibi duran lncac vc ardrg a$aqlartnr takdis

ettikleri bilinmektedir. Yrhn belirli zamanlannda, meseli [em-

muz yahut aflustos ayr iqinde Kurmanqlar'a mensup qegitli

Ktirt topluluklan, bayramhk elbiselerini giyerek kadrnh erkek-

Ii gruplar halinde, ilnhiler ve dualarla bu a$aqlan ziyAret er-

mekte, Ayinler yapmaktadrrlar. Butrin bunlar olup biterken

adaklar ve kurbanlar sunulmakta, a[,ag dallanna dilek gaputla-

n asrlmaktadtr.es Benzer iglemlere oteki Krzrlbag Kurtler'de de

rastlanmaktadrr.ee

Btitun bunlar gdsteriyor ki, Trirk Ktirt butun Krzrlbag ztim-

relerinde af,aq kultuntin onemi buytiktur. Yazrh edebiyat goz-

den geqirilirse, bu kriltrin de da , tePe ve tag, kaya kultlerinde-ki gibi, lslami bir krhsa btirunmrig oldu$u gortilur. Hz' Mu-

sa'nln AsAst, Kibe'nin Egi[i, TOba Atacr ve Hz. Muhammed'in

altrnda biat aldr$r Rrdvan A$acr ve benzeri lslAmt gelenekteki

birtakrm unsurlar, bu konuda srk srk bagvurulan araqlardan

olmugtur.rm

Krzrlbas ziimrelerdeki kadar olmamakla beraber, Sunni ahali

arasrnda da a$aq kriltunun mevcudiyetini tespit edebiliyoruz'Ankara, Adana, Bahkesir, Qorum, Merzilon ve MuSla gibi qok

degigik bolgctcrdc aurda burda dallanna caPutlar ba$lanrnrg'

qivi gakrlmlg veya kovuklannda mumlar yakrlmrg Qlnar, Cam

98 Rr5vanoflu, s.162-163.

99 A.g.e., s.165-166.

100 Benekay, s.I20-125. Pir Sultan Abdalrn

Ot benim san tanburam

Senin ashn afaqundrr

Apag dersem gonfrllenme

Ktrnrur gIl alactandrr

Ali l;attnn'nrn ynri

All r,rh,ll /rrllikrr'rI )rrltltrl rrtttltrt r'[,t'r i

0 da yinc afaqtandrr.

seklinde clcvarn cden tnanz0mesi bunun grirel bir drnelidir (bkz. Golprnarh'

Boratav, Pir Sultan Abdal, s.l4l). Bu manz0meyle, Dede Korkut hikiyelerin-

dcki Kazanotlu Uruz'un ataca hitaben

136



vc ardrg bcnzeri ulu a$aElar srk srk g6ze garpar.tor Mevcut lite-

rature geqmig drnekler ve gahsi mugahedeler, Sunni halk ara-

srnda bu a$aglann yagmur duasr, qabuk evlenme, hastahk te-

davisi vs. gok cesitli rnaksatlarla ziydret edildifiini ortaya koy-

maktadrr.l02Bununla birlikte, Srinni ahali arastndaki bu uygularnalarda

dikkati qeken bir taraf vardrr: Krzrlbag zumrelerdeki gibi belli

zamanlarda yaprlan ozel iyin ve merasimler Sunnilerde tespit

olunamamrstlr. Bunun izahr herhalde, Srinni kesimde lslaml

teldkkilerin daha etkili ve hazmedilmig olmasr sebebiyle bu es-

ki ktiltlerin daha qok zayrflatrldrSr geklinde olabilir.

Yukandan beri incelenmeye qal$rlan a$aq kultu ile ilgili ge-pitli yer ve zamanlardaki tespitler ve mrigahedeler topluca goz

ontine ahndr$r zaman, ortak bir nokta gOze garpryor. Af,aq

kultu genellikle daS ve su unsuru ile bir arada da$-a$ag-su riE-

lusri geklinde gorulmekte, bazan da daS-atag yahut su-atag

ikilisi biqiminde bulunmaktadrr. Kanaatimizce, Orhun Kitibe-

lerinde GOk Tanrfdan sonra en hakiln unsur olan yer-su kav-

ramrnrn onemli bir krsmr igte bu riglu veya bazan da ikiliolan

ktiltten ibaret bulunsa gerektir. Gonildugti gibi eski Turk

AgaC agaq dir isem sana erilenme a$ag

Mekke ile Medine'nin kapusu a[,aq

tarzrndaki s6zlerin benzerligi ve aynr telakkiyi yansrttrgr gdzden kaqrnryor

(Dede Korltut Kitabr, s.2l). Krzrlbag gelenetinde Ayn-t Ccrn toplantrlarrnda

kullanrlan ve adrna erkin, tarik vs. denilen ardrq alactndan yaprlma delnelin

de T0ba alacrndan oldutuna inanrlmasr, yine lslarnl motifin nasrl bir araq va-

zifesini g6rdtrton[ anlauyor (bkz. Buyruh, ngr. Sefer Aytekin, Ankara. 1956,s.144). Bu dcgnek Hak-Muhammed-All ualu lclakkisini remsil eden tc kertik

tatrmakta olup gfrnah i5leyen mirride dede tarafindan vurulur.

l0l Zikredilen yerlerdeki 0rnekler iqin 5u eserlere bakrlmahdrr. M. Sukru Akka-

ya, Orta Anailolu'ila Bir DolaSma, Ankara, 1934; M. $akir Ulkfru5rr, Titrh ve

lslam Gder.c|tnitc Agac, Ankara, 1963t Tanyu. Ailah Ycrlcrl; Onder, Schlrden

Scftirc, llnsluch, Anrrdolu'dn f'0rk devrlnclc kultc konu olutr ul,lglnrttt bir kts-

rrrrrrrrr r.shl l)rrtpr'r('sl kitltitrlc llglsi hulrrrrdulrr l<nrruatlrrrlcclir'(bkz, lluslutl<,

I, 175) kt dogrurlur. 'l'iirklcr Arradolu'du ycrlegrncye bagladrklarrnda eskidctr

tahdis cdilcn bazr ulu agaclan takdise devanr ctrniglcrdir.102 Bu arada mescla lrastahk tcdavisi iqin yaprlan uygulamalar hakkrnda bkz. Ul-

k0tasrr, "T0rklcrde Atag K0ltn", Halh Bilgisi llabcrlcri, sayr 83, Eyltl 1938,

s,249-250; aynr yatar, a.g,c,, s.l7.l9; Roux, Iraditions, s,20.1.208,

137





meseld Qrnar Dede, Qitlenbik Dede,r@ ya da Agag Babar@ rar-zrnda, sanki evliyd a$acrn kendisi imig gibi adlandrnldrgrnarastlanmaktadrr.

Britrin bunlar, takdis olunan aSaglarla evliyi kavramr arasln-daki igaret cdilen iligkinin Seklini dUpunduruyor. Vaktiyle l-las-

luck, Anadolu ve Rumeli'deki bazr drneklerden hareketle bu

iligki uzerinde durmug ve buna dikkati qekmigti.rro Halk du-guncesi, a$acrn ruhu ile evliydmn gahsr yahut evliyinrn ruhuy-la a$acrn varhf,r arasrnda bir aynilik g6rme$e meyillidir. Nite-kim Mendh tbt Hact Behtagt Veli ve Vildyetndme-i Sultan gucl"-

uddin'den nakledilen menkabelerdeki Devcik ASaq ile KrrklarQamr ve Boluk Qam isimli a$aglar da bu iliSkinin adr geqen

eserlere yansrmrg orneklerinden bagka bir gey degildir.O halde ataq-evliyA iligkisinin izahr ne olabilir? Kanaatimiz-

ce bu konuda drneklere dayanarak aga ,rdaki gibi bazr yorum-lar yaprlabilir:

a) Bazr a$aElann srrf bir turbe yanrnda bulunmalan sebebiy-

le zamanla halk nazannda kudsiyet kazandrklan ve boylece

kult konusu olduklan dugrinrilebilir. Bu durumda agag yanrn-

daki turbe gergektir.

b) Agacrn yanrndaki mezar, zaten eskiden beri takdis olunana$aq sebebiyle kudsiyet kazanarak zamanla bir turbe huviyeti-ne girebilir. Oysa baglangrqta alelide bir mezardrr ve a$acrn

kudsiyetinden faydalamlmak driguncesiyle oraya yaprlmrgtrr.

c) Bazr agaglann, yanlannda hiqbir turbe olmadrgr halde birevliyA gibi adlandrrrlmasrna bakrlrrsa, ya orada eskiden mcvcutbir gergek ttirbenin bulunduSuna, ya da daha buyuk bir ihti-malle, Radloff'un soyledigi gibi takdis edilen agagtaki ruhunevliyi olarak gahrslandrnldr$rna htikmetmek gerekir, ki 6rnek-lerin buyuk bir krsmr bunu teyid edecek niteliktedir.rrl

I 08 Boratav, Ttrh F olhloru,s.65-66.

109 Onder, aynr yerde.

ll0 Hasluck, I, 176-177.

lll llunun grizel bir misalini Arnasya yakrnlanndaki $eyhc0 KoyU'nde bulunanbir gam agacr regkil eder. Halkrn inancrna g6re, geyh C0 Hz. Ali soyundan

139



A[aq ktiltu lsldmi Trirk edebiyatrnr da hayli etkilcnligtir'

Mescli Dede Korhut Kitabt'nda agag kUltri onemli bir yer tutar.

Her hikayenin sonunda "golgelice kaba a$acrn kesilmesin "

geklinde bir dua lormulu vardtr. Aynca Kazan BeS'in oglu

Uruz'un af,aca soyledigi sozler de tamamtyla bir dua mahiye-

tindedir.rl2 XV. ytizyrl Osmanh kroniklerinden Orug Bef in

eserinde de, l. Murad'rn tncef,iz Kalesi'nin fethini anlatan bir

pasaj, agaE kulttiniin tipik bir misalini sergilemektedir. Bu pa-

saja gdre, I. Murad o kadar u ,ragrnastna ra{men kaleyi bir ttir-

lu alamamrg, biraz dinlenmek uzere ulu bir kavak afacrnrh di-

bine oturmugtur. O, fetih iqin burada dua eder. Krsa bir zaman

sonra kalcnin dugtu$u haberini getirirler. Bunun rizerine sul-tan, altrnda oturup dua ettisi kavak a ,actna Devletl(t Kaba

A$aq adrnr verir, ki izleri uzun zaman kalmtgttr.tt3 Bu hikAyede

de, trpkr Dede Korkut hikayelerinin sonundaki dua formulun-

de gegen haba a{ag (ulu a ac) tibiri dikkati gekiyor. Nitekim

halen Anadolu'da kullanrlan hoca a$aE, ulu a{aq tibirlerirla de

boyledir. Her ugti de, ashnda takdis ve tazim ifade edeq ter-

kiplerdir. Her haltikarda, a ,aq ktiltunun EeSitli kesimleriylebirlikte Trirk toplumunun en eski devirlerinden bu yana belli

bagh inanqlardan birini tepkil ettifi,i s6ylenebilir.

olup OlcceSi zauran, kendini ziyaret etmek isteyenlerin datdaki qanrt ziyaret

etmelerini bildirmis. I{alk bu sebeple adr gegenin ruhunun gamda bulundu'

funa inanmakta ve htirnretle ziyaret ederek adaklar adamaktadrr (bkz. Akka-

ya, s.45-4(r).

Il2 Dede Korlut Kitabr ndaki alaq kultuyle ilgili unsurlarrn daha genig bir incele'

rnesi icin bkz. lnan, 'Dede Korhut Kitablnila Eshi lnanqlar ve Gelenehlcr",

TKA, Vl-Vlll (1966-1969), s.150 vd; Roux, Rechcrchcs, s'36-4'1.

I 13 Bkz. Tevarih-i AI-i Osman, n5r. E Babinger, Hannover, 1925, s.23-2'1, 95'96'

I l4 Msl. bkz. Roux, Trailitions, s.192-193.

140



IKINCIBOLOM

geuarulzM I(AvNAKLT INANq MortFLERl

Um0mi Diigfinceler

Girig krsmrnda $amanizm'in eski Turkler'in ilk dini olmadrsr,hatta en yeni gahgmalann sonuqlanna dayanrlarak $ama-

nizm'in bir din olmaktan ziyade bir briyu sistemi mahiyetinigdsterdi$ine i$aret olunmugtu. lgte bu bolumde ele ahnacak

motifler, agrkga goruleceSi trzere, $amanizm'in bu cephesiniyansrtanlardrr. Sdz konusu motifleri ihtiva eden menkabelerinkahramanlan olan kigiler, yaptrklari igler goz onrine ahndr$r

takdirde

a) Sihirbazhk yapan,

b) Hastalan iyilegtiren,c) Gaipten ve gelecekten haber veren,

d) Ruhlan bedenlerini terkedip tekrar donen,

e) At ristunde goSe yrikselip Tann ile konugan,

fl Tabiat kuwetlerini istedigi gibi yonlendiren,g) Ategin yakrcrh$ndan erkilenmeyen,

h) Yenilmis hayvanlan kemiklerinden rekrar dirilten,

r) Kadrn-erkek mripterek iyinler yapan,j) Tahta krhCla savagan

kimseler olarak g6zrimtizde canlanmaktadrrlar. Onlar bu hu-

141



viyetleriyle, J. Andrew Boyle'un $amanlar tizerindeki gahgma-

lan sonunda'tespit etti$i ve bir krsmr Eliade'rn eserinde bu-lunmayan

a) Gelecekten haber verrne,

b) Flavayr degigtirrne,

c) Urtrnleri yegertme,

d) FelAketleri dnleme ya da dtigman uzerine yollama,

e) Hastalan iyi etme,

l) AteSe hukmetme,

g) Sihirli uqug,

h) Ruhunu bedeninden aylrrna,

r) Gd$e grkma veya yeraltrna inme

den ibaret,l bir $amanrn ana gdrev ve kabiliyetlerinden cogu-nu izhar ederler. Ancak gunu unutmamahdrr ki, $amanizmburada sayrlan hususlara, Tirrkler'de mevcut gok gegitli dinle-

re ait inanglardan bir ksmrm 6nemli dlqride kendi bunyesine

aldrktan sonra sahip glmugtur. Bu arada ozellikle Gok Tann

unsuru bu sistemin vazgegilmez pargalanndan biri haline gel-migtir. Bozkrr hayatrnrn temel hayvanr at da boyledir.

Burada bir noktaya bilhassa dikkat gekmenin yerinde olaca-

grnr sanryoruz. Bektagi velilerinin sahip oldutu bu kabiliyetle-

rin yahut da bagka bir deyimle kerAmetlerin bazrlanna veya en

azrndan benzerlerinc, Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Kerirn'de

peygamber m0cizeleri arasrnda rastlanrr. Ayrrca Buhiri ve

M0slim gibi, lslAm dunyasrnca gttvenilir kabul edilen hadiskaynaklarrnda Hz. Muhammed'in de bu motiflere benzer mfi-cizelerine tesaduf edilebilir. Hattd Bektagi menAkrbnlmelerinin

drgrndaki di$er mendkrbnAmelerde dahi benzerlerini bulmak

murnkrindur. Bu kerAmetler lslam dunyasrnda klasik ve qa$-

dag tasawul edebiyatrnda Cenib-r Hakkrn veli denilen sevgili

kullanna ihsan ve inayeti geklinde de$erlendirilmigtir. Bu iti-barla gok eskiden beri, adr, yazrh kaynaklara gegmig veya gec-

I J. A. Boyle, Ortaqalda Tiirk ve Molol gamanizmi , tercrlnre O. g. Gokyay,

IFAD, sayr 297, Nisan 1974, s.6941.

142



memig, drinyaca meghur olmug yahut halk arasrnda dar birgdhret gergevesi iginde kalmrg velilerin bu gibi kerdmetlere sa-

hip olduklan dtigtrntilmrig ve bu yolda menkabeler nakledil-migtir. $imdiye kadar bunlann bir tipolojisi yaprlmadrgr gibi,

hangilerinin gerqek, hangilerinin sahte olabilecefi konusundabir ayrrrm da teklif edilmemigtir.2 Hangilcrinin lslarni telakki-ye uyduSu, hangilerinin uymadr$rna dair gerqi bazr dugtince-

ler ileri srir0lmugse de bunlar ilmi aragtrrma konusu yaprlma-

mqlardrr. Bu itibarla kerimet kawamrnrn tam bir agrkhSa ka-vu$turulmasrnda ve bugune kadar bu statri iginde motilaa edi-

len olaylann teghisinde fayda oldufu meydandadrr. Ancak bu

qalqmanrn gorevi bu deSildir.Hal boyle olunca, bazr sathi benzerliklere bakarak bu bo-

lumde incelenecek motifleri lsldmi gelenekle izaha kalkrgma-

nrn yanhg ve aldaucr oldu$unu soylemekte fayda mrilihazaedilmigtir. Hele s6z konusu kimseler, yani nakledilecek olan

menkabelerin kahramanlan, Hacr Bektag, Hacrm Sultan, AbdalMusa ve digerleri gibi, Musltiman olmakla birlikte izleri bir

turlu silinememig $amanist vs. geleneklerin hikim oldu$u birqevreden qrkma Trirkmen babalan olunca, bu motiflerde esas

unsur olarak $amanizm'i g6rmek tabii hale gelecektir. Simdibu motifleri srrasryla incelemeye gegebiliriz.

Sihir ve BUyU Yapmak

gamanizm'in temel unsuru olan sihirbazllk ve buyuculuk igine

dair tek bir menAkrbnimede bazr telmihler vardrr, ki o da Me-

ndkrbu'l-Kudsiy e' dir. Eserin kahramanr Baba llyas-r Horasa-

ni'den ona hasrm birinin agzryla g6yle bahsedilir:

Bu ki direm hezir buncadrr olHiq sihir bulmaya Ana yol3

llu konuda, cldeki bu kiubrn yayrrnlanmasrndan sonra tanramlaytp nc$renigl-rniz Krilrrir Tarihi Kayna$t Olarah Mendhrbndmcler: Bir Met<>doloji Denemesi

(Ankara 1997, lTK Yayrnlan, 2. bs.) isimli qahgmarnrza basvurulabilir.

Me ndhfu-Kud., v. 27a.

143



Selquklu Sultanr ll. Gryisuddin Keyhusrev'in a ,ztndan da

Baba llyas'rn ve muridlerinin ortadan kaldrnlmasrna dair veri-

len tdlimatta aynen goyle denilmektedir:

Varun eyle bulAn SAret idtin$oyle kim vardurur hasAret idtin

Eyle kim cddolanmrg bunlar

Bilse sizi krrarimig bunlara

Yukarrya ahnan bu tiq beytin ilkinde Baba llyas\n son dcre-

cc urlilrir bir sihirbrz olclulu ve higbir silrir'in (sihirbaz) btr

konuda ona erigemeyecef,i anlatrlmak istenmektedir. Daha

sonral<i bcyitlcrclc isc, Baba llyas'rn rnuridlerinin dc ltcndi gibi

cad0 (biiyucti) olduklan soylenmekte, buytic{iluk kudretiyle,

ustlerine gelen askerleri mahvedecekleri ima edilmektedir.

$urasr bir gerqektir ki, E K6prulu'nun qahgmalarryla XIII.

yuzyrlda Anadolu'ya muhtelif gdElerle gelip yerlegen Turkmen

babalannrn, eski Ttirk $amanlartnrn lslAmilegmiE Sekilleri ol-

duSu eskiden beri bilinmektedir.s Ashnda butun Trirkmen ba-

balannr bu htiviyetin altrna sokmak mnbala$ah olmakla bera-

ber, dnemli bir krsmtnrn Koprtilti'ntin teghisine uygun oldu-

$unda da gtiphe yoktur. Bu durumda, eski $amanlann lslami

bir hUviyete burtinmtig yeni temsilcileri olan bu Ttirkmen ba-

balannrn da, bu huviyetlerine uygun olarak muspet anlarnda,

yani iyilik yaprnak, problernleri qdzmek rnaksadryla sihir ve

btiyti ile u ,ragmalan tabiidir. Agatrda goriilece$i iizere, tarihkaynaklannda bunun bazr ornekleri vardrr.

$amanlann temel gorevlerinin ve ozelliklerinden birinin si-

hirbazhk ve buyuctiltik oldutu, $amanizm hakkrndaki en eski

aragtrrmalardan beri mAlumdur.6 Bunun sebebi Ohlmarks tara-

I5

A.g.e., v.28b.

Kopriilri, Anadolu'da lsldniyct, s.296-297; aynca bkz. Hilnri Ziya, "'ttirk thri-lrindc f)inl R0lriyat Mirsahcdclcri". Mlhrab, sayr 13.14, 13.10, s.ll-1.1 vd.

Msl. bkz. Ohlrnarks, s.58-59; Eliade,Chamanismc, s.179 vd.; Roux, "Le Cha-

rnarr". Lc Monde du -Sorcicr (Sources Orientalesi 7), Paris, 1966, s.208-213.

14



145

findan goyle aqrklanmrStlr: Sibirya ve Orta Asya gibi iklimi sert

olan yerlerde ve genellikle tabiat Fartlannln insanlara hAkim

oldu$u bolgelerde, tabiata hukmedememenin, ilkel insanlarda

isterik tepkilere sebebiyet verdigi gorulmektedir. Bu tepkiler,

ozellikle hassas bunyelerde ortaya grkmakta ve bunlar sihirbazdin adamr g6revini yuklenmektedir. lgte eski sihirbazlar boyle-

ce yerlerini gamanlara brrakmrglardrr; $amanlar da sihirbazhk

huviyetini boyle yuklenmiglerdir.T

Orta Asya'da lslam oncesi Tork topluluklanndaki Samanla-nn sihir ve buyti ile u$ragtrklan, eski kaynaklar taralrndannalclcdilcn l"rabcrlcr vasrtasryla biliniyorclu. Mcscll lbn Sirra

(ol. 1037), el-Isaril adrndaki eserinin r0hi tecrubelerden bah-seden onuncu ve aynl zamanda sonuncu babrnda, ariJ adryla

eski Ttirk $amanlarrnr ele almakta ve bunlann srkr rOhi tecni-

be ve bedeni riyizatlardan geqtikten sonra sihir, briyu ve em-

sdli, bagka kimselerin beceremeyeceti birtakrm kabiliyetler ka-

zandrklannr anlatmaktadrr.E Cuveyni de Uygurlar'da kam'lann($aman) sihir ilmini bilen kimseler olduklannl ve geytana ha-

kimiyet iddiasrnda bulunduklannr nakleder.e Bunlardan bagkaBarhebraeus, Mervezi ve Regiduddin ve benzeri tarihqilerineserlerinde dc baqka kayrtlar bulmak mrimkundur.r0

Defligik zamanlara ait bu tarihi haberler gosteriyordu ki, $a-manlar ozellikle bu iki srfatlarr sayesinde eski Tork toplumun-da qok ustun bir mevkie sahip olmuglar ve de$isik dinlere,

hatm lslamiyet'e girildikten sonra da bu mevkilerini kaybet-

merniglerdi.tl Ancak Budizm'in bir istisni tegkil etti$i ve Uy-

gurlar arasrnda yayrlmasrndan sonra $amanlann eski itibarla-

7 Ohhnarks, aym yerde, Bununla beraber bntun iptidal toplumlarda gOrtilen si-

hirbaz ve briyfrculeri $aman olarak g6rmek yanh5trr. Fakat her gamanrn sihir-baz ve buyircu oldugu unutulmamalrdrr (Roux, s.208-209).

8 gerefeddin Yaltkaya, "Eski TUrk An'anelerinin Bazr Dinl Mriesseselere Tesiri",

lI. Tl .rh TarihKongresi Zabttlan,lstanbul, 19,13, s.691.

9Ciiveynt, l,59.

l0 Bu kayrtlarrn dzctleri ve yorumhrr igin bkz. Tirran,6ihcn l hlmlyctl,l,5l,

ll Koprtrlii, "Trirk Edebiyarrnrn Mengei", Edcbiyat AraStrrmalarr, Ankara, 1966,

s.6l-62.



nnr biraz yitirrdiklerini Kdprtrlil ileri sfrmektedir.rz Belki Bu-dizm'in yap*r ve daha gok yerlegik hayatr gerektiren bir dinolugu bu durumu hasrl etmig olabilirdi.

amanlann sihir ve buyti ile olan ilgileri gunrimtize kadar

Altaylar'da devam etmig, fakat bu konudaki dtigtincelerrd ebaztdesigiklikler meydana gelmlgtir. Bugon Altayh gamanistlerininanqlanna g6re, gergek amanlar hokkabaz de ildir. Bu ba-krmdan srrf sihirbazhk bilen ama iyin srrasrnda vecde geleme-yen amanlara garlatan gozuyle bakrlmaktadrr. Gergek ama-nrn ve-cd ve isti rak haline girebilen kigi oldu una inanrlmak-tadrr.l3

lgte yukanya ahnan beyitlerde s6z konusu edilen Baba llyasve mriridleri de, boyle sihir ve buyu yapmasrnr bilen bir Ttirk-men babasrydr. onun bag halifesi Baba lshaktan da yine sihirve buyu yapan, muskalar yazan, hastalarr iyilegtiren ve bera-berligi bozulmug ka. kocala'birbirine baslayan monzevi birgeyh srfatryla kaynaklarda bahsolunur.ra

Trpkr eski gamanlar gibi rurkmen babalarr bu sihri kuwete

irsiyet yoluyla nidiren sahip oluyorlar; bunu geligtirmek iginuzun bir inzivd d6nemi geqiriyorlardr.rs 19te Baba lshak da buyolu takip etmigti. Ne var ki, sihir ve buyuntin Muslumanhktakesin yasaklanmasl, stinni gevrelerde Tirrkmen babala'nrn iyig6zle gonilmelerine engel olmug, bu yuzden qogu defa buyn_cu minasrna cdda kelimesiyle tavsif edilmiglerdir, Mendhrbu,l-Kudslye'de Baba llyas mriridlerine cddfi denilmesinin sebebi

budur. XIII. ytizyrhn ileri gelen Trirkmen babala'ndan sarrSaltrk iqin de yine aynr terimin kullanrldrsrnr goruyoruz.16Qtinkti o da Baba llyas ve Baba lshak gibi sihir ve buyriden an-

l2 A.g.c., s.62.

13 lnan, cnaani2rn, s.80.

14 lbn Blbt, el-Evamir'ul-Aliliyye fiI.Umar'il-Alaiyye, n5r, A. Sadrk Erzi, Ankara,

1956, s.499-500.l5 Hilmi Ziya, a,g.m.,s.443.

16 Ebu'l-Hayr-r R0mt, Saltrhndme, Topkapr Sarayr Muzesi (Hazine) Kuttrphanesi,nr.1612, v. 27a.

146



layan bir gahsiyetti.rT Anadolu'da XIII-XV yuzyrllarda, hatta

daha sonralan bu tip Ttirkmen babalanntn hemen her yerde

bulundugunu tahmin etmek kolaydrr. Nitekim Vildyetndme-i

Koyun Baba'da bile boyle bir durumla kargrlagryoruz. Burada

anlatrldr rna g6re, Koyun Baba Osmancrk'ta sihir ve buyu ya-parak halkr kendisine baglamak ve boylece sapkrnhga dugur-

mekle itham olunmug ve tutuklanarak yakrlmak istenmigtir.

Ancak Koyun Baba bu niyetle kendisini yakalamaya gelenlere

kerametiyle engel olmug ve onlan sehhar (sihirbaz) olmadr r-

na iknd ve hattA kendine mtirid etmigtir.lE

Hastalan lyilegtirmek

Bu motif, menikrbnAmelerde oldukga seyrek rastlanan bir un-

sur olarak goze garpryor. Men1htbu'l-Kudsiye'de Baba llyas'rn

ileri gelen halifelerinden Hacr Mihman'rn, hangi hastaya nelesi

ererse mutlaka iyilegtirdi i ve bu kerimetin, geyhi tarafrndan

kendisine baf, rgla ndrsr anlat rlrr.t e

V il ay emame - i O tm an B ab a' da

ise, Otman Baba'nrn misafiir olduSu Musa Be adrndaki zatrntekkesinde, civardaki hastalan yanrna qaf,rrdr r, onlan iyilegti-

recegini ildn ettigi hikdye olunur. eyh tekkeye toplanan has-

talara nefes edilmig sular iqirmig ve gergekten de hepsini iyi-

legtirerek yerlerine gondermigtir.2o Hastalan nefesiyle iyilegtir-

17 A.g.e., vv. 20a, 2lb.

Itl Bkz. Vildye1r,ame-K&S, v. 7-9b vd.

19 Mcndhb-Kud, v. 109b.

20 l{astalarr iyilestirmeyi Kitab-r Mukaddes'tc dc g0rrnek mtrrnkondur. Meselt

Hz. lsa bir gtin Havarilerden Petrus'un evindc onun kayrnvalidesini sttmadan

kurtarmrg, aynr 5ekilde civardan gelen pek cok cinli hastayr, iclerindeki cinleri

grkararak srhhate kavu turmuitur (bkz. Maaa, Vlll, l't-l). Hz. lsa'nrn bu gibi

mocizeleri, Kitab+ Mukaddes ve benzeri Hrristiyan ve Yah0dl metinlerinden

faydalanrlarak yazrlan Mrishman halk kitaplannda da srk srk tekrarlanrp dur-

rnustur (msl. bkz. Krrh Sual, lsunbul (urihsiz, tag basma), s.74); evliyd tezki-

relerinde de benzerlerine srk rastlanrr. Mesela, Sehl-i Ttistert tabiplerin iyile5-

tirenredifi bir hastayr dua ederek tedavi etrnig, Cuneyd-i Bagdadt dc hasta bir

genci hemen srhhatine kavugturmugtur (bkz. Ferlduddln Attar, Tezhirclu'l-cv-

liydl, nlr. R. A. Nicholson, Londra, 1905, l,225;11,29).

147





vasmayr iyi bilmelidir. Britrin bunlan bir $amandan bagkasr as-

la beceremez.2a

MeselA Yakutlar'da bir hastanrn iyilegtirilmesi iqin $amrin ta-

rafindan uygulanan us0l dort ana safhadan olugmaktadrr. Bi-

rinci safhada yardrmcr ruhlar qa$nlrr. Bunlann vazifiesi, hasta-

nrn ruhunun aranmaslnda $aman'a yardrmcr olmaktrr. lkincisafha, hastah$rn sebebini bulma safhasrdrr. Yani ruhun ne yuz-

den bedeni terkettisi aragtrnhp dsrenilmeye gahgrlrr. Uquncilsafha, hastanrn ruhunu etkisi altrnda bulunduran fena ruhla-nn tehditle kagrnlmasrndan olugur. Nihayet sonuncu safha,

$amanrn ruhuuuu, hasl.anrn ruhunu ararrrak rnaksadryla seya-

lrate qrkmasrndan ibarettir. Britrin bu safhalarda 6zel mcrdsim-lcr vc Ayinlcr yaprlrr. lgin en zor tara[r, l-rastahfrn sebebini bul-

mak ve fena ruhlan kagrrmaktrr.2s lgte butun bu gahpmalann

sonunda $aman hastayr iyilegtirmekte, daha doSrusu buna

inanrlmaktadrr.

Bugrin Do$u Ttirkistan'da hastahk tedavisi iqin uygulanan

$amanist iglemler lslami bir krhkta devam etmektedir. Altay

$amanlannrn Ayini, lslami dualar, peygamber ve velilerin isim-leri kangtrnlarak lslamilegtirilmeye gahgrlmrgtrr. P erihan (Fars-

qa "peri qatrran") denilen bu Mtishiman $amanlar bu yollakendilerini koruyabilmiglerdir.26

Grinrimtizde Anadolu'da da aynr durum s6z konusudur.Okuyup riflemek, ip ba$lamak, muska yazmak vs. us0llerlehastahk teddvi etmeye galqan kimseler vardrr. Halk arasrnda

genellikle hoca diye tanrnan bugahrslar,

gerEekte $aman kahn-trsr kimselerden bagka bir gey detildirler. Trpkr Do[u Turkis-tan'daki meslektaglan gibi, onlann da Yidryndme ve benzeri,

hususi olarak tertiplenmig, igine Ayetler, peygamber isimleri,

Allah'rn isimleri kangtrnlmrg birtakrm kitaplan vardrr. Yazdrk-

lan muskalar da aynr mahiyettedir. Bunlardan bagka yine Ana-

dolu'da cindar adryla bilinen ve hastalann vricuduna girdi$ine

24 Eliade, Chamanisme,s.lT9; Roux, Le Chaman,s,22l.

25 Eliade, s,189; ayrrca bkz. lnan, gananian, s.107, 109,

26 lnan, s.109.

149



inanrlan cinleri kovarak yahut emrindeki cinlerle gelece$i ve

gaybr kegfederek birtakrm kehinetlerde bulunan kigilerin de,

$amanistler arasrnda yardrmct ruhlan ga$rarak hastantn iqin-

den lena ruhlan qtkarmaya qahgan veya gelece$i 6srenen $a-manlardan farkr olmadrSr ortadadrr. Yuzlerce yrldan beri lslA-

miyet, Anadolu'da dahi $amanizm'in bu ana fonksiyonunu si-

lip atamamutlr.

Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek

Bir $amanrn riq0ncti temel vazilesi de, gaipteki geylerden, ge-lecekte olacaklardan haber vermektir. MenikrbnAmelerde en

srk rastlanan motiflerden biri budur. Menkabelerin 6nemli bir

krsmrnda kahramanlar, mtiridlerini gaipte olup bitenletden,

gelecekte vukoa gelecek olaylardan haberdar eden kigiler ola-

rak gorunmektedirler. Mesela bir seferinde, Abdal Musa, mu-

ridlerinin tekke inga etmek maksadryla kazdrklan temelden 9r-

kan bir kazan dolusu alttntn sahiplerini bildirmig, gerEektende bir mirddet sonra sahipleri grkagelmiqlerdir.2T Yine Abdal

Musa, gergek veli olduguna inanmayan ve kendisine hastm

olan Teke be$inin, kendini yakmak uzere bir ateg hazrrlattrgrnr

ve tevkif ettirmek iqin adamlanyla tekkeye basktna geldigini

muridlerine haber vermig,' kargrlamaya qtkmpttr.2s

Otman Baba, mtiridlerinin baqrna bir feldket geldiginde, ne-

rede olursa olsun, hemen bilir ve yardtma kogarak onlan kur-

tanrdr. Muridlerinin niyazt vasrtasu olarak kendine ulagtrdr.2e

Fatih'in lstanbul'u fethettigi gun, fetih saatinden 6nce sabah

erkenden muridleriyle Trrnova gehrinin koprusu yanrnda bir

kaya tzerine qrkarak, "Allahu Ekber lstanbul'u aldrk" diye

ba$rmrg, gergekten fetih bundan bir muddet sonra, yani ku9-

luk vakti vukt bulmugtu.3o

27 Vildyetname-AM, s.3-4.

28 Menaftrb-KU, s.8-9.

29 Vll/ty€tnarnc-O8, v. 125 a-b.

30 A.g,c., v. 28a.

150



Bir gun avdan donerken Silivrikapr'dan geqen Fatih, oradaoturmakta olan Otman Baba'ya rastlar. padigahr g6ren Babaona, Belgrad ristune gitmemesini, gtinku gehri alamayacaSrnr

soyler. Hakikatte sefere qrkma niyetinde olan Fatih bu sdzlerekrzar ve krlrcrnr qekerck otman Baba'ya lrucur' ct*rek isterscde, Mahmur Paga Baba'nrn bir veli oldu$unu bildirerek kendi-sini teskin eder. Nitekim Otman Baba hakh grkmrg ve FatihBelgrad'r alamadan geri d6nmugtur.3l

Hacr Bektag kendini Sulucakaraoy0kten kovan Krrgehir Va-lisi Nuruddin Caca'ya, makamrndan azledilece$ini ve igkencegorecegini bildirmig, aynen dedigi grkmrgtrr.

HattA atrldrfr zin-danda gozleri kor olmug ve orada 6lmugtrir.32 Aynr gekilde,sugsuz bir adamr hapisten grkarmasr igin bagvurduSu Kayseribe$inden red cevabr alan Hacr Bektag, ona da idam edileceSinihaber vermigtir. Be$ ona gok krzmrgsa da, geyh gittikten birazsonra sultanrn adamlan gelerek kendisini ahp gdturmtgler ve

idam etmiglerdir.33

Benzerleri Kur'an-r Kerim ve hadislerde3a ve diger menAkrb-nAmelerde3s de gegen bu motifi, hastalan iyilegtirme konusun-daki gibi, gamanist gelenege baglamak kanaatimizce dahado$ru goninmektedir. Zira bu inang, lslam oncesi devirdeTurkler arasrnda gok yayrlmrgtrr. Ancak lslami gelenekte ben-

3l A.g.c., w. 36a-37a.

32 Menahb-HBV, s.30.

33 A,9.c.,s.68-69.34 Hz. lsa kendine inanmayanlara g6rmedigi halde evterinde olup bitenleri bil-

dirmigtir (bkz. Kur'an-r Kerim, Alo lmran,49). Hz. yusuf da zindan arkadagla-nnrn bagrna gelecekleri 6nceden haber vermigtir (bkz. yAsuJ ,ll).. Hz. Mu-hammed'in, Adiyy b. Harem adrndaki sahabiye lranln fethini g6recelini veKisrd'mn hazinesinden bir krsmrna sahip olacagrnr mujdeledigi, gerqekten deaynen qrktrlr rivayer olunur (bkz. Sahrhu't-Buhan, Kahire (rarihsiz), lV 239-240).

35 Mesela Ebu'l-flasan l{arrakant'nin bir girn evinde yakrnlanyla orururken, o

anda bir yerde cereyan etmekte olan soygun olayrnr onlara bilclirdigi ve ger-qekten olayrn aynen s6ylenilen saatre ve anlatrldrgr gekildc vuko buklugu soy-lenir (bkz. Tezhiretu'l-Evliya, lr, 210), Mevhni'nrn babasr Suhanu'l-uleina Ba-hlluddrn Veled'tn Mogol istlttsrnt gok onccdcn haber verdili de bilinmekteclir(bkz, Mandh$ al-Ariltn, l, 19).

151



zer orncklcrin bulunuSu, onun dcvamrnr teminc yilraml5tlrdenilebilir.

lbn Sina el-Igd.rdt'ta $amanlann gayba ve gelecege dair ha-

berler verdiklerini kaydettikten sonra goyle bir de yorurnda

bulunnraktadrr: "Bazr kimseler vardrr ki, bu hususta (gaiptenve gelecekten haber verme konusunda) hisleri gagrrtac:k ve

akrllara durgunluk verecek birtakrm iglerden faydalanrrlar.

Hislerin gagkrnhga uSradrgr ve akla durgunluk geldigi esndda

hayal gricri belirli bir noktaya tevcih olunacak olursa, gaybr al-

grlayan kuwet bu hususta tamamryla hazrrlanmrp ve gaybr ka-

bule l<ahiliyc( l<uzirnrntg oltrr. TOrl<lcr gclccc[,c ail rrrnliunat

alabihnek icin kehin'lere ($aman) muracaar ederler."36Gonildrigu 0zere lbn Sina'nrn bu yorumu gayer aqrktrr ve

eski Ttirkler'de $amanlann 6nemli bir fonksiyonlannrn agrkla-

masrnl yapmaktadrr. Cuveyni de Uygurlar'da Kam'lann ($a-

man) kendilerine yardrma gelen geytanlar aracilr$ryla gelecek-

te vukO bulacak olan hadiseleri o$rendiklerini iddia ettikleriniyazmaktadrr. Bunlara gore, geytanlar kendi gadrrlannrn pence-

resi oniine gelerek bu bilgileri aktarmaktaydrlar.3T Ctiveyni bubilgiyi verdikten sonra, "herhalde birtakrm fena ruhlarla bu

$amanlann dostluf,u vardr" demek sOretiyle kendinin de buna

inandrSrnr gostermig olmaktadrr.38

XIiI. yuzyrlda Motol gamanlan da gelecege dair haberlernaklederlerdi. Mengii Han'rn bag $amanr bu konuda qok ma-

hir olup sdylediklerine kesinlikle inanrlrrdr. Aynr gekilde Ku-manlar'da da

$amanlanngelecekle ilgili kehdnetlerine briyrik

itibar beslenir, bu kehdnetlerin Tann tarafindan bildirildigi sa-

ntlrrdr.3e

Eski Trirkler ve MoSollar'da gelece$e dair haberler o$ren-mede koyunun kurek kemiginin kullanrldr$rna dair bazr kayrt-

lar mevcuttur. Hunlar zamanrndan beri bu us0ltin yaygrn ol-

36

17

38

39

15t

Yaltkaya, s.691,

Cuneynt, l, 59,

A.g.c., aynr yerde.

Tirran, Cihan Hdhimiy eti, l, 55,



du[u, Attila'ntn srk srk bu yola ba5vurdu$,u bilinmektcdir.al

Xlll. yrizyrlda MoSol $amanlannrn da aynt yolla gelecegi og-

renrneye qahgtrklan haber verilmektedir. Kemik ateste krzdrnl-

makta, tizerinde meydana gelen izlerden gelecek okunmaya

qahgrlmaktaydr.al Bu ustrl bugtn Kazak ve Krrgrzlar'da, Altayve Yakut $amanlannda da geqerlidir'4z

$amanlann gaybtan ve gelecekten haber vermeleri konu-

sunda uyguladrklan ve hem tarihte, hem de guntimuzde or-

nekleri bulunan iki ana usfil vardrr ki, bunlardan biri, $ama-

nrn ruhunun gegici olarak bedeninden aynhp gizli Alemlerde

clolrlrnirlt sorctiylc gilyl: bilgilcritti itlttlirst, i)tclti tlc, giifc yiili

selerek Tann'nrn yanlna gidip gelecekte olup bitecekleri bizzatondan 6 ,renmesidir. Kaynaf,rmrz olan men6krbndmelerde bu

iki yola ait tipik misaller vardrr.

Ruhun Bedeni Gegici Olarak

Te rketmesi (Tra ns m i g ra syo n)

Bu konuda iki tipikmenkabe bulunmaktadt. Mendhrbu'l-

Kudsiye'deyer alan ilkine gdre, Baba llyasln of,ullanndan Yah-

ya Paga, istedigi zaman "bir sipahinin atlnt koyup gitmesi gi-

bi" bedenini terkedip bir mtiddet sonra tekrar donerdi' Bazan

bu terkedig krrk gun, hatti iki ay bile surerdi.a3 Otman Baba

ise, zaman zaman, tekbir getirip namaza bagladr$r an, cismin-

den qrkrp gider, bir saat sonra tekrar cismine girerek ruko ve

seccle yapardr, Kendisine nereye gitti$i soruldu$u vakit, cvli-

40 Roux, Le Chaman,s.2l7.

4l lnan, $amanizm, s.152; Roux, aynr yerde'

42 lnan, s.153-159.

43 Mendhfu-Kui, w. llb-42a:

Sorcti bes aceb ki vinnit Ana

Padipah u Kadir u HayY u Beka

Mesela bir nice kcrcl soretinKodr goyle ki kor slpdht attn

Oldu kim krrk gon oldu kim iki aY

g6yle kim gah verak kala saray

153



yanln ruhunun araslra bedeninden aynlarak Alem-i ulvly-yet i seyre gittiSi cevabrm verirdi.4

Bu iki menkabede anlatrlanlar dikkatle mtitilaa edilecekoldu$u takdirde, $amanizm'de mevcut bir olayla kargr kargr-ya bulunuldutu gorulmektedir. Menkabelerden anlagrldrSrna

gdre, Yahya Paga ve Otman Baba vecd ve istiSrak haline gir-diklerinde ruhlan bedenlerini terketmekte, duruma gore krsa

veya uzunca bir muddet bagka yerlerde dolagtrktan sonra ye-niden bedenlerine girmektedir. Ruh bu dolagmayr yaparken

beden yerinde hareketsiz kalmaktadrr.as Bu olaylar, tamamen

$amanlann srk srk gergeklegtirmeye gahgtrklan bir tecrtibe-den ibarettir. Bunun drnekleri eski devirlerde gegtiSi gibi,a6

XIX. ytizyrlda Radloff taralrndan da tespit edilmigtir.aT Onunanlattrgrna bakrlrrsa, Altaylar'da Tann Bay Ulgen'e kurbansunma merasiminde, kurban edilecek atrn yulannr tutmaklag6revli bir kiSi tayin edilir. gaman, srk yaprakh bir kayrn dahile hayvanrn slrtrnl srvazlamakla, bu hareketle onun ruhunuBay Ulgen'e yollamaktadrr. lgte bu srrada, atrn ruhuyla bera-

ber onun yulannr tutan kiginin ruhu da Bay Ulgen'in huzu-runa gidip kendisiyle konugmaktadrr.s Bundan bagka, genel

olarak gelece$e dair bir haber soruldu$unda veya hastahk te-

davisinde de $amanrn ruhu bedenini terkeder. Bunun iEin $a-man 6zel bir mevkide gegitli gekillerde, EoSu defa dans ede-

rek, atlayrp srgrayarak vecde gelmektedir ki, tam bu srrada

44 Vlldyclndnc-OB, v. 90n-h.

45 Hz. Muhammed'in mirlcrn& da buna benzer bir durumdan bahsedilir. lJazr

kiryrraklnra gdrc mirdct yosayln llz. Muhumrned'lrr bizzat bcdcnl dc[il, ruhu.dur. Bu konuda degigik gdrtrgler ve genig bilgi iqin bkz. Muhammed llamidul-lah, lslarn Peygamberi, rercume Kemal Kuggu, lsunbul, 1966, l, 9l-94. Bazr

meghur mutasawrllann menkabelerinde de benzer olaylara rastlamak mtm-ktrndur, ki ornekleri a5agda gelecektir.

46 Msl. bkz. Ebcrhard, Cin'in Simal Komgulan, s.43. Burada anlatrldrlrna g6re,

519 yrhnda Cocenlerde bir kadrn gaman, prenslerden birininruhunu

gdklere

yollayrp dolagtrrdrktan sonra, gcri g€rirmi$ ve yine eskisi gibi bedenine sok-mustur.

47 Radloff, lll,24.

48 A.g.c., aynr yerde.

154



gelecekteki olaylarla ilgili sorular kendisine sorulup cevapla-n ahnmaktadrr.

lgte bu vecd ve isti$rak halinde gamanrn ruhu bedeninden

grkarak qegitli yerleri dolagmakta, ruhlarla gorugmekte yahutiyilegtireceti hastanln ruhunu bularak tekrar bedenine d6n-meye iknd iqin gahgmaktadrr. Bunu bagardrktan yahut gelecek-le ilgili bilgileri dgrendikten sonra yine bedenine donmekte,etrafindakilere olup bitenleri, gordligri yerleri tafsildtryla anlat-maktadrr.ae

W Ruben, $amanlann bu transmigrarion halini Budizm'dekiyoga

ile ilgili gdrmektedir. Ona gore, yogilerde de istifrak ha-linde aynr durum sdz konusudur.s Ashna bakrlrrsa Ruben'inbu gortigti, Eliade'rn gamanizm'in onemli olgtide budik etkile-re maruz kaldr$r hakkrndaki gorugtisl ile beraberce mtitAlaaolunursa gerEekten yerindedir.

$amanizm'in hangi tabii gartlarda ve ruhi etkenler sebebiyleortaya grktrgr meselesini en genig bir bigimde ara;r.rran ve $a-manlann ruh hallerini tahlile tAbi tutan Ohlmarks

bu konu ilede meggul olmugtur. O, $amanlann ruhlannrn bedenlerindenayrrlmasr iginde, $amanizm'in mengei meselesinde oldu{u gibiakrtik etkiye yer vermektedir. Ona bakrlrrsa, cezbe ve vecd(extase) durumunda olan bir kimse, vucudunu aktif halde tut-tugu zaman da kendinden gegip bagka yerlere gitrigi intibirnakaprlabilmektedir. Ancak onu seyredenler, $amanrn vucuduhareketsiz kaldrtr igin gergekren ruhunun bedenini terkettigi-nc inanrnaktadrrlar.s2 Ohlmarks bu lrldiscrrin ancak arkrikbolge $amanizminde mrimkun olduSunu, her $amanrn bu ka-biliyete sahip bulunmadr$rnr ileri stirmektedir.53 Bu hale gelen

49 Bu konuda genig bilgiler ve yorumlar iqin bkz. ohlmark, s.79-gl; Eliade.Chamanisme, s.160-l7l; aynca bu iki eserden naklen bkz. BuluC, s.g,l_gg;lnan, s.79 vd; M. Tirrhan Ozdemir, Eshi Turhleilc gamanhh, basrlmamr5 dok-tora tezi, Ankara Universitesi llahiyat Fakuhesi, 1977, s.79-82, gg.

50 Ruben, s.42-43,69.

5I Eliade, s.387.

52 Ohlmarks, s.79-80.

5i A.g.e.,s.80-81.

155



bir $amanrn vecd halinden grktrktan sonra gok buyuk bir yor-

gunluk hissettiSi mugahede olunmugtur.v

lgte Yahya Paga ve Otman Baba'nrn arasrra bedenlerini ter-

kederek krsa veya uzun mriddetle gizli Alemleri dolagrp tekrar

bedenlerine dondriklerini nakleden menkabelerin bu bilgilerinrgrfr altrnda de$erlendirilmesi icap eder. Buna benzer olaylann

bagka kaynaklarda da riviyet olundugu gdnilmektedir. XIII.yrizyrhn rinlu Trirkmen geyhlerinden ve San Saltrk'rn halifele-

rinden olan Barak Baba'nrn da bu gekilde vecd ve istitrak hali-

ne girdiktcn sonra gelcceSe dair birtakrm kehanetlerde bulun-dugu hakkrnda kaynaklarda haberler vardrr.55 lJundan bagka,

Mevldnd'nrn da bir gun halvette iken bedenini terkederek BaS-dad'da bir muddet dolagtr$r; sonra yeniden cismine donerek

gorduklerini anlattrf,r rivayet olunur.s5

Gofe Ytkselip Tann ile Konugma

Goge grkarak Tann ile konugup gelece$i bizzat ondan o$-

renmek her $amanrn yapabilecegi bir i9 deSildir. Yalnrz ve yal-nrz buytik $amanlann kudreti dahilinde bu igle ilgili sadece

Mafihbu'l-Kudsiye'de iki menkabe vardrr. Bunlardan biri, Ba-

54 A,g.e ., aynr yerde.

55 Xlll. yirzyrl Anadolu'sunun Ttrkmen babalarrnr tanrma konusunda tipik biromek olan bu sahrs hakkrnda miistakil bir inceleme yoktur. E Kdprtrlu, llhMutasavutlar vc Anadolu'da Islamiye t; A. Cdlprnarh, Yunus Emrc ve 'Iosavvry'gi-

bi eserlerinde yer yer bu zattan bahsetmiglerdir. Barak Baba ya dair deterli ka-

yrtlar bilhassa gu kaynaklarda bulunmaktadrr: Tarih'u Bindlt, Topkapr Sarayr

Mrizesi (lll. Ahmed-i) Kirtriphanesi, nr.2951, lt 105 a-b; y'iydn'u'l-Asr ve A'vdl-

nu'n-Nasr, Suleymaniye (Ayasofya) K0tophanesi, nr.2970, vv.42a-43b:ed-Dn-

rcru'l-Kalrnine, Haydarabad, 1348, t, 173-171;Ihdul-Ctman, Bayezn (VeliyUd-

din Ef.) Kirttiphanesi, nl2392, XX, 363 a-b. Barak Baba'nrn gamanist cephesi-

nin psikolojik acrdan tetkikine dair bazr yorumlar iqin bkz. Hilmi Ziya, DintRahiyat Misahedeleri, s.140-113. Barak Baba'nrn bir vecd halinde sdyledigisdzleri ihtiva eden bir ris6le elde mevcut bulunmaktadrr. Bu risale ilk defa I"l.

Ziya tarafindan zikredilen makalede yayrmlanmlgtrr. Daha sonra birkac defa

daha deli5ik ycrlerde yayrnlandrSr bilinmektedir. A. G6lprnarh'nrn Yunus Emrc

ve lasavvu/adlr eserinde Trirkqe tcrcfrmesi de mevcuttur (bkz. s.255-278),

56 Efleh, il.650.

156



ba llyas'rn kricuk o$u Muhlis Pata, oteki onun oSlu Agrk Pa-

ga'ya dairdir.

Anlatrldr$rna gore Muhlis Paga babasrnrn intikamrnt almak

igin harekete geqmig ve Selguklu Sultant II. Gryasuddin Key-

husrev'e kargr ayaklanma tesebbrisunde bulunmugtur. Sultankendisini yakalatarak ce$itli igkencelerle oldurtmeyi denemig,

lakat bagaramaylnca anlagma yoluna giderek valilik teklif et-

migtir. Muhlis Paga bu teklife kargr, hareketlerinin Allah'rn

emriyle olduSunu, Allah'rn ona yeryuzrintin iktidanm bagrgh-

yaca ,rnr bizzat bildirdigini soylemigtir.5T

Agrk Paga'nrn kerAmetlcrini anlatan rnenkabclcrden birindc

de,trpkr Hz.

Muhammed'in miracl gibi, Allah katrna grkarak

onunla bizzat gOnigtugu, gizli Alemleri bagtanbaga seyrettiril-

digi ve zihir bltrn her hususun bizzat Allah tarafindan kendi-

sine agrklandr$ anlatrlrr.ss

Gorrildugu gibi her iki menkabede, her ne kadar yaprlan ig

lslami bir hava iginde imig gibi tasvir edilse de, hem Muhlis

Paga, hem de Agrk Paga Adeti Hz. Muhammed tarzrnda Allah

ile vasrtasrz temasa geqirilerek yapacaklan iglere dair ondan ta-

limat almrglardrr. Hakikatte bu iki menkabede, goge grkarak

Tann ile gorusrip ondan birtakrm bilgi ve haberler alan $a-

manlanrt huviyeti rahatga teghis edilebilir. Bu konuda elimiz-

de tarihi misaller vardtr. Hatti bunlardan tipik birisi yine

Muhlis Paga'ntn babasr Baba llyas ile ilgilidir.Bu zatrn 1240 yrhnda yonettigi Baba Resul ayaklanmasrnt

ya$amrg ve bu olayla alnkah bagka higbir kaynakta bulunrna-

yan Cok de ,erli bilgiler ve mtigahedeler tespit etmig olan Si-

mon de Saint-Quentin'in anlattrttna g6re, Amasya'daki muha-

rebede Selguklu askerlerine yenilen Paperroissole'ye (Baba ll-yas) taraftarlan zafer kazanacaklarlnr kendilerine vndetti$i

halde niqin yenildiklerini sormuglardr. Buna Baba llyas'rn ver-

difi cevap aynen goyleydi: "Yann Tann ile konugaca[rm ve si-

zin hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizlitin neden

i7 Mendhh-Kud, v. 56a.b.

58 A.g.c., vv. 68b.87a.

157



erigtigini soracagrm."se Gorgu gahitligine dayah $u ifadeler, se'

yircilerinin huzurunda Gdk Tanrr ile temasa haztrlanan bir $a'

ioon,n sozlcrindcn bagkasr olamaz. Baba llyas bu cevabtyla,

Samanisthoviyetini agrkqa ortaya koymugtur.

lkinci tarihi misal, daha erken bir devre, Cengiz'in htiktirn-

dar ilin olundu$u bir doneme rastlamaktadrr. ctiveyni'nin

naklettisine g6re, K6k6ge (Teb-liengri) namryla halk arasrnda

meghur olup Siddetli krglarda bile da$ bayrr grplak dolagan bir

$aman, at tistunde g6 e grkrp Tann ile konugtu$unu, Tan-

n'nrn yeqnizuntin hAkimiyetini Timugin'e verip adtnr da Cen-

giz koydu$unu kendine s6yledif,ini iddia ediyordu. Teb-Teng-

ii, etrafrna qok kalabaSk bir kitle toplamrg ve iktida. ele geqir-

me qabasrna dtiSmtig oldulu iqin bir ef,lence arasrnda oldurul-

mtigtu.m

Bu iki olayda, yani Kokoqe ile Baba llyas olayr arastndaki

benzerlik, tizerinde hassasiyetle durulmaya def,er gorilnmek-

tedir. Her iki olayda da, Tann ile istedi$i zaman temas kurabi-

len usttin kabiliyetli iki din adamtnrn siyasi iktidan ele gegir-

me qabalan hakim motif gozokiryor. $amanlann zaman za(nan

bu manevi guqlerine dayanarak iktidar olma tegebbuslerini ba-

zr ilim adamlan 96yle agrkltyorlar: Ortaga$ Ttirk ve Mo$ol

topluluklarrnda $amanlar ekseriya kabile gefleriyle 6zdeglegti-

riliyorlardr. Zira gelin her geyi bilmesi, eski atalarrn ruhlarryla

otdugu kadar gizli girgler ve yeraln ruhlarryla da munasebeti

olma-s, gerekiyordu. Bunu da ancak $amanlar yapabiliyorlardr.

