T.C. ADNAN MENDERES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS AR YL 2007-05

ANADOLUDAK DOR DZENL TAPINAKLAR

HAZIRLAYAN Sedat AKKURNAZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Suat ATELER

AYDIN 2007

i

YAZAR ADI-SOYADI: Sedat AKKURNAZ BALIK: Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar

ZETBu alma, Arkaik Dnemden balayarak Roma mparatorluk ann sonuna dein Anadolu corafyasnda ina edilmi Dor Dzenine sahip tapnaklarn tespit edilmesi ve bu yaplarn incelenerek deerlendirilmesi sonucunda oluturulmutur. almada ele alnan konu iki ana balk altnda toplanmtr. Birinci blmde, her tapnak kendi iinde, konum, plan-altyap, oranlar, tarihleyici kriterler ve kltler baznda ele alnp, nceden yaplm almalardan da yararlanlarak ve baka yaplarla benzeen zellikler n plana karlmak suretiyle bu tapnaklar tantlmaya ve tanmlanmaya allmtr. almann ikinci ksmn oluturan Karlatrmal-Deerlendirme balkl blmde, konu kapsamndaki btn tapnaklarn ortak zellik sergileyen ynleri ve birbirlerinden ayrlan zellikleri, Anadolu dndaki rnekler de dikkate alnarak incelenmitir. nceki blmde tespit edilen veriler, ikinci ksmda yaylm alanlar, konum, plan-altyap, oranlar, kronolojik dizim ve kltler gibi eitli alt balklar altnda yorumlanp, bir takm sonulara ulalmtr. Elde edilen bu sonular, konunun daha net anlalmas asndan, tablolar ve grafikler yardm ile istatistiki veriler halinde sunulmutur. ANAHTAR SZCKLER Anadolu Dor Dzen Tapnak Mimari Arkeoloji

ii

NAME and SURNAME: Sedat AKKURNAZ TITLE: The Doric Temples In Anatolia

ABSTRACTThis study is constructed by the discovery and the analysis of the Doric Temples which were built from the beginning of Archaic Age until the end of the Roman Age in Anatolia. The case is grouped in two main chapters.

In the first chapter; representation and identification of the individual temples while emphasizing the common properties with the other temples is tried by the means of location, planning-infrastructure, architectural ratios, dating criteria and cult basis.

In the Comparison-Analysis named second chapter, all temples which are included in the case are analysed with the common properties and the differring properties also considering the outer Anatolian Doric Temples. By the means of gathered data in the aforimentioned chapter, some sorts of consequences are revealed by commenting in the subchapters location, planning-infrastructure, architectural ratios, choronological order and cults. These consequences are represented as statistical data with the help of tables and graphs to achieve a deeper comprehension.

KEYWORDS Anatolia Doric Order Temple Architecture Archaeology

iii

NSZ Arkeoloji dnyasn kefetmeye baladka ve kefettiim bu dnyann en byk gsteri merkezleri olan Antik kentleri gezip, dolatka; bu bilim dalnn en grsel ve her platformda sz edilen eserlerinin banda mimari kalntlarn geldiini grdm ve de kavradm. Hatta Antik an Yedi Harikasn oluturan eserlerin bile, be tanesi, mimari ierikli deil midir? Ayrca, gnmzde evremize baktmzda, insanolunun yapt ve bizi etkileyen en nemli nesnelerin mimari tasarmlar veya antsal yaplar olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Yukarda saydm nedenlerin etkisi ile mesleki geliimimde, Antik Dnem mimari konular zerinde almaya ynelmek istedim. Sz konusu mimari tasarmlarn etkisinin bu kadar geni mekanl ve uzun sreli olmasnn altndaki yatan en byk etken, Antik mimarlarn, yaplar tasarlarken oransallk ve grsel estetik zerinde younlap yaptklar binalar birer sanat eseri niteliinde sunmu olmalardr. Bu oransal ve grsel sanat eserlerini n plana karan en nemli unsurlar ise hi phesiz ki, cephe dzenlemeleridir. Bu konuda olduka zengin eserlere ev sahiplii yapan ve sanatsal hisler ile rasyonel dncelere sahip mimarlar yetitirmi olan Anadolunun bu blgesinde yaamm srdrrken, Antik mimari alannda almaya karar verip de, tez konumu belirlemede fazla sknt duymadm. Mimari ve sanat zerine almalar yapma istei ve bilinciyle, bunun cephe dzenlemesi ile ilgili olmas gerektiine de inanarak ve alannda ksmen de olsa, bir eksiklii gidermesini hedefleyerek, alma konumun dnce taslan oluturdum. Tez konusunun zihnimde ekillenmesini ve almann btn aamalarnda her trl fikri, ilmi ve materyal yardm salayan tez hocam Yrd. Do. Dr. Suat Ateliere, konu gerei sklkla karlatm Almanca yaynlarn evirisini yapan ve bu eviriler srasnda deerli birikimlerini benimle paylaan hocam Prof. Dr. Abdullah Yaylalya ve retim hayatm boyunca devaml ilgi, sevgi ve desteklerini hi esirgemeyen Aileme teekkrlerimi sunarm. AYDIN 2007

iv

NDEKLERZET....i ABSTRACT....ii NSZ.......iii NDEKLER.......iv TABLOLAR VE LEVHALAR LSTES...........................................................................vi I. GR............................................................................................................................1 I. A. Ama Yntem Kapsam.....................5 II. ANADOLUDA NA EDLM DOR DZENL TAPINAKLAR.....7 II. A. Troas Blgesindeki Tapnaklar.......7 II. A. 1. Ilion Athena Tapna.................................................................7 II. A. 2. Aleksandreia Troas Dor Tapna.............11 II. A. 3. Assos Athena Tapna.............13 II. B. Mysia Blgesindeki Tapnaklar.......17 II. B. 1. Pergamon Athena Polias Tapna............................................17 II. B. 2. Pergamon Hera Basileia Tapna.....21 II. B. 3. Pergamon Zeus Tapna...........23 II. B. 4. Pergamon Asklepios-R Tapna...........25 II. B. 5. Mamurt Kale Meter Theon Tapna ........27 II. C. Aiolis Blgesindeki Tapnaklar........29 II. C. 1. Aigai Demeter-Kore Tapna.......29 II. D. Ionia Blgesindeki Tapnaklar......31 II. D. 1. Klaros Apollon Tapna...........................................................31 II. D. 2. Metropolis Ares Tapna.....35 II. D. 3. Priene Demeter-Kore Tapna.........37 II. D. 4. Myus Apollon Termintheus Tapna...........40 II. D. 5. Miletos Dor Tapna................43 II. E. Karia Blgesindeki Tapnaklar........45 II. E. 1. Amyzon Artemis Tapna45 II. E. 2. Alabanda Artemis Tapna......47 II. E. 3. Herakleia Athena Latmia Tapna...49 II. E. 4. Baarck Zeus Akraios Tapna.......51 II. E. 5. Kedreai Apollon Kedrieus Tapna..............53 II. E. 6. Emecik Apollon Tapna......55 II. E. 7. Knidos Dor Tapna........58

v

II. E. 8. Kaunos Teras Tapna............................................................59 II. E. 9. Kaunos Dor Tapna..............................................................62 II. F. Lykia Blgesindeki Tapnaklar.............64 II. F. 1. Kadyanda Dor Tapna........64 II. F. 2. Sidyma Sebasteion...................................................................66 II. F. 3. Letoon Apollon Tapna. ....68 II. F. 4. Oinoanda Dor Tapna.............71 II. F. 5. Balboura Agora Tapna.........................................................74 II. F. 6. Sura Apollon Surius Tapna.......77 II. F. 7. Arykanda Helios Tapna......................................................79 II. G. Pisidia Blgesindeki Tapnaklar...................81 II. G. 1. Sagalassos Dor Tapna........................................................ .81 II. H. Pamphylia Blgesindeki Tapnaklar.........85 II. H. 1. Perge Dor Tapna...........85 II. H. 2. Aspendos Dor Tapna.........88 II. H. 3. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna..... ........................92 II. I. Kilikia Blgesindeki Tapnaklar.......95 II. I. 1. Laertes Zeus Megistos Tapna.................................................95 II. I. 2. Iotape Traianus Tapna........................................................... 97 II. I. 3. Kestroi Vespasianus Tapna....................................................99 II. I. 4. Asar Dor Tapna....................................................................101 II. I. 5. Korykos Zeus Korykios Tapna........103 II. I. 6. atren Hermes Tapna...............106 II. I. 7. Seleukeia-Pieria Zeus Tapna...108 II. K. Tartmal Yaplar....110 III. KARILATIRMALI DEERLENDRME119 III. A. Tapnaklarn Anadoludaki Yaylm Alanlar...119 III. B. Konumu ....122 III. C. Altyap ve Plan..126 III. D. Dzen Oranlar..139 III. E. Kullanlan Malzemeler..146 III. F. Tapnaklarn Kronolojik Dizimi150 III. G. Kltler...155 IV. SONU......................................................................................................................160 V. KISALTMALAR VE BBLYOGRAFYA .......164 ZGEM.....................186 TABLOLAR, HARTA VE LEVHALAR......................................................................187

vi

TABLOLAR LSTES

Tablo 1

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Blgesel Dalm. Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kent indeki Konumlarna Gre Dalm. Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn na Dnemlerine Gre Dalm.

Tablo 2

Tablo 3

Tablo 4

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Planlarna Gre Dalm.

Tablo 5

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn l ve Oranlar. Dor Dzenli Tapnaklarn na Tarihlerine Ynelik Kronolojik Cetveli.

Tablo 6

Tablo 7

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklarn Kltlerine Gre Dalm.

Tablo 8

Anadoludaki Dor Dzenli Tapnaklar-na Edilen Malzeme Elemesi.

HARTA

Harita 1

Dor Dzenli Tapnaklarn Bulunduu Kentleri Gsteren Anadolu Haritas.

vii

LEVHALAR LSTES

Levha 1 Levha 2 Levha 3 Levha 4 A Levha 4 B Levha 4 C Levha 4 D Levha 5 A Levha 5 B Levha 5 C Levha 5 D Levha 5 E Levha 6 A Levha 6 B Levha 6 C Levha 7 A Levha 7 B Levha 7 C Levha 7 D

Peripteros tipli tapnaklarn planlar. Prostylos tipli tapnaklarn planlar. Templum in antis tipli tapnaklarn planlar. Ilion Athena Kutsal Alannn olas grnm. Ilion Athena Tapna pteroma restitsyonu ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 20 ). Ilion Athena Tapna styap restitsyonu ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 21 ). Ilion Athena Tapna alt-styap kesit izimi ( Goethert-Schleif 1962, Fig. 19 ). Ilion Athena Tapna Helios kabartmal metop. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor bal. Ilion Athena Tapna Dor saaklk detay. Aleksandreia Troas Dor Tapna ta plan ( Pohl 1999, 88, Res.1 ). Aleksandreia Troas Dor Tapna genel grnm. Aleksandreia Troas Dor Tapna krepidoma ( Pohl 1999, 86, Res. 13,2 ). Assos Athena Tapna restitsyonu. Assos Athena Tapna 3D modelleme. Assos Athena Tapna peristasis stunlar ve tavan restitsyonu. Assos Athena Tapna n cephe 3D modelleme.

Levhalarda kullanlan alnt resimlerin referanslar listede ilgili maddenin yannda italik stilde -yatk- olarak sunulmutur.

viii

Levha 7 E Levha 7 F Levha 8 A Levha 8 B Levha 8 C Levha 8 D Levha 8 E Levha 9 A Levha 9 B Levha 9 C Levha 9 D Levha 10 A Levha 10 B Levha 10 C Levha 11 A Levha 11 B Levha 12 A Levha 12 B Levha 12 C Levha 13 A Levha 13 B Levha 13 C Levha 14 A

Assos Athena Tapna ayaa kaldrl n cephe. Assos Athena Tapna n cephe 3D modelleme. Assos Athena Tapna kuzeybatdan grnm. Assos Athena Tapna Dor bal. Assos Athena Tapna Dor bal. Assos Athena Tapna triglif paras. Assos Athena Tapna Dor stun tamburlar. Pergamon Athena Tapna cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Athena Polias Tapna Dor bal. Pergamon Athena Polias Tapna Dor bal. Pergamon Athena Polias Tapna insit temel bloklar. Pergamon Hera Basileia Tapna olas grnm ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna yandan grnm ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna st yap restitsyonu ( Schazmann 1923 ). Pergamon Hera Basileia Tapna styap elemanlar. Pergamon Hera Basileia Tapna merdivenler ve styap grnm. Pergamon Zeus Tapna cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Zeus Tapna tayc elemanlar ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Zeus Tapna entablature izimi ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ). Pergamon Asklepios-R Tapna ta plan izimi ( Schazmann 1923 ). Pergamon Asklepios-R Tapna Dor friz blou izimi ( Schazmann 1923 ). Pergamon Asklepios-R Tapna Dor saaklk izimi ( Schazmann 1923 ). M. Kale Meter Theon Tap. cephe restitsyonu ( Rheidt 1996, 170, Res. 9 ).

ix

Levha 14 B Levha 15 A Levha 15 B Levha 15 C Levha 16 A Levha 16 B Levha 17 A Levha 17 B Levha 17 C Levha 17 D Levha 18 A Levha 18 B Levha 19 A Levha 19 B Levha 19 C Levha 19 D Levha 19 E Levha 20 A Levha 20 B Levha 21 A Levha 21 B Levha 21 C Levha 21 D

M. Kale Meter Theon Kutsal Alan olas grnm ( Radt 2002, Res. 189 ). Aigai bat teras ve zerindeki yaplarn plan. Aigai Demeter-Kore Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 2, Res. 1,4 ). Aigai Demeter-Kore T. entablature izimi (Bohn-Schuchhardt 1889,45, Res.40). Klaros Apollon Tapna havadan grnm. Klaros Apollon Tapna adyton grnm. Klaros Apollon Tapna ke triglifi. Klaros Apollon Tapna triglif detay. Klaros Apollon Tapna Dor bal. Klaros Apollon Tapna Dor bal detay. Metropolis Ares Tap. mimari bloklar ( Meri-z-Meri-Aybek 2006, 251, Res. 7 ). Metropolis Ares Tapna yaztl Dor stun tamburu ( Meri 2003, 111 ). Priene Demeter Tapna cephe restitsyonu ( Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ). Priene Demeter Tapna yanndaki adak ukuru. Priene Demeter Tapna evresindeki Dor mimari elemanlar. Priene Demeter Tapna celladan grnm ( Rumscheid 2000, 155, Fig. 138 ). Priene Demeter Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 73, Fig. 162,3 ). Myus Apollon Termintheus Tapna cella duvar bloklar. Myus Apollon Termintheus Tapna Dor stun tamburu. Miletos Dor Tapna cephe restitsyonu ( Mller-Wiener 1983, 75, Res. 5 ). Miletos Dor Tap. Dor saaklk bloklar izimi ( Mller-Wiener 1983, 74, Res. 3). Miletos Dor Tap. Dor saaklk bloklar izimi ( Mller-Wiener 1983, 74, Res.4 ). Miletos Dor Tap. Dor stun paralar izimi ( Mller-Wiener 1983, 73, Res. 2 ).

x

Levha 22 A Levha 22 B Levha 23 Levha 24 A Levha 24 B

Amyzon Artemis Tapna genel grnm. Amyzon Artemis Tapna triglif paras. Alabanda Artemis Tapna ta plan izimi ( Serdarolu 2004, 181, Res.43 ). Herakleia Athena Latmia Tapna gneydoudan grnm. Herakleia Athena Latmia Tapna podyum ve cella duvar grnm.

