TIÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: THE DRAGON AND THE FOREIGN DEVILSΑπό τις Εκδόσεις BLOOMSBURY, Λονδίνο 2007TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Κίνα – Ο δράκος της Ασίας

ÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: Harry G. GelberÌÅÔÁÖÑÁÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Βαγγέλης Κατσάνης

ÅÐÉÌÅËÅÉÁ – ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: ∆ηµοσθένης ΚερασίδηςΧΑΡΤΕΣ: John Gilkes

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Αβαλοκιτεσβάρα, ο οδηγός των ψυχών,µελάνι σε µετάξι, αρχές του 10ου αιώνα, Βρετανικό Μουσείο

ÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Χρυσούλα ΜπουκουβάλαÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ραλλού Ρουχωτά, Ελένη Σταυροπούλου

EÊÔÕÐÙÓÇ: Α. & Φ. ∆εληγιάννης Ο.Ε.ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε.

© Harry Gelber, 2007© Εικόνας εξωφύλλου: ERICH LESSING/APEIRON PHOTOS

© EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ×ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2009

Ðñþôç Ýêäïóç: Μάιος 2009

ÉSBN 978-960-453-531-6

Ôõðþèçêå óå ÷áñôß åëåýèåñï ÷çìéêþí ïõóéþí, προερχόµενο αποκλειστικάκαι µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôÜ ôéò äéáôÜîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý÷åéôñïðïðïéçèåß êáé éó÷ýåé óÞìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâÜóåéò ðåñß ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç ÜíåõãñáðôÞò αäåίáò ôïõ åêäüôç êáôÜ ïðïéïνäÞðïôå ôñüðï Þ ìÝóï áíôéãñáöÞ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãÝíåé áíáðáñáãùãÞ, åêìß-óèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôÜöñáóç, äéáóêåõÞ, áíáìåôÜäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäÞðïôå ìïñöÞ (çëåêôñïíéêÞ, ìç÷áíéêÞ Þ Üëëç)êáé ç åí ãÝíåé åêìåôÜëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìÝñïõò ôïõ Ýñãïõ.

ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ×ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A.¸äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str.144 52 Ìåôáìüñöùóç 144 52 Metamorfossi, GreeceÂéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé÷Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str.106 79 ÁèÞíá 106 79 Áthens, GreeceÔçë.: 2102804800 Tel.: 2102804800Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550www.psichogios.gr www.psichogios.gre-mail: info@psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr

Μετάφραση:Βαγγέλης Κατσάνης

ΧΑΡΤΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Κίνα σήµερα είναι η πιο εντυπωσιακά ανερχόµενη δύναµη στονκόσµο. Η εκρηκτική ανάπτυξη της κινεζικής οικονοµίας και η πιθανό-τητα η Λα¶κή ∆ηµοκρατία να εξελιχθεί και να αναδειχθεί σύντοµα ως ηεπόµενη υπερδύναµη, η οποία θα κυριαρχεί στην Ανατολική Ασία καιθα επηρεάζει τον υπόλοιπο κόσµο, έχει προκαλέσει το παγκόσµιο εν-διαφέρον, το θαυµασµό και το φθόνο – ή την ανησυχία. Πρόκειται γιαµια σηµαντική αλλαγή ως προς τη θέση που είχε η Κίνα πριν από µισόναιώνα, όταν ήταν κατεστραµµένη από τον πόλεµο, συρρικνωµένη απότη φτώχεια και ήταν ένα πιόνι στην πολιτική σκακιέρα των µεγάλων δυνά-µεων, αντί να είναι κι αυτή ένας από τους παίκτες.

Εντούτοις όλες αυτές οι αλλαγές, οι οποίες φαίνεται να είναι τόσοαιφνίδιες, έχουν βαθιές ρίζες στην κινεζική ιστορία. Και όχι µόνο στηνιστορία της Κίνας, αλλά και στην ιστορία των πολυάριθµων φυλών, βα-σιλείων, εθνών και κρατών τα οποία ήταν αλληλένδετα µε την Κίνα γιαµακρές περιόδους, µε αποτέλεσµα να έχουν συµβάλει στη διαµόρφωσητης σηµερινής Κίνας. Το βιβλίο αυτό παρακολουθεί λοιπόν αυτή τηνιστορία των σχέσεων της Κίνας µε τον υπόλοιπο κόσµο, δίνοντας ιδιαί-τερη έµφαση στα ενδιαφέροντα και στις απόψεις των άλλων λαών καικρατών και όχι µόνο της ίδιας της Κίνας και των δυναστειών που τηνκυβέρνησαν. Αφηγείται αυτή την ιστορία από τις απαρχές της, εδώ καιτρεις χιλιάδες χρόνια τουλάχιστον. Αρχίζω µε το ερώτηµα για το πώςκαι πότε αναδύθηκε µία «Κίνα», η οποία ήταν αρκετά αναγνωρίσιµηκαι συµπαγής ώστε οι άλλοι λαοί να συναλλάσσονται µε αυτήν ως µίακαι µόνη κυρίαρχη οντότητα. Η ιστορία συνεχίζεται και φτάνει έως τιςαπαρχές του εικοστού πρώτου αιώνα.

Το µεγάλο πλεονέκτηµα σε αυτή την αφήγηση είναι ο τρόπος που πέ-

τυχα τρία πράγµατα. Πρώτον, µπόρεσα να περιγράψω την ατµόσφαιρατης κινητικότητας και των σχέσεων οι οποίες αναπτύχθηκαν από την πε-ρίοδο που εισέβαλαν στην Κίνα, το 200 π.Χ., οι ιππείς της στέπας έως τιςµογγολικές κατακτήσεις του δεκάτου τρίτου αιώνα µ.Χ. και από την πρώ-τη άφιξη των Ευρωπαίων ταξιδιωτών έως την παρακµή της Κίνας µετάτο 1911, τη µετατροπή της σε υποχείριο της πολιτικής των µεγάλων δυνά-µεων και τις µετέπειτα ξένες αντιδράσεις για τα γεγονότα της πλατείαςΤιεν-αν-µεν, το 1989. ∆εύτερον, προσπάθησα να εξηγήσω τι ώθησε τιςελάσσονες και τις µείζονες ξένες οµάδες, το πώς το ενδιαφέρον τους γιατην Κίνα ταίριαζε µε τα ευρύτερα ενδιαφέροντα και τις απόψεις τους γιατον κόσµο και, τρίτον, µπόρεσα να περιγράψω ορισµένα συναφή θέµαταπου παρουσίαζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτή τη µακρόχρονη πορεία.Η Κίνα ιστορικά παρουσιάζει επαναλαµβανόµενους κύκλους: από ανα-στατώσεις και ταραγµένες περιόδους έως ισχυρές κεντρικές κυβερνήσειςκαι πάλι αναστατώσεις. Κάθε κύκλος καθοριζόταν προφανώς από τατρία κύρια προβλήµατα του κινεζικού κράτους: την αύξηση του πληθυ-σµού, τον προσωποπαγή χαρακτήρα της κεντρικής κυβέρνησης και ταρευστά σύνορα. Το βιβλίο εξετάζει καθένα από αυτά λεπτοµερειακά.Η συµπεριφορά των ξένων κινήθηκε επίσης κατά κύµατα ή κύκλους: απότο θαυµασµό ή την αρπακτικότητα έως την απογοήτευση, την ανυποµο-νησία ή ακόµα και την περιφρόνηση και τούµπαλιν.

Όταν ένα ξεχωριστό πρόσωπο ή θέµα ή κάποια σηµαντικά γεγονότααπαιτούν περισσότερες εξηγήσεις από όσες επιτρέπει η κύρια αφήγηση,έχω εντάξει σε αυτήν µικρά δοκίµια ή ιντερµέδια. Αυτά αναφέρονταιστα πάντα – από τον Κοµφούκιο έως τις παλλακίδες, από τη Σίξι, τελευ-ταία αυτοκράτειρα του δεκάτου ενάτου αιώνα, έως την αποφασιστικήεπιρροή που έπαιξε κατά τη διάρκεια του πολέµου στον Ειρηνικό, το1941 έως το 1945, η ικανότητα του αµερικανικού ναυτικού να διαβάσειτους «ιαπωνικούς ναυτικούς κώδικες» ή τη σκιαγράφηση σηµαντικώνµορφών όπως η κυρία Τσανγκ Κάι-σεκ ή ο Τενγκ Σιάο-πινγκ, και όλααυτά χωρίς να διακόψω, ελπίζω, την εκτύλιξη της κύριας αφήγησης.