"Beyaz"lbit";

giyip "beyaz at"a binen Samanlar, bu sebeple

boztrr arisrokrasisini tegkil eden ydneticiler durumundaydr-

lar.6r lgte onlar sahip olduklan bu hem dini hem siyasi imti-

yazlar yardrmryla arasrra kendilerini kuwetli hissettikleri vakit

59 Bk:. Histoire des Taraares (Historia Tarurorum), n5r' Jean Richard, Paris' 1965'

s.64.

60 Cuveynl, 1,39' Ayrrca bkt. K0prol0, lnfiucnce, r'18; Boyle' s'6943 vd'

6l Tucci-Heissig, s:351. $arnantartn beyaz elbise giyip beyaz ata bindikleri Mena-

ftrb-Kudnin iehadetiyle de 4ofirulanmakta, burada Baba llyas'rn Scrn beyaz sa'

rrk sardrlr, hem de'beyaz bir arr oldulu belinilmektedir (bkz. w. l4b, 55a.

Ayrrca bkz. dc St. 'Quentin, s.62).

158



merkezi otoriteyi sarsma ve iktidan kendi ellerinde toplama

tesebbUsiine geeiyorlardr. Teb-Tengri'yi ve Baba llyasl hareke-te gcqiren motif temelde igte buydu.

Altaylar'da eski $amanlann gofe grkarak Thnrr ile konugma

ve haberlegme gtictine hdlA inanrlmakta, ne var ki qasrmrzdakiSamanlarrn bu g0cti gdstermemesinden yakrnrlmaktadrr.62 Al-tayhlar'da ve Yakutlar'da $amanlar artrk goSe seyahat iginitemsili olarak yapmaktadrrlar. Bunun igin hususi birtakrm me-

rasimler uygulanmakta ve Gdk Tann'ya "beyaz bir at" kurbanedilmektedir. $aman bu beyaz atrn ruhunu go$e yollarkenkendi ruhunun da Tann katrna erigtiSine inanmakra, etrafinda

bulunanlara seyahati srrasrnda g6rdtiklerini ve Tann ile nelerkonugtugunu anlatmaktadrr.6s Bu teldkki Ded,e Korhut Kitabrgibi bazr lslami devir metinlerine de yansrmrgtrr. Bu eserdeki

"Allah Tedla ile haberlegeyim", "Gdtrirdugtin go$e yetirengorkhi Tann"il ve benzeri ifadeler, Tann ile konugmaya giden

$amanrn sozlerini hatrrlatmaktadrr.6s

Tann'nrn insan geklinde G6riinmesi(Antropofani)

Hulfil inancr ile kangtrnlmamasr gereken bu $amanist motif,tek bir menAkrbndmede, Mend.htbu'l-Kudsiy e' de bulunmakta-drr. Yine lslami unsurlarla gizlenmig bu menkabe aynen 96yle-dir: Bir gece Agrk Paga ziviyesindeyken nOrani ytizlti biri gele-

rek kendisini "ilm-i ledtinni" lsslnln, yani Tann'nrn qafrrdr[rnrsdyler. Miric hddisesinde Hz. Muhammed'e yaprldrgr gibi "in-girah-r sadr" denilen kalbin g6lusten grkanhp temizlenmesiameliyesi Agrk Paga'ya da yaprlrr. Bundan sonra o kigi, geyhi

62 Lliade, IraitC, s.98.

63 Bu konuda tafsilat igin gunlara bakrlmahdrr: Radloff, lIl, 23-29; Eliade, Cha-

manisme, s,155-162; lnan, $ananicr,n. s.l0l; Ellade. Tralta, ayu ycrcle; Kdpr0-

ln, ftrh rcrih-i Dintsi, s.83-84.

64 Dede Korhut Kitabr, s.63 vs.

65 Bu konudaki bazr yorumlar iqin bkz. Roux, 'Dieu Dans le Kitabt Dede Qor-qut", s.133, 140.

159



bir makama getirir; kendisi drFarda kalrr. geyh igeri girdigindenurlar iqinde prnl prnl parlayan "Kaba Ttirk" sfiretinde ihtiyarbir zat gonir. Fakat giddetli nur yuzrinden fazla bakamaz, yu-ztinti beri yana gevirmek zorunda kalrr. lgte Agrk Paga ilm-i le-

dunniyi, yani gizli geylere ait Allah katrnda olan ilmi, bu "Ka-ba Ttirk" sfiretindeki ihtiyardan, daha dof,rusu Tann'dan oS-

renmi9tir.66

Bu gok ilgi gekici menkabede Thnn'nrn bir ihtiyar geklinde

gorundrigune dair eski bir $amanist inanq, Hz. Muharnmed'inmirAcrna benzetilmekle lslAmi bir gehreye burunrnug olarak

ortaya qrknug bulunrnaktadrr. Bu inancr yanstran tipik $arna-

nist masallara bugrin Altaylar'da rastlanmaktadrr. BunlardanAy-Mangus masahnda, adr olmayan bir qocu$a Tann tarafrn-

dan ad konulma'sr bahis konusudur. Qocuk adrnrn Tann tara-

lrndan konulacalrnr o$renince onu aramaya qrkar. Dolagrrken

bir ara insan sesine benzeyen bir sesin kendisini qa$rrdrfrnr

duyar. Sesin geldigi yana gitti$inde, kapn aSaglannrn birindeduran bir ihtiyar gonir. lhtiyar gocuSa Ay-Mangus adrnr verir.

Qocuk kim olduSunu sorunca dagu

cevabr alrr: "Ben insan de-Silim; ben yaradan Tann'pm; babasrz bir insana ad verdim."67

Bunun gibi daha pek gok Altay efsine ve masahnda Tann'nrn

hep boyle "gok sakalh ihtiyar" krh$rnda gdrundugU bilinmek-tedir.68 Krrgrzlarda Tann'ya Kojo-Kuday denilmekte , bazan da

sadece Kojo, yani Koca kelimesi kullamlmaktadrr,6e ki bugtin

hala Anadolu'da "Hey koca Allah'rm " ve benzeri "Koca Allah"

kelimelerinin kullanrlmaslnln temelinde de, muhtevasr artrktamamryla unutulmug bu kavramr gdrmek mUmkUndur.

Gunumriz Anadolu'sunda Krzrlbaglar arasrnda akaid ve il-mihal kitabr vazifesini goren meghur Imam Cafer Buyrugu'ndada Tann'nrn insan stretinde g6runece$i hakkrndaki bu inancrbulmak kabildir. Burada yazrldrSrna g6re, "ve dahi srfat hase-

66 Mordtrb-Krrd, v70a-b.

67 O1icl, Irirh Mitol{i.si, l, 325.

68 A.g.e., s.512, 518.

69 A.9.e.,s.512.

160





Tabiat Kuwetlerine H6kim Olmak

Bekrasi menikrbnimelerinde en qok goriiten inanq motiflerin-

clen birisi de, tabiat kuwetleri usttinde hakimiyet kurabihnek,

onlarr istenildi$i gibi ydnlendirmektir. Hacrm sultan ve ot'man Baba istedikleri zaman lrrtrna grkanp yrldrnmlan arzula-

nna gore kullanan, giddetli ya$murlar ya$drran kigiler olarak

da dikkati qekiYor.

Bir gun, seyiigazi tekkesi geyhi Kara lbrahim Hacrm sulran'r

areSlelmtihrn .dip gerqek veli olup olmadr$nr anlamak iste'

mig, bunu farkeden Hacrm sultan, havada tek bulut olmadrf,r

haide bir dua ile ani bir ftrttna qtkarmtg, ya$mur ve dolu ya$-

drrarak etraft tufana bosmugtu. Tam bu strada bir pldrnm Ka-

ra lbrahim'in bagrna isabet ederek 6[dtirmusto.73 otman Baba

ise, rabiat kuwetlerini diledigi gekilde kullanma konusunda

dahafaalgoruniiyor'Birkeresindelstanbul'daAtMeydant'nda

otururken, meydanrn tam ortasrndaki Delikli Ta; denilen iri

kayayr, havada bulut yokken yrldrnm isabet ettirerek pargala-

mrgtr.Ta Bir defasrnda da, elindeki deSne$i yere vurur vurmazgokyuzunde bulutlar toplanmq, dniden liddetli bir firttna 9t-

lurut etraf gimgek parrlirlarr ve gok gtr.iltuleriyle dolmug ve

herkes selde bo[ufacak hale gelmigti'7s Otman Baba' bunu

kendine fena muamele eden Fatih'e ktzarak yapmrg, hatta

onun saraylnrn bir duvannt da yrldrnmla harabeye gevirmig-

ti.75 otman Baba daima, bulutlara binip yrldrnmt elinde kamgr

gibi kullandrSrnr s0Ylerdi.77Eski turkLr ar"",rrd, bu gekilde tabiat kuvverleri tizeri'de

hakimiyetkurabilmetelakkisi,lsl8miyet'inkabulundenqokeskidir. Hunlar'da, hukumdar semavi menge'li oldusu igin

ya ,mur, kar, dolu yafdrrabilme ve firttna grkarabilme kudreti-

7 3 YildyetnAme-H5, s'81.

71 Vildyetndme-OB, v' l95a-b.

75 A.g.e., v 1604.

76 A.g.c.,aynr Yerde'

77 A.g.e.,v.22b.

r62



ne sahipti. Hunlar, dugmanlarrnr firtrna, ya$mur, dolu vs. grka-

rarak savagta perigan ediyorlardr. Bu igi yapan belli kigileriolup onlar sayesinde V yuzplda Cucenler'e kargr kendilerinikorumuglardl.TE G6kturkler'de de hukrimdann aynl Sekilde se-

mavl menge'li oldu$u mAlumdur. Qin kaynaklanndan 6$renil-di[ine gore Gdkttirkler devlet kurmadan ewel, Apangu adh

komutanlanmn kardeglerinden biri, bu semavi mengei dolayr-

sryla tabiat kuwetlerini yonlendiriyor, frrtrna, rtizgir grkanyor,

kar ve ya$mur ya$drnyordu.Te

lslamt ddnemde bu durumun surdri 0 gdrtilmektedir. lsla-

miyet'in kabultinden sonra hem Mrisltiman Trirkler'de hem de

Mrislumanhla hentiz girmemig olanlar arasrnda $amanlar va-srtasryla bu gibi tabiat olaylan meydana getirilmeye devam

edildigine dair Musltiman kaynaklarda pek Eok haberler var-

drr. Bunlarda $amanlarca "yada tagr" denilen bir tagla firtlnavs. tabii kuwetlerin istenildisi sekilde ydnetildigi anlarrlmak-

ta, Mtishiman Araplar'tn buna inanmadrklan, ama gozleriyle

gordrikten sonra inanmak zorunda kaldrklan nakledilmekte-

dir.m Bununla ilgili dikkate sayan bir olay 96yle cereyan etmig-tir: SAmAno$ullan'ndan lsmail b. Ahmed putperest ($amanist)

Turkler'e kargr bir sefer tertiplemigti. Sefere grktrgrnda, dug-

manlan ile kargrlagtrtr zaman $amanlannrn hriktimdann as-

kerlerinin rizerine ya$mur ve kar ya$drracaklan haberini al-

mrgtr. Once buna inanmayan hukumdar, gergekten belirtilensaatte askerlerin eteginde bulunduf,u daSrn tepesinde bulut

toplandr$,rnl ve etrafrn kararmaya bagladr$rnr g6nince gagrr-mrg, fakat dua ederek grkacak lrrtrnayr hasrmlannrn usttine

yollamrgtr.Et Buna benzer misalleri daha da go$altmak kolay-

du. Turk $amanlann yapugl bu iglerin daha sonra XIII. yuzyrl-

78 Turan, Cihan Hdhimiycti, l, 58.

19 A.g.e., aynr yerde; Esin, T0rh Kormolojisi, s.23-24.

80 Msl. bkz. Yakut, ll, 24. Yada tagr hakkrnda daha genig bilgi ve bibliyografyaigin bkz. Kdpruluzade, "Eski Torklcrde Dinl-Sihrl Bir An'ane: Yat Tagr", EFM,

Iv (1925), s.1-12.

81 Yakut, 11, 25-26;Kazvint, s.515-517.



da MoSollar'da dalri yaygrnlagtr{r ve onlarda bu i9 igin kullanr-lan taga yada yerine cad dendigi bilinmektedir.sz

Tabiat kuvvetlerine hukmedebilme inancr muhtelif AltayTurk masallanna yansrdr$r gibi,83 Kitabt Ebi. Maslim ve Bat-

talndme benzeri meghur Trirk destani romanlannda da kulla-nrlan bir motif olmugtur.

Merv gehrinde bir keresinde drigmanlanyla mucadele eder-ken gok griq bir duruma dugen EbO Muslim, bir camiin mi-naresine sr$rnmak zorunda kahr. Askerler camiin etrafrnr iyi-ce kugattrklan esndda, EbO Muslim dua eder ve hemen pe-ginden bir bulut gorunrir; Aniden giddetli bir ya$mur askerle-

ri perigan eder ve EbO Muslim'le arkadaglan minareden inipkagarlar.e

Battal Gazi de, yine boyle kdfirlerle cenk ederken maiyerin-deki kuwetlerden hayli kapp verir. Tam bozulmaya yuz tuta-caklan bir srrada, yrizrinri g6Se gevirerek dua eder. Dua biterbitmez, giddetli bir rozgir qrkarak dtigman tarafina dofru eserve ne kadar toz toprak varsa askerlerin g6zrine doldurur; goz-

lerini kor eder. Bunu goren Battal Gazi ve arkadaglan yenidencesaretlenip hucuma gegerler ve kilirleri perigan ederler.s5

Tabiat kuwetlerine hukmedebilme motifinin biraz deSigikmahiyette lslami gelenekte de yer aldr$rnr gdniyoruz. Kur'an-rKerim'de Hz. Srileyman'rn ruzgdra hfikmetti$ini gosteren 6yet-ler bulunduSunu biliyoruz.s6 Hz. Muhammed'in m0cizeleriarasrnda, krthk anlannda dua ederek yaSmur ya$drrdr$rndan

82 Boyle, s.6914. Yazar bu inancrn Orta ve Kuzey Asya'ya mahsus olmadrfilnt,mirteakip sayfalarda 6rneklerle anlatmaktadrr. Eliade gamanlarrn bu y6nlerin-dcn bahsctmiyor. Daha genig bilgi igtn bkz. Roux, Eshl Din, s.78-gO.

83 Ogel, T'frrhMitolojisi,l, 313. MeselA Karaath Han adrnda hiq goculu olmayanbir bahadrnn gunirn birinde bir o$u olur ve bu gocuk ruzgitr estirip kar ya -dtrma gtcirne sahiptir. Qocuk istedili zaman bir nara atlnca kar yafarmr5. Burrrasaldrki gibi, nynr urotifi y:rusrr.tn clalru bupka rnasrlhr dn vnrclr, llurrlnr, qokeski bu gamanist gelcnegin halk hafrzasrnda yansryrs biqinrini g6s(ennesi iri-bariyle dikkate deler.

8.1 Melikoff, Abu Muslim, s.IO4.

85 Mcnahh'l Gazavdt-r Seyyid BattalGazi, lstanbul (rarihsiz, rag basmasr), l, 4l.86 Bl<:. el-Fnbivd,79;.Sad, j6.

164



bahsolunur.8T Bunun gibi, bazr mutasavvlflann menkabelerin-

de de benzer kerimetler nakledilir. Mesele firtrnaya yakalanan

bir gemide bulunan lbrahim b. Edhem, gemi tam batmak uze-

reyken dua ederek lrrtrnanrn dinmesini safllamrgtrr.s Bayezid-i

Bistami, krthktan giknyete gelenlerin talebi uzerine dua ederekya$mur yagdrrmrgtrr.se

Burada, bu 6rneklerle Bektasi menikrbndmelerinden naklet-

tiklerimiz arasrnda hiCbir iliSki bulunmadrfrnr hemen belirt-

mek gerekir. G6runrigte birbirlerine benzemekle beraber, pey-

gamber mOcizeleri tamamryla ayn mahiyette geylerdir. Son ikikcrAmet menkabesindc ise tabiat kuvvetleri usttndcki hdkimi-

yetin keyfiyeti ve gartlan deSigiktir. Bektagi menikrbnAmele-rindeki olaylar, dikkat edilirse, hasrmdan 6c almaya yoneliktir.

Halbuki ikincilerde ihtiyacr olanlara iyilik etmek bahis konu-

sudur. Boyle dugrinrildti$ti takdirde, eski Trirklerdeki tarihiolaylar da goz onune ahnarak ilk gruptakilerin $amanist gele-

nekle aldkasr kolayca anlagrlmrg olur. Nitekim iyice bakrlrrsa,

Hacrrn Sultan ve Otnran Baba yrldrnmlan hasrmlan tizerine

g6nderir veya firtrnalar qrkanrken, trpkr bir $aman gibi hare-

ket etmektedirler. Onlar bu goglerini hasrmlanndan intikamalmak igin kullanryorlar.

Bu mAhiyette bir menkabenin Mendhtbu'l-Ariflin'de de yer al-

masr ilgi qekicidir. Burada anlatrldrsrna gdre Mevlana bir gece

medresenin damrnda otururken ddeti Otman Baba gibi birden

cezbeye gelerek Siddetli bir firtrna gtkartmrg ve kuwetli biryaSmur yagdrrarak Konya'yr sellcre vermigtir.eo O da bu haliyle

sanki aleyhine dedikodu grkaian gehir halkrna bir ders vermek

istemektedir. Bunda da aynr $amanist gelene$in etkisini du-gtinmemek mrimkun defildir.

87 Msl. bkz. Sahihu'l-Buhart, IY 236-237.

8tl A[ar, I, 105.

89 A.g.c., l, 150.

90 Elfah. u.639,

165



Atege H0kmetmek

Bektagl menakrbn&melerinde en srk gecen $amanist motifler-den birisi de budur. Mendhrbu'l-Kudsiye'de anlatrldrsrna gore,

Kore Kadr adrndaki selquklu kadsr, Baba llyas'r tal,iit< ecl"erek

ondan bir kerilmet g6stermesini ister. K6yun ortaslna briyukbir ateg yaktrrarak mtridlerinden birkagrnrn bunun igine gir-mesini, yanrp yanmayacaklannr gormek isredigini bildirir. Butalep trzerine ileri gelen mriridlerden Oban, geyhten mosaadeisteyerek ategin igine girer. Fakat atel onu yakmaz ve ne yanayfinirse orada ateg s6ner.sl

Yine aynr eserde, isyan srrasrnda Baba llyas\n eat Koyri'nde_ki ziviyesine areg verildiginden bahsolunur. O zaman henrizbegikte bir gocuk olan Muhlis paga telig yirzunden igerde unu-tulmugtur. Ug grtn m(rddetle yanan ates ortaslnda kaldrlr hal-de bir gey olmamtg ve tigirncir gun birisi tarafindan kurtanl-mrytr.e2

Hacr Bektag'rn Thrarlar'r Mtisltiman etmekle g6revli Can Ba-ba adh

halifesi, Tatar ham K6vus Han tarafindan ategle imti-han edilir. Hakikaren veli olup olmadrgrnr anlamak iqin onu,btipik bir ateg tistunde kaynayan kocaman bir kazanrn iginesokarlar. Can Baba tam fig gtin ug gece ate$te kaynar. Kapa$ragtrklannda onu kazanrn dibinde sapasa$lam oturur bulurlai.Bu defa, dotrudan do$ruya ategin igine girmesini one surerler.Can Baba, Han'rn kegigiyle birlikte olmak gartryla kabul eder.Kegig mahcup olmamak igin teklifi benimser

ve bir tepe tizeri-ne yakrlmrg kocaman ategin igine beraberce girerler. Kegig ya-nrp kul oluE ama Can Baba yine saf,lam grkar. Tatarlar 96r-dUkleri bu kerimet uzerine Musliimanhsr kabullenirler.e3

Benzer bir deneme de, Hacrm Sultan'a uygulanmrgtrr. Seyit-gazi Tekkesi'ndeki dervigler Hacrm'rn peygamber evladrndanolup olmadrsrnr tahkik igin igi ateg dolu bir tandrra girmesini

9l Menahft-Kud, w. 23b-24b.

92 A.g.c.,w.45b-46a.

93 Menahft-HBV, s.4O-42.

166



isterler. Hactm kendi girmeyip mtiridi Burhan Abdal'r sokar.

Burhan Abdal tandlra girip semfi etmeye ba$lar ve ate$i sdndu'

ror; tekrar sapasa ,lam dtpart gtkar.ea

Bn yukardakileriandrran bagka bir menkabe cle Vildyetntl'

nrc-i Alxlul Musa'da bulunnraktadrr. llivayctc gorc Abclnl Mrr'

sa'nln velili$ine bir turlu inanmadr$t igin ona dugman olan lb-

ke BeSi bir meydana da$ gibi ateg yaktrrarak kendisini tecrube

"r*"kister; haber gondeiip gaf,rrtarak ategin iqine girmesini

bildirir. Abdal Musa mriridleriyle beraber ateiin oldu$u yere

gelir; semd ederek igine girerler. Be$in g6zleri onunde hiqbiri

yanmazi basttklan her yerde ateg sdner. Bu kerdmeti g6ren Te-

ke Bef,i Abdal Musa'ya murid olmak isterse de, kabul edil-mez.e5 San Saltrk da trpkr Can Baba gibi, bir rahiple beraber

kazan iqinde uzun muddet kaynamlg, ama sa$saljm drgan qrk-

mrgtrr.s Bir bagka seferinde, Sarr Saltrk kafirler tdraftndan ate-

qc sol<nlmus, yanmadan gtktnca hep birlikte Mtlsltirnan ol-

muqlardrr.eT Demir Baba ise, bir gtin yanan bir ftrtnln iqine gi-

rer ve hiqbir 9ey olmadan gtkar. Abdallan onu boyle gorunce

saslnp kahrlar.esBu menkabeleri okur okumaz hattra Hz. lbrahim'in Nem-

rut tarafindan atege atrlmasr hddisesi ile ilgili Kur'an-t Kerim

Ayetlerinin gelmemesine imkdn yoktur. Qok tanrnmrg bu hd-

disenin cereyan gekli krsaca goyledir. Hz. lbrahim'in peygam-

berligini kabul etmeyen Nemrut, da$lar gibi ateg yaktrrarak

onu manclnrkla bu ategin igine attrrmq, fakat ateg kendisini

yakmayarak cimenlik bir yer halini almtgttr.se l-lattA halk ina-nrgrna gore Urfa'da bulunan bu yerde bir gdl meydana gelmig

94 A.g.e., s.86. Aynr menkabenin biraz farkh bir gekli Vilayehame-ILS'da (s.80-

Bl) bulunmaktadrr.

95 Vildyelname-AM, s.8, I I. llu menkabenin az def,i5ik bir rivayeti icin bkz. Vila-

yelndme-KB, s.8-9.

96 Saluhndme, w. 250b-251a.97 A.g.e.,v. 405b.

98 Bkz. Vilaye|r'dme-DB, s.162.

99 Kur'an-r Kerirn, el-Enbiya, 68-69.

167



olup Haliltirrahman Gdlii diye bilinir. lqindeki bahklar mu-

kaddes sayrlan ve bu yuzden avlanmayan bu gol saygryla zi-

yaret edilir.

Ategtc yanrlrilma rnotilinin bir de Hrristiyanhk gelencfintlc

benzeri vardrr. Bazan bir peygamber, bazan bir aziz olarak ka-bul olunan Curcis (yahut Cercis, Circis),rm Hrristiyanlann gok

takdis ettikleri Aya Yorgr veya Saint Georges, Musul hUkumda-

nnr putlara tapmamaya, tek Allah'a inanmaya davet etmi5, ge-

gitli rn0cizeler gosterdifli halde soziinu dinletememigti. HattA

ona krzan hrikurndar, bakrrdan igi bo9 bir oktiz heykeli yapl.r-

rarak Curcis'in iqinc konulup atege atrlmaslnl emretrnigti. Qok

siddetli ategin iginde heykelle birlikte Curcis de erimig, fakatAllah'rn emriyle yeniden hayat verilerek atesten dipdiri grkma-

sr saf,lanmrgtr. Bunu gdren hukumdar ve tebeasr korkudan

yerlere kapanmrglardr. lol

Butun bu orneklere ra$men Bektagi menAkrbndmelerinden

nakledilen olaylardaki atege girip yanmama yahut ategin yakr-

cr, yok edici kabiliyetini kontrol altrna alabilme durumu, cere-

yan edig tarzr itibariyle qok farkh ve $amanist bir mahiyet ar-zetmektedir. Ancak ozellikle Hz. lbrahim'e ait zikredilen mO-

cizenin bulunmasr, bu $amanist inanctn daha pek goklan gibi

kendini surdurmesine elverigli bir ortam hazrrlamrg ve pekqok lnenl<abcclc rahatlrkla kullanrlmastnt tcmin etmi$tir.

lliade ve llarva, yaptrklan aragtrrmalarda $arnanlann birta-

krm sihri tecrtrbeler sonunda ategin yakrcr etkisini yok etme

gricunri kazandrklannr tespit etmiglerdir. Eliade'a gore $aman,

100 Men5ei gayri lsldmi olan ve Musluman halk arasrnda da bir peygambermig

gibi kabul edilip m0cizeleri anlatrlan bu zat hakkrnda bkz. A. Yagar Ocak,

"XIll.-XV yuzyrllarda Anadolu'da Trirrk.l{rristiyan dinr ctkilcsimler vc Aya

Yorgi (Saint Gcorgcs) kuku", Bcllctcn,21.1 (Arahk l99l), s.661-673; aynr ya.

zrrr, lrlrhn-l'url ln'll4larrnila Ilrztr lohut lltTry-lly.t5 Kill(u, nukilril 1999,'l KAl: Yayrrrlarr, .]. bs., s.l l4-l19.

l0l er-Tabcrt, Millctler va lluhli'milarlar Tarihi, tercunre Z. K, Ugan-A. Ternir, ls-

tanbul. 1965, 2. baskr, 13, 955. Aynr hikdye Krrft Sual'de de mevcut olup bu-

rada heykel iqinde dcgil, ateg rist0ndeki bir kazanda kaynatrldr r naklcdiluris-

tir (s.84).

168



sadece bu kabiliyeri kazanmakla kalmamakra, her bakrmdanatege hrikmetmektedir. Bir $aman bu sayede rahatga vricudu-nun her tarafinr atege kargr duyarsrz ve onun yapacaSr tahriba-tr etkisiz hale getirebilmektedir.t02

Harva ise, $amanrn atege hakimiyetinin, ategten korkmayanbir ruhun $amanrn vricuduna girmesi stretiyle hasrl olduf,unainanrldrgrnr gormrigtur. Bu ruh $amanrn igine girdiSinde, oateg ustunde hig yanmadan yriruyebilir; ategte krpkrzrl olmugbir demiri hig acr duymadan avuqlayabilir. Bunun gibi, rstrrabamukavim bir ruh, hcr turlu kesici ve yaralayrcr iletlerle $ama-nr duygusuz hale getirebilmektedir. Harva burun bu sayrlanla-

rrn Tunguzlar'da, Goldlar'da, Buryatlar'da bizzat mugahedeedildiiini de eklemektedir. O, Buryatlar'rn $amanlannr krzgrnkorlar ustunde ytirurken gormugtrir.t03

Aluylar'da XVII. yuzyrlda Kalpas adrndaki bir gamanrn, ken-disini Budizm'i kabule zorlayan Oyrat beSini reddetmesi uzeri-ne, atege atrldr$, uzun surelerle ategte kaldr$r halde yanmadrsr-nrn gorulmesiyle kudretinin tasdik edildigi bildirilmektedir. lu

Eliade, ategin yakrcrhsrna kargr koyabilme gricunun, $ama-nizm'in drgrndaki bazr briyti sisremlerinde de g6rtildUgtinusoylemektedir.l05 $amanlann atege htikmetme durumlari yal-nrz Ttirkler arasrnda deSil, Mofollar'da da tespit edilmigtir.Cengiz l{an'a bu unvanr verdi$i yukarda kaydedilcn Tcb-Tcng-ri'nin ve Cengiz'in amcasl Kutula'nrn bu kudrete sahip olduk-lannr biliyoruz. HattA Kutula soSuk krg gecelerinde iri aSaqlar-dan briytik bir ate$ yakar ve yanrna yatardr. yanan

korlar tize-rine duger, fakat o buna aldrrmazdr.rG

Motol $amanlannrn aregle olan bu ilgileri, I258'de Hula-go'nun Ba$dad'r zaptlndan itibaren Rifailik tarikatrnaroT da

102 Eliade, Chamanisnc, s.369.

l0l I llrvil, s,315-116.

10.1 lrrrrn, $'arnanlrrn, *.fi7; krl. Menahft.liltV, c.{0-.t21 Vlldyetnbme-AM, s.g, ll.105 Eliade, s.370.

106 lloyle, s.6943.

107 Ritetlik iqin bk:. D. S. Margoliouth, "Ahmacl al_Rifet", El2.

169



gecmis, bu tarihten sonra suraya buraya da$rlan Rifai dervigle-ri, $amanlandan Olrendikleri uygulamala' g0stermeye ba;la-mrglardr. Hatta Mevlina zamanrnda Konya'ya gelen Rifatler'in,ateg g6sterileri yaptrklarrnr kaynaklar haLer viiyor.tG selguk-

Inlar ve osmanhla'n zamanrnda oldu$u gibi goni.rnrtrzcle clcRifdi derviglerinin araslra bu gibi g6sterirerde bulundukla.natesaduf edilmektedir.

Kemiklerden Diriltmek (intermezzo)

Kemik gok eski ga$lardan beri insan ve hayvan vticudunun en

devamh unsuru olarak gorulmtigtur. Bazr kavimlerdeki inang-lara gore, dlumsriz olan ruh, kemiklerde bulunmaktadrr. Busebepledir ki, aralannda Turkler'in, Mo$ollar'rn, FinoSurlar veLaponlar'rn bulundu$u bazr kavimlerde kemik, saygr duyulanbir nesne olarak telakki edilmig ve avlanan hayvanla.n etiyendikten sonra kemikleri titizlikle korunmugtur.r@ Bu telak_kinin temelinde yeniden diriligin kemikler sayesinde meydana

gelecesine dair olan inang yatmaktadrr. gamanizm'de iskeletinbir mdnada yararrhgtaki ilk duruma donrig kabul edildigi go_rtilmektedir.tl0 Bu inancrn Asya drgrndaki bazr yerlerde d bu-lundusu tespit edilmigtir. Frazer ve Frobenius tarafindan ke-miklerin yeniden hayata donug unsuru olduSu inancrna Ku-zey ve Guney Amerika ve hatt6 bazr Afrika yerlilerinde rast-lanmqtrr.tlt Eliade bu inancrn iptidai clinlerden intikal soretiy-

le geligmig dinlerde de efsAneler halinde yer bulduSunu kay_detmektedir. Mesela bir Gagauz elsAnesine g6re, iz. Ademoflulla.nr evlendirecek krz temin etmek igin bazr hayvanla.nkemiklerini bir araya toplamrg ve Allah'a dua ederek bu ke-miklerden krzlann yaratrlmasrna vesile olmu5tur.t2 Hatta Hin-

I 08 E{lakl lt, 7 I 6, Koprtrl t, lnlue ncc,s. I 3; yakkaya, s.697.

109 Bkz. 'Os , Dictionnaire iles Sj,mbolcs.

I l0 A.g.e., aynr yerde .

lll Eliade, s.139.

ll2 A.g.e., aynr yerde.

170



distan sihri folklorunda da bazr azizler ve yogilerin bizzat ken-

di kemiklerinden yeniden kendilerini diriltecek kudrete sahipolduklanna inanrlmaktadrr. I r3

Kemiklerden dirilmekle ilgili olarak kaynaklanmrzda iki men-

kabcyc tcsaclUl cclihnigtir. Rurrlarclarr birirre gr5re , I lucr l]r:htn5ir

yeni mtirid olmug bir adamcatrz, onu ve oteki m0ridleri evine

yemese davet eder. Yemek igin evinde ne kadar kuzusu varsa

hepsini boBazlar. Yenilip igildikten sonra geyh adamr gagrrtarak

kendisine ne derece candan ba$h olduSunu ispar eden bu hare-

ketinden dolayr tegekkur eder. Sonra muridlerine emrederek ye-

nilen her koyunun kemiklerini birbirine kangtrrmadan ayn ayn

kendi derilerinin igine koydurup baglannr da yanlanna brraktr-nr. Mtiteakiben kalkrp iki rekit namaz krlar ve dua eder. Dua bi-ter bitmez kuzulann hepsi de dirilerek ayafa kalkarlar.rla

lkinci menkabe ise Sultan guciuddin'le ilgilidir. Anlatrldrgnagore Baba Mecnun adrnda lranh bir geyh muridleriyle Rum(Anadolu) diyanna gelip Sultan guciuddin'e murid olmak ister.

Ancak daha once onu bir tecrube etmeyi de gonhinden gegir-

mektedir. Bu maksatla bir oSlak krhgna girer. Sultan adamlan-na emrederek onu kestirir; derisini yuzdtirup kafasrnr ayrrdrk-

tan sonra etini bir kazanda pigirtir. Pigen et topluca yenilip bi-

tince, geri kalan kemikler bir yerde toplamr. Bag ve, deri getirilipuzerine brrakrlrr. Bu ig olur olmaz o$lak dirilir ve hemen arka-

srndan yeniden insan gekline d6ner, Baba Mecnun olur. Bu ke-

rimeti g6ren Baba Mecnun derhal muridligi kabul eder.lls

GOruldtigri uzere Bektagl menikrbnimelerinden nakledilenher iki menkabede de kemiklerden dirilme inancr dile getiril-mektedir. M. van Bruinessen, Bektagiler'deki bu inancrn, ay-

nen lran'da Ehl-i Hak Kurtler arasrnda da Cok yaygln olduSu-

nu tespit etmigtir.l16

I l3 A.g.c., s.140.

ll1 Mendhb-HBV,s.72.

ll5 Vildyetndmc-S$, v. 8a-b.

l16 Bkz. Kttrtlth, Turlrhik, Alevrlik: Ernih vc Dinrcl Kimlih Mucailelcleri, rercfime

tlakan Yurdakul, lsunbul 2000, lletitim Yayrnlarr, s.153-154, f78-179.

171



Kur'an-r Kcrirn'dc bir vak'a bu inanct bize hatrrlatlr. Uzcyr

Peygamber bir giln harap bir kasabaya gelip yrizyrl kadar bir

uykuya dalmrgtrr. Yuzyrl sonra uyandr$rnda ancak krsa bir sti-

re uyuduf,unu sanmrgtrr. Fakat beraberindeki merkebini aradr-

frnda yerinde bir yr{rn kemik gorrntip ve Allah'rn kendisinebir ibret dersi vermek istedigini anlamqtrr. Cenab-r Hak kud-

retiyle hemen kemikleri birlegtirmig ve merkebi yeniden yarat-

nrr5trr,l17 Kryirnct gonti inancrnr insanlara telkin etmek ve hiq

yoktan yarattrgr gibi, oldrikten sonra da varhklan tekrar eski

halleriyle diriltmeye Allah'rn gticunun yetecegini anlatmak

maksadryla nakledilen bu vak'a, hog bir hikAye haline sokula-

rak eski halk kitaplanna da gegmigtir.rlsKemiklerden dirilme inancrnrn Hrristiyan halk gelene$inde

dahi mevcut olduiu gorulmektedir. Curcis imana ddvet etti$i

htikumdar taralrndan krhqla on parcaya doSrandrktan ve eti

kemiklerinden aynldrktan sonra kemikleri bir kuyuya atrlml$-

trr. Tam hukumdar yakrnlanyla sofra bagrndayken bir yrldrnm

grirler ve Curcis dirilmb olarak yeniden hukumdann kargrstna

dikilir. Bu m0cizeyi g0renler derhal iman ederlerse de htikum-dar inadrnda diretir.l 1e

Bu iki ornekle Musluman ve Hrristiyan gelene$indeki yerini

tespit edebildigimiz kemiklerden dirilme inancrnrn, bagka din-

lerde de mevcut olduSu anlagrhyor. Bu inancrn lslamiyet ve

Hrristiyanhkta dhiret kavramt ile yakrn alakasr sebebiyle ipti-

dni dinlerdekinden farkh olduSuna griphe yoktur. Nitekim Eli-

ade, iptiddi dinlerde rastlanan kemiklerden dirilme inanctnrntipik bir Orta ve Kuzey Asya inancr oldu$unu kabul etmekte-

ll7 El-Bahara,259.

ll8 Krrlr Sual, s.78-79. Benzer bir hikaye de gurada bulunmaktadrr: Kitabt Ahme-

diyr, lstanbul, I'l0l (tar basmasr), s. l4- 15.

It9 l{ippolyte Dclchayc, Lcs Ldgendcs Grccqucs dcs Saints Mllitairrs, I'aris, 1909,

s.52. Aynr hAdisenin biraz farkh bir rivayeti dc et-Taberl tarafindan nakledilir.

Buna g6rc, Curcis'in vtcudu pargalandrktan sonra yakrlrp kollerl denlze sav-

rulmug, fakat Allah'rn emriyle r0zgir knlleri karaya grkanarak bir ycre topla-

rnrg vc Curcis tekrar dirilmigtir (bkz. 13, 958),

172



dir.r2o Gergekten butun arkeolojik kaynaklar muhrelif Asya

kavimlerinin gok eski zamanlardan beri iskelete briyuk bir6nem atfettiklerini ve kiginin yahut hayvanrn yeniden diriligi-nin bu sayede olacaf,rnr drigrinduklerini gdsterir mahiyette-

dir.r2r Bu sebeple, insan veya hayvan oldtigri zaman kemikleri-nin en ufak bir pargaslnrn bile kaybolmamasrna ozen ve dik-kat gosterilirdi.r22

lslim oncesi devirde Tiirkler ve Mo$ollar'da kurbanlarrn et-

leri yenildikten sonra kemikleri krnhp pargalanmaz, buyrikbir itina ile toplanarak ya gomriltir ya da yakrlrrdr. Bu sirretle o

hayvanm g6kte yeniden dirilerek Tann'ya ulagaca$na inanrlrr-

dr. Kemiklere bir zarar verildigi yahut birkaqr eksik oldu$u za-man o hayvanrn sakarlanaca$r drigunrilmekteydi.t23 lgte bur-dan hareketle Trirkler ve Mo$ollar'da bagka bir inancrn tegek-

kril ettigi gdrulmektedir: Dtigmanrn rekrar dirilip guqlenrnesi-

ne engel olmak, oldurnldugu zaman cesedini dolayrsryla ke-

miklerini yakmakla mrimkun olacaktrr.lza

Bu inancrn etkisiyle hareket eden Trirkler ve MoSollar'rn,

briyUk dtigmanlannln cesetlerini bazan gerekirse mezarlann-dan grkararak yaktrklanna dair r,arihte misaller bulunmakta-drr. Cengiz Han'rn o$lu Tuluy, Merv'de Sultan Sencer'in,Tus'da Harun Regid'in Gazne'de Gazneli Mahmud'un mezarla-rlnl agtrrarak grkan kemikleri yaktrrmrgtrr. Aynr gekilde I{n-rezmgah Muhammed'in cesedi de, yakrlmak uzere CengizHan'a gonderilmigti.r25 Roux'ya gore $ah lsmail'in, Dulkadirli

beSlerinin, lmam-r Azam EbO Hanife'nin ve Abdulkadir GilA-ni'nin mezarlarrnr agtrrarak kemiklerini yaktrrmasrnrn sebebi

120 Eliade, s.140. M. van Bruinessen de bu inancrn Ona Asya kOkenli oldu$unakanid ir (bkz. Knnlth, T arhlah, Al evtl ih, s, I 53- I 5 5. ).

l2l Roux, Faunc, s.39; ayntyazar, Une Survivance des Tradirions 1brcomongo-les Chez les S€fdvides , RHR, I (1973), s.l3-15.

122 Roux, a.g.rn., s.l3-14.

123 Aynr yazar, Fonctions Chamaniques et Valcur du Feu Chez Les-peuples Al-taiqucs . RrrR, I (1976), s.76-77.

124 Aynr yazar, Une Survivance,., , s,l5; Fonctions Chamaniques , s,27,

125 Une Survivance... , s.16.

173



de, sanrldr{r gibi hakaret kasdr de$il, bu gahsiyetlerin minevi-yatrndan ebediyen bir zarar gdrmemek inancrdrr.126 Bunu ya_parken $ah lsmail, onlardan tamamen kurtuldulu inancrylahareket ediyordu.

A. lnan, kemiklerden dirilme inancrnrn bugrin de Altayh ga_

manistler, hatti Mtishiman Turkler'de bile mevcut oldusunukaydetmektedir. Ayinlerde kurban edilen hayvanla'n t<emir<-leri kr.lmaz; kopeklere verilmez; ya yakrlrr ya da g6mriltir. Ba-zr 6zel dyinlerde ise, kurbanrn kemikleri bir torbada toplanrpkayrn af,acrna asrlrr.l27

Bu inanq grintim0z Anadolu'sunda da hala gegerliligini ko_

rumaktadrr. Tabii bunda lslami gelenegin de etkisini h er za-man oldu$u gibi hatrrdan uzak tutmamak gerekir. Anadolu'dayaygrn inanca gore, insanrn kuyruk sokumunda bulunan ke-mi$i asla gtirumez. Qunkri krydmet gunfinde insanlar bu ke-mikten dirileceklerdir. t28

Bundan bagka halk arasrnda bu inangla ilgili efsineler deanlatrlmaktadrr. Hasan Tahsin okutan, bunrardan birini vak-

tiyle $ebinkarahisar civannda tespit etmigtir. Bu efsineye gore,Yavuz $aldrran seferine giderken yolda bir gobana misafir ol-mu9tur. Qoban srini iqinden dort kog keserek pigirir. sofrayaoturuldusunda, etleri yedikten sonra kemikleri atmapp birik-tirmelerini misafirlerine s6yler; dedigi gibi yaprhr. yemektenkalkrnca toplanan kemikleri coban yenicren derilere doldururve dua eder' Duanrn peginden herkesin g6zti dntrnde dort koc

silkinerek ayaSa kalkar. Yalnrz birinin topalladrgr gor0lur. (o_ban kemiklerden birinin eksik oldu$unu, bu yrizden koguntopalladrf,rnr soyler. Bunun rizerine gagkrnhf,rnr gizleyemeyenYavuz, sakladrsr kemiSi grkarrp verir.t2e

126 A.g.nn., aynr yerde.

127 lnan, Samanizm,s. 100-101.

128 Boratav, TnrhFolhloru, s.27; lbn Fazlan (notlar krsmr),s.126.129 Bkz. gebinharahisar ve civan (basrm yeri ve tarihi yok), s.126. Bu efsdnede

sdz0 geqen qobanrn t0rbesi, Qobanh K6y0'nde orup ziyaret edirmektedir. ci-var halkrn afzrnda hale soylenmektc olan bu efsane, [i. onder taralrnclan dakaydedilmigrir (bkz. Sehirdcn gcftlrc, ll, ll7-llB).

174



Kadrn-Erkek M0gterek Ayinler (Ayin-i Cem)

Mendhtbu'l-Kudsiye lle Mendhb+ Hact Behtq+ Veli'de bu tipikeski $amanist Ttirk gelenegine telmihte bulunan iki dnemli

pasaj vardrr. Bunlardan ilkinde, Baba llyas\n Amasya yakrnla-nndaki Sat Kdyti'ne yerlegmesinden itibaren gegen rig yrl iEin-

de kadrnh erkekli yetmig iki bin mtiridi oldu$u, bunlann bir-birlerine kargr asla nefis lezzeti duymadrklarr, bjr arada bulun-duklan halde, birbirlerinin kadrn mr, erkek mi olduklannrnfarkrna varmadrklan ifade edilmektedir.r30 Dikkar olunursa bu

sdylenenler, Baba llyas\n, tekkesinde kadrn ve erkek muridle-

rini bir araya toplayarak ayin yaptrgrna igaret etmektedir. Qtin-ku bagka turlu bu iki cins mriridin tekkede birlikte bulunma-lan mAnaszdrr.

Aynr gekilde, Rum Erenleri'nin Bacr denilen kadrn velilerle

bir arada oturup kalktrklan 9u menkabeden anlagrhyor. Hacr

Bektag-r Veli, Ahmed-i Yesevi'nin icdzetiyle Rum diyanna ge-

lirken, Rum Erenleri'ne gryaben selim verir. Seldm, o srrada

mecliste onlarla birlikte oturan Fatma Bacr'ya milum olur;aya$a kalkrp selamr alrr. Erenler kimin seldmrnr aldr$rnr sorar-

lar; o da Rum'a yeni gelen bir erenin selimrnr aldr$r cevabrnr

verir. l3t

Anlatrlan her iki olayda da, eski Turkler'de $amanist devir-de uygulanan kadrnh erkekli dint toplantrlann hitrrasrna tel-

mihte bulunulmakta, daha do ,rusu, bu geleneSin XIII. yuzyrl-da bazr tarikat qevrelerinde devam etti[i anlatrlmak istenmek-tcd i r. Racl lof['un bcl i rttisinc g6rc,'f Orklcr'dc ku rban nrcrlsimibir iCki ve ziyafet sahnesiyle sona ermektedir. Bunun igin ka-

drnlar onceden bu merAsime uygun bir gadrr hazrrlayrp zemi-

nine hah sererler. Akgam grineg battrktan sonra, bir ateg yakr-

Itr. En once $aman gelir. Peginden, kadrn-erkek egler halinde

di$erleri gelip qadrrda yer alrrlar. Daha sonra, onceden hazrr-

lanmrg tulumlardan iqki ahnrp srrayla misafirlere sunulur.

Boylece iqip ildhiler soyleyerek toplantrya devam ederler. Buna

130 Mendhfu-Kud, v. l5a-b.

I ll Menoh$-llliV, s. ltl.

175



rag,men kadrnlann asla iqkiyi fazla kaqrrmadtklannt, agtrt ha-

rekete tegebbuse yeltenenleri ikaz ettiklerini Radlofl bizzat

gordtigti nu soyluyor.r32

Buna benzer bir merasimi de, L. P Potapov nakletmektedir.

Ona bakrhrsa Altaylar'da koku gok ama gok eskilere gidengoyle bir Adet yunirlukteydi. Ekgi sutten bir icki hazrrlanmak-

ta ve bu topluca icilmektedir. K6yun erkek ve kadrn butun ye-

tigkinleri bu iqkiyi igmek tizere akgam bir evde toplanrrlardr.

Toplantrya igtirak edenler, bir daire halinde yere otururlar, er-

kek ve kadrnlar mevki ve yaglanna gdre srralanrlardr. Sonra

belli kaidelere gore, uygulayan bu merisimle igki icilirdi.r33

Yakutlar'da da Isr-ah denilen bir Ayin yaprhr, bu nyinde topluca

krrmrz igilirdi. Ayini $aman yonetir, kadrn-erkek bir yerde

toplanarak birbirlerinin ellerinden tutup bir daire meydana

getirirlerdi. Sonra htr ho diyerek raks etmeye baqlarlardr. Ba-

zan da $aman yalnu dans eder veya dokuz erkek, dokuz kadrn

kendisine refakatte bulunurdu.r3a

lste Samanist Trirkler'in uyguladrklan bu kadrnh-erkekli di-

ni Ayin ve merAsimler, bilindi$i uzere, Miislumanhsrn kabu-lunden sonra da, 0zellikle gdgebeler arasrnda devam etmigtir.

E Koprulu aragtrrmalarrnrn onemli bir krsmrnda bu konu tize-

rinde durmugtur. O, baqlangrgta daha Sunni bir karakter arze-

den Yesevili$in, giderek g69ebe Otuz gevrelerinde, bu qevrele-

rin gerektirdigi hayat tarzrna uymak zorunda kaldrtrnr, boyle-

ce heterodoks bir mahiyet kazanarak geligti$ini, bu arada me-

seli $amanizm'den kalma kadrnh-erkekli toplantrlann Yesevi-lik'te de srirdrigunti vaktiyle gostermigti.t35 Aynr gekilde Ve[i-

I 12 Radloff, lt I , 56-57.

l)l l'otlpov, "(ioqebclcrin iptidAt cemaat hayatlarrrrr anlatan gok eski bir ddet",

terctime l{. tJygun, n), l5 (1960), s.7l-84.

I l4 Vrllknyrr, r.(rt)2.

135 Koprrilu, llh Mutasavvtflar, s.33-31 ^ynt yaza\ "BektaStligin Menge'leri",s.127; aynr yazar, Intluence, s.7-8. K6prirlt, llh Mutasavv$ar'da, ilk bakrqra

bu gelenegln uygulandrtrnr reddeden, fakat aslrnda kabullenen blr de menka.

be nakletmektedir. Bu menkabeye g6re, Ahmed-i Yesevl'nin rakipleri, murid-lerinln gogalmasrnr gekemediklerinden ona lftira etmiSler, g0ya meclisinde

176





Kadrnh-erkekli bu dyinlerin eski lran'da da bir gelenek ol-

du$u ve dzellikle Maniheistler'in bu tip Ayinler yaptrklanna

dair tarihi haberler mevcuttur.138 Hatta Peuch'un bildirdigine

gdre, bazr gecelcr yaprlan kadrn-erkek karrgrk bu nyinler dola-yrsryl.r Mnuihcistlcr'in lrasrrrrlilrurcir clcclikoclular vc'l'0rl<i-ye'deki "mum s6ndu" hikdyesine benzer asrlsu riviyetler qr-

kanlmaktaydr.l3s

lX. yuzyrlda, Babek'in taraftarlan olan Hurremiler'de dahi

mevcut olduSu Mosltiman kaynaklannca nakledilen kadrn-

erkek karrgrk bu dyinlerin,ra0 herhalde Maniheizm'le bir ilgisi

olsa gerektir. Kaynaklar bu gece Ayinlcri strastnda tgtklartnsondtirrilup kadrrr-erkesin birbirine kangtrf,ma ait igarct olu-nan klasik hikayeyi de kaydediyorlar.tat Ttirkler'in bir ara

Maniheizm'i kabul ettikleri dikkat ahnrrsa, eskiden mevcut

bu gamanist gelene$in bu lran dinine gegtikten sonra da de-

vam ettigila2 ve bu huviyetiyle Yesevilik, Vefailik gibi Turk-

men tarikatlanna girerek yagadrf,r tahmin olunabilir. Bu iki

onemli tarikatr bunyesine mal eden Babai hareketinin, yukar-daki menkabede nakledildigi ilzere, bu gelenegi stirdiirdugu

ve nihayet XV yuzyrlda tesekktil eden Bektagilige bu kanalla

gegtigini soylemek bu strretle mtimkun gortinmektedir. lStc,

lJ8 Marcireau, s.152; Peuch, L.c Manichdisme,s.598.

139 Peuch, aynr yerde. Aynr rivayetlerin IX. ve mirteakip yuzyrllarda Anadolu'da

Paulicienler ve Balkanlar'da onlann devamr olan Bogomiller iqin de nakledil-

di[i s6ylenmektcdir (bkz, Marcireau, s.l5]). llatrl Osrnanlr lrnparnt,rrltr-gu'ntla Sabutaylstlerin kutladrgr 22 Marltaki Kuzu Uayrarnr'nda bu tip uygu-

lamalann yaprldrgr ileri sirriilmrlgttrr (1. Alneddin G6vsa, SaDatay Sevi, lstan-

bul, 1939, s.32).

140 Msl. bkz. el-Bafdadi, s.268-269.

l.ll A.g.e., aynr yerde.

142 Maniheizm'in Trlrkler 0strlndeki etkisinin gerqekte sanrlandan daha fazla ol-

dufu anlagrlmaktadrr. MeselA yeni buloga ermig bir gencin toplulula kabul

edilmesi igin yaprlmakta olan 6zel merasirnin (bkz. Peuch, Lc Manichilsme ,

s.621), Krzrlbaglardaki oglan iftrarr ayini (bkz. Buyruh, s.52.53) ile karsrla$tr-

nlmasr sonunda gorulen benzerliklerin qagrlacak derecede lazla olduf,u farke-

dihnistir. Bu ve daha pek qok husus, hem Bektast hem dc Krzrlba5 zrirnrclcr-

deki dint tcskilit vc iyinlerin genig olqtide Maniheist darnga tagrdrfrnr Siiphr:

brrakmryor.

178



kanaarimizce Bektali ve Kurlbat zrimrelerinde bUyUk bir ti'

tizlik ve sadakatle ytzyrllardan beri yaPrlagelen Ayn-l Cem'in

ash bu olmahdrr.la3

Tahta Klhgla Savagmak

Bektagi velilerinin orrak bir yanlan da, tahta bir krhca sahip

olmalan, bununla yerine g6re ejderha, yerine gore kafirlerle

savaparak onlarr oldiirmeleridir' Bu motif, menAkrbnAmeler-

den taSka Osmanl Devleri'nin kurulug pllarrnr anlatan ilk de-

vir vekayindmelerinde bile vardrr'

$amanist gelenek ve uygulamalarla ilgili bilgilerimiz' $a-

manlann dyin yapark"tr k.ruandrklan iletlerden birinin de

tahta krhq ota" """ g6steriyor. $amanlar dyin yaparken vecd

haline gtiebilmek icin caldrklan davuldan bagka bir de tahta

krhq bilundurmaktadrrlar' $amanlar bununla kotu ruhlara

kargr savagmaktadrr'rn Yani uhta krhq, 5er kuwetlerle muca-

dele igin bir savag aracrdrr'

l43BektastveAtevller'deAyin-iCemhakkrndabazrmrihimyorumlaricinbkz.Melikoff,

.Le probltme Krzrlbag", Turcica, XIt (1975), s.19-67; aynt y^zat,

Hacr Bth'ta;: Elsancden Gergege, s'263-269' Aynt Ccm (Ayin-i Ccm) denilen ve

adrndan da anlagrklr[r gibi eJki lranl hatlrlatan bu mcrasim yahut ayinin Ma-

,riieirt d"*gay, y"aigic.r., (efslnevt lran hirkimdarr) kelirnesinden de an-

lasrlabilir. g.Lr"sit., ie cesitli Krzrlbat zomrelerinde qok eskiden beri yaprla-

' g.i."kt. olan Ayn-r Cem' cok 6nemli ve temel bir ayin niteligini tastmakta'

drr. Kudrrr erkck kartltl< lcrl edllcn iqkill saeh bu gccc toplatritsr lrakkrntla'bizdeBekusllikveAlevtlikkonulupekgokescrdebazrbilgilerbulunmakta.drr(msl.bkz.Er6z,s.96-116vd).AYn{Cem'inbittrnteferruatrvemahiyetikonusunda en ye*ili kaynak $phesiz Buyruktur' Sa$lam ve geniS bilgi iqin

buraya bakrlmairdrr. Burada, bu eyine lslemt bir &yanak bulmak maksadryla

KrrklarMeclisidenilenguefsAneanlattltr:BirgeceHz.Muhamm*'H".Ali'ninevinegider.Kaprpqalrpmusaadealdrktansonraiqerigirer.lqeride

Hz. Ali,nin y"i,nda yirmi ikisi erkek on yedisi kadrn otuz dokuz kiSi oturdu-

Eunu gorfir: Krrkrnolan olan Sclman-r Farist parsa toplamaya grkmrgtrr' Hz'

ii.rhairmed g"qip ir, Alfnin yanrna oturur. Bu arada cebrailccnneucn bir

tziimtanesigetirir.Krrklarbunubirkapiqindeezipsrraylaiqerler(bkz.Buy.ruh, s.157). Corutatgu gibi but0n lslamt motillere ragmen bu efslne '

kadrnh

erkekli bu igkili eyinin iamarrist biqimini yine de rahatlkla sergilemektcdir.

