ANADOLU İMAM-HATİP LİSELERİ - img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/975/35a/7b1/d86/9ad/474/483/8e0/aef/8ca/3f1/c2e/8b2/b26/... · dinler tarihi de Kur’an-ı Kerim’deki bilgilerden

ANADOLU İMAM-HATİP LİSELERİ

ÖĞRETİM MATERYALİ

YAZARLAREkrem ÖZBAY

Eyüp KOÇAhmet YAPICI

Ahmet TÜRKANMehmet BAYDAŞ

İsa HEMİŞ

KARŞILAŞTIRMALI DİNLER TARİHİ

Editör Dr. Ramazan YILDIRIM

Dil UzmanıErdal ALTUN

Görsel TasarımErtuğrul ÇAKIR Dilek ANDER Emre ANDER

Ölçme Değerlendirme UzmanıM. Akif KARAKUŞ

Program Geliştirme UzmanıHasan TOPAL

Rehberlik UzmanıDavut YURTTAŞ

VII

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE: KARŞILAŞTIRMALI DİNLER TARİHİNE GİRİŞ1. Tanımı, Konusu ve Metodu................................................................................................ 102. Din Bilimleri Arasındaki Yeri.. ........................................................................................... 113. Temel İslam Bilimleriyle İlişkisi.. ...................................................................................... 124. Diğer Dinleri Öğrenmenin İslam Açısından Önemi.. ......................................................... 145. Türkiye’de Karşılaştırmalı Dinler Tarihinin Tarihçesi... ..................................................... 16

2. ÜNİTE: DİNİN MAHİYETİ1. Dinin Tanımı ile İlgili Görüşler........................................................................................... 222. Dinin Kaynağı Hakkındaki Görüşler.. ................................................................................ 24 2.1. Evrimci Görüş.. ........................................................................................................... 24 2.2. Vahiy Temelli Görüş.. ................................................................................................. 263. Din ile Mitoloji.. ................................................................................................................. 274. Dinin İnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi.. ........................................................................... 29

3. ÜNİTE: YAŞAYAN DİNLER1. Vahiy Geleneği .................................................................................................................... 342. Yahudilik ............................................................................................................................. 34 2.1. Yahudi, İbrani ve İsrail Terimleri ................................................................................ 34 2.2. Yahudiliğin Doğuşu ve Gelişmesi .............................................................................. 36 2.3. Yahudiliğin Temel Özellikleri ..................................................................................... 42 2.4. Yahudiliğin On Temel İlkesi: On Emir ....................................................................... 43 2.5. Günümüzde Yahudilik ................................................................................................ 44 2.6. Yahudiliğin Diğer Dinlere ve Irklara Bakışı ............................................................... 45 2.7. Kur’an-ı Kerim Açısından Yahudilik ve Yahudiler .................................................... 46 2.8. Türkiye’de Yahudilik .................................................................................................. 473. Hristiyanlık ......................................................................................................................... 48 3.1. Hristiyanlığın Tanımı ve Tarihçesi.............................................................................. 48 3.2. Hristiyan Mezhepleri ................................................................................................. 52 3.3. II.Vatikan Konsülü ve Hristiyan Dünyasına Etkileri .................................................. 55 3.4. Hristiyanlığın Temel Özellikleri ................................................................................. 56 3.4.1. Mesihçilik ......................................................................................................... 56 3.4.2. Kilise ve Sakramentler ..................................................................................... 56 3.5. Hristiyanlığın Diğer Dinlere Bakışı ............................................................................ 60 3.6. Kur’an-ı Kerim Açısından Hristiyanlık ve Hristiyanlar ............................................. 62 3.7. Türkiye’de Hristiyanlık .............................................................................................. 634. İslamiyet ............................................................................................................................. 65 4.1. İslamiyetin Kelime ve Terim Anlamları ..................................................................... 65 4.2. İslam’ın Doğuşu ......................................................................................................... 66 4.3. İslamiyetin Temel Özellikleri ve Farklılıkları ............................................................ 67 Okuma Metni: İslam’ın Diğer Din ve Geleneklere Bakışı ................................................ 69

4. ÜNİTE: HİNT VE DOĞU ASYA DİNLERİ1. Hint Dinleri.. ....................................................................................................................... 74 1.1. Hinduizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ....................................................... 74 1. 2. Budizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ......................................................... 76 1.3. Sihizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ............................................................ 78 1.4. Caynizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ........................................................ 792. Çin ve Japon Dinleri.. ......................................................................................................... 80 2.1. Konfüçyanizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ............................................... 81 2.2. Taoizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ........................................................... 83 2.3. Şintoizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri.. ........................................................ 833. Diğer Dinler.. ...................................................................................................................... 84 3.1. Zerdüştlük.. ................................................................................................................. 84 3.2. Kabile Dinleri.. ........................................................................................................... 85 3.3. Eski Türk İnançları.. ................................................................................................... 86

VIII

5. ÜNİTE: DİNLERDE İNANÇ1. Tanrı İnancı ......................................................................................................................... 92 1.1. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyette Tanrı İnancı.. .................................................. 92 1.2. Hint ve Doğu Asya Dinlerinde Tanrı İnancı.. ............................................................. 952. Peygamber veya Din Kurucusu İnancı.. ............................................................................. 97 2.1. Hz. Musa.. ................................................................................................................... 98 2.2. Hz. İsa.. ..................................................................................................................... 100 2.3. Hz. Muhammed... ..................................................................................................... 101 2.4. Buda, Nanak, Parsva, Mahvira... .............................................................................. 102 2.5. Konfüçyüs, Lao-Tzu, Zerdüşt... ................................................................................ 1043. Ahiret İnancı... .................................................................................................................. 105 3.1. Hesap Verme... .......................................................................................................... 107 3.2. Ceza ve Mükâfat.. ..................................................................................................... 107 3.3. Ahiret İnancının Yaptırım Gücü.. .............................................................................. 1084. Mehdi-Mesih İnancı... ....................................................................................................... 1085. Kutsal Kitap İnancı.. ......................................................................................................... 110 5.1. Dinlerde Kutsal Kitaplar ve Kaynakları.. ................................................................. 110 5.2. Kutsal Kitapların Dinlerdeki Yeri ve Otoritesi.. ....................................................... 111

6. ÜNİTE: DİNLERDE İBADET VE İBADET YERLERİ1. Dinlerde İbadet.. ............................................................................................................... 115 1.1. Dua ve Namaz... ....................................................................................................... 115 1.2. Oruç... ....................................................................................................................... 120 1.3. Hac.. .......................................................................................................................... 121 1.3.1. Hac Merkezleri.. ............................................................................................. 121 1.3.2. Hac Yapma Şekilleri. ...................................................................................... 124 1.4. Sadaka. ...................................................................................................................... 126 1.5. Kurban. ..................................................................................................................... 127 1.6. Kutsal Günler, Geceler ve Bayramlar. ...................................................................... 1292. Dinlerde İbadet Yerleri. ..................................................................................................... 130

7. ÜNİTE: DİNLERDE TEMEL AHLAK İLKELERİ1. Doğruluk. .......................................................................................................................... 1362. Temizlik. ........................................................................................................................... 1373. İyilik ve Yardımseverlik. ................................................................................................... 1384. Büyüklere Saygı. ............................................................................................................... 1415. Başkalarına Zarar Vermemek. ........................................................................................... 1426. Öldürmemek. .................................................................................................................... 1427. Hırsızlık Yapmamak. ........................................................................................................ 1438. Zina Yapmamak. ............................................................................................................... 1449. Yalancı Şahitlik Yapmamak. ............................................................................................. 145

8. ÜNİTE: DİNÎ ÇOĞULCULUK, DİYALOG VE MİSYONERLİK1. Dinî Çoğulculuk. ............................................................................................................... 1492. Türkiye’deki Dinî Gruplar. ............................................................................................... 1503. Misyonerlik.. ..................................................................................................................... 151 3.1. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Misyoner Gruplar. ..................................................... 151 3.1.1. Hristiyan Gruplar.. .......................................................................................... 152 3.1.2. Yahova Şahitleri.. ........................................................................................... 1564. Laikliğe Yönelik İç ve Dış Tehditler.. ............................................................................... 158

SÖZLÜK... ............................................................................................................................ 161KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 164

KARŞILAŞTIRMALI DİNLER TARİHİNE GİRİŞ

1.ÜNİTE

99

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM

1. Karşılaştırmalı dinler tarihinin konusuyla ilgili bilgi toplayınız.

2. Karşılaştırmalı dinler tarihinin din bilimleri arasındaki yerini araştırınız.

3. Karşılaştırmalı dinler tarihinin temel İslam bilimleriyle ilişkisini inceleyiniz.

4. Diğer dinler hakkında bilgi sahibi olmanın İslam’ı anlamadaki rolünü

araştırınız.

