56
Ame sičovas gramatika BAki HAsAn

Ame sičovas gramatika - Skolverket · Ame sičovas gramatika Beställningsuppgifter: Fritzes kundservice 106 47 stockholm telefon: 08-690 95 76 telefax: 08-690 95 50 e-postadress:

  • Upload
    others

  • View
    14

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • Ame sičovas gramatika

    BAki HAsAn

  • Ame sičovas gramatika

    BAki HAsAn

    IllustratIoner: amanda erIksson

  • Ame sičovas gramatika

    Beställningsuppgifter:

    Fritzes kundservice

    106 47 stockholm

    telefon: 08-690 95 76

    telefax: 08-690 95 50

    e-postadress: [email protected]

    Beställningsnummer: 11:1231

    IsBn: 978-91-86529-47-5

    © text: Baki Hasan

    © Bild: amanda eriksson

    Översättning till kalderas: Jonny Ivanovitch

    Form: ordförrådet/maria Westberg

    tryck: danagårdlitHo aB 2011

    upplaga: 1 000 ex

    kadia gramatikoskikniška si kerdi pe kudo gindo te avel uzime ando

    romanosičaripe. kadia kniška sas kerdi ando Šibakokonsiljo (språkrådet).

    katar o skolverket sas mangli sar jekh žutimos tai vazdimos te šai aven kniški

    tai sičarimaske patria pe sama le minoriteturi national.

    denna grammatikbok är tänkt att användas vid modersmålsundervisning i

    romani chib. Boken har utarbetats vid språkrådet, inom skolverkets uppdrag

    om stöd för utveckling och produktion av böcker och andra läromedel för de

    nationella minoriteterna.

    Lašo djes! Me bušovav kalem. Tume site aven mantsa ande kadia vriama kai keren buči kadala kniškasa. kana dikhen man te zjanen ke si tumen buči te keren (läxa). Gata san? Aven žas!!!

  • 3

    soisipe

    soisipe

    Pa čača kniška ..................................................................... 4

    om den här boken ............................................................. 6

    Pa romani šib ........................................................................ 7

    om romska språket ........................................................... 8

    Vorbenge klassi ............................................................... 9

    substantivo ........................................................................ 10

    o žukel džuko ................................................................. 14

    sar hulavelpe o substantivo ...................................... 16

    Adjektivo.............................................................................. 18

    muri familja ...................................................................... 19

    lači tai Bektas ............................................................... 20

    tradav zor, sastipe tai baxh ande lumia ................ 22

    so si so? .......................................................................... 22

    Verbo ...................................................................................... 24

    milaj .................................................................................... 24

    le verboski forma ......................................................... 28

    Pronomo ............................................................................... 30

    Personako pronomo ..................................................... 30

    Possesivno pronomo.................................................... 32

    Pušimasko pronomo .................................................... 33

    kaver pronomuria .......................................................... 33

    Prepozitci ............................................................................ 34

    O Lindralo safet ............................................................... 36

    Djinimaske vorbi .............................................................. 38

    Fundamentoske siffri ................................................... 38

    arakhimaskodjes ........................................................... 40

    ordinake siffri ................................................................. 42

    Ramomaskosemno (interpunctia) .................. 44Pušimaskosemno .......................................................... 44

    Punkto ............................................................................... 45

    Punktoski pori ................................................................. 46

    Čipimaskosemno ........................................................... 47

    djinimaskosemno .......................................................... 48

    trin punktsi ...................................................................... 49

    Citrimaskosemno .......................................................... 50

    Parantesuri ...................................................................... 51

  • 4 pa čača kniška

    Pa čača kniška

    kača kniška si kerdi le romane glatenge kai djan ande angluni fundavni škola ande maškarune klasora. kamel te phenel pe katar e štarto zi kai šovto klassa.

    kado si o angluno sičarimasko materialo kai si lašardo tai malado kai halome studenturi.

    Pačas ke kadia metodabučaki si te avela jekh normalnio buči te sai keres sičarimaski kniška pe mai angle. o gor kadala kniškako si te das le romane studenton splikimos anda uni fundoske gramatikoske haliarimos. sar naprimer: adjektivo, verbo, substantivo tai kaver vorbiklassake.

    le romane studenturi vi šai len kado sičarimos katar kaver šiba. numa anda kado sičarimos pe peski šib šai zuriaviol lengo kamimos ži ka peski šib, tai mai but avela len maro te sičon e gramatika.

    e kniška la ramome arli tai pala kudo tolmačime pe lovariska, kelderašiska tai kalo.

    trubul vi phendo ke kadia kniška la ramome pe jekh vušoro sib. antrego kniška si anzardi pe jekh principo.

    Pervo pušes variso, pala kudo des jekh atveto tai kadia porme anklel o divano suvdo ande exempluri.

    Pala kudo lel o manuš sama sari haliarde le studenturi o ramomos anda kadia buči.