144 lnari, Samanizm, s.80'

179



Bektagi menikrbnimelerinde tahta krlrcrn bu [onksiyonu

agrkga gortilmektedir. Meseli Mendhtbt Hact Behtap-r Veli'de

anlatrldr$rna gore, bir gtin Horasan halkrndan bir grup, tilke-

lerini zapt ve yalma eden Bedahgan ahalisini gikAyet igin Ah-

med-i Yesevi'ye gelip yardrm isterler. $eyh nefes ogluras Kut-

buddin Haydar'r Horasanh Mtisltimanlara yardrm igin gonde-

rir. Fakat henuz on iki yagrnda olan Haydar yenilerek esir

duger. Bunun rizerine geyh, hem onu kurtarmak hem de Be-

dahganhlar'r yenmek uzere Hacr Bektag'r gorevlendirir. Ken-

disini uSurlarken beline tahta krhcrnr kupatrr.ros Bedahgan

iline giden Hacr Bektag, kAfirlerle savagarak onlan yener ve

Kutbuddin Haydar'r kurtanr. Bedahganhlar Hacr Bektag'tan

gordukleri birtakrm kerlmetler sayesinde Musliimanhgr da

kabul ederler.laT

Yine aynr eserde benzer bir olay da San Saltrk hakkrnda an-

latrhr. Basit bir goban iken, temiz yrireklili[ini befenen Hacr

Bektag'rn l0tfuyla velilik mertebesine yukselen bu zatr geyh

kendisine halife yapar ve Rumeli'de Muslumanh$r yaymakla

g6revlendirilir. Yola qrkarken Ulu Abdal ve Kigi Abdal adrndaiki dervigini yanrna katrp San Saltrk\n beline bir de aSag krhq

kugatrr.ra8 Sonradan San Saltrk Rumeli'ne geqip Kaligra deni-

len yerdeki ejderha ile mticadeleye tutu$tuf,u zaman bu krhgla

onun baqrnr kesecektir.rae

145 Nefcs cvlikl konusu a5agrda ddrdrincri boltirndc gclcccktir.

146 Gdlprnarh nesrinde tahu krhqtan bahsedilmezse de, a5a[r yukan bttun yaz-

ma ntshalarda Ahmed-i Yesevl'nin Hacr Bcktag'a kendi tahta krhcrnr kugattrgr

yazrhdrr.

117 Mcndh$-HBV, s.9-10.

148 A.g.c., s.45. Yine Gdlprnarh negrinde bu krhcrn tahtadan olduSu tasrih edil-

miyor. Fakat yazma ntishalarda tahta lirhg olarak geger.

119 A.g.e ., s.47. Sarr Saltrk'rn bu tahta krlrcrndan Saluhndmc'de de srk srk s6z edil-

mektedir. Orada yazdrgrna g6re, Sarr Saltrk'rn kdfirleri hryar mAnendi dolra-drg bu tahta krhc (bkz. v.106 a), hurma a[acrndan yaprlmrg olup bizzat Hz.

Muhammed tarafrndan kendisine verilmek 0zere Hrzrr Aleyhisselim'a teslim

cdilmitti (bkz, v. 2.{9 a), Dikkat edilirsc, Hz. Muhammed vc Hrzrr Aleyhissc-

lem gibi iki lslaml motif bu Samanist unsuru lslirnllegtirmeye kafi gelmigrir.

180



Hacr Bektag'rn tahta krhg kugattrgr bir bagka halifesi de, Ha-

crm Sultan'drr. Adr geqen, Germiyan ilinde yerlegmek uzere

icizet ahp Sulucakara6y0k'ten aynlacag,t zaman, Hacr Bektag,

vaktiyle Ahmed-i Yesevi'nin kendine kugattrgr tahta krhcr ken-

di eliyle onun beline kugatmrptr. Hacrm Sultan, krhcrn gergek-ten kesip kesmeyecegini denemek iqin, bir dervigin tekkeye su

getirdigi kafira qalmrg, onu iki par1aya bolmtigtu.r50

Tahta krhqla ilgili bir menkabe de VilLyefudme-i Abdul Mu-

sa'da bulunmaktadrr. Abdal Musa'nrn kerAmetlerini g6ren Gazi

Umur B E,tut ona mtirid olur. Zaten Gazi unvanrnr da kendisi-

ne o vermigtir. Abdal Musa kendisini Rumeli'nde fetihlere yol-

lar ve yanrna Krzrl Deli (Seyyid Ali) Sultan'r yoldag eder. Git-meden once Krzrl Deli'nin beline a$ag bir krhg kugatrr.rsz

Goruldligu uzere, tahta krhg, hemen hemen XIIL-XV yuz-

yrllarda yagamrg ve bir krsmr ilk Bektagiler arasrnda kabul edi-

len adlan gegen gahrlann, velilik y6nlerinin yanrnda bir de

gazilik taraflan oldugunu, kafirlerle mucadele ettiklerini gos-

teriyor. Hakikatte de bunlann go$unun ilk devir Osmanh [e-

tihlerine katrlmrg kigiler oldutunu bugun artrk biliyoruz. Bu-nun gibi, ilk dewe ait bazr anonim Osmanh tarihlerinde, hu-

150 Villyetndme-HS, s.24-25. Aynr menkabe McnAhfu-HBlrde de mevcut olup,

burada krhcrn tahtadan oldutundan bahsedilmcz (bkz. s.83). Hacrm Sulun'a

ait bu menkabe, Gelibolulu Mustafa Alt'nin tespit ettigi Emir-i Qin Osman

menkabesinin bir bolumune gok benzemektedir. Burada Hacr Bektag yerine

Ahrned-i Ycsevl, Ilactm Sultan yerine Enrir-i (in Osman vardrr ve olay Ana-

dolu'da degil,'l'iirkistan'da geqer. Emir-i (,in Osman da bu lohqla Qin'de birejderha 6ldurmtq ve M0slumanlan onun gerrinden kunarmrgtrr (bkz. Kun-

hu'l- Ahbar, lsunbul, 1277, \ 59).

l5I Adr geqen bu zat, meghur Aydrnotlu I. Umur Bet olup, Gazi lAkabrnr tagr-

maktadrr (bkz. l. Hakkr Uzungargrlr, AnadoluBeylihlcri, Ankara, 1969, 2. bas-

kr, s.105-109). Kronoloji itibariyle Abdal Musa ile gerqekten g6riigmtrg olma-sl mrimkilndirr.

152 Vildyctndme-AM,s.28-]9. Bu mcnkabe Kurl Deli'nin kendi mennlcbnimesin-

de yoktur. Aslrnda Abdal Musa ile Krzrl Deli arasrnda oldukga zaman larkr

vardrr. Bu sebeple ikisinin gdrugebilmig olmasr zordur. geyh Bedruddtn'in de

tahta krhg kuganan bir m0ridi bulundugu, mendkrbnimesinde gegmckrcdir(bls. Halil b. lsmail, geyhBcdrcddtnMandh$t, ngr. A. Gdlprnarh - t. Sungur-bcy, lstanbul, 1967, s.15.1.155).

181



dut boylannda savagan dervig-gazilerin de tahta krhgh olduk-lan zikredilmektedir. B6yle anonim bir Tevarih-i Al-i Osman'da

anlatrldr$rna g6re, Mentege taraflannda bir uryan dervig bir-ttin o havaliyi elindeki tahta krhgla fethetmig, halkrn bir krs-

mrnr dldrirtip bir krsmrnr da Mtisluman yapmlgtr.rs3 Bu ornek-lere bakarak o devirde bu gekilde hudutlarda savagan ve isim-leri yazrya geqmemig daha pek gok heterodoks dervig bulun-duSunu dugtinebiliriz. lpte tahta krhg bunlann idet6 sembolugibi olmugtur.

Tahta krhg geleneSinin, Krzrlbaglar'da da belli bir yeri oldu-

$unu gOruyoruz. Krnkkale yakrnlanndaki Hasandede Koyti'ne

adrnr veren zatrn goyle bir menkabesi anlaulrr: Bir grin Hacr

Bektag'a kendinden sonra btyuk bir murgidin gelip gelmeye-

ce$i sorulur, geleceSi cevabr ahnrr. Bu mtirgidin alimeti soz

konusu oldu$unda Hacr Bektag dnunde duran tahta krhcr g6s-

tererek gelip bunu alacaktrr geklinde konugur. Bahm Sultan

zamanrnda Hacr Bektag lbkkesi'ne guntin birinde bir zat gelirve doSruca krhca ydnelir. Bu gelenin haber verilen mtirgid ol-

dufiunu anlayan Bahm Sultan, tahta krhcr ona verir.lsa Bu zatmeghur Hasan Dede'dir. Bu menkabeden tahta krhcrn aynr za-

manda murgidlik aldmeti sayrldrSr ve ancak bu mertebede bu-lunanlann tahta krhg tagryabilecekleri anlagrhyor ki, yukanyaalrnan menkabeler de bunu gostermektedir. Bunlarda butunderviglerin tahta krhch olduklanna dair bir igarer yoktur. Buhak, Ahmed-i Yesevi, Hacr Bekta$, Hacrm Sultan ve Krzrl Deli

gibi buyuk geyhlere has goronuyor.t55

153 Msl. bkz, Dir Altosmanischen Anonymcn Chronihcn (Tevarih-i Al-i Osman),npr. E Giese, Breslau, 1922, s.l l.

154 Benekay, s.l7-18.

l5t XVll, y0ryrl Krzrlbag gilrlerlnden erdi Muslu'rrun Eu dOrtlUgt, bu geleneltn

Hr, Alt'yc bnglnnclrtrnr ocrlrlryor(bhr.

Samanogtl, r.72):Erenler serveri ol srrnm AliSerqegme olmugtur Urumeli'neAgactan Ztilfikar ol gerqek velt

Ewel tekbir aldrk ptrin beline

182



0g0Nc0 B0LUM

Uznr DoGu vr lnfi.l Dtt,lrnnlKeytlexrt ININC Mortnrnt

UmOmi Dtigiinceler

Burada incelenmeye gahgrlan tenAsuh, hulol, gekil def,igtirme,

ateg kultti, ddrt unsur inancr gibi buyuk bir krsmr Budizm'e,

Zerdugtilik, Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'e qtkan mo-tiner, menAkrbnamelerde nicelik ve nitelik bakrmrndan onemli

bir yeri olanlardrr. Kanaatimizce bunlar, hem tarihte hem gu-

numrizde, heterodoks Tiirk zumreleri dediflimiz Bektagi ve Kr-

zrlbap topluluklartntn inanq sistemlerinde en az eski Turk

inanqlart veya $amanizm kaynakh inang motifleri kadar yer

tutmuglardrr. Hattd bunlardan bazrlannrn, Bektagi ve Ktztl-

bag'lardaki olqiisindeolmasa bile, Sunni topluluklarda da az

qok muhafaza edilmig bulunmasr dikkat gekicidir. Aradaki tek

fark, birincilerde, bu inanq motiflerinin lslam oncesi durumla-

nnr daha bir canhhkla surdurmesi, ikincilerde ise bu canhhflrn

kaybolrnasrdtr. Ama her halukarda her iki kesimde de bu

inanglardaki menge' birli$i agrkga gorulmektedir.

TenAsUh (Reenkarnasyon' Metampsikoz) lnanclGcnel ve kaba bir tarifle, oldtikten sonra insantn ruhunun bag-

ka bir bedene intikal soretiyle hayatrnr surdtirmesi geklinde

183



ifade edilebilecek olan tenAsrih inancr, eski donyantn bazt yer-

lerinde de[igik bigim ve anlayrglarda gdrrilmug Cok eski bir te-

likkidir.t Bununla bcrabcr, insan ruhunun insana, hayvana,

bitkiyc vcya cansrz bir varhsa goq etmesi gibi gegitli biqimleri

olan bu inancrn en hakim oldutu, en lazla iglenip geligtirildigi

yer, Hindistan'drr. Burada doSan Budizm, tendsrihri kendi

doktrininin temeli yapml$tlr.2

Musevilik ve Hrristiyanhk gibi briytik Monoteist dinlerce

reddedilen tendsuh inancr, lslamiyet'te de kabul gormemigtir.

Buna raf,men lslam tarihinde muhtelif heterodoks mezhep ve

tarikatlarda genig qapta yer buldugu g6rulmekte,3 hatm bunla-

nn bazrlannrn temel doktrinini tegkil etti$i mugahede olun-maktadrr. Meseli Ehl-i Hak (Aliilahilik) mezhebi, Yezidilik,

Nusayrilik vs. boyledir, Ttirkiye'de ise Ozellikle Krzrlbaghk ve

Bektagilik, bu inanca genig yer verir.a Bu sebeple tendsuh inancr

elimizdeki menAkrbnAmelerde muhim bir mevki iEgal eder.

Mendhtbu'l-Kudsiye'de Muhlis Paga'nrn vefatt anlattltrken,

onun af,zrndan gu sozler nakledilir:

Beli hem bir dakr gelem bellu

Rum iqinde ryan olam belhi

Kimse bilmeye beni ille meSer

Beni ben bildrirem beni bilelers

Bize do$mugrdr saAdet ayr

Gettiriindidi on yth sayr

7

3

Itkz. "Mdtenrpsycosc", Dictionnairc des Syrnboles. lJu konuda dinler tarihinc ait

rnuhtelif eserlerde bilgi mevcut oldutu gibi, ayrr kiuplar & yazrlmrgtrr. Mesele bun-

lar arasrnda guru bakrlabilir: J.l lead-S.L. Cranston, Rtincamalion, Londra, 1962.

Bareau, s.15.

lslim tarihindeki tenisuh inancrna krsa bir bakrp iqin bkz. Carca de Vaux, "Ta-

nlsuh", l:ll.

llu konuda rnsl. bkz. Noyan. Britr:tn Ybnleriyle BehtaStlih ve Alcvtlih, ll, 5l-53,231-24O; Mdlikoff, Ilact Behta$: FJsaneikn Gerge{e, s.50-52. Bu konunun, Alcvlik-B€ktasilik ile Ehl-i Haklar arasrnda karsrlagtrrrlmah bir $ekilde gurada iyi i9lendigini belinelirn: M. van Bruinessen, Krirthift, ftirfthift, Alcvtlift, s.182-l8tl.

Mendhb-Kud, v. 65a.

184





Uguncri onemli bir misal, Vildyetndme-i Abdal Musa'da bu-lunmaktadrr. Eserin hemen bagrnda yer alan bir pasajda, aynenpdyle denilmektedir: "Sukan Hacr Bektag-r Veli kuddise sirruhbir gtin hayatrnda otururken mrlbarek nefsinden nutka gelOb

ayrlrh: Yll crerrlcrl Genccli'rlc gcnc ny p,ibi ckrf;,iurr, rrrlrrlr ArxlrrlMusa ga$rrdrram, didi, beni isteyen anda gelsrin bulsun, dicli.Hrinkar Hacr Bektag-l Veli velat idicek Abdal Musa zuhura gel-di..."e Yani burada Hacr Bektag'rn ruhunun Oldukten ,orr.u Ab-dal Musa olarak rekrar dunyaya geldigi anlatrlmaktadrr.

Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de ise tenisuh inancrnr yan-srtan iki tipik menkabe vardrr. Birincisine g6re, Sultan bir gun

abdallanyla otururken onlara g6yle der: "pirler Seyyid Gazidonunda iken burada peltek dilhi kardaglar ile kaprgur ikenpirlertrn gunda bir altun sikke kunk gibi geqtib dururdu. Hembir altun magraba ve bir altun tizengimiz kalub dururdu. Ge-lun, varalum, agalum." Bu s6z uzerine dervigler s6ylenen yeriagrp Sultan'rn bahsetti$i egyayr bulurlar. Boylece geyhleriningok zamanlar ewel aynr yerlerde, yani Eskigehir dolaylannda

Seyyid Battal Gazi olarak yagadrsrnr, gimdi de Sultan gucAud-din'in bedeninde zuhur ettilini anlamq olurlar.ro

lkinci menkabe daha ilgi gekicidir. Bunda anlatrldr$rna gore,

bir giin birisi Sultan'a, hiq kullanmadrSr halde nigin elinde birasd bagrnda bir frenk gapkasr tagrdr$nr sorar. Sultan'rn asd iqinverdiSi cevap gudur: "K6ge ilm, pirler Adem donuyla cennetden

qthdrlrmtzda Havva bizden nice gun ayn dagdu. Havvayile giro

buluSrcah bizt vahislih eyledi. Ilahh'un izniyile Cebrdil cennet-den geturdti, virdi, Havva'yt terbiyet eylemeh igun...,, $apka hak-krnda ise gunlan sdyler: "Pirler Ali donuyla geltb gehid olduflu-

muzda deveyi yedtib cismimizi glturmege geldih... Olvaht yuzn-mu zde " urdu gumuz nihab dan, di d i." 1 |

Tenasiih inancrnr aksettiren menkabelerin en fazla bulundu-

$u eser iseVildyetndme-i OtmanBaba'dn. Buradaki dikkate de-

9 Vildyetndme-AM, s. l-2.

lO Vildyttndme-S9, w. 8a-9b.

ll A.g.e., v l2b.

186



f,er orneklerden bazrlannl $oyle srralayabiliriz: Eserde OtmanBaba'yr tanrtrrken gu ifadeler kullanrlmaktadrr: "Tarih-i nebe-

viyyenin sehiz ynz otuz rlQ yilmdan sonra Rum vildyetinde birhutbulahtdb zdhir oldu ve clavastbu icli him Muhammed ve Isa ve

Mtrsrr vr Ailrm hnrcnt ilir idi,"12

lSir bagka rnenkabede ise, Edirne'de mtinakaga yaprrgl birisi-ne Otman Baba'nrn goyle hitap ettigi nakledilmigtir: "Ol Sehir-luye aytil hi: Bah bire qirhin, gebe harmlu Sehirlusu Yuz here

ytizbin yildv hi bcnbu milhe geltrem, bir tay bir taS tizerine ho-madum. B astru7a y thllsun... "

| 3

Yine Edirne'de bir vesile ile munaka$a ertigi ahaliye 96yle

ba$rrrr: "Ha zinhar bunu Slyle bilun hi ben ol istediigtin:r.z sffr-lMuhammed'im hi ben size bu dleme rahmet eyleme$e geldim ve

beni gdren g\zler yar olsun."14

Bir bagka menkabede anlatrldr$rna gore, Pravadi'de Mu'minDervig adh bir kadr gikdyet tizerine Otman Baba'nrn beg abda-

hnr hapse attlnr. O gece gehrin beSi lsa'nrn ve kadrnrn riiyasr-

na giren Otman Baba, elinde Zulfikar, ustlerine hucum edip

baglannr kesmek ister ve "Beniim Hasan ve Hilseyin'lerimi niqinzindana salub habs itdinuz?" diye baf,rnr. Bu ruya uzerine erte-

si gun abdallar serbest brrakrlrr.r5 Burada da Otman Baba'nrn

Hz. Ali olduf,u inancr vurgulanmak istenmigtir.

Buraya kaydedilecek son menkabe, Otman Baba'nrn vaktiyleSan Saltrk olarak yagamry bulunmasryla alakahdrr. Orman Ba-

ba Rumeli'de Madra denilen bir kasabaya gelir ve bir dervigin

evine misalir olur. Ancak bu dervig Otman Baba'nrn veliligineinanmamaktadrr. Bunu kerimet gricriyle bilen Baba, gece

olunca qeratr sondurup kapryr kapatlr; eline geqirdigi bir def-

tz

l3

l4

Vildyetndme-OB, v 20a.

A.g.e., v. 58b.

A.g.c., v. 70a; krp. Menahb-Kud.,8la. Burada da Asrk Paga'nrn mrsralarryla lIz.

Muhammed'in mazhan oldulu sdylenmektedir.

Sewumin gdyleyidi hulkr 6nun

Hakikat srrriyidi Musta[a'nun

Vildyetndme-OB, v. I l2b.5

187



nektc dcrvi5in tcpcsirrc yiil<lcnir: "Bah bire girhin Buj bilnrc-

din hi San Saltth didihleri server-i cihan ve mahsudt insan be-

nem..." diye baf,rnr:r6 Aynr Sekilde Dobruca'da da San Saltrk

tekkesindeki derviglere, San Saltrk'rn orada oldrirdri$u rivAyet

edilen ejderhayr hatrrlatarak "Bu ejderhayt... Sart Saltth olubben oldurrlum" der.17

MenAkrbnAmelerde tenisuhle ilgili menkabeler griphesiz bu

zikredilenlerden ibaret defildir. Bunlar, bizce en tipik olanla-

nndan seqilmigtir. Dikkat edilirse ug ana grupta toplanmakta-

drrlar:

a) Bir krsmrnda aynr ruhun Adem Peygamber'den Hz. Mu-

hammed'e kadar, srrayla btitun peygamberlerin, daha do$rusubuyuk peygamberlerin bedeninde gekillendigi, kahp detigik

olmakla beraber hepsinde tek ruhun yasayrp geldigi anlatrl-

maktadrr. Sultan Suciuddin ve Otman Baba'nrn bir krsrm

menkabeleri bu kabildendir. Bu inang XV yfrzyrhn ilk yansrn-

dan itibaren Kaygusuz Abdal'la baplayarak Bektagi-Krzrlbag 9i-

irinde de srk srk iglenmigtir. Meseli Kaygusuz Abdal'rn

Geh olur Alemulesrar olursun

Gehi Ahmed gehi Haydar olursun

Gehi Adem gehi $it u geh Eyyub

Gehi Musa olursun geh $uayyubt8

geklindeki krr'asr ile, XVII. yuzphn unlu Bektasi gniri Muhyid-

din Aodal'rn

Adem'in sulbunden git olub geldim.

Nuh ile beraber tulana girdim

Bir zaman bu milke lbrahim oldum

Yapdrm Beytullah'r tag tagrdrm benre

Itr A,g.c., v 5(rb.

17 A.g.e ., s.60a. Bu ejderha menkabesine aqatrda temas edilecektir.

l8 Gfirel, s,229,

19 Besim Atalay, Behtagllih ve Edebiyau, lstanbul, 1340, s.76.

r80



diye devam eden manztrmesi, tenisoh inancrnrn bu geklininyuzyrllar boyu tekrarlanan Orneklerinden sadece ikisidir.

b) Hacr Bektag'a ait menkabede ise, Hz. Ali'nin Hacr Bektagolarak yeniden dunyaya geldi$i belirtilmektedir. Bu inanca go-

re Hz. Ali'nin ruhu srrasryla Bektagiler'ce takdis olunan britrinbriyuk velilerin bedeninde zuhur etmilrir, ki bunlann bagrndamenkabede goruldusu rizere Hacr Bektag'rn bizzatkendisi gel-mektedir. Bektagi gAiri Kul Hasan'ln gu krt'asr da bunun birbagka ifadesidir:

Aslan olup yol risttinde oturan

Selman idi ana nergis getirenKendi cenAzesin kendi goriirenHunkAr Hacr Bektag, Ali kcndidulo

Bu inanca gore Hz. Ali, Hacr Bektagtan sonra da bagka bti-yuk evliydnrn bedeninde yatamaya devam etmig olup bu, kr-ya.mete kadar stinip gidecektir. Nitekim Bektagiler ve Krzrlbag-

lar, Hz. Ali'nin birgok kahplarda her devir ve zamanda yeryti-ziinde mutlaka mevcut olduSuna inanmaktadrrlar.2r Hatt6 yu-kanda Otman Baba'nrn bir menkabesinde de gortildu ,o tizere,Hz. Ali bu zarrn vtic0dunda yagam$trr. Muhyiddin Abdal'rn 9umanz0mesi bu inancr yansltlyor:

Ala gozlti Sultan Baba (Otman Baba)

Ululardan ulusun senYedi iklim dort kogeye

Ar5'a Krirs'e dolusun sen

***

Yuzrin gorcn yoksul bay olurKAfirler imana gelir

20 Oztelli, Bckrogt Grillari, s.107.

2l Atalny, s,51.

189



Seni sevmeyenler n'olur

$ah+ Kerem Ali'sin sen22

Hz. Ali'nin degigik kahplarda yagadrgrnr g6steren bu inancrtcrennrim edcn daha pck gok nclcs vardrr. pir suhan Abclal'rn

Pir Sultan'rm gu dirnyayaDolu geldim dolu benimBilmeyenler bilsin beni

Ben Ali'yim, Ali benim23

krt'asr ile Kul Htiseyin'in

Bahm,Sultan gerqek srrr-r Ali'sinMu'minlerin kanadrsrn kolusunPirim Hunkdr Hacr Bektag Veli'sin

Cansz duvarlan yirrtiten meded2a

diye srirup giden nefesi, bu konuda gok grizel bir Ornektir. Bu

krt'alarda da Hz. Ali'nin Pir Sultan Abdal veya Bahm Sultanvricuduyla gorundrigli agrkga ifade edilmektedir.

Bu iki rip tenasuh inancrnda ashnda gizli bir huhil inancr damevcuttur. E$er dikkat edilirse yukanda nakledilen nefeslerdebu gizli hultrl, yani Allah'rn insan vticuduna girmesi telnkkisirahathkla sezilebilir.2s Allah'rn Hz. Adem'in yahut Hz. Ali'ninbedenine hulOl ettigi dtiguncesinden hareketle Hz. Ali'nin zu-hur etti$i her kahpta gergekte Allah\n bulundu$u inancr rel-kin olunmak istenmektedir. Zaten Muhyiddin Abdal'rn man-zCrrncsindcl<i

22 Gdlprnarh, Ne/esler, s.l16.

23 Gdlprnarlr-Borarav, Pir Sulran Abdal, s.98-99.

2,1 Gdlprnarh, Ny'csler, s.56.

25 A5agrda hulOl ilc ilgili krsura bakrhnahdrr.

190



Yedi iklim dort kogeye

Arg'a Kurs'e dolusun sen

msrAlan bunun agrk bir ifadesinden bapl<a bir pey cle{ildir.c) Uqrincrl grubu tcgkil cdcrr Aprl< I'a;a, Abdlt Musa, Srrl-

tan $ucAuddin ve Otman Baba'ya ait menkabelerde ise, bri-ytik bir velinin ruhunun bagka buyuk bir veli olarak yeni birbeden iginde ya9amaya devam etmesi geklinde bir tenisrihanlayrgr ortaya konulmaktadrr. Bu drneklerdc Muhlis paga

Agrk Paga olarak; Hacr Bektag Abdal Musa olarak; Seyyid Bat-

tal Gazi Sultan $uciuddin olarak ve nihayet Sarr Saltrk Ot-man Baba olarak yeniden dunyaya gelmiglerdir. Bu tip renA-suh inancrnrn bir benzeri olan dedenin veya babanrn ruhu-nun torunda yahut evlatta zuhur etmesi teldkkisine, AgrkPaga orneginde oldugu gibi, Mendhtbt geyh Bedreddin'de de

rastlanmaktadrr:

lki ata srrrr iyi din eri

Ogul ofhnda zuhor itdi giriSeb'a-i seyyAre gibi pes bularBu cihana tofrban tohndrlal6

Burada soylenen, geyh Bedreddin'in dedesinin ve babasrnrn

ruhlannrn, trpkr Dede Garkrn ve Baba llyas'rn ruhlannrn Muh-lis Paga'da, onunkinin de o$lu Agrk Paga'da zuhur etmesi gibi,

$eyh Bedreddin'in bedeninde zuhura gelmesidir.

Yukardan beri incelenmeye gahgrlan omeklerde iki anahtar

terim, tenAsuh inancrnr ifade eden kelimeler olarak dikkatitopluyor. IJunlardan biri don kelimesidir. Seyyid Battal donu,Adem donu, Ali donu vs. terkiplerde yer alan bu kelime, ru-hun girdigi bedeni kastetmektedir. lran'da Ehl-i Haklar'da ru-hun bu gekilde kahptan kahba girmesi don-be-don dolagmak

tarzrnda ifade edilmektedir.2T Ttirkgede de donuna girmeh bigi-

26 BUa.. $eyh Beilrcttin Mcndhfut, s.8.

27 Mr:likoff, l-e Probltme Krzrlbas , s.59.

19r



minde kullanrlmaktadrr.2s lkinci kelime, srr terimidir. Ali srrn,

srr+ Muhammed, Ata srrn vs. terkiplerde gecen bu kelime ise,

beden de$igtiren ruhu belirtmekte olup Bektagi-Krzrlbag me-

tinlerinde gok srk geger.

Metinlerde tenisuh kavramrnrn aya benzetilmesi de hayli il-gi uyandrrmaktadrr. Hacr Bektag'rn geng ay gibi dotmast , as-

hnda bu inancrn veciz bir ifadesidir. Apn hilal geklinden bag-

layarak zamanla dolunay halinde en olgun biqimine girip gi-

dcrek kaybolmmr g,ibi, ruh da hilal gibi bir bedende dogmak-

ta, olgun yaga gclrncktc ve zalnant dolunca bedcnin d:lurniiylc

ondan qrkrp yepyeni bir bagka bedende ortaya grkmaktadrr.

Zahirde hangi biqimde gdronurse gdrunsun ay aynl ay olduSugibi, hangi bedene girerse girsin, ruh da aynt ruhtur.

Anadolu'nun fethinden sonra buraya yerlegen muhtelifTurk zrimrelcriyle birlikte geldi$ine guphe olmayan tendsuh

inancrnrn, bu yeni ulkede daha o zamanlar ozellikle gogebe

gevrelerde yaygln oldu$una Mendhrbu'l-Kudsiye agrk bir delil-

dir. Cunkri tenAsrih inancrnrn bOyle bir eserde hem de kuwet-

li bir tarzda iglenmesi igin bunu kabul edecek yahut bagka birdeyigle buna inanan geniq bir tabantn bulunmasr gerekir.

Zamanla Bektagilik ve daha bagka tarikatlann iginde iyice ig-

lenen tenistih inancr bilhassa Krzrlbag zrimrelerinde de temel

inanglardan birini olugturrnus, dolayrsryla Trirk heterodoksisi-

nin de ana unsurlanndan birini tegkil etmigtir. Bundan dolayr

XVl. ytizyrlda Salevi propagandasr, On iki lmam mezhebinde

mcvcul. olmarnasrna, hattA reddcdilmesine raf,men,2etcnAsrih

inancrnr kuwetle iglemeye 6zen gostermig,3o belki de bu pro-

pagandanrn Anadolu'daki Turkmen gevrelerindg sa$lam birgekilde tutunrnasrnda bunun Onernli katkrsr olmugtur. $iirlc-rinde, bilindigi uzere Hatiyi mahlasrnr kullanan $ah lsmail'in

28 Donuna ginncft dcyiruiylc bazcn dc tndtamorphose (peqpcge defigik biqirnlcr

alma) kasdedilir. A5alrda bu konuya da temas edilecektir.

29 EbO Cafer $eyh Sadok, Risaleiu'l-itihadut'l-Imamiyye, tercume E. Ruhi Frfilah,

Ankara, 1978, s 66, 70.

30 Mdlikoff, s.50,

r92



divanr incelendi$inde, tenisuhun Eok onemli bir yer turruguve ustaca iglendigi gortilecektir. Aga$rya 6rnek ahnan Su uEkrt'a bunu raharqa meydana koyacak niteliktedir:

Hatiyi'm teslim et 6zrin ustddaElinde ZUlfikar hem ehli gazA

Binbir dondan bag gosterdi MurtazABir mtirpid belinden geldik eyvallah3l

***

HatAyi'yem al athyam

S6zri gekerden dathyamMurtazA Ali zathyam

Gaziler, deyin gah benem32

Ezelden agk ile divine geldimYerim meyhAnedir mestane geldim

HezirAn dona girdim ben dolandrmBugtin hasm ile ben meydAne geldim33

Buraya kadar anlatrlmaya gahgrlan tenAsuh inancl, ashndabu konuda Bektagi ve Kurlbaglar'da mevcut teldkkinin tamamrdegildir. Ele ahnan 6meklerde bu inancrn bir cephesi, yani ru-hun insandan, insana gegigi aksettirilmektedir. bysa bu inan-crn butunrinde bir de insan ruhunun

hayvana, bitkiye veyacansrz bir maddeye intikali s6z konusuclur. Mesela'bugunTahtacrlar'da ve Krzrlbag Kurtler'de tenasuh inancr britun Jep-hclcriyle yagamaktadrr. Tahtacrlar'da, iyi bir insanrn rurrunun,oldrikten sonra bagka bir insan bedeninde, kotu bir insanrnruhunun ise kot$lugrinrin derecesine g6re bir hayvan bede-ninde cezaslnl tamamlayrncaya kadar hayatrnr devam ettirece-

3l32

33

Bl<2. Hatdyl Divdnlr ngr. S. N. Ergun, lstanbul, 1961, s.53.

Gdlprnarh, Nc/cslcr, s.90.

Hatdyt Divanr, s.157.

r93



line inanrlmaktadrr.la Kurlbas Ktrtler'de de, Hak Muhammed

Ali'ye3t iman cdip de rnrirgide ikrar vermeyenler, dunyaya

mcyledip insanlara fcnahk yapanlar, 0ld0klerinde hayvan do-

nuna girip azap gorurler.s6

Auaclolu'clrrl<i lnuhtcl i I Krzrlbrr5 ztint rclcri ndc ((.cpnilcr,Tahtacrlar, Yonikler, Srraqlar) tenAsuh inanctnrn de$igik cep-

helerini sergileyen pek gok 6rnek bulmak mumkundtir. 56z

konusu inancrn ozellikle heterodoks kesimdeki Trirkler'de bu

derece kuwetle yerlegmesi, dedenin veya babanrn ruhunun

torun veya evlatta zuhuruna ait misallere dikkat edilirse, atalar

kultu ile yakrndan ilgili goninuyor. Bu itibarla daha lslim on-

cesi devirde Budizm kanahyla Turkler'e giren tenAstih inanct-nrn, atalar kultu ile kolayca baSdagan bir nitelik tagtmast sebe-

biyle tutundu$unu sdylemek herhalde mtimkundur.

Bazr aragtrncrlar, ozellikle hayvan kahbrna girme telAkkisini

goz 6nune alarak Torkler'deki tentrstih inancrnr Totemizm'e

ba$lamakta ve bunun gok derin izler brrakarak $amanizm'inen kuwetli unsurlanndan biri haline geldigini sdylemektedir-

ler.37 Fakat yukarrda sergilenen ornekler ve bunlann tahlili,s6z konusu inancrn temelinde Totemizm'i gormeye yarayacak

higbir ipucu verecek durumda deSildir. Bu itibarla buyuk birgogunlu$un da hakh olarak kabul ettif,i gibi, Torkler'deki te-

nAsuh inancrnrn kayna$r Budizm'dir.

Budizm'deki tendsrih inancr biraz yakrndan incelenecek olur-

sa, aradaki buyUk yakrnh$ kolayca g6rmek kabildir. Ustelik

dunya uzerinde tenAsuh inanctnt doktrininin temeli yapml$ikinci bir din bulunmadr$rnt da hattrdan uzak tutmamaltdtr.

34 Roux, Traditions, s.350-351. Bu telAkkinin hayvanlara kdtfi muamele edilme-

sinc cngel olmak gibi bir fayda salladrlr da gcrqektlr.

35 Bektasllik ve Krzrlbaghku ul0hiyet telakkisi bu uclu terimle ifade olunmakta-

drr. Bu yirzden bu meselede Hrristiyanhk etkisini arayanlar olmu5sa da, bu zi-hirl bir bcnzcrliktir. (.tinku rnahiyetl tarrranrryla farkhdrr. Bu konuclaki birtrt-

- krrn m0tAlaalar icin J. K. Birye'nin fhe Be,rtashi Order oJ Dewishes'ine (Lorrdra,1937) bakrlmahdrr.

36 Msl. bkz. Frrat, s.59.

37 Msl. bkz. Erdz, s.396-397.

194



Daha XI. nizyrlda dunya dinleri tistrinde derin aragtrnnalar yap-

mrg el-Bir0ni ve XII. yuzyrhn OnlU Alimi $ehristani, Budizm'inbu ozelligine dikkati gekmiglendir.sE Buna ek olarak, Vt. yitzyrl-dan itibaren Goktrirkler ve daha sonra da Uygurlar araslnda

uzun ziunlrr lltrclizrrr'ilr rrrtrvc0rllycti rlr: rlii5iirrtiliirsc, 'l'trkler'deki tenAsuh inancrna bagka bir kaynak aramak luzulidir.

Budizm rizerinde yaprlan gahgmalar, gergekte bu inancrn

Buda'nrn yagadrSr devirden gok eski zamanlarda Hindistan'da

mevcut oldu$unu ortaya grkarmqtrr. Kesin olarak tarihlendiri-lemeyecek bir devirden beri bu Olkede, insanlann Oldukten

sonra bagka insanlann, Tannlann, cinlerin, hatta hayvanlann,

bitki veya cansu varhklann kahbrnda yeniden do$acaklannainanrlmaktaydr. Buda'dan 6nce Brahmanlar bu inancr benim-semigler ve iglemiglerdir. Budizm tegekkul ederken, eski Hintinanglanndan bir krsmrnr kendi brinyesine aldr$r biliniyordu,ki tenAsoh de bunlardan biriydi.3e Ancak Budizm bunu daha

da geligtirip sistemlegtirmigtir.

Budizm'in tenisuh teldkkisine g6re ruhun, Oltmden sonra

bagka bir cesede girmesi kagrnrlmazdrr. O halde iyi igler yapankimseler asla olumden korkmamahdrr. Ancak kotuluk igleyen-

ler iqin durum farkhdrr; grinku onlar kahp detigtirirken insan

bedenine deSil, her seferinde biri otekinden kotu hayvan kah-

brna girmek s0retiyle cezilandrnlacaktrr.4

38 El-Bir0ni, Kitabul-Tahhih rnd li'l-Hind, Londra, 1887, s.2.1; Sehrisunt, ll, 225.

lsldrn mrlelliflerinin, eski Yunan'da Pythagor'cular arasrnda da tenilstrhirn

mevcudiyetini bildikleri halde bu inancrn begi$i olarak Hindistan'r gdrmeleridikkate deler. Bunun sebebi herhalde, bu inancrn Hindistan'da Cok daha eski-

den yayrlmrg oldutunun tespiti olsa gerektir.

39 Bareau, s.15.

40 Ruben, s,J2,34, Budizm'dc tcnesuh innrr -rnr illeyen pek cok Budist mcnkabe

vardrr. Bir 6rnek olmak rlzere, adr gcqen cscrin ll ve 23. sayfalarryla, E. Cha-

vinnes'in Qinceden Conacs ct Ugeniles ilu Bouildhisme Chinois adryla terc0me

ettisi menkabe koleksiyonunun 64, 100 ve 133-134. sayfalarrna bakrlabilir. ltumenkabelerde oldukten sonra insan veya ilAh, fil, kOpek vs. hayvanlann kah-

brnda yeniden drinyaya gelen rahiplerin, ttccarlann ve deligik mesleklerden

daha birqok kimselerin hikAyest anlatrlrr. Bu gibi menkabelerin Uygurlarda da

gok yayrldrlrna ve bunlan ihtiva eden metinlerin elde mevcut bulunduguna

girig krsmrnda temas edilmigti.

195



Budizm'deki bu inanctn, sade Turkler ve onlann yagadrfr

yerlerde de$il, lran'da ve bu arada Maniheizm'in tegekkulunde

onemli olgude payr bulundu$u, yapllan aragtrrmalarla ortaya

qrkmaktadrr.ar Ancak bu gerqek bilindikten sonradrr ki, Mezo-

potamya ve lran'da, Maniheizm'in eskiden hakim oldugu bol-gelerde lslami devirde ortaya qrkan bazr agrn $ii frrkalardamevcut tendsrih inancrnrn mahiyetini anlamak mumkun ola-

bilir. Bu inancrn Arap $iiligine yabancr olugu ve sadece belini-len sahalarda eski lran krilturu etkisiyle tegekkul eden agrn fir-kalarda bulunugu da bu gorugti do$rular. Bu konuda mezhep-

ler tarihi kaynaklarr yeterli ipuilarr ihtiva etmcktedirlcr. Ab-

dulkahir el-Baidadi ve lbn Hazm'rn bildirdiSine g6re, Sebeiy-ye, Hibrtiyye, RAvendiyye lrrkalannrn temel doktrinleri teni-stihe dayanryordu. Bunlara gore insanlar igledikleri iyilik veya

kotuluklere bakrlarak oldukten sonra deSigik kahplarda hayat-

lannr siirdtireceklerdi.a2 Bu tig firkadan bagka, HAgimiyye, Ri-

zdmiyye ve KAmiliyye firkalan da aynr pekilde tenisohe isti-nad etmekteydi.a3 Aynca lsmaililer ve Nusayriler arasrnda,

hattl Yezidiler'de de bu inancrn mevc0diyeti birqok 6rnekle-riyle biliniyor.a

Bunlardan Kdmiliyye'nin tenistih teldkkisi, nesh, mesh, Jeshve resh bigimindeki dorthi kademesiyle aynen Bektagiler'deki

telakkiye benzemektedir.as Bu itibarla Bektagi menkabelerin-deki, dolayrsryla Bektagilikteki tenisuh teldkkisinde, vaktiyleOrta Asya'daki Budist tesiri dikkate almak gerekti$i kadar, adr

geqen firkalardaki inanglar da gdz6nune ahnrrsa, Maniheistetkileri de hesaba katmak yerinde olacaktrr sanryoruz.

4l Bu konuda meseli bkz. Peuch, Le Manichdsme,s.522.

42 el-Bagdadi, s.27 2, 27 5 -27 6; lbn Hazm, Kit abu'l- F asl fi -l-Milcl ve't-Ehvrt veh-Ni-hal, Kahire, 1321, 1,90-91,92.

43 $ehristani, I, l5l-152.

44 De Vaux, "Tanisuh", EII.45 $ehrisrarri, I, 175. Bckragtlerdckl tcnasuh inancr da aynen bdyledtr (bkz, L

Mesut Erigen - Kemal Sarnancrgil, Bchtapfli& vc Alcvtlih lcrihi, lstanbul, 1966,

s.13,1).

196





ycr ahp 6tekilerde bulunmamaslnln sebebi herhalde, uzunasrrlardan biri Strnni Mrlsltmanhk anlayrgrnrn kuwetle hnkimoldutu Anadolu'da, bu anlayrgrn temeli olan tevhid akidesine

taban tabana zrt, kamufle edilmesi gtig bir inang olugu olsa ge-rektir. Nitekim sdz konusu iki menkabede de kamufle bir tarz-da ortaya konulmuqtur.

M en dhtbu'l-Kudstye'de Agrk Paga'dan bahseden krsrmdaonun ustirn vasrflan anlatrlrrken gu sdzler yer almaktddrr:

Crinki takdir var idi ezeli

Gor ki ne krldr lntf-u Lem YezeliDiledi kudretin krla zAhir

Milum ola habis ger tahirDiledi kendtyi krla mllumAdemt soretin krlur merkome

Yani Cenab-r Hak kendi kudretinin agr$a grkmasr ve insan-

lar tarafindan tanrnmasr igin insan geklinde gdrtnmeyi uygun

bulmugtur. llk bakrgta, Allah'rn, tamnmak igin insanlan yarat-

maya karar, verdi$i ve bu sebeple Hz. Adem'i kendi sOretinde

yarattrgr geklindeki lslimi telakkiyi imi ediyor intibarnr uyan-drrabilir. Fakat, yukarrya ahnan bu s6zler, yer aldr$r metinlebirlikte miltAlaa edilecek olursa, o zaman bahis konusu yaprla-

nrn, Adeti Agrk Paga oldu$u intibAr uyanryor. Nitekim biraz

aga$rda Agrk Paga iqin

Mazhar-r Hak muzhrr-r kudret

Nokta-i ilm merkez-i hikmet5l

srfatlan kullanrlarak Agrk Paga'nrn sanki Cenab-r Hakk'rn zu-hur ettiti beden olduSu anlatrlmak istenmigtir.s2

50 Mendftrb-K.ud, v. 8la.

5l 4.6.c., v.8lb.

52'BektagtliSe hulol inancrnrn ancak XV yuzyrlda Hur0filer tarafindan sokuldu-gunu ileri s0renler vardrr (msl. bkz. Cl€ment lluan, llur0fiya , Ell). tlalbu-

198



Hulril inancryla ilgili asrl earprcr ifadeler virdyetndme-i ot-man Baba'da bulunmaktadrr. Burada nakledildi[ine g6re, Ot-man Baba, Tirrnacr Baba adrnda bir geyhin tekkesine uSramrg

ve misalir olmugtur. Qun ol Tirrnacr Baba ol kan-r pur_hagme_ti gortib miigahede cyledi. G6rdri kirn ol Lrest llezrni''cle veileminde ruhlara hitab eden srrr-r hakikat ve zar-r bimisal olkdn-r Alicen6brn yuzi ve gonltrnde tecelli eylemig, Dahi naza-nnda secde-i izzet birle nAz ti niyaz eyledi. 53 yani cisim ola_rak yaratrlmadan once ruhlar dleminde insanlara Ben sizinrabbiniz de$il miyim? geklinde hitap edip onlardan ,.Ever,

rabbimizsin cevablnr alanAllahlns otman Baba'da tecelli et-ti$ini gdren Turnacr Baba, dntinde secde yapm$tl. Zaten mu-

ridleri de hep Orman Baba'ya Srrt yezdan diye hitap ediyor-lardr.ss Bir defasrnda, varna kadrsr tarafindan tutuklanan mti-ridlerine Korhman, horhman him boynuzlu hoyundan boynuz-su7 hoyunun hahhmt altverici dest-i hudret benim,, diye tesellivermig ve gerqekten de onlan kurtarmrgtr.s6 Bir bagka seferin-de Otman Baba, butun milridleriyle tutuklanrp lstanbul'a geti-rilerek Fatih'in emriyle Krhg Manastlrt'na (muhtemelen bu-gUnkri Kalenderhine Camii) hapsedilmigti. Kadrasker OrmanBaba'ya: Babau$tm, Tanrt'yr bilirmusiin? diye sormug, o da $imdi Tanrt ile sdylegtrr gelirim cevabrnr vermigti. Kadrasker Gel imdi ol soyleSdi(in Tanrfyt bana g6ster demesi rizerineOtman Baba kendini gosterip goyle baSrrmrgtr: ..yd bu slyleyenhimclir? sl Bu sdzlerin aqrkga ifade etti$i tizere Otman Baba Al-

53

54

55

56

57

ki Xtv yuzyrlrn ikinci yarrsrnda yazianMenilhtbu'l-Kudstyc'de hul0l inancrnrnyer alinasr, bunun qok daha eski bir gelenelinin bulundugunu g6sterir. Elvan

Qelebi hitap ertili z0mrelerin yabancr olmadrlr bir inancr dite getirmektenbaska bir gey yapmryordu. O halde bu inancrn Bektagilipe sonradan girdiginidegil, daha teqekkulu srrasrnda mevcut oldugunu do;unmenin daha dolruolaca$rnr santyoruz.

Vildyetndtnc-OB, v. 65a.

Bki. Kur'an-r Kerim, el-Arat,l72.Vilayaname-Ol|, v. l08a-b.

A.g.e., w. 96b-97a.

A.g.e., v. 164b.





insan timsAli kabul cdilmektedir.6t

Durum boyle olunca, lran ve MiverAunnehir'de Abbasiler

zamanrnda tegekktil eden BcyAniyye, CenAhiyye, Ntimeyriyyc,

llulnraniyye vc RizArniyye gibi, eski Zcrdtigti qevrclcrdcn kay-

naklanan agrn $ii firkalardaki hulfil inancrm anlamak mum-kun olmaktadrr. Bu firkalann hepsi de hulol esasrna dayan-

makta olup Allah'rn Adem Peygamber'den srrayla buyuk pey-

gamberlere, sonra Hz. Ali'ye, ondan Beydn b. Sem'8n'a (BeyA-

niyye mezhebi); yahut Hz. Ali ve sonra evlidrna (Cen1.hiyye

mezhebi); yahut Hz. Ali'den evladrna, ondan Cafer-i Sadrk'a,

ondan Ebu'l-Hattab el-Esedi'ye (Hauabiyye mezhebi) hulolu

gibi birbirinden az farkh telAkkilere sahiptir.62 Meghur Mukan-na'rn da, Allah\n kendisine hul0l ettigine inandrgrnr biliyoruz.Mukanna'a gore Allah 6nce Hz. Adem olarak yeryuzrinde 96-runmog, sonra Nuh Peygamber'e hul0l etmig, ondarr srrasryla

britun btiytik peygamberler vasrtasryla Hz. Muhammed'e ka-

dar gelmigtir. Hz, Muhammed'den Hz. Ali'ye hul0l eden Allah,srrayla evlAdrna ve nihayet EbO Mrislim Horasani'ye gegerek

onun bedeninde yagamlg, en son olarak da kendi vocudunahul0l etmigti.s3

Mukanna'nrn bu telAkkisi ile yukanda Otman Baba'nrn sdz-

leri,6a Kaygusuz Abdal ve Muhyiddin Abdal'ln nefesleri65 ara-

srndaki yakrnhk hattd aynilik sezilmeyecek gibi deSildir. XVyuzyrldan g0numuze kadar manzfim Bektagi v€ Krzrlbag ne-

6l A.g.e.,s.120-122.

62 Msl. bkz. el-Batdadl, s.255-259. 56z konusu frrkalann bu inanglanna dair da-

ha genig bilgi iqin g6sterilen saylalara bakrlmahdrr, Burada gunu da belinmekgerekir ki, el-Farh, el-Milel vs. kaynaklarda lX-X, yiizyrlrn {rnlu murasawrfla-rrndan Halllc-r Mansur'un da hul0l itikadryla ittiham edildigini ve yukarrdasayrlan frrkalarla aynr tasnifc tebi tutularak hulOliyyc baghlr altrnda incelendi-

fini gdniyoruz. HallAc-r Mansur hnkkrnda bu konuda zrr gOrirgler bulundulu,bazrlannca kafir addedilirken, daha sonraki kugklarca ehl-i revhid ve gerqek

bir mutasawrI sayrldrfr mjllumdur.63 El-Dagdadt, s.225.

64 Ekl. yukarrda s.l.l8.

65 Bkz. yukarrda s.138.

201



feslerinde bu fikirlerin defalarca terennilm olunduSunu g6ru-

yoruz.

Hulul lnancr Kaygusuz Abdal'dan sonra en aErk ve segik birbigimde

ahlsmail Hatiyi'nin nefeslerinde ifadesini bulmug-

tur. Meseli o bir nefesinde

LA fetA ille Ali ganrnda olmugtur nuz0lHadd iginde sikke v0 dinarsrn sen yA AliEwel u Ahir de sensin Znhir tt BAtrn da sen

Akl-r Ewel'den huveydA yarsrn sen ya Ali66

derken Hz. Ali'nin ul0hiyetini,

Yer yogiken goli yof,iken ta ezelden var idimGevherin yek dAnesinden ileru perkar idimGevheri ib eyledim tuttu cihanr ser be-ser

lns u cinni Ar9 u Ktrrs'i yaradan Settar idimGirdim idem donuna slmml kimse bilmedi

Men o beytullah iginde ta ezelden var idim67

mrsrdlanyla da, ondan sonra Allah'rn kendi bedeninde ceset-

lendigini anlatryordu. Bektagi ve Krzrlbag giirinde en gok Hz.

Ali'nin, ondan sonra da Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin terenntimedildiSi gonilur. Mesela Pir Sultan Abdal'rn

Gafil kaldrr pu gonlunden giimAnrBu mulkiin sahibi Ali detil miYaratm trr on sekiz bin Alemi

Rrzrklan veren Ali de il miff

krt'asr ile Virini'nin

Hat0yl Divanr, s.150.

A.g,c., s.156.

Oztclli, Pir Sult an Abilal, s.94.

66

67

68



Ezel Ebed Ali derim

Dugdum meded Ali derimYokdur aded Ali derim

Ali Ali Ali Ali***

Ewel O'dur Ahir O'durBAtrn O'dur ZAhir O'durTayyib Ol'dur Tdhir OlAli Ali Ali Alise

geklinde devam eden manzfimesi, bu giirlerin en aqrk olanla-nndan sayrlabilir. Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin de aynr aqrkhk-la ifade edildiSi gorulur. gniri meqhul gu nefes bu bakrmdanhayli ilgiye deger:

Pirim HrinkAr Hacr Bektag Veli'sin

Cumlenin muradrn verici sensin

Gtimanrm yok 9ek getirmem Ali'sin

Mt'minin namazl orucu sensin

***

Krzr o lan etdin boyle velisinlsmin Alemlerde gezer dolusunAbdal Musa Sultan, Krzrl Deli'sin

:::-t',kahredip krncr sensin

Nuru vardr Muhammed'in nurundalkisi bir oldu Ali srmndaSrrat'da Mizan'da Mahger gunonde

Aleme suali sorucu sensinTo

69 Atalay, s.83

70 A.g.c., s.62.

203



Perigan Baba adh gAirin 5u iki krt'asr da agaSr yukan aynr

meAldedir:

Evvel gelip Ali olan

Sonra gelip Veli (Hacr Bektag) olan

Ebedi Ezeli olan

Hak Muhammed Ali Hak'drr

Hacr Bektag Veli Hakdr

Perigan pes ol ebed kAm

Nefes bulsun bunda temam

Ewel Ahir vesseldm

Hak Muhammed Ali Hak'drr

Hacr Bektag veli Hak'dr/r

Ayin-i Cem'lerde okunan nefeslerde ultrhiyyeti terenntim

olunan yalnrzca Hz. Ali ve Hacr Bektag degildir. Hacr Bek-

tag'tan sonra Bektagi evliyisr araslna giren belli bagh btiyuk

gahsiyetlerin de ulohiyyetleri ifade edilmigtir ki, tenAsuh inan-cr bahsinde nakledilen Muhyiddin Abdal\n Otman Baba hak-

krndaki nefesi bunun en gtizel orneklerinden biridir.

Butun bu menkabe ve nefeslerden bir sonuq qrkanlmak iste-

nirse gorulecek olan gudur: Ana inanq, Allah'rn once Adem

Peygamber olarak yeryozunde goriindugt, sonra srrastyla 6te-

ki btiyrik peygamberlerin ($it ldris, Nuh, lbrahim vs.) beden-

lerine hulol ederek en son Hz. Muhammed'de zuhura geldigi-dir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye, ondan evladrna hulul eden

Allah, daha sonra $iilik tarihinin buyuk isimlerini dolagmrg ve

Hacr Bektag'a gelmigtir. Hacr Bektag'tan sonra ise, Bektagili$in

takdis ettig,i butun buyuk evliyayr dolagarak onlann vticudla-

nna hulfil etmigtir.T2 Bu hriviyetiyle bu telikkiye tecesstid, yani

Allah'rn bir insan vticudunda cesetlcnmesi de denilcbilir. Ot'

man Baba'nrn sozleri tam bir lecessud ifadesidir.