10

1.ÜNİTE

1. Tanımı, Konusu ve Metodu

Karşılaştırmalı dinler tarihi, tarih boyun-ca yeryüzünde var olmuş bütün dinlerin diğer dinlerle münasebetlerini, benzer, farklı ve ortak yönlerini tarafsız biçimde karşılaştırmalı olarak ele alan bir bilim dalıdır.1 Bu bilim, konu olarak ele aldığı dini, tarihî açıdan karşılaştırma meto-du ile inceler.

Geçmişte ve günümüzde yeryüzünde var olan bütün dinler, karşılaştırmalı dinler tarihinin konusunu oluşturur. Bu bilim dalı, dinlerin do-ğuşlarını, gelişmelerini, birbirleriyle etkileşim-lerini, karşılaştırmalı tarihlerini, inanç, ibadet ve ahlak sistemlerini, dinî kurumlarını, kültle-rini ve mezheplerini hak-batıl ayrımı yapmak-sızın inceler.2

Dinler tarihi, herhangi bir dinin savunmasını yapmaz. Onun için ilahiyat bilimlerinden ayrılır. Hiçbir dini, üstünlük, gelişmişlik, doğru veya yan-lışlık bakımlarından değerlendirmeye tabi tutmaz. Hepsini aynı kategoride, oldukları gibi değerlen-dirir. Karşılaştırmalı dinler tarihinin konusuna bütün dinler girdiği için İslam ve Hristiyanlık gibi bir dinin tarihini inceleyen bilim dallarından da ayrılır.3 Dinler tarihinin amacı, dinler hakkında en doğru bilgileri toplamak ve gerektiğinde bu bilgileri karşılaştırarak bir sonuca ulaşmaktır.4

Her bilimin kendine has bir metodu vardır. Metot ise bizi gerçeğe götüren yoldur.5 Bilimler, sa-hasına giren konuları kendi metoduyla inceler. Dinler tarihinin de kendine has “nitelendirici” bir metodu vardır. Olayları, olduğu gibi ayrıntılarıyla nasıllığını tanıtır ve nitelendirir. Dinler tarihin-de nitelendirici metot yanında, karşılaştırma metoduna da başvurulur. Bu bakımdan dinler tarihine “karşılaştırmalı dinler tarihi” de denir. Dinler tarihi, dinlerin doğuşu, gelişmesi, yok olması gibi konularda tarih metoduna başvurur. Bu sırada verilerini daima tarihten, yaşanan ve tecrübe edilen hayattan alır. Topladığı verileri bazen karşılaştırma metoduyla inceler. Buna, “tarihî-karşılaştırmalı metot” adı verilir. Dinler tarihi, bu metodu kullanarak bir dinin veya din-

1 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 4. 2 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 5; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 2. 4 Osman Cilacı, Dinler ve İnsanlar, s. 59. 5 Zeki Arslantürk, Araştırma Metod ve Teknikleri, s. 47.

TARTIŞALIM

Dinler tarihinin konusunu ve metodunu bilmenin neden gerek-li olduğunu sınıfça tartışınız.

NOT EDELİMDinler tarihi; tarih, filoloji,

arkeoloji, etnoloji, antropolo-ji ve sosyoloji gibi bilimlerin verilerinden yararlanarak din-leri inceler.

(Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 5.)

BEYİN FIRTINASI

“Vusulsüzlük, usulsüzlüktendir.”

Yukarıdaki cümle üzerinde düşünerek beyin fırtınası yapınız.

11


lerdeki bir özelliğin nasıl ortaya çıkıp geliştiğini tespit eder. Örneğin Hristiyanlıktaki teslise da-yalı tanrı inancının tarihî sürecini, Hrıstiyanlığın irtibatta bulunduğu diğer dinlerdeki tanrı anla-yışıyla karşılaştırarak ortaya koyar.6

2. Din Bilimleri Arasındaki Yeri

Din bilimleri, bütün dinleri inceleme konusu olarak ele alan bir grup bilim dalıdır. Din bilimlerinin yeryüzünde yaşamış ve yaşamakta olan bütün dinleri doğuşundan yok oluşuna kadar her yönüyle incelediği bir alanı vardır. Karşılaştırmalı dinler tarihi de din bilimleri çatısı altında yer alır. Bu geniş alan, genelden özele doğru alt dallara ayrılır. Örneğin dinler tarihi, din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi gibi dalların hepsi din bilimleri adı altında değerlendirilir. Bu bilim dalları dini incelerken hak, batıl, doğru, yanlış gibi herhangi bir değerlendirmeye gitmez. Diğer bir ifadeyle bu bilim dalları inceledikleri dinleri objektif olarak ele alır. Bu bilim dallarının da İslam ve Hristiyanlık tarihi gibi alt dalları vardır. Bunlar din bilimlerinin özel alanlarını oluşturur.

Dinlere ait inanç, ibadet ve ahlak sistem-leri, kurumların oluşum süreçleri gibi konu-lar din bilimlerinin inceleme alanına girer. Bunun yanında dinî değerler, tecrübeler, idealler, beklentiler, hisler, tavırlar, hayat ile din arasındaki bütün ilişkiler, bu bilim dal-larının inceleme konusunu oluşturur.7 Ör-neğin din psikolojisi, ferdin dinî tecrübesini ve bu tecrübenin çeşitli tezahürlerini konu edinirken din felsefesi de dinin mahiyetini, insanın dinî hakikatlerle alakasını ele alır.

6 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 20; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 4.

TARTIŞALIM

Dinler tarihini öğrenmek in-sana ne kazandırır? Tartışınız.

Din fenomenolojisi, dinin görünen, dışa akseden yönlerini sistematik ola-rak inceleyen bir bilim dalıdır. Bu bi-lim dalı, dinin tarihî gelişimini dikkate almaksızın dinî olguları, görünen yön-

leriyle konu edinir. Çeşitli dinlerin ibadet, ayin, yer, zaman, eşya, şahsiyet ve kutsallarını inceler, ortak noktalarını bulmaya çalışır.

(Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 21.)

BİLGİ KUTUSU

TARİH

DİN FENOMOLOJİSİ

DİN FELSEFESİ DİN PSİKOLOJİSİ

DİN SOSYOLOJİSİ

DİNLER TARİHİNİN

ile ilişkisi vardır.ile ilişkisi vardır.

ile ilişkisi vardır.ile ilişkisi vardır.

ile ilişkisi vardır.