  • 5

    le skolaria si te len sama ke ande antrego kniška si parantesuria. Von si todine kaste sai haliaren le glati mai vušoro le neve vorbi. numa či le skolaria tai či le glati nai todine pe zor te servinpe anda kudia djela. dosta si te zjanen ke exestin ande šib e romani.

    e kniška la vi tolmačime pe jekh bučaki versiona pe svediska šib. o gor kadala djelasa si kaste mai vušoro te les sama le splikasionuri tai te sai kerdjonpe paruimata ande la bučaki djela.

    tela sa o processo la bučako sas man but zjutimos katar mure bučake vortača ando šibako konsiljo.

    me kamav te naisiv savorenge, tai o pervo ka erika lyly tai Birgitta lindgren.

    pa čača kniška

  • 6 om den här boken

    den här boken är gjort för romska elever som går i grundskolan på mellanstadiet. det vill säga från fjärde till sjätte klass. den är det första läromedel där materialet är planerat och anpassat till en bestämd grupp elever. Jag hoppas att den här arbetsmetoden ska vara ett normalt sätt att skapa läromedel i romska i framtiden.

    syftet med detta läromedel är bland annat att ge romska elever förklarningar av en del fundamentala grammatiska begrepp. som till exempel: adjektiv, verb, substantiv och andra ordklasser.

    de romska eleverna får också den här kunskapen via andra språk. men genom att de får den här kunskapen på det egna språket kommer deras känsla för sitt språk att stärkas, och de blir mera stimulerade att lära sig lite grammatik.

    Boken är ursprungligen skriven på arli och sedan översatt till lovari, kelderaš och kalo.

    det är bör också sägas att boken är skriven på ett enkelt språk. Hela boken bygger på en princip. Först ställer man frågan, därefter ger man en definitionoch så konkretiseras det hela med exempel. efteråt kontrollerar man huruvida eleven har förstått innehållet genom att ge den uppgifter.

    lärarna kommer att upptäcka det att i hela boken finns ord inom parantes. de finns för att barnen lättare ska kunna förstå de nya orden. men varken lärarna eller eleverna är tvungna att använda dem. det räcker att man vet att de finns i romska språket.

    Boken är också översatt till en arbetsversion på svenska. syftet med den översättningen är att man ska kunna lättare kontrollera definitionerna och genomföra ändringar under arbetets gång.

    Under hela arbetsprocessen har jag får mycket hjälp av mina arbetskollegor på Språkrådet. Jag vill tacka dem alla, framför allt Erika Lyly och Birgitta Lindgren.

    om den här boken

  • 7

    e romani šib si jekh šib sar vi le kaver šiba numa čira kaver fialo.

    amari šib nai standarime tai nai amen jekh gramatika pangli ande sa le romane dialekturi.

    nai amen či jekh alfabeto sa le romenge. numa sa jekh da ando gor te inkerdjol žuvindi pašti ande. sa le thema tai te bariol.

    But rom, vi therne tai vi phure, vačinpe butivar ke amari šib nai dosta barvali. numa kana das duma pa romani šib trubul te na bistras ke jekh bari šib si, kadia šib den duma but milivoja manuš ande lumia (gindin ke zji ande 18 milivoja manuš ande europa, amerika tai australia).

    amen si amen but dialekturi numa jekh šib. kana či arakas jekh vorba pe varisosko dialekto atunči sai las jekh vorba katar jekh kaver romano dialekto.

    ame či bešas ande jekh them, ame sam rispime pe antrego lumia. sa le kaver kaver civilime thema line pe te keren buči peska šibasa de but sela berš palpale. sa le kaver keren buči la šibasa systematik

    Zji adjes. la romaja šibasa linepe te keren buči tomna pala duito marimos. ande uni thema si e romani šib prinzardi tai vi keren buči lasa, sar naprimer ando švedo. ande but thema nai prinzardi e romani šib tai nai la či baro rindo.

    anda kudo trubulas svako jekh anda mende te sikavas mai but haliarimos kai romani šib, laki situationa tai te las sama latar.

    Pa romani šib

    pa romani šib

  • 8

    om romska språket

    romska språket är ett språk som alla andra språk men ändå lite anorlunda. Vårt språk är inte standardiserat och vi har inte en grammatik som är gemensam för alla romska dialekter.

    Vi har inte heller något alfabet som gäller alla romer. men ändå har romska språket lyckats överleva nästan i alla länder och utvecklas.

    många romer, både yngre och äldre, klagar ofta över att romska språket är fattigt på ord. men när vi pratar om romskan får vi inte glömma att det är ett stort språk, det talas av flera miljoner människor i världen (man uppskattar att det talas av upp till 18 miljoner personer i europa, amerika och australien).

    Vi har många dialekter men ett språk. när det saknas ett ord i en dialekt då kan man ta ord från en annan romsk dialekt.