7l Samancrgil, s.149

72 Bcktagtlikteki hulol inancrntn Hz. Ali ile ilgisi hakkrnda bkz. Birge, lll, 134-

204



Hulol inancrnrn lran'da Ehl-i Haklar'da da Anadolu'dakine

benzer niteliklere sahip bulunduSu gdrtilmektedir.T3 Ehl-i

Haklar'a gore, Cenab-r Hak tanrnmamaktan srkrntr duyan birTann'drr. Tanrnmayr istedi$i iCin Cesitli gehrelerde g6rtinmek

arzusundadrr. Bu sebeple bazan, Hz. lsa gibi bdkire bir anne-den, bazan Fatrma b. Esed gibi g6rtinrigte EbO Talib'in kansr

olan bir kadrndan Hz. Ali olarak dotar. Dogugu daima fevkalA-

deliklerle doludur.Ta Anlagrldr$ tizere, Allah'rn ruhu her insa-

nrn bedenine hultrl etmez. Onun hulol edece$i bedenin hem

maddi hem minevi bakrmdan her ttirlu noksan, kusur ve ko-

ttihiklerden annmlq olmasr lizrmdrr. Boyle insanlar az oldu$u

igin tam hul0l ancak Hz. Ali'de olmugtur.TsAllah bir bedene hulol edecegi zaman, dort b0yuk melek

(Cebriil, Mikail, lsrefil, AzrAil) bu ideal bedeni aramaya koyu-

lurlar. Sonunda birtakrm igaretlerden o bedenin banndrfr ev

bulunur. Boylece Allah o evde do$acak gocuf,a hul0l eder.76

Ehl-i Haklar bu soretle Allahln girdigi o vricOda $ah-mihmanveya Hudd-mihman, yani Allaht misafir eden beden adrnr ver-

mektedirler.tl Bazan Allah Hz. Ali'de oldu$u gibi butrin htrvi-yetiyle bir bedene hul0l etmeyebilir. Bu takdirde ya fiilleri ile,

ya srfatlan ile veya z1tr ile tecelli eder. Ama bunlann iiqtintinbir arada bulundu$u bir beden Hz. Ali'den sonra gelmeyecek-

140. Gunfim0zde BektaSt veya Krzrlbaglar arasrnda tenis0h ve hulOl inancrnrn

eskiden oldutu gibi tam huviyetiyle devam ettisini s6ylemek zordur. Bu

inanqlar ge5itli fikir qeweleriyle pek temasr olmayan halk arasrnda muhafaza

edilmckle beraber, aydrn kesimde tevil cdilerek gurumiz telakkilerine uydu-

rulmaya qal$rldrtl gdzden kaqmaz. Eskiden bazt mutasawrllarrn, Allah'rn nu-

runun grizel ytzl0 insanlarda tecellt eyledigine inandrklannr biliyoruz. Hauibazrlannrn bunu hul0le kadar vardrrdrklan da milumdur. B6yle bir hul0linancrnrn Hulmlnlyye mezhebi mensuplan arasrnda da bulundutu anlagrhyor

(bkz. el-Bagdadt, s.259).

73 Bu konuda bkz. Bruinessen, Krirtluft, Turhhih, Alevflih, s.166-176..

74 Mukri. s.497. Krg. yukanda Buda hakkrntla naklcdilen rncnkube (Rubcn,

s.5l) ve ZerdugCun doluguna dair ifadeler(bkz.

Widengren, s.120-122).75 MusazAde, s.57; kr9, Rubcn, s.51.

76 MusazAde, s.60-61.

77 Mukri, s..198.

205



tir.7E Bu itibarla, Hz. Ali'den sonra Allahtn hul0l ettili hiqbirbeden tam huhile mazhar olmug de$ildir.

$ekil(Don)

DeSigtirme (Metamorfoz)Eskigat insanrnrn kafasrnda yeryrtztnde mevcut her cisim, hermadde, bir kuwetin tagryrcrrdrr. Ayn g6ninseler de, nevilerarasrnda esasta yine de birtakrm benzerlikler vardrr. Bu ben-zerlikler, aralannda bazr gekil detigikliklerine yol aqarlar. Ohalde bir cisim birden lazla goninugler altrnda tezahrir edebi-lir; bir insan, hayvan veya bitki, yahut bir egya bigimine gire-

bilir.Te Fakat bu gonintigte degigik gekiller gegici olup o cisminasrl mahiyetini defiigtirmezler.e

lgte dtinyanrn birgok yerinde meydana gelen efsAneler, ma-

sallar ve menkabelerde yer alan gekil de$igtirme motifini ince-leyen aragtrncrlar, bu motifin insan guurunun altrndan ve ya-ratrcr gricunden grkan arzulann ifadesinden ibaret oldu$unuileri sortiyorlar ve henuz benligini btrtuntiyle hazmedememig,

ferdilegme yolunda bir gahsiyetin huviyet sembolu olarak yo-rumluyorlar.s Bu yirzden pek gok efsdne ve masalda, insan ve-

ya hayvan olan insanlara rastlanrr. Bu bakrmdan gekil de{igtir-menin en gok gdze garpan moriflerden biri oldu$u rahatgasoylenebilir.s2

$ekil degigtirme genellikle tistrin bir guq (yerine g6re Allah,sihirbaz, cadr, evliyA) tarafindan, ya yaprlan bir iyilige kargrhk

mtikifat veya kotuluSe cezd olarak gergeklegtirilmektedir.s3Qo$u defa bu motifle, bir a$acrn, hayvanrn yahut cansrz bir

78

79

80

8l82

83

Musazide, s.56. Ehl-i Haklar'daki bu hulOl inancr rizerinde daha genig bilgizikredilen bu iki eserdc vardrr.

Roux, Faunc, s.235-236.

Bkz. "MCtamorphose", D lctlo nnal rt dc s Sy mbole s.

A.g.c., aynr yerde.

A.g.e., aynr yerde; Boratav, Tarh Folhloru, s.76; Saim Sakaollu, Anailolu TtirhElsAnelerindc Tc5 Kesilme Motf , Ankara, 1980, s.28-29.

" M€tamorphos e", D ictionnaire de s Sy mb ol c s ; Sakaoglu, aynr yerde.





igcri gircr vc l<aybolur. Gaybi Bc$ atryla pegindcn gclir vc clcr-

viglerclen kovaladrf,r Ahuyu ister. Dervigler gormediklerini s6y-

leyip bir de peyhlerine bagvurmasrnr bildirirler. Gaybi Be$'

*.ydun denilen salona girer ve Abdal Musa'yt postunda otu-

,,rr-k"n bulur. Kendisine durumu anlattr Abdal Musa cubbesi-

ni yukan kaldrnr ve koltulunun altrna saplanm$ oku gosterir'

Bu manzaradan ga$krna donen Gaybi Bef,, yaraladr$r Ahunun

gergekte Abdal Musa oldulunu anlar ve basrglanmastnt diler;

Iyr." muridli ,e kabultinti ister.86 l;te boylece, Gaybi Be$ Ab-

dal Musa'ya mtirid olur.

Uquncti ve son mcnkabe Sultan $ucAuddin'e aittir' Bir giin

Acem erenlerinden Baba Hnki adryla me$hur biri abdallarrylageyhe mririd olmak uzere Rum'a do$ru yola koyulur. Yollan

bii Cole dUger. Tam gdltin ortasrnda ilerlerken ini bir firtrna gt-

kar, yonlerini gagrnrlar. Yorgunluktan ve umitsizlikten tr.iken-

mig tir haldeyken, birden yanlannda yorgun tavrrh bir geyik

peyda olur. Dervigler onu yakalayrp etini yemek amacryla bo-

gazna bir kugak ba$,larlar' Ama geyik silkinip^z

bteye kaqar'

T"krut yakalarlar, yine kurtulur. Bu sekilde u$ragrrken bir ko-yun yamna kadar geldiklerinin farkrna vanrlar' O srrada kova-

iadrklan geyik kayboluverir. Bunu g6ren muridler ve Baba HA-

ki, erenlerden birinin kendilerini kurtarmak igin geyik donu-

na girerek boyle yaptr$rnr anlarlar' Nice zaman sonra Rum'a

gelil Sultan $ucAuddin'e misafir olurlar. Yemekten sonra Sul-

iun, Aubu'ya baglanna geleni o sdylemeden bir bir anlatrr ve

geyigi yakalamak iqin kullandrklarr kuqa$rqrkanp Onlerine

"tu..bzaman Baba HAki ve abdallan, kendilerini g6lde firtrna-

dan kurtaran ve koyun yolunu g6steren geyitin Sultan $ucA-

udclin oklu ,unu anlarlar ve toPtan mtiridi olurlar.sT

Dikkat edilirse ozetle yukanya ahnan gu tig menkabede ortak

bir nokta vardrr ki, o da geyik gekline girmig velilerin yol goste-

riciliklericlir. ozellikle son ikisinde geyikler, kendilerini avla-

mak isteyenleri mistik yola gotiiren bir krlavuz (initiateur) ro-

86 Mendftrb-KB, s l-4.

87 Mldyelnllnre--5,S, w. 6b-7b.

208





bir geyik grkarak konugmug, kendisinin Hz. lsa oldugunusoylemigtir. Bunu goren ve avcrhktan vazgeqen Hubert, he-men Hrristiyan olmug ve zamanla avcrlann azizi mertebesineyoksclrnigtir.s

Aslrnda bu urcnkabcrrin Saint llubert'e dcSil, llacr llcl<-tag'tan az once Orta Anadolu'da yagamrg Saint Eustatius'a aitoldu$u, XV yuzyrtda Saint Hubert'e mal edildigi belirtiliyor.slHatti Hasluck, esasrnda bu menkabenin Saint Eustatius'a bileaidiyetinin kabul edilemeyeceSini, zira Hacr Bektag'a ait olugu-nun daha kuwetle muhtemel bulunduSunu soylemektedir.Ona gore Hacr Bektag'rn buna gok benzer bir menkabesi,var-

drr; ustelik bu tip menkabeler Hrristiyan azizlerinin karakter-lerine zrt bir nitelik arzetmekredir.s2 Roux da bu likri teyidederek Hrristiyan azizlerine mal edilen bu menkabelerin Turk-ler'in Anadolu'ya geliglerinden daha eski olmadrklannr, hay-

vanlarla ilgili bu tip inanqlann Orta Asya'da temel inanqlardan

oldufunu soyler.e3

Roux bu inanglarrn $amanizm'le alakalr oldufu kanaatinde-

dir. Ona gore $amanizm'in hakim olduSu eski Orta Asya rop-raklannda hayvanlann iktisadi hayattaki 6nemli rolu gama-

nizm'e de yansrmrgtrr. $amanlann yaptr$r hemen her iyindemutlaka hayvan yer almaktadrr. Bir bakrma $aman, insan-hay-

vandrr. Diigman ruhlara kargr hayvan krh$na girerek savagrr;

gOkyuztine yaptlgr seyahati hayvanlar aracrh$ryla yapar. Bu iti-barla geyik krhf,rna giren Turk derviglerinin bu menkabeleri

$amanizm'le ilgilidir; Budizm'le alakasrnr dtrgtinmek gokuzaklara gitmek olur.ea

Bu konuyu en iyi inceleyenlerden biri olan Saadet Qa$atay

ise aksi gorupti ileri surmekte, hattA meselenin Budizm'le il-

90 llasluck, Bcfttastlift Tbdhilileri, s.63: Saadct Qalatay, Karaqay Halk Edebiyatrn-

da Avcr Bineger , Fuail Kdpriilu Armaganr, lstanbul, 1953, s.97.

9l A,g.rr., aynr yerde; Roux, ?adltlonr, s.28,1.

92 llasluck, aynr yerde.

93 Roux, s.285.


210



gisini drneklerle orraya koymakradrr. Qa$atay, Mtisluman veHrristiyan menkabelerindeki geyik gekline girme motifinintemelinde Buda'nrn menkabelerini gormektedir.es Gergektenbir l<arprlagtlrna yilprlclrf,rncla araclal<i benzertil< rrcrhar gdzt:

girrlrrrrirl<taclrr, Mcse lA Uygurta J.tir t|krhu (rrrcrrl<rrlre) nrccntu-asrnda Buda'ya ait goyle bir hikAye anlatrlmaktadrr: Aclamla-n, Saketa Krah Kosala iqin buyrik bir bahge yaprrrmrglar veiqine bir sriru ceyldn koymuglardrr. Bunlardan birisi de Bu-da'drr, ama kimse farkrnda degildir. Buda kendi arzusuylagosterigli bir ceylAn olarak krala gortinur. Maksadr onun dik-katini gekerek kendini avlatmak ve bu s0retle bahqesinden

yedigi otlann minner borcunu odemektir. Ama kral bu grizelceylanr vurmaya kryamaz ve bir daha av yapmayacaglna tov-be eder.e6

Bir bagka menkabe de gudur: Kral Dantipdla bir gtin orman-da gezerken kalabahk bir ceyldn srinisuyle kargrlagrr ve pegle-

rine driger. CeylAnlardan biri Buda'dan bagkasr degildir. Oteki-lerini kurtarmak igin kendini fedaya karar verir ve sriruden

aynlarak bagka bir y6ne koqar. Bu gosterigli ceylanr avlamaktizere Kral Dantipala pegine duger. Biraz uzaklagrnca ceylandurur ve dile gelerek yaprr$ igin do$ru olmadr$rnr, canhlanoldurmemesi gerekti$ini krala soyler. Buna krzan kral hemenkrhcryla ceyldn'rn (Buda) kafasrnr kesmeye yeltenirse de kolukrnlarak yere dtiger; yer yanhp krah yutar.sT

Uygurlar'rn Budizm'i kabul ettikleri srrada Uygurca'ya gev-

rilmig bu eski Budist menkabelerin, yukanya aldrf,rmrz Mrishi-man ve Hrristiyan menkabelerinin prototiplerini tegkil ettilinisoylemek fazla hayalperesrlik olmasa gerektir. Bunu destekle-yecek bir bagka husus da, S. Qa$atay'rn Karagay halk edebiya-trnda tespit etrigi Avcr Bineger ve geyik hikAyesidir. Bu hikA-yede Bineger adrnda amanslz bir avcrnrn geyikler ildhrnrn kur

95 Cagaray, a.g.m., s.9fi aynl yalar, Turk Halk Edebtyatrnda Gcylge Dalr BanMoti0er , fDAl', 1956, s.157, 158, 164.

96 Ruben,s.13.

97 A.g.c.,s.l3-14.

211



olan di5i bir geyi$i yakalamak istemesi sonucu trpkr Kral Dan-

tipila gibi 6himu bahis konusudur.es

Geyifin, Kaygusuz Abdal ve Baba HAki menkabelerinde ol-

du$u gibi yol gosterici rolunu vurgulayan Budist menge'li bazr

Orta Asya Tiirk masallan B. Ogel tarafindan nakledilmigtir.Bunlardan bir Gtiney Sibirya masahnda, oniine grkan geyitikovalayan bir bahadrrdan s6z edilir. Geyrti stire siire bir datrn

dnrine gelen bahadrr, agrlan daSdan iqeri giren geyitin pegin-

den dalar. Az sonra geyik kaybolur ve bahadrnn kargrsrna Ye-

di-Tann (Kuday) qrkar.e Yine Ogel'in naklettisi benzer bir Al-tay masahnda da, aynr motif i$lenmigtir.lm Bu motifin, Dede

Korhut Kitabr'nda ve XlIl. yuzyrldan itibaren Anadolu'da te-gekkul eden dini ve destani edebiyatta da bol bol kullanrldr$r-

na gahit oluyoruz.lor

XIII-XIV yrizyrlda yazrlmrg anonim bir Trirkge tefsirde bile,

Buda'ya ait Dantipila menkabesinin az farkla Hz. Muhammed

ve Hz. Hamza arasrnda geqen tarihi bir hddiseye uyarlandrsr

gortilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Hz. Hamza evde iken kifir-

ler Hz. Muhammed'e igkence etmeye baglarlar. O srrada Hz.Hamza onune grkan bir geyi$i kovalamaktadrr. Bir ara geyik

dile gelerek kendisini kovalamaktan vazgeqmesini, Mekke'ye

donmesini, orada kendisine ihtiyaq oldu$unu ihtar eder. Bu-

nun tizerine gehre donen Hz. Hamza durumu g6rtir ve igken-

cecileri cezalandrnr.t02

Eski harfli tap basmasr Mevlid nushalannda bulunan ve gti-

98 Hikiyenin orijinal melni ve terctrmesi iqin bkz. (alataS "Avcr Bineger",

s.I03-108. Aynr makalenin 93-95. sayfalannda hikAyenin Dantipila menkabe-

si ile kargrlagtrrmasr yer almaktadrr, Dantipnla menkabesinin (cataka) ash, Ga-

bain-Mnller, Uigurica IV, s.32-40ta bulunmakradrr.

99 Ogel, Tnrh Mitolojisi, l, 24.

tOO A.g.c., l, 5tt2-583. Masalrn aslr, Radloff'un nreghur Probcn koleksiyonunda

bulunmaktadrr (t, 312-3 l t).

l0l Mesela Bamsr Beyrek hikAyesi iqin bkz. Deile Korhut Kita}l., s,29.

102 Q.agatay, "Geyife Dair Bazr Motifler', s.153-15.1. Bahis konusu anonim tefsir

iqin bkr. A. lnan, "Esh TnrkCe UC Kur'An Terc0mesi", Trirh Dili, Mart 1952,

sayr 6.

2r2



numtizde de halk arastnda sevilerek okunan Hihaye-i Geyilt

baghkh yriz beyitlik mesnevinin de aynr mahiyette oldugu g6-

rtilur. Burada, daSda iki yavrusu olan ve insafsu bir avcr tara-

lrrrdan tuza$a dugrinilen bir geyisin Hz. Muhammed'den yar-

drm istemesi iglenir. Peygamber, yavrulannr doyurup geldik-ten sonra kdfir avcrya teslim olmak iste ,inde bulunan geyi$e

kefil olur. Daf,a gidip yawulannr getirerek Hz. Muhammed'e

emanet eden geyik, avcrya teslim olur. Fakat durumu g6rerek

insala gelen avcr hem geyif,i serbest brrakrr, hem de Miislii-manhgr kabul eder.ro3 Bu hiknyenin, karnrnda yavrusu olan bir

ceylanr avcrdan kurtarmak iqin kendini feda edcn Buda'nrn

anlatrldrgr Kral Brahmadotta cdtakasryla ilgisi S. Qa$atay tara-frndan incelenmig, aynr geyik hiknyesinin Kazakea manzum

bir varyantr ile de kargrlagtrnlmrgtrr.til

Bunlardan bagka Anadolu'da tegekkul eden lidini destAni ro-

man, efsAne ve masallarda da aynr motif kuwetle yer etmigtir.

Meseli Battal Gazi'nin babasr Hoseyin Gazi'nin avda bir geyi$i

tastlamasr, bunu takip ede ede bir kaleye gelmesi ve burada ba-

grndan gegenler hikAye edilir.los Buradakinden az farkh bir efsd-

ne yine Htiseyin Gazi hakkrnda Malatya'da anlatrhr.lG Bu konu-

da son bir misal olarak Ziya G6kalp'in nazma qekti$i meghur

AlaGeyih masahm zikretmek mumkiindtir.roT Butun bu zikredi-

len ve benzerlerinin bulunmasr her zaman iqin kolay olan 6r-

nekler, bahis konusu motifin Tiirkler tarafrndan lslam dncesi ve

sonrasr devirde ne 6lqirde benimsenditini ve ne kadar genig bir

sahaya yayrldrtrnr gostermeye yeterlidir sanryoruz.

Eldeki drneklerde iki ana konunun hakim olduf,u mti$ihe-

de edilmektedir:

103 Hihayc-i Mcvlidu'n-Ncbt, lstanbul, 13ll, s.28-32.

lO,+ (a atay, Av.t Blr.cgcr, s.95-961 aynr yazar, "Geyite Dalr Bazr Motiller", s.I57-

158. Kazakqa gcytk htkaycstnln ash, yine Proben, ltl, 665-6701e bulunmaktadrr.

I05 Menaftrb-r SeyyidBattalGozi, I, 8-9; VI, 2,1.

106 Metin icin bkz. Onder, $chirden $chirc, I, 134.

107 Masalrn tam metni icin bkz, F Abdullah Tanscl, Zlya Gohalp Krlliyatr: $ilrlcrve Masallar, Ankara, 1952, s.52-5,1.

21?



a) Manevi ytrce bir gahsiyetin, dosru yolda olmayanra. iyili-ge.sevketmek igin geyik gekline girerek krlavuzluk yrp*uri,

b) Geyik gekline girmig bu yuce gahsiyetin ikazrnr kabul ermeyenlerin feldkete u$ramasr.

gu iki nokra, lslim evliyisrna ait geyikli menkabcrcrin Bucracitakalarryla bir menge'li oldu$unu uitutq. oftayakoymasr iti-bariyle, bunlann gamanizm're degir, Budizm'le itgiuini g6ster-mektedir. Yine buttin bunlar bir dnemli hususu daha mJydanagrkarmaktadrr ki, o da geyi$in lslami devirde hem oria As-ya'da hem de Anadolu'da evliyihk mefhumu ile srkr alikasrdrr.

Bu aldkanrn tegekkrilunde ana faktorun, Budist catakalarda-ki Buda-Geyik mtlnasebeti oldulu anlagilryor. Budist TtirklerMushimanh$a geqtikten sonra Buda yerine Mtisrtrman evliyiyrikame ermiglerdir. Bazan geyik-evliyd arasrndaki bu srkr ilai,orneklerde gonildrigu sekilde birbirinin krhsrna girme ,urrrr,-da oldugu gibi, ba.zan da ikisi arasrncra gok yakri bir dostrukbigiminde tezahr.ir etmigtir. gifahi ve yazrh menkabelerde buhususu agrklayan pek qok misal varrdrr. Mesera, Ahmed-i yese-

vi'nin halifelerinden Hakim Ara'nrn meqhul meza. Hoca cela-Iuddin'in g.rdugri ruya sonucu, geyikrer sayesinde bulunmug-tur, Adr gecen, aragtrrmala'srrasrnda bir a$acrn etrafinda gecesabaha kadar geyiklerin zikrettiklerini gdrmug ve meza'n ora-sr oldu$unu anlamrytrr.tm

Ri'ayete g6re Melimetiligin tinhi temsilcilerinden Ebo Hafsel-Haddad (dl.S78) bir gtm sahrAda dostlarryla bulunduSu es-

nAda da$dan bir ceylin gelmig ve geyhin vucucluna bagrn"r yas_layrp kalmrgrrr.tm Kazerflntyye tarikarrnrn kurucusu seyrr iuolshak Kizerfint (61.1034) de yine dostlanyla otururken birceylAn gg]*U ve do ruca EbO lshak\n yanrna gegip diz sok_mtigtur.tlo

108 KOprUl0, llh Mutasavvfiar, s,77, not g.

109 Artar,l, 324. Bu zat hakkrnda bkz. G6lprnarlr,Melamilih vc Mclamll*,lstan-bul, 1931, s.5-6.

ll0 Auar, It, 296. Ebo lshak Ktzeront hakkrnda bkz. K6prulu, ,,Ebo lshak Krze-r0nt ve Anadolu'da lshakr-Kizeronr Dervigleri", Beileren, xxxrll (1960),s.225-212.

214



M enLhtb t T dc tt' l- Ar iJin S ey y itl Eb u' I -VeJa' da an la tr ldr$t na go -

re, geyhin onde gelen halilelerinden Ramazan Mecnun da,

da$lardaki butun geyiklere soz geqirebilmekte, onlara dedigini

yaptrrabilmektedir.llr Bunlara benzer bir misal clc Menahtbu'l'

I(ld.siye'dc lncvcutttlr. Ruracla cla, Baba llyas'la Atratkrlu'ya gc-

len Dede Garkrn halifelerinden Aynu'd-Devle'nin, yolda da$-

lardan gegerken etrafrna geyiklerin toplandr$rndan s6z edi-

lir.t12 Son bir ilgi gekici misal, Geyikli Baba'ya daindir. Osmanlt

Devleti'nin kuruluguna da adr kangan bu tantnmrg Turkmen

geyhinin da$arda geyiklerle dolagtrgr, onlann sutuyle beslenip

icabrnda kendilerini yuk ve binek hayvanr olarak kullandrSrna'

dair muhtelif kaynaklarda rivayetler yer almaktadrr.rt3 "Geyik-

lere merkeb-i evliyd (evliyAnrn bine$i) derler" atas6zurla halk

arasrnda geyih-evliyd mtinasebetinin telAkki tarzrnr gosteren

bir ifade biqimidir.

Hacr Bektag'tn, tarikat mensubu biri tarafrndan yaprlan ve

ash halen Hacrbektagtaki muzede bulunan meghur resminde,

kuca ,rnda bir karacanrn durdu ,u g6rulur. Anadolu'nun bir-

gok yerinde karacalt BektaSi veya Krzrlbag evliyisr vardtr' kiKaraca Ahmed Sultan bunlardan biridir.115 Buyuk Krzrlbag de-

lll Bkz. MenahrbtTacn'l-Artlin SeyyidEbu'l-Vela, lstanbul 0niversitesi Kutnpha-

nesi, nr.3427, v. 56b.

Ll2 Mendh$-Kud, v. l2b.

I l3 Bu rrrcnkabc vc Geyikli Baba hakkrnda Oruq Be , AsrkPalazAdevc

Ncarl'nintarihleri ile, Solakzide ve Alt'nin umOml tarihlerinde bilgi vardrr. Ayrrca,

Nc/ehdtul-Ons, Tercemc.i Sohoyrh, Galdcstc'i Riyazt lrlan ve benzeri tasav'

vuli ve um0ml biyografik kaynaklarda 6nemli kaynlar bulunur. Kdprtrlir ve

G6lprnarh da zaman zaman bazr eser ve makalelerinde kendisinden bahset-

miglerdir.

I 14 Boratav, Tttrh F olhloru, s.7 l.

ll5 ozretli, ..Eski lnanglann Bugunku lzleri", r. llluslararasTiirh Folhlor Kongre-

si llildirileri, Ankara, 1976, lV 245'246. Karaca Ahtnet icin bkz' Menit|lrb'

ItBV, s.l8-20;Saltrhnama, v' 26la; Tcrcemc'l $ahayrft, s.33; Kunhu'l'Ahbar, V'

62. Bu konuda bir de amat6r bir araSnrma yaytmlanmt5ttr: Mehmet Yatnan,

Karaca Ahmed Suhan llazrealcri, lstanbul, 1974. Karaca Ahrnct'in qift surer-

ken iki gelk kostuguna dair bir gifAhi menkabe icin bkz. Tanyu, Adah l'crlc-

rl, s.143.

215



delerinden ve velilerinden sayrlan Hasan Dede'nin de geyikler-

le hagir negir oldutu, yanrna tuz alarak da$lara gekilip geyikle-

re tuz yalattrgr rivAyet edilir.l16 Koyun Baba da aynr pekilde ge-

yiklerle srk srk bir arada gorultir ve onlara srrtlannda ta$ tagr-

trrmrg.tlT Mrnrg kasabasr yakrnlannda ttirbesi bulundu$u s6y-lenen, Toroslar'da Elbeyli agiretinden qrkma Bozgeyikli De-

de'nin bu ldkabr da, anlagrldrf,r gibi geyiklerle unsiyetindenileri gelmektedir.rrs Nihayet Pir Sultan Abdal'rn gu krt'asr Krzrl-

bag dedelerinin geyiklerle munasebeti hakkrndaki inancrn birbagka ifadesidir:

Haberim duyarstn geyikler ileYaramr sararsln gehidler ile

Krrk yrl daSda gezdim geyikler ile

Dost senin derdinden ben yana yanalle

Bektagi ve Krzrlbag evliyisr kadar olmamakla beraber, bazr

Stinni evliyinrn da geyiklerle ilgisine dair rivayetler vardrr.

Meseld Kayseri yakrnlanndaki Hasanda ,r'na adrnr veren HasanBaba'nrn Kayseri'de imamhk yaptrgr, halkr bir turlti dogru yola

sokamadrSr igin da$lara grktrgr, orada geyikler ve ceylanlarla

konugurken goruldu$u anlatrhr.l20

Geyik ve evliyi mefhumu arasrndaki bu ribrtadan bagka,

Y6rtikler'de geyigin bolluk ve bereketle de ilgisi bulunduf,u

tespit olunmug, Yorukler'in mallan ve gocuklarlnrn sayrslnln,

agiretin yagadr$r yerdeki geyiklerin sayrslnrn artmasr veya ek-

l16 Benekay, s.29-30.

ll7 Onder,.Sehirden Sehire, II,40-,11. Koyun Baba igin bkz. E nabinger, "Koyun

Baba", EIl.

I l8 Ali llrza Yalgrrr, Oenrrpla Tttrhmen Oymahlarr, Ankara, 1977, 2. haskr, l, f3-|1; lhrtyu, r.l9l.

I I 9 (iolpurarh-lkrruttv, s. I 2 l.

120 Onder, Anadolu l:lsflnelcrl, s.8J-tt.t. thnyu da Arradolu'da gczdigi birgok tur-bede gcyik boynuzu bulundulunu kaydediyor (AdahYerleri, s.143, 155, 157-

158), ki evliyi,gcyik ba$lantrsrnr sergilcmcsi aqrsrndan gergekren dikkatc dc-

ler bir durumdur.

216



silmesi ile ilgili kabul edildigi gdriilmrigtrir.r2r Roux bunu Orta

Asya'daki eski telakkilere baShyor.r22 Geyi$in ugurlu bir hay-

van oldufuna, dolaylsryla kotri gozden, nazardan koruyucu

bir vasfi bulundu$una Tahtacl ve Yorukler'de oldu$u gibi,tz3

Anadolu'nun hemen her taralrnda inanrlmaktadrr. Bu ytzdengeyik boynuzunun nazarhk olarak kullanrldrSr da bilinmekte-

dir. Aynca Krzrlbagh$rn temel iyinlerinden biri olan musihip-

lik Ayininde, musahip adaylannrn ustu bir geyik postuyla or-

ttiltiyordu.r2a

lgte buttin bunlar ve benzeri uygulamalar, geyif,in bilhassa

Bektagi ve Krzrlbag zrimrelerinde mukaddes bir hayvan kabul

edilmesiyle aldkadardrr. Temelinde hig griphesiz Buda-geyikmtinasebetinden geligtirilen evliyd-geyik iligkisi bulunan bu

telakki, Anadolu'da ortaya grkmrg olmayrp lslam oncesine da-

yanmaktadrr. Bu inancln sonucut gep$in avlanmasr kesinlikle

yasaklanmrg g6ninuyor. Brittn Tahtacr ve Yortik agiretlerinde,

geyik vuran avcrlann baglanna mutlaka bir felnket gelecef,i

inancrnrn mevcodiyeti dikkati Eekiyor ve bu konuda sayrsu

olaylar naklediliyor.t2s

l2l ltoux, Iraditions, s.283-284. Geyitin bu gekilde bolluk vc berekct tiursoli sa-

yrlurasura Aurcrika Krzrldcrililerirrde tlc rastlarrnraktadrr (bkz. "Ccrl', Dictl-

onnaire des Symboles),

122 Roux, aynr yerde.

123 A.g.c., s.281.

124 Osman Bayarh, Bcrgoma'ila Alrvt Gelini vc lnanclarr,lzmir, 1957, s.22.

125 Msl, bkz. Benekay, s,28; Roux. s.279-280; Boratav, Ttrh Folhlofl, s.7ll dztel-ti, Eshi lncnclar..,s.215. Bu son ikisinde anlatrldrtrns g6re, bir avcr digi ge-

yiklere ateg etmis, fakat eli kurumugtur (kr', yukarrda Kral Dantipila Citaka-

sr). Avcrlar gcyik vurduklan zaman da$ar deprem olur gibi sallanrrmrg. Sam-

sun Alagam havalisinde de, avcrlar avladrklan geyitin etinden kom$ulara da-

lrtmazlarsa ulursuzluk olur inanct vardrr. Ozellikle bu inancr, geyilin vurul-rnasr dolayrsryla zuhur cdecek bir feleketln yfiklinu eti alanlarla paylagnralt

rrrzrrsunun hlr tczshtirrl olarak gornrck ntuurkunrlfrr, I latlyl'rrin agrrlrrhki nc-

fcsi de, ashnda bir evliyl olan geyiti avlayanlann felAkcte ufirayacafr inancr-

nrn gozcl bir ifadcsldir (bkz. Golprnarh, Nr/crlcr, s.2,1{):

Sana deritn sana gcylh rrcnlcrBize sevda sana dalga verenler

Dilcrirrr McvlA'dan onnrtz vurunlur

Kaqma benden kaqma avcr de$ilirn

217



Geyi$in mukaddes tanrnmaslnr ve avlanma yasa$rnr dikka-te alan bazr aragtrncrlar, bu durumu eski Turklerid"Li Tot.-mist inanglara baSlarlar.126 Fakat vaktiyle E Koprulu'nrin hak-h olarak igaret etti$i gibi, eski

Turk inangla.ncla hayvanlarlailgili her moti[i, rnahiyetini hesaba katmadan Totemizm'e maletmek dofru de$ildir.t2T Bir defa gerek eski Turkler gcrekseAnadolu Turkleri arasrnda -Ozellikle Krzrlbag zrimrelerde- 9uveya bu vesileyle mukaddes tanlnan her hayvanrn avlama ya-sa$rna konu oldu$unu sdylemek zordur.l2E Eger her mukad-des hayvanrn Totemizm'le ilgisi bulunsaydr, 6teki hayvanlarigin de aynr avlama yasa$,rnrn bahis konusu olmasr gerekirdi.Aynca Totemizm'in en biriz esaslnln, hayvanrn, o totemebath klan ferdlerinin atasr idi$ine inanrlmasr oldu$u unurul-mamahdrr.r2e Halbuki eski Turkler'de geyi$e dair hayli efsAne

ve masal bulunmasrna ra$men,l3o bunlann hicbirinde Ttirk-ler'in geyikten turedigine ait ufak bir ipucuna rastlanmamasldikkate gayandrr.l3r Meghur ongunlann da Totemizm'dekiminasryla ata kabul edilmedigi ve rorem kavramryla

ilgisi bu-lunmadr$r malumdur.l32 Bu itibarla geyik avlama yasa$rnrn vebu yasakla ilgili inanglann k6kun{rn, Totemizm'den gok Bu-dizm'de oldutunu gOrdtigumtz evliyA-geyik ba$lanrrsr ile ald-

126 Roux, s.286; Er0z, s.397 vd. Bcdri Noyan da Bekurtliktc geyikle birlikte mu_kaddes tanrnan hayvanlan lbtemizm'e ballamakudrr (bkz. "Bektagtlikle Do-kunulmayan Hayvanlar", IFAD, sayr 279, Ekim 1972, s.643g).

127 Bkz. "ortazaman Trrrk Devletlerindc Huk0kl sembollerdeki Motifler",IHITM, ll (1939), s.34, not 3.

128 Mesela kurt, rurna ve digerleri iqin geyikrekine benzer bir av yasaEr bahis ko-nusu delildir.

129 Msl. bkz. Mensching, s.33-39.

130 ogel, Ttrh Mitolojisi, l, 568-i69, 570; Muzaffer Uyguner, "Qocuklarr Emzi.ren Ana Gelk Efsanesi Uzerine", TFAD, sayr 267, Ekim 1971, s.6104.

l3l ogel, t, 570. Yalnrz cenglz Han'rn arasrnln y0ksek Tanrr'nrn takdlriyle yara-trlmrs bir bozkurt, eginin de belaz bir digi geyik olduguna dair bir Mofol cf-sAnesinin varhsrnr biliyoruz (bkz. Mof,ollar'n Gizli farihi, rercime A. Temir,Ankara, 1948, s.3). Bununla beraber beyaz digi geyigin Molollar'da rotem sa-yrldrlrnr gdsteren hiCbir tarihl kayda tesadif olunmamrgtrr.

132 Bkz. giri5 krsmr, s.22.

218



kah bulundug,unu kabuletmek daha inandrnct olacaktlr.

Gerek lslam dncesi Orta Asya Trirkleri'nde gerekse Anadolu

Turkleri'nde geyikle ilgili inanglann bir de eski Turkler'in ikti

sacli hayatryla alAkasr bulundu$unu bclirtrnck gcrckeccktir,lJilhassa Gokturklcr'dc geyi$in bu aqtdart ortcnrli bir ycri ttltltr-

Sunu Orhun KitAbelerinden anlayabiliyoruz. O dcvirde geyik

avlamak hususunda bir yasaSrn olmadt ,tnt, dolayrsryla bunun

Totemist bir mahiyet arzetmedi$ini de bu kitabeler bize gos-

termektedir.l33 Herhalde bu iktisadi dnemin etkisiyle olsa ge-

rektir, G6kturk mezar taglannda geyik ve sr$rn figurlerinin bu-

lundu$u arkeolojik kazrlarda ortaya gtkmtgtrr.l3o Yine bunun

bir devamr olarak Anadolu Selguklulan'nda geyik alemli san-

caklann olduflu, hatti Mof,ollar'da da bu tip sancaklann kulla-

nrldrf,r anlagrlmaktadtr.I 3s

Ku5 $ek/ine Girme (Arnitofani)

Bu motifen gok Mendhbt Hau Behtagt Veli'de goze garp-

maktadrr. Hacr Bektag, Horasan'a hiicum edip Muslumanlann

mallannr ya$malayan ve Ahmed-i Yesevi'nin nefes o$lu Kat-

buddin Haydar't esir alan kAfir Bedahgan halkryla savaqmaya,

gahin donunda gitmigtir.136 Bedahgan ulkesini zaptedip kafir

lralkr imana getirmig ve onlara Kur'an okuyup namaz ktlmasr-

nr dsretmigtir. lsinin sona erditine kanaat getirdikten sonra,

silkinip bir gtivercin olmug ve halkrn gozu onunde Horasan'a

r:gup gitmigtir.l37 Hact Bektag, Ahmed-i Yesevi taralrndan icA-

zetle Rum'a halife gonderildiginde ise, yine bir gtivercin gek-

linde Sulucakaradyuk'e inmig ve bir tagtn ustune konmuS-

133 Orhun Abideleri, Tonyukuk kitAbesi, griney cephesi; sattr: l: "Geyik yiyerek'

tavgan yiyerek oturuyorduk. Milletin bolazr tok idi."

134 Esin, Turh Kfiltur Tarihi, s.95.135 Nejat Diyarbekirli, "Vestigcs des Croyances Altaiques f)ans I'Art Selcljouki-

rJe", Turcica, lll ( l97l ), s.62-63.

136 Menahrb-Hilv, s.10.

137 A.g.e. , s. 13.

219



tur.1l8 Onun grivercin donunda Rum'a (Anadolu) gelmekte ol-du$unu kerimetle kegl eden Rum Erenleri, kendisini burayasokmamak igin Hacr DoSrul'u ('[ugrul) ahcr bir do$an kugudonunda kargr gondermiglerdi. Bunu g6ren Hacr Bektag, tekrar

insan krlrtrna donerek Hacr Dolrul'u perigan edip Rum Eren-leri'ne veliyet giicunri gostermigtir.l3e

Yine aynr eserde nakledildigine gore, Horasan Erenleri ver-dikleri bir divete Ahmed-i Yesevi'yi gaf,rrmak igin turna do-nuna girmigler, bunu kegf yoluyla 6$renen geyh ve muridleriise yine turna krhf,rnda havalanarak onlan kargrlamaya qrk-

mrglardrr. ao

Hacr Bektag halifelerinden San lsmail, san bir do$an geklin-de Thvas'a gitmiS, kafirler kendisini yakalayrp dldurmek iste-yince yeniden adam olmugtur. Kdfirler ondan bu kerimeti 96-runce toptan Mtisltiman olmuglardrr.r4t Bir bagka halife ResfilBaba,la2 Begkang denilen yerde once bir geyik, sonra bir guver-cin donuyla kdfirlere g6runmug, bu sayede onlan Musltimanetmigtir.ta3

Hacr Bektag'rn Rum'a geligi ile alakah bir bagka menkabe de,

138 A.g.c., s.l8-19. Zikredilen bu irq menkabede Hacr Bekragrn savaga giderken

5ahin, bagka zamanlarda ise sulh ve sirk0net timsali gtivercin donuna girmesidikkate deler. O, yaptrSr iqin mahiyetine g6re don deliStirmektedir.

I39 A.g.e., s.19. Menkabenin sonun& Rum Erenleri'nin Hacr BektaS'la ba5a grka-

mayacaklannr anlayarak onu kendilerine bag yapmayr kabullendikleri s6yle-

nir. Bu menkabeler guntimtrzde de meghur olup, gok eskilerden beri defalar-ca Bektapl ve Krzrlbag gAirleri tarafindan nefesler geklinde terenn0m olun-muirur. Hacr Dogrul menkabesi az farkla Saltthnamc'ye de girmisrir (bkz.v.259b vd).

ll0 Mcndk$-llBV, s.l,l-15. Bu eserdeki kut sekline girmc mesclesi, gurada dahagenig olarak iglenmi5tir: genay Yola, "Zur Ornithophanie im Vildyet Nnmedes l{a$fi Bekrag", Islamhundlichc Abhandlungcn H..f. Kissling, 1974, s.l7g-t 79.

l.{ I Mrnltlrrb-l llJ V, s.tt2-8J.

142 Gerqektc Baba Resol'0n halifesi oldugunu bildigimi: Hacr llekrag'rn burndaonuu geyhi yaprldrlrnr gdroyoruz. Eser bu s0rctlc Babe Resol'[n hntrrasrnrdctigtirerek dc olsa muhafazs etmi$tir.

143 A.g.e., s.88.

220



Vilayetndme-i Hactm Sultan'dadrr. Burada Hacrm Sultanln da

kendisiyle birlikte yine grivercin donunda Rum'a ugtugu nak-

ledilir.leBu konuda son menkabe, Sultan $ucduddin'e aittir. Riviyete

g6re bir gun, kendisine kurban olarak bir koyun vermeyen sti-ni sahibine krzan Sultan, ordakilerin gozti onrinde go$e hava-

lanarak bir Sahin donunda geri d6nmrig ve koyun sunisune

saldrrm6trr.la5

Bu motifin, Bektagi mendkrbnAmelerinden daha 6nce veya

sonra yazrlmrg bazr metinlerde de 6nemli bir yeri olduSu gorti-

luyor. Dede Korkut hikAyelerinden birinde, Azriil'in, kendini

oldurmek isteyen Deli Dumrul'un elinden gUvercin gekline gi-rerek ugup kurtuldulu yazrhdrr.ra6 Eb0 Mrislim destanrnda,

Mervan'rn Ebo Mtislim'ibeyaz bir gahin donunda gordu$u ve

kendini yakalamak isteyen kargalan af,zrndan qrkardr$ ategle

yakrp kavurdu{u anlatrlrr.laT Gerqekten Ebo Mrislim'in taraf-

tarlannrn onun 6lumtinii bir turlti kabul etmediklerini, beyaz

bir gtivercin gekline giren Ebfi Mrislim'in g6$e havalanrp kay-

boldu$una inandrklannr Nizdmtlmulk kaydediyor.rasSaltrhname'de, San Saltrk'rn dripmanr olan cadrlann guvercin

donunda bir kalede yagadrklan ifade edilir.rae Hatta XV yirzp-

hn tanrnmrs Sfrft moelliflerinden Ahmed-i Bican'rn halk ara-

srnda gok okunan Envdru'l-Agrkin adh eserinde bile bu motifinsrk kullanrldr$r goruhir. Meseli Davut Peygamber'den bahse-

dilirken, geytan'rn onun gdzline krymetli taglarla slislU altln

bir grivercin soretinde gonindfiEu;ts Hz. Muhammed'in ruhu-

144 Vildy e tndmc-HS, s. I 7-18.

145 VilaycenAmc-S$, v 27a. Yukarrya ahnan bu menkabelerden ayn olarak, Bckta-

9l Krzrlbag giirinde de Abdal Musa'nrn, Pir Sultan Abdalln gtrvercin donuna

girdiklerini ter€nn(rm eden nefesler vardrr (bkz. Ergun, Belrtagf $dirleri vc Ne-

/cslcri, lstanbul, 1955, I,2ll Oztclli, Pir SuhanAbilal, s.200).

l4(r l)cclc Korlrul Kllah, s.(r l.

l,t7 Melikoff, Abu Muslim, s. I 18.

I 4tl .Siyaj.lnaf'rc, s.2J5.

119 Saluhndmc, w. l95b-196a.

150 Envdru'l-Asrhtn,lstanbul, 1301 (tas basma), s.132.

221



nun tawskugu bigiminde yaratrlar ak $eceretu'l-y ahin denilen

a$acrn risttine konduf,u yazrhdrr.lsr

Dikkat olunursa verilen misallerde en fazla guvercin sekli-ne girildifinden bahseclilmektedir. Bunun sebebi herhalde,

bu sakin tabiath kugun sulh ve sukOnun, engin ve sAkin birkarakterin timsali kabul edilmesi olsa gerektir. lgte bundan

dolayr rastgele bir kug de$il, bir velinin mistik tabiatrnr i[a-

deye ancak grivercin uygun gortilmog olmahdrr.ts2 Nitekimkendilerinin veliyetini kabullenmeyenlere kargr icabrnda acr-

masrz olabilen Bektagi velilerinin bu cepheleri de gahin ya-

hut do$an olarak temsil edilmektedir. Kifirlerle kargrlagmata

giden Hacr Bektag, Sart lsmail, Resol Baba, yahut hastmlarty-la savagan Ebfi Mrislim, bu sebeple gahin ve do$an donuna

sokulurlar.

lslam oncesi Ttirkler'in tarihine bakrldr$rnda, kug gekline

girme inancrnrn Gdkturkler devrine kadar inebildigi g6rulu-

yor. E. Esin VI. yuzyrla ait Qince bir kaynakta bir Turk kaga-

nrnrn o$lu igin beyaz kutu gekline girdi meilinde bir kayrt

bulundugunu naklediyor ve Qinli heykeltraglann yaptrgr Kul-tigin heykelinin ba5rndaki ugan kug tasvirinin de muhteme-

len onun ruhunu temsil ettif,ini soyluyor.rs3 Roux ise, ruhun

kug bigimine girdigine dair eski Turkler'deki bu inancr, VIII.ytizyrlda kaleme ahnmtg bazt metinlerin de haber verdiSini

belirtiyor.rs Esin bu inancr hakh olarak Budist tesirlere ham-

letmektedir.rss Nitekim Eliade da eski Hindistan'da Budist

azizlerin, yogilerin ve sihirbazlann ku9 gekline girerek ugtuk-

l5l A.g.e., s.200. XV yirzpl gairlerinden Kirdeci Ali'nin Hiftitye-l Gd[ercin adh mcs'

nevlsinde de Cebrnil ve Miklil'in Srivercin ve do$an 5ekline girerek Hz. Mu'

hammed'i srnamaya geldikleri anlatrlrr (bkz. Hihaye-i Mcvliduh-Nebl, s.32-34).

152 Hacr Bektag\n gtvercin donunda Rum'a geldigine dair menkabe dolayrsryla

Bektastler g0vercini mibarek bir hayvan bilirler ve avlamazlar. Evde ve kafes'

te beslemeyi de uygun bulmazlar (bkz. Noyan, s.6439).

153 Esin, TnrhKozmolojisi, s.21.

154 Bkz. Les Fidtles de Verit€ et les Croyances Religieuses Turques , RHR, I(1969), s.90.

1 55 tsin, aynt yerde.

222



lartna dair pek gok efsAne bulunduSunu ortaya koymugtur.rs6Fakat kug gekline girme inancrnrn $amanizm,de de mevcuroldugu mrigahede edilmektedir. Bagta Eliade olmak uzere,r57lnan, Harva, Roux ve-Ogel bu inancr

Ttirkgarnanizm,i

qerqe_vcsindc clc alry'rlar.r5e $ttprrcsiz crcre rrurru drsr.ur^yircak r,ir-gok bilgi vardrr. Ancak btitun bu aragrrrrc,lu.,n't.rpit ettikleribilgilerin XIX. yuzyrldan gunilmrize kadarki gok yeni bir de-virde Altay $amanizmi'ne ait olduSu unutulmamahdrr. Bunakargrhk Budizm'le ilgili bulunanlann ise qok daha eski olclu-$una guphe yoktur. Bu itibarla $amanizm'deki bu inancrn, ya-hut daha dogru bir deyigle, Tork gamanizmi'ndeki bu terakii-nin, Budist etkiler sonucu meydana geldigini ileri surmekmrimkundrir.

Herhangi Bir Halran gektine Girme

Bu motili ihtiva eden menkabelerden ilkine yine Mendhb-tHau Behtast veli'de rasthyoruz. Rivdyete g6re Ahmecl-i yese-

vi'nin gan ve gdhretinin artmasrnl gekemeyen bazr kimseler,onu hrrsrzhkla ittiham etmek igin, boSazradrkran bir okrizugizlice tekkenin murfaglna brrakrrlar. Ertesi gtinu hrrsuhk 9d-yiasrnr yapp her tarafi aramaya bagrarlar. Bu arada tekkeye cregirerler; mutfakraki okuzti g6rtirler. Duruma gok riztilen Ah-med-i Yesevi, dua ederek iftiracrla' hemen oracrkta herkesingdzleri 6nrinde kopek gekline sokar. lftiracrlar once ete salch-

np yerler, sonra birbirlerini pargalarlar.l5e

156 Eliade, Chamanisrne, s.317.

157 A.g.e.,s.l38-139, 316.

I 58 Bkz. lnan, s.B3; Harva, s.196; Roux, Faunc, s.239; Ogel, Turh Mitolojisi, l,29,37. Ehl-i Haklar'da ruhun ku9 gekline girdigi inancr vardrr. Bu rnez-hep men-suplarrna g6re, bir insan 6ldug0 zaman ruhu bir kus sekline girerek uqmakra,

daha sonra yeniden yatayacagr bedene girmektedir (bkz. Rorix, lrs ridtles deV(ritt..., aynr yerde; Musazide, s.6l).

159 Menah$-HBV, s.l'r. Aynr menkabenin biraz degi5ik bir biqimi, K6pr0lu tara-frndan nakledilmigtir. Bu rivayette, iftiracrlann tekkeye gelmeteri ve arama iz-ni isremeleri tizerine durumu bilen geyhin'girin itler, girin kopekler- decligi

223



Vilayetnitme-i Sultan gucduddin'de ise, 96yle bir menkabe yeralmaktadrr: Acem diyanndan Rum'a gelerek Sultan'a mriridolan Baba Mecnun, zaman zaman onun veliyetinden gripheduymakta, fakat bunu iginde gizlemektedir. Bir ara topluca

otururken Baba Mecnun Aniden bir kegi olup melemeye baglarve cemaatin ortasrnda gidip gelir. Bunun tizerine Sultan mri-ridlerine, keqinin bagrna bir tas su ddkmelerini emreder. Dedi-

Si yaprhnca Baba Mecnun yeniden insan haline d6ner ve gidipyerine oturur. Artrk Sultan $ucAuddin'in gerqek veli oldugunuanlamrgtrr.r60

Anlalrlan bu iki nrenkabedc insanrn dolrudan dr:fruya bir

hayvan donuna girmesi, ustelik bu igin bir lanet sonucu vukfibulmasr soz konusudur. Aga$rya nakledilende ise, insan ruhu-nun, bedenin drgrnda bir hayvan geklinde dolagmasr inancr ig-lenmektedir. Hem Vildyetndme-i Abdal Musa hem deMendhtb-rKaygusuzBaba'da az farkla yer alan bu menkabe oldukqa meg-

hurdur. Nakledildigine gore, Abdal Musa muridleriyle bir gtinyolda giderken, biraz uzakta tizerlerine do$ru gelmekte olan

bir kara canavarl6l gortirler. $eyh yanrndakilere, bunun, ken-dilerinin amansrz hasmr Teke Be$inin ruhu olduf,unu, derhaloldurmeleri gerektigini soyler. Muridlerden biri balta ile cana-varr oldurur. Tam o srrada da Teke Be$inin atr stirgerek onu te-pe ristfi yere vurur ve dlumrine sebep olur.152

Adlarr geqen eserlerden en az iki asrr 6nce yazrlmrg olanEbO Milslim destanlnda bu menkabeye gok benzer bir olay

ve bu sozun peginden kopek gekline girerek etlere saldrrdrklarr anratrlrr. Fa-kat bazr ricacrlann araya girmesi uzerine 5eyh kendilerini affetmig ve insankrlrlrna ddndurmtgtur (bkz. ll h Mut asaw $ar, s.32) .

160 Vildyetnlme-S9, v. 8a.

16l Hcr lki metinde de bu kara canavann ne clns bir hayvan oldulu belirtilme-nri5tir. Ancak Anadoltr'da genellikle kurrlar igin bu kelimcnin kullanrldr[rnallirkrlatak burrun tla bir kurt oldugu sdyleneblllr. uuyruft'ta .la huaur caler,luyolladrfr bir boz kurdun m(rridlerden birinin krzryla evlenmesi anlatrhr. Bu

kurt gcrqekre yine rnriridlerden yigit ve delikanhclrr (bkz. s.166-16g). Buy-ruftlaki bu hikayede meghur Ergenekon Destanr'nrn resirini gormemekmomk0n desildir.

162 Vil dy etndmc-AM, s. I 3- l,l; McndhrD-KB, s.9- 10.

224



nakledilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Ebo Muslim Emeviler'lemricadeleye hazrrlanrrken, Horasan valisi Nasr-r seyyar Kigmi-hin ormanlannda bir stirek avr tertip etmi$tir. Zira ormandakigolun kryrsrndaki qahhklarda yrrtrcr bir kaplan gizlenmektedir.

Mervan'rn tilii bu kaplana baghdrr. o maslup edilip oldriru-lurse, Mervan da aynr dkrbete u$rayacaktrr. Bunu o{renen EbOMuslim hemen oradakilerden bir balta alrr ve kaplanr aramayakoyulur. Sonunda da onu bulup zorlu bir mticadeleden sonraoldurmeye muvaflak olur.t53

Birbirinden cevre ve zaman bakrmrndan epeyce farkh bu ikitip cscrdc lrcr iki hndiscdcki morif ortakhsr agrkqa 96rilrrncl<-

tedir. A. lnan'rn Altay ve Yakut $amanizminde tespit etti$i du_rumlar bu menkabelere aynen uyuyor. lnan'a gore Altayh veYakut gamanlar kendilerinin Ozel bir ruhlan olduguna inan-maktadrrlar. Altayh $amanlar buna tos (toz), yakut gamanlarrise ijehil demektedirler. Bu ijekillaa herhangi bir hayvanrn be-deninde tecessum etmiglerdir. $amanrn hayarr bu ijekihn ha-yatrna bafhdrr. Yani ijekil denilen hayvan 6lurse, gaman da

ohir. Bazan iki rakip gamanrn ijekilla'birbiriyle kavga eder,hatta birbirlerini oldururler.ril A. lnan yakutlar'daki bu inanc-lann gok eskilere uzandrf,rnr, o zamanlar yalnrz $amanlanndesil, herkesin bir ijekihnrn bulunduguna inanrldrgrnr tahminetmekte, Kazak ve Krrgrzlar'da da arvah adr altrnda bu inancrnmevcut oldu$unu haber vermektedir.rss

163 Melikolf, s.99.

164 lnan, gamani7m,s.8l; aynr yazar, yakut gamanizmindeki ljakul,,, Mahalelerve lncelemeler, s.'158. Meseli Abakanhlarln Topqan adrndaki gamanlannrnmenkabesine g6re, adr gegen bir g{rn ayin yaparken iniden 6niinde bir dagclaiki botanrn kavga ertiklerini g6rmrr6. G6k renkli olenr lcera renklisini ffnahalde hrrpalayrp bayrlacak hale getirmig. Bunu goren Topqan, ona acryarakgdk renkli bosayr okla vurup yaralamr5. yaralanan boga hcrncn kurt soicrinegirerck dorrrip kaqn'g. Ashnda yenik dtrgen kara boga urenhalar'ur garnanr

imig ve Topqan bdylece onu kunarmrg (bkz. lnan, gamanizm, s.g7).

165 A.ge., s.82; lnan, o.g.m., s.459. Bugrin halen Anadolu'cla bazr yerlcrdc ,.BcnirnArabrm scnin Arnbrnr ycner , yahut scnin Arabln ullhlr imii' gibl cleyiml*(Arap-Arvak benzeyigi dikkati gekiyor) hep bu inancrn muht.raJr unu,ul*uskahnulandlr.

225



lgte soz konusu menkabelerin bu tipik $amanist inancr yan-

srttrgr meydandadrr. Ancak bunlardaki ana motifin gekil degig-

tirme inancrndan bapka bir 9ey olmadr$r gdrtilmektedir. Uste-lik lnan'rn verdigi izahatrn, yine $amanizm'in son devrine ait

manzarasrnl yansrttrgtnr, daha eski devirlerde boyle bir inancrgosteren herhangi bir belge ve mAlumata tesadril edilmediginiunutmamak gerekir. Hal bOyle olunca bu sonuncu tipi de yineBudizm'deki Sekil deSigtirme (mdtarnorphose) inancl Qerceve-sinde dugunmenin yanlrg olmayacaSr kanaatindeyiz.