Levha 25 A Baarck Zeus Tap. cephe restitsyonu ( Peschlow-Bindokat 1996b, 220, Res. 2 ). Levha 25 B Levha 26 A Levha 26 B Levha 26 C Levha 27 A Levha 27 B Levha 27 C Levha 27 D Levha 28 A Levha 28 B Levha 28 C Levha 29 A Levha 29 B Levha 30 A Levha 30 B Levha 31 A Levha 32 A Baarck Zeus Akraios Tapna genel grnm. Kedreai Apollon Tap. mimari bloklar izimi ( Anabolu 1965, 250, Res. 40 ). Kedreai Apollon Tapna Dor friz blou izimi ( Anabolu 1965, 250, Res. 35 ). Kedreai Apollon T. Dor stun tamburlar izimi (Anabolu 1965, 250,Res.32-33). Data Emecik Apollon Kutsal Alan havadan grnm. Data Emecik Apollon Tapna Dor stun tamburlar. Data Emecik Apollon Tapna Dor bal. Data Emecik Apollon Tapna Dor architrav paras. Knidos Dor Tapna genel grnm. Knidos Dor Tapna Dor friz blou izimi ( zgan 1991, 59, iz. 1 ). Knidos Dor Tapna Dor architrav blou izimi ( zgan 1991, 59, iz. 2 ). Kaunos Teras Kutsal Alan ta plan izimi ( n-Ik 2001, 88, Res. 61 ). Kaunos Teras Tapna n cephe basamaklar ve insit ante stunlar. Kaunos Dor Tapna plan. Kaunos Dor Tapna genel grnm ( n-Ik 2001, 92, Res. 64 ). Kadyanda Dor Tapna Dor bal ( Rumscheid 1994, 24, Res. 52,11 ). Sidyma Sebasteion restitsyonu ( Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 42 ).

xi

Levha 32 B Levha 33 A Levha 33 B Levha 33 C Levha 34 A Levha 34 B Levha 35 A Levha 35 B Levha 36 Levha 37 A Levha 37 B Levha 38 A Levha 38 B Levha 39 A Levha 39 B Levha 40 A Levha 40 B Levha 41 A Levha 41 B Levha 42 A Levha 42 B Levha 42 C Levha 43 A

Sidyma Sebasteion ve agora plan ( Benndorf- Niemann 1884, 61, Fig. 41 ). Letoon Leto, Artemis ve Apollon T. restitsyonu ( Courtils 2003, 142, Res. 55 ). Letoon Kutsal Alan genel grnm. Letoon Apollon Tapna kuzeybat keden grnm. Oinoanda Dor Tapna cephe restitsyonu ( Coulton 1982, 54, Fig. 7 ). Oinoanda Dor Tapna entablature izimi ( Coulton 1982, 51, Fig. 5 ). Balboura Agora T. cephe restitsyonu ( Coulton-Milner-Reyes 1988, 143, Fig. 8 ). Balboura Agora T. entablature izimi ( Coulton-Milner-Reyes 1988, 143, Fig. 7 ). Sura Apollon Surius Tap. genel grnm ( Brandt-Kolb 2005, 112, Res. 152). Arykanda Helios Tapna genel grnm. Arykanda Helios Tapna genel grnm ( Bayburtluolu 2003, 67 ). Sagalassos Dor Tap. cephe restitsyonu ( Bykkolanc 1996, 83, Lev. 89a ). Sagalassos Dor Tapna gneydoudan grnm. Sagalassos Dor Tapna cella i duvar. Sagalassos Dor Tapna podyum profili detay. Perge Dor Tapna ta plan izimi ( Mansel 1970, 170, Res.1 ). Perge Dor Tap. entablature profil izimi ( Rumscheid 1994, 69, Res. 141,5 ). Aspendos Dor Tapna genel grnm. Aspendos Dor Tapna genel grnm. Aspendos Dor Tapna kuzeydou ke podyum detay. Aspendos Dor Tapna mutulus paras. Aspendos Dor Tapna Dor stun tamburu. Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna cephe restitsyonu ( nan 1998, 129, iz. 32 ).

xii

Levha 43 B Levha 44 A Levha 44 B Levha 45 A Levha 45 B Levha 46 Levha 47 A Levha 47 B Levha 48 Levha 49 A Levha 49 B Levha 49 C Levha 50 A Levha 50 B

Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna genel grnm ( nan 1998, 150, Res. 121 ). Laertes Zeus Megistos Tap. genel ve detay grnm ( St 1998, Lev. 17a-b ). Laertes Zeus Megistos Tapna mimari bloklar ( St 1998, Lev. 17c-d ). Iotape Traianus Tapna altyap kesit izimi ( St 1998, iz. 11 ). Iotape Traianus Tapna mimari paralar izimi ( St 1998, iz. 12 ). Kestroi Vespaianus Tap. heykel konumlar ve plan ( St 1998, iz. 15 ). Asar Dor Tapna Dor frizi ve saakl izimi ( St 1998, iz. 42 ). Asar Dor Tapna Dor architrav izimi ( St 1998, iz. 41 ). Korykos Zeus Tap. Dor ante bal izimi ( Feld-Weber 1967, 262, Res. 3 ). atren Hermes Tapna genel grnm. atren Hermes Tap. n cephe grnm ( Durukan 1999, Lev. 17, Fig. 16 ). atren Hermes Tapna pronaos ii cella duvar detay. Seleukeia Pieria Zeus Tapna genel grnm. Seleukeia Pieria Zeus Tapna genel grnm.

1

I. GR Antik Dnem mimarisinde nemli bir yere sahip olan cephe dzenlemesi1 iin, kukusuz, iki dzen n plana kmaktadr. Bunlardan ilki Arkaik Dnem balarnda ortaya kan ve daha ok Kta Yunanistanda kullanlm olan Dor Dzenidir2. kincisi ise ilk olarak Erken Arkaik Dnemde Kuzey-Bat Anadolu ve Ege Adalarnda kullanlmaya balanan ve Dor Dzenli stunlara gre stun ap daha ince ve stun boyu daha uzun olan Ion Dzenidir3. Bu iki dzene kyasla daha erken kullanm evresi olan ve Arkaik Dnemden sonra ilevselliini yitiren Kuzeybat Anadolu kkenli Aiol Dzeni, her ne kadar da kendisine kuzey Ege havzasnda kullanm sahas bulsa da, stilistik zelliklerinden dolay, Yakndou kltrlerinin etkisini tamaktadr4. Aiol Dzeni Arkaik Dnemle birlikte geliim ve kullanm mrn doldurmu5 iken, Ion ve Dor Dzenleri ilk kullanm evrelerinde standart birimlerden yoksundur6. Arkaik Dnemin sonlarna doru Dor Dzeni klasik slubuna ulam7 iken, Ion dzeni ise ancak tam anlamyla . . ge 4. yy.dan itibaren ideal birimlerine kavumutur8. Hellenistik Dnemden itibaren ise bu iki dzenden Dor Dzenine oranla, daha ok Ion Dzeni temelAntik a mimarisi zerine yaplan almalarda grlmektedir ki; gerek Antik a mimarlar, gerekse gnmz aratrmaclar yaplarda kullanlan dzen konusuna geni lde yer vermektedirler. Hatta bu dzenler sonraki dnemlerde, kk farkllklar gstererek, Barok ve Neoklasik gibi sanat akmlarnda bile kullanm alan bulmulardr ( bk. Conti 1997, 14 ). Antik Dnem yaplarnn bu kadar byk etki uyandrmasnn temel nedeni yaplarn ilevinden ok, cephelerinde kullanlan ve belli kurallar dahilinde uygulanan sslemelerden kaynaklanmaktadr. Mimari genel anlam ile bir alann kapatlmas olarak kabul edilmesine ramen, Antik a mimarlarnn hem mimar hem de sanat kimlikleri- rnein Skopas mimar olmasnn yannda ayn zamanda heykeltratr ( bk. Winter 1982, 387; Mansel 1999, 418 )- nedeniyle, Grek yaplar bu ilevin tesine gemitir. Tapnak mimarisi dikkate alnrsa, ierisine insanlarn sokulmad yaplarn tek ilevi klt heykelin bulunduu alan kapal ve kasvetli bir mekan haline getirmek ve pteroma alanlarnn glgelik olarak kullanlmasn salamaktr. levi son derece kstl olan bu yaplar, daha ok d grnlerine nem verilerek estetik kayglarla tasarland iin ( bk. Vitruvius III, III, 8-11 ) kendilerinden ok cepheleri n plana kmtr. Bu dncelerle oluan cephe dzenleri, o dnemde yaamn her alannda kullanlan matematiksel oran mant ve ideal gzellik kavram ile birleip, yaplarn sadece bir bina olmadn bunun tesinde bir sanat eseri niteliinde yapldklarn vurgulamaktadr. 2 Dor Dzeninin kkeni ve ortaya k, ahap mimari gelenein taa yansmas olarak yorumlanmaktadr. Bu konu iin bk. Vitruvius IV, II, 2; Holland 1917, 117; Dinsmoor 1950, 56-57, Fig. 20; Cook 1951, 50-51; Rhodes 1987, 477; Lawrence 1996, 99; Wesenberg 1996, 11, Fig. 10; Gruben 2001, 31, 35, Res. 21; Jones 2002, 353, Fig. 1; Ayrca, Dor Dzeninin kkeninde Msr mimarisinde kullanlan ktlesel stunlu yaplarn rol oynad dnlmektedir ( bk. Chitham 1985, 22 ). 3 Gruben 1996, 61-77; Tomlinson 2003, 21. 4 Dinsmoor 1950, 61. 5 Robertson 1943, 60. 6 Barletta 1990, 49; Bingl 2001, 32; Jones 2002, 359. 7 Friedell 1994, 111. 8 Tomlinson 2003, 22.1

2

alnarak tretilen Korinth ve Kompozit gibi farkl cephe dzenleri meydana getirilmitir. Ayn ekilde, Roma Dneminde zellikle talyada kullanlm olan Toskana Dzeni Vitruvius tarafndan Dor Dzenin bir eitlemesi olarak da kabul edilir 9. almann snrlarn oluturan Anadolu corafyasnda Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dnemde Ion Dzenli tapnaklar n planda iken, Roma mparatorluk Dneminde bu dzene ek olarak, zellikle tapnak mimarisinde Korinth ve Kompozit dzenlerinin yaygn olarak kullanld grlmektedir. almann konusunu oluturan Dor Dzeni ise Anadoludaki kentlerde daha ok stoalarn, proskenelerin ve propylaionlarn cephe dzenlemelerinde kullanlmtr10. Antik Dnem Anadolu tapnak mimarisinde, yukarda anlan dzene oranla daha az kullanlm olduu dnlmesine ve Kta Yunanistan kkenli olduu11 kabul edilmesine ramen, Dor Dzeni Arkaik Dnemden balayarak Tm Antik a boyunca Anadolu tapnak mimarlnda ksmen de olsa tercih edilen bir dzen olmutur. Hatta Vitruvius Anadoludaki ilk Hellen tapnann Dor Dzeninde ina edilmi Panionion Apollon Tapna olduunu belirtir12. Fakat arkeolojik veriler nda Anadoludaki en eski Dor Dzenli tapnak . . 630-620 arasna tarihlenen Assos Athena Tapnadr13. Klasik14 ve Hellenistik15 Dnemlerde Dor Dzenli tapnaklarn saysnda art grlmektedir. DorVitruvius IV, VII, 3; Ayrca bk. Chitham 1991, 28; Erken Dnemde Gney talyada ina edilmi olan Dor Dzenli tapnaklar Toskana Dzenine kken ve ya nclk etmi olmaldr. 10 Coulton 1976, 102; Orta 2001. 11 Vitruvius IV, I, 3. 12 Ionlar Anadoluya yerletikleri zaman Ion birliinin ba tanrs olan Panionion Apollonuna bir tapnak ina etmiler ve bu yapnn cephe dzenlemesi iin daha nceden Kta Yunanistandan bildikleri Dor Dzenini kullanmlardr ( bk. Vitruvius IV, I, 5; Ayrca bk. Hersey 1987, 72; Wesenberg 1996, 8 ). Vitruviusun bu gr tartmaya ak bir konudur. Ionlarn Anadoluya ilk gelii ile sz konusu mimari dzenlerin ortaya k arasnda 450- 500 yl gibi byk bir zaman fark vardr. ayet bu bilgi gvenilir ise Vitruvius tatan ina edilmi bir yapdan deil de ahap bir tapnaktan bahsediyor olmaldr. Ya da kitabnda grp grmedii konusunda bir sonu karmamakla birlikte Vitruvius Panionionda Dor Dzeninde Apollon Tapna olduunu biliyordu ve bu tapnan nclnn ahap olabilecei dncesiyle byle bir efsanevi anlatma gitmi olabilir. 13 Serdarolu 2005, 93. 14 Konu kapsamnda yaplan aratrmada grlmtr ki; Klasik Dnemin erken evrelerine kyasla, zellikle .. 4. yy.n ikinci yarsndan itibaren Anadoluda ina edilmi Dor Dzenli tapnaklarn saysnda byk art olmutur. Ayrca bk. Mansel 1999, 422. 15 Hellenistik Dnemden itibaren Kta Yunanistan dnda zellikle Anadolu ve Suriye gibi yerlerde Dor Dzenli tapnaklarn youn olarak ina edilmi olmas, Byk skenderden sonra bu blgelere hakim olan ve Kta Yunanistan geleneklerini benimsemi Makedonyal komutanlara balanmaktadr ( bk. Tomlinson 2003, 54 ).9

3

Dzenin kullanm Hellenistik Dnemin sonunda Anadoluda kesilmez ve Ge Hellenistik Dnemden ok az farkl versiyonlarla en azndan . S. 1. yy.n sonuna kadar ina edilmeye devam etmitir. Yalnz Flaviuslar Dnemindeki antlarn saysnn okluuna ramen . S. 2. yy.a kesin olarak tarihlendirilebilen Dor Dzenli yap says ok azdr16.