    Vi bor inte i ett land, vi är utsprida i världen. alla andra civiliserade länder började arbeta med sitt språk för flera hundra år sedan. alla andra arbetar med sitt språk systematiskt även idag.

    med romska språket började man arbeta efter andra världskriget. I vissa länder är romska språket erkänt och man arbetar med det, till exempel i sverige. I många länder är romskan inte erkänt och har inte någon hög status.

    därför borde var och en av oss visa mera förståelse för romska språket, dess situation och vårda det.

    om romska språket

  • 9

    Vorbenge klassi

    vorbenge klassi

    sar vi ande le kaver šiba kadia vi ande amari šib si mija vorbi. kaste te šai sičol o manuš te prinžarel kadala vorbi mai mišto, holadele ande uni gruppuri kai phenas lenge vorbi klassake. site dikhas cira mai paše pe kadala vorbenge klassi naprimer substantivo, verbo, adjektivo, prepositonuri tai pronomuri, djinimaske vorbi tai vi site dikhas sar bandjarel o manuš kadala vorbi.

    ande kadia kniška site sičuvas vi pa semnuri ramomaske interpunktioni.

  • 10

    substantivo

    substantivo

    ame uzis o substantivo kana das duma pa naprimer manuš, luludja, žigenji, djeli. si but substantivuri. kadia but si ta našti djinas le. Šai phenas ke sa so dikhas kruglom amendar si substantivo.

    katse telal šai dikhes differente vorbi tai patretsi. Tu šai ramos vai makes kudola kai si substantivo.

  • 11

    Hirtso Jag

    Bar manro

    substantivo

  • 12 substantivo

    kher

    matora

  • 13

    kham luludži

    Gras televizia

    substantivo

  • 14 substantivo

    O žukel Džukoande jekh djes gelo o žukel te phirevelpe ando veš. o veš dur sas katar o than kai vo bešelas. kana anklisto avri anda foro dikhla sar vi kaver žene žanas karing o veš. angla leste sas manuš kai line pesa peske mutsen tai žukelen te phiraven len. o dzuko ašilo angla jekh luluži tai lape te sungal pe late. Pe jekh data anklisti avri jekh birovli katar e luluži atunči darailo o džuko tai lape te našel. sar našelas putaisailo ande peske punre tai pelo. kana pelas pe phuv avile strazom šiov – efta čiria tai line te dindalen lesko nakh.

    – soj tumentsa soste dindalen man?

    – sar či dikhes ke opral pa amaro kher bešes? Pala tute našti das či andre tai či avri,

    – Åh jertin man, či kamavas te paravav tumaro kher. e birovli kamelas te dindalel …

    – akana strazom te žastar katsar te na kamesa te mai dindalas tut!

    – ok, ok žavtar …

    – uštilo opre tai gelotar kotsar tai lape te dikel krujal. atunči dikla sar jekh manuš phiravelas jekh papagajka po dumo. kana dikla o dzuko kado porada peske jakha ke nasles pačamos.

    – Šai haliarav ke le manuš phiraven peske zjukelen tai mutsen numa či haliarav sostar phiravel jekh papagajka? Phenda o dzuko.

    – kana phenda kado divano atunči avilo anglaleste jekh phuro ruv tai phenda:

    – Vorta phenes dzuko či trubulas te bešel pe manušesko dumo, me šai inkerav les ande mure dand. mmmm, mišto sas te avel!

    – Če dand si vi tut phuria ruva, nai tut či dand te dindales e čar sar šai dindales les atunči?

    – na dara tu anda kudo, muro mui lo kadia baro ta či trubul te dindalav var te čambav.

  • 15

    Djin kadia cinori paramiči tai ankalav avri substantivuri.

    15

  • 16 substantivo

    sar hulavelpe o substantivotume žanen ke o substantivo šai avel maskulino vai feminino tai vi šai aven singular tai plural. katka sai dikhen uni exempluri pe žigenji ande romani šib save si muršikane tai zjuvlian:

    Jekhipe (singular)

    Muršikane Zjuvliane

    Gras Grasni

    Žukel Žukluri

    Balo Bali

    sar kai ramolpe katka opral šai avel jekh vai mai but:

    Butipe (plurali)

    Grasta Grasnja

    Žukela Žukeluria

    Bale Balja

  • 17substantivo

    Jekhipe (singular)

    Butipe (plurali)

    Muršikane Žuvliane dada deja

    Phral Phenja

    kak Bibia

    Muršikane Žuvliane

    akana šai dikhas sar si kana ramol pa manuš.Akana šai ramos korkoro uni substantivos. Šai les variso katar či klassa, ramo o mai čira deš exempluria.

    dad dej

    Phral Phej

    kak Bibi

  • 18

    Phendam mai anglal ke o substantivo si anav pe djeli kai dikhas. numa sa so dikhas nai sa jekh, či manuš, žigenji vai djeli či miazon sa jekh fialo.

    anda kudo sai phenas ke o adjektivo žutil amen te haliaras tai te splikis sar miazol jekh manuš, jekh luluži vai jekh mobiltelefono. ame sai las duje muršen kai si ande sa kudola berš naprimer. Jekh anda lende si skurto tai jekh si lungo. Vai šaj las duje zuvlian kai naprimer. Jekh anda lende si thuli tai jekh si sani.

    adjektivo

    adjektivo

    sar dikhes phenel amenge o adjektiveto sar variso vai varikon si:

    me sim baro.

