Bojanowskie szlakiPuszczy Sandomierskiej

Gmina Bojanów

Szanowni Pañstwo,Gmina Bojanów, po³o¿ona w dawnej Puszczy Sandomierskiej, czer-

pie z bogactwa tradycji i natury, a jednoczeœnie znajduj¹c siê w œrodkuwspó³czesnej Europy, ma dostêp do wszelkich udogodnieñ ¿ycia co-dziennego. Zachowanie równowagi miêdzy tym co naturalne i odwiecz-ne, a tym co wygodne i nowoczesne, stanowi szczególny atut tej ziemi.

Prezentujemy Pañstwu w niniejszym albumie to wszystko, z czegojesteœmy dumni: wspania³¹ przyrodê i nowe inwestycje, realizowanez dba³oœci¹ o œrodowisko; pokazujemy materialne i kulturowe dziedzic-two przesz³oœci i perspektywy na przysz³oœæ. Tym, którzy tu mieszkaj¹lub st¹d pochodz¹, chcemy pozostawiæ portret naszej rodzinnej ziemi,bliskiej i drogiej jak matka. Innych zachêcamy do odwiedzania naszejgminy, a mo¿e i do zwi¹zania siê z ni¹ na d³u¿ej.

Wójt Gminy

Ladies and Gentlemen,The Bojanów Commune, being situated on the territory of the former Sandomierska Forest,

benefits from an abundance of tradition and nature. At the same time, being placed in the middleof today’s Europe, it enjoys access to all conveniences of everyday life. The region’s significantadvantage is the ability to keep the balance between the things that are natural and eternal, andthe things that are comfortable and modern.

Ladies and Gentlemen! With this album, we wish to show you all that we take our pride in:splendid nature, new investments realised with care for the environment, material and culturalheritage of the past, and prospects for the future. For those who live here or come from this region,we wish to leave behind the portrait of our homeland as dear and precious as the mother. Weencourage others to visit our commune, and even to associate with it for much longer.

S³awomir SerafinVoit of the Commune

4

PUSZCZA SANDOMIERSKA DAWNIEJ

Pierwsze osady ludzkie w dawnej Puszczy Sandomierskiej powsta³yw okresie X-XIII wieku. Mieszkañcy tych ziem szukali schronienia przed³upie¿czymi napadami Tatarów i Rusinów. Ostêpy leœne i moczary stanowi³ywówczas skuteczn¹ ochronê przed najeŸdŸcami. W XII wieku Boles³aw Krzy-wousty na terenach Puszczy Sandomierskiej zacz¹³ osadzaæ swoich wojów ob-darowuj¹c ich ziemi¹. W nastêpnych wiekach nasili³o siê osadnictwo zapo-cz¹tkowane regularn¹ akcj¹ przez króla Kazimierza Wielkiego. Wrazz osiedlaniem ludzi w leœnych ostêpach zacz¹³ siê karczunek nieprzebytychlasów. Aby zagospodarowaæ w czêœci zasoby Puszczy Sandomierskiej Kazi-mierz Wielki postawi³ zamek w Przyszowie, z którego wychodzi³y ³owieckiewyprawy. Przed bitw¹ pod Grunwaldem król W³adys³aw Jagie³³o z PuszczySandomierskiej s³a³ szkutami w dó³ Wis³y miêso z upolowanych zwierz¹t dlaswego wojska. W XIV wieku zaczêto lokowaæ wsie na prawie niemieckim.

Jan D³ugosz w „Liber beneficiorum” napisa³: „Przyszów, wieœ w parafii Charzewice, stanowi w³asnoœæ przeœwiet-nego króla polskiego, tam znajduje siê królewski dwór z wie¿¹, wymurowany przez Kazimierza II króla polskie-go.” Dwór zosta³ postawiony w Przyszowie ko³o £êgu oko³o 1357 roku. Rekonstrukcja zamku z XIV wieku wgRomana Zieliñskiego.Jan D³ugosz wrote in his “Liber beneficiorum”: “Przyszów, a village in the parish Charzewice, is the property ofthe glorious Polish king, with the king’s manor house and a tower, built in bricks by the Polish king Casimir II.”The manor estate was erected in Przyszów near the £êg River around the year 1357. Reconstruction of the castlefrom the 14th century by Roman Zieliñski.

5

Pod koniec tego wieku na tereny Po-wiœla i Posania najechali Rusinii Litwini i spustoszyli te ziemie. Nieoszczêdzili tak¿e puszczañskich osad.Powoli nastêpowa³a odbudowa wsi wPuszczy Sandomierskiej. Ch³opi ¿yj¹-cy we wsiach na prawie niemieckimbyli ludŸmi wolnymi i dziedziczyli zie-miê. Nie podlegali w³adzy urzêdni-ków królewskich, lecz so³tysowi.W XVI wieku w rejony Puszczy San-domierskiej szukaj¹c lepszych warun-ków ¿ycia przybywali ludzie z prze-ludnionego wtedy Mazowsza.

Wiek XVII dla mieszkañców Pusz-czy okaza³ siê bardzo ciê¿ki; najazdyTatarów a potem Szwedów i wêgier-skich wojsk Stefana Rakoczego spu-stoszy³y ziemiê, wiele osad przesta-³o istnieæ. Puszcza Sandomierskaby³a królewszczyzn¹, ale czêœæ jej te-renów u¿ytkowali Tarnowscy. W dru-giej po³owie król August III odebra³ im u¿ytkowanie tych ziem, które przy-s¹dzi³ starostwu sandomierskiemu.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Puszcza Sandomierska znala-z³a siê w granicach cesarstwa austriackiego i sta³a siê czêœci¹ utworzonej pro-wincji Galicji i Lodomerii. W pierwszych dziesi¹tkach XIX wieku rz¹d au-striacki zacz¹³ sprzedawaæ dawne dobra królewskie m.in. tzw. klucz ni¿añ-ski, do którego wchodzi³y Bojanów i Stany. Na prze³omie XVIII i XIX wiekuna tereny puszczañskie zaborca sprowadza³ niemieckich kolonistów. Lud-noœæ mieszkaj¹ca w Puszczy Sandomierskiej stanowi³a mieszaninê ró¿nychnacji; ¿yli tu Ma³opolanie, Mazurzy, Rusini, Wo³osi, Tatarzy, Turcy, potom-kowie jeñców szwedzkich, Litwini, Niemcy. W ci¹gu wielu lat nast¹pi³a asy-milacja tych grup narodowych i powsta³a nowa grupa etniczna, któr¹ zaczêtonazywaæ Lesiokami, póŸniej Lasowiakami.