Antik a tapnak mimarisinde tan kullanlmaya baland Arkaik Dnemde ina edilen tapnaklarda cephe dzenlemesi iin tek bir dzen tercih edilirken17, Klasik Dnem ile birlikte tapnaklarda iki dzenin bir arada kullanld grlmektedir. En ak rneini Atina Akropolndeki Athena Parthenon Tapna18 ve Propylaiada19 grld zere, yapnn ana ykn tayan d stun sras Dor Dzeninde ina edilmiken, yap duvarlarna yakn olmas nedeniyle zerine fazla yk binmeyecek olan i sra stunlarda Ion Dzeni kullanlmtr20. Ayn dnceden hareketle Antik ada ok katl yaplarn inasnda alt kat taycs olarak Dor Dzeni, st katlar iin Ion veya Korinth Dzeni tercih edilmitir21. Roma mparatorluk Dneminde ise mimaride kullanlan yeni teknikler ve bakm kurallar erevesinde ok katl cephelerin alt katnda sade grnml Dor Dzeni, yerini, ayn oranda yk tayabilecek kapasiteye sahip ve hareketli sslemeleriyle de seyir zevkine hitap eden Kompozit Dzene brakmtr22. Bunun yannda, iilik maliyetinin dk olmas nedeniyle23 nceki dnemler kadar youn olmasa da, Dor Dzeni de tercih edilebilmektedir. Yukarda verilen rneklere benzer farkl cephelerde ayr dzenlerin kullanlmas ile oluan iki dzene sahip yaplar yannda, iki dzenin tek bir cephede birlikte

Coulton 1982, 55-56; Mitchell-Waelkens 1998, 104. Erken Arkaik Dnemden itibaren kullanlmaya balanan cephe dzenlerinin Arkaik Dnemde bir arada kullanldna dair herhangi bir mimari veri bulunmamaktadr. 18 Tapnan batya bakan arka cephesindeki opisthodomosta 4 adet Ion stunu kullanlmtr ( bk. Tomlinson 1963, 143; Coulton 1976, 99; Gruben 2001, 182, Res. 144 ). 19 Dinsmoor 1950, 177, Res. 50; Tanoulas 1996, 114 vd.; Gruben 2001, 195, Res. 154; Wheeler 2004, 11. 20 Benzer bir uygulama Priene Agorasndaki Kutsal Stoada da grlmektedir ( bk. Rumscheid 2000, 74, Res. 56-59 ). 21 Pergamon Athena Kutsal Alan propylaionu ve galerileri ( bk. Radt 2002, 159, Res. 106 ) ve Atinadaki Attolos Stoas ( bk. Lawrence 1996, 198, Res. 344-345 ) bu tr yaplara rnek olarak gsterilebilir. 22 Bunun en ak rneini, yaklak . S. 120 ylnda yaplm olduu dnlen ve imdi Berlin Mzesinde restore edilmi haliyle grlebilen Miletos Kentindeki gney agorann antsal kapsna ait cephede grlmektedir ( bk. Strocka 1981, 17, Res. 12-13 ). 23 Dor Dzeninde kullanlan mimari elemanlarn zellikle de stun balklarnn, Ion, Korinth ve Kompozit Dzende kullanlan mimari elemanlara kyasla daha az sslemeye sahip olmas, hem iilik maliyetini hem de yapm srecini nemli derecede azaltmaktadr (bk. Tomlinson 1963, 139).17

16

4

kullanlmas ile oluan kark sluplu24 cephelere sahip yaplarn Anadolu dnda25 ve Anadoluda26 geni lde kullanlm olduu bilinmektedir. Yaplarn cephesinde hangi dzenin tercih edilecei hususunda en belirleyici etken, dzenlerin belirli oranlar dahilinde yaplarda ne kadar kullanlabilir olduklar ile ilikili grnmektedir27. Erken dnem tapnaklarnda kesin oranlar uygulanmad iin antsal yaplarda ounlukla blgesel etkilerin n plana kt grlmektedir28. Hellenistik Dnemden itibaren, mimaride belli oransal kurallar gelimi ve yaplar kendi iinde saysal uygunluk gsterecek ekilde ina edilmitir29. Roma mparatorluk Dneminde ise yapm tekniinde kesin kurallara bal kalnmakla birlikte, Anadolu geleneinin dna klarak, tapnaklarda malzemenin, topografyann ve maddi imkanlarn izin verdii lde deiik dzenler ve planlar uygulanmtr30.Bu tarz kark dzenin Arkaik ve Klasik Dnemlerde kullanlm olduuna iaret eden herhangi bir mimari veri bulunmam olmasna ramen, Ge Arkaik Dneme tarihlenen ve Harrow Ressam tarafndan krmz figr tekniinde boyanm olan bir Hydria ( bk. Boardman 2002, Fig. 175 ) zerinde Aiol veya Ion balna benzer voltl bal olan bir stun ve bunun stnde triglif-metop frizi grlmektedir. Benzer ekilde, . . 4. yy.n ortalarna tarihlenen bir an krater paras zerinde proskene olabilecei dnlen bir mimari yapnn tasviri vardr ve betimlenen yapda Ion stunlar ve balklarnn zerinde Dor Dzenine ait triglifmetop frizi bulunduu grlmektedir ( bk. Simon-Otto 1973, 122, Res, 1-3 ). 25 Hellenistik Dneme tarihlenen Paestumdaki Korinth-Dor Tapnann cephe sslemelerinde iki slup bir arada kullanlmtr. Stunlar ve stun balklar Korinth Dzeninde iken, fasciasz architrav ve triglif-metop dizisinden oluan yapnn entablature blm Dor Dzenindedir ( bk. Robertson 1943, 204, Fig. 91). Roma mparatorluk ann nemli kentlerinden Petrada Roma mimarisinin bir rn olan Byk Tapnakta, Korinth Dzenine ait stunlar ve bunlarn zerinde triglif-metop frizi kullanlmas ile kark bir slup sergilemektedir ( bk. Kanellopoulos 2004, 230, Fig. 8 ). 26 Anadoluda ise bu tarz uygulama, Hellenistik Dneme tarihlenen pek ok yapda grlmektedir. Priene kuzey stoada Dor stunlar zerinde di srasnn yer almas, Pergamon Athena Kutsal Alannda kuzeybat stoann st kat dzeninde Ion stunlar zerinde triglif-metop frizinin olmas, Assosta kuzey stoann st katnda Dor stunlar zerinde Ion Dzenli entablature kullanlm olmas ( sz konusu yaplar iin bk. Coulton 1976, 218, 276-277 Fig.16 ) rnek olarak gsterilebilir. Ayrca, Adyaman yaknlarndaki Direkkale Kutsal Alannda yer alan ve Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen A Tapnanda grlmektedir ( bk. Hoepfner 1966, 164, iz. 5,7 ). Yapda, stunlar ve stun balklar Kompozit Dzende iken, friz kua triglif-metoplardan olumaktadr. 27 Hermogenes Dor Dzeninde tasarlanm ve mermer malzemesi hazrlanm bir tapna, triglif-metop dizimi ve stunlar arasndaki oranszlk nedeniyle Ion Dzenine dntrmtr ( bk. Vitruvius IV, III, 1 ). 28 Bat Anadolu ve Adalarda Ion Dzeni hakim iken, Kta Yunanistan ve Gney talyada Dor Dzeni hakimdir ( bk. Theuer 1918, 2 ). Blgeler bazndaki etkileim ve geliim iin bk. Winter 1982, 382. 29 zellikle Pytheos ve Hermogenes eserlerinde belirli oranlar uygulamlardr. Bu konu iin bk. Gruben 2001, 429. 30 Roma mparatorluk Dneminde Anadolu ve Kta Yunanistanda ounlukla Hellenistik geleneklere uygun tapnaklar ina edilmesine ramen, Roma mparatorluk Dneminin rn olan ve klasik tapnaklardan farkl plan ve dzen zelliklerine sahip yaplar da ina edilmitir. Bu tapnaklara rnek olarak; Pergamon Serapis Tapna (bk. Bean 2001, 61, Res.11), Pergamon Asklepios Kutsal Alanndaki Zeus-Asklepios Tapna (bk. Anabolu 2001, 41 ), Ephesos Serapis Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 184, Lev. 46 ), Ephesos Hadrianus Tapna ( bk. Freely 2002 b, 111 ) gsterilebilir.24

5

I. A. Ama Yntem Kapsam

Anadoluda Dor Dzenli Tapnaklar balkl almann amac, Kta Yunanistan kkenli olduu dnlen Dor Dzeninin, dinsel yaplar gz nnde tutularak, Anadoludaki yaylm alann tespit etmeye yneliktir. Sz konusu dzene sahip dini yaplarn snrl sayda ina edilmelerinin temel nedenlerinin neler olabilecei zerine aratrmalar yapmak ve elde edilen sonular erevesinde Dor Dzeninin kullanmndaki faktrleri belirlemektir. Ayrca Dor Dzeninin tercih edilmesinde corafi ve ekonomik artlarn, yapnn ina edildii dnemde o blgenin etnik kimliinin veya tapnaklardaki kltlerin ne oranda etkili olduunu tespit etmektir. Tapnaklar blgesel dalm, plan tipleri, kltleri ve tarihsel geliimleri baznda deerlendirip, istatistiki veriler halinde yorumlayarak bir takm sonulara ulamaktr. Konu seiminde tapnak mimarisi zerine younlalmasnn temel nedeni ise, tapnaklarn kukusuz Antik an en grkemli yaplar olmas ve ayn zamanda bu antsal yaplarn estetik kayglar ve belirli bakm kurallar erevesinde31 ina edilmi olmasdr. Dolays ile eer cephe dzenlemesi hakknda bir alma yaplacaksa, bu younlama mutlaka tapnak mimarisi zerine olmaldr. Aratrma yaplrken izlenen yntem ncelikle, hangi kentlerde Dor Dzenine ait tapnaklarn olduunu tespit etmeye yneliktir. Daha sonra, bu yaplarla ilgili yaynlarn toplanp incelenmesidir. nceden incelenen yaynlar nda, aratrma gezileri yaplarak, Dor Dzeninde olduu tespit edilen yaplarn mevcut durumlar yerinde gzlemlenmitir32. almann deerlendirme aamasnda uygulanan metot ise; tezin ana konusunu oluturan ve Anadoluda na Edilmi Dor Dzenli Tapnaklar balkl blmde, Kuzeybat Anadoludan balayp gneye ve buradan da douya doru antik blgeler baz alnarak her tapnak kendi iinde tek tek ele alnmtr. Bu yaplarn kent iindeki konumu, plan, mimari zellikleri, tarihlenmesi, klt gibi konular zerinde younlaarak ve benzerVitruvius eserinde; dzen oranlarnn ve bakm kurallarnn zellikle tapnaklarda kusursuz bir ekilde uygulamas iin zen gsterildiinden bahsetmektedir ( bk. Vitruvius III, I, 4 ). Tapnak cephesinde kullanlan mimari dzenlerin nemi iin bk. Wycherley 1993, 79. 32 Kilikia Blgesindeki Dor Dzenli tapnaklar hari dier blgelerde yer alan tapnaklar, Blmmzce dzenlenen gezilerde yerlerinde gzlemlenmitir.31

6

rneklerle karlatrlarak incelenmitir. Ayrca Tartmal Yaplar bal altnda, Dor Dzenine sahip olup olmad kesin olarak bilinmeyen baz tapnaklar ve Dor Dzeninde ina edilmi olup da ilevi tam anlamyla tespit edilemeyen yaplar zerinde ksa bir deerlendirme yaplmtr. almann Karlatrmal Deerlendirme blmnde ise yaplar, bir btnlk ierisinde, yaylm alanlar, konum, altyap-plan, dzen oranlar, kullanlan malzemeler, tapnaklarn kronolojik dizimi, kltler ad altnda alt balklara ayrp kendi aralarnda ve Anadolu dnda bulunan Dor Dzenli tapnaklarla karlatrarak bir takm sonulara ulamak hedeflenmitir. Yaplarn ayr ayr incelenmesi ve toplu olarak deerlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler almann sonu blmnde ksaca zetlenmitir. Konunun daha kolay anlalabilir ve yorumlanabilir olmas iin, alma tablolar, grafikler, resimler, haritalar ve izimlerle desteklenmitir. almann yazm aamasnda terimsel ifadelerin kada aktarm gibi nemli bir konuda elikiler ortaya kmtr. Trkiyede kullanlan arkeolojik literatrde bir takm terimlerin33 yazm srasnda karlalan belirsizlikler nedeniyle, konu btnl iinde elikilere neden olaca iin, bu terimlerin kk ve byk harflerle yazmnda, alnt metinleri hari, dier tm metinlerde uluslararas literatr dikkate alnmtr. Btn abalara ramen yine de bir btnlk salamak mmkn olmam34 ve elikiler en aza indirgenmeye allmtr.

Baz terimlerin yazmnda kk harfler kullanldnda Herakleia, Aigai, Mysia, Ilion biiminde ifadeler, byk harfle yazldnda ise HERAKLEIA, AIGAI, MYSIA, ILION eklinde bir terminoloji kullanlmaktadr. Fakat Artemis, Aphrodite, Helios, Hemitheia gibi terimler ise byk harfle ARTEMS, APHROTDE, HELOS, HEMTHEA yazldklarnda Trke-ngilizce karm bir ekilde aktarlmaktadr. Konunun zne inilecek olursa yukarda anlan btn ifadeler sonu itibari ile birer arkeolojik terimdir ve terimsel ifadelerde btnlk olumas gerekmektedir. Dolays ile bu mantktan hareket edilmesi durumunda, tanr isimleri de yer ve blge isimleri gibi byk harfle yazldnda Trke karekteri yerine, ngilizce I harfi kullanlmas gerekir. Fakat tanr ve ahs isimlerinde bu tr bir uygulamaya gitmek allmadk bir yntem gibi grnse de, bilimsel bir almada konuyu disipline etmek ve terminolojide tutarllk sergilemek adna nemli ve gerekli olduu iin, bu almada yer alan terimlerin yazmnda uluslararas literatr baz alnacaktr. 34 Herakles, Zeus, Seleukhos gibi kemiklemi baz terimleri Heracles, Zevs, Seleuchos=Selevkos eklinde Trke veya ngilizce yazmak bu terimleri zorlamak anlamna gelecei iin, Greke yazllar dikkate alnarak kullanlmtr.