12

1.ÜNİTE

Din bilimleri çatısı altında yer alan din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi ile karşılaştırmalı dinler tarihinin ortak noktasını din oluşturur. Dolayısıyla bu disiplinlerle dinler tarihi yakın ilişki içindedir. Ayrıca tarih; yer ve zaman göstererek geçmişteki olayları ele alan bir bilim dalı olduğu için dinler tarihine malzeme verir. Bunların yanında dinler tarihi araştırmalarında filoloji, mitoloji, arkeoloji, sanat tarihi, folklor ve benzeri bilim dallarından da faydalanır.8

3. Temel İslam Bilimleriyle İlişkisi

Din bilimleri, dini bir olgu olarak inceler. Dinler tarihi de din bilimleri arasında yer aldığından hem yapısı hem de uyguladığı metot itibarıyla objektiftir. Temel İslam bilimleri ise İslam dininin çe-şitli dallarını içine alan ve savunmasını yapan ilahiyat bilimleridir. Karşılaştırmalı dinler tarihi, konu ve metot bakımından temel İslam bilimlerinden farklı olsa da malzeme bakımından birebir ilişki içindedir.9 Birçok konuda temel İslam bilimleri karşılaştırmalı dinler tarihi verilerinden faydalanır. Dolayısıyla karşılaştırmalı dinler tarihi ve temel İslam bilimleri arasında yakın bir ilişki vardır.

Temel İslam bilimlerinden olan tefsir, Kur’an ayetlerinin doğru anlaşılmasını ve yorumlanmasını konu edinir. Tefsir bilimi ayetlerin açıklanmasında birçok bilimin verilerinden yararlandığı gibi din-ler tarihi verilerinden de yararlanır. Örneğin, Kur’an-ı Kerim, bazı ayetlerinde eski kavimlerden ve onların inançlarından söz eder. Fakat onların yer ve zamanını belirtmez. Tefsir bilimiyle uğraşanlar, Kur’an-ı Kerim’in bu tür ayetlerini yorumlarken karşılaştırmalı dinler tarihinin verilerinden yararlan-mazlarsa tefsir usulünde “İsrailiyat” olarak bilinen mitolojik hikâyelerle ayetleri tefsir etme yanılgısı-na düşebilirler. Bu konuda dinler tarihinin verilerinden yararlanarak tefsir kitapla-rına girmiş olan İsrailiyat türünden hikâyelerin aslı ortaya konulabilir. Böylece dinler tarihinin sağladığı malzemeler vasıtasıyla Kur’an’daki bazı ayetler tarihî gerçeklere uygun olarak yorumlanır. Bu sayede o kelimelerle ilgili daha gerçekçi yorumlar yapılabilir. Diğer taraftan

8 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 22, 23. 9 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 7.

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ

Tefsir Hadis Fıkıh Kelam

NOT EDELİMDin sosyolojisi, din-toplum münasebetlerini ve bunlardan doğan

olayları inceleyen bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı; sosyal dinî kurumla-rı, dinin devlet, millet ve aileye karşı tutumunu, din alanında meydana gelen sosyolojik olayları, çeşitli dinî cemaatlerin toplumla olan münase-betlerini konu edinir.

(Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 21.)

13


dinler tarihi de Kur’an-ı Kerim’deki bilgilerden yararlanır. Örneğin insanlığın ilk dini ile ilgili tarihî belgeler bulunamazken Kur’an bu alanda bilgiler verir. Dinler tarihi bilimcisi de bu bilgilerden fay-dalanır.

Temel İslam bilimlerinden olan hadis, Hz. Muhammed’e (s.a.v.)10 atfedilen söz, fiil ve takrirleri inceler. Kur’an-ı Kerim’de olduğu gibi hadislerde de eski kavimlerden, onların başlarından geçen olaylardan ve inançlarından bahsedilir. Karşılaştırmalı dinler tarihinden elde edilen veriler, bu tür hadislerin daha doğru anlaşılması ve yorumlanmasında yardımcı olur. Karşılaştırmalı dinler tarihi, hadislerin sahih olup olmadığının tespit edilmesinde de önemli katkı sağlar. Kur’an-ı Kerim’in ru-huna ve genel olarak İslam’ın özüne ters düşen bazı hadislerin kaynağını karşılaştırmalı dinler tarihi verileriyle tespit etmek mümkündür.11

Diğer bir temel İslam bilimi olan fıkıh, kendine özgü metotlarla, Kur’an ve sünnetten çıkardığı hükümleri düzenler ve inceler. Bunu yaparken kural koyucunun amacını belirleme-ye de çalışır.

Kur’an-ı Kerim’de bildirildiği üzere Allah, her toplum içinden bir elçi çıkarmış12 o elçileri aracılığıyla da bazı kurallar göndermiştir. Bu ku-ralları o dönemdeki insanlar anlamaya çalışmış ve bunun için yöntemler geliştirmişlerdir. Özellikle Yahudi ve Hristiyanların bu konudaki birikimleri fıkıhçılara bir veri kaynağı olabilir. Bu verileri ancak dinler tarihi ortaya koyar. Ayrıca karşılaştırma-lı dinler tarihi, önceki toplumlara gönderilen ilahî kurallarla ilgili malumat vererek fıkıhçılara ben-zer kurallar arasında mukayese yapma fırsatı sunar. Bu mukayese sonucu fıkıhçılar kural koyucunun amacını, hangi kuralların değişim gösterdiğini öğrenebilirler.13 Örneğin Tevrat’ta “erkek evlat varsa kızlar vâris olamazlar. Oğul ve kız yok ise miras sırasıyla kardeşlere, amcalara, yakınlık de-recelerine göre diğer akrabaya intikal eder.”14 de-nilir. Kur’an-ı Kerim’de ise “...ebeveyn ve ak-rabanın bıraktığında, ister az ister çok olsun, kadınların da bir payı olacaktır. Allah tara-fından tayin edilen bir paydır bu.”15 buyrulur. Görüldüğü gibi Kur’an’da önemli bir değişiklik yapılarak erkeğin yanında kadına da miras hakkı

10 Sallallahü aleyhi vessellem ( Allah’ın salat ve selamı onun üzerine olsun.) 11 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 9. 12 Nahl suresi, 36. ayet.13 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 12,13.14 Kitab-ı Mukaddes, Sayılar, 27/ 8-11; Hayrettin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, s. 42. 15 Nisâ suresi, 7. ayet.

LİSTELEYELİMKarşılaştırmalı dinler tari-

hinin temel İslam bilimleri ile ilişkisini sınıfça tartışarak vardığınız sonuçları listeleyiniz.

.....................................•

.....................................•

Dinler tarihi, İslami ilimler üzerine çalışan araştırmacılar için çok önemlidir.

14

1.ÜNİTE

tanınmıştır. Fıkıhçılar dinler tarihinin bu verile-rinden hareketle zaman ve mekân açılarından bil-giler arası mukayese yapabilirler. Yine fıkıhçılar İslam öncesi toplumlarda hac, kurban, namaz ve oruç gibi ibadetlerin nasıl uygulandığı hususunda dinler tarihinin ortaya koyduğu bilgilerden yarar-lanabilir.

Temel İslam bilimlerinden kelam, İslam’ın inanç esaslarını Kur’an-ı Kerim çerçevesinde sağlam bir temele oturtmaya çalışan bir ilimdir. Kelamın temel konularını Allah’ın sıfatları, pey-gamberlik, vahiy, ahiret ve iman oluşturur. Karşılaştırmalı dinler tarihi, kelam konularının işlenmesi sırasında bu ilimle uğraşanlara birçok malzeme verir. Ayrıca dinler tarihi, diğer din ve kültürlerden ge-çen ve İslam’ın yapısına uygun olmayan inançların kökeni hakkında bilgiler de verir. Kelamcılar, dinler tarihinin vereceği bu malzemelerden hareketle sağlam, işlevi olan bir itikat sistemi ortaya koyabilirler.

4. Diğer Dinleri Öğrenmenin İslam Açısından Önemi

Kur’an-ı Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin asla bir olamayacağını belirtir,16 “Oku.”17 emriyle söze başlar ve bilmediğimiz konuları bilenlerden öğrenmemizi18 tavsiye eder. İnsanların zararına olmayan her türlü bilginin öğrenilmesini teşvik eder. Kur’an-ı Kerim’de, Allah katında tek geçerli dinin İslam olduğu19 belirtilmekle birlikte diğer dinlerin bir olgu olarak varlığı da kabul edilir. Örneğin “Kim İslam’dan başka bir din seçerse bu ondan kabul edilmeyecektir.”20 diyerek İslam dışındaki din-lere de dikkat çekilir. Dolayısıyla diğer dinler hakkında bilgi sahibi olmak, mensuplarını tanıma, anlama ve kendi inancımızla mukayese etme açısından önemlidir.