Po odzyskaniu niepodleg³oœci tereny Puszczy Sandomierskiej znalaz³y siêw tzw. trójk¹cie bezpieczeñstwa, który wkrótce zosta³ objêty najwiêkszymplanem inwestycyjnym przed II wojn¹ œwiatow¹ – budow¹ CentralnegoOkrêgu Przemys³owego. Wtedy powsta³y Zak³ady Po³udniowe i StalowaWola, zak³ady w Nowej Dêbie, w Tarnobrzegu, by³y przewidziane jeszczeinne inwestycje, ale ich realizacjê przerwa³ wybuch wojny. Na znacznej czê-œci obszaru Puszczy Sandomierskiej w 1941 roku okupant niemiecki przy-st¹pi³ do tworzenia poligonu wojskowego. Wtedy przymusowo Niemcy wy-siedlili trzydzieœci szeœæ wsi, czêœæ zabudowañ rozebrano, inne zosta³y spalo-ne. Ludnoœæ lasowiacka musia³a opuœciæ swoje gospodarstwa i przenieœæ siê

Z czasem dwór myœliwski zosta³ przekszta³cony naobronny. By³ czterokrotnie rekonstruowany i rozbu-dowywany. W XVII wieku jego znaczenie by³o niewiel-kie, królowie Polski ju¿ nie przyje¿d¿ali do Przyszowa.Ostatecznie zamek popad³ w ruinê i zosta³ rozebranyw po³owie XVIII wieku.Zamek przyszowski po rozbudowie przez hetmanaJana Tarnowskiego w po³owie XVI wieku. Rekonstruk-cja zamku przyszowskiego wg Romana Zieliñskiego.In the course of time, the hunting manor had beenrebuilt into a fortified castle. Reconstructed and exten-ded four times, it lost its importance in the 17th cen-tury, as the kings of Poland would not visit Przyszówanymore.The Przyszów castle as extended by Hetman Jan Tar-nowski in the middle of the 16th century. Reconstruc-tion of the Przyszów castle by Roman Zieliñski.

6

W Bojanowie istnia³ okaza³y dwór Komorowskich z piêknym parkiem. Na zdj.(sprzed 1939 r.) Maria Komorowska, w³aœcicielka dworu bojanowskiego (drugaod lewej w pierwszym rzêdzie) ze s³u¿b¹A magnificent manor house of the Komorowski family had existed in Bojanów.Photo (before 1939): Maria Komorowska (in the first row), owner of the Boja-nów manor house, with her servants.

Kaplica grobowa Komorowskichna cmentarzu w Stanach. Wcze-œniej obsadzona drzewami. Poniemieckiej okupacji odprawia-no w niej msze œw.Grave chapel of the Komorow-ski family at the Stany ceme-tery. Formerly, planted aroundwith trees. Holy Masses usedto be said here after the Ger-man occupation.

Po wojnie w koñcu lat 40. ubieg³ego wieku w Stanach postawiono drewnian¹œwi¹tyniê, która, choæ ju¿ zamkniêta, istnieje do dziœ obok nowego koœcio³a zbu-dowanego w latach 80. XX wiekuAfter WWII, a wooden temple was erected in Stany at the end of the 40’s of thelast century. Although it has been closed, the temple is still in existence today,being situated near the new church built in the 80’s of the 20th century.

7

na tereny poza obrêbem poligonu. Po wojnie na terenie Puszczy Sandomier-skiej rozbudowano sieæ dróg ³¹cz¹cych wsie z miastami. U³atwiona zosta³akomunikacja, ale nowoczesnoœæ spowodowa³a dalsze zatracanie przez Pusz-czê Sandomiersk¹ jej pierwotnego charakteru.

Gmina bojanowska le¿y na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej. Naj-starsz¹ osad¹ jest niew¹tpliwie Przyszów. Prawdopodobnie do jego lokacji do-sz³o w okresie walk ksi¹¿¹t dzielnicowych z JadŸwingami oko³o 1240 roku.W póŸniejszym okresie powsta³y Bojanów i Stany oraz Przyszów Szlachecki,Maziarnia S³up. Mieszkañcy Przyszowa, Bojanowa i Stanów trudnili siê ³owiec-twem, bartnictwem, natomiast innych wsi wyrabianiem mazi i pota¿u. Upraw¹ziemi zaczêto na dobre zajmowaæ siê w XVI i XVII wieku pozyskuj¹c rolêprzez wypalanie lasów. Wytapiano tak¿e z rud darniowych ¿elazo. W rejonieBojanowa funkcjonowa³y kuŸnice w XVI wieku, najwiêksza istnia³a od lat 80.XVI wieku w Przyszowie. Ta rudnica pracowa³a do 1742 roku.

W rejonie Bojanowa i Przyszowa powstawa³y przez lata nowe osady, któ-rych mieszkañcy zajmowali siê w znacznie wiêkszym zakresie rolnictwem,a tak¿e bartnictwem, leœnictwem, ale ju¿ nie hutnictwem ¿elaza i ³owiec-twem.

Fragment parku bojanowskiego za³o¿onego przez KomorowskichPart of the Bojanów park, founded by the Komorowski family.