O halde geyik, kug yahut bagka herhangi bir hayvanrn gekline

girmeye dair inanclar, bir krsmr bize $amanizm'le intikal etmis

gibi goronmekle beraber gergekte ripik Budisr inanglardrr vebtiyuk bir ihtimalle, daha Orta Asya'da Budizm'in Turkler rara-

firndan kabulu esnAsrnda $amanizm'e geqmig bulunmaktadrr.

Ejderha ile Miicadele

Drinyanrn birqok yerinde korulUgtn veya Seyrani eSilimlerin

bir sembolt olarak efsAne ve masallarda yer alan ejderha ilemucadele motifinin aSrrhk merkezi yine de Orta ve Uzak Do-

$u gdrunmektedir.166 Turk efsine, destan, hikAye ve masalla-

nnda bol miktarda rastlanan bu motifin, 6zellikle Bektagili$emal olmug velilerin menkabelerinde de yer aldrf,r mrigahede

olunmaktadrr. Ejderha ile mucadelesi anlatrlanlar, bagta San

Saltrk olmak uzere, Hacrm Sultan, Otman Baba, Koyun Baba

ve Demir Baba'dan ibarettir. Ancak Bektapi velisi olmadr$r hal-de ejderha ile mucadelesi nakledilen bagka gahrslann da yerbuldugu olmugtur.

Mendhbt Haa Behtast Veli San Salrrk'rn ejderle mricadele-

sini goyle anlatlr: Rumeli'ni irgad iqin gdrevlendirilen San Sal-

trk, Karadeniz, Gurcistan ve Krnm tizerinden Kaligra (Bulga-

ristan) Kalesi'ne kadar uzun ve mdcerAh bir yolculuk yapar.

Kale, iginde bir ejderha tr.iredigi igin kAfir ahali tarafrndan rer-kedilmigtir. San Saltrk hemen ejderhaya hUcum eder; o da

166 Bkz. I)ragon , I)ictionnaire des Symbolcs; Marcireau, s.68-71.

226



kukreyerek kargr taarruza gecer. Beriki elindeki yayla ejderha-

nrn yedi bagrna birer ok atar. Ama ejderha kuyru$unu San Sal-

trk'rn beline dolar ve s*ar. Tam o slrada Hacr Bektag'rn yolla-

dr$r Hrzrr yeti$ir ve mura$ryla ejderhanrn gOvdesini deler.

Kuyru$un gevgemesiyle San Saltrk krhcrnr qekerek canavannyedi bagrnr bir bir keser ve onu oldrirrir. Olay cevreye yayrhncakalenin halkr beSleriyle birlikte geri ddnrip eskisi gibi yerlegir-

ler ve toptan Musluman olurlar.l67

Aynr eserdeki ikinci menkabe velilikle ilgisi olmayan birine, Selim Han oSlu Kilrqarslan a aittir.r6s Selim Han Acem olkesi-ni aldrktan sonra padigah olan Krhgarslan, Aksaray yakrnrnda-

ki Hasanda$r'nda bir ejderhayr yenip Oldurerek oralan oruru-lacak.hale getirmigtir. 15e

Hacrm sultan ise, Hacr Bektag'rn halifesi srfatryla yakrn ada-

mr Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz de-

nilen mevkide, Banaz suyunun kar;r yakasrnda yol usttine yat-

mrg bir ejderha 90rur. Hacrm Sultan Burhan Abdal'la beraber

ejderhaya yaklagrr. Ejderha taarruza geqerken Hacrm Sultan

atzrndan korkung bir ateg grkanr. Ejderha oturdugu yerde ya-

nrp ktil olur. Bdylece Hacrm'rn rinti etrafa yayrhr.lT0 Bu menka-

benin daha genig bir gekli Hacrm Suhan'rn kendi menikrbnA-mesinde de mevcuttur.l7l

Otman Baba Vildyetndmesi'nde anlatrldrSrna g6re, Belgrad

koylerinden birinde yagayan zengin bir koylu ve gocuklan

167 Mendhft-HBV,s.46-47. San Salrrk\n bu menkabesi azrcrk farkla Saltthna-nrc'de de anlatrlrr (bkz. w. 270b-271a: biraz daha farkh bir rivnyet igin bkz.w. l83b-185b). Evliyl Qelebi de, Kaligra'daki tekkeyi ziyireti srrasrnda der-vi5lerden bu menkabenin hayli teferruath bir rivilyctini dinleyip eserine kay-

detmiitir (bkz. Sryahatnltmc, Il, 133-138).

168 Burada kastcdilcn gahrs herhalde Anadolu Sclcuklu Dcvleti'nin kurucusu Ku.talmrg ollu Srlleyman gahln ollu l. Krhqarslan (1092-1107) olnrahdrr. Soley-

man gahln kendisi dc goroldtgt gibi, 9xlim Han 5eklinde kaydolunmugtur.MenAkrbnlmelerde bazr tarihl gahsiyetlerin isimlerinin bu tarzda desgmesi

olalan iglerdendir.

169 Mcnlhb-HBV,s.73.

170 A.g.e.,s.8.1-87.

17 I Vildy etndme -I IS, s.7 3 -7 6.

227



Belgrad pazanna giderken BalErkhisan denilen yerde korkunqbir ejderha ile kargrlagrrlar. K6ylti Otman Baba'nrn gergek veliolduSuna inanmamakta ve kendisini horlamaktadrr. Ejderhaadamr kuyrufluyla belinden yakalayrp atrndan yere Carpar ve

dldtirecek hale getirir. Adam akhna gelen buttin velileri birerbirer imdadrna ga$rnrsa da kurtulamaz. O srrada birden akhnaOtman Baba'yr qa$rrmak gelir. Qa$rnr ga$rrmaz onu kargrsrnda

bulur. Bdylece Otman Baba sayesinde canrnr kurtaran zenginkoylu tovbe eder ve ona murid olur.r72

Koyun Baba Vildyetndmesi'nde de bu ejderha ile savag men-kabcsinin dcfi9ik bir gekli anlatrlrr. Rivayete g6rc Koyun l]aba

Osmancrk bOlgesine geldiSinde, y6renin kOyluleri geyiktendofan bir ejderhanrn kendilerine zarar ziyan verdi$inden gikn-

yet ve Baba'dan kendilerini bu beladan kurrarmasrnr isrerler.

Koyun Baba koyluleri krrmaz ve Kurlrrmak'tan su iEmeye git-mip olan ejderhayr bulur. Hemen elindeki asAsryla vurup "rag

ol bre mel'un " diye ba$rnr. Bunu derdemez ejderha oracrkta

hemen tag olur. B6ylece kurtulan kOyhiler kendisine tegekkur

edip mtridi olurlar.tT3Demir Baba da ejderha Oldtiren buyuk evliyadandrr. Vilnyet-

nAmesindc kendisinin ejdcrha Oldurdugrine dair birkag rnen-

kabesi anlatrlrr.rTa Fakat asrl Moskov diyanndaki bir ejderha

ile savagr ilgi qekici gorunuyor. Cunkri bu menkabe, San Sal-

trk'rnkine gok benziyor. VilAyetnAmesine gore Demir Baba

Moskov diyanndaki ahaliyi hayatrndan bezdiren ejderhayr

oranln krahnrn ricasr uzerine dldtinir ve kral bagta olmak Uze-re butun tebeasrnr Mrisltiman ve kendine m0rid edinir. Kralaynca Demir Baba'ya bir suru altrn ve koyun verir.l7s Gonildri-

SU gibi ejderha ile mucadele Bektagi menikrbnAmelerinin vaz-

geqilmez temel motiflerindendir.

Bu menkabeler iqinde bilhassa San Saltrk\nki, arzettifi bazr

172 Vildyetndmc-Ots, v. 92a-b.173 llkz. VilAyeftame-KllS, v. l6a-ltla.

l74 VildyctnAmc-Dll, s 88-92.

175 Bkz. a,9.c.,s,91-97.

228





termektedir.rsr Btttrln bunlar, ejderha ktltunun Hrristiyanhk do-

nemi Anadolu'suna yabancr olmadr$m gdsterir.

Ejderha kUltU bilhassa Orta Anadolu'da Trtrkler geldiktensonra da devam etmbtir. Bugtlnk0 Elvangelebi K6yt'nde, XIVyrizyrlda Elvan Celebi zAviyesini kurarken, dedesi Baba ll-yas'rn boyle ejderhah bir menkabesinin tegekkul ettigi anlagrh-

yor.t" Naklettigi olaylarrn bupik bir krsmr Amasya ve dolayla-

nnda gegen Ddnismailndme'de Melik Dinigmend'in Deryanos

Manastrn'nda bir ejderha ile garprgtr$r yazrhdrr.rs3 Bugtrnkti

Yozgat yakrnrnda kendi adryla anrlan koydeki zdviyesinde XI-Il. yuzylda yagamp Ttirkmen geyhlerinden Emirci Sultan'rnbir ejderi yenerek Oldrirdugtrne dair hayli ilgi cekiii menkabe-

yi XVl. yiizyrlda Alt bizzat yerinde tespit etmigtir.le Bundan

bagka gtinimuzde yine Amasya havalisinde bOyle ejderha ileilgili bir efsAne anlatrlmaktadrr. 185

Goruldugu gibi, Ttirk oncesi ve Turkluk doneminde Orra

Anadolu'nun 6zellikle Sorum-Amasya-Yozgat uggeni iqinde

ortaya grkan bu menkabe ve efsinelerin -bagka yerlerdekinden

ziyade- en gok bu bOlgede temerkiz etmesinin griphesiz birsebebi bulunmahdrr. Orta Anadolu'nun eski gatlarla aldkah ta-

rihi kangtrnldrf,rnda bu sebebi bulmak imkin dahiline girer

gibidir. Bo$azkoy Argivi'nde ele gegen tabletlerden anlagrldr$r-

na gdre, firtrna ve G6k Tannsr ile llluyanka adrndaki ejderha

arasrnda mucadeleyi yansltan bir Eti efsAnesi mevcuttur. Bu

efsineye g6re, G6k Tannsr onceleri llluyanka'ya yenilirse de,

sonra kuwetini toplayarak girigtifii yeni bir mucadelede lllu-

l8l Delehaye, Lcs Ldgenilcs Grccqucs, s.ll, 15. Saint Th€dore'un menkabesi icin

bkz. s.20,38.

182 Eyice, s.227-228. Burada yazar XVl. yozyrlda zAvlyeyi ziyAret eden Dernsch-

wam ve Busbecq'in gehadetlcrine dayanarak Saint Georges'la ilgili menkabe-

nin Baba llyas'a uyarlandrgrnr tafsilatryla gdstermektedir.183 M€likoff, b Geste, ll, 7 5-77.

184 Menkabenin metni iqin, bkz. Ah, V s.59-60.

185 Akkaya, s.44. EfsAnenin metni icin buraya bakrlmahdtr. Buraya kaydedilen-

den daha ba$ka ornekler bulmak da m0mkrindur.

230



yanka'yr oldrirmeyi bagarrr.186 Eliade Etiler'in bu elstnesinebenzeyen, fakat daha geq devirlere ait, Zeus ile dev yrlanTyphon arasrndaki bir mticadeleyi de zikretmektedir.lsT

Hakikatte Etiler'in bu elsAnesinin de onlaramahsus olmadr-$r, Mezopotamya'da M.O. IlI. binlerde Sirmerlcr'cle, ll. bin

iqinde Babilliler'de bu Tann ve ejderha mucadelesini anlatanorijinal efsineler bulunmuptur. Sumerler'de Tann Enki, Tann-ga Erechkigal'in ejderha Kur tarafrndan kagrnlmasr uzerineonunla mucadele ederek yener ve Tannqayr kurtanr.l88 Ba-

bil'de ise, M.O. 1950'lerde buyuk Tannlar araslna giren Mar-duk'un, -fiamatu

adrnda muazzam bir deniz ve kaos ejderinioldlirdrigUne ve onun parqalanndan dunyayr yarattlglna dairbir elsinenin mevcudiyeti biliniyor,tse E. O. Jamcs, ipte Eri-ler'deki lrrtrna ve G6k Tannsr ile ejderha llluyanka arasrndaki

mucadeleyi anlatan efsdnenin bu Stimer ve Babil efsinelerin-

den aktanldr$nr ve onlar gibi kozmolojik mAhiyetre oldugunu

gdstermektedir. Hatti ona bakrlrrsa, Yah0di mitolojisindekiyedi bagh ejderha efsdnesi de Mezopotamya kaynakhdrr.re0

Buraya kadar anlatrlanlar dikkate ahnacak olursa, Anado-

lu'da, bilhassa Orta Anadolu'da, koku ilk ga$lara inen Mezo-

potamya menge'li Tann-ejderha mticadelesine ait bir elsAne

mevcut olmakta, Hrristiyanhk doneminde de koku muhteme-

len bu efsAneye dayanan bir Saint Georges yahut Saint Th€-

odore menkabesi bulunmaktadrr. lgte San Saltrk'rn yukanya

aldrtrmrz menkabesi belki bu sfiretle izah edilebilir. Fakat

menkabelerdeki ejderha ile mucadele motifinin tek kaynagr-

186 E. O. Jarnes, Mythes ct Rites dans le Proche-Orient Ancien, Paris, 1960, s.189-

190; Eliade, llisaoire desCroyances el desldtes Religieuscs, I'aris, 1976, l, l58.

187 llliade, aynr yerde.

188 Jarnes, s.188. llu efsinenin farkh tiq rivayeti iqin rnirteakip sayfalara bakrlma-

hdrr.

189 Schinimel, s.35, 42.

190 Jarnes, s.t89, 197. Gercekten Tevratla Yehova'nrn Rahab veya Lcvyatan rliye

farkh bigimde adlandrrrlan bir ejderha ile savagr yer almaktadrr (bkz. E-vub, 8,

26; lgaya, 27, 5l), ki soz konusu Babil efsdnesine qok benzernektedir. Zaten'levra 'rn lJabil esAretinden sonra kalerne ahndr[r biliniyor.

231



nrn bu oldugu'u ileri stirmek dogru degildir. Cunkti bilincligitizere, Anadolu'ya gelmeden once de Ttirkler'de ejderhah des-tanlar ve ejderha ktiltune ait bazr inanqlar bulundu$unu goste-ren bilgiler vardrr. HatrrlanacaSr gibi, O$uz Ka$an'rn meghur

destanrnda onun boyle ejderha cinsinden bir yaratrkla orman-da mricadelesini nakleden bir krsrm mevcuttur.tel Trirkler'inMusl0man olnralarrndan sonra yeni dine uyarlanan bu desta-nrn qok eskilere ait oldugu mdlumdur. Hayli eski bir Altay ma-sahnda da, Kara Ath Pergen adrndaki bir kahramanrn, yedi katgosu' dtesi'dc r'avi deniz iqi'de bir canavarla yedi yrl mtica-deleden sonra onu oldurdugu anlatrlmaktadrr.re2

Roux, Trirklcr'in cjderha hakkrndaki relakkileri, yerlegik ha-yat suren lran ve Qin gibi komgulanndan aldrklan, ancakQin'in bu konuda one geEti$i, zira eski Trirkler'de ejderha mi-naslna kullanrlan Iu kelimesinin $ince'de aynl mdnaya gelenlung un bozuhnug Sekli olabilece$i gdrugtindedir.re3 Koprultigok daha dnceleri, ejderhanrn Qin'in dini hayatrndaki mevki-inin dnemine igaretle, ilgili telakkilerin Trirkler'e buradan geq-

ti$ini kabul etmigri.rs4

Hakikaten eski Qin'de ejderhanrn kozmolojik mahiyettekiinanqlarda onemli bir paya sahip bulundu$u anlagrlmaktadrr.Kuzey Wei sulAlesi zamanrna (386-535) ait bir merinde gorul-dugu rizere, Qin inanElannda ejderha suda yagayan pullu bir

l9l Destanrn bazr riviyetlerinde oluz Kalan\n savaStrgr yaratrgrn ejderha olclufuzikredilmekle beraber (msl. bk. orkun, T(trhEfsdneleri, lstanbul, 19a3, s.2b-2l), tam olarak ne idign belli delil gibidir. ogel bunun gergedan cinsindenyahur bu cinse benzer bir hayvan olmasrnrn kuwetle muhtemel bulundufiu-nu yazryor (bkz. l'ur,r Mirolojisi, l,319-320).

192 A'g.e., s.320-321. ogel bu gibi masal ve efsinelerin genellikre bag krsrmlarr-nrn orijinal olup sonraki bolumlerinin zamanla eklendigini ve bunlann qogu-nun lludist rncnkabclerclcn ahndrgrnr yazar.

193 Roux, Fauna, s.29. Anadolu Ttirkgc'sinde Farsga, ejiler ve ejderhann yanrndaTurkqe yrlan yahur evren kelimelerinin kullanrldrlr milumdur. Lu kelimesitamamen unutulmugtur. Aynca ejder ve ejderta kelimelerinin kullanrlmasr,agagr& gor0lecegi uzere, meselenin bir de tran'la ilgili y0n0 bulundugunuoruya koymaktadrr.

I94 Kdprrilu, Ilulrri}f .sorrbolk'r, s.,l.l,

232



surtingendir.re5 Devir, en 6nemli bir ilah olup hayat iksiriniyapmayr o$renmigtir. Sihirli krhcryla ejderhalan oldtirerekdrinyayr onlann tecavuzlerinden kurtarmrgtrr. re5 \ilI Eberhard,

Qin'den gelen igte bu inanqlar dolayrsryla olsa gerek, daha qok

erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha ktiltunrin varhSrnr ka-

bul etmekte ve onlann dini bir gehrinin "Yatan ejder gehri"(Gu-uang) adrnr tagrdr$nr bildirmektedir.reT HattA Hunlar'rn

bu gehirde golgelerin ve sulann timsali ejderhalara taptlgl soy-

lenmektedir.res

Turk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla muhtelifeserlerinde meggul olan E. Esin, Gdkttirkler devrine ait kitibe

ve mezar taglanndaki ejder tasvirlerine dayanarak bunlarda dal{unlar'daki gibi ejder ibAdeti bulundugunu tahmin etmektc-

dir. Gdkttirkler ejderhaya K6k-luu demekte olup vaktiyle

Qin'de oldugu gibi onu sularla ilgili goniyorlardr. Ejderha hem

su kaynaklannln hem ya$mur bulutlannrn semboludrir. lyimevsimlerde gdklere qrkar, sonbaharda ise sulara veya yeraltr-

na saklanrrdr.lee Elder kultunun krsmen Uygurlar'da dahi

mevcut olabilecef,i, Uygur sanatrnda g6rulen iki ayn ydne ba-kan ikili veya dortlu ejderha tasvirlerine dayanrlarak tahmin

edilebilir.2m

Eldeki bilgilea ejderha ile mucadele motifinin bir de lran'ln

eski dinleri ile baSlantrh bir cephesi bulundutunu gosteriyor.

lran dinleri tizerinde yaprlan aragtrrmalann meydana grkardr-

,rna gdre, lran'da Zerdupt 6ncesi devirde, OrtagaS lslam dun-

yasrndaki futuwet tegkilitrna benzer bir "geng erkekler tegki-

195 Chavannes, "Le Cycle Turc des Douzc Animaux", T'oung-Pao, Vlll (1960,

s.223).

196 Ozerdim. Qin Dininin Mcn5ci, s.96.

197 Eberhard, (lin'in $irrral Komgulan,s.77.

198 Esin, "Selcuklu Sanatl Evren Tasvirinin Tirrk lkonografisinde MenSe'leri",

SAD, I (1969), s.16l.

199 Aynr yazar,Tttrh Kozmolojlsi, s,36 vd, Ejderhanrn eski Qin ve T[rk inangla-

rrnda su ile ilgistne dalr daha genig bilgl igin m0teaktp sryfalara bakrlmalrdrr.

200 Esin, a.g.rn., s.165.

233



latr nrn oldusu gdnilmektedir. yan dint bu teskilat tiyelerinin,Fra€taona (gehndme,' nin Feridun'u) veya Karasispa (C.rprrp)adrnda, ejderha dldriren bir kahramanr takdis eitit<leri iitin-

mekrcdir. Aynca ejderhanrn kerrdisi de (Azi Dahaka) adrylamitolojik Ayinlerinde 6nemli bir rol oynamakrayclr. Eskilra.'daki cjderha oldtire' bu kahrarna'rr,, eGanelere gore, ol-dtirdugri ejderhanrn kagrrdrgr kadrnlarla da evlendigi n'ur.t ait-mektedir.20l

$ehname, bu eski inancrn canh orneklerini ihtiva etmekte_dir. Feridun'un bizzar kendisi, bir grin o$ulla'nr srnamak iginejdllra krhsrna girmig,

cogarak agzrnJan ateg puskurmtig-ttir'202 Meghur zii de Kegef Nehri'riden qrkan ve buttin civarhalkr korku ve dehget iginde brrakan bir ejderha ile savagmrgve gtirzuyle kafasrnr ezerek 6ldurmtigtur.2o3 Aynr, gekildeZil'in yiSit o$lu Rusrem, arr Rahg'rn yardrmryla bir ejderhayryenmig ve krhcryla bagrnr kesmigtir.?s

Widengren, eski lran'daki bu ejderha inancrnrn yeni yrlayinleriyle alakadar olup kozmolojik

bir mahiyer taprdigrnr be-lirtmektedir. ona g6re, oklarla ejderhanrn vricuclun,r,i .l lir,-mesi, yaSmur bulutlannrn guneg rgrklanyla da$rtrlmasrnr tem_sil eden dini bir semboldrir.2's widengren Zerdtigt oncesilran'rn yeni yrl ayinlerini ve ejderha ile mucadele elsinesini es-ki Hind'deki yeni yrl ayin ve elsineleriyle kargrlagtrrarak pekEok benzer nokta tespit etmig ve bunlann eski Hind'den lran'antifuz ettisini orr^ya qrkarmrgt*.2ffi o, eski Hind'deki ejderhaefsdnelerini de tespit etmigtir. Meseli gu elsane qok yaygrncl:

201 Widengren, s,39-.10, 62.

202 Firdevsl, gehndrne, terciime Necati Lugal, lstanbul, 1967,3. baskr, s.ll6-117.Bu hikaye Aht Evren'e ait bir menkabeyi harrrlatnrakraclrr. Rivdycre g6rc, ilacrBektasln velflyetinc inanmayan motlalarr Ahr [vren ejderha iekline girerckkorkutmu5 vc brlylcce rnk,rrlarrndan vuzgcqrrmrgrrr (hkz, Mcnnhfu-tttty, s.sc.5e).

203 Firdevsl, l, 296-298..

204 A.g.e.,Il, s.9l-96.

205 Widengren, s.40, 62.

206 A.g.e., s.59.

234



Memlekette ortaya grkan bir ejderha butun sulann bagtnr tuu-

rak oradaki bir kalede ikamete baglamrgtt. Sular serbest kalma-

drgr igin zamanla bir krthk bagladr. Tam o srrada ilAhi bir kah-

raman zuhur cderek ejderha ile rnucadcleyc karar vcrir, So-nunda onu oldurur. Ejderhanln olurnuylc srrllr scrbest kalrri

esir aldr$r kadtnlan kahraman kurtararak kendi harentine altr.

lgte ejderhayr olduren bu ilAhi kahramanrn adr lndra'dtr ve li-kabr Vrtrahan'drr (ejder olduren). Bu ise Zerdugt Oncesi

lran'rnrn ana ilihlanndan Vrtra'dan bagkasl degildir.z07

Widengren'in verditi bu milumat, eski Hind'deki bu inan-

crn lran'a oldu$u gibi, Budizm'e de yansrdr$rnr gostermekte-dir. Ruben, Buda'nrn buyuk bir kulubede yasayan ejderha ile

savasrnl anlatan bir menkabeyi nakletmekle bunu destekle'

mektedir.2G

Eski Hind ve lran'daki ejderha ile savag mocadeleleriyle

yukarda mendkrbndmelerden naklettiklerimiz arastnda dik-

kate defer benzerlikler oldutu gorulmektedir. Bununla bera-

ber bu menkabeleri tek mengee ba$lamanrn miimkun olma-drfr Agikdrdrr. Bektagi velilerine atfedilen bu menkabelerde

Eti efsdnelerinin oldu$u kadar Hrristiyan aziz menkabeleri-

nin veya Qin'deki ejderha ktiltunun izlerini sezebilmek de

imkin dahilindedir.zs Meseli San Saltrk'a yardrm eden ve

murakla ejderhayr delen Hutr'la Saint Georges; San Salttk'tn

kafir halkr Musltiman etmesiyle bu berikinin Hrristiyanlagtrr-

masr; a$,ztndan qrkardr$r ategle ejderhayr yakrp kul eden Ha-

crm Sultan'la aynr igi yapan Buda ve nihayet Balqrkhisan'nda-

ki ejderi ortadan kaldrran Otman Baba ile yine bir kalede us-

lenen ejderhayr oldfiren lndra arastnda benzerlik gormemek

biraz zordur.

2O7 A.g.c., aynr yerdc. Zikredilen bu mcnkabe ilc, Sarr Saltrk vc Sairrt Georges

rnerrkaheleri arastndakl bcnzcrlik, gcrqrktcn dikkate Siyarxhr.

l,0tl lluben, s.64.

209 Sade bu menkabelere delil, Krrh Sual ve benzeri dinl halk kitaplarrnda, de$i-

5ik efsinelerde (rnsl. bkz. Anadolu EJsdnelen,s.52; $ehird,en $ehire, l, 165) ve

yrgrnla halk hikdye ve masahnda bu muhtelif etkile ri yansrun sahnelere rast-

larnamak mumkun degildir.

235



lslam oncesi ve sonrasr devirde Trirk inanglarr iginde boylesi-

ne yer eden ejderha kiiltiinun, ikonografiye de aksetti$i muga-

hede olunmaktadrr. Ejderha motifi, Gokttirkler ve Uygurlar'da

oldu$u gibi SelEuklu mimari eserlerinde de srk gonilen bir mo-

tif olmuptur. Briyuk Selguklu ve Anadolu Selquklu Devleti'nde,

llhanhlar'da ejderha tasvirli bayraklar kullamlmrgtr.2lo

Havada Ugma (Levitasyon)

Bu konuda tek iki menkabe mevcut olup onlar da Vildyetnd-

me-i Sultan $ucauddtn'dedir. Bunlardan birincisine gore, bir

grin Sultan rnuridleriyle otururken Aniden vecde gelip herke-

sin gOzii dnunde bulundutu yerden havalanarak goSe dof,ru

y0kselmig ve bulutlann tistune qrkarak bir mriddet uqtuktan

sonra yine yere inmigtir.2ll lkinci menkabe ise yukarda kug

gekline girme konusunda nakledilen menkabedir. Burada, Sul-

tan $uciuddin kcndirre bir koyun vermeyi reddeden stiru sa-

hibine krzarak havalanrp ugmus ve bulutlara dot,ru yukselmig-

tir.212 Yukanda bahsi gegen Ticri'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Veh'nrnmen6krbnAmesinde de, geyhin do$rudan dof,ruya detil, fakat

havaya serdigi cubbesi veya seccadesi ristunde durduSu veya

namaz krldrfrna dair menkabeler vardtr.zt3

EflAki'nin kaydrna g6re MevlAni da zaman zaman goklerde

uguyor, yedi kat semiyr dolagarak oralarda olup bitenleri go-

rtip geri geliyordu.2ra Pir Sultan'a ait bir nefeste Hz. Ali'nin de

havada uctugu terennum edilmektedir.2rs Catherine de Sienne,

210 Koprnlu, Huhofti Semboller, s..15,46-48.

2ll Vildyetndme-S5, v. 24b.

212 4.g.c.,v.27a.

211 Msl. hkz. Me nth$t 7'dca'l-AritIn Seyyid F.bu'l-Vela, v 20a, 22b..

214 liflrkt. il, 642.

2l: Ozrellt, Pir Sultan Abdsl, s.l l0:

ttaydar Zulfikarl krnrna rakrnca

Bir saatte bin menzile yetince

Kendi kcndin mancrnrktan atrnca

Yine pervaz edip ugan Ali'dir.

236



Sainte ThErese ve Joseph Cupertino gibi bazr Hrristiyan azizle'

rinin dahi bu gekilde havada uqtuklanna dair birgok menkabe

vardtr.2l6

Eliade'rn belirtti$ine gore tipik bir Budist inang olan havada

ugmanln, eski Budist evliyi, yogi ve sihirbazlanntn menkabe-lerinde birgok orne$i vardtr. Eliade bunun, eski Hind'in halk

inanglanndaki mistik metotlar arastnda birinci srrap iggal etti-

$ini soyler.2rT Buda'nttr, dururken bulundugu yerden havala-

narak g6klerde ugtuguna dair pek gok menkabe bulunmakta-

drr. Yogiler de yoga metoduyla havada uqma kabiliyetini elde

edebilmektedirler.218

Ditrt Unsur (Anisrr.r Erbaa) inancl

Ddrt unsut yahut khsik deyimiyle andstr-t erbaa, yani ateg, su'

hava ve toprak inanctndan sadece Mendhbu'l-Kudsiye veYildyet-

ndme-i Otman Baba'da bahseditdif,ini gdruyoruz. Baba llyas'rn

o$ullanndan Omer Paga'nrn halifelerinden Yusuf un kerAmetleri

anlatrlrrken, M andhrbu'l-Ku&iy d de 9u mtsrdlar yer almakudrr:

Ger diyem betde onda bir i$ini

Untdastn Yusuf gibi dugini

Td be-hadd-i anAsu 6nr krl

Nafizu'l-h{ikm idi zihi tahsil

Od u su yil n dopra$a soYlerOd u suyil n dopralAntlar

Din o dtinya be$i Omer Bege'mun

Kemterin bir kuluyrdr Yusuf anun2re

krg. Manall}-Kul'dc Muhlls Paga'nrn manctntklatr atrhnn hikAycsi (v. 5la-b)'

216 Louis Bordet, Religion ct Mysticismc, Paris, 1974, 2' baskr, muhtelif sayfalarda'

21 7 Eliade, Chamanisme, s'320.

218 A.g.a., s.321.

219 Menlhft-Kud,v.fla.

237



vild'yerndme'i otnran Baba'da ise gu mrsrararla otman Ba-ba'nrn medhedildi$i gorrihir:

Ey zihi zit-r mutahhar vey hakikat cism,i pAkSensin anflsrr hAkimi hem ilb u dte5, bAd u-halizo

Bekragiligin dnemli inanglanndan birini tegkil eden bu anasrr(unsurlar) telakkisinin, bazrlannca bizzat Hacr Bektag'rn yazdr$rkabul edilen Mahaldt'tada kuwetle iglendigi gorulmekteii.. ai-lah insanlan bu dort unsurdan yrrrtrnrgt,r. Dolayrsryla bu un-surlann dzelliklerini tagrrlar. Abidler denilen gerirt .hli, yelden

yaratrlmrytrr. Zdhidler, tarikar ehli olup oddan y rutrlmrgtrr. MA_rifet ehli olan arifler, sudan, ronurr..rr ., tegkii eden mahabbetehli muhibler ise topraktan yararllmrglardrr.22t

Bektagiligin tegekkuhinde hig gtiphesiz fikirleriyle ve siirle-riyle btiyuk bir rol oynayan XV yuzyrl Rum AbclallarrjndanKaygusuz Abdal'a ait oldu8u s6ylenen bazr risAlelerrde de dOrtunsurun insan yaratrhgrndaki payr yine kuvvetle vurgulan-

maktadrr. Meseld Gtilistan isimli risalede Allah'rn Aderi'i yti-zrlne perde eyledi$i ve bu perdenin su, toprak, are$ ve yeldenyaratrldr$r ilade olunmakra,222 sarayndme'de ise Mahaiatakifikirler aynen tekrarlanmaktad*.2z3 Bektagi-Krzrlbag giirindedahi bu konunun srk srk ele ahndr$r gdzden kagmaz. Hatdyi,

Aprk isen gel ber0 cdn u cAnan mendedur

Zahide sen kandesrin ol n0r-i tman mendedrirMendedrir hem yer U gogUn hikmeti vti kudretiAb u dteg,hah nbAd,ctimle yeksan mendedul2a

Z2O Vildyenamc-OB, v. 58b.

221 Mahalatt ITaa Behtas-i Velr, S0leymaniye (t-aleli) Kutuphrnesi, nr.1500, vv.22a-b,la.b, 5a,8a, Aynca bk, Birge, ll7.llg,

222 Gizel, s.108. Burada, Budaranamc'de de aynr konunun igrendigi belinilmek-tedir.

223 A.g.e.,s.109.

224 Hatdyt Divanr, s.166.

238



krt'asryla yine insan yaratrhgrndaki dort unsura igaret ederkcn,

meghur Bektagi gAirlerinden Hamdullah da

Anisrrdan bir libasa burundtimNrlr u bad u hAh ri r?bdan g6rundum

Hayru'[-beger ile cihana dondum

Adem ile bile bir bag idim ben22s

mrsrAlanyla aynr telAkkiyi dile getirmektedir.

Tarih kaynaklan dort unsur inancrnrn lslamiyet'e girmeden

qok ewel eski Turkler'de tanrndr$nr gosteriyor. Bizans lmpa-

ratoru Maurice namlna Batr Gokttirkleri'ne giden elqilik heye-

tinde bulunan Th6ophilacte Simocatta'nrn su cok tanrnmrg ka-

yrtlan llatr Goktilrkleri'ncle ddrt. unsur inancrnrn kesin bir bel-

gesi kabul edilebilir: Turkler atepe, fevkalAde bir kudsiyet izi-[e ediyorlar. Aynr gekilde hava ve suyu takdis edip toprafa bu-

ytik bir onem veriyorlar. 226

Batr Gokturkleri'nin drgrndaki Turkler'de de bazan toprak,

su, ateg, afaq geklinde dortlu; bazan da toprak, su, ateg, ag,acve demir veya toprak, su, ateg, a$ag ve rozgAr geklinde de$igen

bir besli unsurlar teldkkisinin mevcut oldu$u gorulmekte-

dir.227 XIII. yuzyrlda Mo$ollar'da da gunep, ay, atet, su ve top-

raktan ibaret yine begli bir unsurlar tel8kkisinin varhgrnr Plan-

Carpin'in eserinden d$reniyoruz.228

Gortildug,U irzere britun bu dortlu ve begli unsurlar telakki-

sinden su, ates ve toprak sabit oldu$u halde, dordUncu ve be-ginciler yerine ve zamanlna gore hava/a$a9/demir/guneg ve ay

olarak def,igmektedir. lgte bu dordtincri ve beginci unsurlarda-

ki uyugmazhk sebebiyle aragtrncrlar arasrnda eski Trirkler'de

bu unsurlar inanctnrn mengei hususunda desigik tahminlerde

225 Atalay, s.76.

226 Chavanne s, Documents, s.218.

227 Aynr yazar, Le Cycle, s.16; G6kalp, Tnrh Medcniyeti Tarihi, s.39; Tirran, Onifti

tlayvanh Torh Tahvimi,lstanbul, 19'11, s.66; Esin, furft Kozmoloiisi, s.4-5.

228 Bkz. Relation iles Mongoles, s.621.



bulunulmu5tur. Bugtinc kadar, Cin t vc lran230 olnral< rizcrc

iki deSigik menge'den bahsedildi[i gonilOr. Hatta higbirini ka-

bul etmeyip bu inancrn Ttirkler'e mahsus oldu$unu dugunen-

ler23r ve Sin, lran menge'lerinin ikisini birden kabullenenlcr

de mevcuttur.232Tarih kaynaklarr milidrn ilk yrllan zarfrnda Qin'deki unsur-

lar telakkisi hakkrnda bilgi edinmeye yar^y^cak durumdadrr-

lar. Chavannes tarafindan kaydedilen Wang Toh'ong'a ait birmetinde, beg elemandan soz edilmektedir: Af,aq: lgareti yin,temsilci hayvanr kaplan; toprak: lgareti siu, temsilci hayvanr

kopek; su: lgareti hai, temsilci hayvanr domuz; ateg: lgareti

sseu, temsilci hayvanr yrlan.233Eski lran'daki unsurlar telAkkisi de aga[r yukan aynr aqrk-

hkla bilinmektedir. Yine Chavannes'rn bu defa bagka bir ese-

rinde kaydetti$ine gore, VI. yuzyrlda lranhlar gok, toprak, gri-

neg, ay, su ve nihayet ategten olugan beg unsuru takdis ediyor-

lardr. IX. yi.izyrlda lbnu\r-Nedim de Maniheist lranhlar'dakibeg unsur telakkisinden uzun uzun bahsetmekte ve hava, ruz-

gAr, rgrk, su ve ategten ibaret bir liste vermektedir.23a Chavan-

nes'rn zikretti$i metindeki guneg ve ay herhalde lbnu'n-Ne-

dim'in listesindeki rgrk'rn (n0r) karlrhf,r olsa gerektir. Fakat

229 Msl. bkz. Esin, aynr yerde.

230 Msl. bkz. Ogel, Tarh Mitolojisi, I, 487-,+8S. Yazar Karahanhlar'da don unsu-

run burglar gibi nqerden on iki krsma aynldrtrnr Kutailgu Biliglen naklettigi

Ugi ot uqi suv ogi boldr yilUqi boldr toprah ajun boldr il

mrsralanna dayanarak ifade etmektedir. Ona g6re Uygurlar'da da unsurlann

sayrsr d6rttu.

231 Bu eski fikrin sahibi Chavannes'dir. O, unsur inancrnrn T0rkler'e has bir dU-

5drnce olduf,unu, Qinliler'in bunu Turkler'den aldrftnr ileri siirmektedir (bkz.

I.c ( vrle ,r,4(i)

212 lloux, fradit.ilons, s.178; aynr yazar,Fonctions, s.70-71.

233 Chavannes, d.8.nr., s.31. Yazar uretlndc bca elcnrandan bahscttigi haldc bcairr-ci zikredilmemigtir. Fakat baSka kaynaklar aracrhlryla da beginclnin maden

oldugunu biliyoruz (bkz. Esin, TtrhKozmolojisi, s.4-5).

214 llke. rl-Fihrirt, s.472.47),

240



Maniheizm'den cok once eski lran'da unsurlar inancrna tesa-

duf edilmektedir.235

Qin ve lran'daki unsurlar teldkkisi kargrlagtrnldr$rnda, goni-hiyor ki, her ikisinde de sayr aynldlr, fakat ortak olanlar sade-

ce ate$ ve sudur. O halde ne lran ne de Qin'deki unsurlar te-lAkkisi menkabelerdekine intibak ermemektedir. Menkabeler-deki anAsrr telAkkisine tam anlamryla uyan bir bagka telakkiyibiz, ilk devir Budizm'inde buluyoruz. Buna g6re yeryriztindekiher madde gu d6rt unsurdan, yani toprak (prthivi), su (ap),

ateg (tejas) ve nizgdr'dan (vayu) yaratrlmrgtrr.236

Agrkqa gortiltiyor ki, hem yukandaki menkabelerde, hem de

Mahalat ve oteki Bektaqilik tarikatr iEinde meydana geririleneserlerdeki dortlu unsur (od-su-yel-toprak, ateE-ab-bad-hak)

inancr ve buna ildve olarak yaratilan geylerin bunlardan tegek-

kul etmesi fikri aynen bu Budist telAkkiyi harrrlarryor. Bu itibar-la, dort unsur inancrnrn mengeinde bir olqude lran ve Qin etki-sini hesaba katmak gerektiSi gibi, kanaatimizce asrl Budizm'igdz onunde bulundurmak icap edecektir. Ancak, insanrn d6rtunsurdan yaratlldrglna dair Bektagilikteki inancrn, ilk insanrn

beg unsurdan mrirekkep oldu$una dair Maniheizrn'dcki telakki-

yi hatrrlatugrnr23T da hesaba katmak mantrkh olacakur.

Ateg Ktltai

Tarih oncesi devirlere ait bugtinkti bilgilerimiz ateg kultunundof,ugu ve geligmesi konusunda yeterli deSilse de, ilk ga$lar-

dan beri bu kultun dunyanrn birgok yerinde mevcut olduf,unugosteren ipuglan oldukqa fazladrr. Amerika, Asya, Avrupa ve

Akdeniz Havzasr'ndaki en eski dini sistemler iqinde ategin ye-

rine ve zamanlna gdre az veya qok dnernli bir kUlt konusu ol-

du$u bilinmektedir.238 Ama ateg asrl eski Hind ve lran inangla-

235 Runcinran, Le Manichfisme Mtditval, s.17.

236 lSareau, s,46.

237 lbnu'n-Nedim, s..173; Runciman, s.l8-19.

238 Fcu , Dlcllonnairc des Symholcsi Marclreau, s.262,

241



nnda temel bir yer kazanmrgtrr. ozellikle Zerdugtiligin veMazdeizm'in ana esaslan ate$ ibadetine dayanrnaktaclrr,

-Buiki

clindcn bagka Kuzey Asya vc orta Asya bozkrrlarr gibi scrr ik-lirn gartlannrn hakim oldu$u yerlerde tesekkul eden inanc sis-tctnlcrirrclc tlc ntcaiu tnbii llir rncvkii cllacufr ptiplrcsizclir. Ciin-kir, ateg buralarda ve benzer gartlara sahip dtinyanrn oteki yer-lerinde, her geyden ewel unmak iqin gerekli srcaSr saglamak-tadrr. Bu sebeple zikredilen yerlerde ateg kultunun tegekku_hindeki en onemli faktor, iklim olmaktadrr.

Bu kult, aga$rya 6zetlenerek nakledilece$i tizere, Bekta5imenAkrbndmelerinde dikkat cekici bir huviyetre g6runmekre-

dir, Mendhtbt Hcrct BcLtcp-l Velt'de kayclcdildigine gorc, birgtin Ahmed-i Yesevi'nin halifeleri kendi aralannda toplanarakgeyhlerinden icAzet istemeye karar verirler. $eyh durumu an-lar. Gunlerden bir grin sabah namazrndan sonra, tekkenin qokgenig olan avlusunda toplanrrlar. Mevsim krg olmadrsr haldeortaya bir ulu ateg yakrhr ve hepsi seccadesini bunun etrafr-na serip oturur. $eyh uzun uzun duadan sonra, maksada ge-

ger. Denemeler yaprlrr, sonunda icizet, tarikat aldrnetleriylebirlikte Hacr Bektag'a verilir ve Rum diyanna g6nderilir.23e

Aynr eserde krsmen benzer bagka bir menkabe daha nakle-dilir. Bu defa olay Sulucakaraoytikte geqmektedir. Hacr Bektagbir grin, abdallanyla birlikte Hrrkada$r'na grkar. Emri uzerinegah srrpr toplanrp buytik bir ateg yakrhr. Hacr Bektag ayaga

kalkrp semia baslar; mtiridler kendisini takip ederler. Tam

l<rrl< l<r:rc, scrrril yirrri tltrr vc ihhiylc rirks cclcrcl< iltc$in clrirfrrr-da donerler. Sonra Hacr Bektag srrtrndan hrrkasrnr qrkanp ate-

$e atar. Yanan hrrkanrn kullerini repeye savurur. Ktillerini dtig-tu$u yerlerde rneseler grkar. Bu yrizden bu tepeye Hrrkadafrdenilmigtir.2ao

Vildyetndme-i Otman Baba'ntn birgok yerinde ise, Otman Ba-

ba ve abdallarrnrn gittiklcri her yerde bulduklarr kuru agaqlarr

ortaya yr$arak Tanrl'ya temdgi gostermek uzere', gok briyuk

239 MenAhft-HIlV, s.15.

2.10 A.g.e., s.36.

242



cesimette ategler yaktrklan ve etrafrnda semi ettikleri yazrh-

drr.2ar Bir defasrnda Fatih hastalandrgrnda Otman Baba yine

buyuk bir ateg yaktrrmrgtr. Dort servi a$acrndan yakrlan bu

ategin bagrnda Karanhk gdtrirulsun ve Mehemmed sa$ olsun

cliyc bitor cluahr ol<uyaral< lrastalr$r tcclaviyc q:alr5rnr5trr. Nilc-kim Fatih'in hastahsr iyi olmugtur.2a2

Bu menkabelerde anlatrlan, rsrnmak veya kullanmak maksa-

dr ile olmadr$r apagrk gOrtilen normalden buyuk ateglerin ya-

krlmasr, etrafinda semA edilmesi, Tann'ya temigd gosterilme-

si ve hastahk tedivisine gahgrlmasr gibi daha ilk bakrsta dik-

kati geken noktalar, ateg kultri ile kargr kargrya bulundufumu-zu gostcren ipuglarrdrr.

Musluman olmadan ewel Turkler'de ateg ktiltunun mevcu-

diyetini aqrklayan oldukqa lazla tarihi habere sahibiz. Ashnda

ateg kriltrintin, dort unsur inancrndan da bahsederken de go-

ruldugu uzere, bu unsurlardan biri olarak mutdlaa edilmesi

gerektigi dtigunulebilir. $u var ki, 6teki uE unsumn ate$ kadar,

eski Turk topluluklannda buyuk bir 6nemi olduklannr s6yle-

mek zordur. Oysa ategin, dort unsurdan biri olugunun gerek-

tirdiginden fazla bir yeri bulundutu ve bu yerin, Orta Asya

bozkrrlannln sert iklimiyle oldu$u kadar Hind-lran dinleriyle

de srkr iligkisi bulunduf,u eldeki tarihi haberlerden anlagrl-

maktadrr.

Tarih kaynaklan, ateg ktiltunun mevcut oldu$u en eski

Trirk toplumu olarak gimdilik Batr Gokturkleri'ni gosteriyor.

Dlha csl<i Ttirklcr'dc muhtctnclen atc$itr bir ycri ol<ltrf,u dusti'nulebilir; ama bunu tespite yarayan herhangi bir kayda rast-

lanmamrgtrr. Batr Gokturkleri'nde ategin takdis edildigini gos-

teren belge, T. Simocatta'nln yukarda zikredilen metnidir.2a3

Burada Batr Gdkturkleri'nde atege gok btiytik bir saygr duyul-

dugu ilade edilmektedir. Giraud, gorgu gahitligine dayanan bu

belgeden hareketle, DoSu Gokturkleri'nde de aynt geyin bu-

241 Vilayelr.ame-OB, v. 132a, lglb ve birqok yerde

242 A.g.e., v. 179b.

243 Bkz. yukanda s.183; aynca bkz. Ligeti, I, l14.

243



lundugunu ileri surmenin doSru olmayaca$rm, Batr Gokttirk-

leri'nde lran etkisiyle kendini g6steren bu inancr, bu dinlerin

pek nufuz edemedigi do$u sahasrnda aramanrn manttk dtgt

bulunduf,unu bildirmektedir.2s Gergekten Orhun KitAbelerin-

de ateg ktiltunu ima eden en ufak bir iz olmamasr bu fikrindof,rulu[,unun kabul edilebilecegini g6sterir.

Batr Gdkturkleri'nde ateg kultunun mevcfidiyetini meydana

koyan ikinci bir g6rgu gehadeti de, 568'de lmparator Jtistin-yen'in gonderdigi Kilikyah Zemarkos bagkanhgndaki elgilik

heyetinin Batr Gdkturk bagkentinde gorrdugu bir muamele ile

ilgilidir. Bizans elgileri kaSanrn huzuruna grkmadan once, ikitarafh yakrlmrg ateg kumeleri arasrndan gecirilmigtir. Bununla,

elgilerin kotuluklerden temizlendiklerine inanrhyordu.2as

Bizans kaynaklan gibi bazr Arap ve Fars kaynaklan da, 9e-

gitli eski Trirk ztimreleri arasrnda ates kultune dair onemli ka-

yrtlar ihtiva etmektedir. MeselA ldrisl Uygurlar'tn dnernli birkrsmrnrn Zerdugti idigini, bunlann atege tapng,tnr haber ve-

rir.2tr Mtellifin, bir XIl. yuzyrl kaynagr olan eserinde belirtildi-

i gibi Uygurlar'rn gergekten atese taprp tapmadrklannrn tAyi-ni gugtirr, ama yine de bu kayrtlann Uygurlar'da bir atep kul-

ttrnun mevcudiyetini agrkladr$nr kabul etmek gerekir. Zira

ancak ategle ilgili birtakrm uygulamalar muellife boyle bir ifa-

de kullandrrabilir..

Uygurlar'dan bagka Krrgrzlar'da ateg kulttine dair yine Arap

ve Fars kaynaklannda -go$u birbirinden ahnma- haberler bu-

lunmaktadrr. Bunlarda, genellikle, Krrgrzlar'rn ategin temizle-yiciliSine inandrklanndan dltilerini yaktrklarl ve ategin muba-

rek sayrldrlr belirtilir.zaT

Mes'Odi'nin Acdibu'd-Dtnyd'srnda zamanr ve adt tAyin edil-

244 Glrrud. s, l0l ,

2,15 Chavanncs, I)ocurn€nts, s.235. Ilu kayrtlar bizde de blrqoklarr nrafindan kul-

lanrlmrgtrr (msl. bkz, lnan, Samaniera, s,68; Tirran, ClhanHdhimiyati, l, s,57).

2.f6 ldrist, l,491.

2,17 Msl, bkz, Mcrvezt, s,l8; Hud0du'l.ilcm, v. l7b; el-Mukaddesl, cl'Bed've't-Ta'

rih, nlr. Ct. Huan, Paris, 1907,lV,221tdrisl.l, J0l.

24



meden Ttirkler'de ategle kehanette bulunuldutunu anlatan birpasaj bulunmaktadrr. Buna bakrhrsa, Trirkler'in htikrimdarlan-nrn belli bir gunu olup bugun de buyuk bir ateg yakrlmakta-

drr. Bu atege kurbanlar sunulur ve dualar edilir. Daha sonra,

ategih iqinden bir gehre y0kselir. Eler bu gehre yegil ise ya$-

mura ve bollu$a, beyaz ise kurakh$a, krrmrzr ise kan d6kul-mesine, san ise salgrn hastah$a, siyah ise hukumdann Ohimu-

ne veya uzak bir yolculu$a igaret sayrlmaktaydr.zs

Ates kultuntin Ttirkler'deki tezAhurlerine benzer durumla-nn Motollar'da da bulunduf,una dair gagdag gehadetler mev-

cuttur. Rubruquis ve Plan-Carpin, MoSollar'da 6lulere ait bti-tUn egyalann atesten gegirilerek temizlenditini, gtinku ategin

temizleyiciliSine inanrldrtrnr; ateg mukaddes sayrldr$r igin br-

gak veya demirden bir ileti atege sokmanrn yasak olduSunu,

gorduklerine dayanarak anlatryorlar. Aynr mrigahitler, Batr

Gokturklcri'ndeki gibi, Mogollar'rn da yabancrlan iki atca ara-

srndan yuruttuklerini yazryorlar.2as

Mo$ollar'da atese birtakrm merasimler yaprldrfi ve bu mera-

simlerde beyaz koyun kurban edildi$i, dualar okundugu bilin-mektedir.zs Heissig, Mofollar'rn ategi bir ilnh telakki ettiklerikanaatindedir. Ona g6re, ateg, bereket, zenginlik ve hayvan

srinilerinin ilihrdrr. Bu inang Mo$ollar'da Cengiz Han'rn za-

manrndan da qok eskilere gitmektedir. Onlar bu inanElan bu-

yuk bir ihtimalle Ttrrkler'den almrglardrr.2sr

Turkler ve Mofollar'daki ateg ktiltu hakkrndaki bu bilgilere

bakrlrrsa, her iki toplumda da ategin 6nemli bir yeri olduguanlagrhr. Yaprlan igler, uygulanan merasimler, ategin takdis

2,18 Bursa Hriseyin Qclebi K0triphanesi nr.746, w. 63b-6.1b'dcn naklen Sefen, Hi-

ldJet Orilusunun Mcnh$elcrl, girig, s.32-33. Buradaki Arapga mctin lnostrant-

sev tatafindan dn zikrcdilmlgtir (bkz. "Eski Trrrkler'in lnanqlarr Hakkrnds

Dirkac Sdz", Mahalclcr vc lncclamclar, s.489)"

2.19 Bkz. Voy agcs lias Curicux, s. I 22; Rclatlon des Mongolc s, s.621, 627 .

250 Tucci-Hcissig, s.,$02.

251 A.g.c., s.,130,,131. Mogollar'daki ateg kultune dair.daha geniS bilgi iqin bkz.

N, Poppe, "Zum Fcucrkultus bei dem Mongolen", Asic MaJor,ll (1953),

s.130-145.

245



edildi$ini ve ytice bir gug terakki orundugunu gosteren ari-metlerdir. Fakat btrtun bunlar ategin bir ila[ ,rn,ria,g_, ,roroknfi midir? Bu konuda g6^tsler i"giiit rir. M;seta]fi;;i#u"soruya mtispet cevap vermekte, Roux ise tersini

ileri srirmek-tedir'252 Ancak, bir tabiat varhsrna .i"r."a"yrp

kurbanrar sun-manrn, dualar etmenin onu' i"n., kabul"i'iigi"" y;i.rri,"-

yrlamaz' Eser 6yle olsaydr, eski rrrrkrer'de takdis or""""-i"g,tepe' kaya vs'nin de birer Tan. kabur edirmesi rur,- g"r,.ai'r.,bu vdki desildir. Nitekim r. simo."ii" ia, rrirkrerr"?i"ri,"r.-dis ettiklerini ama g.kteki bir Tan''ya t"ptrkla'n, tasrih sore-tiyle bunun agrk bir delilini,,r"rmektedir.

Simdi, eski rurkrer'deki ateg kultuntin mahiyetine dair bukrsa tahlilden sonra bu ktiltrin m"nr"irr, aragrrrrnaya gegebili-riz.

{raStylcrlann pek az bir krsmr bu mengei einde g6rmele_rine kargr'k,zs3 gogunrugu eski rran dinreriyt" itgiti uir*"r.i"-drrlar. Inostrantsev, Giraud, Roux ve Og"t Uuntardandr.?s

Gerqekte, Bizans, Arap ve Fars kayniklannrn ateg kriltununmevcodiyetini haber verdikleri rurk ztimrelerinin, Batr G6k-

tfirkleri, Uygurlar ve. Krrgular gibi lran kulttrr * in""ifrrr"rnetkisinde kaldr$r belirrenmig z=timrerer ormasr ve bunlardaki.ktiJlun

lran'dakine gok benzerligi, rran tezini benimseyenlerinhakh olduklannr duqundrirmekf,dir.

lran dinleri *stonde garrgan ilimrerin erde ertikleri sonugla-ra bakrlrrsa, ateg kurtuntin Zerdilgt'ten bire gok 6nce u". oriu- u mirgahede edilmektedir. widengren ve Duchesne-Guiile-min vc

benzeri 6nde-gelen "r.gt,r,.J"r, Zerdugt tarafrndan sis-temlegtirilen are$ kurtuntin ortak bir eski lran-HtrJ *."i.i*bash oldu$unu bildirmektedir.2ss onlara gore, Zerdtigt oncesi

252 Roux, Fonctions, s.g7,96.

253 Msl. bkz. Esin, T,arh KozrnoloJisi, s.24. yazar burada Tnrklerdeki ares ayini-nin zaman itibariyle einriler'dekiyle aynr gunde"rti"

or.liri.;;r.r'#i,;254 Inostrantseu, a.g.m., s.4gg;

Giraud, s.l0l; Roux, a.g.n., s.69; Ogel, Turh lranllithileri, s.360-362. Bu.yazarlann nor*'hrrig uCt. Mazdekizm men5ei rize-rinde dururlar. Roux belli bir ad vermeden lran etkisini Uf,i, torruru1i.i.255 widengren, s'48; Duchesne-Guitemin, "rJlran Antique et Zoroastre", s.635vd.

246



ve Zerdtigt lranr'ndaki ateg ktiltu uygulamalarrnrn eski

Hind'dekilerle kargrlagtrrrhnasr, bu mengc' ortakh$rnr az qok

ispat etmektedir. Htnd'deki Agni ne ise, lran'daki Atar, yani

ateg Tanrsr odur. Aynca lran'daki rahiplerin atcgi (Farnbag),

muhariplerin ategi (Gugnasp) ve giftgilerin ateginden (Burzen

Mihr) ibaret tiglti telAkkinin aynen I-lind'dcki tasni[e uydugu

da gorulmektedir.256lgte Zerdugt bu mevcut kultu alarak gelig-

tirmil ve kendi sisteminin esasr haline getirmigtir.