33

7

II. ANADOLUDA NA EDLM DOR DZENL TAPINAKLAR

II. A. TROAS BLGESNDEK TAPINAKLAR

II. A. 1. Ilion Athena Tapna anakkale linin 30 km. gneybatsnda bulunan ( Har. 1 ) ve gnmzdeki ad Hisarlk olan tepe zerinde yer alan Troia yerleiminin Antik Dnemindeki ad Iliondur. Dokuz tabakadan oluan yerleimin en st tabakas ise Hellenistik-Roma Dnemlerine aittir ve bu tabakann en nemli yaps ise Ilion Athena Tapnadr35. Architravndaki Augustus dnemine ait yazt, tapnan ina tarihi konusunda eitli fikir ayrlklarna neden olmutur36. 16.40x35.70 m. llerinde bir alan zerinde oturan37 ve cephesi douya bakan tapnak mermerden ina edilmi olup, Dor Dzenli tapnaklara zg bir zellik38 olan 3 basamakl bir krepidoma zerinde ykselmektedir39. Stylobate dzlemi 32.40x15.15 m. lsyle 1/2.1 oranndaki yap, 4.50x6.65m.lik dar bir pronaos, 12.35x6.65 m.lik dikdrtgen bir cella ve 2.50x6.65 m.lik opisthodomostan meydana gelmektedir40. Pronaos 1/1.47, cella 1/1.85 orannda iken, opisthodomos ise pronaostan daha kk llere sahip

Akurgal 2000, 121; Hertel 2004, 178, iz.1. Helios kabartmas ve ithaf yaztna gre bu tarihte ina edildii dnlmesine ramen (bk. Webb 1996, 47; Goethert-Schleif 1962, 8; Anabolu 1970, 24), kimi aratrmaclara gre ise yap bu tarihte sadece onarm geirmitir ve asl yapm tarihi Erken Hellenistik dnemdir ( bk. Ayrton 1961, 224; Tomlinson 1963, 134; Rumscheid 1994, 18). .. 3. yy balarnda toplanan yardmlarla bir Athena tapna ve bir tiyatro ina edildii bilinmektedir (bk. Rose 2001, 185). Bu imar faaliyetleri srasnda Lysimakhosun Athena Tapnann yaptrlmas iin verdii ba, kesin tarih vermesi bakmndan toplanan yardmlar iinde en nemli olandr (bk. Tomlinson 1963, 134). Ayrca Seleukos kral Antiokhos Hieraks blgeye hakim olduu dnemde (.. 241229) Athena Tapnan Dor Dzeninde yeni bir portikos ile evirdii ynndeki bilgi, yapnn onarmdan nceki varl hakknda bize somut bilgiler vermektedir. Dolays ile .. 1. yy.n ilk yarsndaki savalar nedeniyle kentte ve Hellenistik tapnakta tahripler meydana gelmitir. Augustus mitolojik bir nedene dayandrarak dier Anadolu kentlerine nazaran, Iliona daha fazla maddi yardmda bulunmu, tapna ve kenti imar ettirmitir (bk. Rose 2001, 183). Ayrca, Kutsal Alana girii salayan propylaion da .. 85 ylndan sonraya tarihlendirilmekte (bk. Orta 2001, 11) ve bu durum . . 1.yy ortalarnda burada youn imar faaliyetleri olduunu gstermektedir. 37 Tomlinson 1963, 134; tapnak bu ller ile1/2 oranna yakn bir plan sergilemektedir. 38 Serdarolu, 2004, 146. 39 Hertel 2004, 189, iz.10. 40 Rose 2006, 149, Fig. 14; Dar pronaos, derin cella ve opisthodomostan oluan yap, bu birimleri ve lleri ile klasik Dor Dzenli tapnaklarda grlen zellikleri yanstmaktadr.36

35

8

olmasna ramen, kendi iinde 1/2.66 oranyla yap btnl asndan orantl bir plan gstermektedir41. Kk Asyadaki Roma Dnemi Dor Dzenine sahip tapnaklarnn en nemlisi olan Ilion Athena Tapna 6x12 stun says42 ile peripteros bir plana ( Tab. 4 ) ve tapnan n ve arka anteleri arasnda ikier adet stuna sahiptir. Cella iinde yan duvarlarda 4, arka duvarda 2 adet yarm stun vardr ( Lev. 1 ) ve arka duvardaki yarm stunlarn tam simetrik olmayanlar opisthodomosta da grlr. Cella duvarlar, Hellenistik Dnem kesme ta iiliinden hi de aa kalmayacak kalitededir. Orthostat srasnn stnde meander motifi ieren ince bir friz vardr ve izodomik duvarlar bunun stnde ykselir43. Tipik bir Dor Dzeni zellii olarak direk stylobate zerine oturan kaidesiz stunlarn gvdeleri 1.25 m. apndadr ve Vitruviusun verdii oranlara dayanarak stun ykseklii stun alt apnn 6 kat yani 7.50 m. olarak kabul edilir44. ou Dor Dzenli yaplarda olduu gibi45, burada da stunlar zerinde 20 yiv yer alr ve balklar en stteki stun tamburu ile birlikte ayn blok zerinde ilenmitir46 ( Lev. 5b-d ). Yine benzer ekilde triglif ve metoplar tek blok halinde ilenmi olup, stun aralarna ikier metop denk gelecek ekilde yerletirilmitir47 ( Lev. 4a ).

Ilion Athena Tapnann plan oranlarn peripteros planl dier Dor tapnaklaryla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 42 Anabolu 1992, 10, Res. 13; Klasik oran, uzun kenardaki stun saysnn ksa kenardaki stun saysnn iki katndan bir eksik ya da bir fazla olmas ilkesine dayanr. Bu yapda ksa kenarlarda 6, uzun kenarlarda 12 stun bulunmas, yani tam iki kat olmas nedeniyle, bu tapnakta klasik orann dna klmtr. 43 Anabolu 1970, 52. 44 Goethert-Schleif 1962, 11; Ayrca bk. Vitruvius IV, III,12. 45 Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimektedir. .. 5. yy.da genellikle stunlar 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). 46 Anabolu 1970, 65. 47 Anabolu 1970, 75; Yapnn tarihi konusunda eitli grler vardr. Stunlar arasna iki metop denk gelecek biimde oranlanarak ina edilmi olmas dikkate alndnda, yap, bu yn ile Hellenistik Dneme damgasn vuran Pergamon Kentindeki l metop sisteminde yaplm olan Hellenistik Dor tapnaklarndan ( bk. Rheidt 1996, 174179 ) ayrlmaktadr. kili metop sistemine nazaran, l metop sisteminin, triglifmetop ile stun dizilii arasndaki uyumsuzluu daha aza indirmi olduu bilgisinden hareketle ve de birbirine bu kadar yakn iki kent arasndaki ilikiler dikkate alnrsa, bu kentlerdeki yaplar arasnda etkileim olmas gerekmektedir. Ilion Athena Tapnann mimari paralar gnmze ulam olan evresi, ayet Pergamon yaplarndan sonra ina edilmi ise, oranlamalarda iyilemeye ynelim olaca iin Pergamon yaplarndaki oranlar benimsemesi gerekirdi. ayet, baz aratrmaclarn ne srd gibi, Ilion Athena Tapnann erken Hellenistik Dnem balarnda yaplm olduu kabul edilirse, tapnaktaki ikili metop sistemi, yapnn Pergamondaki l metop sistemine sahip tapnaklardan sonra deil de, nce yapldna iaret ediyor olabilir.

41

9

Frizdeki metoplarn kabartmalar tapnan en nemli ssleme unsurlardr48, fakat metoplarn ancak %20si gnmze ulamtr49. Bunlardan en nemlisi quadriga zerindeki Helios tasviridir50 ( Lev. 5a ). Bunun yannda metoplarda Tanrlar-Gigantlar sava, Grekler-Amazonlar mcadelesi, Troiann ykl ve Kentauroslar-Lapitler savann konu edildii dncesi vardr51. Olduka ssl tavan kasetleri ile bezenmi olan tapnan peristasis blmmde rozetlerden meydana gelmi olan bir friz vardr. Tapnan at blmnde ise, saaklk ksmn talandrmakta olan sima paralar zerinde kvrk dal bezekleri ve alnlklarn st kenarlarndaki bordrlerde lotus palmet motifleri gibi eitli bitkisel bezeklerle Dor Dzenli yaplarda nadir grlen sslemeler meydana getirilmitir52.

Ilionda Athena Kltnn varl Hellenlerin ilk yazl kaynaklarna kadar dayanmaktadr. Ilyadada, Hekabenin Tanra Athenann tapnana gittiinden ve yalvardndan bahsedilmektedir53. Troiann kurulu efsanesini ve Troia Savan konu edinen antik kaynaklarda gkten inen Palladiondan54 ve Troial Prenses Kassandrann Athena Mabedinden karlp karldndan55 bahsedilmektedir. .. 480 de Pers kral Kserkses56 ve .. 334 de Byk skender57

, seferleri srasnda kente urayp Athena

Tapnana adaklarda bulunmulardr. Kentte yaplan kazlar sonucunda Geometrik Dnemden balayp Arkaik Dnemde de kullanlm olan kutsal alanlar58 bulunmu ve bu alanlarn ana tanra ile ilikili olduu tespit edilmitir59. Ayrca, Athena TapnannYapda uygulanan ssleme program, Parthenon Athena Tapna ile uyumaktadr. Ayrca, her iki yapnn da ayn tanraya adanmas, her iki kutsal alanda Panathenaia festivalleri dzenlenmesi ve iki alann da siyasi birlik merkezi olmas, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde Ilionu, tpk Klasik Dnem Atinas gibi nemli bir merkez yapmaya ynelik abalarn olduunu gstermektedir ( bu konu iin ayrca bk. Rose 2006, 149 ). 49 Schmidt-Dounas 1991, 390; Rose 2001, 182. 50 Goethert-Schleif 1962, 23, Res. 35; Schmidt-Dounas 1991, 375, Res. 46. 51 Schmidt-Dounas 1991, 379, Res. 47; Rose 2001, 182. 52 Anabolu 1970, 65. 53 Homeros, Ilyada VI, 285-313. 54 Konu ile ilgili antik kaynaklar iin bk. Graves 2004, 770; Erhat 2004 233. 55 Strabon XIII, I. 40; Konu ile ilgili dier antik kaynaklar iin bk. Graves 2004, 872; Erhat 2004 17. 56 Herodotos VII, 43; Rose 2001, 180. 57 Strabon XIII, I, 26; Ayrca, Strabon kentten bahsederken, skender Zamanndan nce burada bir Athena Tapna olduunu belirtir. 58 Ilion Kentinin bat tarafnda yaplan kazlarda, ierisinde, Geometrik ve Arkaik Dnemlerde kullanlm ve birisinin Aiol Dzeninde olduu dnlen tapnak bulunan bir kutsal alan ortaya karlmtr ( bk. Rose 2006, 141, Fig. 3-7 ). 59 Rose 2001, 180; Rose 2006, 142, 151; Bat Anadoluda birok kentte ve kutsal alanda grdmz gibi, burada da klt geliimi ksmi paralellik gstermektedir. nceleri kutsal alanlara yerel ana tanra kltleri48

10

yapld Hellenistik Dneme ait kent sikkeleri zerinde klt heykeli eklinde Tanra Athenann tasvirlerinin60 grlyor olmas, sikkelerde betimlenen temann Dor Dzenli tapnan klt heykeli ile ilikili bir tasvir olduu dncesini akla getirmektedir.

Antik an byk tapnaklar gibi Ilion Athena Tapna da hem dini, hem siyasi, hem de iktisadi bir merkezdi61. Troas Kentleri Birlii Koinon yesi kentler dzenli olarak her yl Athena Kutsal Alanna deme yapmaktadrlar62. Biriken fonun denetim ve kullanm hakk birlik yelerinde olmasna karn, idari merkez olma ayrcalndan yararlanarak tapnak ynetimi ve kent halk refah iinde yaamtr.

hakim iken, Greek gleri ve kolonizasyonlar ile birlikte bu kltler, tanr ve tanralar olarak biim ve nitelik deitirmeye balamtr. Muhtemelen burada da ana tanra klt zamanla Athena kltne dnmtr. 60 Morkholm 2000, 283, Res. 652. 61 Tpk Atinada olduu gibi, burada da tanrann onuruna Panathenaia festivalleri dzenlenmitir ( bk. Rose 2006, 148 ). 62 Rose 2001, 184.

11

II. A. 2. Aleksandreia Troas Dor Tapna . . 4. yy.n sonlarnda kurulmu olan63 ve Hellenistik Dnemde Troas Blgesinin en nemli yerleimi haline gelen Aleksandreia Troas Kenti anakkale li, Ezine lesi, Dalyan Ky snrlar iinde yer alr64 ( Har. 1 ). Kentin gneydousunda bulunan tiyatronun dousundaki st terasta Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnak bulunmaktadr65. Dou-bat dorultusunda konumlandrlm olan ve cephesi douya bakan66 tapnak gneyden kuzeye doru ykselen bir yama zerinde ina edilmi olduu iin, yapnn gneyine 1.35 m. yksekliinde kademeli bir poydum yaplarak, dz bir alan yaratlm ve bu kot fark ortadan kaldrlmtr. Ayn ekilde yapnn bulunduu alanda dou-bat ynnde de kot fark vardr ve bu fark tapnan kuzeyine merdivenler yaplarak giderilmitir67. Yap ok tahrip edilmi olduu iin tapnan altyaps tam olarak bilinmemektedir. Fakat mevcut durumdan anlald kadaryla, tapnak bir podyum zerinde ykselmektedir. Tapnan dousunda bulunan ve podyum ile ayn ykseklie sahip basamakl krepis de dahil olmak zere, yapnn uzunluu 29.60 m., genilii ise 14.50 m.dir ve stylobate lleri ise 27.40x14.10 m.dir68 ( Lev. 6a ). Hem yapnn ana lleri hem de stylobate lleri incelendii zaman, tapnan plannn 1/2 oranna uygun olarak yapld anlalmaktadr ( Lev. 6b ). Pronaos, cella ve opisthodomostan69 meydana gelen tapnan altyaps ve duvarlar gzenekli ky tandan ( Lev. 6c ) mimari elemanlar ise mermerden yaplmtr. 0.30 m.Byk skender'in komutanlarndan Antigonos tarafndan Antigoneia ad ile . . 310 ylnda bir kaplca kenti olarak kurulan yerleim, . . 3. yy.da Lysimakhos tarafndan evre ehir halklarnn buraya getirilmesiyle geniletilmi ve bu tarihten sonra Aleksandreia Troas olarak anlmaya balanmtr ( bk. Freely 2002b, 11 ). Ayrca Bk. Strabon XIII, I, 26. 64 Akurgal 1985, 62. 65 Bayburtluolu 1976a, 11; Schwertheim 2006, 11, Res. 1. 66 Tapnan bakt panoramada r Da ve bu dan yamacnda kurulmu olan Neandreia Kenti grlmektedir ( bk Pohl 1999, 85 ) . 67 Pohl 1999, 86. 68 Pohl 1999, 87. 69 Anadoluda ina edilmi peripteros planl Dor Dzenli tapnaklarda genelde opisthodomos olmad grlr, sadece Ilion Athena Tapna ( bk. Goethert-Schleif 1962, 23, Res. 35 ) ve Aleksandreia Troas Dor Tapnanda ( bk. Pohl 1999, 89 ) opisthodomos bulunmaktadr.63

12

yksekliinde i bkey bir profil zerinde ykselen ve 1.00 m. genilie, 1.00 m. ykseklie sahip olan kuzeybat ante blou insitu olarak bulunmutur. Bu insitu blok ile stylobate kuzey kenar aras 2.40 m.dir ve bu yapnn yan pteroma geniliini vermektedir. Ayn ekilde ante blou ile stylobate bat kenar aras ise 3.00 m.dir ve bu da dar yzlerdeki pteron geniliini oluturmaktadr70. Yap tahrip olduu iin sadece kuzey tarafta cella duvarna ait izler grlebilmektedir ( Lev. 6a ).