    Voi si bokhali.

    Von le xoliariko.

  • 19adjektivo

    Muri familjao kham lo tato

    muro phral si baro

    muro dad si lašo

    muri dej si gugli

    muri phej si šukar

    sa muri familja si raduime

    Djin kača čigni djili tai ramo tele sa le adjektivuri kai dikhes. Paruv kadala adjektivuri te kerdjon pe žuvljani forma: kalo, parno, čigno, sano, lungo, melalo, kovlo.

  • 20

    Lači tai Bektas kana o lači avilo katar e škola sas defial xoliariko. avilo andre bi te phenel kanči, či phenda či ”lašo djes mamo!”

    leski dej tordjili tai dikhla pe leste.

    – so si tusa lači? soste san xoliariko?

    – sar te na avav xoliariko? adjes diminiats kana arakhlem mure vortakos o Bektas, ašilam ke pala škola te žas mande khere te keras la skolaki buči ketane. defial šukar vriama sas tai vo sas te avel mande khere. numa kana avilam avri tai vorta sas te žas mande khere avili leski bari phej tai phenda ke musai te avel khere ke avili lengi bibi anda e austria. Vo phenda mange ke kana godi voi avel anel leske but podarki tai leske drago kudia djela.

    Djin e paramiči tai zumav ta rode adjektivuri tai ker jekh rata kruglom lendar.

    adjektivo

  • 21

    numa vo vi mai phenda mange ke si uni djeli late kai nai leske drago. kana voi dikhel les čidel les pe peste tai čumidel les pe buka atunči vo lažial tai loliol ando mui dikhava so phenela mange tehara. Pe kaver djes kana gelo kai škola, našlo o Bektas leste dikhla po lači tai phenda:

    – Åh, lači, te dikhes so da man muri bibi. Či pačasa če jakhen! atunči phenda ka´ lači te lel lesko zejango gono.

    – soste si kadia pharo? so si tut andre?

    – ažuker sikavava tuke. numa dikh kado mai anglal.

    thoda pesko vas ande posoči. e posoči sas kadia bari ta gela leske vriama te ankalavel o vas avri anda posoči tai kana ankalada o vas avri sas les jekh kalo mobiltelefono.

    – dikh, dikh! mai diklan kasavestar telefono? sa si les tai vušoro sar jekh phor! Phenda o lači.

    thoda palpale pesko telefono ande posoči tai punterda pesko zejango gono.

    – dikh pe kado akana! dikhla krujal tai las opre dui bare chokolaturi. Halo savo kames! Jekh anda le chokolaturi sas akhorentsa tai o duito sas drakentsa. Vo las kudo le akhorentsa tai phenda:

    – najis tuke Bektas! numa nastiv te xav o chokolato akana. si te garavav les tai xav les savatone. dar mange anda mure dand te na dukhal man kana xav guglimata. si man jekh gropa ando dand. musai te lav sama lestar. Jo ker sar kames phenda o Bektas, tai la jekh kotor anda pesko chokolato tai xala. Porme gelo ande peski klassa.

    adjektivo

  • 22

    Tradav zor, sastipe tai baxh ande lumiaadjes činore vai bare terne save tai šeja traden

    But sastipe tai bax ande lumia:

    marimos tai čorimos či kamas

    Jekhipe numa rodas tai kamas

    kamas savorenge te avel mišto

    Šavore tai šejora te na aven bokhale

    Šavore tai šejora te na daran

    svako jekh te sovel mišto tai te dikhel gugle sune

    svakones te avel les mišto.

    Ande kadala dui dikturi si adjektutivuri arakle.

    so si so?o čajo si tato

    o zaro si guglo

    o morozo si šudro

    e pošom si kovli

    tai me sim zurlo

    adjektivo

  • 23

    Maškar kadala vorbi si tu adjektivo, rode o adjektivo tai anzar divanuri lesa:Guglo, sastipe, avel, sovel, zuralo, baro, xal, činoro, phuro, pašlol, kovlo, lungo, dikhel, parno, avilo, lolo, kalo, galbeno.

    adjektivo

  • 24

    Verbo

    sar si o adjektivo tai substantivo si vi o verbo jekh vorbenge klasi. o verbo phenel amenge so varikon vai variso keren, naprimer phirel, uštel, xal, sovel, čipil, našel, avel.

    – o jertisar skolaritsa, či ašundem tu, davas man gindo pe vari soste.

    – kana si ame šotoskivriama (matematika) trubul numa pe soturi te des tu gindo tai na pe kaver djeli. akana.

    kamav te phenes amenge pe soste desas tu gindo?

    o romčo dikhelas pe skolraitsa tai zavarisailo kamelas te phenel, numa phares sas leske te arakel vorbi. Vorbi sas les numa pares sas leske te arakhel le.

    sas pai …, o kham tačarel …, le glati khelen pe ando pai … kotsar katar najolaspe nakhenas činore paraxoduri.