Έτσι, το βιβλίο αρχίζει µε αργή ανάπτυξη, όχι από κάποια συγκεκρι-µένη ηµεροµηνία, και τελειώνει το 2001. Κι αυτό γιατί, ενώ καταλήγειµε µια µατιά στο µέλλον, σκοπό του έχει να ασχοληθεί περισσότερο µετους κύκλους του παρελθόντος παρά µε τα τρέχοντα κεντρικά θέµατατης πολιτικής και των οικονοµικών προβληµάτων του εικοστού πρώτου

14 HARRY GELBER

αιώνα. Ταυτόχρονα η αφήγηση, ακριβώς επειδή ασχολούµαι µε µερικάεπανερχόµενα βασικά θέµατα, παρουσιάζει µια εκπληκτική αναφορι-κότητα στον σύγχρονο κόσµο, διότι η εντυπωσιακή ανάπτυξη της Κίναςστις µέρες µας και ο τρόπος µε τον οποίο η ίδια χειρίζεται τα εσωτερικάτης προβλήµατα βρίσκονται σε άµεση συνάρτηση µε τις οικονοµικές καιπολιτικές σχέσεις της µε τις άλλες χώρες και δυνάµεις.

Στην εποχή µας στη ∆ύση, το σύνολο της ιστορίας και του πολιτισµούτης Κίνας έχει προβληθεί σε άπειρα δηµοσιεύµατα. Βέβαια, η γοητείαπου ασκεί η Κίνα και το λεπταίσθητο πνεύµα της κινεζικής αρχιτεκτονι-κής, της τέχνης, των κεραµικών και της ποίησης δεν είναι κάτι καινούρ-γιο. Όµως η σύγχρονη ιστορία της επανάστασης και της αναταραχής,καθώς και η εκρηκτική οικονοµική και δηµογραφική διόγκωση είναιπολύ πιο σοβαρά ως ζητήµατα από το πολιτιστικό. Έχει προκαλέσει τοθαυµασµό αλλά συγχρόνως και τις κακεντρεχείς ανησυχίες για τηνανάπτυξη της οικονοµικής επιρροής της και την πιθανή ανάδειξή της σεπαγκόσµια δύναµη. Αυτό µε τη σειρά του έχει προκαλέσει την έκδοσηπολυάριθµων κειµένων στα οποία περιλαµβάνονται ποικίλα είδη: από τα-ξιδιωτικές αφηγήσεις ή κείµενα για την οικονοµία και τις επιχειρήσειςέως σπουδαίες ακαδηµα¶κές µελέτες για την κινεζική ιστορία ή καθα-ρά πολιτικά κείµενα που εξετάζουν το πώς θα πρέπει να συνδιαλέγεταικανείς µε την Κίνα στο µέλλον. Ωστόσο το αυξανόµενο ή µειούµενο εν-διαφέρον άλλων κρατών και κοινωνιών για την Κίνα µέσα στο πλαίσιοτης δικής τους πολιτικής, αλλά και το ενδιαφέρον ή η έλλειψη ενδιαφέ-ροντος εκ µέρους της Κίνας για τα κράτη και τις κοινωνίες αυτές έχειπαραµεληθεί κάπως.

Αυτό ακριβώς το κενό προσπαθεί να καλύψει το ανά χείρας βιβλίο.

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 15

1

ΓΕΝΕΣΗ

Από τις απαρχές έως τη δυναστεία των Τσιν.Από το 1100 έως το 206 π.Χ.

Η δηµιουργία της Κίνας είναι µια από τις πιο πολύπλοκες και πολυ-τάραχες ιστορίες του κόσµου. Η αρχική, αργή και αδιόρατη συνένωσηκάποιων φυλών που ζούσαν στην κοιλάδα του Κίτρινου Ποταµού κατέ-ληξε στη συγκρότηση του πιθανώς µεγαλύτερου κράτους του κόσµου,που περιλαµβάνει το ένα τέταρτο της ανθρώπινης φυλής και το οποίοεπί είκοσι αιώνες γοήτευσε τον υπόλοιπο κόσµο. Πρόκειται για µια ιστο-ρία βίας, φιλοσοφικών και πολιτικών δηµιουργηµάτων, λαµπρών καλλι-τεχνικών επιτευγµάτων και συχνά περίπλοκων σχέσεων αυτού του κρά-τους µε τον έξω κόσµο.

Οι παραδοσιακές κινεζικές θεωρίες για τη δηµιουργία της Κίνας –του«Μέσου Βασιλείου», όπως το ονοµάζουν οι ίδιοι οι Κινέζοι, αλλά και τηςίδιας της ανθρωπότητας– είναι γεµάτες µύθους και θρύλους. Πρόσφαταανακαλύφθηκαν στη ∆υτική Κίνα απολιθώµατα ανθρώπινων οστών ταοποία, απ’ ό,τι δείχνουν οι έρευνες, πρέπει να έχουν ηλικία παραπάνωαπό 3.000.000 χρόνια. Άλλα παρόµοια ευρήµατα υπολογίζεται πως έχουνηλικία 1.700.000 εκατοµµύρια χρόνια. Υπάρχουν όµως και άλλα που έχουνβρεθεί στην εύφορη κοιλάδα του Κίτρινου Ποταµού. Ο άνθρωπος τουΠεκίνου έζησε στη βόρεια Κίνα πριν από µισό εκατοµµύριο χρόνια, ενώο νεολιθικός άνθρωπος εµφανίστηκε το 10000 π.Χ.

Ωστόσο πώς µέσα από αυτές τις σκόρπιες πληθυσµιακές οµάδεςαναδύθηκε µια οµάδα µε αρκετή κοινωνική συνοχή, ώστε να της δοθεί

το ενιαίο όνοµα Κίνα; Σύµφωνα µε τις σύγχρονες εκτιµήσεις, οι κοινωνίεςπου γνωρίζουµε µε αυτό το όνοµα άρχισαν να εµφανίζονται περίπου το6500 π.Χ., όταν οι πρώτες νεολιθικές καλλιεργητικές µέθοδοι έφτασανστην κοιλάδα του Κίτρινου Ποταµού, προερχόµενες κατά πάσα πιθανό-τητα από τη Μέση Ανατολή. Βέβαια, τόσο ο πληθυσµός, όσο και οι οικι-σµοί εξαρτιόνταν από τη γεωργική παραγωγή – από την καλλιέργεια στιςβόρειες κοιλάδες κεχριού και σόργου (είδος καλαµποκιού) και, πράγµαπολύ πιο φυσικό, από την καλλιέργεια του ρυζιού στα νότια. Το ρύζι είχεπάντα ξεχωριστή σηµασία και µε την πάροδο του χρόνου κατέληξε να γί-νει το βασικό είδος της διατροφής των Κινέζων, ενώ ταυτόχρονα αποδεί-χτηκε καταλυτικός παράγοντας για τον πολιτισµό τους. Σε πολλές περιο-χές οι λα¶κές παραδόσεις για το ρύζι αποτελούν µέρος του µύθου της δη-µιουργίας. Τόσο οι ινδουιστικές όσο και οι βουδιστικές γραφές αποκα-λύπτουν πολλά για το ρύζι και για τη χρήση του ως κύριας προσφοράςπρος τους θεούς. Ακόµα και σήµερα στην Κίνα η παράδοση αναφέρειπως «Πολύτιµα δεν είναι ο ίασπης και τα µαργαριτάρια αλλά οι πέντεσπόροι», πρώτος από τους οποίους είναι το ρύζι. Πρόκειται για ένα αρ-χαίο ρητό που κυκλοφορούσε και πολύ αργότερα, όταν το ρύζι είχε γίνειπια ο βασικότερος σπόρος ανάµεσα σε τουλάχιστον πέντε.1