8

Na prze³omie XIX i XX wieku tak opisywano miejscowoœci obecnie nale-¿¹ce do bojanowskiej gminy oraz rzekê £êg (za „S³ownikiem geograficznymKrólestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich”):

Bojanów albo Bujanów (z Gojano-wem i Pietropolem) wieœ powiatu Ni-sko, ma 6483 morgów rozleg³oœci,w tym 4992 morgów lasu, 177 do-mów, 1175 mieszkañców, parafia³aciñska w Stanach, huta szklana, le¿yna równinie, gleba piaszczysta. Sta-cja pocztowa.

Burdzy, przysio³ek Przyszowa kró-lewskiego.

Cisówlas, powiat kolbuszowski,o 9 kilometrów od Rani¿owa GwoŸ-dziec, wieœ w powiecie kolbuszow-skim w okolicy równej, lesistej, na-le¿y do parafii rzymsko-katolickiejw Spie i ma 745 mieszkañców wy-znania rzymsko-katolickiego. Kasapo¿yczkowa gminna rozporz¹dza ka-pita³em 1114 z³ waluty austriackiej.Mniejsza posiad³oœæ wynosi 951 mor-gów roli, 109 morgów ³¹k i ogrodów,233 morgów pastwisk i 17 morgówroli.

Ko³odzieje, przysio³ek Przyszowakrólewskiego, powiat nisiecki, para-fia Stany.

Korabina, wieœ w piaszczystej nizi-nie nadwiœlañskiej, 190 m nad pozio-mem morza, w powiecie nisieckim,parafia rzymsko-katolicka Stany, na-le¿y do urzêdu pocztowego w Rani-¿owie. Wed³ug spisu ludnoœci z r.1880 ma 345, a wed³ug szematyzmu

duchownego 476 mieszkañców rzym-sko-katolickich. Od po³udnia i wscho-du otaczaj¹ tê wieœ lasy sosnowe.Wiêksza posiad³oœæ ma 168 morgówlasu; mniejsza 543 roli, 56 ³¹k i ogro-dów, 162 pastwisk i 168 morgów lasu.Graniczy na zachodzie z Bojanowem,na pó³noc z Laskami, a na po³udniez GwoŸdŸcem.

Laski z Now¹ wsi¹, wieœ w powiecieNisko, parafia rzymsko-katolickaw Spie, le¿y na równinie 171 m nadpoziomem morza, nad potokiem£êgiem, od wschodu jest otoczona la-sami sosnowymi. Laski lub Laszkimaj¹ 432, a Nowa wieœ 281 mieszkañ-ców rzymsko-katolickich. Posiad³oœæmniejsza na obszarze 632 morgów roli,99 ³¹k i ogrodów, 232 morgów pastwisk.Kasa po¿yczkowa gminna posiada 525z³ waluty austriackiej kapita³u. Grani-czy na pó³nocy ze Stanami, na wscho-dzie z borem zwanym Prusot¹, na po-³udniu z Korabin¹, na zachodzie z Bo-janowem. Po³o¿enie geograficzne 39o

38’ wschodniej d³ugoœci od Ferro i 50o

25’ pó³nocnej szerokoœci.

£apówka, przysio³ek do Stanów,pow. Nisko, na lewym brzegu £êgo-wego potoku, graniczy na po³udnie zeStanami, na pó³nocy z PrzyszowemSzlacheckim, na wschodzie ze S³u-pem – maziarni¹ a na zachód z rozle-g³ym borem sosnowym.

9

£êg tak¿e £êgowa, albo £¹ka,znaczny strumieñ, powstaje z po³¹-czenia dwóch wiêkszych potoków.Zachodniego Zyzogi i wschodniegoTurki, na obszarze Woli rani¿owskiej,w pow. kolbuszowskim: p³ynie w kie-runku pó³nocno-zachodnim przezWilcz¹ wolê, gdzie w z lewego brze-gu przyjmuje Przyrwê, inaczej Olsza-niec. i zwraca siê na pó³noc. PodGrabcow¹ górk¹ (186 m) przyj¹wszyz lewego brzegu potokê Murynê,zwraca siê na pó³nocny wschód a po-tem na pó³noc; zrasza obszar Bojano-wa, Stanów i Przyszowa szlacheckie-go. Od Przyszowa kameralnego a¿ doswego ujœcia trzyma siê przewa¿niepó³nocno-zachodniego kierunku.Mija wsie Krawce, Jamnicê, Zalesza-ny, Gorzyce i na granicy D¹browyi Gorzyc, ko³o Cypla, przysio³ka Go-rzyc, uchodzi do Wis³y z prawegobrzegu. Przyjmuje liczne wody z obubrzegów. Z prawego brzegu wpadaj¹doñ: Filipka, Bojanowski potok czyliZatoka, Osa, a z lewego brzegu Przy-rwa inaczej Olszaniec, Muryna,¯upawa i Mokrzyszów albo Branka.D³ugoœæ biegu 63 kilometry. Spadwody podaj¹ nastêpuj¹ce liczby:200 m (po³¹czenie siê Zyzogi i Tur-ki), 191 m (ujœcie do Wis³y).