    Milajavri si tato, o kham pečarel, kadia tato si ta či le čiriklia či ašundjon, amborim huraile varikai paša pai te freškinpe. adjes sas o pazletno djes le glaten ande škola.

    o romčo bešelas ande peski klassa tai dikhelas pa´feliastra. Šai dikhes pa leste ke leske ginduria sas ande kaver rig. e skolaritsa phenelas variso pa´soturi numa vo savsem či ašunelas.

    – romčo! romčo! romčo!

    – Å, kon, so?

    – so keres? Či šunes ke dav mui pe tute?

    Djin e paramiči tai ankalav avri o verbo.

    verbo

  • 25verbo

  • 26

    Zumavelas te lel peske zor te šai phenel tai kana lape te phenel miazolas leske ke čačes sas kotse.

    – strazom nakhlo o gažo kai bičinelas morozo, atunči sa le glati našle karing leste tai spidenas jekh avres te šai aresen mai anglal te činen morozo te sai freškinpe čira.

    – mišto, mišto romčo či trubul te phenes mai but. e vriama nakhli akana. kado djes sas o pazletno ande kado termino. najisiv tumenge anda kado termino, me pačav ke sičilan ande kadia vriama tai dikhas amen pale ando iven kana lena tume ande panšto klasa.

    le glati line te čiden peske djeli tai gele avri. avri našlo o neaz ka romčo tai phenda:

    – ažuker pra sigo phires!

    Von bešen paša jekh avreste anda kudo zjanas ketane khere.

    – na sov gribi tu.

    – ažuker phen mange so mai sas te phenes?

    – ašun nai man vriama te phenav tuke akana, numa kana lasame pale ande skola o kaver termino pušesama pale.

    Phenda kudo divano tai vi našlo katar o neaz tai mukla les palal.

    kana areslo o romčo khere dikhla ke lesko dad tai leski dej čidenas ande peske čumadaia tai leski mai phuri pej e lelja tai lesko činoro phral o Hamdi čiden peske gada. Vo la pesko bufari anda pudrumo tai lape te čidel peske gada. Pala šiov časuria huraile ži ka Italia.

    verbo

  • 27

    Te arakhesa verburi ramo o mai čira deš divanuri lentsa.

    verbo

  • 28

    Le verboski formamai si jekh djela kai trubul te žanas pa o verbo, tai kudia djela si ke kai o verbo si but fialuri formi numa ame trubul te zumavas te koncentris amen mai but vriama akana vai šai phenas presens sar kai bušol tai ande vriama atunči bušol (preterium).

    Vriama akana (presens)ande romani šib phenen ke ande vriama akana phenel amenge pa so kerdjol akana tai kudo si: phirel, avel, del, perel, piel, xal, našel.

    Me žav po bazari te činav jekh telefono mobili.

    Tu žas če phralesa te čines numa či aves mantsa.

    Vi e Nelsifa žal ka´lavka te činel peske variso.

    Ame žas amare phralesa te čina.

    Tume žan tumare phralesa te činen mantsa či aven.

    Von žan te kinen variso.

    verbo

  • 29

    Atunči (imperfekt)Vriama atunči (imperfekt kai adjes bušol preterium) si jekh forma verboski kai phenel amenge pa so kerdjila arači vai de jekh minuto palpale: gelotar, avilo, da, pelas, pila, našlo.

    arači čindem jekh telefono mobil.

    tu čindan če phralesa na mantsa.

    nelsifa činda peske variso.

    ame čindam phabaja.

    tume čindan variso kaver.

    Von činde telefono mobil.

    ramo des vorbi kai si o verbo ande vriama akana (imperfekti).

    verbo

    Ramon deš divanuri ando imperfekt (vriama kai nakhli).

  • 30

    so si pronomo? Pronomo si jekh vorbaki klasa. e vorba pronomo avel katar e latin tai snačil ando than le anavesko. anda kudo bušol kadia ke univar čačes thol pe ando than le substantivoske.

    mai tele sai dikhes uni pronomuri. ande kado kapitelo site keras buči čira mai but le pronomonesa. kado si jekh exemplo sosi pronomo: Muro, lesko, čiro, tu, ame, tut …

    Pronomo

    pronomo

    Personako pronomole personake pronomuri ando singular si: me, tu, vo/voi tai ando plural si ame, tume, von.

    mai tele šai dikhes jekh cini paramiči. tai lake žutimasa šai ašares mai mišto so si personako pronomo.

  • 31pronomo

    Muro vurtako Adam muro anav si asip. Me phirav ande 4 klassa. Me phenav ka adam: tu san muro mai lašo vurtako. o adam tai leski phej phiren ande škola, voi la mai phuri lestar. le adamoski dej kerel buči ande jekh patika, voi nai defial phuri. le adamosko dad tradel buzo, vo si traditori.

    me tai o adam phiras ande sa jekh škola, ame či xasaras či jekh djes ande skola. Jekh djes phenda amenge amari skoleritsa: ”tume san mure mai laše studenturi” ka adam si, dej, dad, tai jekh phej, von si štar žene ande familja.

    ande kado exemplo sai dikhas ke uzis pervo substantiv osar phej, dej, dad tai pala kudo uzis pronomo voi, vo, vai von.