Tapnan cephe dzeni konusunda bilgi verebilecek ok az sayda mimari blok gnmze ulamtr. Bu malzemeler arasnda Tapnan dou ve kuzey tarafnda bulunmu olan dz architrav bloklar ve alt ap 1.10 m. olan stun tamburlar71 olduka nemlidir. Bu malzemelerin llp oranlanmas sonucu, tapnan 6x11 stunlu peripteros plana sahip olduu anlalmtr72 ( Tab. 4, Lev. 1 ). Tapnan ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kentin . . 4. yy.n sonlarnda kurulduu73 dnldnde tapnan bu tarihten sonra yaplm olmas gerekmektedir74 ( Tab. 6 ). Klt konusunda ise herhangi bir yazl veya arkeolojik bulgu olmad iin, tapnan hangi tanr ya da tanrlara adanm olduu bilinmemektedir. Kent sikkeleri zerindeki tasvirlerde75 ve kentte bulunmu olan yaztlarda76 grld zere Athena, Zeus, Herakles, Dionysos, Asklepios ve Apollon yerleimde klt sahibi tanrlardr ve konuyu oluturan Dor Dzenli tapnak da bu tanrlardan biri veya birka ile ilikili olabilir.

Pohl 1999, 87. Pohl 1999, 89. 72 Mitchell 1998, 139. 73 Akurgal 1985, 62. 74 Pohl 1999, 93. 75 Sikkeler zerinde Apollon, Athena ve Herakles tasvirleri grlmektedir ( bk. Grace 1932, 229, Fig. 1-5; Meadows 2004, 58 vd., Res. 3 ). 76 Ayrca, yerleimde bulunmu bir yaztta, kente ait topraklar iinde bir Serapis Tapna olduundan bahsedilmektedir ( bk. Ricl 1996, 8 ).71

70

13

II. A. 3. Assos Athena Tapna

Troas Blgesinde yer alan Assos Antik Kentinin ( Har. 1 ) en nemli yaplarndan birisi ve .. 6. yy.n ikinci yarsnda77 ina edilmi olan Athena Tapna, Anadoluda bilinen ilk Arkaik a Dor mimari rnei78 olmas nedeniyle, mimarlk tarihi asndan olduka nemli bir yapdr. Bunun yannda, kabartmal friz ve ssleme elemanlar gibi Ion mimari elerinin Dor mimarisine kullanld ilk rnektir79 ( Lev. 7b,e-f ). Ayrca, opisthodomossuz tek meknl i blm ile de gl bir Anadolu mimarl etkisi tamaktadr80.

Assosun kendine zg yerli andezit tandan yaplan tapnak iin akropoln yzeyi dzeltilmi ve yap, giri cephesi Anadolu geleneine81 uygun olarak douya bakar biimde, kuzeybatgneydou ynnde oturtulmutur82. Dikdrtgen planl bir iyap ile dta onu evreleyen tek sra stundan oluan ve 6x13 stunlu peripteros plana ( Tab. 4, Lev. 1 ) sahip tapnak iki basamakl bir krepise oturmaktadr83 ( Lev. 7a-b ). Bu iki basamakl ykselti douda bir podyum biimini alr. Basamaklar 0.28 m. yksekliindedir ve rht yzeyine, kabartma olarak polygonal desen yaplmtr. Stunlarn oturduu stylobate yzeyi 30.00x14.00 m. llerinde ve 1/2.15 oranndadr. yap 22.00x8.00 m.

Yapnn mimari-heykeltralk eserleri stilistik adan incelendiinde, tapnak .. 530-520 arasna tarihlenmektedir ( bk. Ayrton 1961, 222; Boardman 2001, 179, Fig. 216; Serdarolu 2005, 86 ). 78 Son yllarda Burgazda yaplan almalarda Arkaik bir kutsal alan tespit edilmitir. Tanr Apollona adanm olan bu kutsal alanda Dor Dzeninde ina edilmi bir tapnan izleri grlmektedir ( bk. Tuna 1998, 123 ). Sz konusu kutsal alann Erken Arkaik Dnemden beri kullanld tespit edilmesine ramen, Arkaik tapnak ile ilgili her hangi bir iz bulunamamtr. Alandaki sz konusu tapnak ise Hellenistik Dnemde ina edilmitir ( bk. Tuna-Berges 2002, 93, ek. 2 ). Ionia Blgesinde yer alan Myus Kentinde Apollon Termintheusa adanm Dor Dzenli bir tapnak bulunmakta ve bu yap Ge Arkaik-Erken Klasik Dneme tarihlenmektedir ( bk. Marchese 1976, 89 ). Fakat tapnaktan gnmze sadece temel izleri ve birka stun tamburu ulamtr ( bk. Weber 1965, 50, iz. 2 ). Dolays ile bu yap hakknda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Assos Athena Tapnandan sonra ina edildii bilinmektedir. Her iki tapnak da Arkaik Dnemle balantl olmasna ramen, Assos Athena Tapna hala Anadoluda ina edilmi ilk Dor Dzenli yap olarak kabul edilmektedir ( bk. Dinsmoor 1950, 88; Wescoat 1987, 556; Serdarolu 2005, 87 ). 79 Dinsmoor 1950, 88. 80 Serdarolu 2005, 87. 81 Bean 1999, 116. 82 Steele 1992, 75. 83 Serdarolu 2005, 87; yerine iki basamakl krepis uygulamas, Pergamon Athena Tapnanda da ( bk. Radt 2002, 165 ) vardr ve her iki yap da bu zellii ile klasik Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmaktadr. Assos Athena Tapna ile yaklak ayn tarihlerde ina edilmi Delphi Athena Pronaia Tapnanda da iki basamakl krepis kullanlmtr ( bk. Gruben 2001, 95, Res. 72 ).

77

14

boyutunda ve 1/2.8 oranndadr84. Pronaos i genilii 6.65 m., derinlii 3.30 m.dir. Girite anteler arasnda iki stun vardr85 ( Lev. 1, 7a-b ). Bu stunlar 0.91 m. apnda ve 18 oluklu Dor stunlardr86. 6.65x17.71 m. llerindeki cellaya 1.65 m. geniliindeki kapdan girilmektedir ve muhtemelen bu kap ift kanatldr. Duvar talar sklerek baka yaplarda kullanlm olduu iin, bugn 0.66 m. kalnlndaki cella duvarnn sadece stylobate zerindeki izleri grlmektedir ( Lev. 8a ). Yapy eviren stun sras klasik orana uygun olarak 6x13 dr. Toplam 36 stunun 32sinin bal bugn salam olarak bulunabilmitir87 ( Lev. 8b-c ). 4.30 m. yksekliindeki balksz stunlar, balkla birlikte 4.78 m. ulamaktadr. Stun ykseklii stylobate geniliinin 1/3dr. Stunlar ( Lev. 8e ) 0.60 m.den 1.40 m. kadar deien ykseklikteki paralardan olumaktadr. En alt ap 0.91 m., en st ap ise balk altnda 0.64 m.dir ve stunlarda entasis belirgindir. Stunlar 16 olukludur ve arris stylobate kenarna dik gelmektedir. Stunlar aras, dar yzeylerde merkezden merkeze 2.61 m., yanlarda 2.45 m.dir. Stun sras ile cella duvar aras pteroma geni braklmtr88.

Assos Athena Tapna plan asndan Arkaik Dnem zelliklerini yanstmasna ramen, mimari zellikleri dikkate alndnda bunlar sylemek gtr. nce har tabakas iine siyah ve beyaz mermer paracklar yerletirilerek yaplan zemin mozaii daha ge dnem zellikleri gstermektedir89. Cellann zeminini oluturan mozaik ve kaide zerinde duran tanrann klt heykeli gnmze ulamay baaramamtr. Tapnan d cephe mimari elemanlarnda biri olan stun balklarnn ekhinus blm . . 6. yy. Dor balklarnn bask yass profiline sahiptir90. Stun balklar zerinde balayc ve tayc olarak architrav vardr. Architrav bloklar 2.40 m. ile 2.60 m. arasnda boyutlardadr ve balklarn merkez noktasnda kenetle birbirlerine balanmlardr.Assos Athena Tapnann plan oranlarn peripteros planl Dor Dzenli dier tapnaklarla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 85 Serdarolu 2005, 88. 86 Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimektedir. .. 5. yy.da genellikle stunlar 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). 87 Wescoat 1987, 556; Mitchell 1990, 94. 88 Wescoat 1987, 557-558. 89 Serdarolu 2005, 88. 90 Balklar birbirine benzemek birlikte, detaya inildii zaman her baln profili dierlerinden farkldr ( bk. Serdarolu 2005, 89; Wescoat 1987, 558, Fig. 8, 9a-c, 10, 11, 12 ). Bu da yapnn farkl ellerden ktn gstermektedir.84

15

Architrav zerinde Dor Dzenine yabanc ve Anadolu mimarisine uygun kabartmal frizler ilenmitir91. Her iki dar cephede de ortada iki sfenks kompozisyonun merkezini oluturur ( Lev. 7e-f ). Sol tarafta Herakles-Kentauroslar mcadelesi, sa tarafta ise atllar, ritel halindeki figrler ve kede Triton ile mcadele eden Herakles ilenmitir. Dier yanlarda ise geyie saldran aslanlar, ziyafet sahnesi (symposion) gibi konular ilenmitir. Kabartmal olmayan architrav bloklarnn da bulunmu olmas ( Lev. 7d-e ), tm styapda friz olmadn gsterir92. Architrav zerinde Dor Dzenin tipik esi olan triglifler yer alr ( Lev. 8d ). Triglif aralarndaki boluklar metop levhalar yerletirilerek birbirleri ile btnletirilmitir. Tapnan metop levhalar zerine yaban domuzu, kentauros, karlkl iki erkek figr, sfenks, atllar, yaran atletler kabartma olarak ilenmitir93 ( Lev. 7f ). Metop talar, bir Aiol mimarlk esi olarak Lesbos yapra motifiyle bezenmitir94. Tapnan alnlnda kabartma ya da bezeme yoktur95. gen alnln tepesinde spiral bezekli bir tepe akroteri, alnlk ularnda da sfenks veya grifon eklinde ke akroterleri vardr. Yapnn oturduu dzlemden alnln u noktasna kadar olan ykseklii 12.50 m. kadardr. at rts ise ok iyi kalplanm ve frnlanm boyal kiremitlerden oluuyordu96.

Frizin kabartmal olmas ilgin bir zellik oluturmaktadr. Dor Dzenindeki Girit Prinias Tapnanda da byle friz vardr ( bk. Robertson 1943, 56 ). Assosa yakn bir noktada bulunan Thasos Adasnda, kent duvarlarna ait kaplarda Ge Arkaik stilde yaplm kabartmalar bulunmaktadr ( bk. Boardman 2001, 179 ). Thasos kabartmalar ile Assos Athena Tapna kabartmalarnn ayn blgenin ve ayn dnemin rn olmas, Anadolu ve Kuzey Mezopotamyada Hitit, Asur ve Pers mimarisindeki orthostatlar zerinde var olan friz geleneinin bir devam ve Antik a tapnaklarnda uygulanan friz iin gei unsuru olarak grlmelidir. 92 Dinsmoor 1950, 87; Boardman 2001, 179, Fig. 216. 93 Tapnan yapmnda kullanlan andezit ta, koyu renkli ve ince iilie elverisiz bir tatr ( bk. Gney 1994, 33 ). Kullanlan tan bu kadar sert olmasndan dolay, ayn dnemin dier kabartmalarna oranla, frizlerde tanrlarn ve yar tanrlarn yklerini anlatan kabartmalarn iilik kalitesi daha dktr. 94 Benzer ekilde Dor Dzeninde olup, Aiol etkileri gsteren bir dier yap Lesbos Adasndaki Apollon Bresaeus Tapnadr ( bk. Dinsmoor 1950, 88 ). Arkaik Dnemde zellikle Kuzeybat Anadoluda Aiol mimarisi etkin ekilde kullanlmaktadr. Bunun bir yansmas olarak Assos Athena Tapnanda bu gibi etkileri grmemiz; Dor ve Ion Dzeninin oluumu ve geliiminde, Aiol Dzeninin varln gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca Kta Yunanistan kkenli Dor Dzeninin Anadoludaki kullanmnda, yerel mimari unsurlarn etkisiyle klasik birimlerden ve ssleme unsurlarndan farkl olarak deiik eitlemeler ile karlamamz asndan nemli bir rnektir. 95 Antik a boyunca ina edilmi Dor Dzenli tapnaklar incelendiinde; tapnak alnlklarnn plastik eserlerle ssl olduu grlr, Ion Dzenli tapnaklarda ise alnlk bo braklmaktadr. Dor Dzenli Assos Athena Tapnann alnlnn bo braklmas, tpk architrav zerinde kabartmal sslemelerin ilenmesi gibi, bir Ion mimari geleneini yanstmaktadr ( bk. Boardman 2001, 179 ). 96 Serdarolu 2005, 93.

91

16

Tanra Athenann Assos Kentinin ba tanrs olmasndaki nedenleri incelersek; Assos ile Atina kentleri arasndaki ilikilere bakarak yorumlamak bizi daha doru sonulara gtrecek gibi grnmektedir. .. 6. yy.da iki kent arasnda sk bir iliki vardr97. Bunun yannda Assosun erken dnem sikkeleri zerinde tpk Atina da olduu gibi miferli Athena ve Medusa ba tasvirleri grlmektedir98. Ayrca Assos ve Atina .. 478 ylnda kurulan Attika Delos Birliinin kurucu yeleri arasnda yer almaktadr99.