16 Zümer suresi, 9. ayet. 17 Alak suresi, 1. ayet. 18 Nahl suresi, 43. ayet. 19 Âl-i İmrân suresi, 19. ayet.20 Âl-i İmrân suresi, 85. ayet.

ÖRNEK BULALIMKur’an-ı Kerim’den dinler

tarihinde veri olarak kullanılan örnekler bulunuz.

Hz. Musa ve İsrailoğullarının Mısır’dan çıkışı. • (Tâ-Hâ suresi, 77. ayet.)

.....................................•

Yukarıdaki sembollerin hangi dinlere ait olduğunu söyleyerek anlamlarını araştırınız.

15


Diğer dinleri öğrenmenin İslam açısından hiçbir zararı bulunmadığı gibi tam aksine birçok yararı da vardır. “Diğer dinler hakkında bilgi sahibi olduğumuz zaman kendi dinimizin farkını daha iyi gö-rür ve değerini takdir ederiz. Kur’an-ı Kerim’de diğer din mensuplarının eleştirilen davranışlarının bizde de bulunup bulunmadığını anlayabiliriz.”21

Diğer dinleri öğrenmenin İslam açısından başka bir faydası da İslam literatüründe “İsrailiyat” olarak bilinen konuların tanınmasıdır. İslam, doğuşundan bugüne kadar değişik din ve kültürlerle karşılaşmıştır. İslam’a giren insanlar, eski kültürlerinden bazı unsurları İslam’a taşımışlardır. Za-manla bu yabancı unsurlar, İslam’ın aslındanmış gibi algılanmaya başlanmıştır. Dolayısıyla diğer dinler hakkında bilgi sahibi olmak bu unsurların tanınması açısından önemlidir.

Dinler hakkında bilgi sahibi olmanın diğer bir yararı da misyonerlik (Hristiyanlar, Mor-monlar, Yahova Şahitleri, Bahailer vs.) faali-yetleri ile ilgilidir. Misyonerlerin propaganda-larına cevap verebilmek için önceden o dinleri tanımak gerekir.

Diğer dinleri bilmek din hizmetleri açısın-dan da önem taşır. Din hizmeti veren kişiler, bir noktada toplumun önder ve münevverleridir. Bundan dolayı insanlar, ister diğer dinlerle is-ter merak ettikleri çeşitli konularla ilgili olsun din hizmeti veren kişilere sorular sorabilir. Bu sorulara doğru, doyurucu ve tutarlı cevap vere-bilmek için İslam’ın dışındaki dinleri bilmenin önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Ayrı-ca din görevlisinin İslam’ı topluma daha iyi an-latabilmesi için onun diğer dinlerden farkının ne olduğunu bilmesi gerekir.

Küreselleşme ve iletişimin arttığı günümüz dünyasında farklı dinleri ve mensuplarını tanı-mak bir ihtiyaç hâline gelmiştir. Bundan dolayı insanlar farklı din ve kültürlerden insanlarla bir arada yaşamak zorunda kalmışlardır. Dolayı-sıyla farklı dinleri ve mensuplarını bilmek ya-şadığımız dünyanın sosyolojik bir gerçeğidir.22

Sonuç olarak genel kültür sahibi olmak, diğer din mensuplarıyla sağlıklı bir iletişim kurmak, misyonerlik faaliyetlerini tanımak ve bunlara karşı önlem almak, İslam’ı diğer din mensuplarına

21 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6. 22 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6.

DEĞERLENDİRELİM

“Sizden önce nice (mil-

letler hakkında) ilahî ka-

nunlar gelip geçmiştir. Onun için

yeryüzünde gezin dolaşın da (Allah’ın

ayetlerini) yalan sayanların akıbeti ne

olmuş, görün.”

(Âl-i İmrân suresi, 137. ayet.)

Yukarıdaki ayeti diğer dinleri öğren-

menin önemi açısından değerlendiriniz.

BEYİN FIRTINASI Farklı dinlere mensup insanlar arasında diyaloğun sağlanmasında din adamlarının rolü nedir?

Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşarak beyin fırtınası yapınız.

16

1.ÜNİTE

daha iyi anlatabilmek, İslam’a karışmış hura-feleri ayırt edebilmek, eksik ve yanlışlarımızı tanımak; İslam’ı günümüz şartlarında daha iyi yorumlamak ve din hizmetlerini daha verimli hâle getirmek gibi nedenlerden dolayı diğer dinleri bilmek gerekir.23

5. Türkiye’de Karşılaştırmalı Dinler Tarihinin Tarihçesi

Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamberin hadislerinde diğer dinler (Yahudilik, Hristiyanlık, Me-cusilik, Sabiilik ve putperestlik) den bahsedilir. Kur’an ve hadislerde o dinlerden söz edilmesi bazı Müslüman bilginlerde merak uyandırmıştır. Zaman zaman o dinlere mensup kimselerle karşılaşma, konuşma ve çeşitli konularda yapılan tartışmalar onların inançlarının incelenmesini gerekli hâle ge-tirmiştir. Ayrıca İslam’a giren bazı insanların önceki inançlarından bazı kalıntıları İslam’a taşımaları Müslümanlar arasında ciddi tartışmalara neden olmuştur. Bu ve benzeri sebeplerden dolayı Müslü-man bilginler diğer dinleri inceleme ve öğrenmeyi önemsemişlerdir.

Ülkemizdeki dinler tarihi çalışmaları Osmanlı Devleti’nin son zamanlarına rastlar. İslam ve Batı dünyasında dinler tarihi ile ilgili yazılan eserlerden faydalanılarak Osmanlı Devleti’nin son dönem-lerinde “tarih-i edyan” adı altında bazı kitaplar yayımlanmıştır.24

23 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6,7.24 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10.

Hz. Ömer, “İslam atmosferinde yetişip cahiliye âdetlerini tanımayan kimse ya-vaş yavaş İslam’la çelişkiye düşer…” demiştir.

(Ali el-Hasen en-Nedvi, Müslümanların Gerilemesiyle Dünya Neler Kaybetti, s. 162.)

Hz. Ömer’in yukarıdaki sözünü diğer din ve âdetleri öğrenmek açısından yorum-layınız.

YORUMLAYALIM

Diğer dinleri öğrenmenin İslam’ı anlamada ne gibi faydalar sağlayacağını listeleyiniz.

• Çünkü Hristiyanlıktaki teslisi öğrenmemiz İslam’ın tevhit anlayışını daha iyi anla-mamızı sağlar.

• ………………………………………………………………………………

• ……………………………………………………………………………...

LİSTELEYELİM

TARTIŞALIM “İsrailiyat” konuları İslam

kültürünü nasıl etkilemiştir? Tartışınız.