Maziarnia S³up tak¿e S³up maziar-ny i Maziarnia, wieœ w pow. niski, le¿yna prawym brzegu £êgu, który p³y-nie œród olbrzymich sosnowych borów,tworz¹cych po³udniow¹ czêœæ puszczysandomierskiej. Nad t¹ rzek¹ wyr¹ba-no ju¿ w bardzo dawnych czasachwiêksze obszary, które zaludnili osad-nicy mazurscy. Znaczniejszy obszarniepokryty lasem obsiad³y tutaj gmi-ny: na po³udniu Bojanów, Korabinai Laski, w œrodku Stany i Maziarnia,

a na pó³nocy Przyszów szlachecki i ka-meralny. Wieœ jest 12 kilometrów od-leg³a od Niska, nale¿y do parafii rzym-sko-katolickiej w Je¿owem i liczy 688mieszkañców rzymsko-katolickich.Posiad³oœæ wiêksza hr. EugeniuszaKiñskiego ma obszaru 53 morgów roli,37 morgów ³¹k, 57 morgów pastwiski 6290 morgów lasu; posiad³oœæ mniej-sza 827 morgów roli, 122 morgów ³¹k,103 morgów pastwisk i 4 morgi lasu.Gleba jest piaszczysta, miejscami nie-przepuszczalna, tworz¹ca moczary.Po³o¿enie astronomiczne: 39o 41’wschodniej d³ugoœci od Ferro, 50o 27’pó³nocnej szerokoœci. Maziarnia S³upgraniczy na po³udnie ze Stanami, napó³nocy z czêœci¹ Przyszowa kameral-nego, Ko³odziejami i z Wystêpami.

Nowa Wieœ przysio³ek do Lasek,pow. niski, le¿y na wschód od tej wio-ski. Zarówno na mapie administra-cyjnej Kummersberga jak i sztabu ge-neralnego nazwany Pruso³y.

Pietropole, wieœ stanowi¹ca ca³oœætabularn¹ z Bojanowem, pow. niski,parafia rzymsko-katolicka w Stanach,le¿y w piaszczystej równinie, na le-wym brzegu £êgu, na zachód od uj-œcia doñ potoku Muryny. Jest to nowaosada, powsta³a na karczunku olbrzy-miego boru, który j¹ od zachodui pó³nocy otacza. Ma 34 domów, 187mieszkañców rzymsko-katolickich.Graniczy na wschodzie z Bojanowemi Wilcz¹ wol¹, na zachodzie przez bórz Krz¹tk¹.

10

Przyszów szlachecki i P. kameral-ny albo Królewski, dwie wsie, pow.niski, le¿¹ na brzegach Rudy-£êgu,w piaszczystej i lesistej nizinie 174m nad poziomem morza, przy dro-dze z Kolbuszowy do Rozwadowa.Zajmuj¹ one obszern¹ polanê, œródborów stanowi¹cych czêœæ dawnejsandomierskiej puszczy. P. szlachec-ki z lewej a P. kameralny z prawejstrony rzeki. Parafia rzymsko-kato-licka w Stanach. P. szlachecki po-wsta³ póŸniej, nie wymieniony bo-wiem w spisie poboru z r. 1581; li-czy teraz 57 domów i 309 mieszkañ-ców, 300 rzymsko-katolików a 9 izra-elitów. Obszar wiêkszej posiad³oœciwynosi 3 morgi pastwisk i 228 mor-gów lasu, mniejsza posiad³oœæ zaœ 255morgów roli, 65 morgów ³¹k i 26morgów pastwisk. P. Kameralny, nie-gdyœ wieœ królewska, mia³ za D³u-gosza dwór ³owiecki z wie¿¹ zbudo-wany przez Kazimierza Wielkiegoi nale¿a³ do parafii w Charzewicach.Nastêpnie stanowi³ w³asnoœæ kate-dry sandomierskiej. Obecnie posia-da szko³ê ludow¹ i fabrykê smo³y.Oddzielne czêœci wsi nosz¹ nazwy:Burdze (40 domów), Ko³odzieje alboKrakowiec (35 domów), Ruda (63domy), Staw (35 domów) i Zapuœcie126 domów. W ogóle P. Kameralnyma 299 domów i 1652 mieszkañcówa obszar wiêkszej posiad³oœci (Eug.hr Kinsky) 2 domy, 8 mieszkañców.Pod wzglêdem wyznania 1596 rzym-sko-katolików i 64 izraelitów. Ob-szar wiêkszej posiad³oœci wynosi 78morgów roli, 32 morgi ³¹k, 81 mor-gów pastwisk i 1074 morgi lasu; po-siad³oœæ mniejsza 1404 morgi roli,624 ³¹k, 499 morgów pastwisk i 139morgów lasu. Gleba piaszczysta.

Stany z Za³ê¿em, wieœ pow. niski,w piaszczystej równinie, po brzegach£êgu, miêdzy borami sosnowymi,resztk¹ sandomierskiej puszczy. Cha-ty skupi³y siê ko³o drewnianego ko-œcio³a, na wzniesieniu 180 m nad po-ziomem morza, na lewym brzegu£êgu. Za³ê¿e le¿y na prawym brze-gu. Stany sk³adaj¹ siê z 220 domów,Za³ê¿e ma 41 domów, a obszar wiêk-szej posiad³oœci (Ant. Komorowskie-go) 5 domów. Ludnoœæ wynosi 1372g³ów (669 mê¿., 703 kob.); 1321 rzym-sko-katolików i 51 izraelitów. Pos.wiêksza wynosi 237 morgów roli, 50morgów ³¹k, 101 morgów pastwiski 4790 morgów lasu; posiad³oœæ mniej-sza ma 1414 morgów roli, 419 morgów³¹k, 278 morgów pastwisk i 3 morgilasu. Koœció³ zbudowany w r. 1802,w 1818 utworzy³ rz¹d osobn¹ parafiêprzy³¹czaj¹c do niej gminy z parafii s¹-siednich: Grêbowa, Rozwadowa i Ra-ni¿owa. Do parafii (dyec. Rzymskiej,dekanatu rudnickiego) nale¿¹ wsie:Bojanów z Hut¹ Bojanowska, Pietro-pole, Przyszów Szlachecki i Kameral-ny. Poprzednio Stany nale¿a³y do pa-rafii w Grêbowie. Stany granicz¹ napo³udniu z Bojanowem i Laskami, napó³nocy z S³upem Maziarni¹ i Przy-szowem Szlacheckim.

Za³ê¿e wólka do Stanów w pow. ni-skim, ma 41 domów i 247 mieszkañ-ców, le¿y na wschód od wsi, za poto-kiem £êgiem.