    Ramo deš divanuria kai si substantivo tai deš divanuria kai tos pronomo ando tsan le substantivosko.

  • 32

    Possesivno pronomoo possesivno pronomo phenel amenge so si varikon tai bandjarenpe kadia:

    Ando singular:1. manuš: Muro dad si traditori, muri dej bešel ande kassa tai mure phral studajin te anklen ingenjeria.

    2. manuš: Čo dad si traditori, či dej bešel ande kassa tai če phral studajin te anklen ingenjeria.

    3. manuš: Lesko dad si traditori, leski dej bešel ande kassa, leske phral studajin te anklen ingenjeria.

    Ando plural:1. manuš: Amaro dad si traditori, amari dej bešel ande kassa, amare phral studajin te anklen ingenjeria.

    2. manuš: Tumaro dad si traditori, tumari dej bešel ande kassa, tumare phral studajin te anklen ingenjeria.

    3. manuš: Lengo dad si traditori, lengi dej bešel ande kassa, lenge phral studajin te anklen ingenjeria.

    Ramo deš divanuria kai dičol possesivno pronomo.

    pronomo

  • 33

    Pušimasko pronomo

    na personako pronomo šai avel: Pušimaske vorbi kana pušes (kon, so, karing).

    sar naprimer:

    – kon si kudo kai avilo tumende?

    – kudo sas muro kakh, vo avilo anda amerika.

    – soski podarka da tut?

    – Vo dama jekh cd te šai khelav po computer.

    – Šai avav tute te khelav tusa po computer.

    – Jo šai keras kudo pala e škola.

    kaver pronomuriasi vi kasavendar pronomuri kai kan nai siguro, kana či žanes vorta kon si kudo kai si kudo vai so si kudo (varikon, variso, varikai).

    – me gindiv ke varikon anda le muharemoski familja avila.

    – sostar phenes kadia.

    – Či avilo ka škola pe dui djes.

    – Faima gelo varikai vai nasvalo lo.

    – te si ke avile leske niamuri siguro dine les variso.

    e vorba konik, kanči, tai katendar si pronomeno.

    – soste či avila konik anda če niamuri pe niamongočidipe?

    – me či žanav khančik numa gindiv ke nas len vriama kai keren buči.

    – me ažukeravas numa khonik nas khate.

    Vi le vorbi svako, sa, tai savore si pronomeno.

    – akana musai svako studento te den man e buči kai kerdan.

    – me naštivas te kerav buči školaki khere ke sa mure phraleske glati sas khere amende.

    – sai gelanas ande či soba te keres či buči.

    – sar šai kerdemas buči kana savore le glati čipinas?

    pronomo

  • 34

    Prepozitci

    le Prepozitci si vivon klassake vorbi tai šai aven maskulino vai feminino nalizil pala substantivo. le prepozitci sai miazon kadia: palal, telal, opral, pase, pe, maianglal, kaver t.m.d (tai mai dur).

    E kniska la pe skafidi.

    E cirikli la pe salka.

    O roplano huliel po.

    Muro vortako našel pala mande.

    O žukel lo maskar amende.

    Me phirav ando veš.

    Muro činoro phral našelas angla mande.

    prepozitci

  • 35prepozitci

  • 36

    o lindralo safet

    o časo si efta tai dešupanž. o safet inke sovel. o časo le uštimasko kai tordjol pe la račaki skafidi Paša lesko šero bašol numa vo či ašunel. katar e kuxnia del mui leski dej:

    – safet ušti! ušti opre! o časo duvar bašlo tai sa tu či uštes!

    Vorta atunči pale lape o časo te bašel. o safet putrel jekh jakh, anzarel pesko vas opral pa časo tai ašavel les. uštilo opre bute činosa tai zorasa tai gelo ande banja te xalavel peske vas tai le dand. le dromesa palpale našli e mutsa angla lesko drom ta mai čira sas te perel tele.

    avilo palpale kai peski soba tai rodelas peske gada. arači račko sas lesko vortako o dano leste. kana khelda pe gata či mai čide pala peste. ta sa e soba sas tele mosa. arači kana sas te lel pe peste peski pižama, či toda peske gada vorta pe rig. Jekh strinfa sas šudini tela pato, o spenčo sas pe skafidi. leske kaltsi sas šudine pala o skafo numa o punro le kaltsengo

    amblajolas opral pa le skafoske vudara. Vo bešelas paša peski phej e Benijana tai bandjarelas lake o mui te kerel la te asal. numa dičolas ke xoliariko la pe leste. atunči pašilo paša late tai čumida la pe buka.

    – Jertisar man pheno. Či mai xoliarava tut.

    anzilo karing e feliastra. Pe feliastra sas jekh vaza luludjantsa. Vo la jekh luludji tai todala angla late pe skafidi.