17


Türkiye’de dinler tarihi der-si ise Osmanlının son dönemle-rinde okutulmaya başlanmıştır. İstanbul’da Darülfünun Edebi-yat Fakültesinin 1874 yılı ders programına “tarih-i umumi ve din-i esatiri’l-evvelin” dersle-ri konmuştur. II. Meşrutiyetin ilanından sonra “Ulum-ı Şeriy-ye” şubesinin dersleri arasına 6 saat “tarih-i din-i İslam” ve “tarih-i edyan” dersleri birlikte yer almıştır. Daha sonraki dü-zenlemelerde de dinler tarihi dersine ders programlarında yer verilmeye devam edilmiştir.25 Örneğin 1913 yılında açılan “Medresetü’l-Vaizin ve Medresetü’l-İrşat” bölümlerinde de dinler tarihi dersleri okutulmuştur.26 1918 yılında “Darü’l-Hilafeti’l-İslamiyye” medresesi köklü bir değişikliğe tabi tutul-muş ve “Medrese-i Süleymaniye” adıyla yeniden organize edilerek buranın ders programına “tarih-i edyan” dersi konmuştur. Medreselerin kaldırılmasından sonra adı geçen medrese İlahiyat Fakültesi adını almış ve programında dinler tarihine yer vererek öğretimine devam etmiştir. 1933’te İlahiyat Fakültesi kapatılmış ve yerine “İslam Tetkikleri Enstitüsü” açılmıştır. Bu enstitüde de “genel dinler tarihi” adı altında bu dersin okutulmasına devam edilmiştir. “İslam Tetkikleri Enstitüsü” 1936 yı-lında kapatılmış ve 1949 yılında Ankara Üniversitesine bağlı bir İlahiyat Fakültesi açılıncaya kadar Türkiye’de dinler tarihi öğretimi yapılamamıştır.27

1950-51 öğretim yılından itibaren açılmaya başlayan İmam Hatip Okullarının 7. sınıflarında dinler tarihi tekrar okutulmaya başlanmıştır. Türkiye’de ilk Yüksek İslam Enstitüsü 1959 yılında İstanbul’da

25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 11. 26 Osman Cilacı, Dinler ve İnsanlar, s. 82.27 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 26.

Bugünkü İstanbul Üniversitesinin eski adı İstanbul Darülfünunu idi.

DÜŞÜNELİM Biruni’nin (öl. M. 1048) “el-Asaru’l-Bakiye” ve “Kitabü’t-Tahkik

Mali’l-Hint” isimli eserleri, modern dinler tarihi bilimi açısından İslam dünyasının bir yüz akıdır. Ayrıca dinler tarihi çalışmaları İslam dünya-sında Hristiyan dünyasından çok daha önce başlamıştır. Fakat daha sonra

Batı dünyası bu alanda ciddi çalışmalar yaparak ileri geçmiştir.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10.)

Dinler tarihinde ilk çalışmalar İslam dünyasında başladığı hâlde bu alanda ne-den geri kaldığımızın sebeplerini düşününüz.

18

1.ÜNİTE

açılmış; I, II ve III. sınıflarında birer saat mukayeseli dinler tarihi dersi yer almıştır. Bunların dışında 1971 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesine bağlı olarak “İslami İlimler Fakültesi” açılmış ve bura-da da dinler tarihi dersine yer verilmiştir.

1982 yılında çıkarılan Yüksek Öğretim Kurumları Kanunu ile Yüksek İslam Enstitüleri İlahiyat Fakültesi adıyla yeniden düzenlenmiş ve dinler tarihi dersi bu fakültelerde yerini almıştır.28 Günü-müzde ilahiyat fakültelerinde felsefe ve din bilimleri ana bilim dalına bağlı olan dinler tarihi bilim dalı bulunmaktadır.

28 Osman Cilacı, Dinler ve İnsanlar, s. 84.

1. Şemsettin Sami, Esatir, 1878.

2. Ahmet Mithat Efendi, Tarih-i Edyan, 1911.

3. Mahmut Es’ad bin Emin Seydişehri, Tarih-i Edyan, 1912/1915.

4. Es’ad, Tarih-i Edyan, 1912.

5. Şemsettin Günaltay, Tarih-i Edyan, 1922.

6. Hilmi Ömer Budda, Dinler Tarihi, 1935.

7. Ömer Rıza Doğrul, Yeryüzünde Dinler Tarihi, 1947.

8. Anna Marie Schimmel, Dinler Tarihine Giriş, 1955.

9. Mehmet Taplamacıoğlu, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, 1966.

10. Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Araştır-maları, 1973.

11. Abdülkadir İnan, Eski Türk Dini Tarihi, 1976.

12. Hüseyin G. Yurdaydın- Mehmet Dağ, Dinler Tarihi, 1978.

13. Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Gü-nümüze Dinler Tarihi, 1983.

14. Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, 1984.

15. Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, 1988.

16. Şaban Kuzgun, Dinler Tarihi, 1988.

17. Osman Cilacı, Dinler ve İnsanlar, 1990.

18. Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, 1996.

19. Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.

Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde yazılan dinler tarihi kitapları bularak bunları konu ve dil bakımından karşılaştırınız.

Ülkemizde dinler tarihi alanında yapılan bazı çalışmalar şunlardır:

KARŞILAŞTIRALIM

19


ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM

A- Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. Diğer dinleri öğrenmenin yararını anlatınız.

2. Türkiye’de karşılaştırmalı dinler tarihinin tarihçesini anlatınız.

3. Bir tefsir bilgini, dinler tarihi verilerinden nasıl yararlanır? Açıklayınız.

4. Küreselleşen günümüz dünyasında dinler tarihini bilmek neden önemlidir?

5. Din görevlilerinin diğer dinler hakkında bilgi sahibi olması neden önemlidir? Açıklayınız.

B- Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Aşağıdaki kitap ve yazar eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

A) Şemsettin Sami- Esatir

B) Ahmet Kahraman- Dinler Tarihi

C) Şemsettin Günaltay-Tarih-i Edyan

D) Mehmet Aydın-Tarih-i Edyan

E) Günay Tümer ve Abdurrahman Küçük- Dinler Tarihi

2. Türkiye’de hangi tarihler arasında dinler tarihi dersinin okutulmasına ara verilmiştir?

A) 1936-1949 B) 1971-1982 C) 1913-1918 D)1936-1950 E) 1948-1960

3. Ülkemizde İlahiyat Fakültelerinde dinler tarihi hangi ana bilim dalına bağlı olarak okutulmaktadır?

A) Tefsir B) Hadis C) Felsefe ve Din Bilimleri D) Temel Dinî Bilimler E) Kelam

4. Aşağıdakilerden hangisi diğer dinleri öğrenmenin yararları arasında yoktur?

A) Genel kültürümüz artar.

B) İslam’a karışan gayri İslami inanç ve uygulamaları tespit ederiz.

C) Diğer inanç sahipleriyle daha rahat iletişim kurarız.

D) Daha dindar oluruz.

E) İslam’ı daha iyi anlarız.

20

1.ÜNİTE

5. Aşağıdaki bilim dallarından hangisinin dinler tarihiyle ilişkisi yoktur?

A) Din Sosyolojisi B) Din Psikolojisi C) Din Felsefesi D) Tarih E) İnsan Fizyolojisi

C- Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parentez içindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(savunmasını, asla bir, gerçeğe, Osmanlı Devleti, bir olgu, gösteren.)

1. Ülkemizdeki dinler tarihi çalışmaları …………………’nin son zamanlarına rastlar.

2. İslam’da diğer dinlerin de varlığı ………………………olarak kabul edilir.

3. Dinler tarihi, herhangi bir dinin………………………… yapmaz.

4. Kur’an-ı Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin …………………..olamayacağını belirtir.

5. Metot, bizi ………………………..götüren yoldur.

D- Aşağıdaki bilgilerde doğruları (D), yanlışları (Y) ile işaretleyiniz.

1. ( …) Diğer dinleri öğrenmenin İslam açısından hiçbir zararı yoktur.

2. ( …) Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’in hadislerinde diğer dinlerden bahsedilir.

3. ( …) İsrailiyat, sadece İslam öncesi ilahî dinlerin kalıntılarıdır.

4. ( …) Tarih, yer ve zaman göstererek geçmişi inceleyen bir bilim dalıdır.

5. ( …) Dinler tarihi, İslam tarihi ile aynı konuları inceleyen bir bilim dalıdır.

21

DİNİN MAHİYETİ2.ÜNİTE


1. ‘‘Mitos’’ kavramının anlamını sözlükten araştırınız.

2. İslam Ansiklopedisi’nden din maddesini bularak dinin mahiyeti hakkında

bilgi edininiz.