Zerdugtilik'te ategin temizleyiciligine ve hayatr yenileyiciligi

ne inanrlmaktadrr. lnsanlara musallat olan kotu ruhlar ve

uSursuzluklar atesle deledilebilir. lnsan yaratthgrndaki en tis-

tun vasrflr unsur ategtir; yani insan ruhu ategten yaratrlmrgtrr;

oldugu z^man da ruhu gokteki ilihi ategle birlegeccktir. Bu

ildhi ateg Ahura Mazda'nrn ogludur.zsT Ategin Mazdeizm'de de

temel bir oneme haiz oldugu bilinmektedir.2ss

Eski ttirkler'deki ateg kultuntin Hind-lran mugterek rnenge-

iyle ilgisini gosteren bir bagka husus da Batr Gokturkleri'nde,

Mo$ollar'da rastlanan ate$le temizlenme ve ateg arastndan ge-

qirme uygulamastdrr. Bunun hem lran'da hem Hind'de mevcutoldu ,unu gdrtiyoruz. Eski lran'da suglulann, giinahkirlann

ateg uzerinde yuriiyerek temizlenmeleri ve rnisumluklarlnt is-

pat etmeleri icabediyordu.2se lbn Rusta da Hindistan'da buna

256 Widengren, s.48, 5l; Duchesne-Guillemin, s.616-637.

257 Widengren, s.48, 50-51; kr9. Firdevst, l, 32; "Cihan padi5aht bunun uzerineTanrr'yt Ovmeye basladr. O Tanrr'yr ki, kendisinc atc5 gibi ctef,crli bir arrna-

landa bulundu. Bundan sonra da l-l05eng ateti krblc yaptr: kcndi kendine:

"Bu Tann'nrn nurudur. Akltn varsa buna taparstn" dedi. Akanr oldulu vakir

padigah da gibi bir ate5 yaktr, butfln a&mlarrnt onun etrafrnda topladl". Bu

pasajr okuduktan sonra Mendhft-H9V ve Vildyetndmc-O8'den nakledilen

menkabeleri hatrrlamamak kabil defildir.

258 Duchesne-Guillemin, "LEglise sassanide et le MazdCisrne", Hisloire des Religi-

ons, 2, s.

259 Widengren, s.49; krs. Firdevsl,11,405'410. Burada eski lran'daki ate5le rna-

sumiyet ispat etrne olaytnrn tipik bir drne$i hikdyc edilir. Padi$ah Kdvus,

6len kansrndan olma ollu SiyavuJu yeni karrsryla zina ile ittihanr eunis, o da

yakrlan ate5in iginden atryla gecip saglam qrkmak soretiyle suqsuz oldugunu

gOsterrnistir.

247



benzer bir uygulamap anlatmaktadrr. yalnrz burada ateg ustun_de yririimek yerine kzrl kor olmug mddeni levhalarr avuq igin-de tutarak yuz adrm atmak gerekiyordu. E$er kugrn de*irler okiginin avucunu yakmazsa mdsum oldu$una hrikmedilirdi.26o

Ateg kriltrinrin lran veya Hind etkisiyle $amanizm'e de geq_tigini tahmin zor de$ildir. Esasrnda bu krsmrn bagrnda beliitil-digi gibi, Trirkler'deki ateg kultrinun butun cephelerini, yu_karrdaki izahata ra[,rncn, yalnv Hind-lran etkisiylc aqrkranrayacahsmak herhalde eksik olacaktrr. Aregin bozkri gogebe haya-tlndaki yeri 96ze alrnrrsa, ta bidiyetinde eski rurkler'in ateghakkrnda birtakr'r inanglan olmasr gerekir. lgtc $amaniz'r'cle

butrin bu etkiler birlegmig olmahdrr.26rBirqok aragrr.crlar qa$rmrzda Asya'nrn muhtelif Turk ve

gayri rurk toplulukla.nda yaygrn bir ateg ktiltri oldugunumeydana grkaran aragtrrmalar yapmrglardrr. Radloff'a gore Xa_zaklar'da ateg kultu onemlidir ve atese bazr takdimeler sunu-lur. Kazaklar'da ategin takdisi kadrnlarca icri edirmektedir.262Altayhlar, Teleutler ve Yakutlar'da da ategin onemi buytikttir

ve ate$e belli zamanlarda gegitli yiyecekler ve igecekler sunu-lur. Bunun drgrnda herhangi bir vesileyle atege kurbanlar kesi-lir.263 Bu gibi uygulamalardan bagka, OrtagaS'da MoSollar'daoldu$u gibi arege tukurrnek, kirli ve pis nesneler atmak, su iles6ndtirmek, brqak sokmak ve benzeri yaprlmasr giddetle yasakolan igler de vardrr.2fl

$amanizm'deki ategle yaprlan Ayinlerden bazrlannda atege

260 lbn Rusta, s.138-139. Tevrarta ne maksarla oldulu aqrklanmadan bir ategtengeqirme muamelesindcn bahsolunmakta, ancak bunun fena bir 9ey oldu$ubelinilmektedir (Krallar 1., xvl, xvtI, XXI). sucsuzlulu anlamak icin

"tesi.eqirme inancrnrn, XV yrrzyrlda yazrlan meghur Envdru'l-Agrkin adh dint halkkitabrnda bile yer aldrsr g6ruhlr. Burada Nuh peygamber'in davah ve divacryratc5ten gesirerek hangisinin dotru sdyledifini anladrsr hikaye cdilir (bkz.s. I tl7).

261 Mesela arelle ilgili eski tlind-lran telakkileriyle qa &g bazr inanglar kargrlag-trrrldrsrnda bu gorrjrsu dogrulayabilecek ipuqlarr elde editmektedir.

262 Radloff,12,484.

263 lnan, gamanizm,s 6g-71; l{arva, s.167.

264 l{arva, s.163.

248



dualann okundu$unu A. lnan kaydetmekte ve bunlardan or-

nekler vermektedir.26s Bunlar incelendiSinde, ategin insanlann

iyilik ve kOttilukleriyle, kaderleriyle ilgili gOrUldugU, onlara

saadet getirebilece$i gibi bir krsrm inanglan yanslttlgl sezilir.

Bununla birlikte bu dualann hiqbirinde ategin dnemli bir ilaholarak mutalAa olundu$una dair bir ipucuna rastlanmaz. Ona

srrf insanlara laydasr dokunan ustun bir gug srfatryla dua edi-

lip l<urban kcsildigi anlagrhyor.

Sibirya halklannda, Altayhlar'da, Yakutlar ve Buryatlar'da

ategin temizleyici oldu$una inanrlmakta, temizlenmesi hizum-

lu egyalar ateg arasrndan gegirilmektedir. Do ,urn yaprnrp ka-

drnlar da yine ate$ ve tutsriyle temizlenmektedir. Hastahklarlamucadelede bile ategin payr buyuktur.266 Bagkurtlar ve Kazak-

lar ategle tutugturulmug bir yath paqawayt hastanrn etrafinda

dolagtrrarak onu iyi etmeye gahgrrlar. Buna alaslama denmek-

tedir, ki halen Anadolu'da da alazlama geklinde telAffuz edi-

lir.267 Gunumrizde Hocend, Semerkand, Buhara civannda, Oz-

bekler ve Tacikler'de hala ategin takdis edildigi, hastahk teda-

visinde, hele salgrn hastahklarda ate$ten genig olqude yararla-nrldrSr gortilmektedir.2s

Hig gophesiz lslim dncesi devre ait ateg kultuntrn bunlara

benzer bazr tezAhrirleri Anadolu'da gtinomtizde de devam et-

mektedir. Detigik yorelerde, uzerlik denilen bir.bitkinin atege

atrlan tohumlanyla hastayr tutsuleme;26e koyun surulerini iki

265 Bu dualardan dikkate dcter birini naklediyoruz: "Ey mcllkem,ey annem

ategl Sen Hangay ve Gurhatu Han da$annrn tepesinde biten akkavak agactn-

dan yaratrlmrgsrn. ScmA yerden ayrrldrg vakit dof,mugsun. Sen anamr Otu'

ken kademinden zuhur etmi5sin. Tannlar padighr tarafindan halkolmugsun.

Annem ateg Senin pederin scn qelik, validen cakmak ugr ve cedd-i Alen ak-

kavak agacrdrr. Senin nurun semeya erigir, arzrn alnna gider... Ey daima se-

milara bakan ateg Biz sana bir lincan rakt, kova kova ya takdim ediyoruz.,.

burirn halkrrnrza aseyls ver. Sana sccdc edlyoruz" (lnan, s.39't).

266 Harva. s.164-165.

267 lnan, s.68.

268 Castagn€, s.216-217.

269 thnyu, "Tirrklerde Arcale llgili lnanqlar", I. Uluslararut Titrh Folhlot. Kongre-

si Bildirilcri, tV 294.

249



ates araslndan gesirerek muhtemel hastahklardan ve nazardankoruma, pislikten temizleme2To gibi uygulamalar, hemen ilkanda akla gelen drneklerdendir. Aynca yine Anadolu'nun pekgok yerinde dtigun, bayram vs. zamanlannda, yakrlan ategle-

rin ustunden atlamak, gevresinde raksetmek, donmek geklin-de gdnilen sinsin oyunuzTr da, eski ateg iyinlerinin, mahiyeti-ni kaybetmig ve folklora yerlegmig bir geklinden bagka bir 9eyolmamahdrr.

Anadolu'da Sunni halk arasrnda ateg kUltUnU yansrtan bugibi uygulamalar, Krzrlbag Turkler ve Kurtler'de daha belirginve ashna daha yakrndrr. Tahtacrlar'da her sabah evde yakrlan

ateg briyuk bir hilrmet gorilr. Kadrnlar bu aregren aldrklan ya-nan bir kor parqasrnr evin brittin odalannda dolagtrrarak igeri-sini kotu ruhlardan temizlediklerine inanmaktadrrlar.zT2 Hastagocuklar yahut yetigkinler, iki taraflr yakrlan ateg 6bekleri ara-

srndan gegirilmek s0retiyle tedaviye qahgrlmaktadrr. Bu mu-amelenin uygulandr$ hastahklar daha gok, sara, bayrlma vs.

gibi ruhi bir mahiyeti, dolapsryla cinler ve fena ruhlarla ilgisi

oldu$una inanrlan hastahklar igindir.273 Eski Turkler ve Mo-$ollar'da, grinumuzde Sibirya'da ve Altaylar'da atege kargr ya-

prlmasr yasak igler, aynen Krzrlbag Turkler ve Krirtler'de de ge-qerlidir. Atepe brgak tutmak, su dokmek, pis bir gey atmak ya-

saktrr. Bunlann, ategin dlUm0ne sebep olaca$r igin, uSursuz-luk getirdi$ine inanrhr.2Ta

Ategin bu kadar briytk bir takdise mazhar olmasr, Bektagi

ve Krzrlbag zumrelerinde ocaflrn da takdisine yol agmrgtrr. Bek-tagilerde oca$,a niyaz (secde) edilir. Er6z'tin yaptlgl mahalliaragtlrmalara gore, secde yerine artrk sa$ eli surup dudaklarade$dirmek gegmigtir.z7s Aynr ocak takdisi Altaylar'da ve yakut-

270 Aynr yazar,Dinler Tarihi Aragurmalarr, s.66; a.g.m., s.296.

271 Msl. bkz. Rrgvanoglu, s.169; Tanyu, a.g.m., s.295.

272 Roux, Fonctions, s.83.

273 Aynr yazar,Traditions, s.179.

274 A.g.e., s.179-180; RrSvanoflu, s.168.

275 Er62,s.329.

250



lar'da da mevcuttur ve yeminler ateg yanan ocak yanrnda ateg

tizerine yaprlrr.2i6

Ocatrn takdisi, ateg ktltUnon atalar ktiltu ile irtibatrnr hatt-

ra getirmektedir. Altayhlar ve Yakutlar'da, oca$rn ilk ata tara-

lrndan yakrlmrg olmasr dolayrsryla ailenin scmbolri kabul eclil-

dili anlagrlryor.277 Aynr telakki bugun Anadolu'da hern Srinni

hem Krzrlbag topluluklarda mevcuttur. Atalann canlan, yakr-

lan oca$rn iginde tecelli eder.278 Bu itibarla bir evde oca$rn de-

vamh yanmasr, o ailenin saadet ve sureklili$ine igaret sayrlmrg-

trr. Ocatrn yansln , Ocaf,rn sonsirn gibi dua ve beddualar,

asrl minasr bugrin kaybolmakla beraber, hep bu eski inancrn

ifadesidir.

276 lnan, Samanizm, s.71.

277 A.9.t.,s.68.

278 Erbz, s.327.

251





DORDONcO BOLOM

KITAB.I MUIGDDESI(euvnxu lxnNg MortFLERt

Um0mi D0giinceler

Bu bohimde bahis konusu edilecek olan inang motiflerinin he-

men tannmrnrn Kitab-r Mukaddeste gegen olaylarla buyuk bir

benzerlik g6stermesi dikkate defer bir noktadrr. Hatti menka-belerden bazrlannrn idetd bu olaylann isim ve yer de igtirile-

rek yaprlan birer uyarlamasr oldu unu soylemek fazla mubila-

ahsaplmaz. Aga rda yeri gelince bunlardan bazr ornekler ve-

rilecektir. Bu tip menkabelerin sade Bektagi menAkrbnAmele-

rinde de il dtekilerinde bile srk srk yer aldrtr mugahede edil-

mektedir.

Soz konusu inang motiflerinin boyle bol miktarda ve rahatgakullanrlmrg olmasmda hig guphesiz bazrlannrn Kur'an-r Kerim

ve hadislerde peygamber mficizelerinde gegmekte olmasrnrn

buyuk payr vardrr. Bu sebeple, lslam ilahiyatr terminolojisinde

Isrdiliyyat denilen bir krsrm mitolojik hikdyelerin kolayca bazr

dini eserlere girdikleri ve zamanla lslami kabol edildikleri bi-linmektedir. Bilgilerimiz bunlarrn Mtishimanlar, bu arada

Turkler arasrna iki yolla girmig olabileceSini gdstermektedir.

a) Turkler'in bulundutu yerlerdeki Hrristiyan ve Yah0di

toplumlarryla kargrhkh vuk0 bulan sosyal ve kuhurel mrtnase-

betler yoluyla. Musliiman Trirkler, zaten Kur'an-r Kerim ve ha-



disler vasrtasryla haberdar oldukra' muhtelif peygamber mtr-cizelerinin benzerrerini tabiatryra Hrristiyan u. iu'hndil.r,d.r,de dinlemigler, hatti bu iki kaynakta bul.unmayan ,"f".r*,oait pek gok hususrarr onlardan aktarmakta bir mahzur

g;;.-rniglcrdir.l

..b) lhtidalar yoluyra. Ttirk ve gayri rrirk gayri Mrislimrerin

ihtidd ederek Mrishiman turklerlle bir arada y^g^^yubagla_alarr sonucu, yi.e soz konusu noktararda xitab-r vuuai",

lenSe'li lircok bilginin, gogu Hrristiyanhk .ncesi il;;;,efsinelerden_ kaynaklan un^ri,

menkabelerinin bu yoit^ giraigibir vdkradrr.2

. lgte her iki sfiretre nofuz edip yayrran Kitab-r MukacrdesrrrenSe'li bir krsrm inang motiflerinin-bu arada Bektagi mena-krbnimelerine de girdiSini gormekteyiz. Burada bunlardan ba-zrlan g6zden gegirilecektir.

Olmeden 6nce G6 e (ekilmek

Bu tipik motife Mendhtbu'I-Kudsiye'de ve vildyetndme-i otmanBaba'da rasrhyoruz. Birinci cserde riviyet oiundugunu gu..,Baba llyas Il. Gryisuddin Keyhusrev,in adamlan frr"fridrnHaragna (Amasya) Kalesi'nde hapsedilmigtir. Zindanda bir deke9i9 bulunmaktadrr. Baba lryas kerdmetreriyle onu Mrisrumaneder. KegiS kendisine canlnr verecek kadar baglanmrgtrr. 5"ytbu zita artrk vddesinin yetti$ini, kendisini terledecegini sciy-

I Bilindigi'zere,

srrf M.sr.manrara ibret dersi vermek amacryra ordugu iqin,Kur'an-r Kerirnde nakledilen p:ry:.*. krssatan genelliklc f.,*a,r. nu"yor.f".aynr krssalara ait gerek Kirab-r Mukadcres metnind'e, gerekse ynzyruar uoyu ui-rikmip yazrh ve sdzlti gerenekteki tafsilatrn, daha peygamb., ir..nrnd" * Hu-lefdy-r Rngidtn devrinde M0sltiman halkrn arikasrnr qektisi biriniyor. o zaman-lar sahabe ve Tabiin deniren, peygamber'in yakrnrnda butunanrar ve ondan

:"I*ii nesil mensupla.nrn bu gibi konularda, gerektiginde U,.irtiy"ifuriu.Yah0drler'e basvurdukrarr ve bazr

bitgiler ardrkhrl tarihen sibiuir (bkz. Abcrur-lah Aydemiq leslrdc lsrdiliyyar, Ankaia, 1979, s.44).

2 Bunun da aynr 5ekirde daha peygamber dewinden bcri ornekreri biriniyor. Bu ripbilgilerin haur efsdnererin refsir kitaprannda uir. y.r i"r.i,ri,ii'ir'*".rrrl"(bkz. a.g.c., s.44-45), mcntkrbnemelere girmesini daba rabir karsrla"nuk ,'* ;;;;

254



ler. Sonra kendi simasrnr ve vucud seklini kegige verir. B6ylece

ke9i9 gdrrintigte Baba llyas olur. Tam o srrada Baba llyas'rn Boz

isirnli krr atr zindan duvarrnr yanp iqeri girer. $eyh ristrine at-

lar atlamaz go$e cekilerek kaybolur.3 Muhalrzlar biraz sonragclcrcl< Baba llyas zannryla kegiqi gdturtrp idarn cclcrlcr.

Yine aynr eserde, Baba llyas'rn ofullarrndan Mahmut Pa-

5a'nrn da benzer bir gekilde, oldurulmeden once go$e gekilip

kaybolduSu anlatrlrr. RivAyete g6re Mahmut Paga, muhreme-len babasr gibi takibata uSradrtr ve yakalanacaf,rnr anladr$r

iqin olsa gerek, Allah'a dua etmig ve "Mesih (Hz. lsa) gibi" gd-

ge qekilmigtir.4

Otman Baba ise, Okimunden once abdallannr bir yere topla-yarak ne zaman 6lece$ini onlara haber vermig, "atlna binerekgo$e gidece$ini" bildirmigtir. Gerqekten de abdallar, gokten

bagr agrk, yahn ayak bazr kimselerin ye5il kanath bir krr at ge-

tirerek Otman Baba'yr bindirdiklerini "dlem-i habda" (ruyada)

gormuglerdir.5

Baba llyas\n, Mahmut Paga'nrn ve Otman Baba'nrn dlumle-

rinin bu tarzda ilade ediliginin bir sebebi vardrr: Bunlardan ilkikisi, dtigmanlanna kargr bir ayaklanma hareketi ydneten ve

bu hareketlere katrlan kalabahk kitlelere hitap eden kigilerdir.

Taraftarlan kendilerini ddet6, yan ildhi dini lider olarak benim-

semiglerdir. Dtigmanlan tarafindan Oldurtilmelerine raf,men,

Mtiridleri, onlann oldtiklerine inanmamakta ve kendilerine

6lurn yakrgtrnlarnamaktadrr. Bu taraftarlar kitlesi, gnnun bi-

tirrrlc orrllrrtr yt'rrirlctr :rralnntra cl{rtrct'citirrr' (irrrit ll:rftllrnlrllrr,Nitekim tarih kaynaklan da meselA Baba llyas'rn dlrnedilineinanrldrgrnr kaydetmek sfiretiyle naklettiSimiz menkabeyi bel-

gelendiriyorlar.5 Otman Baba'nrn ise herhangi bir olaya kangtt-

4

5

6

Menlihrb-Kud, vv. 38b-39a. Ashnda tarih kaynaklarr Baba Res0l diye bilinen bu

zdtrn Amasya'da 1240 yrhnda Selquklu kuwetleriyle savagtrken oldtriild[90n0yaztvlar (msl. bkz. lbn Blbl, s.501-502; de Saint-Quentin, s,63-64; Ilarhebra-

eus, ll, 540),

Mendlt$-Kud.v.43a.

Vildy emame -OB, w. 2 I 3b-2 I 4a.

Msl. bkz. lbn. Bibi, s.502.

255



Sr bilinmernckle beraberr onun da qevresinde gok geniE birgayri memnunlar zimresinin toplandrsr menAkrbnAmeden an-

lagrhyor.

Bu orneklerde ashnda kitle psikolojisinin aksini gormek

mrimkundur. Kitleler ugradrklan haksvhktan kendilerini kur-taracaf,rna iman ettikleri gahrslara insanustri vasrflar yakrgtrr-

makta, onlann olumsuz olduklanna inanmak istemektedirler.

$unkri buna ihtiyaglan vardrr. Bu sebeple zaman zaman bu

ruh halinin bir dini inang bigimine donuqttif,t g6rultir.

Daha ilk qa$lardan beri dtinyanrn muhtelif yerlerinde olum

denilen olayrn bir qegit dunyadan yuksege qrkma olarak kabul

edildigine dair inanglar gonilmtigtur.T Meseld piramitlerdekimetinlerden olrenildisine gore eski Mrsrr dininde firavunlartn

oltim esnisrnda goSe qrktrklanna inanrlmaktadrr. Bu grkrg ba-

zan bir kug, gekirge yahut uqan bir bocek gekline girerek, ba-

zan da doSrudan yukselmekle olmakta ve firavun Gtineg Tan-

nsr Ra tarafindan kabul edilmektedir.s Musevilikte llyas Pey-

gamber'in, atesten atlann qektiSi bir arabaya binip gote ytikse-

lerek dugmanlanntn saldrnlanndan ve oltimden kurtuldu ,unainanrlmaktadrr.e Hrristiyanhkta da Hz. lsa'nrn garmrha geril-

dikten (crucifixion) sonra yeniden dirildi$i (rdsurrection) ve

g6ge qekildi$i (ascension) inanct herkesEe mdlumdur.lo Aynt

inang bir farkla lslAmiyette de mevcuttur. lslamiyet'te haga ge-

rilenin Hz. lsa olmapp Allah tarafindan ona benzetilen mtind-

fik bir haviri olduf,u ve 6lmeden 6nce Hz. lsa'nrn sa$ olarak

Allah katrna grktrgr kabul edilir.rl

7 Eliade, 7iairc, s.91,95. Cefitli bolge ve dinlerden misaller iqin sonraki sayfalara

bakrlmahdrr.

8 Eliade, Histoirc des Croyances, I, 107-108.

9 i(lrrrI I Muknrl,lrs, ll. Krullar, ll, ll-12. ltu lrll<ayr'lirltt'tl'cL: trrrlrlctllltrrlttir(bkz. 12,696-701). tsu hikAyede llaba llyas ile llyas Peygamber arasrndaki isiut

aynlligine dikkat edilmelidir. Bu durum hediscnin Baba llyas'a uyarlanrnastnasebep tegkil etmig olabilir.

l0 Motta, XXVII; lvlarhos, XVI; Luko, XXIV; Yshcnnc, XX.

I I Kur'an-r Kerim, en-Nisll, 157-158; kr5. yukanda Baba llyas menkabesi.

256



Gol<teki bir hayatrn varh$r ve buna uqularak ulagrlabilecegiinancrnrn G0ktrirkler'de de mevcur bulundu$u Orhun KitA-belerinden anlagrhyor. "(Siz) gokte hayattaki gibi (olacaksr-

nlz),"12 "Babam ka$an dylece ili, t6reyi-kazanlp uqmug" ve

"Amcam kalan ugup gitti"13 gibi ctimleler bunu ifade etmek-tedir.ta

Burada $unu unutmamak lazrm geliyor: Buttin bu inang 6r-neklerinde herhangi bir insan de$il, bir kral, bir peygamber,bir hukumdar ve bir velinin 6lmeyip g6ge yukselmesi bahiskonusudur. Her insan igin b6yle bir sonuqtan s6z edilmemek-tedir.

Aynr inancrn Maniheizm'de de mevcut oldu$u mrigahedeolunmaktadrr. griphesiz bu Hrristiyanh$rn bir etkisidir. Ancakbu inancrn Maniheizm'de takdim edilig tarzr dikkate de$er:Bugrin elde bulunan hemen hemen butun Maniheist metinle-rin ittifakla kaydettiklerine g6re, Mani tevkif edilip hapse atrl-mq, orada oldtinilmtig, ama derhal maddi cesedini aurak birgimgek hrzryla g6 e ytikselip kaybolmugrur. Mani buradan

yeryrizundeki taraftarlanna nezaret etmektedir. Hz. lsa'mn 96-te gekilmesinde vuk0 buldu$u gibi, bunda da tabiat ristii olay-lar meydana gelmig, gdk kararmrg, yer sarsrlmry ve korkunEbir ses duyulmugtur.rs

Bu bilgilerin rgrSr altrnda Baba llyas'rn menkabesi tahlil edile-cek olursa, g6rulur ki, hem Yah0di, hem Hrristiyan, hem Mani-heist ve hatta lslami unsurlar biraradadrr. Bunlann hangisinindotrudan, hangisinin vAsrtah

oldu$unu tdyin etmek zordur. Bir

12 Oftun Abidclcri, K0ltilin abidesi, gtney-dofu cephesi.

I 3 Kultigin Abidesi, dotu cephesi, 16. ve 21. sarrrlar.

l,l KitAbelerde herhangi bir kartne olmamakla beraber, "uqma. igini Roux, gama-

nizm'de ruhun kug gekline girmesi ile yorumluyor (bkz. La Religion, s.Zl7-2ltl). I'ulcat yukarrdu ucollcrl bolonrttc llglll krsrnrdrr uqrklarrtrrrryrr q.alrgrldrgr

0zere bu telakkinin gamanizm'e has olmadrgr gok rnuhtemeldir. Kaldr ki kiti-

belerde ruhun kup gckline girdigini belirten bir ifade metni yoktur. B6yle biryorum herhalde uqmak kelimesi ve geq devir gamanizm'ine ait bilgilcrin bir-legtirilmesiylc yaprlmp olmahdrr kl bizcc tsabctsizdlr.

15 Peuch, Lc Manichcismc,s.l4l.

257



defa motifin esasr olan "olmeden gole gekilme" inancrnrn Ki-tab-r Mukacldes'le allkasr ortada gdriintiyor. Fakat gogc grkma

olayrnrn Mani'de olduSu gibi zindanda cereyan etmesi de aynr

kuwetle Maniheizm'e dayandrnlabilir. Bunlardan bagka, Baba

llyas\n yanrndaki kepigi kendine benzeterek gofie gekilmesi vcyerine kegigin asrlmasr, lsliml telakkinin etkisidir. B0tun bun-lara ek olarak Baba llyas'rn beyaz bir at iisttinde g6ge grkmasr

ise, hem Yahodi gelene$inde llyas Peygamber'in goge gekiligi-

ni,r6 hem de $amanizm'deki gamantn beyaz at Ustunde g6 e qr-

karak G6k Tann'nrn huzuruna gidigini hatrrlatryor.

Britun bunlara ra$men, yukanda sayrlan gegitli etkilerin his-

sesini unutmamak kaydryla biz bu konuda temel olarak, Ma-niheist bir yoruma tAbi tutulmug Kitab-r Mukaddes erkisinidugunmenin daha do$ru olaca$ kanaatindeytz. Zira, daha on-

ce de kendilerinden bahsolunan VtlI-IX. yrizyrllarrda MnverA-

rinnehir ve Horasan'da Eb0 Mtslim'in OltimUnden sonra qrkan

isyanlarda kullanrldr$ agrkga bilinen Zerdugti ve Maniheistideoloji, bu dugtnceyi teyid eder mahiyettedir. Hatrrlanacalr

uzere, bu isyanlara katrlan Turkler, Zerdugti ve Maniheist cev-relerden gelmekte olup liderlerinin 6lmedi$ine, gOle cekildik-lerine inanryorlardr. Sindbad'rn taraftarlanna gore Ebff Moslim6lmemig, gokytrzrine gitmigti.rT Turk lshak'rn taraftarlan da

aynr gekilde drigrintiyorlardr.ls Nihayet Mukanna'rn adamlan

kendisinin olmeyip gdse qekildi[ini sanryorlardr.le Bu kadar

l8

l9

Kitah-r Mukncldcs'tekl hu hiklye hhdrkl eskl hnlh kltaplorrnu da gcqmilrir.Krrh Sual'de llyas Peygamber'in bir merkep, Hz. Adern'in ak miskten beyaz birat rizerinde g6te qrktrtr (bkz. s.70, 76); Envaru'l-A5rhtn'de yine llyas Peygam-

ber'in kanatL bir atla gdfe havalandrgr yazrhdrr (bkz. s.129).

NizAmrilmrllk, s.225; Melikoff, Abu Muslirrl, s.55. Herhalde b6yle bir gevie

icinde tegekkril etmig olmasrndan ileri gelse gerek. EbO Mtslim destanrnda

aynr motile rasthyoruz. Rivllyete gdre EbO M0slim'in babasr Esed ]{accac-r Zi-lim tarafindan idam edilnrig, fakat ceser ipren kaybolmugtur; qunk{ melekler

tekrar dirilcn Esed'i gdge crkarmr$lardrr (bkz. Mdlikoff, s.95). Aynr gekilde

lmam lbrahim de halife Mervan tarafindan astrnldrlrnda cesedi dirilmig ve birqift yegil kanatla gOge ucmuptur (bkz. a.g.c., s.l l9).

lbnu'n.Nedim, s.497.

El-Bagdadi, s.258.

l6

t7

2s8



259

genig bir kitlenin soz konusu inancr paylagmasr Maniheist kril-t0r ve inanglarrn kuvvet derecesini g6sterir.

lgte Baba llyas, Mahmut Paga ve Otman Baba rnenkabelcrinillu doSrultuda de$erlcndirrrrek icap cder. llunlann tiqti dc, ll-yas vc lsa Peygambcrlcr, yahut Mani, Ebfr M(islirn vc Mrrl<rrrr-na'gibi faniler arasrndan g6Se gekihnigler ve ebedi hayara ka-vugmuglardrr. Gtintin birinde insanh$r kurtarmak igin yeryri-zrine ineceklerdir.20

Suyu Kana $evirmek

Bu konuda iki menkabe olup ikisi de Mendhfut Haa Behtas-rVeli'dedir. Hacr Bektag'ran hoglanmayan ve kendisinin velAye-,tine hig inanmayan Nureddin Hoca,21 onu Sulucakara-oyuk'ten kovmak iqin k6ye gelir. geyhin abdest ahp namazkrlmadrtrnr gdrmugtur. Sinirli bir gekilde kalkrp abdest alma-srnr ihtar eder. Bir hizmetkdra su getirtilir. Hacr Bektag abdestalmak uzere kollannl slvar ve elini suya uzatlr. Fakat Nured-

din Hoca da dahil orada bulunan herkes geyhin ellerine do-kulen suyun krpkrzrl kan oldu$unu gorurler. Hacr Bektagkanla abdest ahnmayaca$rnr s6yler. Gordu$une inanmayanNureddin Hoca magrapayrbizzat.alrr; igini kendi elleriyle te-mizler; tekrar su doldurup geyhin eline d6ker. Ama magrapa-dan dokulen su yine kan olmugtur. Bunun uzerine NureddinHoca krzar ve gOrdri$ti geyin bir buyU oldugunu sdyleyerek

Hacr Bektag\ tehdit eder.22

20 Baba llyas\n oflu Mahmut Paga'nrn menkabesinin bir benzeri. Fatih'in veziri-azamr Mahmut Paqa igin de anlatrlrr. Kendisini qekcmeyenlerin krgkrrtrnalarriizerine haksrz yere idama mahk0m olan pa5a, tanr cellar krhcr kafasrna indire-cefi zaman onadan kayboluvermigtir. Menkabenin sonunda Mahmut pa5a'nrn

sonradan Edirne'de thzrr Aleyhissclam ile konugurkcn goriildtigti bclirtihni5(bkz. Menah$-r Mahmuil Paga, S0leymaniye (Ayasofya) Krittiphanesi, rrr. 1940(mecmua icinde), v. 73b.75a). Bu s0retle onun da dlmeden g6 e qekildigi ve

ebedl hayata kavugtutu anlatrlmak istenmiptir.

2l llhanhlar'rn Krrgehir Valisi Caca Be kasdedilmektedir.

22 Mendhb-HBV, s.29-30. Bu menkabenin ash Mendkrbu'l-Ariftn'de bulunmakta-drr; buyuk bir ihtimalle buradan Hacr BektaE'rnkine uyarlanmrgtrr. Zikredilen



Aynr escrde buna benzer bir bagka menkabe, yinc HacrBektag'la bu defa muritlerinden Molla Snduddin arasrnda ge-

cer.23

Bu gekilde suyu kana gevirme olayrna biz Kitab-r Mukad-

des'te rasthyoruz. Buradaki olay 96yle cereyan eder: Hz. Mu-sa'ya inanmayan Firavun ondan bir m0cize gdstermesini ister.Peygamber bunu nasrl yapaca rnr dtigunurken Allah elini neh-re doflru uzatmaslnr emreder ve ne kadar su varsa nehirdeki-lerle birlikte kana d6nugece ini bildirir. Hz. Musa emri yerinegetirir. Firavun'un ve bUttn hazrr bulunanlann gozu 6nundesularrn tarnarnr krpkrzrl kan olur; Mrsrrhlar higbir ycrdcn su

alamazlar.2a Kanaatimiz ce Menihtbt Hact Behtay Ve li'deki ikimenkabede de iglenen sozkonusu motifin, esas olarak buradan

kaynaklandrgr dtigrinulebilir.

Halka FelSket Musallat Etmek

Kitab-r Mukaddeste en srk rasrlanan moriflerdendir. peygam-

berler Allah'rn emirlerine kargr gelen kitlelere CeSitli felAkerlerrnusallat ctrniglcrdir. MeselA livita (homoseksuellik) gibi gir-kin bir gtinaha mriptelA olduklan igin LOt peygamber Allah'rnemriyle Sodom ve Gomorra'nrn altrnr tistilne getirmigtir.2s Al-lah'a inanmayr ve kendisine tAbi olmayr reddettikleri igin Hz.Nuh'un halkr, grkan bir tufanda mahvolup gitmig, ancak gemi-ye binenler kurtulmugtur.2o Almr gekilde Allah'a inanmayr ka-

eserde olay bizzat Nuruddin caca tarafindan MevlaM'ya nakledilmistir. Bunuigiten Mevlini irzirlirr ve temiz geyleri pis hale getirmenin gerqek kerimet ol-madrgrnr, asrl kerdrnetin pis 5eyleri temiz hale getirmek oldulunu ifade ileHacr Bekta5i krnadrlrnr g6sterir (bkz. Enaki, I, 498).

2j Mcndh -HBV, s.60,

24 Crhrs, Vll, l7-21.

11 lehvln, XIX.2,l 25,

26 li'fuvirr, VI-Vll. Ayrrr olay iqirr bkz. Kur'au-r Kerirn, t/0d, 25-45. Muhtcnrelcn

bu t0farr olayrudarr rrrtilhcrn olarak g6ylc bir dc Anadolu cfslncsi vardrr: hirgun Kafkas daf;,larrndan gelen aksakalh bir ihriyar pontus achnrJa nrisafir scv-rneyen bir trlkede konaklamak zorunda kahr. Fakat kimse kendisini kabul et-mez. Buna nzrilen ihriyar, piksek bir dagrn fsttrne qrkarak tlkenin sulara gark

260



bul etmeyen Firavun'u cezalandrrmak igin l-lz. Musa Msrr'agol<ten ategli dolu ya drrmrg,2T bir bagka scferindc qekirge sri-nilerini musallat etmigtir.2E Bunlara benzer pek qok olay, bilin-di i gibi Kur'an-r Kerim'de de zikredilmigtir.2e

Igte bu gibi olaylar Bektagi menkabelerine muhrelif gekil-lerde yansrml tlr. Rivayete g0re Konya ulemisr erns-i Tebriziile MevlAni'nrn dosrlu unu qekemedikleri igin gehri rerket-meye kalkarlar. gehirde cuma namazl krldrracak kimse kal-rnadrSrndan, Sadreddin-i Konevi Ahi Evren'e haber yollayarakonlan durdurmasrnr ister. Ahi Evren uleminrn yolunu kese-rck Konya'ya donrnclcrini ihtar cdcr. Fakat dinlcrnczlcr. Bu-

nun uzerine, bindikleri hayvanlar dizlerine kadar topraga go-mtilur. Hayvanlardan inip yaya ytrtrmek isterlerse de bu defa

kendileri once dizlerine, sonra go rislerine kadar yere batar-lar. Bu kerimet kargmrnda nihayet gitmekten vazgeqip Kon-ya'ya ddnerler.30

Vildyetndme-i Seyyicl Ali Sultan'da Hz. Musa'nrn Mtsrr'a ateg

ya drrmasrna benzeyen bir menkabe vardrr. Anlatrldr rna go-

re, Dimetoka Kalesi'ni kugatan Seyyid Ali Sultan ve askerleri,bir trirlu gehri fethedemezler. Bunun tizerine geyhin kerdme-tiyle kale usrune yagmur gibi ategler yalar. Bu felaketten neyapacaf,rnr gaglrlr hale gelen kale sakinleri sonunda teslime ra-zr olurlar.3r Yine Seyyid Ali Sultan kugatrrsr bir bagka kaleyialamayurca beddua ederek kalenin altrnr irstrine getirir.32

olmasr iqin beddua etmi , derhal korkunq bir tOfan qrkrnrgrrr. Krsa zamandaPontus filkesi sular altrnda kalmrg, yerinde bir deniz meydana getmigtir, ki igteKaradeniz budur (Ondet Sehirdengchirc, I, 150).

27 Qlhrs,lX, 22.2i.

28 Crllt, X, l3-15.

20 Msl. l*2. llad,66-69, llu 0ycrlcrrlt: sulilr t,eygarnhcr'c irunrrriryrrrr scnr0cl krrv-minin helik ediligi anlatrhr.

30 Menihrh-H8V, s.51,

3l Vlldyf''.nAme.SAS, s.25.

32 A.9,e.,s.33.

261



Bereket Getlrmek

Buna dair Hacr BektaS'la ilgili iki menkabe vardrr. llki g6yledir:Torkistan'dan Rum diyanna gitmekte olan Hacr Bektag yolcla

bir kOye ugrar. Bir kadrndan yiyecek ister. Kadrn biraz bekle-mesini soyleyerek evine gelir, bir parga ekme$in iqine birazya$ koyup Hacr Bektag'a gorUr{ir. Tekrar eve dOndUgunde, 6n-ceden iginde azrcrk yaS olan kripttn, agzrna kadar doldugunuhayretle gdrur ve yiyecek isteyen kiginin nasrl biri oldufunuanlar.33

Kitab-r Mukaddeste ise goyle bir hikAye vardrr: Bir gtin pey-

garnber Eliga'ya, kocasr borE brrakarak 6lmri9 bir kadrn gelir.Alacakhlannrn srkrgtrrdrfrnr, evde birazcrk yafldan bagka birgey bulunmadrgrnr bildirir. Eliga kadrna bulabildili kadar kap

toplamasrnr s6yler. Kadrn kaplan toplayrp getirir. Evin kaprsr-

nr kaparlar ve ya$r butun kaplara paylagtrnrlar. Kaplann hepsi

derhal a$ulanna kadar yagla dolar. Kadrn bunlan satrp borgla-rrnr oder.il Goruldrigu uzere her iki hikayede de bir kadrna ait

az miktardaki ya$rn goSalmasr konusu ana motiftir.Hacr Bektag'rn ikinci menkabesi ise aga$rdaki gibi cereyan

etmigtir: Bir gun kalabahk bir ropluluk kendisini ziyarete gelir.Misafirlere yedirecek ekmek bulunmamaktadrr. Kadrncrk Anacvdc hig un bulunmadr$rnr haber verince l,lacr Bcktag un gu-

vallarrnr silktirir ve bir avug kadar un birikir. yo$urup bir tek-neye koyarlar ve Ustunri orterler. Hacr Bektag bir dua eder ve

teknenin igi hamurla dolup tagar. Kdyrin butun gelinleri, krz-lan gunlerce hamuru ekmek yaplp pigirirler ama teknedekihamurun arkasr kesilmez. Sonunda ancak usttindeki drtuyriaqmak suretiyle hamuru toketebilirler.3s

Kitab-r Mukaddesle de gu hikaye anlatrlmaktadrr: peygam-

ber llya Tsarelat gehrine gider. Orada rasrladlgl bir kadrndanyiyccek ister. Kadrn ekme$i olmadr ,rnr, ancak bir avug unla

33 Mcndhfu-HBV, s.24.

34 lL Krdllar,lY,l-7 .

l5 l\lcn0hl-llllV, s.15.

262



biraz yagr bulunduSunu s0ylcr. llya o undatr bir picle yaprnast'

nr bildirir. Kadrn s6yleneni yapar ve o bir avuq undan gunlerce

pide pigirilir; fakat ne hamur ttikenir ne de ya$ biter.35

Daha ilk bakrgta anlagrlaca$r tizere, Hacr Bektag'tn iki men-

kabesiyle Kitab-r Mukaddestekiler arastndaki kuwetli benzer-

likler ortadadrr. Yalnz olaylann bag taraflan her iki menkabe-

de yer deSigtirmigtir. Bununla beraber hepsinde de, yolcu olan

mubarek bir gahsrn u$radr$ koyde bir kadrndan yiyecek iste-

mesi, kadrnrn vermesi uzerine evdeki yiyeceklerin artmast soz

konusudur. Dolayrsryla Hacr Bektag'rn iki menkabesinin do$-

rudan dogruya Kitab-r Mukaddesten uyarlandr$r rahatEa soy-

lenebilir.

Az Yiyecekle Sok KigiYi DoYurmak

Bu da ilk defa Kitab-r Mukaddeste rastlanan bir motiftir. Hika-

yeye gdre Hz. lsa gdkirtleriyle otururken kannlan actkrr. Fakat

yanlannda az bir ekmek ve bahktan bagka bir gey yoktur. Hz.

lsa onlan onune kor ve gikirtlerine gayrrlara oturmalannt soy-

ler. Sonra ellerini gdse kaldrnp dua eder ve ekmekleri bolup

daSrttrnr. ButUn oradakiler yiyip kannlannr donrrurlar, yine

de tuketem ezler.31

Hadis kitaplannda Hz. Muhammed'in de bu qegit bir m0ci-

zesi rivAyet olunmaktadrr. Ebfi Talha adrndaki sahabi Hz. Mu-

hammed'in acrktrgtnr anlayarak hanrmr Ummti Suleym'den

onun iqin yiyecek bir gey ister. Kadrnca$rz evde son kalan azt-

crk arpa unundan hamur yaparak bir ekmek pigirip mescidde

oturmakta olan Peygamber'e gdttirtir. Bunun uzerine Peygam-

J6 l. Krallar, XVII, l0-16.

37 Maua, XIV l7-2i. Yine buna benzer bir bagka hikaye de XY 34'38'de bulun'

maktadrr. Kur'an-r Kerim'de aynr mOcizeye telmih vardrr (el-Maide,ll2-ll4)'

Burada Havlrller'in Hz. lsa'dan g6kten bir sofra indirmesini istediklerindenbahsedilir. Havirller ancak bu sofranrn inmcsinden sonra inanclarrnrn kuvvct-

lenecef,ini s6ylerler. Bu talep Ozerinc Hz. lsa tlua etmiq ve inen sofradan llavlt-

rller doyuncaya kadar yemiglerdir. Ancak bu mocizeyi gordukten sonradrr ki,

I lirvtlr'llrr'ln I lz, lsn'ya olnrt hlrghlrklan dalra cla fnzhlnltttrlttr.



ber yanrndakileri de beraberine alarak doSruca Eb0 Talha'nrn

ei'ine gider. Kadrn kocasrnr durumdan haberdar edince adam-

ca$rz bagka yiyecek bir gey olmadrSr iqin srkrlrr. Ama Peygam-

ber o bir ekmekle btitrin qemaati doyurur.3s

Eldeki men2krbnAmelerde soz konusu motifle ilgili iki men-

kabe bulunmaktadrr. Bunlardan birine gore Hacrm Sultan'rn

Horasan'dan gelirken Ahmed-i Yesevi tarafindan verilen birsofrasr vardrr. Hacrm Sultan bunu bir ataca astrrmrg ve gelip

gegenin yemesi igin serbest brrakmrgtrr. Oradan kimler gecerse

geqsin, ne kadar kalabahk olurlarsa olsunlar sofrayr agtrklan

zaman diledikleri kadar yiyip iqerler sonra da yerine asarlardr.

Sofra krrk yrl bu gekilde hizmet etmigti.3eAbdal Musa'ya ait bir menkabede ise gunlar anlatrlrr: Abdal

Musa bir gun miiridlerine tekkeye bir gemi dolusu asker gele-

ce$ini haber verir; bunlar igin yemek hazrrlanmasrnr emreder.

Gercekten bir saat sonra askerler sahile ayak basarlar. Mririd-ler onlan ahp tekkeye getirirler. Askerler ocaktaki kazandan

bagka ortahkta bir 9ey gormeyince ag kalacaklannr zanneder-

ler. O srrada geyh derviglere yeme$i askerlere paylagtrrmalan-nr bildirir. Yemek kepCe ile krrk bin askere paylagtrnlrr. Onle-rinden artrncaya kadar yedikleri halde kazan yine dopdoludurur.ao

llu tip menkabelere EflAki'de de rasthyoruz. Bir seferinde

Mevlani'nrn bir tepsi helva ile yrizlerce kipiyi alrrladr$r,al birbagka defasrnda mriridleriyle otururken bog bir kazandan

38 Sahihu'l-Buhari, lY 234-235; Sahihl Mrislim, IV 1784. Biraz Maua lncili'ndekiHz. lsa hikiyesine benzeyen bu hadisten ba5ka, benzer olaylarr anlatan daha

pek gok riviyetler aynr eserlerin mfrteakip sayfalannda mevcurtur. Daha genig

bilgi igin oralara bakrlabilir. Hz. Muhammed'in bu Sekil m0cizeleri zikredilen

hadis kaynaklannda bulundutu gibi, Tcrccmc-i gcvdhidu'n-Nribfvvc (lstanbul,

1293) ve Tercemc-i Mcvahibu'l-lldhiyyr (lstanbul, l26l) ve benreri bazr klirrikcscrlcrde dc ueurt uzun unlatrlrr.

39 Viloyctndmc-IiS, s.94-95. Bu menkabede Kur'an-r Kerim'deki Hz, lsa'nrn sofra-sryla bir bcnzcrlik oldu$u gdriililryor.

10 Vildyctndmc-AM, s,25-27,

4l Eflakt, t,169.

zil



lezzetli bir yernek grkararak herkesin karnrnr doyurdu$ukaydedilir.a2

Kiirleri GiirdiirmekBu konudaki tek menkabe Kaygusuz Abdal'a aittir. Riviyetegore, mriridleriyle Mrsrr'a giden Kaygusuz Abdal gdzrintin birikor olan sultan taralrndan huzora ga$nlrr ve gergek bir veliolup olmadr ,rnr anlamak igin birgok dcnemelerden geqirilir.lgin sonunda Kaygusuz Abdal bir dua ederek sultanrn kor go-

ztinu aqar. Bu sayede gergek bir veli oldu$u ortaya grkar ve

kendisine ikramlarda bulunulur.a3Bu motif hem Hrristiyan hem de lslami inanglarda Hz. lsa'nrn

bir rnocizesi olarak bilinmektedir. Kitab-r Mukaddes'e bakrlrrsa,

Hz. lsa bir grin iki kor adamrn yanlndan geqer. Kdrler onu tanr-

yrp pegine dtigerler ve evine kadar takip ederler. Eve geldiklerin-de Hz. lsa'ya yalvararak gozlerini aqmasrnr isrerler. O da dedik-lerini yapar ve iki kor eskisi gibi gormeye baglarlar.e Kur'an-r

Kerim'de de birkaq yerde Hz. lsa'nrn bu m0cizesinden krcacabahsedilir.a5 Yine burada, o$lu Yusuf'a olan hasrerinden dolayrkor olan Yakup Peygamber'in g6zlerinin, o$lu Hz. Yusul tarafrn-dan gonderilen g6mleSiyle aqrldrSr anlatrlrr.a6 l{2, Muham-med'in de bu gibi birkaq mocizesi oldu$unu biliyoruz.aT Fakatbunlann cereyan edig tarzlan biraz daha bagkadrr.

OlU insan veya Hayvanr DiriltmekBu motilin menAkrbnAmelerde oldukga yer tuttugu gdrulmek-tedir. Bunlardan birkagrnr g6yle srralayabiliriz. Men1,htbu'l-

42

43

11

45

16

17

4.g.e.,1,313.

Mcntlftr[-Kl], s.23.

Molta, lX, 27-30. Benzer bir bagka olay igin bW. Maua, Xtt, IO-13.

Msl, bk:. Alil lmun,49i cl-Matdc. I lO.

Y[sul,93.

Te rccmc4 Mcvlhlbul.llilhtyyc, s.333.

t65



Kudslye'ye gdre, Baba llyas\n torunu Agrk paga'nrn halifelerin-dcn Ebubckir olti anlun avncuna koyarak nelcsiyle cliriltureyemuktedirdi ve halk arasrnda Hz. lsa gibi ortileri diriltmesiyleg6hret bulmugtu.as

I-Iacr Bektag bir g0n Malya ovasr'nda bir hdyrik uzerincleotururken aga$rdaki Thtar evlerinin arasrnda bir zengin gocu_gunun fakir kuguk bir oglanr ceviz buyuklugunde bii tagla ka_

zaen oldurdti$unri gormrigtri. Olen gocu$un yakrnlan tagl ata-nrn pegine dtrgmirg kovahyorlardr. Korkan gocuk Hacr Bektag'asr$nrr. Kovalayanlar onu isterlerse de geyh reddeder ve olengocu$un cesedini yanlna getirmelerini ister. cesedi getirirler.

Hacr Bektag onu hrrkasryla drtrip elini yrrzrine stirer stirmezqocuk dirilip ayaSa kalkar.ae

Hacr Bektag'rn Konya'daki halifesi pirabi Suhan'rn da 96ylebir menkabesi anlatrlrr: Bir arahk Konya'da veba salgrnr ol-mug, Pirabi Suhan'rn iki gocu$u 6lmugtrir. Geride bir kuqukoflu kalmrgtrr. Birkag gun sonra o da 6lur. Annesi cesedin ba-grnda aSlamaktan fenalagrnca kansrna aclyan geyh, cesede

yaklagrr ve onu elinden tutarak aya[a kaldrnr. eocuk diril_migtir.so

Hacrm Sultan Hacr Bektag'rn kendine icdzet verdigi zamanbeline kugattrgr tahta krhcrn kesip kesmedigini anlamak iqinbir katr. ikiye bigmig, derviglerin gikayeti tizerine Hacrm sul-tan dua ile katrrr yeniden diriltmigtir.sl

Kitab-r Mukaddes'e baktrgrmrzda llya ve Eliga peygamber-

ler'e nispet edilen iki gocuk diriltme m0cizesi gdr0yoruz. Bun-lardan birincisine g6re, llya ihtiyar bir kadrnrn evinde misafirkahnaktadrr. Bu kadrnrn oBlu hastalanrr ve 6hir. Kadrnrn talebiuzerine llya dua eder. Dua biter bitmez qocuk dirilip ayaSa

48 MenahrD-Kud, v. ll0a..10 MrnttftlD.llBV, s.67,

50 A.g.r., s.89.

5l vildyetndme-HS, s.2't-25. Ahrned-i yesed halifelerinden llakim Ara'nrn osluHubbl Hoca'nrn kesilen dkuzleri rrpkr Hacun sultan gibi cliriluigine dairiirmenkabeyi F K6prultr nakletmektedir (bkz. flh Murasavvrfar, s.9l).

266



kalkar.52 Eliga'nrn hikdyesi de buna qok benzemektedir. O da

bir kan kocanrn evinde rnisafirdir. Bir gtin cvin crkek gocufuhastalanrr ve 6lur. Annesi yalvararak Eliga'dan gocu$u dirilt-mesini rica eder. Eliga da onu tekrar hayata kavugturur.s3

Kitab-r Mukaddes'teki tiqrlncri olil tliriltrrrc lrikAyesi llz.lsa'nrndrr. Bir gtin birisi Hz. lsa'ya gelerek olmrig krzrnr dirilt-mesini rica eder. gdkirtlerle birlikte topluca adamrn evine gidi-lir. Hz. lsa igerideki kalabahgr drgan grkanr. Onlar kendisinegtilerler. Peygamber aldrng etmeden kurn cesedinin bulundu-

$u odaya girer; onu elinden tutup kaldrnr. Krz hiqbir gey ol-mamrg gibi ayafa kalkar.s

Buna benzer bir m0cize de Hz. Muhammed'e atfedilmigtir.Riviyete gdre adamrn biri Peygamber'e gelerek olmug krzrnr

diriltirse Musluman olaca$rm sdyler. Peygamber adamla bir-likte kabristana gider ve krzr adryla qaSrnr. Krz kelime-i geha-

det getirerek ayaSa kalkar; adam da Musluman olur.ss

Bu gibi kerimetler Mushiman evliyAdan bazrlan iqin de an-

latrlrr. Meseli Ebu'l-Hasan Nuri, olmrig ege$inden bagka bir 9e-

32 l, krallar, XVll, l7-22.

53 Il. Ktrallar,IV 17-37. Bu hikeye Envaru'l-Asrhln'de de oldugu gibi anlarrlmak-

tadrr. Burada Eliga llyas, dirilen qocuk da Yusuf Peygarnbcr diye gegnrckredir(bkz. s.127). llyas Peygamber'in bu gocuk diriltrne m0cizesinin izleri Battal-nllnc'de bile vardrr. Rivayete g6re Battal Gazi bir keresinde Hrrisriyan askerle-

rini kovalamaktadrr. Hrzrr Aleyhisseldm 6nlerini keser ve Mrisl0man ohnalan-nr.ihtar eder. Hrristiyan askerler eger Batral Gazi I1z. lsa gibi OlUleri diriltebi-

lirse teklifi kabul edeceklerini bildirirler. Battal Gazi bu igin altrndarr nasrl kal-kaca$rnr drltunurken Hrzrr'rn tavsiyesiyle yalnrz bir adada orurnrakra olarr ll,yas Peygamber'e bagvurur. Ondan bir dua 6 ,renir (krg. L Krrallar, XVII, l7-22). Askerlerin yanrna ddnen Battal Gazi, gOsterilen bir erkek bir kadrn meza-

rrnda duayr okur; mezardakiler hemen dirilip ayaga kalkartar; askerler de

Mtsltrmanh[r kabul ederler (bkz. Menahft-r GaTavAH Seyyid Battal Gazi,ll,86 vd). Buradaki hiknyenin San Saltrk'a mal cdilmek s0retiyle Sallrhndtrne'ye

de geqtigini g6rUyoruz. Yalnrz burada Hrristiyan askerlerin yerini rahipler, ll-yas Peygamber'in yerini lizrr Aleyhisselam ve llyas Peygambe r duasrnrn ycri-ne de Hz. lsa'nrn 610 diriltirken okuduSu dua almr;trr (bkz. Saltrhndrnc, w.296b-270a). Dirilenler ise bir erkek bir kadrn defil, iki erkek iki kadrndrr.

54 Matta,IX, 18-25. Hz. lsa'nrn olu dirihme m0cizeleri Ahmediye'de srk anlarrlan

hikayelerdendir (bkz. s.l7-18, 165-166).