Έτσι, προ¶όντα όπως ο σόργος και ειδικά το ρύζι αποτέλεσαν τη βά-ση για τη σταδιακή ανάµειξη και συγχώνευση των εθνικών και πολιτι-στικών οµάδων, πράγµα που για να επιτευχθεί χρειάστηκε τουλάχιστονδύο χιλιάδες χρόνια – ανάλογα βέβαια µε το µέτρο που υπολογίζει κα-νείς τέτοιου είδους γεγονότα. Πάντως έως την πρώτη χιλιετία π.Χ., κα-νένας δε θεωρούσε τον εαυτό του Κινέζο. Υπήρχε µια «αυτοκρατορία»πολύ προτού υπάρξει ένας συµπαγής «κινεζικός πληθυσµός», πόσο µάλ-λον µια «Κίνα», µε τη σύγχρονη έννοια. Ήδη από τις απαρχές συντελού-νται συνεχείς αλλαγές στο χώρο και στα σύνορα –µε τη µορφή που είχαντότε– καθώς και στις εθνικές οµάδες ή ακόµα και στα ονόµατα. Μέχρι το200 π.Χ. περίπου, δηλαδή κατά την πρώτη ενοποίηση υπό τη δυναστείατων Τσιν, το έδαφος της «Κίνας» κάλυπτε περίπου το ένα τέταρτο τουεδάφους όπου αυτή εκτείνεται σήµερα.

Για µεγάλο χρονικό διάστηµα η αγροτική καλλιέργεια ήταν πρωτό-γονη, ενώ τη δηµιουργία των οικισµών την καθόριζαν η παραγωγή τρο-φίµων, το κυνήγι και η πλεονεκτική θέση της περιοχής για άµυνα. Μό-λις το έδαφος εξαντλούνταν, οι άνθρωποι µετανάστευαν σε νέες περιοχές

18 HARRY GELBER

όπου και δηµιουργούσαν καινούργιους οικισµούς. Οι κατοικίες ήταν κα-τασκευασµένες από πατηµένο πηλό ή (στο βορρά) εγκατεστηµένες µέ-σα στις ζεστές και ευρύχωρες σπηλιές που πρόσφεραν οι ασβεστολιθι-κοί λόφοι. Απ’ ό,τι φαίνεται, το σιτάρι και το κριθάρι έφτασαν κατά πά-σα πιθανότητα από τη ∆υτική Ασία, στα µέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.Οι χωρικοί προµηθεύονταν το κρέας τους από την εκτροφή χοίρων καισκύλων και µε τον καιρό εγκατέλειψαν την ασύµφορη καλλιέργεια τωναγρών και έµαθαν να φτιάχνουν πήλινα σκεύη και να αποθηκεύουν τιςσοδειές τους. Μόνον όταν ήταν σε θέση να αποθηκεύουν τις σοδειέςτους άρχισαν να δηµιουργούν πιο µόνιµα χωριά τα οποία περιβάλλο-νταν από τείχη φτιαγµένα µε λάσπη. Με τον καιρό, δηµιουργήθηκε µιακοινωνική διαστρωµάτωση, καθώς ορισµένες οικογένειες κατείχαν πε-ρισσότερη γη από τους άλλους, ενώ άλλοι παρέµειναν µικροκαλλιεργη-τές και άλλοι έγιναν δούλοι. Οι άνθρωποι έµαθαν να χρησιµοποιούνεργαλεία και κοσµήµατα. Μερικά από αυτά ήταν δαχτυλίδια και τσε-κούρια καµωµένα από γυαλισµένες πέτρες και ίασπη, τα οποία κατέ-στησαν τα σύµβολα της εξουσίας του αρχηγού και της επικοινωνίας τουµε τον ουρανό.

Σταδιακά οι οικισµοί γίνονταν όλο και µεγαλύτεροι και άρχισαν νακαταλαµβάνουν αποκλειστικά δικές τους καλλιεργητικές και οικιστι-κές περιοχές. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούσαν ότι η πρώτη πό-λη στην Κίνα δηµιουργήθηκε γύρω στο 2000 π.Χ. στη σηµερινή επαρχίαΣαντούνγκ, δηλαδή την εποχή που εµφανίστηκαν και τα διάφορα κρα-τίδια. Όµως το 2002 µ.Χ. Κινέζοι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν στην επαρ-χία Ανχούι τα ερείπια µιας πόλης που χρονολογείται από το 5500 π.Χ.και η οποία περιλαµβάνει περίπλοκα σπίτια, ορισµένα µεγάλα οικοδο-µήµατα, ένα αµυντικό φράγµα και εργαστήρια. Σε αυτήν βρέθηκαν επί-σης κοσµήµατα και πήλινα σκεύη.2 Όµως στα περισσότερα µέρη µόνοµετά το 2500 π.Χ. άρχισαν οι χωρικοί να µένουν σε πιο µόνιµους οικι-σµούς και οι πληθυσµοί άρχισαν να κινούνται προς τη Μαντζουρία καιστην κεντρική και νότια Κίνα. Κατά την ίδια περίοδο άρχισε και η λα-τρεία των προγόνων, για τη συναλλαγή πιθανόν µε τους καθηµερινούςθεούς, οι οποίοι ζούσαν ανάµεσα στους ανθρώπους. Επιπλέον, πιθανώςαπό το 2000 π.Χ. –περίπου πέντε αιώνες µετά την κατασκευή της Με-γάλης Πυραµίδας στην Αίγυπτο– εµφανίζεται ένα είδος ζωγραφισµέ-νης αγγειοπλαστικής η οποία έχει κάποιες οµοιότητες µε αυτήν που

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 19

βρέθηκε σε περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Ευρώπης.Την ίδια εποχή η Κίνα παρέµενε σε µεγάλο βαθµό αποµονωµένη. Τα

έσχατα όρια του κόσµου της τα όριζαν οι έρηµοι, οι ωκεανοί και τα βουνάπου την περικύκλωναν. Την αποµόνωση αυτή και τις τεράστιες συνέπειέςτης την ενίσχυσαν οι συνεχείς συγκρούσεις µε τις πολεµοχαρείς φυλές καιτις ληστρικές οµάδες της Κεντρικής Ασίας, οι οποίες από το 1700 π.Χ. πε-ρίπου έκαναν επικίνδυνο, αν όχι αδύνατο, το ταξίδι από όαση σε όαση,ενώ την Κίνα τη χώριζαν από τους αναδυόµενους πολιτισµούς της Ινδίαςκαι της Ελλάδας περίπου τρεις ή τέσσερις χιλιάδες µίλια. Από αυστηρώςπολιτική άποψη, η Κίνα ήταν µια χώρα χωρίς γείτονες.

Η γεωγραφία συνέβαλε επίσης και µε πολλούς άλλους τρόπους στηδιαµόρφωση των θεµελίων της κινεζικής κοινωνίας. Από την αρχή το κέ-ντρο της Κίνας ήταν δύο κολοσσιαίες ποτάµιες κοιλάδες και η ενδοχώ-ρα τους. (Κάτι παρόµοιο συνέβη και στην αρχαία Περσία µε τις δύο µε-γάλες ποτάµιες αρτηρίες, τον Τίγρη και τον Ευφράτη.) Οι κοιλάδες αυ-τές έπαιξαν κεντρικό και µόνιµο ρόλο στην κινεζική ιστορία. Παρά τιςπεριστασιακές σιτοδείες, η Κίνα κατάφερε να δηµιουργήσει ένα ολοέ-να και πιο περίπλοκο σύστηµα γεωργίας βασιζόµενο όλο και περισσό-τερο στην άρδευση. Τα προ¶όντα της Κίνας προέρχονταν από µια έντο-νη χειρωνακτική καλλιέργεια η οποία έκτοτε αποτέλεσε τη βάση του κοι-νωνικού της συστήµατος, προσφέροντας µεταξύ άλλων και ισχυρή κοι-νωνική συνοχή. Ακόµα και στη σύγχρονη εποχή η Κίνα πρέπει να θρέ-ψει µε το 7% της καλλιεργήσιµης γης της έναν πληθυσµό που ανέρχεταιπερίπου στο 23% του πληθυσµού της γης.