Zapuœcie, czêœæ najwiêksza gminyPrzyszów kameralny, w pow. niskim,sk³adaj¹ca siê z 126 domów i 685 miesz-kañców (344 mê¿., 341 kob.). Le¿y nalewym brzegu potoku £êg, na po³u-dnie od Przyszowa Szlacheckiego.

11

12

13

PUSZCZA ̄ YJEThe Living Forest

14

15

PUSZCZA ¯YJE

Przed wiekami krañce Puszczy Sandomierskiej siêga³y a¿ ziemi lwowskieji okolic Krakowa. By³a to ogromna po³aæ lasów, czêsto nieprzebytych. Dziœjest o wiele mniejsza, ale nadal stanowi du¿y kompleks leœny w wid³achWis³y i Sanu; od pó³nocy siêgaj¹cy Tarnobrzega i Stalowej Woli, dotyka Sanui Wis³y, od po³udnia dochodzi pod Rzeszów. Nie ma tu ¿yznej ziemi, przewa-¿aj¹ gleby bielicowe. Przez tereny dzisiejszej Puszczy Sandomierskiej prze-p³ywa jedna wiêksza rzeka – £êg, która niejako rozdziela bojanowsk¹ gminêna pó³. £êg jest prawobrze¿nym dop³ywem Wis³y. W wielu regionach Pusz-czy s¹ tereny podmok³e i moczary, co sprzyja egzystencji ró¿nych zwierz¹ta tak¿e bogactwu flory. W kompleksach leœnych, w tym w bojanowskiej gmi-nie, przewa¿a sosna, ale rosn¹ tu tak¿e œwierki, jod³y, dêby szypu³kowe, buki,olchy i brzozy. Czêsto puszczañskie bory s¹ mieszane – szpilkowo-liœciaste.

Industrializacja, rozbudowa sieci dróg, chemizacja rolnictwa wp³ynê³y napowa¿ny spadek liczebnoœci dzikich zwierz¹t a zw³aszcza ptaków. Ponadtodegradacji biologicznej ulega³y lasy i tereny zielone, które by³y naturalnymsiedliskiem zwierzyny. Stworzono wiêc program Natura 2000, który mia³ za-trzymaæ niekorzystne procesy degradacji œrodowiska. W Polsce sieæ Natura2000 zaczê³a funkcjonowaæ od 2004 roku. Realizacja tego programu maw efekcie ocaliæ wiele gatunków zwierz¹t i roœlin zagro¿onych wyginiêciemw wyniku rozwoju przemys³u i cywilizacji.

Puszcza Sandomierska, jako jeden z wiêkszych polskich kompleksów le-œnych znalaz³a siê w programie Natura 2000. Do programu Natura 2000 w³¹-czono prawie ca³¹ gminê Bojanów. Powsta³a wiêc szansa, ¿e tu zostan¹ za-chowane gatunki odchodz¹cych zwierz¹t a tak¿e roœliny jeszcze dziœ rosn¹ce

16

dziko i niepoddaj¹ce siê cywilizacyjnemu ¿ywio³owi. Tereny dzisiejszej Pusz-czy Sandomierskiej, mimo ¿e stanowi¹ rozleg³e kompleksy lasów, nie maj¹ju¿ dziewiczego charakteru. Niemniej jednak nadal bogate s¹ w faunê i flo-rê. Obecnie na terenie Puszczy Sandomierskiej wystêpuje jeszcze oko³o ty-si¹ca gatunków roœlin. Unikatem flory jest jedyne w Polsce naturalne siedli-sko azalii pontyjskiej w lesie Ko³acznia niedaleko Woli ¯arczyckiej. Wystê-puj¹ jeszcze m.in. wawrzynek g³ówkowy, lilia z³otog³ów, fio³ek bagienny, d³u-gosz, orzech wodny, kosaciec syberyjski, m¹cznica lekarska, zimozió³ pó³-nocny, czosnek siatkowaty, ¿urawina b³otna, grzybienie bia³e, rosiczki okr¹-g³olistne, bluszcz pospolity, bagno zwyczajne, we³nianka pochwowata, œnie-¿yczka przebiœnieg i przylaszczka pospolita.

Na terenie Puszczy Sandomierskiej znajduj¹ siê torfowiska i rozleg³e wrzo-sowiska.

Ozdob¹ puszczañskich ³¹k s¹ niew¹tpliwie liczne polne kwiaty. Terenypodmok³e obfituj¹ w trzcinê wodn¹. W lasach znajduj¹ siê stanowiska chro-nionych gatunków grzybów jak np. smardza sto¿kowatego, podgrzybka pa-so¿ytniczego, sromotnika bezwstydnego, p³onnika pospolitego, szmaciakaga³êzistego. Ponadto lasy stanowi¹ doskona³y teren do grzybobrania, wystê-puj¹ tu borowiki, podgrzybki, kozaki, kurki, g¹ski oraz inne gatunki grzy-bów jadalnych.

W rejonie lasów bojanowskich, rozwadowskich czy rudnickich ¿yj¹ jesz-cze jelenie, daniele, sarny, zdarzaj¹ siê ³osie, liczne s¹ dziki. W puszczañ-skich lasach mo¿na spotkaæ wilka a tak¿e rysia. ¯yj¹ tu zaj¹ce, które maj¹jednego wielkiego wroga – lisa. Ponadto na terenie Puszczy Sandomierskiej¿yj¹: chomik europejski, orzesznica, popielica, wydra a tak¿e bobry oraz lata-j¹ce ssaki- nietoperze, których zliczono a¿ siedem gatunków.