    – o muro drago phraloro! Či haliares ke jertiv tuke. numa kaver data kana avena če vortača, či trubul te aves kadia loviardo tai te keres tut barimasko angla lende. lengi dej či phenda kanči. Voi lašarelas lenge te xan tai dikhelas (telajakh). thoda lenge tijaria angla lende pe skafidi tai phenda:

    – Xan akana te na aven pozno ka skola.

    – naštiv te xav akana. sai lav čo vas? Šai xav le dromesa kai škola.

    prepozitci

  • 37

    Dikta pe kadala vorbi telal tai ankalav avri prepozitsi tai ker divanuri anda le: Baro, opral, čigno, tele, kai, anglal, anav, palal, maškar, katar, andre, thulo, paše.– niči safet. Žanes ke nai mange drago

    kasavendar djeli. Xa čira barim te šai kerel buči čo dji.

    so gindis ke kerdjol mai dur? ramo tu. kana ramosa le sama te avel tut but prepozitsi.

    prepozitci

  • 38

    Jekh ......................................1

    dui ........................................2

    trin........................................3

    Štar.......................................4

    Panž ......................................5

    Šov .......................................6

    efta .......................................7

    oxto ......................................8

    Inja .......................................9

    deš .....................................10

    dešujekh .............................11

    dešudui ...............................12

    dešutrin ..............................13

    djinimaske vorbi

    djinimaske vorbi

    Vi le djinimaske vorbi si är vorbiklassake. le djinimaske vorbi phenen amenge sodi anda vari soste tai ande če than le.

    le djinimaske vorbi huladjon ande fundamentoske vai ordinake siffri.

    Fundamentoske siffri le fundamentoske siffri phenen amenge vorta sodi si anda varisoste vai variso.

    exempelo pe fundamentoske siffri:

  • 39djinimaske vorbi

    dešuštar .............................14

    Biš ......................................20

    Bištajekh .............................21

    Bištaoxto .............................28

    Bištainja ..............................29

    tranda .................................30

    trandajekh ...........................31

    trandašov ............................36

    trandainja ............................39

    Štarvardeš ...........................40

    Štarvardeštajekh ..................41

    Štarvardeštainja .................. 49

    Panžvardeš ..........................50

    Panžvardeštapanž ................55

    Injavardeštainja ....................99

    Šiel ...................................100

    Šieltajekh ..........................101

    Šieltajdeš ..........................110

    Šieltadešuinja ....................119

    Šieltainjavardeštainja .........199

    oxtošela ............................800

    Injašelatainjavardeštainja ....999

    mija ................................1000

    mijatajekh ........................1001

  • 40

    Arakaimaskodjesadjes perdjuvav dešujekh berš. adjes site den man but podarki, o mai čira dešujekh podarki. o kaver berš dinema dešuinja podarki. numa te djinava kusa so dinema sa mure vortača atunči anklel bištašov podarki. Interesanto avela te dikhav e pirozna, či žanav te avela than pe dešujekh memelja. Faima činel muri dej tai muro dad mai bari pirozna kado berš.

    o kaver berš kana kerdam muro djes o baro avile kadia but manuš ta nas len kai bešen.nas amen skamina savorenge. anda kudo la muro dad tai činda oxto skamina ka Ikea.

    Čačes ke interesanto avela te ašunav sar savore phenen mange: te trajil tut o del ande jekh šiel berš.

    djinimaske vorbi

  • 41

    Ramo deš divanuri kai si andre le fundamentoske siffri andre.

    djinimaske vorbi

  • 42

    Ordinake siffriordinake sifri sar kai phendam mai anglal phenel amenge pe če than (tsan) varikon vai variso tordjol. kadala vorbi miazon naprimer kadia: pervo, duito, trito, štarto, panžto … mai tele si jekh mai baro tabello sar miazon la ordinake siffri.

    Arači pherdjilem dešujekheberšengi tai kerdam muro dešujekhto djes.

    Vo avilo po pervo tsan ande kursa našimaski.

    Me bešav ando štarto kher pe čači rig.

    Me sim e panžto glata ande muri familja, le pervo star si mai phure mandar.

    Le rojale le opral ande duito kutia.

    La menčako ecip anda amaro foro, aresle po duito tsan ande lumia.

    Te aves baxtalo ando bers dui miji!