Boardman 2001, 179. Serdarolu 2005, 33. 99 Assos ve Atina gibi, Smyrna, Phokaia ve Miletos Kentleri de birliin kurucu yeleri arasnda yer almaktadr ( bk. Serdarolu 2005, 14, 30 ) ve bu kentlerin de ba tanrs Athenadr.98

97

17

II. B. MYSIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. B. 1. Pergamon Athena Polias Tapna Hellenistik Dnemin nemli merkezlerinden birisi olan Pergamon Kentinde ( Har. 1 ) ok sayda tapnak bulunmaktadr. Bunlarn arasnda gerek klt gerekse konumu nedeniyle Athena Polias Tapna n plana kmaktadr100. Akropol zerinde, Zeus Sunann 24.00 m. stndeki terasta kurulmu olan kutsal alan, kentin hem ekonomik hem de siyasi ve askeri g bakmndan parlak zamanlarn yaad101 Hellenistik Dneme tarihlenmektedir.

Athena Polias Kutsal Alannda Ge Antik ada bir kilise ina edilmitir ve bu durum sonucunda antik tapnaktan hibir iz kalmamtr102. Tapnan malzemesi ile yaplm olan Bizans kilisesinin duvarlar yklnca iinden birok antik kalnt karlmtr. Bunlardan yaztl bir stun parasnda, Bunu Artemonun olu senin iin dikti ey Tritondan doan tanra cmlesine gre kalenin en eski kutsal blgesi olan bu yerin Athena Poliasa adanm olduu anlalmtr103.

Tapnaa kentten ve uzaklardan egemen bir gr salamak iin cephesi, Klasik Dnem Hellen tapnaklarnda olduu gibi douya deil de gneye bakmaktadr104. Her biri 0.24 m. yksekliinde iki basamakl bir krepis zerine105 oturan tapnak geniliinin 13.00 m., uzunluunun ise 22.50 m.106 olmasyla, genel planda 1/1.70 oranna sahiptir. Pronaos ve celladan oluan yapnda opisthodomos uygulamasnn varl tam olarak bilinmemekte,100 101

Freely 2002b, 27. Tapnak .. ge 4. yy.a tarihlenmesine ramen, Kutsal Alandaki pek ok yap Hellenistik Dnem ilerinde yaplmtr ( bk. Schalles 1985, 2 ). 102 Tapnan kuzeyini kaplayan, douya doru devam eden bir kilisenin mermer demesi kazlarda bulunmutur. .S. 6. yzylda ina edilen bu kilise yznden tapnak, temellerine kadar sklm olarak ortaya karld halde, Dr. R. Bohn yapt bir alma ile burasnn restitsyonunu yapmay baarmtr ( bk. Radt 2002, 165 ). 103 Bean 2001, 54. 104 Klinkott 1989, 278, Fig, 2; Gneye bakmas olaslkla byk sunakla ilikisinden kaynaklanmaktadr. Ayrca bk. Bean 2001, 55; Radt 2002, 164. 105 Assos Athena Tapnanda ( bk. Serdarolu 2005, 87 ) olduu gibi Pergamon Athena Tapnann da Klasik Dor Dzenli tapnaklardan farkl olarak iki basamakl krepise sahip olmas, her iki yapnn da blgesel bir yaknlk ve benzerlikler tadn gsterir. 106 Baz yaynlarda, tapnan 12.27x21.77 m. llerinde olduu belirtilmektedir ( bk. Tomlinson 1963, 134).

18

tapnak ile ilgili yaynlarda farkl plan tipleri olduu grlmektedir107. Cephesinde 6, yanlarnda 10 stun bulunmas108 nedeniyle peripteros plan sergileyen yapnn pronaosunda iki adet stun bulunmaktadr109 ( Lev. 1 ).

Yapy evreleyen ve ap 0.75-0.60 m. arasnda olan be paral yivsiz stunlarn ykseklikleri 5.25 m.dir. Stunlar zerinde, ykseklikleri 0.29 m. olan ve tapnak alannda birka tanesi grlebilen mermer balklar ( Lev. 9b-c ), bunun stnde 0.48 m.lik architrav ve 0.21 m. olan geison bulunuyordu. Yaplan incelemeler, bu tapnan peripteral yani evresinin stunlu olduunu ve cellann enine ikiye blnm olduunu gstermektedir110. Ayn zamanda tapnan bir suna olduunu da gneyindeki izler gstermitir. Hellenistik Dnemin Dor mimari biimine uygun andezit tandan111 yaplan tapnan l dzeninin Philetairos ayana112 gre olmas da dikkat ekicidir. rnein st basamaktaki cephe uzunluu 12.25 m. 35 ayaa, stun ykseklikleri ise 5.25 m. 15 ayaa uymaktadr113. l metop sisteminde cephe dzenlemesine sahip olmas114 ( Lev. 9a ) Hellenistik Dnemde Pergamonda Dor Dzeninde ina edilmi yaplarda grlen bir zelliktir115.

Grubenin yaynnda, tapnak opisthodomossuz olarak gsterilirken ( bk. Gruben 2001, 464 Res. 344 ), Radtn yaynndaki planda, tapnan, arka tarafta ierisinde iki adet stun barndran opisthodomosa sahip olduu grlr ( bk. Radt 2002, 165, Res. 114 ). ayet yapda opisthodomos uygulamas var ise opisthodomosa sahip olmasyla Anadoludaki Dor tapnaklar arasnda tekil rnek olan Ilion Athena Tapna ( bk. Rose 2006, 149, Fig. 14 ) ile birlikte bu uygulamann grld ikinci rnei oluturacaktr. Hatta bu iki yap kronolojik olarak ele alndnda, opisthodomosa sahip Anadoludaki ilk Dor Dzenli tapnan Pergamon Athena Tapna olabilecei sonucu ortaya kar. 108 Tapnak 6x10 stun says ile Anadoludaki dier Dor Dzenli peripteros rneklerden ayrlmaktadr. 109 Robertson 1943, 330. 110 Hansen 1972, 406; Celladaki bu blnmlk tapnakta iki ayr tanrya tapnld grn ortaya karmtr. Temenos propylaionunda yer alan sembollerden dolay Athenann yannda Zeusa da tapnlm olduunu dndrmektedir. Fakat yukar Agoradaki Zeus Tapnann varl bu gr zayflatmaktadr. 111 Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklarda mimari dzen tercihinde n plana kan nemli bir neden; kullanlan malzemenin ta iiliine ne kadar uygun olduudur. Burada ve birok dier rneklerde grdmz gibi mermer dnda yerel talar kullanlrken Dor Dzenleri tercih edilmitir ( r. Assos Athena Tapna- Andezit Ta, Aigai Demeter Kore Tapna-Trakit Ta, Herakleia Athena Tapna-Gnays Ta ). Bunun nedeni; bu dzene ynelik sslemeler yaplrken, Ion ve ya Korinth Dzenine oranla daha az iilik gerektirmesidir. nk yerel talar, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. 112 Bu l sistemi Hellenistik Dnemde Pergamon krallar tarafndan kullanlan resmi bir l sistemidir. Bir Philetairos Aya yaklak 0.35 m. ye denk gelmektedir. 113 Webb 1996, 57. 114 Coulton 1976, 117; Rheidt 1996, 170, Res. 9. 115 Akurgal 1985, 26.

107

19

Tapna evreleyen temenos116 tanraya adanm antlarla doldurulmutur. Bunlardan en nemlileri Kral Attalos tarafndan diktirilen Byk Athena heykeli ve Galatlara kar kazanlan zaferi simgeleyen ve Epigonos tarafndan yaplm olan Galatlar Grubudur117. I. Attalosun kardeleri Eumenes, Attalos ve anneleri Apollonis ile Athena Polias rahiplerinin heykelleri ve adaklarnn burada bulunduu kaidelerinden anlalmaktadr. Roma mparatorluk Dneminde kutsal alana birok imparator adna ant dikilmitir118. .. 3. yy.da yapld dnlen tapnan ina tarihi hakknda eitli grler vardr. I. Attalos kutsal alanda bir takm dzenlemeler yaparak eitli adaklarda bulunmutur. Buna dayanarak yapnn ina tarihi olarak .. 3. yy.n ortalarn119 neren grler olmasna ramen, son yaplan aratrmalar Byk skenderin Pers asll cariyesi Barsine tarafndan, ocuklar Herakles adna .. 330-325 arasnda yaptrlm olabileceini gstermektedir120. Pergamonun mitolojik dneminden beri var olduu kabul edilen Athena klt121 iin kurulan en eski mabet Athena Polias Tapnadr. Tapnan stunlarnn biri zerinde bulunan Lydia yazt122 ve bloklar birletiren krlangkuyruu biimli kenetlerde ( Lev. 9d ) grlen ahap kullanm123 yapnn kkeninin erken dnemlere kadar uzandn gstermesi bakmndan nemlidir.Temenosun giriinde gsterili bir propylaion yer alr. Alann uzunluu gneyde 90.00 m. kuzeyde ise 74.00 m. dir. Genilii ise 70.00 m.yi bulmaktadr ( bk. Orta 2001, 44 ). Temenos kuzeydoudan gneye doru eimli bir kayalk alan zerindedir. Kayalarn yontulmas ve alak yerlerin doldurulmas ile dzlk elde edilmitir (bk. Radt 2002, 165 ). 117 Attalos Hanedanl Pergamonu ikinci bir Atina yapmak iin eitli politikalar gtmlerdir ( bk. Schalles 1985, 4 ). Bu politikalardan birisi Tanra Athenay tpk Atinada olduu gibi ba tanra ilan edip onuruna Panathenaia enlikleri dzenlemeleridir. Ayrca kazanlan zaferleri nikephoros sfatyla Athenaya adamalar ve her zaferi Hellenlerin barbarlara kar ulusal bir zaferiymi gibi gstererek ulusal nderlie soyunmu olmalardr ( bk. Radt 2002, 160 ). 118 Alann ortasnda ap 3.13 m olan yuvarlak bir altlk zerine mparator Augustus iin bronz bir ant dikilmitir. Yine burada 12 kk bronz heykel tayan basamak vard. Ondan sonra gelen imparatorlar adna da antlar dikildii bilinmekle birlikte, Hadrianusa ithaf edilen yuvarlak altlkl bir anta ait izler bulunmutur ( bk. Radt 2002, 161; Smith 2002, 104105, Res. 118122 ). 119 Ayrton 1961, 224; Tomlinson 1963, 134. 120 Schalles 1985, 16; Radt 2002, 157; Ayrca tapnan Anadoludaki Dor Dzenli tapnaklar arasndaki kronolojik yeri iin Tablo 6ya baknz. 121 reten 2003, 72; Athena Kltnn Pergamona gelii Zeus Sunann i frizinde ilenmitir. Heraklesin sevgilisi ve Pergamonun mitolojik kent kurucusu Telephosun annesi olan Argoslu Prenses Auge kendi memleketinde Athena rahibesidir ve Pergamona gelirken Athena Kltn yannda getirmitir ( bk. Radt 2002, 157 ). 122 Radt 2002, 157. 123 Radt 2002, 157.116

20

Pergamon Kenti iin Athena Klt olduka nemlidir. Kltn kente getirili hakknda bilge veren ve . . ge 2. yy.a tarihlenen bir yazt bulunmutur124. Polias sfat, kentlerin ve kasabalarn koruyucusu anlamna gelmektedir125. Dolays ile bu tapnan, tpk Atinada olduu gibi126 Athena Poliasa adanmasnn nedeni tanrann kentin ba tanrs ve koruyucusu olmasndan kaynaklanmaktadr. Tapnan ina edildii Erken Hellenistik Dneme ait Pergamon sikkelerinde ska tasvir edilmi127 olan Tanra Athenaya, kentte, 5 isim altnda tapnlmtr. Bunlar; Athena Polias, Athena Nikephoros, Athena Areia, Athena Tritogeneia ve Athena Pallasdr128.

reten 2003, 73. reten 2003, 78. 126 Attalos Hanedanl Pergamonu ikinci bir Atina yapmak iin eitli politikalar gtmler ve bu politikalardan birisi de ayn tanraya ayn sfatla ba tanr olarak tapmalardr ( bk. Radt 2002, 172 ). 127 Morkholm 2000, 105, 141, Res. 268, 408-410. 128 reten 2003, 72.125

124

21

II. B. 2. Pergamon Hera Basileia Tapna Yukar Gymnasiumun stnde birbirine paralel iki adet dar terasta, Zeusun kars Herann kutsal alan bulunur129. Bu teraslardan stte olan tapna, dier teras alan ise ana yaplar tayordu. Bu alan batda yuvarlak eksedra ve douda stunlu galeri ile evrelenmi bir tapnaktan meydana gelir130 ( Lev. 10a ). Tapnak architrav zerindeki adak yaztna ( Lev. 10c ) gre II. Attalos tarafndan ina ettirilmitir131. Architrav zerindeki yaztn evirisi, Kral Attalosun olu Kral Attalos Kralie Heraya adad eklindedir132. 6.76x10.13 m. lleriyle133 1/1.50 oran sergileyen yap, klasik Hellen tapnaklarndan farkl olarak kuzey-gney dorultusunda uzanmakta ve cephesi gymnasiumun bulunduu gney tarafa bakmaktadr134 ve bu alanda tapnakla balantl kk bir sunak bulunmaktadr. Sz konusu sunan oturduu dzlem ile tapnan stylobate dzlemi arasnda 2.45 m.lik kot fark vardr135 ( Lev. 10b ). Yapya ulamay salayan ve her bir krepisi ortalama 0.20 m. yksekliinde olan 12 basamakl bir n merdiven136 ( Lev. 11b) ile bu kot fark ortadan kaldrlm ve tapnaa antsal bir grnm kazandrlarak, ayn teras zerindeki dier yaplardan syrlp, tapnan n plana kmas salanmtr. Tapnak ve sunan bulunduu alann girii bat tarafndadr ve yaklak 3 m. aada yer alan terasa almaktadr. Bir Roma podyumlu tapna ile hemen hemen ayn zellikler sergileyen yap prostylos tipi bir plana sahiptir ( Tab. 4, Lev. 2 ) ve cellas 5.80x6.80 m. llerinde137 olmasyla 1/1.17 oranndadr ve kareye yakn bir planda yaplmtr.Klinkott 1989, 278. Radt 2002, 184. 131 Tomlinson 1963, 134; Rumscheid 1994, 36. 132 Radt 2002, 184; reten 2003, 68; Architrav zerindeki yaztta, Kralie=Basileia yazmasndan dolay tapnak Hera Basileia Tapna olarak anlmaktadr. 133 Tomlinson 1963, 134. 134 Schazmann 1923, 104; Tapnak cephesinin gneye bakmas, sz konusu dini yaplarn evrelerindeki dier kamu yaplar ile olan uyumunu yanstmas bakmndan nemlidir. Vitruviusun da belirttii gibi ( bk. Vitruvius IV, V 2 ) tapnaklarn cephesi, halkn bu yaplar grebilmesi iin gnlk yaamn son derece hareketli olduu kamu yaplarna bakar tarzda ina edilmektedir. Benzer ekilde Dor Dzenindeki Sidyma Sebasteionunun cephesi de kent agorasnn bulunduu gneybatya bakmaktadr ( bk. Serdarolu 2004, 75 ). 135 Schazmann 1923, 103. 136 Benzer uygulama . . erken 1. yy.a tarihlenen Sagalassos Dor Tapnanda grlmektedir ( bk. MitchellWaelkens 1987, 42 ). 137 Schazmann 1923, 107; Robertson 1943, 209.130 129