Rzeka £êg £êg River

17

18

19

Oko³o 180 gatunków ptaków lêgowych i przelotnych mo¿na zliczyæ na tereniePuszczy Sandomierskiej. ¯yje tu znajduj¹ca siê pod œcis³¹ ochron¹ kraska. Ponad10 proc. tych ptaków, jakich zliczono w Polsce, ma swe gniazda na terenach Pusz-czy Sandomierskiej. Razem z krask¹ czêsto wystêpuj¹ dzierzba g¹siorek, dudek,dziêcio³ zielony i zielonosiwy, œwiergotek polny, pokrzewka jarzêbata, ortolan. Wœróddu¿ych ptaków zobaczyæ mo¿na tu orlika krzykliwego, bielika, cietrzewia. ̄ yj¹ tug³uszce, przepiórki, ¿urawie, bociany bia³e i czarne, b¹ki, perkozy, czaple.

Urozmaicone œrodowisko sprzyja niektórym gatunkom gadów takim jakjaszczurka zwinka i ¿yworodna, ¿mija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny,padalec czy te¿ gniewosz plamisty. Dziêki du¿ej iloœci podmok³ych terenów¿yje tu wiele p³azów. Spotyka siê wszystkie gatunki ¿ab, ropuch, kumakanizinnego, rzekotkê drzewn¹ i traszkê grzebieniast¹.

W rzekach i we wszystkich wodach Puszczy Sandomierskiej wed³ug wyli-czeñ ¿yje oko³o 30 gatunków ryb. Najliczniej reprezentowane s¹ karp, leszcz,kr¹p, p³oæ, brzana, lin, kie³b, szczupak, sum, sandacz, okoñ. Rzadkimi oka-zami s¹ natomiast minogi strumieniowe, piskorze, ró¿anki, kozy i cierniki.

Œwiat puszczañskich owadów jest bardzo liczny. Jego symbolem jest mo-dliszka zwyczajna, która w innych regionach Polski prawie nie jest znana.Modliszki wystêpuj¹ na terenie ca³ej Puszczy Sandomierskiej. Ponadto ¿yjetu wiele wyj¹tkowych gatunków owadów jak z chrz¹szczy: jelonek rogacz,pachnica dêbowa czy biegacz gruze³kowaty. Spotyka siê wiele gatunkówmotyli jak choæby osadnika wielkookiego, czerwoñczyka fioletka, szlaczko-nia szafrañca, modraszka. Spoœród innych owadów spotyka siê trajkotkê czer-won¹, trzeplê zielon¹ a tak¿e kilka gatunków paj¹ków m.in. tygrzyka pasko-wanego, poskocza krasnego, czy strojnisia nadobnego.

Bogactwo flory i fauny Puszczy Sandomierskiej œwiadczy o tym, ¿e onawci¹¿ ¿yje, choæ w mocno okrojonych rozmiarach. Czy ludzkie dzia³ania przy-czyni¹ siê do utrzymania jej przy ¿yciu, czy zahamuj¹ proces degradacji œro-dowiska naturalnego z jego faun¹ i flor¹, oto jest kardynalne pytanie.

20

21

22

23

24

25

26

27

30

31

32

33

34

35

36

37

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

PUSZCZAÑSKA GMINACommune of the Forest

66

PUSZCZAÑSKA GMINA BOJANÓW

Gmina bojanowska znajduje siê na po³udniu powiatu stalowowolskiego.Zajmuje obszar 179,3 km2, a wiêc prawie 22 proc. powierzchni powiatu. Jestfaktycznie gmin¹ puszczañsk¹, bowiem lasy zajmuj¹ ponad 60 proc. jej po-wierzchni. Wsie wchodz¹ce w sk³ad gminy le¿¹ na ogó³ przy £êgu, tylkoGwoŸdziec i Cisów Las po³o¿one s¹ dalej od rzeki. Najwiêkszy zarówno podwzglêdem obszaru jak i ludnoœci jest Przyszów ze swoimi przysió³kami, jestte¿ najstarsz¹ wsi¹ w gminie. W ca³ej gminie ¿yje 7430 ludzi.

Wszystkie wsie w gminie posiadaj¹ wodoci¹gi. Gospodarstwa korzystaj¹z dostêpu do sieci gazowej. Ca³a gmina jest zelektryfikowana, w nocy wsies¹ oœwietlane latarniami elektrycznymi. Pr¹d elektryczny wykorzystywanyjest w gospodarstwach do ogrzewania, eksploatacji sprzêtu domowego i elek-tronicznego. Mieszkañcy gminy odbieraj¹ programy telewizyjne i radiowe,powszechny jest dostêp do telefonów przewodowych i komórkowych, dziê-ki czemu ³atwa jest ³¹cznoœæ z ca³ym œwiatem. Gmina przyst¹pi³a do budowykanalizacji sanitarnej oraz oczyszczalni œcieków. Ma to na celu ochronê œro-dowiska naturalnego.

Wszystkie wsie maj¹ dogodne po³¹czenia drogowe o asfaltowej nawierzch-ni. Przez gminê przebiegaj¹ wa¿niejsze drogi Stalowa Wola – Bojanów – Nowa

„£êgowianie”

67

Dêba, Bojanów – Je¿owe, Nisko – Przyszów – Bojanów – Nowa Dêba. Ponad-to istnieje jeszcze 60 dróg o mniejszym, lokalnym znaczeniu. Na terenie gmi-ny postawiono 22 przystanki autobusowe Pañstwowej Komunikacji Samo-chodowej. Najlepsze po³¹czenia autobusowe gmina ma ze Stalow¹ Wol¹. Przezpo³udniowy teren gminy przebiega szerokotorowa Linia Hutniczo-Siarkowa.Przeprawê przez rzekê £êg zapewniaj¹ mosty; ¿elbetonowy w Bojanowie nastarym £êgu, w tej samej wsi drugi most konstrukcji stalowej na £êgu,w Stanach s¹ dwa mosty: ¿elbetonowy i stalowo-drewniany, w Przyszowie nadkana³em jest most stalowy oraz drugi ¿elbetonowy na £êgu.