3. Kur’an-ı Kerim’den Bakara suresinin 213. ayetini okuyunuz ve anlamıüzerinde düşününüz.

22

2.ÜNİTE

1. Dinin Tanımı ile İlgili Görüşler

“Din” kelimesi Türkçemize Arapçadan geçmiştir. Kur’an-ı Kerim’de din kavramı; teslim olma, itaat etme, boyun eğme, ahiret, ceza, hüküm, adet, şeriat ve kanun, Allah’ın gönderdiği tevhid dini anlamlarında kullanılmaktadır.

Genel anlamda din, insanın hayat tarzı ya da hayatında izlediği yol anlamına gelir.1 “Din, insan hayatında tarih boyunca var olmuş, insanın düşüncelerini, tavırlarını, davranışlarını, diğer insanlara ve çevreye karşı tutumlarını belirlemiştir.”2 Çünkü insan, var oluş nedeni ve amacının cevabını dinde bulmuştur. Hiçbir baskı ve zulüm, insanın hayatından onu söküp atamamıştır. Din, insanları ayakta tutan bir hayat kaynağı olmuştur. Samimi olarak bağlanılan nice felsefi sistem veya ideolojiler bir zaman sonra toplumun hayatından çıkıp giderken din, insanın ruhunda yerini her zaman korumuştur.3 O hâlde din nedir?

Din bilimcileri tarafından dinle ilgili birçok tanım ya-pılmasına rağmen üzerinde ittifak edilen bir tanım yoktur. Çünkü herkes kendi açısından bakarak dini tanımlamıştır.4 Örneğin, bir dine mensup olanlar, kendi inançlarını mer-keze alarak tanım yaparken dini, bir olgu olarak ele alan-lar ise elde ettikleri verilere göre bir din tanımı yapmış-lardır. Dolayısıyla din sosyolojisi, psikolojisi ve felsefesi gibi bilim dallarıyla uğraşan birçok din bilimcisi din hak-kında değişik tanımlar ortaya koymuştur. Tanımlardaki farklılığın nedeni, dinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve dinin tanımını yapanların subjektif davranmalarıdır.5 “Aslında dini inceleme ve araştırma konusu edinen her disiplin, işine yarayan bir din” tarifiyle yola çıkmıştır. 6

Din bilimcilerinin yaptığı tanımlardan bazıları şöyledir: Konuya din sosyolojisi açısından yaklaşan Emile Durkheim (Emil Durkaym), “Din, bir cemaatin meydana gelmesini sağlayan ayin ve inançlar sistemidir.” sözüyle dinin toplumdaki sosyal fonksiyonunu göz önünde bulundurmuştur. Konuya din psikolojisi açısından yaklaşan Feuerbach (Föyerbah) ise dinin dua, kurban ve inançla kendini göste-

1 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 19. 2 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 14. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 16.4 Ekrem Özbay, Ergenlerde Allah ve Din İnancı, s. 30. 5 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17. 6 Mehmet Aydın, Din Felsefesi, s. 4.

Yukarıdaki fotoğrafı inceleyerek dinin insan hayatındaki önemini yorumlayınız.

Sizce din nedir

Din Bilimcilerinin Tanımları

İslam Bilimcilerinin Tanımları

Dinin Özünü Oluşturan Unsurlar AçısındanTanımlar

DİNİN TANIMI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER

23

DİNİN MAHİYETİ

ren bir arzu olduğunu vurgulayarak7 dini, insan psikolojisiyle ilişkilen-dirmiştir. Hegel de dini, akıl ve ruhun daimi, bağımsız faaliyetlerinden ibaret olan bir sistem sayarak kâinatın zirvesine Allah yerine insanı koy-muş, dini bu felsefi zihniyetle yorumlamıştır.8 Bu ve benzeri örneklerde görüldüğü gibi her bilgin, dine kendi penceresinden bakmıştır.

İslam bilginlerinin yapmış olduğu tanımlar, din bilimcilerin yaptığı tanımlara nazaran dinin yapısına daha uygun ve birbirine daha yakındır. Örneğin Seyyit Şerif Cürcani dini şöyle tarif etmiştir: “Din, akıl sahip-lerini peygamberin bildirdiği şeyleri kabule çağıran ilahî bir kanundur.”9 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır ise, “Din, zevilukulü hüsni ihtiyarla-rıyla bizzat hayırlara sevk eden bir vaz’ı ilahîdir.”10 demiştir. Yani din,

akıl sahiplerini kendi iradeleriyle kabul et-tikleri hayra götüren ilahî kanundur. Bu tanımlara biraz daha açıklık geti-ren Ömer Nasuhi Bilmen de dini şu şekilde tarif etmiştir: “Din, Allah’ın bir kanunudur ve birtakım hükümlerin, hakikatlerin mukaddes bir mec-muasıdır ki bunu peygamberleri vasıtasıyla insanlara lütuf ve ihsan bu-yurmuştur. Bu kanun, insanları hayra götürür; insanlar, bu ilahî kanun hükümlerine kendi güzel ihtiyarlarıyla riayet ettikçe doğru yolu bulmuş, hidayet üzere bulunmuş olurlar, dünyada da ahirette de selamete, saade-te kavuşurlar.”11 İslam bilginlerinin yaptığı bu tarifler, aşağı yukarı aynı muhtevayı içermektedir. Bu tarifler hülasa edildiğinde İslam’a göre din; akıl sahibi şuurlu insanları kendi irade ve arzularıyla hayırlı olan şeylere sevkeden ilahî bir kanundur.12 Bu tariflerde ortak noktalardan biri, dinin

ilahî kaynaklı olduğunun vurgulanmasıdır. Buna göre gerçek din, beşerî kaynaklı olamaz. Yine bu tarif-lerde dinin akıl ve irade ile ilişkisi ortaya konmuştur. Bu da dinin bir bilgi ve tercih konusu olduğunu göstermiştir. Nihayet dinin insanları özü itibariy-le hayır olana yönelten bir kanun şeklinde tanım-lanması, dinin aynı zamanda bir aksiyon alanı olduğunu gösterir.13

Kur’an, “insanlar için temelde iki dinin varlı-ğından bahseder. Bunlardan ilki Allah’ın insan-lar için seçtiği ve öngördüğü din olan İslam ya da Allah’ın dinidir; diğeri ise İslam dışındaki din veya dinlerdir.”14 Kur’an-ı Kerim’in dine yakla-şımı yukarıdaki tanımlardan daha kapsamlıdır. Örneğin Kur’an-ı Kerim’de, “Kim İslâm’dan

7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17. 8 Yümni Sezen, Sosyoloji Açısından Din, s. 25, 26; A. Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, s. 329, 330. 9 Seyyit Şerif Cürcani, Tarifat, s. 72. 10 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, C 1, s. 83. 11 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslam İlmihali, s. 5. 12 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 18. 13 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 314. 14 Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 96.

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (1877-1942)

Ömer Nasuhi Bilmen(1883-1971)

Dini ifade etmek için İbranicede kanun ve hüküm, anlamına gelen “dat”, Sanskritçede ezelî ve ebedî hakikat anlamında “sanatana dhar-

ma”, İslam’dan önce Türkçede ”darm” veya “nom”, Batı dillerinin çoğunda Latincede saygı ve titizlik anlamına gelen “religion” kelimeleri kullanılmıştır.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17;Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 2.)

NOT EDELİM

24

2.ÜNİTE

başka bir din ararsa, (bilsin ki o din) ondan kabul edilmeyecek ve o ahirette hüsrana uğrayan-lardan olacaktır.”15 ayetiyle İslam’dan başka dinlere de işaret edilir.

Din bilimcileri ve İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımları, kapsam açısından bütün din-leri içine alacak nitelikte gözükmemektedir. Bütün dinleri kapsamına alacak bir tanımı ancak dinin özünü dikkate alarak yapmak mümkündür.