Φαίνεται πως η πρώτη κληρονοµική δυναστεία ήταν η Ξία (Χ-σία), αλλάσαφείς αρχαιολογικές ενδείξεις υπάρχουν µόνο για τη δεύτερη δυνα-στεία τους, τους Σανγκ. Πιθανόν αυτοί ήκµασαν από το 1700 π.Χ. περί-που έως το 1122 π.Χ. Τόσο αυτοί, όσο και οι προκάτοχοί τους δηµιούργη-σαν µια κεντρική εξουσία και ήταν σε θέση να χρησιµοποιούν το χαλκό.Πράγµατι, γύρω στα 1400 π.Χ. παρατηρούµε την ευρεία χρήση του χαλ-κού για την κατασκευή όπλων και κοσµηµάτων. Οι τεχνουργοί της δυνα-στείας των Σανγκ δηµιούργησαν έργα υψηλής τέχνης. Επιπλέον, οι Σανγκασχολήθηκαν µε την παραγωγή µεταξιού και εφηύραν τη γραφή, η οποίαέκτοτε έπαιξε σηµαντικό ρόλο στον κινεζικό πολιτισµό. Σχεδόν όλα τα

20 HARRY GELBER

γραπτά µνηµεία έχουν καταστραφεί, δεδοµένου ότι η γραφή είχε ωςυλική βάση φθαρτές λωρίδες µπαµπού. Όµως έχουν διασωθεί κάποιεςεπιγραφές σκαλισµένες σε χαλκό και σε άλλα υλικά όπου οι λέξεις ανα-παρίστανται µε εικόνες οι οποίες και αποδίδουν την έννοιά τους.

Οι πόλεις των Σανγκ ήταν χτισµένες πιθανόν στην ανατολική πλευράτου Κίτρινου Ποταµού και τα εδάφη χωρίζονταν σε πόλεις-κράτη που µετη σειρά τους υπάγονταν σε µια πρωτεύουσα η οποία µεταφερόταν απόπόλη σε πόλη. Ο περιτειχισµός των πόλεων ήταν κάτι σύνηθες και τα τεί-χη των παλαιότερων από αυτές έχουν ύψος περίπου δέκα µέτρα, ενώ καιτο πλάτος τους φτάνει ακόµα και τα είκοσι. Τα οικοδοµήµατα –τόσο αυ-τά όπου κατοικούσαν οι κοινοί άνθρωποι, όσο και τα παλάτια των βασι-λέων– ήταν φτιαγµένα µε πλίθες ή πεπιεσµένο πηλό. Οι βασιλιάδες φαί-νεται πως ασκούσαν και καθήκοντα αρχιερέα, ήλεγχαν την οικονοµίακαι ήταν επικεφαλής του στρατού στον πόλεµο. Τους ενταφίαζαν σε υπό-γεια σταυροειδή µνήµατα και µαζί τους ενταφίαζαν και διάφορα σκεύη,ενώ προς τιµήν τους τελούσαν και ανθρωποθυσίες.

Την εποχή των Σανγκ, το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού ασχολού-νταν µε τη γεωργία. Εξέτρεφαν βοοειδή, χοίρους και σκύλους και είχαναδυναµία στα άλογα, πολλά από τα οποία τα προµηθεύονταν από τις βό-ρειες νοµαδικές φυλές. Η γη που καλλιεργούσαν οι γεωργοί ανήκε στουςβασιλιάδες, οι οποίοι και επέβαλλαν ορισµένες υποχρεώσεις: είτε την πα-ράδοση ορισµένης ποσότητας σπόρων είτε τη στράτευση των ανδρών σεπερίοδο πολέµου είτε την επιβολή αναγκαστικής εργασίας. Όντως, ήδηαπό τη νεολιθική εποχή οι κυβερνώσες κινεζικές οµάδες χρησιµοποιού-σαν µαζικά το ανθρώπινο δυναµικό για την κατασκευή δηµόσιων έργων,όπως τείχη ή διώρυγες, χωρίς να ενδιαφέρονται για την καταπόνηση τωνανθρώπων. (Στον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο ο Τσανγκ Κάι-σεκ συνέ-χισε την ίδια τακτική για την κατασκευή αεροδροµίων.) Υπήρχαν επίσηςκληρονοµικοί δουλοπάροικοι, ενώ οι οικογένειες των ευγενών νοίκιαζανορισµένους τεχνίτες τους οποίους και χρησιµοποιούσαν ως υπηρέτες. Οαπλός κόσµος ζούσε σε καλύβες από µπαµπού ή ξεραµένα τούβλα και ξό-δευε τα τρία τέταρτα του εισοδήµατός του για την προµήθεια τροφίµων,ενώ οι χωρικοί εξακολουθούσαν να ζουν εν µέρει σε υπόγεια. Το προσ-δόκιµο όριο ζωής ήταν 25 έως 26 χρόνια, και αν λάβουµε υπόψη τις αρρώ-στιες, τις σιτοδείες και την εξαντλητική εργασία, παρέµεινε στα ίδια επί-πεδα έως τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα µ.Χ. Αντίθετα, οι ευγενείς

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 21

κατείχαν σηµαντικές θέσεις και υπήρχε µια τάξη σχετικά ανεξάρτητωναρχόντων, οι γαίες των οποίων κατέληξαν να γίνουν κρατίδια –περίπουτριάντα– ακόµα κι όταν ο ηγεµόνας Σανγκ παρέµεινε ο θρησκευτικόςηγέτης και ο ανώτατος άρχων. Στα τέλη της περιόδου Σανγκ, οι διάδοχοίτους είχαν κάτω από τον έλεγχό τους περίπου 3.000.000 ελεύθερους αν-θρώπους και 1.000.000 σκλάβους.

Οι πόλεµοι ήταν κάτι το συνηθισµένο. Ήδη από τα πιο παλιά χρόνια,άνθρωποι από το βορρά και τη δύση έφταναν στις κινεζικές περιοχέςόπου είτε αφοµοιώνονταν είτε τους έδιωχναν µε τα όπλα. Οι Σανγκ βρί-σκονταν συνεχώς σε πόλεµο µε τους γείτονές τους. Τα όπλα ήταν απόχαλκό, αλλά κατά την περίοδο των Σανγκ πραγµατοποιήθηκε µια ση-µαντική εφεύρεση: το ελαφρύ δίτροχο πολεµικό άρµα. Η τεχνολογίαπιθανόν ήρθε από το εξωτερικό, από τους Χιτίτες ίσως. Πάντως το γεγο-νός είναι ότι επέτρεψε τη δηµιουργία στρατών εποχουµένων σε άρµατα.Οι µάχες έγιναν σκληρότερες και πιο αιµατηρές. ∆ιεξάγονταν κυρίωςτην άνοιξη και το φθινόπωρο επειδή το χειµώνα υπήρχαν άλλες ανάγκες,ενώ το καλοκαίρι ήταν η εποχή του θερισµού. Επικεφαλής των στρατώνήταν πολεµιστές αριστοκρατικής καταγωγής ακολουθούµενοι από απλούςαγρότες, τους οποίους δεν απειλούσαν µόνο οι γειτονικοί άρχοντες αλ-λά και οι ξένες βαρβαρικές φυλές.