W Bojanowie pracuje Gminny Oœrodek Kultury, który prowadzi wszech-stronn¹ dzia³alnoœæ oœwiatowo-artystyczn¹. Organizuje imprezy kulturalno-rozrywkowe, koncerty a tak¿e wystawy i imprezy sportowe. Przy nim istnie-je m.in. Zespó³ Pieœni i Tañca „£êgowianie”, grupa teatralna „Brzydkie Ka-cz¹tko”, zespó³ instrumentalno-wokalny „Nadzieja”, Zespó³ Taneczny z Przy-szowa. Bojanowski GOK organizuje m.in. wielk¹ dwudniow¹ imprezê ple-nerow¹ „Dni Miodu w Bojanowie”. Od kilku lat uczestniczy w wymianiekulturalnej z wêgierskim miastem Isaszeg. W Stanach, Maziarni, w Przyszo-wie i GwoŸdŸcu funkcjonuj¹ wiejskie œwietlice, w których prowadzona jesttak¿e dzia³alnoœæ kulturalno-oœwiatowa. Gmina Biblioteka Publiczna w Bo-janowie posiada swoje filie w Przyszowie, Stanach, Maziarni i w GwoŸdŸcu.

Bojanów z lotu ptaka Aerial view of Bojanów

W bojanowskiej gminie dzieci ucz¹ siê w szeœciu szko³ach podstawowychi w dwóch gimnazjach. Czynne s¹ tak¿e oddzia³y przedszkolne. W Przyszo-wie postawiono gminne przedszkole. W sumie edukacj¹ objêto blisko tysi¹cdzieci. Wszystkie szko³y s¹ nowoczeœnie urz¹dzone pod wzglêdem lokalo-wym i sanitarnym oraz dydaktycznym m. in. posiadaj¹ pracownie kompute-rowe z dostêpem do Internetu.

Gmina posiada w³asny Samodzielny Publiczny Zak³ad Opieki Zdrowot-nej w Bojanowie i Punkt Lekarsko-Pielêgniarski w Przyszowie. W Bojano-wie funkcjonuje apteka.

Na terenie gminy znajduje siê kilka obiektów sportowych; stadion pi³kar-ski w Stanach, boiska pi³karskie w Bojanowie, Przyszowie-Zapuœciu, GwoŸdŸ-cu i Maziarni, pe³nowymiarowe sale gimnastyczne w Bojanowie, Stanachi w Maziarni. M³odzie¿ bojanowska uprawia sport w klubach sportowychw Bojanowie, Stanach i w Przyszowie.

Bojanowska droga One of Bojanów’s roads

Remiza stra¿acka w StanachFire station in Stany

Szko³a podstawowa w BojanowieElementary school in Bojanów

Bojanów jest jedn¹ z wiêkszych wsi (1435 mieszkañców) rozpoœciera siêpo obu brzegach £êgu. Graniczy z lasami nadleœnictwa Nowa Dêba. W zde-cydowanej wiêkszoœci zabudowa zwarta, murowana, choæ znajduj¹ siê jesz-cze domy drewniane. Wieœ podzielona jest na ulice, funkcjonuj¹ dwa so³ec-twa Bojanów i Bojanów za Rzek¹. W Bojanowie ma siedzibê Urz¹d Gminy,oddzia³ stalowowolskiego Banku Spó³dzielczego oraz urz¹d pocztowy. Ist-nieje kaplica obrz¹dku rzymskokatolickiego, filialna dla koœcio³a parafialne-go w Stanach, w której odprawiane s¹ nabo¿eñstwa. W Bojanowie znajduj¹siê dwie 6-klasowe szko³y podstawowe oraz 3-letnie gimnazjum. Znajdujesiê tu baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej.

Cisów Las, wieœ o zabudowie ulicowej, po³o¿ona wzd³u¿ drogi g³ównej.Zabudowa murowano-drewniana. We wsi znajduje siê rzymskokatolicki ko-œció³ filialny dla parafii Spie. Mieszka tu 242 ludzi. Dzia³a Ochotnicza Stra¿Po¿arna.

Pracowania komputerowa w szkoleComputer lab at school

Szkolna hala sportowaSchool sports hall

Szko³a podstawowa w Przyszowie Elementary school in Przyszów

70

GwoŸdziec jest wsi¹ o zabudowieulicowej wzd³u¿ drogi g³ównej. Oto-czony lasami przewa¿nie sosnowyminadleœnictw Kolbuszowa i Rudnik.W wiêkszoœci domy s¹ murowane, alezdarzaj¹ siê równie¿ drewniane. Jesttu 6-klasowa szko³a podstawowa. Ist-nieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿ar-nej. We wsi mieszka 640 ludzi.

Podobn¹ zabudowê ma Korabina.Wieœ ta po³o¿ona jest przy wielkichsosnowych borach nadleœnictwa Kol-buszowa. Liczy 369 mieszkañców.

Wieœ Laski le¿y w pobli¿u kompleksu leœnego nadleœnictwa Rudnik. Ci¹-gnie siê wzd³u¿ drogi g³ównej. Domy przewa¿nie murowane, ale te¿ zda-rzaj¹ siê drewniane. Dzia³a tu Ochotnicza Stra¿ Po¿arna. Laski licz¹ 347 miesz-kañców.

Maziarnia, wieœ po³o¿ona wzd³u¿ drogi Stany – Nisko, otoczona lasamiw wiêkszoœci sosnowymi nadleœnictwa Rudnik. Domy przewa¿nie murowa-ne, zdarzaj¹ siê te¿ murowane. Funkcjonuje tu 6-klasowa szko³a podstawo-wa. Istnieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. We wsi mieszka 429 osób.