“Bu bağlamda şöyle bir tanım yapılabi-lir; “Din; insanların mutlu bir hayat sürmesini amaçlayan Tanrı’nın veya din kurucularının kutsal kitaplarda yer alan sözlerinden, insan-ların bu amacın gerçekleşmesi için yaptıkları davranış ve oluşturdukları kurumlardan meyda-na gelen bir sistemdir.”16

2. Dinin Kaynağı Hakkındaki Görüşler

Dinin ne zaman, nasıl ortaya çıktığı, kay-nağının ne olduğu hususunda kutsal kitapların verdiği bilgilerin dışında herhangi tarihî bir belge yoktur. O bakımdan bilimsel metotlarla dinin başlangıcı ve kaynağı hakkında kesin bir yargıya varmak mümkün değildir.

Bununla birlikte dinin kaynağını tespit etmeye çalışan bazı sosyal bilimciler ortaya çıkmış ve elde ettikleri veriler çerçevesinde dinin kökeni hakkında birtakım teoriler ileri sürmüşlerdir. Bu teo-riler bir dönem Batı dünyasında kabul görmüş ve bilim çevrelerinde sevinç yaratmıştır. Fakat daha sonra bunların tenkitleri yapılmış ve geçersizliği ispatlanmıştır. Dinin kaynağı hakkındaki görüşleri, evrimci görüş ve vahiy temelli görüş olmak üzere iki grupta değerlendirmek mümkündür.17

2.1. Evrimci Görüş

Evrim, birbirini takip ederek yavaş yavaş meydana gelen değişme ve gelişmeye denir. Dinlerin zaman içinde çeşitli sebeplere bağ-lı olarak (vahiy kaynaklı değil) ortaya çıkıp geliştiğini iddia eden görüşe de evrimci görüş adı verilir.

19. yüzyılda dinlerin kökeninin araştırıl-masına ağırlık verildi. Dinler belli bir evrim geçirmiş midir, ilk din sistemi hangisiydi gibi sorulara cevaplar arandı. Bu araştırmalar so-nunda ortaya beş farklı ekol çıktı.18 Onlardan monoteist dışındaki görüşler evrimci gelişimi

15 Âl-i İmrân suresi, 85. ayet. 16 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 18, 19; Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 21. 17 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 15; Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 29.18 Kürşat Demirci, Dinler Tarihinin Meseleleri, s. 52.

KARŞILAŞTIRALIMBatılı ve İslam bil-

ginlerinin din tanımlarını göz önünde bulundurarak benzer ve farklı yönlerini karşılaştırınız.

Evrimci Görüş

DİNİN KAYNAĞI HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER

Vahiy Temelli Görüş

TARTIŞALIM1. Natürizm, (Max Müller, 1823-1900)2. Animizm, (Edward Tylor, 1832-1917)3. Atalar Kültü, (Herbert Spencer, 1820-1903)4. Totemizm, (Emile Durkheim, 1881-1917)5. Monoteist, (Wilhelm Schmidt, 1868-1954)

Yukarıdaki kavramların anlamlarını İslam Ansiklopedisi’nden bularak sınıfta tartışınız

25

DİNİN MAHİYETİ

savunmuşlardır. Birçoğuna göre insanlar korku, suçluluk duygusu, atalara saygı ve benzeri sebepler-den dolayı dine yönelmiştir.

19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında yapılan araştırma ve inceleme sonuçları, evrim te-orisinin lehine yorumlandı. Evrimciler artık insanın, hayatın, tabiatın ve canlı varlıkların sırrının çö-züleceğini iddia ediyorlardı. Dolayısıyla artık din, insanın hayatından çıkacak ve yerini bilime terk edecekti. Fakat, dinin insan hayatından çıkması ve yerini bilime terk etmesi nasıl olacaktı? Biyolojik evrim yanında insanın kültürel bakımdan da evrim geçirdiğini ispatlamak üzere antropolog, etnolog, sosyolog ve psikologlar arasından bazı bilim adamları, ilkel hayat yaşayan kabilelerin inançlarından hareketle dinin kökeni hakkında değişik görüşler ortaya attılar. Çünkü onlar, dinin kökenini hâlâ ilkel hayat yaşayan kabilelerin din ve kültürlerinin incelenmesi sonucu bulunabileceğini düşünüyorlardı.19 Bu çerçevede yapılan çalışmalarda örneğin Edward Tylor (Edvırd Teylır), dinin başlangıcının “ani-mizm”, Frazer (Freyzır) “büyü”, Marett (Maret) “mana”, Spencer ( Spensır) “atalar kültü”, Durkheim (Durkaym) ise “totemizm” olduğunu ileri sürdü.20

Evrimcilerde oluşan bu heyecan zaman içinde hayal kırıklığına dönüştü. Çünkü dinin kaynağı ile ilgili ortaya atılan evrimci teoriler eleştirilmeye başlandı. Zaten evrimci teorisyenlerden hiçbiri ilkel kabileler arasına giderek bizzat gözlem ve inceleme yapmamışlardır. Teorilerini seyyahların anıları ve misyonerlerin raporlarına dayandırmışlardır. Daha sonra bizzat ilkel topluluklar arasında yapılan araştırmalar bu teorilerin tutarlı olmadığını ortaya koymuştur.

Dinin kaynağı hakkındaki evrimci görüş karşısında monoteist (tek tanrıcı) görüşü savunan bilim adamlarının başında Lang ve Schmidt gelir. Bunların savunduğu teze göre insanoğlunun en eski inan-cı, tek tanrı itikadıdır.21

Evrimci Tylor (Teylır)’ın animizm nazariyesine ilk ciddi itiraz öğrencisi Andrew Lang (Endru Lenk)’ten gelmiştir. Lang, Güneydoğu Avustralya ilkel kabileleri ile ilgili elde edilen son bilgilere dayanarak ilkel kabilelerde animizme rastlanmadığını, aynı zamanda insanların ahlaki adaba uyup uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunduğuna inanılan yüce bir tanrı kavramına her yerde rastlan-dığını ortaya koymuştur. Buna benzer başka bir tez de Wilhelm Schmidt (Wilhelm Şimit) tarafından savunulmuştur. Schmidt, ilkel kabileler arasında yaptığı etnolojik araştırmalardan sonra dinin ilk şek-linde tek tanrı anlayışının var olduğunu ileri sürmüştür. O, görüşlerini “Tanrı Kavramının Kaynağı” adlı eserinde ortaya koymuştur.22

19 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 31, 32; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19,20.20 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 20.21 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 20. 22 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 31; Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 18.

“İnsanlar bir tek topluluk idi. Allah müjdeleyici ve uyarıcı olarak pey-gamberleri gönderdi. İnsanlar arasında anlaşmazlığa düştükleri hususlarda hüküm vermeleri için onlarla beraber hak yolu gösteren kitaplar da gön-derdi. Ancak kendilerine kitap gönderilenler, apaçık deliller geldikten sonra

aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüler…” (Bakara suresi, 213. ayet.)

Wilhelm Schmidt ve Lang’ın vardıkları sonucu yukarıdaki ayetin ışığında değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRELİM

26

2.ÜNİTE

Tevhidi geleneğe söylem ve eylemleri ile yön veren peygamberler çeşitli bölge ve çevrelere gönde-rilmiştir. Doğuda eski Hint ve Çin, Batı’da Yunan düşünürleri kendilerine has motiflerle düşüncelerini ortaya koyarken kavram ve ilkeler bazında tevhidi gelenekten doğrudan veya dolaylı olarak etkilen-diklerini gösterir.23 Ancak düşünce kaynakları tevhide dayanmasına rağmen zamanla tevhidi çizginin dışına çıkarak insan, doğa, evren ve tanrıya dair çeşitli açıklamalar ileri sürmüşlerdir. Allah, bu çev-releri söz konusu sapmalardan tevhidi çizgiye çekmek için tarihin çeşitli dönemlerinde peygamberler göndermiştir. Bu elçiler insanların fıtratına uygun genel kavram ve ilkeleri bulundukları çevrelere hem söylem hem de eylemleriyle aktarmışlardır.24

2.2. Vahiy Temelli Görüş

Dinin kaynağı ile ilgili vahiy temelli görüşe göre din, Allah tarafından vahiy yoluyla insan-lar arasından seçtiği peygamberlere gönderilen ilahî kurallar bütünüdür. İslam bilginlerine göre dinin kaynağı mutlak surette vahiydir. Din, Hz. Âdem’le başlayıp Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberliği ile tamamlanmıştır. Bu dinin ge-nel adı İslam’dır.