    Tabello pe ordninake siffri:Pervo ........................................1-ta

    duito .........................................2-ra

    trito ........................................ 3-dje

    Štarto ...................................... 4-de

    Panžto .......................................5-te

    Šovto ....................................... 6-en

    eftato ....................................... 7-de

    oxtoto ...................................... 8-de

    Injato ....................................... 9-de

    dešto ..................................... 10-de

    dešujekto ................................11-te

    dešuduito ................................12-te

    dešutrito ................................ 13-de

    dešustarto ............................. 14-de

    Bišto ...................................... 20-de

    Bištajekhto ..............................21-te

    Bištaoxtoto ............................. 28-de

    Bištainjato .............................. 29-de

    trandato ................................. 30-de

    djinimaske vorbi

  • 43

    trandajekhto ............................31-ta

    trandašovto ............................ 36-de

    trandainjato ............................ 39-de

    Štarvardešto ........................... 40-de

    Štarvardeštajekhto ...................41-ta

    Štarvardeštainjato ................... 49-de

    Panžvardešto .......................... 50-de

    Panžvardeštapanžto ..................55-te

    Injavardeštainjato .................... 99-de

    Šielto ................................... 100-de

    Šieltajekhto ...........................101-ta

    Šieltadešto ........................... 110-de

    Šieltadešuniato ..................... 119-de

    Šieltainjavardeštainjati ........... 199-de

    oxtošelato ............................ 800-de

    Injašelatainjavardeštainja ....... 999-de

    mija ................................... 1000-de

    mijatajekhto .........................1001-ta

    Ramo deš divanuri kai si andre la ordinake siffri.

    djinimaske vorbi

  • 44

    Ramomaskosemno (interpunctia)

    Pušimaskosemnokado semno uzis kana site pušes variso. Pašti ande sa le šiba tson kado semno kana getol o divano, numa ande spanjuliska šib si todino anda o gor tai kana getol o divano numa tele šeresa ¿.

    Ka če časo žas kai škola?

    Sostar či gelan kai škola adjes?

    So sičilan ande škola adjes?

    kaste te sai haliarel o manuš mai vušoro so si ramome thol o manuš jekh halomaskosemno. katka telal šai dikas sar tson pe ande praktika.

    ramomaskosemno

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ?

  • 45

    Punktokana getos jekh gindo ande jekh divano tsol pe jekh punkto, naprimer:

    – Adjes či avili amari školaritsa kai škola.

    – Jo vi me ašundem kudo.

    – Anda kudo si amentsa e Fatima.

    – Voi si defial domolo skolaritsa.

    ramomaskosemno

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    .

  • 46

    Punktoski poriHodinako semno uzil o manuš sar te phenes ”tai” tai kana djines variso. kana si jekh hodinakosemno ande jekh texto sai hodinis čira, naprimer:

    Vo sas vojako, zuralo, sasto tai kamelas te žal kai škola.

    Me, muro phral, muri phej.

    ,

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ramomaskosemno

  • 47

    Čipimaskosemnokado semno uzil o manuš kana kames te sikaves dušo, naprimer kana si o manuš xoliariko vai vojako.

    E školaritsa phenda ke defial mišto djinav!

    Phendem tuke te na našes kadia zurales!

    Čipimaskosemno šai uzilpe kai kasavendar vorbi: ašav! Ža! niči! Jo!

    !

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ramomaskosemno

  • 48

    Djinimaskosemnokado semno (:) uzis kana kames te djines variso, naprimer:

    Ande muri soba si but djeli sar: skafidi, skamin, datoro, kniški, telefono, karandašuri, ramomaskepatria, piri, skafo tai but kaver djeli.

    :

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ramomaskosemno

  • 49

    Trin punktsikado semno uzil o manuš kana naprimer pala but gora či getos o divano ži kai o agor. kudo šai avel kana mišajil tut varikon, kana či san siguro vai daras.

    Sostar či avilan kai škola arači?

    Apo či avilem ke … me …

    Phen amenge sostar?

    Me … …

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ramomaskosemno

  • 50

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    Citrimaskosemnouzilpe kana kames te tolmačis so varikon phenda, naprimer:

    ”Kamav sa le studenton te avel tumen jekh lašo tai šukar milaj” phenda o baro la skolako tai hulisto tele pa stena.

    ramomaskosemno

  • 51

    Parantesuriuzil pe kana kames te splikis variso, naprimer:

    Naštiv te pačav (gindiv) ke vo šai kerel kadia.

    ()

    Ramo pe svako semno panž divanuria.

    ramomaskosemno

  • 52

    Tume dikhlan sar uzil o manuš le hulajimaske semnuri. Mišto sas teavel te sai ramon jehk činori paramiči. Ande paramiči trubun te uzin hulajimaske semnuri sar kai sičilan zi akana.

    ramomaskosemno

  • Najis tumenge ke kerdan buči mantsa. Me gindiv ke sičilan mišto anda kadia

    kniška gramatikoski. Mai dikhasamen ande jekh mai baro paso kai site sičuvas

    neve djeli!!

  • Ame sičovas gramatika si kerdi le romane studentonge kai phiren ande pervi klassi tai ande maškarune klassi. O gor kadale sičarimaske patriantsa si te sai len peske le romane studenturi jekh splikimos pa gramatisko vorbi. Jekh kniška pe čiri šib sai

    uštavel le studentongo haliarimos te vazden e romani šib.

    Ame sičovas gramatika, är gjort för romska elever som går i grundskolan på mellanstadiet. Syftet med detta läromedel är att ge romska elever förklarningar av en del grammatiska begrepp. En bok på det egna språket kan öka elevens känsla för den romska kulturen. Boken bidrar förhoppningsvis även till att öka elevernas förmåga

    att utveckla det romska språket och till att göra jämförelser med svenskan.