Przyszów wraz z przysió³kami jest najwiêksz¹ wsi¹ w gminie, o zabudowierozproszonej, po³o¿onej przy £êgu i otoczona lasami sosnowymi nadleœnictwRozwadów i Rudnik. Do tej wsi nale¿¹ przysió³ki Zapuœcie, Szlacheckie,Staw, Katy, £apówka, Kliny, Ko³odzieje i Wystêp. Z tej wsi wy³oniono dwanowe so³ectwa: Ruda i Burdze. W Rudzie jest koœció³ parafialny, natomiastw Burdzach koœció³ filialny do parafii Przyszów-Ruda. W Przyszowie-Zapu-œciu istnieje nowoczesna 6-klasowa szko³a podstawowa. Jest te¿ tu baza Ochot-niczej Stra¿y Po¿arnej. Druga baza znajduje siê w Burdzach. We wsi znajdu-je siê kaplica rzymskokatolicka, w której odprawiane s¹ nabo¿eñstwa, jestte¿ cmentarz parafialny. Przyszów wraz z Burdzami i Ruda liczy 2343 miesz-kañców, z których nieliczni porzuciwszy Stalow¹ Wolê osiedlili siê w Przy-szowie.

Stany s¹ wsi¹ po³o¿on¹ przy £êgu, od pó³nocy granicz¹c¹ z sosnowymilasami nadleœnictwa Nowa Dêba. Zabudowa w wiêkszoœci murowana, wy-znaczone s¹ tu ulice. Ze Stanów wy³oniono nowe so³ectwo Koz³y-Za³ê¿e.W Stanach istnieje od 1818 roku parafia rzymskokatolicka. Znajduj¹ siê tamte¿ dwa koœcio³y; jeden drewniany, w którym ju¿ nie odbywaj¹ siê nabo¿eñ-stwa oraz wybudowany na pocz¹tku lat 80. XX wieku koœció³ murowany pw.Jana Gwalberta i œw. Tekli. W pobli¿u koœcio³a usytuowany jest cmentarzparafialny. We wsi jest 6-klasowa szko³a podstawowa oraz 3-letnie gimna-zjum. Istnieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. W Stanach wliczaj¹c so³ec-two Koz³y-Za³ê¿e mieszka 1625 ludzi.

Urz¹d Gminy BojanówBojanów Community Council

71

72

73

Œcie¿ka leœno-przyrodnicza w gminie bojanowskiejForest nature trail in the Bojanów commune

76

77

78

79

80

The Bojanów Trails of the Sandomierska Forest

The Bojanów commune is situated in the southernmost part of the Stalowa Wola poviat. Itstotal area amounts to 179.6 square kilometres. More than 55% of this area is occupied by foreststhat are the remnants of the old, vast Sandomierska Forest. Nowadays, being one of Poland’slargest forest complexes, this territory has been put under protection of the Natura 2000programme to preserve the local valuable species of flora and fauna.

The local mixed forests are dominated by pines. Nearly a thousand species of plants can befound here at present. A diverse fauna is represented, including deer, elk, lynx, otters andbeavers, as well as 7 species of bats, and around 180 species of both breeding and migratorybirds. The realm of forest insects is also very rich in numerous species. Its symbol is the well-known European Mantis (Mantis religiosa), very rarely spotted in other regions of Poland.

The settlement on the territory of the today’s Bojanów commune began during the period ofthe 10th to 13th centuries. Przyszów, the oldest village, was founded around the year 1240. Thesettlers arrived from many directions – living as free men, they busied themselves with hunting,bee rearing, processing of wood, as well as agriculture and iron smelting from bog iron. In the17th century, many forest villages were devastated by frequent wars. In the period of the Partitionsof Poland, this area was located within the borders of the Habsburg Monarchy, and wasrepopulated by German settlers. With time, different ethnic groups became integrated, thusforming a nation called the Lasoviaks (forest men). After Poland had regained its independence,the region saw the start-up of large industrial investments, which were interrupted by the outbreakof World War II. In the year 1941, the German invaders devoted a considerable stretch of theSandomierska Forest to a military training ground. As a consequence, the Germans displacedthirty six villages by force.

After the war, the area of the Sandomierska Forest was developed to provide a road network,connecting villages with cities, along with modernisation of its economic infrastructure. Thevillages that are part of the commune, i.e., Bojanów, Przyszów, Stany, Maziarnia, Korabina,GwoŸdziec, Cisów Las, and Laski, have gas distribution and water supply systems, and havebeen electrified. Stationary and mobile telephone networks are in common usage. The regionhas also developed systems of educational, cultural, religious, and sports institutions, as well asmedical care systems.

The district is an excellent place for recreation. The local primeval forests, the £êg River –clean and fishy, along with bicycle paths and a didactic nature trail, offer the possibility ofspending healthy and attractive holidays far from municipal turmoil and chaos. Another enjoyablecultural and entertainment event is the Annual Honey Festival celebrated in August.

More information can be found at http://www.bojanow.pl/, or obtained from the CommunityCouncil: Tel. +48 15 87 08 324.

81

Spis treœciContents

Puszcza Sandomierska dawniej 4The Sandomierska Forest in the Past

Puszcza ¿yje 13The Living Forest

Puszczañska gmina 65Commune of the Forest

The Bojanów Trailsof the Sandomierska Forest 80

Wydawnictwo SztafetaStalowa Wola 2010

ISBN 978-83-89930-73-0

Fotografie: Zofia Kruk, Tomasz Marut, Tomasz Maœlach,Adam Nowotny, Janusz Ogiñski, S³amowir Serafin,archiwum UG Bojanów

Grafika: Roman Zieliñski

Zdjêcie na ok³adce: S³awomir Serafin

Redaktor wydania: Zofia Kruk

Opracowanie graficzne, projekt ok³adki: Lilla Witkowska

Tekst: Dionizy Garbacz

T³umaczenie: Leszek Ho³da

Mapa: Zbigniew Œwiatowiec

Wydawca: Wydawnictwo SZTAFETA, ul. 1 Sierpnia 12, 37-450 Stalowa Wola,tel. 15 642 25 01, e-mail:sztafeta@sztafeta.pl, www.sztafeta.pl