Οι Σανγκ ανέπτυξαν επίσης σηµαντικές ιδέες, µία από τις οποίες ήτανκαι η λατρεία του Υπέρτατου Όντος, το οποίο κυβερνούσε τους υποδε-έστερους θεούς του Ήλιου, της Σελήνης και των διαφόρων άλλων φυ-σικών δυνάµεων, όπως ο άνεµος και η βροχή. Επίσης διατηρούσαν ορι-σµένες δοξασίες για τους προγόνους που εξελίχθηκαν σε πλήρη λατρείατων προγόνων. Σύµφωνα µε αυτήν, οι πρόγονοι, µετά το θάνατό τους, διέ-µεναν στον ουρανό και συνέχιζαν να ενδιαφέρονται ενεργά για τα ζη-τήµατα της οικογένειας. Ήταν τα κατάλληλα πρόσωπα τα οποία µπο-ρούσαν να µεσολαβήσουν στους θεούς χάριν των ζώντων απογόνων τους.Σε ανταπόδοση, οι οικογένειες είχαν ορισµένες υποχρεώσεις προς αυ-τούς τους προγόνους. Αν τις παραµελούσαν, οι πρόγονοι θα θύµωναν, θααπέσυραν την προστασία τους και θα επακολουθούσαν καταστροφές.Το κοινωνικό και λατρευτικό αυτό σύστηµα προέβλεπε και θυσίες. Οιανθρωποθυσίες ήταν όντως κάτι σύνηθες, γιατί κανένα από εκείνα τα βα-σίλεια δεν τα χαρακτήριζε ο σύγχρονος ανθρωπισµός. Στα εγκαίνια ενόςκαινούργιου ναού συνήθιζαν να σκοτώνουν δούλους, ενώ όταν ένας βα-

22 HARRY GELBER

σιλιάς πέθαινε, µπορούσαν να θυσιαστούν κατά τον ίδιο τρόπο δεκάδεςή και εκατοντάδες δούλοι ή φυλακισµένοι. Επίσης κάθε χρόνο επέλεγανµια όµορφη κοπέλα και αφού την έντυναν και τη στόλιζαν µε κοσµήµατα,την πρόσφεραν ως νύφη στον Κίτρινο Ποταµό. Πολύ συχνά κατά την τα-φή των βασιλιάδων έχτιζαν στον βασιλικό τάφο τις γυναίκες του βασι-λιά ή κάποιους επιστήθιους φίλους του, για να έχει συντροφιά στον άλ-λο κόσµο.

ΣΕΞ, ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΑΝ

Από πολύ νωρίς η κινεζική αντίληψη για το σύμπαν και για την ανθρω-πότητα ήταν κυκλική, όπως οι εποχές του έτους. Υπήρχε τάξη αλλά όχικαι τελεολογία. Η τάξη του σύμπαντος ήταν μια αιώνια συλλειτουργίατου Γιν και του Γιανγκ, δηλαδή της αρνητικής και της θετικής κοσμικήςδύναμης, οι οποίες ισορροπούσαν μεταξύ τους, όπως ισορροπούν οουρανός και η γη που ενώνονται με τις βροχές.

Η σεξουαλική ένωση του άνδρα και της γυναίκας ήταν μια επανά-ληψη αυτής της κοσμικής αρμονίας και της αλληλεπίδρασης των δι-πολικών δυνάμεων της φύσης. Μολονότι η κινεζική οικογένεια ήτανεξαρχής πατριαρχική, θεωρούσαν ότι οι γυναίκες είχαν ειδικές καιμαγικές δυνάμεις και είναι σεξουαλικά ανώτερες από τον άνδρα. Οιγυναίκες ήταν οι φύλακες της σεξουαλικής γνώσης και αυτές έπαιρ-ναν την πρωτοβουλία, ενώ ο άνδρας ήταν ένας αμαθής μαθητής. Θεω-ρούσαν ακόμα πως διέθεταν απεριόριστη ζωτική δύναμη και ήταν αυ-τές που φρόντιζαν το σύντροφό τους, ο οποίος με τη σεξουαλική ένω-ση ενδυνάμωνε τη ζωτική του δύναμη αντλώντας από το ενεργειακόδυναμικό των γυναικών. Ήταν λοιπόν η θηλυκή μαγεία της γυναίκαςπου έδενε τον άνδρα. Άρα δεν είναι περίεργο ότι από την αρχή στηλογοτεχνία, ιδίως στην ερωτική, οι γυναίκες ταυτίζονται με το κόκκινοχρώμα, που είναι το χρώμα της ζωής, της ευτυχίας και της σεξουαλι-κής δύναμης, ενώ οι άνδρες ταυτίζονται με το λευκό χρώμα, το οποίοχαρακτηρίζει τις αρνητικές επιδράσεις, το πένθος, τη μειωμένη δύνα-μη και τελικά το θάνατο.

Εφόσον αυτές οι αντιλήψεις κυριαρχούσαν, δεν είναι περίεργο το

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 23

γεγονός ότι οι σεξουαλικές σχέσεις, ιδίως των ηγεμόνων, συνδέοντανμε ένα σωρό τελετουργίες. Υπήρχαν κυρίες της Αυλής, ειδική απο-στολή των οποίων ήταν να επιβλέπουν τις σεξουαλικές δραστηριότη-τες του μονάρχη και των συζύγων του, να παραμένουν στο βασιλικόυπνοδωμάτιο για να καταγράφουν λεπτομερώς την ώρα και τα όσαδιαδραματίζονταν εκεί, ώστε να ενημερώνουν το μονάρχη για την κα-τάσταση της υγείας των γυναικών και των παλλακίδων του. Μόνο οισύζυγοι μπορούσαν να παραμείνουν όλη τη νύχτα στο βασιλικό υπνο-δωμάτιο. Οι παλλακίδες έπρεπε να φύγουν από αυτό προτού χαράξει.Επίσης σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, όποια κι αν ήταν η ζωή των παλ-λακίδων ή και των υποδεέστερων γυναικών, προτού αυτές μπουν στηνοικογένεια, η παρθενία κατά το γάμο ήταν ουσιώδης προϋπόθεση γιανα γίνει μια γυναίκα η κύρια σύζυγος του συζύγου της.

Η δυναστεία των Σανγκ διήρκεσε περίπου έξι αιώνες και τερµατίστη-κε γύρω στα 1050 π.Χ. ή λίγο αργότερα, όταν το κρατίδιο των Τσόου καιοι σύµµαχοί τους εισέβαλαν από τα δυτικά στην περιοχή των Σανγκ, κα-τέστρεψαν το στρατό τους και σκότωσαν τον τελευταίο αυτοκράτορα τωνΣανγκ. Εντούτοις, µόλις απέκτησαν τον έλεγχο, υιοθέτησαν πολλούς απότους τρόπους ζωής και διακυβέρνησης των Σανγκ, ενώ ταυτόχρονα επέ-κτειναν την επικράτειά τους προς το νότο και το Γιανγκτσέ. Οι βασιλιά-δες των Τσόου, όπως και οι προκάτοχοί τους, Σανγκ, µοίρασαν γη σταµέλη της πατριάς τους και των συµµάχων τους, καθώς και στους ευνοού-µενούς τους. Επειδή οι Τσόου ήταν µια µειοψηφική οµάδα, κυβερνούσαντο βασίλειο εγκαθιστώντας φρουρές σε όλες τις περιοχές που είχαν δια-νείµει ως φέουδα στις πατριές. Οι φεουδάρχες ή άρχοντες θεωρούσανότι η γη ανήκε στην πατριά τους. Οι Τσόου δηµιούργησαν επίσης νέεςπεριτειχισµένες πόλεις όπου ζούσαν οι ευγενείς τους ξεχωριστά από τονγηγενή πληθυσµό. Αυτό σήµαινε πως επαναλάµβαναν τις αρχές διακυ-βέρνησης των Σανγκ, οι οποίοι µέσω των πόλεων-κρατών φρόντιζαν ώστεη διακυβέρνηση των κρατιδίων να βρίσκεται πάντα στη δικαιοδοσία τωνσυγγενών ή των συµµάχων τους. Οι άρχοντες οι οποίοι κυβερνούσαν τακρατίδια αυτά είχαν κάτω από τις διαταγές τους κληρονοµικούς πολεµι-στές. Υπήρχε ένας ιπποτικός κώδικας συµπεριφοράς µε κανόνες εξίσου

24 HARRY GELBER

περίπλοκους µε αυτούς που καθόριζαν τις σχέσεις των πολιτών µεταξύτους. Οι Τσόου δηµιούργησαν επιπλέον τελετές για τους προγόνους, οιοποίες κατέληξαν στη λατρεία των προγόνων.