55 Terceme-i Mevdhibu'l-Led(tnniyyc, s.332.

267



yi bulurrrnayan bir adamtn a$lamastna dayanamayarak egc$i

diriltmig ve adamr sevindirmigtir.s6 Aynr gekilde MevlAnl da,

gok sevditi neyzeni Hamza'yt cendzesi ytkanrrken diriltip aya-

$a kaldrrmrgtrr.sT

Bu nakledilenler arasrnda Pirabi Sultan menkabesiyle llya ve

Eliga'nrn hikdyeleri arasrnda yakrnhk griphesiz g6zden kagma-

maktadrr. Bunlarda, hastalanrp olen bir erkek qocuk, annesi ve

bu qocu$un diriltilmesi ana motiftir. Pirabi Sultan menkabesi-

nin, llya ve Eliga hiklyelerinin bir uyarlamasr olduSu dtigtinu-

lebilir. Aynr hikayelerin krsmen Hacr Bektag menkabesinde bi-

le bir ornek vazifesi gordugu ileri surtilebilir. Qrinku ana likir

yine dirilen bir erkek gocuktur.Hz. lsa'nrn hiklyesi ise, yukanda gosterilditi tizere Battulna-

me, Envdru'l-ASthin ve Ahmediye'deki menkabelerin ornek tipiolmug g0rtinmektedir. Hz. lsa'ntn bu m0cizesi Hristiyan aziz-

lerinin menkabelerine de yanslm$tlr. KAfir bir kral bir gun Sa-

int Georges'dan mezarda yatan 6ltileri diriltmesini ister. Aziz

hemen duaya koyulur. Dua bitince mezarlardan beg erkek, do-

kuz kadrn ve og qocuk dirilerek ayaf,a kalkarlar. Kendi ifadeld-rine gore bunlar dort yuz altrnrg yrl6nce olmuslerdir.ss Olu di-

riltme motifi bazr Altay ve Anadolu masallanna da girmig bu-

lunmaktadrr.5e

Nefes Evlidr Edinmek

Bektagilik'te nefes evld& veya nefes otlu kavramrmn yeri bti-yoktur. Bunun esasr gdrtinrige g6re neles kelimesinden de an-

56

57

58

Attar, ll, 53.

Eflakr. r.231.

Dclehaye, Les Ltgcnilcs Grccqucs, s.53. Saint Gcorgcs'un bu kerAmeti el-Taberl

tarafindan da nakledihnektedir (bkz. 13, 955-956). Ancak burada Olenlerin

ddrt yuz yrlhk oldu[u ifade edilir. Pir Sultan Abdalln bir manz0mesinde de,

Hz. Ali'nin bin yrlhk bir dtuyri dirilttigi terennrim olunmugtur (bkz. Ozrelli,

Pir Sultan Abdal, s. I 09).

Ogel. Irirft Mitolujisi,l.3lT; Umay Gonay, Eldzr Masatlarr, Erzurum, 1975,

s.410-416.

268





trr. Rivayete gdre, Hacr Bektag birqok yere u$rayarak uzun biryolculuktan sonra nihayet Sulucakaradyrik'e gelir ve gesmebaSr'ch camaQrr yll<ayan kadrnlarda. yiyecek istcr. Kacrrncrkdiye a'rlan Kutlu Melek gidip -yukarrdaki kmrrnda nakreclilen

rncnkabcdc anlrrtrldrfir uzcre- lcendisinc yiyecck ikranr cclcr.Hacr Bektag'rn bir ennig oldu$u anlagrhnca, kocasl ldris'e ha-ber vererek birlikte onu evlerine davet ederler, kendireriyre be-raber kalmasrnr isrerler. Hacr Bektag teklifi kabullenir ve bir-likte oturmaya baglarlar.6s Kadrncrk'rn bir ddeti vardrr: $eyhinabdest aldrgr veya ellerini yrkadrSr suyu ddkmeye kryamayrpiger. Bir keresinde abdest alrrken Hacr Bektag'rn burnu kana-

m$ttr. Kadrncrk bu suyu da igmigtir. Durum anlagrhnca HacrBektag, senden iki o$lumuz gelecek demig ve gergekten Ka-drncrk hdmile kalmrgtrr. Bir muddet sonra u9 oglan qocuSudog,mug, biri olmiig, ikisi ya;amrgrrr.s

Eliga'nrn hikiyesine gelince aynen goyle cereyan etmigtir:Sanem dcnilen gehre geldiSinde bir kadrn Eliga'ya yiyccek ve-rir. Bu kadrn kocasrna Eliga'nrn bir Allah adamr oldu$unu ve

kendileriyle birlikte orurmasrnl teklif etmesini soyler. Kocasrkabul eder ve Eliga'yr divet eder. o grinden sonra Eliga bu ka.koca ile birlikte ikamet etme$e baglar. Aradan uzun zaman ge-qer. Kan kocanrn gocuklan olmamaktadrr. Onlann buna uzril_driklerini g6ren Eliga, bir grin kadrnr ga$rarak bir yrl sonra biro$lu olaca$rnr mrijdeler. Gergekten bir yrl sonra kadrn bir o$-lan qocuSu dogurur.6s

Eliga'nrn bu hikiycsinin, abdest suyunu veya gerbeti iqmcsahnesi dryrnda, kaba hatlanyla Musa Sini menkabesine, tefer-ruatryla da Hacr Bektag menkabesine gok benzedi$i agrkqa 96-rulmektedir. Ortak motif, ermig birinin, gocufu olmayan tirkan koca tarafindan misafir edilmesi ve ondan sonra evin ka-

63 A.g.a., s.27-28.

64 A.ge.' s.6'f-65. Bazr Bektagiler'in inancrna g0re Kadrncrk Ana'dan dolan ve bi-ri Habip digeri Hrzrr Lale adrndaki bu qocuklann ikincisinden HaciBektas'rnsoyu devam etmigtir.

65 IL Kvallar, IV 8-17.

270



drn;nrn hamile kalarak bir erkek gocuk doSunnasrdrr. Hartd

daha yukandaki krsrmlarda }{acr Bektag'a air mcnkabcler bira-racla m0tillaa olunduklan zaman, mcnilkrblrlrncck: lllcr llcl<-

tag'rn AdetA krsrnen llya krsmen de Eliga htiviyctiylc ortaya qrk-

l rIr nr sdylcrncl< mtinrl<tinclrir. Klsacrr clcnt.bil i r l<i, I]r'l<trr5il i l<'r c-

ki neJes evldil kavrarnr mengeini lslirni relAkkidc def,il, a<;rkqa

goruldti$ti gibi, Kitab-r Mukaddesten almaktadrr.

MendkrbnAmelerde yine aynr esasa dayanan iki menkabe

daha vardrr. Bunlardan biri Hacrm Sultan,66 diSeri Otman Baba

hakkrndadrr.6T

Kuru Odunu ASag Haline Getirmek

Bektagi menikrbndmelerinin tipik motiflerinden biri de, kurubir odunun veya bir degnetin yere dikildili zaman yegerip

a[ag haline gelmesidir.

Hacr BektaE Ahmed-i Yesevi tarafirndan Rurn'a gondcrildigiizaman derviglerden biri ocakta yanan odunlardan birini (eksi)

ahp Rum diyanna do$ru frrlatrr. Dut aSacrndan kesilmig olanbu odun Rum'da Ahmet Fakih eliyle tutulur ve Hacr Bektag'rn

sonradan tekkesini yapacatr yerin dniine dikilir. Odun derhal

yegererek ulu bir dut agacr olur.68

Hacr Bektaq bir g0n Ahl Evren'i ziyarete gider. Krrgehir yakr-

nrnda bir tepede bulugurlar. Ahi Evren geyhten golge verecek

bir ataq hasrl etmesini isteyince o da onun kavak a$acrndan

66 Mendhb-HBV, s.85-86. Buradaki menkabenin qok daha genip bir gekli Vilayer-

ntlmc-HSda anlatrlmakudrr (bkz. s.85-88). Tarihgi Alt de Emir-i Qin Osman

menkabesinde buna benzer bir olay kaydetmektedir. Rivayete nazaran Yemen

padiqahrnrn krzr tedavi kabul ermez bir hastahktan kendisini kurtaran Veysel

Karanl'nin nefesiyle hamile kalm$ ve bir mriddet sonra bir oglan qocugu don-yaya getirmi5tir. Veysel Karanl'nin tavsiyesiyle Cocuga, trpkr Hacrm Suhan

menkabesindeki gibi Osman adr konmu5tur, ki Emir-i Qin Osman i5te budur(bkz. Alr, V 58-59).

67 Vildyetndma-OB, w. 73a-b, 80b-81a.

68 Mendhfu-HBV, s.16-17. Eserde bu dut agacrnrn hala durdugu ve yukarr lasmr-

nrn yanrk oldugu kaydedilmistir. Rivayete gdre bu aSacrn orada dikilmesinden

maksat, Flacr Bekta5'rn yerlegeceli yere i5aret etmesidir.

271



asasrnl alarak yere diker. Asn derhal yegerir, dal budak sahp

yapraklanrr ve koskoca bir a$ag olur.6e Bir bagka seferinde, rs-

lahr nels eden bir haramiye bir de$nek vererek bunu yere dik-mesini, de$nek ye$erene kadar iyilik yapmaya devam etmesini

soyler. Qunkti deSneSin yegermesi gunahlannrn affrna igaretolacaktrr. Gerqekten gunun birinde degnesin yegerip dal bu-dak salarak kocaman bir a$ag olduf,u gorulur.To Boylece hara-

mi affedildif,ini anlamrg olur.

Hacrm Sultan da gittiti muhtelif yerlerde, gegitli a$aglardan

yaprlma asdlannr yere dikmekte, bunlardan bazrlan diker dik-mez, bazrlan ise krrk gtin iqinde yapraklanrp, dallanrp ulu

aSaglar olmaktadrr.Tl Seyyid Ali Sultan attlgr bir oku dugtirSuyere dikmig, ok hemen bir aSag olarak meyve vermigtir.T2 Sey-

yid R0stem Gazi de qrnar a ,acrndan yaprlma bir giqi yere dike-rek dua etmig,9i9 gittikge buyuyup geligerek bir ulu qrnar hali-ni almrgtrr.T3

Bu motifin de bir bakrma Hrristiyan geleneklerinden kay-naklandr$rnr bize et-Taberi gosteriyor. Tarihqi bu konuda Cur-

cis'e ait iki menkabe zikretmektedir. Riviyere gore Curcis ima-na divet ettigi hukumdann yakrnlanndan Meclitis tarafindan

agag e$yayr tekrar dalh budakh yegil agag haline getirme tekli-fiyle kargrlagmlgtlr. Curcis dua etmig ve o anda hazrr olanlanngozu ontinde bir anda a$ag egyA eskiden hangi a$agtan yapll-mrglarsa o agilC haline gclivermiglerdir.Ta Bir bagka defa Curcisimana divet ettiSi bir kadrnrn, evin ortasmdaki tahta direSi

69 A.g.c., s.52.

70 4.g.c.,s.55-56.

7 | Vildyetndme-tlS, s.31, 69, 83.

7 2 Vilay e ndme-SAS, s.30.

71 A.gc ,s.42-41.

74 ct-'lirbcrl l], 9't4. Ayrrr rrrcrrkabc lqirr bkz. Krr[ Sual, s.8,1-85. l]u eserclc il2.Musa vc

Ilz.lsa'nrn

da kuru aSaglarr, degnekleri dalh yapraklr ulu afaqlar tra-line getirdiklcri zikredihnektedir. Bu da kanaarimizce aynr Hrrisriyan gelenelinin bir devamr olsa gerektir. Herhalde curcis'in bu menkabeleri bizce mfllurnolmayan bir donemde lsldm elemine de yayrlmrp ve halk arasrnda gok tutul-rnugir hcnzonckterlir.

272



meyveli bir agag haline gerirmesi teklifi uzerine, dedigini yap-mlg ve kadrnrn bu yolla iman etmesini saf,lamrgtrr.Ts

Yerden veya Tagtan Su Flgkrrtmak

Bu motif bagta Mendhrbt Hact Bektast Veli olmak uzere rigeserde daha kullanrlmrgrrr. Fakat en bol rasrlandrgr yer, adr

gegen menAkrbndmedir. llk menkabe, Hacl Bektag'rn Lok-man-l Perende yanrndaki mtrridlik donemine aittir. Bir grinLokman abdest almak igin bir ibrik su ister. Hacr Bektag suyugetirir ama geyhinden yerden bir prnar grkartmasrnr rica eder.

$eyhi buna kadir olamayacaSrnr bildirince kendisi dua ediptekkenin ortasrndan bir su figkrrtrr.T6 Aynca yine Hacr Bektag,

Sulucakara6yuk'e yerlestikten sonra, bir defa Arafat Da-

$r'nda,77 bir defa koytin iginde,78 bir defa da bir tepe uzerin-deTe Ahi Evren'le bulugmasr srrasrnda yerden dupduru, terte-miz bir su grkarmqtrr.so

Abdal Musa bir yolculuk srrasrnda bir koy evine misafirolmugtur. Ev

sahibinden igecek su ister, ama su kalmadr$rigin verilemez. Bunun irzerine Abdal Musa yumrugunu yere

vurarak orda gok grizel suyu olan bir prnar figkrrtrr.st EmirSultan da benzer bir kerimer g6stermi$tir. Anlatrldr$rna 96-re bir gtin savaE srrasrnda gaziler abdest alacak su bulamaz-lar. Onlarla birlikte bulunan Emir SultanEz mrzra$tnl yere

vurarak gayet grizel bir su qrkarrr.s3 Seyyid Rustem Gazi,

75 et-Taberl,13,957.

76 Mendhft-H8V, s.6.

77 A.9.c.,s.28.

78 A.g.a., s.41.

79 A.g.e.,s.52.

U0 A.g.c., s.87.

8l Vildyetndme-AM, s.22.82 Bursa'da turbcsi bulunan ve Yrldrnm Bayezid'in damadr olan unl0 geyh Emir

Sultan kasdcdilmcktedir.

83 Vilityandmc-SAS, s,18,

273



fethetti$i arazidi kurdugu tekkesinin yantna bir de$irmeninga etmig fakat su bulamamrgtrr. Halkrn kendistyle alay et-mesi tizerine, de$irmenin yanrndaki bir meyil tlstrine grkarve asaslnl yedi kere yere vurur. Sonuncu vurugun ardrndan

kuvvetle qaSlayan bir su grkarak delirmenin qarkrnr don-durUr."&

Bunlardan bagka tas veya kayadan su qrkarmaya dair demenkabeler bulunmaktadrr. Meseh, Karahisar kasabasrnrn surkaprsr yanrnda riydzata giren Hacrm Sultan'r gdrmeye gelenemir Tu$rul BeS, ondan kendisi ve adamlan igin igecek su is-

ter. Hacrm Sultan oradaki bir kayanrn yanlna gelip ,.ya Allah "

diyerek elini kayaya indirir. Kaya hamur gibi 96ker ve elini ge-

kcr qckmez berrak ve so$uk bir su figkrnr. Be$ ve adamlarr ga-

grnrlar, ama geyhin veldyer gucunri de tasdik ederler.ss SeyyidAli Sultan'rn attlgl bir ok, drigtt$ii yerde bir kayaya Carpar, su

figkrrtrr; adrnr Karaprnar koyarlar.sHer iki tip menkabenin hem Kitab-r Mukaddes, hem de

Kur'an-r Kerim'de 6rne$ini bulabiliyoruz. llkinde, Filistinli-

ler'le cenge tutu9up susayan Sams<in'un,87 tam susuzluktandlecegi srada Rabb'in emriyle yerden su grkanp igtifii hikayeolunur.88 Kur'an-r Kerim'de ise Eyyup Peygamber'in hastahf,r

srrasrnda bir ara iyice susadrsr, Allah'rn emriyle ayaSrnr yere

vurarak grkan sudan igtiSi ve yaralannr yrkadrgr anlatrhr.s? Ay-nca her iki mukaddes kitapta Mrsrr'dan grkan ve Sina e6-lu'nde ilerleyen lsrniloSullan'nln susuzluk yuztinden Hz. Mu-

84 A.g.e.,s.42.

85 Vilay et.ndme-HS, s.36-37.

86 vtldyctndme-SAS, s.30. Benzer bir menkabe de saltr&ntlme'de kaydolunmugtur.san saltrk zaptettigi bir kiliseyi tekke yapar ve firlatrp arrrgl asesrnrn degdigitastan su figkrrrr (bkz. v. 244a-b). Bundan bagka yine aynr mahiyette iki men-kabesi daha bulunmaktadrr (bkz. w. 261b, 2S6-b).

87 Bizde halk arasrnda gem'un Gazi diye bilincn zat budur ve anlatrlan hikayeleribuynk qotunluluyla Kitab-r Mukaddes'ten ahnmadrr,

88 Hnhimlcr, XV l7-19.

89 sad,,rl-+2.

274



sa'ya bagvurup su istedikleri, onun da asdsrnr taga vurarak su

Erkardr$r anlatrlmaktadrr.eo

Hz. Muhammed'in de bu gekilde mficizeleri rivdyet olunur.Bir keresinde savas esnisrnda elindeki oku yere saplayarak su

frgkrrtmrg ve yanrndakilerin susuzlu$unu gidermigtir.elAynr motifin Saint Georges'un bir menkabesinde de mevcut

oldu$u gorulmektedir. Olti diriltme menkabesinde bu zarrn,

diriltti$i on uq kigiyi yerden figkrrttrf,r sularla vaftiz etti$i rivd-

yet edilir.e2

Anadolu drgr eski Turk efsine ve masallannda yerden veya

kayadan su qrkarma motifinin bulunmamasr bunun eski Turk

inanglanyla alAkast olmadr$rnr gostermeye yeter. Geriye Kitab-r Mukaddes ve lslami gelenek kahyor ki, menkabclcrin ccre-

yan tarzlan ve eldeki 6rneklet ikinciden de bir geyler bulun-maslna ratmen asrl birincinin bu konuda omek tip vazilesini

gordugu intrbirnr vermektedir. Anadolu'daki tegekkul etmig

Turk efsine ve masallan da daha gok bu fikri destekler mahi-

yettedir.e3 Bunlar gdzden geqirildigi vakit ilk drneklerinin Ki-

tab-r Mukaddes'tekiler oldu$u ral'ratqa sczilmekteclir. Bununsebebi herhalde bunlann daha telerruath olugu olmahdrr.

lrmalir veya Denizi Yarrp Gegmek

Bu motilin temeli hig guphesiz hem Kitab-r Mukaddeste, hem

de Kur'an-r Kerim'de yer'alan meghur Hz. Musa'nrn Krzrlde-

niz'i yanp karsr sahile g,ecme mocizesidir. Bilindifli tizere, lsri-ilo$ullarfnr Firavun'un elinden kurtarrp Filistin'e g6ttiren l{2.

Musa, tam Krzrldeniz kenartna geldigi zaman Firavun'un or-

dusu taralrndan krstrnlrr. Fakat askerler yetismeden 6nce Hz.

90 Crlls, XVII,3-6; XX,2-ll; d-AraJ, 160. Bu sonuncu yerde tagtan on iki tsril-

ilofilu kabilesi sayrstnca su fr5krrdrgr da belirtilir.

9l 'ferceme-i Mevahibu'l-lldh iyyc, s.125.

92 Delehaye, Les ldgeniles grecques,s.53.

93 Msl. bkz. Onder, AnadoluEfsdneleri, s.'19-50, 115-l16: Borataq 'l'urh Folhloru,

s.6I. Efsdnelerin metinleri ve karqrlagttrma iqin 96sterilen sayfalara bakrlabilir.



Musa Allah'rn emriyle denizi y^rar ve aqrlan yoldan kavminikargr sahile ulagtrnr. Firavun'un askerleri peginden gelirlerse

de orta yerde deniz tekrar kavugur ve onlan bo$ar.ea Kitab-rMukaddes'te bagka bir hiknye daha vardrr, ki onda da llya ve

Eliga'nrn Erden Nehri'nin sulannr yararak kargrya gegtiklerinakledilir.e5

MendkrbnAmelerde ise bu konuda iki menkabeye rasrlamak-tayv. MenAhtbt Hact Behtay Veli'de riviyet olunduSuna g6re,

Hacr Bektag'rn ileri gelen halifelerinden Seyyid Cemal'in o{luAsildoSan bir arahk Rumeli taralrna geEmek izere Gelibolukargrsrnda boSazrn kenanna gelmigtir. Bir kayrk kiralayrp kar-

grya gegrnek dilerse de, kayrkqrlar rarafindan reddedilir. Bununrizerine Asildotan denize do$ru yurrimeye baglar. O yrinidUk-ge deniz iki yana aqrlrr ve kara ortaya grkar. Bunu g6ren kayrk-qrlar aman dileyip pigman olurlar ve istedi$i kap$r verirler.e6

Bu menkabenin yine aynr yerde gecen bir benzeri Seyyid AliSultan igin de anlatrlrr. Yalnrz bu defa adr gegenin, kayrkqrlannmuhalefeti uzerine, etegini kumla doldurup avuq avuc denize

serptigi, kum serpilen yerlerin kara yolu haline geldigi kayde-dilmekredir.eT

Bir menkabesine g6re de, Hacrm Sultan'rn yaf,mur sebebiy-le kabaran rrmatr yanp kargrya gegrigi anlarrhr: Kritahya evli-yAsrndan Habip Hacr ve Betce Sultan dervigleriyle SeyyitgaziTekkesi'ne gitmektedirler. Yolda onlerine bir rrmak grkar. Fa-

kat giddetli ya$mur rrma$r kabartrp co$turmu$rur. Bu yuzden

9't Crhrr, XIV 2l-23: e5-guarcl, 60-65. Olay Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Ke-

rim'de ana hatlarr itibariyle aynrdrr. llkine g6re, Hz. Musa elini denize uzatmlsve 5iddetli bir riizgAr denizi ortadan ikiye yararak tek bir yol aqmrltrr. Denizgeri kapandr$rnda bolulanlar sadece askerler olup Firavun kurtulmugtur.Kur'fln-r Kerirn'in riviyetinde ise Hz. Musa asdsr ile denize vurup on iki aynyol nqrltnt5, lcrhilclcrrlclr lrcr hiri bir yoklnn gcgmiStlr. Dcnl: knpnrrrlrfirrrrll lsc.

Irrrrr irsl<erlcr lrt:rrr l;irnvuu lxrAulnru5tur. l;iravun bo ulaca$rrrr anlayrrrc:r irnanctrrrigsr: clc k:rbul olunnrarnr5trr.

e5 ll. Krrallar, ll,7-tl.

96 Mendhb-HltV, s.82.

97 Vildyetndme-SAS, s. 10.

276





dar bir bOlgede ya;amr5 olmasr ile aqrklamak mtirnkrindrir. Di-

erlerigerek Anadolu gerekse Rumeli'nde gayri Moslim Cevre-lerin hentiz mevcur oldu u muhtelif ddnemlerde yagamrglar-drr. Bu sebeple, oteki eserlerdeki Kitab-r Mukaddes morifleri-

nin bollufunu kanaarimizce Bektagili in propaganclacr bir hti-viyete, dolayrsryla sekretik bir yaprya mAlik olmasrna baSlaya-biliriz. Herhalde bu s0rerle, gayri Muslimlerin yabancr olmadr-

sr konula' igleyen menkabeler aracrh ryla onla.n ihtidala.nrkolaylagtrrma maksadr g0dulmtig olmahdrr. Ozellikle Mend-hrbt Hacr Behtagt Veli, ondan sonra da Vildyetndme-i HactmSultan gibi cn yaygrn iki mendkrbnlmcnin Kitab-r Mul<aclcles

menge'li motifler hususunda haylizengin olugu, kanaatimizcebunu aqrkhyor.

Tabiat kriltlerinin, Mendhfut Haa BehtaSt VeIi harig, bazrla-

nnda pek az bulundu u, bazrlannda hig yer almadrsr goruhi-yor. gamanizm'le ilgili motiflerin en fazla MenAhtbu'l-Kudsiye,daha sonra Mendhbt Hau Behta5t Velt ve nihayet Vildyetnd-me-i Otman Baba'da toplandr r mugahede olunuyor. Uzak Do-

uve lran dinlerindan kaynaklanan inang motiflerinin ise,

Mendhfut Kaygusuz Baba ve Vildyetndme-i Sultan gucl,uddin

drgrndaki orcki mcnakrbnimclerde lazlaca yer aldr r gozdenkaqmryor. Boylece farkh kaynaklardan gelen inanq morifleri-nin, bir krsmrnda mevcut olup bir krsmrnda olmayr5rnr da, 6y-le sanryoruz ki, hitap edilen Eevrelerde bu motiflerin yaygrnhkderecesiyle baglantrh gormek gerekir.

Menikrbnimelerde mevcut inang motiflerinin toplam mik-tanna gdre bir srralama yaprlacak olursa, g6yle bir tablo ilekargrlagrlmaktadrr. Tabiat kultleri ile alAkah sadece 14 motifekargrhk, 27 gamanisr, 48 Uzak Do u ve lran dinleriyle ilgilimotif mevcuttur. Kitab-r Mukaddes kaynakh motifler ise 46tanedir. Toplam miktar l,t5 oldu una bakrlrrsa bunun

0,6 l0'u Tabiar kultleriob 25'i amanizm% 33'ri Uzak Do[u ve lran dinleri% 32'si Kitab-r Mukaddes

?80



menge'li motifler ohnak ozere bir da rhrn gosterdigi ortayaqrkmaktadrr. Fakat burada unutulmamasr gereken bir noktavardrr: Bu datrhrnda, Uzak Do[u ve lran dinleri um0rni birgruplandrrmanrn ifadesidir. Oysa bu 06 33'hik payrn iginde Bu-

dizm, Maniheizm, Zerdtigtilik, Mazdeizm ve Mazdekizrn gibimuhtelif dinler bulunmaktadrr. B6yle bir genel gruplandrrma,oteki tek menge'lerle daha kolay kryaslama yapabilmek igintercih edilmigtir. Aksi halde nispet buyriklugune g6re yaprla-cak bir srralamada 06 32'lik bir hisse ile Kitab-r Mukadd'esmenge'li motiflerin birinci, ,6 25'lik bir nispetle amanist mo-tiflerin ilcinci srrayl alacal<larr anlaSrlrr. Kitnll-r Mul<ircldcs

'ro-tiflerinin propaganda igin bu kadar rahat kullanrlmasrnda ka-naatimizce bir krsmrnrn lslami inanglarda da mevcut olmasr-nrn payrnr bilhassa zikretmelidir. Nitekim 46 motifin en az y^-nsr lslami gelenekte de mevcuttur.

Um0mi srralama 96z 6nrine ahndrf,rnda Trirk heterodoksisi-nin unsurlannr tegkil eden lslAm 6ncesi inanqlann Bektagi me-nAkrbnAmelerindeki a rrhk noktasrnrn amanizm deSil, Bu-

dizm ile Maniheizm ve daha sonra 6teki lran dinlerinin mey-dana getirdigi grup oldugu agrg,a grkmaktadrr. Burada OzellikleBudizrn ve Maniheizm'in oncmli ycrine igarct etrnelidir.

Bunlara kargrhk bu gahgmada yer almayan giilige ait motif-lerin biraz zayrf kahgr dikkati qekiyor. Mend,hbt Haa BehtaS-tVeli, Vildyetndme-i Hactm Sultan ve ksmen Vildyetndme-i et-man Baba'da, Demir Baba Vildyetndmesi ve Veli Baba Menahtb-namesi'nde

Hz. Ali ve Oniki lmam kuh.rinden bagka herhangibir motife rastlanmamasr, di erlerinde bu konuda tek satrr da-

hi bulunmamasr altr qizilecek bir husustur. Bu herhalde, me-nikrbnAmelerin qoSunun yazrldr r XV yuzyrhn ikinci yansln-da n propagandasrnrn Anadolu'da.hentiz Bektagilif,e, dolayr-sryla heterodoks gewelere yeterince ntifuz edecek bir kudreteulapamadr t Larztnda yorumlansa gerektir. I-IattA zikredilen tiqrnenAkrbnAmeye sdzu

edilen ii unsurlann daha sonralarr ek-lendigi bile dugrintilebilir. Boylece, Bektagi ve Krzrlbag zumre-lerinin tam olarak ancak Salevi propagandasryla ii inang mo-tiflerini tanrdrgr ve benimsemeye bapladrgr gerqegi bir defa da-

28r



ha kendini gdstermig olmakta, bu vesileyle Anadolu Turk he-

terodoksisine vticut veren ana faktorun $nlik detil, lslam on-

cesi dinlerden kalan inanglar oldutu da acrk bir sorette belir-

lenmi$ bulunmaktadrr.

Son olarak clcncbilir ki, Bcktagt rncnlktbnlrnelcri ilzcrindcyaprlan bu gahgmanrn bir benzerini Bektagi-Krzrlbag giirinde

de gerqeklegtirmek, bizi Anadolu Tirrk heterodoksisinin men-

9e've unsurlannr tahlil konusunda daha da ileri g6trirecek, $iipropagandanrn hangi unsurlan Tdrk heterodoksisine kattrgrnr

meydana grkarmaya 6nemli dlgirde yardrm edecektir.

282



EK: 1

TABTO I

lsl6m6ncesi inangmotiflerinin

menikrbnimelereda tltgt

DaE ve tepe k0ltri

Ta1 ve kaya k0lt0

Sihir ve b0y0 yapmak

Hastalarr iyilelirmek

Gaipten ve gelecekten

haber vermekTann'nrn insanpklinde

Tabiat kuwetlerinehAkim olmak

Atege h0kmetmek

Kemiklerden diriltmek

Kadrn-erkek

mU*erek iyinlerTahta krhgla savagmak

Ten6s0h inancr

Hul0linancr

$ekilde i$irme

Ejderha ile m0cadele

Havada ugma

Ddrt unsur inancl

Atel k0lt0

3oooc|E

o'ioE{co

..E

5

Not: Her rakam motif saytstnt gdsterir.



EK:2TABLO II

Kitab-r Mukaddeskaynakh

motiflerinmenAkrbndmelere

daSrlrsr

Olmeden 6nce g6gegekilmek

Suyu kana gevirmek

Halka felSketmusallat etmek

Bereket getirmek

Az yiyeceklegok kigiyi doyurmak

K6rleri g6rd0rmek

Olti insan veyahayvanr diriltmek

Nefes evl6dr edinmek

Kuru odunu agaghaline getirmek

Yerden veya tagansu grkarmak

lrmagr veya deniziyarrp ge6mek

lrmak veya deniz0st0nde ytir0mek

TOPLAM

(o

-o.o6c|E

o'ioE.oc(ux

i.

5

284

Not: Her rakam motif sayrstm glstarir,



285

Kevnexqe

YAZMA KAYNAKLAR

Cezbl, yilA/etndma-i Seyyid Ali Sulrcn, Ankara Cebeci ll Halk Kutuphanesi,no. I 189.

Ebu'l-Hayr-r Rumi, Saltrhnamc, Topkapr Sarayr M0zesi (Hazine) Kfirirphanesi,no.l6l2.

Elvan Qelebi, Mendkbul-Kudstye Ji Mcnds$i'l-lJnstyc, Konya MevlAnA Mtrzesi K$-tiiphanesi, no.,1937.

Esiri, Vilayetnilme-i Sultcn gucduddtn, Orhan K6prultr Ozel Ktiruphanesi'ndekinrisha.

Gufti Ali, Tegrifdtu' 5-guard, lstanbul Universitesi Ktrtuphanesi, Tnrkge yazmalarno. I 533.

Hacr Bektag-r Velt, Mchalat, Suleymaniye (Leleli) Kuruphanesi, no. I500.

Kncuk Abdal, Vilaycmamc-i Otman Baba, Ankara Cebeci ll Halk Kfitirphanesi,no.495.

Mendhft-t Kayguquz Baba, Abdurrahman Gtzel ozel ktt0phanesindeki ElmahTekkesi ntrshasr.

Mendhft - t Mahmud Paga, Srileymaniye (Ayaso fya) Kut0phanesi, no. I 940 (mecmua

iqinde).

Mendhtbt Taall-Arifin Scyyid Ebul-Vcla,lsranbul Universitesi Krirtphanesi, nr. 3.127.

RAmiz,Addbt Zure/a, lsranbul Un. Ktrttiphanesi, ty, no.9l.

Si habuddt n Vasr tl, ?zhi rsr ul -Muilehin v c Tab str atu'l -Muhtc dtn, Biblio thtque Nari-onale, De Slane, ara. no.2036.

Vilayc,namc-i Abilal Musa, Bedri Noyan Orel KritUphanesi'ndeki n[sha.

BASILI KAYNAKLAR

Abdal Musa Vellyctndmesi, Hzr. Abdunehman GU.cl, TTK Yayrnlan, Ankarr 1999,





tludAdu'l-Alem, faks. n9r. V V Banhold, Leningrad, 1930.

lbn Bibi, el-Evdniru'l-Aldiyye Ii'l-Uryfrril-Alaiyye, fak. n5r. A. Sadrk Erzi, Ankara,1956, TTK Yayrnlarr.

lbn Fazlan, lbn Fazlan Saytthatnamcsl, tcrcume R. gegen, lstanbut 1925, Bedir

Yayrnlarr.llrrr I larrrr, Kitahu'l-l;asl I'l-Mllcl v{l-Ijvhtt va'rr-Nifial, L citt, Krhire, I l2l.lbn Fligm, Stretutn Hi$cm, l. cilt, Kahire, 1955.

lbn Hurdadbih, el-Mesdlilt vel-Mtmdlih, ngr. De Goeje, Leiden 1889 (Kudame b.

Cafer'in Kitabu'l-Harac'l ile birlikte).

lbn Rusta, el-/llahu'n-NeJtse, n9r. De Goeje, Leiden, 1891.

lbnu'l-Fakih Hemedini, Kitabu'l-Buldan, ngr. De Goeje, Leiden, 1885.

lbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Kahire (tarihsiz).

el-ldrist, Gtographie d'Edrisi,Frans. terctme P AmedeeJaubert, L cilt, Paris, 1836.

el-lstahri, Kitabu MesAliki'l-Memdlih, ngr. De Goeje, Leiden, 1927.

Kayg;usuz Abdal (Alieddin Gaybt) Mendhtbndmesi, Hzr. Abdurrahman Gozel, An-kara 1999, TTK Yayrnlarr.

KrnalrzAde Hasan Celebi, TeThiretu'5-guard, n9r. lbrahim Kutluk, L cih, Ankara,1978, TTK Yayrnlarr.

Krrft Sual, lstanbul (tarihsiz), tas basmasr.

Kitab4 Muhaddes (Eski ve Yeni Ahit), lstanbul, 1949.

Kuran-r Kerim.

LAtifi,Iezhire-i Ldtfi , lsunbul, 1314.

Mahmud Kiggarl, Divan'u L0gdtit-I0r[, Ill. cilt, lstanbul, t335.

M anzum H aa B ehta5 Veli Vildy ctnlmesi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn I 986.

Mendh$lCazavdt-tscyyidBattal Gazi, lstanbul (tarihsiz), rag basmasr,6 c0z.

Mendh$tKoyunBabaSultan, Millt Kirtophane (Ankara) mikrofilm argivi, nr. 3038.

Mervezl, Serefu'z-Zaman, Ebvab t\-Sin ve't-Tilrh, metin ve lng. tcrctirne V Mi-norsky, Londra, 1942.

Mes'0d , Murflcu'z-Zeheb, ngr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 196,1,,$ cih.

Mirzizide Salim, Iczhira-i Salim, lstanbul, 1315.

Molollann Glzli Tarlht, terc0me Ahmet ltmir, Ankara, l94tl, 'I"f K Yayrnlan.

el-Mukaddest, cl-Beil' vc't-Tarih, nsr. Cl. Huart, lV cilt, Paris, 1907. t

Muslirn b. Haccac el-Kugeyrl, Sahth'u Milslim, n5r. M. Fuad Abdulbaki, lV cik, Ka-

hire, 1955.

Negrl, Kitab-r Cihanntrmd, ngr. E Taeschner, l. cilt, Leipzig, 195I.

Nizdmirlm0k, Siyasctnamc, n9r. M. Altay K6ymen, Ankara, 1976, AUDTCFYayrnlarr.

Ortun Abideleri; nsr, Muharrem Ergin, lsunbul, 1970,

Oruq Be , Tevarlh-l Al-l Osman,E Babinger, Hannover, 1925.

Relation desMongoles ouTartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1839.

de Saint-Quentin, Simon, tlistoire iles Tarlares (Ilistoria Tartanrum), n5r. Jcan Ric-

hard, Paris, 1965.

287



Sevyiil Ali Sultan (Kqrl Deli) Vildyetndmcsi, Ngr. Bedri Noyan, Ankara (tarihsiz).

ahlsmail (l lat:lyl), llatd[ Divail, ngr. S. N0zlrer Ergun, lsrarrbul, 1961,

SehristAnl, AMulkerirn, el-Milel veh-Nihal, n5r. M. Se1ryid Kilani, Kahire, 1961, 2 cilt.

et-Thberi, Milletler ve Hnhnmdarlar Tarihi, tercirme Z. K. Ugan, A. Temir, 1.3 cilt,lstanbul, 1965, MEB Yayrnlarr.

Tbvarih-i Al-i Osman (Die Altosmanischc Anonymen Chronihen), nqr. E Giese . Bres-

lau, 1922.

Uzun Firdevst, Mtndhb.l. llao BehtaSa Velt, ngr. A. G6lprnarh, lstanbul, 1958.

Veli BabaMenahrbnamesi, Hzr. Bedri Noyan, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr.

Voyages Trts Cunevx Vers ks fhrtares, Paris (tarihsiz).

Yakut el-Hamevl, Mu'cemu'l-Buldan, n5r. F Wirstenfeld, l. cilt, Leipzig, 1866.

Zekeriyya Kazvinl,.rlsdru'l-Bilcd, nSr. E Wuste nfeld, Lcipzig, 1848.

ANSIKLOPEDILER . BIYOGRAFIK LOGATLERBursalr Mehmet Tahir, Osmanlr Miltllficrl,l. cilt, lstanbul, 1333.

Dictionnaire des Symboles, Paris, 1973-1971,5.ve 6. baskr,4. cih.

Encyclop&ie dcl'lslam,1. baskr, Leiden, l9I3-1938; 2. baskr, 195,1.

lslam Ansihlopedisi, tstanbul, 1950.

I sldm-Ttirh Ansihlope ilisi, lsranbul, I 9,10.

Tarh Ansihlopedisi. lstanbul, 1942.

l'ir rh I I alh E debiy au Ansihlo e disi, lstanbul, I 935, l. fasikUl.

KOLLEKTIF ESERLER .KONGRE ZABITLARI- ARMAGANLAR

Ahten des XXIV Internationalcn Orientalistenkongress (Mfrnchen, 1957), Wiesba-

den, 1959.

F uad Koprula Arma4ail, lstanbul, 1953.

Histoire des Religions, I. ve II. ciltler, Paris, l9l0-1972.

lran gchin5alrlrfr'nrn 2500. Yiddntimilne Armaf,an, lstanbul, 1971.

Mdlanges Emile Picot,ll. cilt, Paris, 1913.

Mtmoires Couronnds, Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles 1888.

MevldnAveYagama Sevinci, (lll. Uluslararasl MevlanA Semineri Bildirileri), Anka.ra, 1978.

Lc Monde du Sortier (Sources Orientales: 7), Paris, 1966.

I'roccedings of the XXVil th International Congress of Orientalists (Ann Arbor I 967),Wiesbaden, 1971.

QuandleCrible EtaitDanslaPaille... (HommageAP NailiBoratav),Paris, 1978.

R€ ia ,ldhrnclf n rat lcin, Ankara, 1966, TKAE Yayrnlarr.'l v,h Du'nyust r:l Kia.rrl, Auklla, 1976, 'l KAtj Yayrrrlnn.

Il. Turh Tarih Kongresi (Zabrtlar), lstanbul, 1943.VJll. T(trhTarihKongresi (Bildiriler), Il. cilt, Ankara, 1981.

l. Uluslararas Tirh Follior Kongresi Bildirilui,I. ve lV ciltler, Ankara, 1976 Kul-rUr llakanhEl Yayrnlarr.

288



TEZLER

Cogan. lisat, llarl. Behtast Vclt, Mahalal, basrlrnarnrg doqentlik rczi, Ankara, 1971.

lzgi, Ozkan,lhe ltinerury ol Wang-Yen-Te to Kao-Ch'ang, basrlurauug dokrora tezi,

Harvard, 1972.

Karanrustafa, Ahmet T., A study in preislamic survivals on a turlrish nrusulman text:

Vildyelndme (Montrdal, 1981, basrlmamls master tezi, nr. 5.1822.)Kdpr0lii, Orhan, Iarilr Koynagr Olarah XlV. . XV. Asrrlara Ait Bdat Trirft(c Mendftrb-

nlmeler, basrlmamrg doktora tezi, lstanbul, 1953.

Mecid MusazAde, ia Mezhebi tginde Hul0l vr Tendtsrih. basrhnarnrg doktora rezi,

Ankara, 1973.

Ozdemir, M. Iurhan, Esfti Trirftlerde gcnranhh, basrlmamrg doktora tezi, Ankara, 1977.

KITAPLAR

Akdaf, Musufa,T'tlrhiyc'nln lktisadl ve lqtitnal Tarihl,l. cilt, lstanbul, 1974, 2. baskr.

Akkaya, stkrt, Orta An a&tlu'da Bir Dolagma, Ankara, 193.t.

Atalay. Bcsim, Bektaglih ve Edebiyau,lstanbul, 1340.

Aydemir, Abdullah, Tclsirdc lsrailiyyllt, Ankara, 1979.

Babinger, Franz, Osmanl TarihYazarlarr ve Eserlerl, qev C. Uqok, Ankara, 1923.

Bareau, Andre, Lcs Rcligions dcl'Inilc (Bouddhisrne), Paris, 1966.

Barrhold, V V, Motol lslil4srna Kadar Tt)rhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, l98L

-Orta Asya Tirrlt Torihi Halilunda Dersler, haz. K. Yagar Kopraman - A. lsmail

Aka, Ankara, 1975.

- Islarn Medeniyeti Tarihi, ilnveler ve dUzeltmeler: E K0pruln, Ankara, 1963, 2.

baskr.

Bayatlr, Osman ,IJcrgama'da Alevi Gclini vc lnanglan,lzrnir, 1957.

Benekay, Yahya, Yapayan Alcvilih, lstanbul, 1967.

Birdotan, Nejat, Anadolu Alevtlilinde Yol Ayrmt (l1erih ve Kdhen), lstanbul 1995,

Mozaik Yayrnlan.

Birge,J. Kingsley, The Bektashi Qrder of Dcnishes, Londra, 1937.

Bdrnbaci, Alessio, Hisloire ile laLittdraturc Tirrgue, Frans. terctme I. Melikoff, Pa-

ris, 1968.

Boratav, P Naili, Kd ro [lu Destam, lstanbul, I 93 l.

-100 SorudaTnrh Folhloru,lstanbul, 1973.

* 100 Soruda Tttrh llalh Edcbiyatt, lstanbul, I 97tt.

Bordet, Louis, Religion et Mysticismc, Paris, 1974, 2. baskr.

Brclrier, Louis, Mc ct Mort dc Byzance, Paris, 1969. 2. baskr,

Browne, E. G., A Lttcrary History ol Pcrsla, L cilt, Carnbridgc, 1928, 2. baskr.

llruirrcssen, Martirr van, Kurtl{ift. Trirftluft, Alevflihr lltnift vc Dinscl Kirnlift Mttcade-

lclerl, tcrcrirne llakarr Yurclnkul, lstanbul 2000, llctlgirn Yayrnlarr.

Cahen, Cl., La Turquic Pre-ouomane, Paris 1988.

Chavanncs, Edouard, Documents Sur Lcs Tou-Kiu c Occldcnlaru, Porls, 1900,

- Contss ea Ligendct du Bouddhisme Chinoir, Paris, 1921.

289





Koprulri, Fuat, Iurft EdebiyatndallhMutuavv$ar, Ankara, 1976, l. baskr.

- Osmanh lmparatorlufu'nun Kurulugu, Ankara, 1972, 2. backr.

-Tilrhlarih.i Dinlsi, lsunbul, l34l (taS basmasr).

K6priltzAde M. Fuad, Trtrhiye Tarihi,l. cilt, lstanbul, 1923.

- Tilrh l:"dcbiyal larihi, lstanbul, 1926.*-'ltllunr r (rt (;rr.on(rnltrtr 'lhtro Mlrrgrrl )..ur I.rr ()rrlrlr [f.yrllr1rrrr Mrrrrfunrlnr, lr.tanbul, 1929.

Ligeti, Louis, Bilinmeyenlq Asya, tercime S. Karatay, lstanbul, 1970.

Melikoff, lrine, La Geste ilc Melih Danigmend, Paris, 1960.

-Abu M u slim, I e P or te -H ache ilu Khor assan, Paris, I 962.

-Sur lcs Tracts ilu Soufsmc Turc: Recherches sur I'lslam Populairc cn Anatolic, ls-

tanbul 1992, lsis Yayrnlarr.

-

Uyur ldih Uyardiar: Alevthh-Behtagllih Arayvmalan, tercirme Turan Alptekin,

lstanbul 1993, Cem Yayrnlarr.* Hadji Bchtash: Un Mythe et ses Avdtars, Gcntse et Evolution ilu Soulrsme Popula-

ire enTurquie, Leiden 1998, EJ. Brill

- Hacr BehtaS: Elsaneden Gergege, tercum€ Turan Alptekin, lstanbul 1998, Cum-

huriyet Kitabevi, l. bs.

Mensching, Gustav: Soclologle Religieusc, Paris, 1951.

Muhammed l{amidullah; Islilm Peygambcri, tercfme Kernal Kugqu, I. cilt, lstan-

bul,1966.

Noyan, Bedri, Bnffln Yonlcriyle Behtasilih ve Alevtlih, Hzr. gakir Keceli, Ankara

1998-1999, Ardrg Yayrnlan, 3 cilt.

Ocak, Ahmet Yalar: Baballcr lsyant: Alevtli[in Tarihsel Altyaptsr Yahul Anadolu'da

lslam-Ttirh Heterodohsisinin Teyhhulti, Derglh Yayrnlarr, lstanbul, 2000, 3. bs.

-Kulhir 'farihi Kayna{t Olarah Mcnahtbndmcler: Metodolojih l}ir Yahlarrm, TfKYayrnlarr, Ankara 1997, 2. bs.

-Osmanlr Imparatorlugu'nda MarJinal Sufilih: Kalendertlcr TTK Yayrnlan, Ankara

1999, 2. bs.

Ohlmarks, A., Studicn zum Problem iles Schamanismus, Lund-Kopenhagen, 1939.

Okutan, I l. Tahsin, $ebinharahlsar vc Civarr, basrm yeri ve tarihi yok.

Orkun, H. Namrk, TirhEfsdneleri, lstanbul, 1943.

Ostrogorsky, Georges, Hist6ire de I'Etat By zantin, Paris, I 969.

Ogel, Bahaeddin, lslamiyetlen 6nce Tlnrh Kriltur lcrihi, Ankara, 1971,

-frirh Mitolojisi, L cilt, Ankara, 1971.

-Brzy i)h Hun Imp ar atorlu[u Tarihi, l. cilt, Ankara, I 98 l.

Ondcr, Mehme t, Anailol u E|sdnel e ri, Ankara, I 966.

-gehirden $ehire, lstanbul, 1972, 2 cilt.

Oztelli, Cahit, Pir SultanAbilal, lstanbul, 1971.

-BelctaSt Grtlleri, lstanbul, 1973.

I'euclr, llenri-Charles, Le Manicheisme , Paris, 1949.

Radlott, Wilhelm, Sibarya'dan, tercume A. Temir, Ankara, 1954-1957, 2 cilt.

291



Rasonyi, L., Tarihte Tttrhlld'h, Ankara, I 97 l.Rrgvanollu, Malrnrur, Do$u ASiretlcri ve Emperyalizm, lstanbul, 197g.Roux' Jean-Paul' La Mort chez ks peupres Artarqucs Anciens et Mtiricvaux, paris,

1963.

- {tkj ve Oratqallarih Ahay T:Arhlcrinde 6ltm, rercrime Aykut Kazancrgil, lsmn_

bul 1999, Kabala yapnlarr.

-Faune ct Flore Sacr&s Dans lcs Socieils Altaiques, paris, 1966.

- Les Traditions iles Nomailcs de laTurquie Mdriilionale,paris, 1970.

-La Religion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4, payot.

- Tnthlcfin vc-Molorlarm Eshi Dini, tercimc Aykut Kazancrgir, lsranbur 199,r,lgaret Yayrnlan.

Ruben. Walter, Buililhizm larihi, tercume Abidin ltil, Ankara, 1947.llunclrrran, Srcvr.rr, Lc Mctnkhllsmc Mt.lltvsl, Porl*, 1949.

-La Civilisati on llyqantine, l,aris, 1952.

Sakaotlu, Saim, I 0l Anadolu Elslnc si, lstanbul, 1976.

-Anadolu Ttrh Elsdnelcrinilc Tas Kcsilme Morili, Ankara, 1980.

Samancrgil, Kemal, Alevi giirlen Antolojisi, lstanbul, 1946.

Schimmel, Annemarie, Dinlcr Tarihine Giri5, Ankara, 1955.stefanov, Yordan, "Demir Baba Tekkesi", Burgaristan Alnireri vc Demir Baba Tehhesi,

ed. Ivaniqka Georgieva,

'ev.

T'rker Aca6glu, lstanbul 199S, K"y"ti";;i;;;.$apolyo, Enver Behnan, Mczhcpler ve Tarihatlar Tqrihi, lsunbul, 19,16.

Tanyu, Hikmet , Anhara ve eevresinile Adah vc Adah ycrlcri, Ankara, 1967.

- Tnrhler'de Tasla llgili Inanglar,Ankara, 196g.

-Dinlcr Tafihi Araghrmalan, Ankara, 1973.

-Tlrhlcr'in Dint Tarihgcsi,Ankara, 1976.

-lslamhhlan Oncc Tttrhle/ilc Tch Tann lnancr, Ankara, 19g0.

Tekin, Sinasi, lJygurca Mctinler ll: Maytnsimit, Ankara, 1g76,

Togan,Z. Velidi, Umoml TirhTarthinc Girig, lstanbul, 1970,2. baskr.

-ReSidcddin OluTnlmesi , lsranbul, I 972.

lircci, G., Les Rcligions ifiu Tibet ct dc la Mong<tlic (w Heissig ile), paris, 1973.

Turan, Osman, Onihi Hayvanh Ttrh Tahviml,lstanbut, 19.il.

-Selquhlular Tailhi ve Tntrh-lsldm Mcilcniyeti,Ankara, 1965.

-T(trh Cihan Hdhimiyeti Melh0;resi Tarihi, l. citt, lstanbul, 1969.

-Selguhlular ve Isldmiy et, lstanbul, 1 971.

Uzungaqrlr, l. Hakkr, AnadoluBeylihleri,Ankara, 1969, 2. baskr.Dlkutasrr, M. Sakir, Tgrh vc Islam Gclcnelinitc ASag,lstanbul, 1963.Velikanoff, Q. Q., Sobreniye Soginaniy (b0tirn eserleri), V cilt, Alma Ata, 1972.vryonis, speros, rhe Declinc oJ Medievar Heilenism in Asia Minor,Berkerey, 1971.

Yalgrn, A. Rrza, CenuptaTurhmen Oymahlan,l. cilt, Ankara, 1977, 2. baskr.Yrldrz, H. Dursun, Islamiyet ve Tirhler,lstanbul, 1976.

Yinanq, M, Halil, Anadoluhsn Fcrhi, lsunbul, 194,f.

291



Widengren, Geo, Lcs Rcligions ilcl'Iran, Paris, 1968.

wittek, Paul, osmant lmparatorlu{u'nun Kurulupu, rerclime Gfizin yalter (Batr Dil-lerinde Osmanh Tarihleri), lstanbul, 197I,2. baskr.

MAKALELER

Aalto, P, "lranian Contact of the Turks in Preislamic Times", Sf (1971).

Anohin, A. V, "Altay gamanhlrna Ait Maddeler", rercfime A. lnan, Mahalelcr velncelemeler,Ankara, 1968.

Arat, R. Rahrneti, "Uygurlar'da lstrlahlara Dair", IM, VII-VII 2 (1942).

Babingcq Franz, "Koyun Baba", EIt.

Barkan, O. Lurfi, "Kolonizat6r Tfirk Dervi5leri", yD, ll (f 942).

Barthold, V. V., "Orra Asya'da Mogol Furuharrna Kadar Hrristiyantrk", TM, I( te25).

* "KhwArizm", Ell.Uazin, Louis, "Etat dcs Discussions sur la Pendtrat.ion du llouddhisrne ct du Ma-

nich€isme en Milieu Ii,rrc", Irindralrc il'Ortent (Hommage A Claude Cahen),Rcs Oricntclis, Vl (199,+).

Bazin, Marcel, "Le Culte des Arbres et des Monragnes Dans lc Tales", euand le

Criblc Etait Dans La Paillc..,,Paris, 1978.

Beldiceanu, Irtne, 'La Vita de Seyyid Ali Sultan et la Conquere de la Tharce parles Iurcs", Procecdings o thc XXWil ah International Congrcss ol Orientalists"(Ann Arbor, 1967), Wicsbadcn, 1971.

-"Seyyd Ali Sultan d'apr0s les R€gistres otromans: Llnstallation de

I'lslam Hdtd-rodoxe en Thrace", The ViaEgnatia unilcr Ottoman Rulc 1380-1699, ed. E. A.Zachariadou, Crete 1996.

Blochet, Edgar, "Mazdeizm'in Tfirk Kavimlerinin ltikatlarr Uzerindeki Tesiri"MrM, 2 (1331)

Boyle, J. Andrew, "Ortaqatda Ttrk ve Mogol gamanizmi", TFAD, rercirme O. g.

G6kyay, sayr297, Nisan 1974.

Buluq, SAdettin, "gamanizm'in Mengei ve lnkigafr Hakkrnda", TDED, ll (1948).

-"Elvan Celebi'nin MenlkrbnAmesi", IM, XIX (1977-1979).

Cahen, Claude, "Le Probltme Ethnique enAnarolie', CHM, II2

(195.+).

-"Baba lshaq, Baba llyas, ltadjdjl llcktash cr Quclqucs Aurres", 'tlrclca, l (1969).

Canpolat, Mustafa,'Divan-r L0gat- it-T[rkte famanizm lzleri", fFAy, 1974.

Casugn€,Joseph, "Suwivances d'Anciens Cultes et Rires en Asie Centralc", Rcvueil'Ethnologie , XV (1923).

Chavanncs, Edouard, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", Tbung-pao, Vlll(leo6).

Cagatay, Saadet, "Karagay tlalk Edebiyatrnda Avcr Bineger', Fuail Koprnla Arma-

Sanr, lstanbul, 1953.

- "Tnrh Halh Edebiyaunda Gcyigc f)air Bazt Motifer", fDAy, 1956.

-"lsldmiyctlcn Once Tttrk Edcbiyau Tarihi'. TDEK, Ankara, 1976.

- "Kdhtilth Tarlhlnln Coh Oncnll Blr ltclgcsi: Sogu[6a Bugut yaul,, TDAY, lg75-1976 (Scnih Tcrcan llc),

293



Dcmievlllc, Paul' "Lc Bouddhisme chrnois', tlirrorrr Dc Rclrgronr I, paris, 1970.

Deny, Jean, "9ry Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile picot,II. cilt, Paris, 1913.

Diyarbekirli, Nejar, "Vestiges des croyanccs alurques dans I'art seldJoukldc", rirr-

cica, lll (1971).Dolrul, 6. Rrza, "Ag"c", lslanr-Tnrft Ans ihlopedlsl,lstanbul, 19,10.

Duchesne-Guillemin,J., 'Llran Antique er Zaroastre", Histoire des Rcligions l.Eberhard, wolfram, "Qin Kaynaklarrna G6re Garbt ve ona Asya Halkla.nrn Me-

deniyeti", TM, VIt-Vlttl (1940-1942).

-"Eski Gin Kihiirii ve Trirkler', DTCFD,I4 (1943). '

-"Toba Devrinde Budist Kilisesi', DICFD. lV (1946).

Esin' Emel, "Selquklu Sanatr Evren Tasvirinin Tiirk lkonografisinde Menge'leri",sAD,l 0969).

- "Mtladl Vlll. Yrlzyrlda T$rkistan'da lslamiyet'in Burkan Dini tle Kargrlagmasr',,rKA, l-2 (l977-1978).