22

Architrav bloklarnn alt tarafnda soffit bezemeleri olmasndan dolay yap Ion mimari zellikleri gsteren Dor Dzenli bir tapnaktr. Grnen malzemeleri mermer ( Lev. 11a ), gz nnde olmayan blmleri yerel andezit tandan yaplm138 olan tapnan mermer mimari paralar olduka salam durumdadr. Bu paralar arasnda 18 yivli stun tamburlar, architrav ve triglif-metop bloklar, alnlk ve akroter paralar grlmektedir139. Sz konusu mimari malzemeler yardm ile stunlarn yaklak 4.50 m. yksekliinde olduu ve yapda l metop sisteminin kullanld anlalmaktadr140 ( Lev. 10a,c ). Cella tabannda, bordr niteliindeki kalntnn iinde bantlarla sarl girlandlar ve bunlarn evresinde siyah-beyaz bir dalga kua olan ve Hellenistik Dneme tarihlenen bir mozaik paras bulunmu ve sonraki bir dnemde bu mozaiin yerine mermer demeler yerletirildii anlalmaktadr141. Cellann iinde arka duvarn nnde bir knt yaplarak muhtemelen Herann klt heykeli iin bir alan oluturulmutur. 1909 da yaplan kaz almalarnda, bu kntnn hemen solunda byk boyutlu bir erkek heykeli bulunmutur. Hera Tapna iinde bulunan bu heykel nceleri tanrann kocas Zeus olarak yorumlanmtr142, daha sonraki grler ise bir takm nedenlerden dolay heykelin Zeusa deil de, Kral II. Attallosa ait olduu ynndedir143. Kent sikkelerinde tasvirleri grlmeyen Herann kentin dier tanr ve tanralarna oranla klt pek yaygn deildir. Kentte Hera kltne ilikin bulgular Tanrann kutsal alan dnda, sadece tapnan inasndan sonraya tarihlenen iki yazt zerinde tespit edilmitir144. Dolaysyla, II. Atallosun kutsal alan yaptrm olduu tarihe kadar, Pergamonda Herann klt olmad anlalmaktadr. Sz konusu kutsal alan, Hera kltne hizmet etmekten ziyade kraln kendi propagandas iin yaplm bir ant olarak dnlmelidir145.Radt 2002, 184. Schazmann 1923, 105; Akurgal 1985, 90. 140 Rheidt 1996, 179, Res. 18; Pergamondaki Hellenistik Dnemde ina edilmi Dor Dzenli yaplar l metop dizimine sahiptir ( bk. Akurgal 1985, 26 ). 141 Rumscheid 1994, 37; Radt 2002, 185. 142 Schazmann 1923, 109. 143 Robertson 1943, 159; Freely 2002b, 32; Radt 2002, 185. 144 reten 2003, 69. 145 Radt 2002, 186; Bir baka dnce ise Hera Basileia Tapnann, II. Attalosun ei Kralie Apollonise ithafen yaptrld ynndedir ( bk. Hansen 1972, 414 ).139 138

23

II. B. 3. Pergamon Zeus Tapna ok sayda terasa blnm yukar agorann bat tarafnda yer alan yap yaknnda bulunan bir yaztn da146 gsterdii gibi ve benzer rneklerinden147 de bildiimiz zere tipik bir agora tapna olarak Zeusa adanmtr. Son zamanlarda yaplan aratrmalar nda Dor Dzeninde ina edilmi olan Zeus Tapnann . . 3. yy.n son eyreinde I. Attalos dneminde yapld dnlmektedir148.

Mermerden ina edilmi olan tapnan cephesi douya bakmaktadr. Yap 12.30x7.70 m. llerinde ve 1 m. yksekliinde bir podyum zerinde ykselmektedir149. n cephesinde drt stun olmas nedeniyle prostylos150 bir plan sergileyen ( Lev. 2 ) tapnan stylobate lleri 11.70x7.10 m.dir. Cella 5.25x5.20 m. olmas ile kareye yakn bir plana sahiptir151. Pronaos ise 2.80 m. derinliindedir ve pronaostan cellaya geii salayan kapnn genilii 1.70 m.dir152.

Yaklak 4.40 m. yksekliinde stunlara sahip olan yapda, iki stun arasna metop denk gelecek ekilde153 cephe dzenlemesi yaplm olup ( Lev. 12a-c ), Dor Dzeninde ina edilmesine ramen, tapnak Ion Dzeninin etkilerini gstermektedir154. Yuvarlak bir plinthos zerinde ok geni ve takn Ion kaidesi, 18 yivli Ion stunlar155 ve

Radt 2002, 91. Benzer ekilde agorada yaplm ve Tanr Zeusa adanm tapnaklara rnek olarak Priene agorasndaki Zeus Olympios Tapnan ( bk. Schede 1964, 58; Marchese 1976; 144 ) ve Magnesia agorasnda yer alan Zeus Sosipolis Tapnan ( bk. Freely 2002 b, 145 ) gsterebiliriz. 148 Radt 2002, 87; Pergamon Zeus Tapnann Anadoludaki dier Dor Dzenli tapnaklar ierisinde kronolojik konumu iin Tablo 6ya baknz. 149 Rheidt 1996, 163, iz. 6. 150 Agora ierisinde veya agora evresinde ina edilmi tapnaklarda, Assos, Magnesia ve Priene rneklerinden bilindii zere, genelde prostylos ve templum in antis plan uyguland grlmektedir ( bk. St 2001, 486 ). Ayn ekilde, Pergamon Zeus Tapna gibi, agora ile ilikili yaplm olan Sidyma Sebasteionu ( bk. Serdarolu 2004, 75 ) ve Lyrbe-Seleukeia Dor Tapna ( bk. nan 1998, 71 ) prostylos planldr. Ayrca, Balboura Agora Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 66 ), Herakleia Athena Latmia ( bk. Freely 2002b, 170 ) ve Kestroi Vespasianus ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Tapnaklar da templum in antis planldr ve bu yaplar ina edildikleri konum ve plan tipleri bakmndan benzerlik tamaktadrlar. 151 Tapnan llerini ve oranlarn dier Dor Dzenli rneklerle karlatrmak iin Tablo 5e baknz. 152 Rheidt 1996, 164. 153 Rheidt 1996, 166, iz. 4. 154 Akurgal, 1985, 26. 155 Zeus Tapna, bu tarz kaideli Dor stununa sahip Kaunostaki yuvarlak planl Dor Tapna ( bk. nIk 2001, 93 ) ile benzerlik gsterir.147

146

24

balklarnn Dor bal olmas nedeniyle hem Ion hem Dor Dzeninin zelliklerini bir arada tamaktadr156 ( Lev. 12b ) ve bu ynyle ilgin bir grnm arz etmektedir. zerinde satyros bal rlyefli sarmak sslemeleri bulunan sima bu tarz bezenmi ( Lev. 12 b-c ) olmasyla Ion Dzeni etkileri gsterir157. Tapnak cephesinin kark slupta yapldnn bir dier gstergesi triglif altndaki guttaelerin sivri ulu olmas ve triglif kelerinde akanthus yapraklar bulunmasdr158. Yapnn ana cephesindeki tepe akroterinin, uan Nike heykeli eklinde yapld ynnde izler bulunmutur159.

. . 2. yy.n ilk eyreinde II. Eumenes tarafndan yaptrlan agora ile uyumlu bir plan sergileyen, fakat bu dnemden biraz daha erken bir tarihte yapld160 tespit edilen tapnan klt ile ilgili olarak alanda bulunan yazt161 sayesinde aydnlatc bilgilere ulalmtr. Ayrca, ayn alanda Kurtarc Zeusa yani Zeus Soterose adanm bir sunak bulunmaktadr. Pergamon panteonunda kentin ba tanrs olduu iin Tanra Athena n plana kmakla birlikte, bu kentte darp edilmi Hellenistik sikkeler zerinde Zeus tasvirlerinin de olduu grlmektedir162.

156 157

Mansel 1999, 530. Rumscheid 1994, 118, Res. 127. 158 Rumscheid 1994, 314; Rheidt 1996, 167, Res. 3, iz. 7; Radt 2002, 91. 159 Rumscheid 1994, 124; Rheidt 1996, 166,iz. 5. 160 Radt 2002, 88; Tapnan, Anadoludaki dier Dor tapnaklar ile birlikte kronolojik dizilimdeki yeri iin Tablo 6ya baknz. 161 ahin 2001, 173. 162 Morkholm 2000, 141, Res. 407, 411.

25

II. B. 4. Pergamon Asklepios-R Tapna

Yukar Gymnasiumun bat tarafnda kayalk alan zerine yerletirilmi olan ve duvarlarnda epheboslarn listesi yazlm olduu iin gymnasiuma ait olduu dnlen tapnan163 klt hakknda kesin bir bilgi bulunmad iin baz aratrmaclar tarafndan R Tapna olarak adlandrmtr164. Yapnn, . . 3. yy. iinde veya 2. yy. banda Dor Dzeninde yaplm olduu, daha sonra . . 2.yy.n ortalarnda ise Ion Dzeninde bir tapnaa dntrld dnlmektedir165.

Gnmzde andezitten yaplm temelleri grlen tapnan asl malzemesi mermerdir. Prostylos tipli ( Tab. 4, Lev. 2 )yap derin bir pronaosa sahiptir. Stylobate lleri 16.00x9.00 m. olan tapnan gney cella duvar nnde bir platform bulunmaktadr166. Daha eski Dor Dzenli bir yapya ait mermer triglif paralar ( Lev. 13bc ) Ion Dzeninde yaplm olan tapnann at ksmnda grlmeyecek biimde yerletirilerek kullanlmtr167. Yapdan gnmze ulaan bloklar arasnda ilk evre yapsnn izleri grlmez. Alanda grlebilen kalntlar ise yapnn ikinci evresine aittir. Sz konusu Dor malzemenin nereden getirildii konusunda net bir bilgi yoktur. Bunun yannda bu mimari elemanlarn kent dndaki bir yapdan getirilmi olabilecei belirtilmektedir168.

Yukar Gymnasiumun batsndaki hamamlarn olduu alanda bulunan ve oturur tarzda ilenmi olmas nedeniyle Asklepios olduu dnlen erkek heykeli bu yapyla ilikilendirilmitir169. Kent iinde bulunmu olan bir yaztta Asklepios Gymnasiarkhos

Rheidt 1996, 178, Res. 17. Kentle ilgili yaynlar incelendii zaman bu yapnn tanmnda farkllklar olduu grlmektedir. Bir grup aratrmac yapy R tapna ( bk. Rheidt 1996, 179, Res. 16; Radt 2002, 128, Res. 74 ) diye adlandrrken, kimi yaynlarda ise Asklepios Tapna ( bk. Akurgal 2000, 346 ) olarak tanmlanmtr. Rumscheid ise, yapy Asklepios=R Tapna bal altnda inceleyerek, bu yapnn farkl iki tapnakm gibi alglanmasn engellemeye almtr ( bk. Rumscheid 1994, 41 ). 165 Rheidt 1996, 180, Res. 16. 166 Akurgal 2000, 343. 167 Radt 2002, 129. 168 Rumscheid 1994, 41. 169 Akurgal 2000, 346.164

163

26

olarak anlmaktadr170 ve bu yapnn duvarlarnda epheboslarn listesi olduu iin kimi aratrmaclar tarafndan, tapnan Tanr Asklepios adanm bir yap olduu belirtilir171. Dolays ile de bu heykelin tapnan klt heykeli olduu dnlmektedir.

170 171

Radt 2002, 129. Rumscheid 1994, 40; Akurgal 2000, 346.

27

II. B. 5. Mamurt Kale Meter Theon Tapna Pergamon Kentinin gneyinde uzanan Yund Da zerinde yer alan ve gnmzde Mamurt Kale olarak bilinen alanda ( Har. 1 ) Antik yazar Strabonun da belirttii172 gibi bir Ana Tanra Kutsal Alan bulunmaktadr173. Bu kutsal alan Pergamon Krallnn kurucusu Philetairos tarafndan . . 3. yy.n ilk yarsnda ina ettirilmitir174. Kuzey-gney ynnde uzanan ve cephesi gneye bakan175 tapnak, trakit tandan yaplm olup, evresinde bulunan tek odal yaplarla176 birlikte temenos alan iinde bulunmaktadr ( Lev. 4b ). Alak bir podyuma ve tipik Dor yaplarnda grdmz gibi177 3 basamakl krepise sahip olmas nedeniyle, Mamurt Kale Ana Tanra Tapna kk tapnaklarn merdivenli kaidelerine en iyi rnei vermektedir178. 12.90x9.60 m. llerinde bir alan zerine oturan yapnn stylobate 11.35x7.20 m.dir ve cellaya girii salayan kapnn genilii ise 1.60 m.dir179. Anteler arasnda yivsiz tamburlardan oluan iki adet stun180 bulunan yapnn n tarafnda, sunaa bakan cephede, trenlerde grevlilerin ayinleri ynetmelerine olanak salayacak genilikte bir dzlem ve bunun ortasnda, tam cellann giriine denk gelecek ekilde ortada, yapya ulam salayan basamaktan oluan dar bir merdiven181 yerStrabon, Pergamon evresindeki kayalk ve plak Aspordenon Da ( Yund Da ) zerinde Tanrlar Anas Asporeneye ait bir tapnan ve kutsal alann varlndan bahsetmektedir ( bk. Strabon XIII, II, 6 ). 173 Schalles 1985, 26. 174 Rumscheid 1994, 29. 175 Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna ramen ( bk. Bean 1999, 116 ), bu tapnan gneye bakmas, kutsal alan iindeki yaplarla ilikili konumundan kaynaklanyor olmaldr. 176 Bu yaplarn kutsal alan ziyarete gelenler tarafndan konaklamak amacyla kullanld, bunun yannda tapnan bat tarafnda daha komplike bir yapnn ise tapnak grevlilerinin evleri olduu dnlmektedir. 177 Serdarolu, 2004, 146. 178 Serdarolu 2004, 147. 179 Conze-Schazmann 1911, 18. 180 Ortada iki stn arasndaki mesafe yanlarda anteler ile stunlar arasndaki mesafeden daha genitir. Yap bu ynyle, Aigai Demeter-Kore Tapna ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 52, Res. 49 ), Kaunos Teras Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 40 ), Sagalassos Dor Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 175, Res. 37 ) gibi Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl yaplar ile benzerlik gsterir. Ayn ekilde Delosda yer alan ve .. 2. yy. ortalarna tarihlenen templum in antis plana sahip Dor Dzenli Isis Tapnanda da iki stun aras ante taraflarna gre daha genitir ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ). 181 Bu ekilde giri cephesinde dar basamak uygulamas, Kestroi Antoninus Pius Tapna, Selge Kesbelion Artemis Tapna ve en nemlisi Dor Dzeninde olmas ile Mamurt Kale Meter Theon Tapnana benzeyen ve bu yapdan daha ge bir tarihte yaplm olan Iotape Traianus Tapnanda da grlmektedir ( bk. St 2001 487 ).172

28

almaktadr182 ( Lev. 14b ). Templum in antis planl tapnak, kareye yakn bir cellaya ve derin bir pronaosa sahip olmas ile farkl bir plan sergilemektedir183. Cellann arka tarafnda, olaslkla klt heykelin kaidesine ait olan U eklinde podyum izleri grlmektedir ( Lev. 3 ). l triglif-metop sistemine gre ina edilen184 tapnan styapsna ait mimari paralar arasnda zerinde adak yazt bulunan architrav blou ve triglif-metop frizine ait bloklar bulunmutur185 ve bu malzemeler dorultusunda tapnan restitsyonu yaplm ( Lev. 14a ) ve bu restitsyonda stun ykseklileri 4.90 m. olarak verilmitir186.