Κάθε κρατίδιο απαιτούσε να ελέγχει τα κύρια στοιχεία παραγωγής– δηλαδή το νερό, τη γη και το ανθρώπινο δυναµικό. Η κοινωνία ήταναυστηρά διαιρεµένη σε πλούσιους, σε µάζες φτωχών και αυταρχικούςηγέτες, οι οποίοι διεκδικούσαν την ιδιοκτησία τόσο της γης, όσο και τωνκατοίκων. Όµως αυτοί ανακάλυψαν –όπως ανακάλυψε στον εικοστόαιώνα κάποιος άλλος αυτοκράτορας ονόµατι Μάο Τσε-τουνγκ– πως ταιδιωτικά κτήµατα σήµαιναν µεγαλύτερη παραγωγή. Η οικονοµική εξει-δίκευση αναπτύχθηκε σε τέτοιο βαθµό ώστε η βασισµένη σε κανόνεςεµπορίου παραγωγή µπορούσε πια να διατίθεται µέσω των υπαίθριωναγορών µέσα στο βασιλικό κέντρο και στα κέντρα των ευγενών. Οι οι-κισµοί και οι πόλεις διευρύνθηκαν και υπήρχε αυστηρός διαχωρισµόςσε οικιστικές περιοχές και περιοχές εργαστηρίων οι οποίες συχνά βρί-σκονταν έξω από την πόλη. Με την πάροδο του χρόνου, πέρα από το ιε-ρατείο και παράλληλα µε αυτό, αναπτύχθηκε µια κοινωνική οµάδα «δια-νοουµένων» οι οποίοι δεν ανήκαν ούτε στην κατώτερη τάξη αλλά ούτεκαι στην αριστοκρατία. Φυσικά, οι «βάρβαροι» ήταν εκτός των ορίωναυτής της κοινωνίας.

Με το πέρασµα των αιώνων, ο βασιλικός οίκος των Τσόου απώλεσετην ισχύ του. Η αυτοκρατορία ήταν πάρα πολύ µεγάλη, η διακυβέρνησήτης αναποτελεσµατική και οι άρχοντες άρχισαν να καταβάλλουν λιγότε-ρους φόρους και να πειθαρχούν όλο και λιγότερο προς το κέντρο. ΟιΤσόου ήταν πάντα µια µικρή οµάδα η οποία ζούσε ανάµεσα σε νοµαδι-κές φυλές Μογγόλων, Τουρκοµάνων και κάποιων Θιβετιανών, µε απο-τέλεσµα ο πληθυσµός της αυτοκρατορίας να είναι ελάχιστα οµοιογενής.Οι σύµµαχοι των Τσόου, µε το που εξαπλώθηκαν σε όλη τη χώρα έγινανλίγο πιο ανεξάρτητοι και υποστήριζαν λιγότερο το κέντρο που ήταν απα-σχοληµένο µε την αντιµετώπιση επαναστατών και επιδροµέων. Έτσι, οιάρχοντες µεταµορφώθηκαν σε αυτόνοµες κυβερνώσες οµάδες. Τελικά το771 π.Χ. οι άρχοντες του βορρά συµµάχησαν µε νοµαδικές φυλές, επιτέ-θηκαν στην πρωτεύουσα Ξιάν και σκότωσαν τον ηγεµόνα.

Παράλληλα, επειδή η σύγχρονη αντίληψη περί σταθερών συνόρων δεθα διαρκούσε για παραπάνω από δύο χιλιάδες χρόνια, η επέκταση καιη παρακµή της ηγεµονίας των Τσόου δηµιούργησε καινούργια ζητήµα-

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 25

τα νοµιµότητας. Οι ηγέτες για να πείσουν το λαό για τη νοµιµότητα τηςεξουσίας τους εφηύραν την ιδέα της «Ουράνιας Εντολής», η οποία εξα-κολούθησε να κυριαρχεί στις κινεζικές αντιλήψεις περί εξουσίας ακόµακαι τον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα µ.Χ. Ο ουρανός ήταν υπέρ-τατος µεταξύ όλων των φυσικών δυνάµεων και καθόριζε το πεπρωµένοόλων των ανθρώπων. Η βασιλεία θεωρούνταν ως µια ενδιάµεση θέση µε-ταξύ ουρανού και γης, ο αυτοκράτορας έφερε τον τίτλο «Γιος του Ουρα-νού» και ήταν εντεταλµένος να φροντίζει για την ευτυχία του πληθυσµού.Εφόσον ο επικεφαλής της διακυβέρνησης ήταν ο κύριος ενδιάµεσος µε-ταξύ ουρανού και γης, ήταν πολύ λογικό, αν αυτός παραµελούσε τα κα-θήκοντά του ή διαφθειρόταν, ο ουρανός να απέσυρε από αυτόν την εντο-λή του και να τη µεταβίβαζε σε κάποιον άλλο. Όταν όλα έδειχναν ότι οουρανός είχε αποσύρει την εντολή του –ενδείξεις γι’ αυτό µπορούσαννα θεωρηθούν η ξηρασία ή η σιτοδεία– ήταν προφανές πως ο ηγεµόναςείχε χάσει τις υπερφυσικές του δυνάµεις, άρα και την «εντολή» του ουρα-νού να κυβερνά. Αν η προσπάθεια για την ανατροπή του αυτοκράτοραπετύχαινε, ήταν προφανές ότι η εντολή είχε µεταφερθεί σε άλλον. Αν ηαπόπειρα κατά του αυτοκράτορα αποτύγχανε, ο διεκδικητής ήταν φανε-ρό ότι δεν ήταν παρά ένας επαναστάτης, άρα έπρεπε να πεθάνει. Επρό-κειτο για µια θεωρία διακυβέρνησης που βασιζόταν στην ηθική συµπερι-φορά του ηγεµόνα προς όφελος ολόκληρου του πληθυσµού, και συνέχισεεπί αιώνες να επηρεάζει την πολιτική. Συνέβαλλε επίσης στη διαµόρφω-ση των σχέσεων της Κίνας µε το εξωτερικό και ταυτόχρονα ενίσχυσε τηνιδέα περί της ανωτερότητας της Κίνας.

Οι αρχές αυτές για την κοινωνική διακυβέρνηση, την πολιτική και τιςσχέσεις µε το εξωτερικό, περιλαµβανοµένης και της ιδέας της ΟυράνιαςΕντολής και του µονάρχη ως συνδετικού κρίκου µεταξύ ουρανού καιγης, αποτέλεσαν ένα είδος θεµελίου πάνω στο οποίο οικοδόµησαν άλ-λοι, και µάλιστα δύο από τους πρώτους στοχαστές της Κίνας, αλλά καιτου κόσµου ολόκληρου. Πρόκειται για τον Κοµφούκιο (551-479 π.Χ.)και τον επίγονό του, Μέγγιο (372-289 π.Χ.), οι οποίοι έζησαν περίπουτην ίδια εποχή που έζησαν και µερικοί από τους µεγαλύτερους φιλοσό-φους της ανθρωπότητας, όπως ο Βούδας, γύρω στα 500 π.Χ., και, έναναιώνα αργότερα στην Αθήνα του Περικλή, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας καιο Αριστοτέλης.