-"lslamiyetten Onceki TUrk KtrhUr'farihi ve lsldm'a Glrig", fK[K, n, lb, lstan-bul, 1978.

Eyice, Semavi, 'Qorum'un Meciddzrt'nde i$rk paga Ollu Elvan eelebi Znviyesi",Itv{, Xv (1969).

Fahd, Toufic, "Naissance de I'lslam', Histoirc das Rcligions 2, paris, 1972,

Gokalp, Ziya, "Trrk lli, Eski Turkler'de Din", EFM, V (1332).

G6lprnarlr, Abd0lbaki,"Hacrm Sultan", lt{.

- "Kaygusuz Abdal", ?1.

Guidi, Michelangelo, "M€zdek", EIl.

de Harlez, charles, "Les croyances des prcmiers chinois", Mtmoires couronnees,Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles, 1888.

Hasan Fehmi,'Otman Baba Viliyernimesi", ry, V (1927).

Hilmi Ziya, "Ttrk Tarihinde Dint Rirhiyat Mtrgahedeleri., Mihrab, sayr 13-14(l310).

Huart, Cl€ment, "[tur0flya", EIL

lrrrrlcrk. llrrlll, "l)crvtchc ulrrl suhnn: An nnnlysls ol the orman ndhc-vtlAyelnamc-si", fha Mlddlc East anil thc Balhans undcr thc Ottoman Empire: Essays on Eco-nomy anil Society, Bloomington 1993,

lnan, Abdtrlkadir, "Ttirk Eoylarrnda Da , Alaq ve prnar KUhU", Rerit Rahmcti Aratlgin, Ankara, I966.

-"Dede Korkut Kitabr'nda Eski lnanglar ve Gelenekler", TKA, Ill-lv (1966-I969).

-"Mtrshiman Trirkler'de gamanizm'in Kahntrlarr", Mahalclcr ve Incelcmeler

-"Ttrrkler'de ve Mogoallar'da

Defin Merasimi", aynr cscr.

-"Yakut gamanizminde lja Knl", ayil cset

lnostrantsey K., "Eski Ttrkler'in lnanqlarr Hakkrnda Birkag 562", ayil eser.

lzgi, Ozkan, "Kao-Ch'ang Uygurlarr Hakkrnda', fD, 32 (1979).

KafesoSlu, lbrahim, "Eski Ttrrk Dini", TED, lll (1972).

29'



-"Asya Turk Devletlcri", IDEK.

Kiel, Machiel, "Sarr Saltrk vc Erken Devir Bekragllik Ozerine Notlar", 'fDA, g

(l980).

Koppers, Wilhelm, "llk T0rkluk ve llk lndo Cermenlik", Belleten, V (1941).

Kdprtihi, Fuat, "Ortazaman T0rk Devletlerinde ltukokt Sernbollerdeki Motifler,.TrrITM, il (1e39).

-"Mrsrr'da tjektastlik", fM, Vl (1939).

* "Abdal", rH&l.

-"Abdal Musa", fK, sayr 124 (1973).

-"Ahmed Yesevi", lA.

-"Ttrk Edebiyatrnrn Mengei", Edebiyat Aragtrrmalan, Ankara, 1966.

Kdprultizf,de M. Fuad, "Anadolu'da lslamiyet", EFM,4-6 (l33S-1340).

-"Bekta$lligin Menge'leri", Iy, Ill (I34I).

Krarners, J. ll., "Ostad-Sts", Ell.Massigrrorr, l-. - Anavati, (i. C., "l lulOl", ,t12.

Melikotf, Irtne, "Le Probl0rne Krzrlbap". 7urcica, XII (1975).

-"Recherches sur I'lslam Populaire au Si0cle de Mevlana", Mevldna ve Ya5ama

Sevinci, Ankara, 1978.

Muharnmed Mukri, "llidde de I'lncarnation Chez les Ahl-i Haqq", Ahten des XXIVInternationalen Orientalistenlutngress (Mirnchen, 1957), Wiesbaden, 1959.

Nau, E, "Textes Nestoriens, Magiques, Mazdeens, Bardtsanites, Marcionites, Ma-

nicheens, Moniens',JA, ll(1913).

Noyan, Bedri, "Bekugtlikte Dokunulmayan Hayranlar", IFAD, sayr 279, (Ekim 1972).

Ocak, Ahmet Yagar, "XlIl. ve XlV. Yuzyrllar Anadolu Turk Tarihi Bakunrndan

Onemli Bir Kaynak: MenAkrb'ul-Kudsiye fi Menasrb'il-Unsiye", TD, 32 (1979).

-'Bazr MenAkrbnimelere G6re Xlll. - XV Yrizyrllardaki lhtidilarda Hererodoksgeyh ve Dervislerin Rol0", OA, ll (1981).

-'Kalenderiler ve Bektagilik", Dogumunun 100. Yidontrmttnde Ataturh'e Arma-

an, lstanbul Universitesi Edebiyat Faktiltesi, lstanbul, l98l.

-

"Les milieux soufis dans les territoires du beylicat ottornan ct le probltnre dcs

'Abdalnn-r Runr'(1300-1389)", 71e Ott.,man Emirate (l3,0O-l]|q), crl. l:liza-beth A. 7-acharladou, ltctlryurnon 1991,

-"llacrm Sultan", TDVIA.

Ogel, Bahaeddin, "Uygurlar'rn Menge' Efsinesi", DICFD, Vl l -2 ( 1948).

-"Dof,u Gdktirrkleri Hakkrnda Vesikalar ve Notlar", Belleten, XXI (1957).

-"Eski Tfirklran Ktlrtir lliskileri Hakkrnda Notlar", lran $ehingahl llnn 2500.

Yildonumine Armagan, lstanbul, I 97 l.Onder, Mehmet, "Eine Neuendeckte Quelle zur Geschichte des Seltschuken in

Anatolien", WZKM, LV ( 1959).

6zerdim, M. Nabi, "Qin Dininin Mengei Meselesi ve Dinl lnanclar", IJelletcn,

xxvl (1962).

Oztelli, Cahir, "Eski lnanqlarrn Bug0nk0 lzleri", L LJluslararas'furh Folhlor

Kongresi Bildirileri, lV cilt, Ankara, 1976.

295



Pcuch, llenri-Charles, "Le Manichdisme", Ilisaoire des Rcligions 2, paris, 1972.

Potapov, l-. P' "Gdgebelerin lptidar cer'aar Ilayatrarrnr Anratan (ok Eski BirAdct", 1'D, l5 (1960).

lloux, Jean-Paul, "t-a Religion des Turcs de I'orkhon du vlle er vllle silcles,'R'IR, l,2 0962).

* "Trin1;ri, llssai sur le (.icl-Dicu dcs peuplcs Ahaiqucs'. RttR, CXLIX, CL..

-''l-c Cahaurirn", I.c lrforrdc du -sorcicr (Sources Orientales: 7), paris, 1966.

-"Les Fiddles de Vcrit6 et les croyances Religieuses Turques", RHR, I (1969).

-"Une survivancc dcs Tradirions Turco-Mongoles chez les sdf€vidcs", Rlllt, I( te73).

-"Dieu Dans le Kirab-r Dcde eorqut", REI, Xlllll (1975).

-"Fo'ctions (iharnaniques ct valeur du Feu chcz les peuples Alralqucs-, Rl.tR, I( I e76).

-"llecherchcs dcs survivanccs prdslanriques Dans les

rbxtes Tirrcs Musulrnans:Le Kirab-r t)edc Qorqur",JA, CCLXIV (1976).

Schinridt, Walter, "Eski Ttirkler'de Din., IDED, Xl[ (1964).

spuler, Bertold, "Gdkrurkler'de Dini ve Kriltrrrleri Hakkrnda Mtrldhazalar", vIIl.Torh Tarih Kongresi, II. cilt, Ankara, l9gl.

ge5en, Rarnazan, "Klisik lslam Kaynaklanna Gdre Eski rfrrkler'in Dini ve gamanKelimesinin Men5ei", IED, lO-l I (1979-19S0),

Tanyu, Hikmet, "Turkler'de Ategle llgili lnanqtar', I. rJluslararas rurft F<rlhlorKongrcsi, lV cilt.

lekin, sinasi, "Mani Dininin uygurlar Tarafrndan Devlet Dini olarak Kabul0"rDAy, 1962.

-"Uygur Edebiyatrnrn Meseleleri', ilO{, l-2 (1969).

1bgan, Nazmiye , "Peygarnber Zarnanrnda garkt ve Garbi Turkistan'r Ziyaret Ede'cinli Budist Rahibi Hrien eang'rn Bu ulkelerin Dint ve siyasr vaziyetine AitKayrrlan", lTfD, IV (1964).

Togan, Z. Vclidt, "OSuzlar'r. llrristiyanhlr Meselesine AiC', fM, ll (1927).

-"lbn al-Fakih'in Trirkter'e Dair Haberleri" ,Belleten,XlI (194g).

Tirran, osrnan, "sclquklu Turkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak: Fustaful-Adala

fl Kavaid'is-Salt ana" , Fuad Klprnlil Armagant.

-"Babek", lA.

ulken, lt. Ziya, "Anadolu orf ve Acletlerinde Eski Kthr:rrlerin lzleri", lFD, xVil( 1969).

ulkttasrr, M. gakir, "'turkler'de Ag,ac Kuhn", Halft Bilgisi Haberlcri,sayr g3 (Eyltl1938).

urcl<li, Ilayram -llal, Ali, "vcli Baha vc scnirkcnt ulugbey'clcki manzuuresi",.s(7ILt-'i:t), 9- l0 ( l9e4_ 1995).

Vaux, Carrn de, "'tandsuh", Ell.Wensinek, A. J.: "Ka'ba", EILYaltkaya, Serefeddin: "Eski rtrrk An'aneterinin Bazr Dinl Mtresseselere Tesiri", ll.

l"urh Tarih Kon,gresi, lsranbul, 1943.

296



DIZIN

AAbakan ll8Abbasi Devleti 89,90Abbasi tlanedanr 88

Abbasiler 86, 201

Abdal Musa 27,36,37,38, 39, ,t.t, 48,

1,t3, r50, 167, l8l, 186, 191,207,208,209, 22+,26+,27tAbdallar 167, 255

Abdest almak 270,273Abilidharmalar 82

Abdulkahii el-Baldadi 196

Abdulhamit ll (Padisah) 135

Abdrilkadir GllAnl I73Abidler 238

Acaibu'd-Dtnyd211

Adana I 36Adem donu l9lAdryarnan 135

Afganistan 77,200Afrika 170

Atyon 125

Agni 2,17

Agaq tlaha 139

Alaq Krilt0 128, 130, l3l, 132, 135,

140

Agaqdenizi .15

Agrrboz Adasr 43

Alri Evren 261,271, 273,278Ahrlik 177

Ahiret 172

Ahrned-i Bican 221

Ahmed-i Yesevt 33,82, 175, 177, l8O,

l8l, 182, 214;2I9, 220,223,242,261,27r

Ahmediyc 268

Ahmet Fakih 271Ahura Mazda 20O,217Aka Ddr (Ulu AEac) 134

Akdeniz Havzasr 241

Akka5 Koyu 126

Akaray 227

Akyazrh Sultan 45,.19AlaGeyih2l3Alada 105

Alaiye 38

Alevt 27Alevllik 27, 56, 69

Ali Donu l9lAli Kayasr 126

AllNaki 35

Ali Srrn 192

Alp Kutluk Bilge Kagan 99

Altay Daglarr ll8, l19Altay Kavirnleri 59

Altay $amanizm i 223, 215

Altay gamanlarr 1.19, 153Altay Taurlarr 133

Altay T0rk Masallarr l6.tAhay 268

297



Altaylar 7l, ll7, 132, 146, 154, 159,

160, t69, t76Altayh garnanistler 146

Altayhlar ll8, I 19, 248.250,251Arnasya 10, I 26, 157, 21O,25+Aruerika 170,

2.llAnadolu Ahlleri 177

z\nadolu SelCuklu Devleti 27, 105

Anadolu Selcuklulan 219

Anadolu Tahtacrlarr 134

Anadolu 25, 26, 28, 29, 30, 31, 31, 34,35, 37, .t0, 43, 1+, 45, 17, 18, 54,55, 57, 74,82, 91, 97, 98, 102, 103,

10,t, 105, 106, 107, 108, 109, ll0,ll l, 120, l2l, 125, t26, t27, t28,

13.+, 138, 139, r40, 147, 149, 160,l7l, 174, 192, 194, 198, 205, 210,

2t2, 2t3, /t4, 2t5, 2l 7, 218, 220,

230, 232, 249, 250, Z5L, 268, 27 I,280,281.282

Anisrr-r Erbaa (Dort unsur inancr) 217

Anavutluk 229

Ankara 34,43, 136

Anohin ltBr\ntalya 37

Antropofani 159

Antropomorfizrn 200

Apangu 163

Arabistan 58

Arabkir 185

Arafat Da[r 114, l15, 119,273Arap SiiliAi 196

Araplar 99, 130

Ank Qoban 47

Arif Coban 46Arkaik lnanqlar 74

Arvak 225

Asd (Hz. Musa'nrn) 136

Asildolan 276

r\sya Kavimleri 173

Asya 170,741,248isrk Coban 46

:\5rk Garip 122

'i5rl< Kcrcrn 122

,\5rk Pa5a 29,30, 157, 159, 160, l85,191,198,266

,i5rkpagazade 36

\t Meydanr 162

\ta Srrn 192

r98

Atalar K0h0 62, 73, lt0, l3l, 251

Atar 247

Atnyh garnanlstler I74Ates lbaderi 242

Atcs Ktilrii l8l, 24 l, 24t, 241, 245,

247,248, t'tAteg 166, 167, l6tl, 169, 170,237,239, 210, 24t, 242, 243, 2,+ 4, 246,248,249,250,256

Ath Coban Kirltorfi (ayr. bkz. BozkrrKnlturt) 6l

Attila (l{un Krah) l0l, 153

Avcrlarrn Azizi 210

Avrupa 60, 100, l0l, 241

Aya Yorgi (ayr.bkz. Saint Georges) 168

Ayin-i Cem 175,201Ay-mangus Masah 160

Ayn-r Cem 179

Aynu'd-Devle 215

Azerbaycan 3.1,90

AzrAil Aleyhisselanr 205, 221

BBaba llaki 20S, 209, 212

Baba llyas-r Horasanl 26, 27, 29, 30,143, 144, 146, r53, 157, t58, r59,166, 175, 185, 19I, 2t5, 237, 254,255,257,258,259,266

Baba lshak 30, 146

Baba Mecnun 171,224Baba Resul Ayaklanmasr 157

Babal Hareketi 26, 27,38, 178

Babek Hurremi lsyanr 89, 90

Babek 178

Babilliler 231Ilabinger, l: 46

Bacr (Kadrn Veli) 175

Bagdad 156, 169

Baktriyan 75, 85,86, 87

Balqrkhisarr 228,235Bahkesir 136

Bahm Sultan 182, 190

Balkan Bekta5tligi 50

llalkanlar 34, 51, 100, 105

Barak Raba I 56Bardesan 104

Barkan, O. L. 40

Banhold 80,86Basiloq N. Vladinrir 70





Catherine de Sienne 236

Cebrnil Alcyhisselarn 186, 205, 269

Ccndhiyye Mezhebi 201(.engiz llan 71, ll7,158,169,173,

245

Cczbl 4lClravanues, Ldouard 93, 240(.in<lar 149

Cinler 148. 150, 195,250

Cogan, Esat 31, 32

Curna Narnazr 26I

Curcis 168, 172,271

Cucenler l6lCuveyni 96, l3l, 145, 152, 158

Ctizarn Hastah[r 209

cQrgatay, Saadet 210, 2t l, 213

(aldrran Zateri 174

Qarncr Koyu (Fdrenrit) l38(.arnhk llaba 120

Qarnrrha gerihnck 256

(at Koyu 166, 175

Celebi Mehmet (Padisah) 42

(cpniler 194

Qcrcnrislcr I 32

(rnar Dede 139

(ifillcr65, 100, tl6, ll7Cin 66, 74, 83, 84, 85, 92, 93, 9.+, 103,

I 63, 232, 23J, 240, 24 l, 216

Cince 55,81, 222

Cinliler 62, 67 ,92,94, I 16, 124

Citlenbik Dede 139

Coban Dede 126

(orum 29, 136,229,230(ungarya Havzast I 16

DDa[,/ Tepe Ktltu Il5, ll7, ll8, 120,

122

I)dni{menclndmt 4l , 45, l2l , 230

Dantip{la (Kral) 2l l, 212

l)irvrrt (l cytarrrlx r ) l).1Ilfrlr t,rrl{rr l(1, Ilt-r, Ii,lI, I| )l )t tle l(ot ktrt I lrkrryclcri l 4()

Dtclc Korhut Ritair 7O,l2I,l.t0, 159,

ll2Dclehaye, It. 229

Deli Dumrul llihdyesi 70

300

Deli Dumrul 221

Delikli Tae 162

D e mi r B ab a Vilay e tname si (bl<2.

Vildyetnarnc-i ...)

Denrir Baba,+9, 167, 726,728Dcnek Dalr ll9Deny,J. 229

Dersim Krzrlba5larr 125

Dervip Burhan 35

Deryanos Manastrrr 230

Devcik Ataq 128

Devir nazariyesl 197

Devletlu Kaba ASaq l,t0Dimetoka Kalesi 261

Dimetoka 40,,+1, 49

Div an u Lagdiit- fnrL SODobruca 188

DoSu Anadolu 135

DoSu Turkistan 71, 75, 92, I49Dokuzoluzlar 90

Domuz 240

Don defigtirme 206

Don 191

Don I97

Ddrt unsur inancr 183,237,240

Duchesne-Guillenrin 2.16

Dulkadirli Begleri 173

Duradagr 126

Durkheim 56

EEberhard, W 57 ,233Ebo D0lef 62, 65, 66

Ebu l{afs el-Haddad 2I4EbO Hanife 173

Ebfl lshak KAzerunl 214

Ebu Kubeys DaSr (Mekke) l19Ebu Mtslin Destanr 221, 224

EbO Mnslirn Horasani 88,89,90, 164,

201, 221, 222, 225, 258, 259

Ebu Talha 263,26+Ebo r alib 205

l:hu [ V fi lla[drrtli 2(t,177ltlrrr l-l l.rrlrt Nurl 2(r7

l:bu l-l lrrttrb cl-l:sedi 2()l

Edirne ,ll, lttTEdirneli Hibri 44

Edremit t26, 138

Eflakl 236, 264



Egc llavzasr 130

Ehl-i rrak (Ali llahi) 134, I84, I9ll:hl-i llak K0rtler l7lEhl-i tlaklar 197,205

Ljdcr lbadeti 233

Ejdcrha 180, 226, 227 ,228,230, 23 1,

231,2t5ElazrS 135

Elbeyli Asireti 216

Ll-Bir0nI 127, 195

Elbistan 126

Elest Bezmi 199

Eliade 66, 69, 72, 123, 129, 112, 155,

168,1 70, t72, 222, 223, 23t, 237

Elie (llyas Peygamber) 229

Elie (Metropolit) 98

Eli5a (Peygamber) 34, 262, 266,267,268, 269,270,27t,276

El-lsdrdt l.+5,152

E[nah 37, 39

Elvan (elebi 29, 30, 230

Elvancelebi Kdyii 229, 230

El-Velcdnl 5e/ih 5a

Emevi Devleti 88

Emeviler 225

Iirnir Sultan 273Emirci Sulmn 230

Enkarnasyon (Hul0l) 197

Enki 231

Envaru l.Atrktn 221, 268

Erden Nehri 276

Erechkigal 231

Enneniler 106

Er6z, Mehmet 250

Esin, Emel 59, 130, 233

Esirl .12, ,13Eskisehir 186

Eti Efsanesi 230,235Etiler 231

Et-Taberi 272

Eukhaita 229

Evliya f,elebi 46, 48, 131, 229

I:vliya Tczkirclcri 25

l:vltyr (,cyllt lltrklsl 2l 1, 211,2t7,2ltlliyyup (l cyg:rrrrbcr) 274

Fl arnbag 247

Fatlna b. Esed 205

Fatih Sultan Mehnret,tS, 46, .17, 48,

150, l5l,162, 199,243

Fatrna lJacr (Mtrid) 175

Felaket nrusallat ettnck 260

Fergana, Joseph Castagne 78, 12+, 126

Fesh 196

f:ctih Ilareketleri (l{urneli) 40Filibe.t6Filistin 275

Filistinliler 274

Finolurlar 170

Firavun 260, 26I, 275,276

Firavunlar 256

Fraetaona 234

Frazer I 70

Frobenius 170

Fustdtu l-Addb 51

GGagauz 170

Gan-tsuan-gan Dalr l166aybt Bcg 207, 208, 209

Gayp 150,152

Gayrimirslimler 33, 36, 106, I07, f08,

254, 280(iazi

Sultan I9lGazne 173

Gazneli Mahmud 173

Celibolu 11,276Gelincik Ana ll5Gelincik I l5GenceliIS6

Gerdizl 88, 116

Germiyan 44, I 14, l8lGeyik 207, 208, 209, 210, 2ll, 212,

213, 2t4, 21 5, 216, 2t7, 218, 220,226

Geyikli Baba 215

Grydsuddin Keyhusrev Il (Sulmn) 144,

r57,254Giraud, Rend 66, 67 , 87 , 2+3, 246

Gnostisizm 9lColdlar 169

t,orrllrvski I l{(iirqchclik 103

Ciok

lirnnKull0 66, 67, 69, 73, I l0GdkTanrr unsuru 142

Gok lanrr l16, tl7, 137, l5tl, 159

Gokturkler 62, 63,76,77 ,78, 81,85,

301



87, l 16, lll, 163, 195,219, 222,

233, 236, 239, 243, 244, 245, 247

C6lprnarlr, Abdtilbaki 32, 33, 35, 45

Groussct 80.87Gugnasp 247

Gtilistan 238(itintp 2j9Cirircistan 226

Guvercin donu 220, 222

IIl ldbrtiyye l'rrkasr 196

l-labib tlacr 207 ,276HaceCul-Esved ll3l{acr Bektag geleneli 48, 50

Llacr Bektag Tekkesi I82Hacr Bektag-r Vell 27, 31, 33, 3.+, 35,

36, 45, 47, 50, ll5, LzL, rZ2, t23,125, 126, 128,143, 151, 166, l7l,175, r8l, 182, 185, 186, 189, 192,

202, 203, 204, lto, 2t 5, 2r9, 220,222, 227, 242, 259, 260, 262, 263,266, 269, 27 0, 27 1, 27 3, 27 7

llacr Dogrul 220

llacr Mihrnan 147

llacrbcktag (llqe) 215I l:rcrrrr Sultln 27, 36, 4tl, L 14, l2l,

143, 162, 165, 166, 167, l8l, 182,

207, 22t, 226, 227, 235, 264, 266,274,277

Haq 209

Hai 240

llakim Ata 214

Halac Turkleri 90

Halaclar 90

Halep 38

Halilurrahman GOlu 168

tlama 39

Hamdullah 239

Hamurkaya 125

llarnza (Ncyzen) 268

tlan Tanrr Dag I I 5

Hangay Srradaflarr 78

Flanifler 5tl

I tarr-Yorn Dafr I 16, I l7I lara5nir Kalesi 254

l{Arezm 54,86I l:ireznrsah Muharnmed 173

llarlez, C. de 67

302

llarun Re id 102,173Harva, U. 57, 168, 169,223Hasan Dalr 216

Hasan Dcde 182, 216llasandalr 227

llasandcde KdyU I 19, 125, ltt2I lrrsluck, l- \M I19, 210, 229

llasta iyile5tirrnck 147, l4tl, 149

llastalrk tedavisi 243, 249HAgimiyye Frrkasr 196

llntrlyt ( ;rlr lsntril) It)2. 191, 202,2ltr

Hava 237, 239

Havada uqma 236,237llavra 102

Haydari 48Hayderi Tarikatr 27

Hayvan gekline girme 223

Hazar Denizi 84

llazar Devlcti 102

Hazar T0rkleri 99

I{azarlar l0l, 102

Heissig 245

llcterodoks Ttirk Z0mreleri 183

thra Dagr l13

Ilrristiyan Tnrkler 101I lrristiyanlagtrrnra 2 l5Hrristiyanhk geleneti 168

Hrristiyanhk 97,98, 99, 100, l0l, 103,

104,105, 109, lll, 127, 168,172,18.+,229, 230, 231, 251,256

Hrrka 242,266

Hrrkadalr 242

Hrrsrzhk 223

Hrzrr 235

Hrzrr b. llyas (ayr, bkz. Uzun Firdevsi)

32

Hrzv 227

Hicaz 34,39Hihaye-i Geyih2l3Hinllyina 75,77 ,79Hindistan 71, 76, 81, 130, l7l, 18.+,

222,247

Hiou-en-Tsang 77, 85, 86

Hoca Celaluddin 2l.lI localur '[avr I I 9

tlocend 249

Homoseks0ellik 260

Horasan Erenleri 33. 185



llorlsan l.l, 40, 46, 5,t, tl6, 89, 90, 92,

180, 219, 225,258.269llotan 75

Huda-Mihman 205

lluclntlu'l-Alem &tl

llui-l.in 77Ilulnrlrriyyc 201

Ilulol lnancr 159, ltJJ, 190, 197, 199,

200, 201, 202,205,706l{un lmparatorlufu l0lI lrrrrlrrr 58, 62, 6'r, | 16, I ll, 152, 162.

l6l, 23 3

Hurremiler 178

Hurofi 44

Hulago 169

l{usarngah (ayr.

bkz. Otman Baba) 44Hiisdmuddin Mahmud 38

Htiseyin Gazi2l3llz. Adem (llk Peygamber) 127, 170,

186, 187, 188, 190, 19l, 198,201,238

Hz. Ali 69, 126,127,185, 186, 187,

189, 190, l9l, 192,20t,202,204,205, 206, 216, 281

llz. llarnza 212

llz. I{asan 187I lz. I lavva I fJ6

Hz. I'ltiseyin 50, I87Hz. lbrahirn (Peygamber) 167, 168,204llz. lsa (Peygamber) 104, 127,2A5,

210, 255, 256, 257, 263, 265, 266,267,268,269,277

t{2. Meryem 269

llz. Muhammed (Son Peygamber)

r36, 142, 157, 159, 160, 164, 187,

188, 20 l, 20+, 2t2, Zt3, 22t, 263,265,267,275

llz. Musa (l'eygamber) 136, 187, 260,

26t.274,275.276.277Hz. Nuh (Peygamber) 260

llz. Sulcyrnan (Peygambcr) 164

llz. Yusuf (Peygamber) 265

I

Inostrantsev 87. 246lrak 34, 19

lrmak / Deniz ustunde yrirtimek 277,

278lrrnak / Deniz yarrlmasr 275,276, 277

lsr-Ah l76Isparm 50

Ilbn lrazlan 72

lhn Ilaznr 196llrn llrrstn flu, 247

lbrr Sina 145, 152

lbn'ul Fakih 95

lbnu'n-Nedirn 240Ihrlhirrr b. l;<llrtnt l(r5, 2Ot)

lbrahim Cezbi llaqrnakqrzadc 4llbrahim-i Snni 269

ldris (Peygamber) 204

ldrisl 88, 127 , 214

ldukba5 l16ldukyer-Su l16lhtidalar 107

ljekil 225

lkonografi 236

llm-i ledunnt 159, 160

llya (Peygambe r) 34, 262, 263, 266,268,271,276

llyas (Peygamber) 229, 256, 258

lmam Ali Rrza 269

Imam Caler Buyru{u 160, l6lIrnanr I lagirn 46

lmam Musa Kazrm 269

lmam Rrza 46

lmam-r Azam 173

lnan, A. 54, 57, 72, 73, 75, 94, ll7,r 19, 132, t7 4, 223, 225, 226, 249

lncetiz Kalesi 140

lndra 235

lnegol 47

ln5irah-r Sadr I 59

lntermezzo 170

lpek Yolu 75

lran dinleri 183, 281

lran 28, 33, 31, 74,8.+, 85, 86, 91, 95,

96,98,99, I0l, 103, 105, ll0, l7l,178, 191, 196, 197, 200,201, 205,

232, 233, 2J4, 235, 240, 24t, 24+,

247,248,280, 281

lranhlar 84lslinr Dtinyasr 25,142, 211

lslam heterodoksisi 28

lsltm ilahiyatr 253

lslim medeniyeti 108

303



lsllrn dncesi 55, 56,65, 100, 145, l5l,t94, 2t7, 219, 222, 236, 249, 27 9,

281

lsliur 25, 28, 5I, 56, 95, 96, 98, 100,

105, 1r.1, ll6, l2r,214lslami gelenek 143, f 6.+

lslami telakki 258, 269, 27IlsLlrnt'I'urk ldcbiyatr 140

lslimile5rne 144

lslirnilegtirme 1,19

lslamiycr 53, 54, 55, 69, 71, 73,82,91,99, 103, 108, t09, ll0, ll3,t27, t15,162, t72, lB4, 256, 279

lslirnrla5rna 53

lsrnail b. Ahmed l6llsuraililcr 196

lsrafil 205

lsrailiyyat 253

lsrailogullan 274,275lstanbul 97, 150, 162

lstemi Kalan 77

lstifrak 155,156

lsyanlar 258

l5kence 212

hil102

JJames, E. O. 231

Jean du Plan-Carpin (ayr. bkz. Plan-

Carpin) 67

Jinagupta 77

Joseph Cupenino23T

Jristinyen (lmparator) 24.1

K

Kibe'nin esili I36Kadirilik 25

Kafdagr I l.lKafcsoflu, lbralrirn 58, 59,62, 66,67Kafkasya 99, l0lK:rlrin 152

Kahranrannrara$ 126

Kalecik Koyu 125

Kalenderhane Carnii 199

Kalendcri 27, 35, 36, 38, 42, 44, 47, 48

Kalendcriler 38,43,49Kalenderilik.lT, 50

Kaligra Kalesi (Bulgaristan) 126, 180,

226

304

Kalpas (gaman) 169

Kam 7lKamiliyye 196

Kamlar 145,152Kanghlar l3lKan-Su 77,79,80,94Kao-Ch'ang Uygur Devleti 7tlKao-Ch'ang 79

Kapiga 77

Kara Ath Pergen 232

Kara lbrahim 162

Karaca Ahmed Sultan 215

Karaqay Halk Edebiyatr 2l IKaradeniz 100,226,277Karahisar f,6,271Karahitay 54

Karakoyunlu T0rkrncnlcri l3.lKarakurum l3lKarasaspa 234

Karagar 92

Karluklar 90, 91, 99

Kaggar 75,92Kaggarh Mahmud 80, 130

KagkarTepesi 120

Katanov ll8

Kilvus Han 166Kaygusuz Abdal 27, 28, 38, 39, 42, 44,t18, 188, 201, 202, 207,2A9,212,238,265

Kayrrkan ll8Kayseri 34, 106, 126, 151,216Kazak 153, 225

Kazaklar 132, 248

lGzan Be 140

Kazan Tirrkleri I 19

Kazanhlar I l9KAzeronniye Tarikatr 214

Kazvini, Zekeriyya 99

Kenraller 49

Kemik 170, l7l, 172, 173,174Kcrbch f9Kegef Nehri 23,1

Krhq Manastrn 199

Krhgarslan 227

Krpqak 100, l0lKrrgrzlar 88, 98, f24, 132, 153, 160,

225,211,246Krnkkale ll9, 125, 182

Krrun 34,99.26

II

I

i



Krrl<lar ganrr l2flKrrmrz 176

Krrsehir 34, l5l, 271

Kryamet gtinu 172

Krzrl Deli Sultan (Seyyid Ali Sultan)

39,.10,49, I8l, 182

Krzrlbag Krirtler 120, 135, 136, 193,

le4Krzrlbag topluluklarr ltt3Krzrlba5 Turkler 250

Krzrlbag zunrrelcri I 15, I 16, I 37, I 79,

t92

Krzrllras 27, 120, I 25, 192, 201, 202,2 15, 216, 2t7 ,250,281, 282

l(rzrlbir5lar 41, I19, l2l, 125, l2(i,135, 160.

l6t,ltii2,Ittg. 193

l(rzrlbirShl< It 4, 2I7, 269

Krzrlburun I 14

Krzrldeniz 275

Krzrlrrrnak 47,228Krzrl-Su 78

Kiqi Abdal 1tlO

Kiel, Michael 44

Kinrckler 62, BB, 127

Kinrya llatun 160

Kitoln Dcclc Korhrrt 45Kitalr-r [bii Mrislim I lorasani 33, 164, L77

Kitabt Muhaddes 34, I42, 253, 254,

258. 260, 262, 261, 265, 266, 267,774,275,277 , 280, 281

Kojo-Kudai 160

Konyrr 106, 165, 170,261,266Koppcrs, Vl 61,72Korc 66

Koyun Baba 46,47 ,48,49, 129, 216,

226,228Kok-Luu 213

K(il(d(r.i 71, l58Kiipe k 24C

Koplulir, I;uat 5,1, 57, 73, 82,97, 103,

l0n, 144, t46, 176,2tB.2l2Koprulu, Orhan .12,,11

Kore Kadr 166

Korlcri gdrdrirrnek 265

Koroflu 122

Ksnla (Kra[) 2l IKubilay tlan 133

Kuqa 80, 92

Kudirne b. Cafer 95

Kuday 2 I 2

Kul llasan lti9Kul ll0seyin 190

Kumanlar 100, l0l, 152

Kun 100, l0lKur 231

Kur'an-t Kcrim 142, l5l, 16.t, 167,

17 2, 21e,25-), 2(r I , 265, 274 , 275

Kurnranglar 126, 136

Ku5 gekline girme 219, 222,223,226,736

Kut DaAr [fsarresi 123

Kut Dagr 123

Kutbudtlin I laydar ltt0, 2 l9Kutlu Mclcl< 270

Kutrrla 169

Kuzey Asya I 72

Kuzey lran 134, l38Kuzey Wei S0lalcsi 232

Kuquk Abdnl .t5

Ktiltler 123

Krirtler 250

Ktitahya 35, 43

L

l-ridini t)csran 213Laponlar 170

Leipzig 56

Lcvitation 236

l-igcti, l-. 87

Livdta 260

Lolcnran-r Pcrende 185, 273I.o-Yrrrg 92

l.ung-Ch'e ng (Ljder Schri) l3IL0t (Peygarnber) 260

MMabcdlcr 75, 7U, tl0, tiltMacarlar 8u

Mrdrl ltJT

Mahayana 75,82Mahurut Pasa 15I, 255, 259

Mahalat 28, 31,238, 241

Malatya 213

Malazgirt Savagr (t071) I0IMalya Ovasr 266

Mangular ll6, ll7Mani 80, 257,258,2r9

305



Maniheist 95, 104, lll, 196,240,257,258

Mnniheistlcr 92, 91, 9S, l7RMarrlhciznr 55, 5tl, 62, 73, ttO, tl5, tt6,

9l, 92. 9.1, 94, 95, 96, 97, 100, 105,

ll0, 178, tr|],241, )57,281Mrnisa 4 ]Mar Mauai 209

Ma[ion 104

Maurice (lmparator) 239

Maver:lunnehir f4, 54, 72,82, 86, 88,

89,90,92,98, 124,201Mazdeist 87, 95

Mazdeizm 55, 73, 84,85, 86, 87, 88,

1 10, 183, 183, 242, 247 .281Mazdekiznr 84, 85, 88, 90, 9l, I10,

183, 281

Meciddzu 29

Mecusi 209

Mehdi B2

Mehmet ll (ayr. bkz. Fatih Sultan

Mehrnet) 44

Mekkc ll, 212

Mehmctilil< 214

Melami 4,1

Melik Danignrend 230

Melikoff, lrene 54,69Memduh Paqa 135

Mendhtb-r Ahi Evren 34

Mendhft-t Hd,ce Ahmed.Yesevi J3

Mendhht Haa Beh,tay Veli 30, 3l , 32,

35, 114, t19,t22, 125, 127, 128,

139, 175, 180, 185, 2t9,223,226,229, 2+2, 2s9, 260, 269, 273, 27 6.

279, 280, 281

Men|hfi - r Kaygusuz llaba 311, i9, 2 24,

280

Men\hht Koyun Baba 128Mentllrrb-r Lohtnan-t I'erende 33

Mendhbt Mellana Cdaluddin-i Rurni 34

Mendhrht Seyyid Battal Gazi 34

A,lrncllab-r Scyvid,\{ahrnud I la.yrant i4Mendh t -S relsalar 34

Mcndhrht Saclrudclin-i Konevt 14

Mctrdftrb'r p^ryh ll*Lctlclln IIIMendh fut lacn'l -AriJi n Seyy id Ebu'l-

VeJa 215

Mmllubt Veli llaba 50,51Menahbu'l-AriJin 34, 16l, 165

306

Mendh u'l Kudstye 29, 30, 143, 146,

147,153, 156, ls9, l6l, 166, 175,184, ttt', l9), 197, 198,215, 217,254, 266, 27e, 280

Mc4gti llan 152

Men'kur l)af,r 127Mentepc l82Merv Ahileri 177

Merv Sehri 98, 164, 173

Mervan 221,225Mervezi 88, 145

Merzifon 136

Mes'0dl 102,244Mesh 196

Mesih 255

Metamorphose (don de igtirrne) 206Metampsikoz 183

Mevlena 156, 16l, 165, 170, 236,261,26+,268,278

Mevlevilik 25

Mevlid 212

Mezopotarnya 91, 103, 130, 2llMrnrq 216

Mrsrr dini 256

Mrsrr Firavunlarr 200Mrsrr 38, 39, 130, 261, 265, 274Mrsrrhlar 260

Mikail 205

Mina l19Miric I57, 159, 160

Misyonerlik l0.lMolol istilasr 54

Molol gamanlarr 152, 153, 169

Molol toplumlan 134

Mof,olistnn 76,1'17Mogollar 61, 62, 67, 95, I t 7, I lu,152,164, 169, 170, t73,2r9,239,245,247,248, 250

Molla Sdduddin 260

Monoteist Dinler l84Moskov Diyan 228

Mudurnu l26MuSla 136

Mu-tlan Kaf,an 76

Muhnrrcrl ayr 135Muhlis Paga 29,30,157,166, t8.l;

185, l9lMuhyiddin Abdal l8B, ltlg, 190,201,

204



Mukanna lsyanr 89,90Mukanna 201,258,259Muracl I (Padisah) 140

Murut ll (l)ntli;iah) 42, ,tlMusa b. Ali (ayr. bkz. SUni l)crviri) f2Musa llcf 147

Musl Sini 269, 270

Musahiplik ayini 217

Museviler 68

Musevilik 91, l0l, 102, r84, 256

Musul 168

Mtir'min Dervig 187

Mtiridler 150

Mrisluman Araplar 163

Mushiman amanlar 149

Muslrirnan Ttirkler lJ4, 254

Mushimanlar 106, 253

Mislumanlagtrrma I07

NNasr-t Seyyar 225

Natiirizrn 57

Ncccl 'lt)

Ncft:s l:vlath 26t1, 269, 271

Nefes Oflu 268, 269

Nefes 40. 42. 45, 268. 269Nefesler 2Ol

Nemrut 167

Nesh 196

Nesttriler 99

Nesrorilik 97, 98, 99

Nioradze, G. 70

Nirvana 82

Niwana-Sutra77

Nizamulmiilk 221Nohutlu ltaba 120

Noyan, Bedri 50

Nuh (Peyganrber) 201, 204

Nureddin Hoca 259

Nuruddin Caca l5INusayriler 196

Nusayrilik 184

Nrinreyriyyc 201

oOban (Murid) 166

Oca[rn takdisi 251

Odunu afiaq haline getirmek 271,272Oguz 176

Otuz Ka an Destanl 65,2J2Ofuzlar 54,72,90, ql, l0],127Ohhnnrks, A. 70, 144. 155

Okutan, I lasrrn 'taltsirr 174

Olirnpos Dalr I l4Onil<i lrrr:rrrr Krrltii ]5, 51 , l92, 2fi l

()rltatr (inzi (Strltlrr) 17, 'r()

Orhun Kitabeleri (Abidelcri) 59, 61,62,63,67,68, 69, 70, 71, 78,87,137,219, 244,257

Orman kultu 134

Ornitofani 219

Orta Asya 54, 55, 56,60, 61, 62, 66,

69, 71, 73,84, 85, 86, 91, 96, 98,

I00,103, ll5, ll9, l2t, 12,+, 126,

127, t28, 130, t32, 134, ll8, 145,

172, t96, zt9, Zt7, 2t9, 226, 242,243

Orta Dotu 105

Ortodoks Kilisesi 108

Ortodoksluk 97, f03Oruq Bef 140()strrancrk 47, 4fl, 1 47()sutattlt l)rvlcti / lurparatorlrrfu )(r,

37,56,

t79,215Osmanh Fctihlcri l8lOsmanh Kronikleri 36, 4lOsmanhlar 170

Otman Baba ( eyh) 35, 4+,45,48,49,147,150, l5l,153,15.+, 156, 162,

165,187, 188, 189, 199,20r,204,/26, 228, 235, 238, 242, 243, 255,259

Otman Baba Geleneli 49, 50

Oyrat Be[i 169

oOgeday Han 133

Ogel, Bahaeddin 59, 66, 197 ,212,223,246

Olmeden 6nce gOAe qekihnek 254,

255,256, 257 , 25tlOlri dirilrrne 265, 266, 267, 26t1, 27 5

Omer Pa5a 2j7

Ondur t lttOtirken Dalr I14, I 16

OtUken Devleti 94

Otuken Uygur Devleti 7tl

Otuken 78, 79, 92, 130, l3t

307



O),rik Kit)'u 16()zbt'ltlcr 24t)

Pl)'u-S;r 7t)

l';rrrrir 7'j

I'upcr roissolr I 57

I'irtrlisylltiznr Mtzlrrhi I0,iI'eqeneklcr I 00

Pelliot, I'aul 9fPcri (.afrran (ryr. bkz. Pcrihan) l t9I)erihan 149

l'euclr, I l.-C. 178

I'cyg;rnrlrcrlcr ).1, 2(r()

l'ir l)ir (l:vliya A'llc) I J4

Pir Sukan Abdrl .i6, 190, 202, 216, 2-)6

Pirabi Sultan 266,268Pirarnitler 256

Plan-Carpin 2J9, )'+5

I)ot:rpoq I.. ll I 7(r

I'ravatli I tt7

Putprrcst 'l urklcr I I (r

I'utpercsrlcr 104

l{Ita 256

llacllofl, W 56,70,7t,112,l lU, ti9,t54, 1,75,'t76,24t)

&afi b. Leys isyanr 89, 90Rahs 234

Rahuk Dagr 127

Ramazan Mecnun 215Rivcrrdiyyc Frrk:rsr I 96Ileccp Sulran 35

l{ccrrl<irrrrirsyon I tl }

Itesh 196Rcsorryi,1., 57

llcs0l lllbrr 220, 22iIlcsidi, (i. (i. I I 9

Residuddirr 145

Rrdvan Afacr 136

lbfrii l)crvi5lcri I70l{rliilrr I 7(}

llrlilrlil< laril<utt 2't, l6t)Ilizirniyye 196,201

Ilonralrlar 6 J

Roux,Jean-Paul 59, 66, 72, I I 7, l30,t32, t7 3, 210, 2t7, 222, 223, 212,246

308

Rubcn, W 155

llubruquis 62,245Ilurn Abdallarr 26, 37 , 42Rurrr Erenleri 33, 175, 220Iturrrcli Irer ilrlcri 4 l, 44l{urncli40,44,48,

I }9, lr]0, lrtl, 187,776,277, 280llurnlar I O6

Rusquk 41,49Riistern 234

S

Sadreddin-i Koncvi 261

Sali'vi I'roJr:rglrrtl;rrr I t)2, 2tllSaint l:rrsratius 210Sairrt (

icorgcs I()tt,

229, 2 ] l, 2 15, 26fi,275

Sairrt llubcrr dc l.icgc 20q,210Suint Nicol;rs 229Slirrt llrrorlort 22t)

Slirrt Ilrcn'sc 2 l7Srrltrlrrrrtrnr )1, 4l , 45, ZZL, )29Slhnirro[ulllrr I6']Srurgltn 76

Slrnosrtlr lhul 105

Sluroycdlcr 6lSirrnsorr 274

Sandrkh 16

Sarayndme 238San Qoban Dedc 125

Sarr lsrnail 222Sarr Salrrk l'ekkesi ltl8Sarr Saltrk 126, 156, 167, lU0, lB7,

lB8, 221, 226, 227, 228, 2Zg, 23r,235,277

San Uygurlar 80Saruhan 44

Sasani lmparatorlufu B.l,85, 9t]Sasaniler 85, 98

Schimidr, P Wilhelm 58Sebciyye Frrkasr 196

Scllnil< 465r'k,uklrr I t;rrrrrlirnr l(XrSclquklular I 70Sclcrrl<a Nchri IilSclirrr llnn 227Semd 2.12, 2.13

Semendire .16

Semerkand 86, Z4g



Senirkent 50

Sc_ydhrrtrtrirnc 229

Scyitgazi lcl<kcsi 162, 166, 27 6

Scyitgazi )6,42,41Scylan A<lasr 127

5cyyirl Al;iurklirr (,;rybi itlSryyid Ali Sultan (iryr. bkz. Krzrl t)eli)

Je, 40, 41, l8l, 2(il, 27 ), 27.t, 276

Si:yyid l3aual Gazi207Scyyid Ccrnal 276

Scyyid [bul Vcfa 236

Scyyid Gazi 186

Scyyid Mahmud l{ayrani 122

Scyyid Muhanrnrc<l 269

5cyyicl Ncsirui 42

St:yyid l\isteur Gazi 40,

4l,I l,+,

l2l,272

Scyyid Veliyuddin Gazi 50, 5lShang-Ti 67

Srraqlar 194

Srrr-r Muhanrmed 192

Srrr-r Yczdan 199

Sibirya 132, 138, 145, 212, 249, 250Sihir 141, 146,117Sihirbaz 144, 145,206

Sihirbazlar 237Sihirbazhk l,+1, l4uSiirt 135

Silistre .tl, I l5Silivrikapr l5ISimon de Saint-Quentin 157

Sina Qolu 27,1

Sindbad (lsyanr) U9,90, 258

.Sir.ctu Ce ldleddin McnIrtbirti 54

Siriderya 86

Sirri tkulbaz 177Siu 240

Sivas 106

Sodom ve (iomorra 260

SoSd 85, 86,87, 96

Sramana (ayr. bkz. gamana) 148

Sseu 240

5rr lill<rrtrrr;rl< 271, 27,1

Su 2J7, 2J9, 24O, ),11, 259, 27 3, 274,

275

Sultarr Scnccr I 73

Sultan $ucduddin .12, 43,,1,1, l7l, 186,

I8tr, l9l, 208, 209, 22t, 221, 236,279

Sultan Varlrgr (ay'r. bltz. Sultan guca) 42Sulucal<irrllroyirl< 16, l2ti, l5l , l tll,

219,242,259,270Suriyc 39,91Sustrz Mcvl<ii ]5,

-](r

Sultrtlrl ll2Suyab 99

Sttyu l<rrtt:r qeviprre[ .]'rt), 2(r()

Srifli I)crvis l2Stirncrlcr 231

Srinni lk)lge lt'r I3tlSrinni Musltimanlrk 27

Sunni 125, 146, 176, 198,216,250,25t

5urrrrllcr. l l/Stinnilik 2ti

5$ah lsnrail 173, 17 4, 192, 202

Salrin donu 221

.Salr-Milrrniru 2()5

,Sal<irtlcr 26i, 267, )77, 27t)

$arrr }ti$ltuitn 71,131, 142,146, 149, l50,

l5l, I 54, 155, 156, 158, 159, 168,

I69, 175, 176, 210, 225, 258$rruana (Sranrana) l48

$arrranisr gelcnck l5l,165, 178, 179

$amanist Trirkler 176

$amanist 57,72,82, lll, 143, l48,l5l, 158, 159, 160, 161, 166, 168,

. 226,280,281

$amanistler 150

$auratrizrn 54, 55, 56, 57, 5U, 61, 69,

70,7r,72,73,102, ll0, l3l, l4l,143, t44, l4B, I50, 15,1, 155, 170,I94, 210, 7t+, 223, 226, 248, 258,

' 280,28r

$arnanlar 133, 142, 144, 145, 146,

148,152,155, 156, 157, l58, 159,

163,168, r69, 170, 179,210

Sas 86

$t'bitrli;rrirhislr I 7.1

gcccrcru'l-Yal<tn 222

$ehn\tne 84,234Schristani 195

$ekil dcgigrirme 183

Scrns-i lcbrizt l6l, 261

$eriat 218

309



Scyh lledrcddin l9lFcyhlu 36

5ii llolge k'r I itl5ii I'ropagirrrdir 2tl2

fii 44, 196,20l.2Bl

)iilik 2rr2)it (l\'ygirrrrbcr) 204

Surra l'czkirclcri 32

Suddhodana 200

Sumnu 4l

T.l''o-po

Kafan 76, 77

Tabahat llJ'labiat Kuwetleri 162, l6l, 164

labiat Kultn 63.65, 73.280'lacikler

249

lahta Krhq 179, 180, l8l,lU2, 266'Iahtacrlar

135, 193, 194, 250

lale5 134'lamag iduk I 16

lang-nu-ola 78

lirnrrBayUlgen lltl'lanyu, ll. 58'lirrkan 99

.lasawuf 106. ll5Tag/KayaKultu 122'lagkent

124

latarlar I 18, 124, 166.leb-Tengri (Kokoqe) l58, 159,169'l'ecelli 205

Itccssrid 204"lbke Yoresi 37'It'l<in.

$. 94

llkkchrry t7lelcutlcr I ltl, 24tl

li:nrirn h. l}rhr 86

lenllsrih (Rccttlt:rtttasyorr) I tl ), ltl'1,

186,189, 190, r92, 195, 196, 197'tlngri 130'lbslis

Sistemi 104'tevarih-i AI-i Osman 182

lbvhid 198

Tezhire ll5'le

zhiretu'l Evliyd 209-l' laNehri l3l

'l'heophilacteSimocatta 68, 87, 239,

243,'246'fhondrakilik

105

310

Trrhala 4l'l'rrnova 46, 150

Tianrntu 2-)l'lirnothcus I (l'atrik) 99

Tinruqin ((.cngiz ltan) l5B

'l itnrtr 44liuruttrr5ollu All llcg 42,'lb-bahr 75,76, l3lTonyukuk 78,83Toprak 237, 239,240Toroslar 216

Totemizm 57, 58, 59, 194, 218

Toyunizm 57

T6les 118

T6s (T62) 225

liansmigrasyon 153, 155

Ts'i l{anedanr 77'l'sarcfat (gehir) 262

Tobe A[acr 136"l'u[rul l3c[ 274

Tuluy 173'lunceli 135-Ibnguzlar ll7, 169'turan, O. 54, 57

Turfan 80, 94

Turkopol 108

Tirrnact Baba 199

Tus I 73

T[rk lletcrodoksisi 192, 197, 28I,282

Turk lshak lsyanr 89, 90

l'urk $amanizrni 223

Trirk $amanlan 144, 145, I4B, I 63

Tiirl< Tanrrsr 68

Itrrl< lopltrrru I t.l, l4()I url<istarr tl4, 95, 262'l urkiyt: 56, l84Iurklcr 'l'1, 't(r, 57, 5tl, 'i9, (r0, (il, (r2,

61, 65, 66, 67. 68, 7 2, 73, 74, 82,81,84,86,90,99, 103, 105, l06,108, I 10. r r4, I 15, l 18, l2l, 127,

130, t4l, 142, l5l, 152, 162, 163,

169, 170, t73, 174, 175, t77, 194,

196, 213, 218, 219, 222, 230, 232,

239, 240, 243, 245, 216, 248, 253,258,279

Turklegrne 108

Turknren Babalarr 143,144, 146, 147

Ttirkmen Tarikatlarr I 7fl



'l ulkrrrcnlcr rS, lt+,177Iyphon 231

tJU[ursuzluk 250

t.Jlcuru 261(lltr Alrtl:rl ltlt)Illugbcy 5t)

Unrur Be (Gazi) l8lUrfa 105, 167

Uruz (Kazan Bey'in Oglu) 140

Uryan $ucdiler 42

Usak 35, 36

Uygur Devleti 93

Uygurca 2l I

Uygurlar 72, 78, 79,80, Bl, 86, 92, 93,94,95,96,99, ll7, 123,124, l3l,14s, r52, 195, 197, 2l r, 233, 236,

244

Uzak Dogu Dinlcri 183

Uzlar I00Uzun Firdevsi 3l , 32

Uzun l-lasan 47

U09 Sepet 82Ucuncii E[es Konsili 97

Ulke n, Itilmi Ziya 58

Urnrnri Suleyrn 263

Ustid-r Sis lsyanr 89, 90, 9lUzeyr (Peygarnber) 172

VVan Golil 105

Vurlrrr 4(r

Vrr na 199

Vrtrto 120

Vt'lrrr S;tlgrrrr 266

\tda l'anteonu 200

Vcfarlik 25,26, 177 , 178

Veli llaba lt4enahrbndmesi I I 5, 148,

2tr lVcli tlaba 50,51, ll5Vidin 46

\'rld-yctndrrle-i Abdal Musa 36, 37, 167,

lBl, lB6,224,279Yilaye mdtne-i Demh llaba 49, 50, 28 lVildyttndtne-i llacrrn Sultan 33, 35, 16,

i 14. 221 .279.28t

Villyttndntc-i Koyt111 1ubt Sulrun 46,

48, 147,2t8Vild.ye tname-i Otman llaln 4'+, '15, 47 ,

147, ttJ6, t97, leg, )27,2\8.242,254, 279,2ri0, 2fi l

Vil(iycl,t(i,nr'i .Sr'yvirl 4li \rrllrrn lr), .l I,I I'r, ft' I

l/iLl.yr'lrtdlrc-i Srrl(rrrr ,\uctlrrrl,lin .12, .l l,128, 139, 1U6,224, 216,279, 2n0

Vildyetndme-i Sdht 45

Vinayalar 82

Visnu 200

Volga 100, l0lVrtrahan 235

Victtdntune 28

wWang'lbh'ong 240Wang-Yen--[e 80

Widcngrcn, Gco 214, 2i1,246

YYacla'[a5r 163

Yahudi Gelenegi 25tiYahudi Mitolojisi 231

Yahudi 253, 254, 257, 2rBYahudiler 1O2

Yahya Paga f53, 154, 156

Yakup (Peygarnber) 265

Yakut Mitolojisi 133

Yakut $arnanizmi 225

Yakut $arnanlarr I 53, 225

Yakut $arnanhfr 58

Yakut -I'tirl<lcri 7lVrkrrtl;rr ll,l, lt2, lli, l4(,, l'i(), l7(r,

)2\, 2t|j, 2.19, )'i0, 2'; I

Yanbolu 46

Yrrklrrrl 75

Yavuz Sultalr Srhur J9

Yedi BaSlr lijclerhar []fsirnesi 2 3 I

Ychova 68

Ye-Li Tigin 78

Yersu 63,69Yesevi Tarikatr 27

Ycsevllik U2. 176, 178

Yezidilik 184

Yrlan 240

Yrldrnrn l3a;'ezid (l'adisah) 40

Yrldrznime 149

,iid,1fl

,I

311



Yin 240 Zctnzern Suyu I 13

\trg:r 155, 2 j7 Ze non (lmparator) 9tl

Yogilcr 155, 237 Z-crduSt lranr 247

Yozgat 2 )0 Zcrdtist 80, 200, 273,246Yorrrlilt'r I15, 194, 216,217 Z,cr-dugti 89, 90, 91, 244, 258

Yurr:rnlrlar 6 ), I 14 7-crdustiler 104Zerdustilik 73, 84, 85, 86, tl7, 90, 9l,

Z loo, lo5, l8l,2oo,242,281/-a r:r 46 Zeus 231

Z:rlridlr:r 218 Zeyncp Hatun 269

Zril 2 ]{ Ziya Gdkalp 56, 57, 2llZrlcninc t).70 Zulfikar 187, l9lZcrtrarkos (Kilikyah) 244

312