Kutsal alann ortasna denk gelen noktada tapnak nnde bir sunak bulunmaktadr. Sunak ile tapnak arasndaki plan ilikisi biraz farkldr. Tapnak kuzey-gney ynl iken, sunak dou-bat ynnde yaplmtr ve batsnda basamakl merdiven yer almaktadr187 ( Lev. 14b ). Tapnaa ait bir architrav blou zerindeki yazt188 ( Lev. 14a ) ve alanda bulunan dier yaztlar189 kutsal alann klt ve yapm tarihi hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Kutsal alann erken evreleri hakknda yeterli bilgiler olmamasna ramen, yksek ve dalk bir alanda bulunmas nedeniyle, kltn Philetairos vakfndan daha erken dnemlerde de var olduu dnlebilir. Ayrca Pergamon Kentinin iinde ve evresinde baka Ana Tanra tapnaklar ve kutsal alanlar olduu bilinmektedir190.

Radt 2002, 241, Res. 189. Mansel 1999, 530; Derin pronaosa, daha ok, ince uzun planl tapnaklarda rastlanmaktadr ( bk. Serdarolu 2004, 152 ). Ayrca, templum in antis planda Dor Dzeninde ina edilmi olmas ve derin bir pronaosu bulunmasndan dolay, yap, hemen hemen ayn tarihlerde yaplm olan Herakleia Athena Tapna (bk. Peschlow-Bindokat 2005, 113 ) ile benzerlikler tamaktadr. Perge Dor Tapna ( bk. Mansel 1970, 170, Res. 1 ) ve Kestroi Vespasianus Tapna ( bk. St 1998, 70, iz 15 ) Anadoluda derin pronaosa sahip dier Dor Dzenli rneklerdir. 184 Schalles 1985, 26; Rheidt 1996, 171, Fig. 10. 185 Rumscheid 1994, 29, Res. 94,1-2. 186 Restitsyon almas iin bk. Conze-Schazmann 1911, 4. 187 Serdarolu 2004, 173. 188 Architrav blou zerinde Attalosun olu Philetairos ( bu tapna ) Tanrlarn Anasna (sundu) yazmaktadr ( bk. Conze-Schazmann 1911, 10; Rumscheid 1994, 29; Rheidt 1996, 171, iz. 10 ). 189 reten 2003, 32-33. 190 Radt 2002, 242.183

182

29

II. C. AIOLIS BLGESNDEK TAPINAKLAR II. C. 1. Aigai Demeter-Kore Tapna Aiolis Blgesinin nemli kentlerinden birisi olan Aigaida ( Har. 1 ), yerleimin kuzeybatsnda bulunan kent tiyatrosu ile ayn teras zerinde yer alan tapnak ( Lev. 15a ), alanda bulunan ve . . 2. yy.a tarihlenen yaztlardan anlald zere Tanra Demeter ve kz Koreye adanmtr191. Dor Dzeninde ina edilmi olan192 Aigai Demeter-Kore Tapna yine ayn yaztlardan dolay . . 3. yy.a tarihlenmektedir193. Kentteki pek ok yap gibi trakit194 tandan yaplan tapnak kuzey-gney ynde konumlandrlm olup, cephesi gneye yani tiyatronun ve agorann bulunduu yne bakmaktadr195 ( Lev. 15a ). ki basamakl merdivenden oluan bir altyapya sahip tapnak 9.70x6.70 m. llerinde bir alan zerine oturmakta ve yaklak 5.20x5.20 m. llerinde kareye yakn bir cellaya ve 3.12x5.20 m. derinliinde pronaosa sahiptir196. Pronaostan cellaya gei, 3.29 m. yksekliindeki sveleri alanda grlebilen ve yaklak 1.60 m. genilie sahip bir kapdan salanmaktadr197. Tapnan geniliinin uzunluuna oran 1/1.45 olmas, yapnn fazla uzun olmayp kareye yakn bir llerde olduunuFreely 2000b, 41. Kent iinde Dor Dzenin youn biimde kullanlmas nedeniyle baz yaplar Dor Dzenli tapnaklar olarak anlmtr (bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 41, 43, 45; Tl 1995, 34; Akurgal 2000, 360 ). Konumlar itibariyle tapnak olabilecei dnlen fakat Dor Dzeninde ina edilip edilmedii belli olmayan ve de ilevi tam belirlenemeyen bu yaplar, yeterli veri olmad iin konu kapsamnda detayl olarak incelenmemi, sadece Tartmal Yaplar blmnde ksaca deerlendirilmitir. 193 Harf karakterlerinden ve yazl stilinden dolay yazt . . 2. yy.a tarihlenmektedir ( bk. Tl 1995, 39 ). Yazttan yola karak yapnn bu tarihte nce yapld dnlrse ve mimari paralarn stili dikkate alnrsa ( bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 52 ), tapnak . . 3. yy.a tarihlenebilir. 194 Kentin kurulduu yerde youn olarak bulunmasndan dolay yerleimdeki yaplarn hemen hemen hepsinde bu ta kullanlmtr ( bk. Tl 1995, 39 ). Ayrca kentte yaplan incelemede, trakit tandan ina edilmi btn yaplarn Dor Dzeninde, sadece Apollon Tapnann Ion Dzeninde olduu grlmtr. Bu yaplarda Ion veya Korinth Dzeni seilmeyip de Dor Dzeninin tercih edilmesinde temel neden Trakit tann ince iilie elverisiz olmasdr. Trakit ta, mermer kadar kaliteli ve ince gzenekli olmad iin tan zerine istenilen nitelikte sslemeler yaplamamaktadr. Dolays ile tapnaklarn inalarnda en nemli yap malzemesi olan ta, mimari dzen tercihlerinde nemli rol oynamaktadr. 195 Bohn-Schuchhardt 1889, 45, Res. 40; Klasik Hellen tapnaklarnn girii genelde douya bakmasna ramen ( bk. Bean 1999, 116 ), bu yapnn gneye bakmas, Vitruviusun da belirttii gibi ( bk. Vitruvius IV, V, 2 ) tapnaklarn, cepheleri kamu yaplarna bakar tarzda konumlandrlmas gerektii ilkesine dayandrlabilir. 196 Bohn-Schuchhardt 1889, 52; Tl 1995, 30; Freely 2000b, 42. 197 Kapya ait svelerin ve kiriin lleri ve kap geniliinin nasl hesaplandna dair bilgi edinmek iin bk. Bohn-Schuchhardt 1889, 52.192 191

30

gstermekte, cellann yapnn geneline oran ise 1/1.86, pronaosun derinlii yap uzunluunun 1/3 oranndadr198. Templum in antis planl yapnn anteleri arasndaki 24 yivli199 stunlar 3 adet stun tamburundan olumakta ve tapnak evresinde bir rnei bulunmu olan balkla ( Lev. 15b ) birlikte toplam 4.33 m. ykseklie kmakta ve stun alt ap 0.57 m., st ap ise 0.45,5 m.dir200. Stunlar diastylos yani geni aralkl olarak yerletirilmilerdir ve ortada iki stn arasndaki mesafe yanlarda anteler ile stunlar arasndaki mesafeden daha genitir201. styap ile ilgili gze arpan en belirgin zellik ise drtl metop sisteminin kullanlm olmasdr202 ( Lev. 15c ).

Sa ante zerinde bulunan 13 satrlk yazt tapnan klt ve yapm tarihi hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Trakit ta zerine yazld iin anm yaztn 7. satrnda Tanra Demeter ve Kz Korenin adlar203 tam okunmamakla birlikte, genel dnce yapnn bu tanralara adand ynndedir. Sz konusu yazt harf karakterleri nedeniyle . . 2. yy.a tarihlenmekte ve tapnan ise bu tarihten biraz nce yaklak . . 3. yy.n sonlarnda veya 2. yy.n balarnda yaplm olduu dnlmektedir. Ayrca, yapda drtl metop sisteminin kullanlm olmas ve mimari bloklarn genel stili bu tarihi mmkn klmaktadr.

Serdarolu 2004, 154; Bu yapnn plan oranlarn dier yaplarla karlatrmak iin Tablo 5e baknz. Dor stunlarnda kullanlan yivlerin says dnemlere ve yaplara gre 16 ile 24 arasnda deimekte ve .. 5. yy.da stunlar genellikle 20 yivli olarak ilenmektedir ( bk. Conti 1997, 11 ). Perge Dor Tapna ( bk. Mansel 1975, 94 ) ile birlikte Aigai Demeter-Kore Tapna 24 yivli stunlaryla, Anadoludaki Dor tapnaklar iinde en fazla yiv sayna sahip yapdr ve bu zellik nedeniyle iki yap dier Dor tapnaklarndan ayrlmaktadr. 200 Rumscheid 1994, 2, Res. 1,4. 201 Yap, bu ynyle dier templum in antis plana sahip Dor Dzenli tapnaklardan ayrlmaktadr. Mamurt Kale Meter-Theon Tapna ( bk Conze-Schazmann 1911, 18 ), Kaunos Teras Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 40 ), Sagalassos Dor Tapna ( bk. Serdarolu 2004, 175, Res. 37 ) gibi Anadoludaki Dor Dzenli templum in antis planl yaplar ile benzerlik gsterir. Ayn ekilde Delosda yer alan ve .. 2. yy. ortalarna tarihlenen templum in antis plana sahip Dor Dzenli Isis Tapnanda da iki stun aras ante taraflarna gre daha genitir ( bk. Witt 1971, 113, Res. 14; Lauter 1986, 189, Res. 15 ). 202 Bohn-Schuchhardt 1889, 53, Res. 51; Rumscheid 1994, 315; Benzer drtl metop sistemi, Priene Demeter Tapnanda ( bk. Anabolu 1988, 121, Fig. 2; Rumscheid 2000, 155, Fig. 137 ) ve Balboura Agora Tapnanda ( bk. Coulton-Milner-Reyes 1988, 140, Fig. 8 ) grlmektedir. Mimari Dzen, plan ve klt gibi konularda ortak zellik sergileyen iki tapnakta ve Balboura rneinde bu tarz benzer bir uygulama grlmesi, drtl metop sisteminin kullanm konusunda genel yarglar sunamayacak kadar zel bir durum olmaldr. 203 Bohn-Schuchhardt 1889, 54, Res. 50.199

198

31

II. D. IONIA BLGESNDEK TAPINAKLAR II. D. 1. Klaros Apollon Tapna

Klaros on iki Ion kentinden biri olan Kolophona ait bir kutsal alandr ve Kolophon ile Notion kentleri arasnda yer almaktadr204 ( Har. 1 ). Apollona adanm kutsal alan tpk Delphi205 ve Didyma206 kutsal alanlar gibi nemli bir kehanet merkezi olmutur207. Kutsal alann en nemli yaps ise . . 3. yy.da ina edilmi olan Apollon Tapnadr208.

Dou-bat ekseninde konumlandrlm olan tapnak 26.00x45.50 m. llerinde bir alan kaplamakta ve cephesi douya bakmaktadr209 ( Lev. 16a ). Dor Dzeninde ina edilmi olmasna ramen, tapnak, altyapsn oluturan 5 basamakl krepisi ile Dor Dzeninden ok Anadolulu bir zellik olan Ion Dzeninin etkisini tamaktadr210. Pronaos ve celladan oluan yapda opisthodomos bulunmamas ise baka bir Ion Dzeni zelliidir. 6x11 stun says ile peripteros bir plan sergileyen tapnak beyaz mermerden yaplm olup, yapnn temelinin iki sra ta kullanlarak rlm olmas ise rutubetli zeminden korumak iin temelin yksek tutulduunu gstermektedir211.

Tapnakta, pronaostan cellaya antsal bir kapyla geilmektedir. Bugn bu kapnn svelerinden biri korunmu durumdadr. Tapnak, cella altndaki adytonu ile deiik bir plana sahiptir212 ( Lev. 1, 16a-b ). Tapnan bat ynnde bulunan, kehanetin yapldRobert 1976, 10. 45. Greaves 2003, 114, 145. 206 Akurgal 1985, 222. 207 Tapnan cellasnn altnda bugn ta kemerleri grlen kutsal blmde kehanet, Delphide olduu gibi Pythia ad verilen kadn araclyla deil, antik kaynaklara gre; bir erkek khin araclyla gerekletirilmekteydi. Klarosta bulunmu olan yaztlar kehanet zerine hibir bilgi vermemekle birlikte, Bergama, Sivas, Amasya, Kayseri ve Konya gibi kentlerde Klaros Apollonunun tlerini ieren yaztlar bulunmutur ( bk. ahin 1998, 37 ). 208 Tomlinson 1963, 133. 209 Robert 1976, 10. 45. 210 Bilindii gibi Dor Dzenli tapnaklar genelde 3 basamakl bir krepis zerinde ykselmektedir. Fakat bu yapda grlen 5 basamakl krepis ise Ion Dzeninin bir zellii olan ok basamakl krepis uygulamasnn tipik bir yansmasdr. 211 ahin 1998, 39. 212 Serdarolu 2004, 172, Lev. 35.205 204

32

adytona bir koridorla ulalmaktadr. Mavi mermerden yaplm olan, 0.70 m. geniliindeki bu dar koridora, pronaost