Ο πιο µεγάλος από αυτούς, τόσο στην Κίνα, όσο και πέρα από αυτήν

26 HARRY GELBER

ίσως, ήταν ο Κοµφούκιος. Αυτός από τις κατά βάση τρεις ανταγωνιστικέςµεταξύ τους σχολές της κινεζικής σκέψης ανέπτυξε εκείνη που ασκούσετη µεγαλύτερη επίδραση. Ήταν ο µορφωµένος γόνος µιας ελάσσονοςαριστοκρατικής οικογένειας και πέρασε όλη του τη ζωή ταξιδεύονταςακατάπαυτα στα αντιµαχόµενα βασίλεια και προσφέροντας τις συµβου-λές του, χωρίς όµως να αναλαµβάνει κυβερνητικά καθήκοντα. Μετάτο θάνατό του οι µαθητές του συνέλεξαν τις ρήσεις του, πολλές από τιςοποίες δεν ήταν απαραίτητα δικές του, και τις κατέγραψαν στα Ανάλε-κτα, τα οποία άσκησαν βαθιά ηθική, πολιτική και φιλοσοφική επίδρα-ση. Οι αρχές αυτές, οι οποίες έχουν να κάνουν µε τη σωστή οργάνωσητης οικογένειας, της κοινωνίας και του κράτους, µε την εσωτερική τάξηκαι τις σχέσεις µε τον εξωτερικό κόσµο, συνέχισαν να καθορίζουν γιαπαραπάνω από είκοσι αιώνες την κινεζική πολιτική, καθώς και τις σχέ-σεις της Κίνας µε τον υπόλοιπο κόσµο. Μέχρι σήµερα επηρεάζουν υπο-δορίως πολλές κινεζικές αντιλήψεις. Ακόµα και κατά την ΠολιτιστικήΕπανάσταση του Μάο Τσε-τουνγκ, το 1960, δηλαδή 2.500 χρόνια έπει-τα από τον Κοµφούκιο, οι ιδέες του για την οικογενειακή αρµονία, τηνάσκηση της εξουσίας και την υποταγή του ατόµου στην κοινωνία εξα-κολουθούσαν να λειτουργούν σαν φωτεινοί σηµατοδότες µέσα στη γε-νική παραφροσύνη.

∆ιαλεκτικά ανταγωνιστικές προς αυτές τις απόψεις ήταν οι απόψειςτων ταο¶στών, µαθητών µιας φιλοσοφικής σχολής που είχε ως πηγήέµπνευσης τον Λάο Τσε, ένα σοφό, ο οποίος, σύµφωνα µε την παράδο-ση, έζησε τον έκτο αιώνα π.Χ. και κατά τρόπο παρόµοιο µε τον Κοµφού-κιο.3 Οι άνθρωποι αυτοί υποστήριζαν πως δεν είναι απαραίτητο ένα κε-ντρικό σύστηµα διακυβέρνησης. Το µόνο πράγµα που είχε σηµασία ήταντο να επικεντρωθεί κανείς και να κατανοήσει τη µυστηριώδη δύναµηπου είναι γνωστή ως Τάο ή «Ο ∆ρόµος». Ενώ παραδεχόταν πως η δύ-ναµη αυτή ήταν απροσδιόριστη, παρέµενε η πηγή κάθε ενεργής δύνα-µης στην οικουµένη. Οι ταο¶στές από πολιτική άποψη επιδίωκαν τηνεπιστροφή στις πρωτόγονες αγροτικές κοινότητες χωρίς κυβερνητικήανάµειξη, πράγµα που θα έδινε στον κόσµο τη δυνατότητα για µια πρω-τογενή σχέση µε τη φύση.4

Η τρίτη σχολή σκέψης ήταν οι «νοµικιστές». Αυτοί υποστήριζαν ότι ταάτοµα ανταποκρίνονται µόνο στο φόβο του πόνου ή, αντίστροφα, στηνεπιθυµία για ηδονή. Συνεπώς η κοινωνική οργάνωση έπρεπε να βασιστεί

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 27

σε ισχυρούς νόµους οι οποίοι προέβλεπαν ένα καθορισµένο σύστηµααµοιβών ή τιµωριών. Ταγοί της κοινωνίας θα ήταν µόνον ο ηγεµόνας καιο υπεύθυνος αξιωµατούχος – ο καγκελάριος που θα συνέτασσε τους νό-µους. Οι απλοί άνθρωποι είχαν µόνο ένα καθήκον: να ζουν και να εργά-ζονται για τον ηγεµόνα και να ακολουθούν τις εντολές. Για παράδειγµα,αν κάποιος παραµελούσε τα καθήκοντα που του είχε αναθέσει ο αυτο-κράτορας, έπρεπε να τιµωρηθεί, χωρίς να λαµβάνονται υπόψη οι περι-στάσεις. Ήταν άσκοπο να µιλά κανείς για «δικαιώµατα» πέρα από αυ-τά που ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις του ηγεµόνα. Έπρεπε να λαµβά-νεται υπόψη µόνο το παρόν και όχι το αφηρηµένο παρελθόν. Η εξουσίατου ηγεµόνα πήγαζε από το λειτούργηµά του και όχι από κάποιο ηθικόπρότυπο. Από τη στιγµή που ορίζονταν ως νόµοι οι πράξεις του ίδιου τουηγέτη, δεν είχαν την ίδια σηµασία για την ευδαιµονία της αυτοκρατορίας.Η κοινωνία µπορούσε να κυβερνηθεί απλώς µε την εφαρµογή των νόµωνπου είχαν τεθεί. Το κεφάλαιο έπρεπε να κοινωνικοποιηθεί και η οικονο-µία να παρέχει πλούτο στο κράτος και να ενισχύει τη στρατιωτική δύνα-µή του. Επρόκειτο για µια θεωρία που έµοιαζε µε αυτές του σοσιαλισµούτου εικοστού αιώνα, οι οποίες εφαρµόστηκαν τόσο στην Κίνα, όσο καιστη Σοβιετική Ένωση. Ήταν βέβαιο επίσης ότι µπορούσε να οδηγήσεισε αµφισβήτηση τις κυβερνήσεις, να καλλιεργήσει την καχυποψία ή ακό-µα και την εχθρότητα των διανοουµένων, καθώς και τη δυσπιστία τωνεµπόρων και των αγορών.

Ο ΚΟΜΦΟΥΚΙΑΝΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

Αυτό που μας προσφέρουν τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου –όπωςτουλάχιστον τα ερμήνευσαν οι υποστηρικτές του και οι μετέπειτα γε-νιές– είναι ένα οργανωτικό σύστημα αλλά κυρίως μια σειρά ηθικώναρχών για την οικογένεια, την κοινωνία και την πολιτική, ενώ συνά-μα δίνουν ιδιαίτερη σημασία στον ηθικό χαρακτήρα του ηγεμόνα,ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για μια οικογένεια ή για ένα κράτος.

Ο Κομφούκιος τόνιζε τη σημασία της τάξης και της ιεραρχίας, ενώ ολαός έπρεπε να υπακούει πλήρως στον δίκαιο ηγέτη. Βασική αρχή πα-ρέμενε ο ουρανός, όχι σαν ένας τύραννος, αλλά ως ο προμηθευτής και

28 HARRY GELBER

η ενσάρκωση ενός συστήματος νόμων βασισμένων σε οικουμενικούςκανόνες. Με αυτό ως δεδομένο, το κομφουκιανό σύστημα βασιζότανστην ιδέα της αρμονίας ως βασικής αρχής της κοσμικής και ανθρώπι-νης τάξης. Ο ηγεμόνας δεν έπρεπε να αναμειγνύεται στις καθημερινέςυποθέσεις, αλλά να κυβερνά με τη σωστή συμπεριφορά του και με τοπαράδειγμά του. Η σωστή συμπεριφορά ήταν η βάση όχι μόνο της ηθι-κής κατάστασης αλλά και της εξουσίας, και ο ηγεμόνας έπρεπε να είναιο πατέρας του λαού. «Όποιος κυβερνά μέσω της ηθικής δύναμης είναισαν τον πολικό αστέρα. Όταν η προσωπική συμπεριφορά ενός πρίγκι-πα είναι σωστή, τότε αυτός μπορεί να κυβερνήσει αποτελεσματικά χω-ρίς να εκδίδει εντολές. Αν η προσωπική του συμπεριφορά δεν είναισωστή, όσες διαταγές κι αν εκδώσει, αυτές δεν πρόκειται να ληφθούνυπόψη από κανέναν». Η ηθική συμπεριφορά του ηγεμόνα καθορίζειτην ηθική και την πνευματική υγεία ολόκληρης της κοινωνίας. Επομέ-νως οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να προέλθουν μόνο απότον καλοπροαίρετο ηγεμόνα και όχι από το λαό. (Πρόκειται για μιαπροϋπόθεση η οποία μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τησφαγή στην πλατεία Τιεν-αν-μεν, το 1989.) Φυσικά, ο ουρανός μπορείνα αποσύρει την εντολή του από τον ηγεμόνα, αν αυτός πάψει να εφαρ-μόζει τη θέληση του ουρανού, πράγμα που προφανώς έχει να κάνει μετην καλή διακυβέρνηση και την ηθική συμπεριφορά. Εντούτοις, εφό-σον ίσχυε η εντολή, ο Κομφούκιος ήθελε οι ηγεμόνες να κυβερνούν σεπεριοχές σαφώς υποδιαιρεμένες όπου κάθε άτομο θα είχε την ευθύνητου τρόπου ζωής του. Τα άτομα έπρεπε να υπόκεινται στην κοινότητακαι ο πυρήνας της κοινωνικής οργάνωσης ήταν η οικογένεια, ενώ τοκράτος ήταν απλώς μια επέκτασή της.

Για τους οπαδούς του Κομφούκιου, η σωστή οργάνωση της κοι-νωνίας και της οικογενειακής ζωής βασιζόταν στην ειλικρινή ηθικήσυμπεριφορά και την πιστή τήρηση των παραδοσιακών κανόνων καιτων δημόσιων και των ιδιωτικών τελετουργιών. Η συμπεριφορά τωνανωτέρων έπρεπε να είναι αρμονική. Αυτό σήμαινε αυτοσεβασμό, ει-λικρίνεια, καλοσύνη και μεγαλοψυχία. Και βέβαια καλούς τρόπους.Τέτοιες αρετές πρέπει να χαρακτηρίζουν όλες τις μορφές της ανθρώ-πινης συμπεριφοράς. Η οικογενειακή αρμονία, η υπακοή στον αρχηγό

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 29

της οικογένειας και η αμοιβαία αγάπη μεταξύ των μελών της είχανπροτεραιότητα. Την οικογένεια έπρεπε να την κυβερνά ο πατριάρχηςτης. Ο πατέρας είχε εξουσία πάνω στους γιους του, ο σύζυγος πάνωστη γυναίκα του και ο μεγαλύτερος αδερφός πάνω στον μικρότερο. Ηίδια αυτή αρχή ίσχυε και για την υποταγή των υπηκόων προς τον ηγε-μόνα. Δε χρειάζεται να προσθέσει κανείς ότι ήταν καθήκον του πατέ-ρα ή του ηγεμόνα να ανταποδίδει με φροντίδα και καλοσύνη μια τέτοιααφοσίωση. Αντίθετα, οι εμπορικές αξίες και τα κίνητρα του κέρδουςήταν πράγματα απορριπτέα.

Επιπλέον, αφού ο ηγεμόνας ήταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ ου-ρανού και γης και ο ουρανός ήταν εξ ορισμού παγκόσμιος, ο ηγεμόναςπου διέθετε την εντολή του ουρανού ήταν και αυτός εξ ορισμού έναςοικουμενικός μονάρχης και όλοι οι λαοί, είτε ήταν Κινέζοι είτε όχι, όφει-λαν να πειθαρχούν σε αυτόν.

Η δυναστεία των Τσόου διήρκεσε περίπου έως το 400 π.Χ. Όµωςδεν ήταν µια περίοδος ειρήνης και αρµονίας. Καθώς η χώρα δεν ήτανακόµα ενοποιηµένη πολιτικά και υπήρχε µια περίπλοκη ιεραρχία κοι-νωνικών βαθµίδων και γαιοκτησίας, οι τοπικοί άρχοντες έγιναν πια από-λυτοι άρχοντες στις γαίες τους και σηµειώθηκαν µεγάλες αποσκιρτήσεις.Επιπλέον, η θέση του αυτοκράτορα αµφισβητούνταν ολοένα και πιο πο-λύ. Από τη µια, επειδή ήταν «Γιος του Ουρανού», παρέµενε παγκόσµιοςκυβερνήτης. Από την άλλη όµως, κατ’ ουσίαν η εξουσία του αποδυναµω-νόταν συνεχώς και κυρίως στην περιφέρεια της αυτοκρατορίας. Έτσι, γιαπολλούς και διάφορους λόγους αυτός κατέληξε να είναι απλώς ένα δια-κοσµητικό πρόσωπο.

Στο µεταξύ η σιδηρουργία και η γεωργία αύξησαν τον πλούτο και τονπληθυσµό, παρόλο που δεν είναι γνωστά τα αριθµητικά δεδοµένα. Μετάτο 400 π.Χ. µεσολάβησε µια περίοδος πολέµου µεταξύ των κρατιδίων καιεπικράτησε αναρχία και κοινωνικός αναβρασµός, που διήρκεσε έως ταµέσα του 250 π.Χ. Εντούτοις οι πόλεις µεγάλωσαν, έγιναν κέντρα πολιτι-σµού και πολυτελούς ζωής και είλκυσαν µετανάστες. Ήταν µια περίοδοςµεγάλης αταξίας αλλά και αναπτυσσόµενου εµπορίου. Οι πόλεµοι τόνω-σαν τις εµπορικές συναλλαγές και οι φόροι από το εµπόριο αύξησαν τα

30 HARRY GELBER

έσοδα του κράτους. Την ίδια εποχή η εξουσία µέσα στις πόλεις-κράτηέγινε περισσότερο συγκεντρωτική. Αναπτύχθηκε επίσης µια επαγγελµα-τική τάξη κυβερνώντων, επειδή για την επιβίωση του κράτους απαιτού-νταν εν µέρει κυβερνητικές ικανότητες, γι’ αυτό και δόθηκε περισσότερηπροσοχή στη στελέχωση των κυβερνητικών θέσεων µε ικανούς αξιωµα-τούχους. Αναπτύχθηκε επιπροσθέτως η ατοµική ιδιοκτησία της γης, κα-θώς πρώην ευγενείς και πρώην δουλοπάροικοι άρχισαν να καταλαµβά-νουν και να καλλιεργούν τη γη των ντόπιων. Επειδή οι οικογένειες απέ-κτησαν γη, οι επικεφαλής τους διεκδίκησαν το δικαίωµα να τη διαθέτουνόπως αυτοί νόµιζαν ή να την κληροδοτούν στους εν ζωή γιους τους.5

Με τον καιρό, τα αντιµαχόµενα κρατίδια έπαψαν να υπακούουνστον κεντρικό ηγεµόνα, ενώ οι πόλεµοι πήραν µεγαλύτερες διαστάσεις.Άρχισαν να χρησιµοποιούν µισθοφόρους, οπότε κατά τον πέµπτο αιώ-να π.Χ. εµφανίστηκε ιππικό µε διοικητές που αντέγραφαν τους Μογγό-λους και τους Τούρκους γείτονές τους. Αυτό έκανε τους πολέµους ακό-µα πιο αιµατηρούς. Στο βορρά ορισµένα από τα κρατίδια συνέχισαν ναµάχονται µε τις φυλές που ζούσαν πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατο-ρίας. Περίπου το 300 π.Χ. ορισµένες από τις µογγολικές και τουρκικέςφυλές, οι οποίες ήξεραν από καιρό να µάχονται έφιπποι, σχηµάτισαντην οµοσπονδία των Ξιονγκνού. Καθώς ο πληθυσµός της αυτοκρατο-ρίας αυξανόταν, Κινέζοι χωρικοί µετανάστευσαν προς τα βόρεια και τώ-ρα πια έπρεπε να προστατευθούν από τις επιδροµές των φυλών. Έτσι,οι άρχοντες άρχισαν να χτίζουν τείχη για να αντιµετωπίσουν τους Ξιον-γκνού. Επρόκειτο για την αρχή µιας µεθόδου κατασκευής µε βάση τηνοποία κάποια στιγµή δηµιουργήθηκε το «Μέγα Τείχος». Μια άλλη εξέ-λιξη ήταν η βαθµιαία συγχώνευση των δεκάδων ή ακόµα και εκατοντά-δων µικρών κρατιδίων. Κάποια στιγµή ήταν χίλια. Αυτά βαθµιαία απορ-ρόφησαν το ένα το άλλο ώσπου απέµεινε µόνο ένα.

ΚΙΝΑ, Ο ∆ΡΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ 31