İslam ilahi bir dindir. Yahudilik ve Hristiyan-lık ise muharreftir. Bu üç dinin dışındaki dinler ise beşerî kaynaklı kabul edilir.25 Yani insanlar tarafından oluşturulmuştur.

Kur’an-ı Kerim dinin kaynağının vahiy oldu-ğunu açıklar. Allah Kur’an’da Hz. Âdem’i, Hz. Nuh’u ve Hz. İbrahim’i seçip görevlendirdiğini ve onların birbirinin neslinden geldiklerini şöyle açıklar: “) Şüphesiz Allah, Âdem’i, Nûh’u, İb-rahim ailesini (soyunu) ve İmran ailesini (so-yunu) birbirinden gelmiş birer nesil olarak seçip âlemlere üstün kıldı. Allah, her şeyi hak-kıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”26 Nisâ sure-sinin 163. ayetinde de diğer peygamberlere gön-derdiği vahyi Peygamberimiz Hz. Muhammed’e de gönderdiğini şöyle belirtir: “Biz, Nûh’a ve ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiğimiz gibi, sana da vahyettik. İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakub’a, torunlarına, İsa’ya, Eyyüb’e, Yûnus’a, Hârûn’a ve Süleyman’a da vahyet-miştik. Davûd’a da Zebûr vermiştik. ”

Kur’an din konusunda geniş bir perspektiften bakılmasına işaret eder. Nitekim Allah, Nahl su-resinde bütün milletlere peygamber gönderdiğini, “Andolsun biz, her ümmete, “Allah’a kulluk edin, tâğûttan kaçının” diye peygamber gönderdik…”27 ayetiyle bildirmektedir. Bu ve benzeri ayetler, Kur’an-ı Kerim’de adı zikredilmeyen; fakat asırlardır devam edegelen ve bugün yüzbinlerce 23 Hacı Mustafa Açıköz, Tevhidi Kozmik Holizm Şüphe ve Eski Uygarlıklar, s. 287.24 Hacı Mustafa Açıköz, Tevhidi Kozmik Holizm Şüphe ve Eski Uygarlıklar, s. 169.25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22. 26 Âl-i İmrân suresi, 33, 34. ayetler.27 Nahl suresi, 36. ayet.

DÜŞÜNELİM• “…Hiçbir toplum yoktur ki ken-disine bir uyarıcı gelip içlerinde kalmış olmasın.”

(Fâtır suresi, 24. ayet.) • “… (Hâlbuki) sen ancak bir uyarıcısın ve her toplumun bir rehberi vardır.”

(Ra’d suresi, 7. ayet.)

Yeryüzündeki dinleri göz önünde bu-lundurarak yukarıdaki ayet mealleri üzerinde düşününüz.

27

DİNİN MAHİYETİ

mensubu bulunan dinlerin de ilahî menşeli olabileceğine işaret eder. Binlerce yıl tarih sahnesinde kalan ve bugün hâlâ yaşayan bazı dinler vahye dayansa da tarih içinde bunların kimileri değişime uğ-ramış ve dejenere olmuş olabilir. Vahye dayanmayan dinler ise belli bir dönem kabul görmüş olsalar da bunlardan birçoğu zamanla varlığını kaybetmiştir.28

Sonuç olarak dinin kaynağı Allah’tır. Peygamber dahil hiçbir beşer din koya-maz. Allah, insanoğluna rehber ve örnek olan birçok elçi göndermiştir. Onların sonuncusu tevhit zincirinin son halka-sı Peygamberimiz Hz. Muhammed’dir. Hz. Âdem’den bu yana gönderilen elçi-ler belli bir bölge veya topluma gönde-rildiğinden elçilerin tebliğ ettikleri ilahî mesajlar o bölge ve toplumla sınırlı ol-muştur. Oysa son elçi Hz. Muhammed, bütün insanlığa gönderildiği için onun tebliğ ettiği din evrensel bir özellik ta-şır.

3. Din ile Mitoloji

Din, insanla beraber var olan ve yaşayan bir gerçektir. O hem ferdî hem de sosyal bir realitedir. İnsanın yaratılışına bağlı, tarihin her devrinde, dünyanın her köşesinde fertlere ve toplumlara hâkim olan, insanın mutluluğunu amaçlayan ilahî kurallardır. O her türlü felsefi ve ilmî düşüncelerden önce var olmuş, insan-ların yaşamlarına yön vermiştir.29 Allah, ya-ratılış amaçlarına uygun yaşayabilmeleri için insanlara dini göndermiştir. Ancak din, aslını koruduğu müddetçe insanlara faydalı olmuştur. Asıl yapısından uzaklaşarak amacından saptığı zamanlar ise insanın yaratılış gayesine uygun yaşamasına engel olmuştur.30

Psikolog ve antropologların tespitlerine göre insan farkında olmasa da mitoslar onun dünyasında her zaman varlıklarını sürdürürler. Bazı mitoslar insanlar için anlamlı mesajlar da taşırlar. İnsanlar yaratılışı gereği her şeyi merak eder. Açıklayamadıkları olayları çoğu zaman mitoslarla anlamaya çalışır.31

28 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22. 29 Osman Pazarlı, Din Psikolojisi, s. 31. 30 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22, 23.31 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23.

Mitos; efsane, destan, hikâye ve masaldan farklıdır. Mitosta kutsal bir hikâye anla-

tılır. Konusu gerçek olaylardan alınmış ve gerçekten olup bitmiştir. Mitoslar, olmuş olayları insanların anlayabileceği dille an-latırlar. Fakat anlatımda mecazî bir dil ve semboller kullanılır.

(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23.)

BİLGİ KUTUSU

İlk vahyin geldiği Ğar-i Hira’nın iç mekânı (Mekke)

28

2.ÜNİTE

Diğer taraftan bazı dinî konular o dinin mensupları tarafından mitos hâline getirilebilir. Örneğin Al-lah, Kur’an-ı Kerim’de Ashab-ı Kehf kıssasını anlatır. Fakat kıssada yer, zaman ve sayı ile ilgili bir bil-giye yer verilmez. İnsanların, Ashab-ı Kehf’in sayısı hakkında değişik rakamlar öne sürüleceğini; fakat gerçek sayılarını sadece Allah’ın bildiğini, “(Ey Muhammed!) Bazıları bilmedikleri şey hakkında atıp tutarak: “Onlar üç kişidirler, dördüncüleri köpekleridir” diyecekler. Yine, “Beş kişidirler, altıncıları köpekleridir” diyecekler. Şöyle de diyecekler: “Yedi kişidirler, sekizincileri köpekleri-dir.” De ki: “Onların sayısını Rabbim daha iyi bilir. Zaten onları pek az kimse bilir…”32 ayeti haber verir. Buna rağmen insanlar Ashab-ı Kehf hakkında hikâyeler üretmiş ve şahısların sayısı bir tarafa “o şahısların isimleri, hangi dine mensup oldukları, yanlarındaki köpeğin adı, rengi, cinsi ve kime ait olduğunu bile belirtmişlerdir.”33 Bu hikâyeler tefsir kitaplarımızda detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Bunun neticesinde Tarsus ve Afşin gibi birçok yerde Ashab-ı Kehf’e atfedilen kut-sal ziyaret yerleri ortaya çıkmıştır. İnsanlar bu tür yerleri ziyaret ederek adak adamakta ve dileklerde bulunmaktadırlar. Mitosların din için en tehlikeli yanı burasıdır. Mitos bir inanç ve tapınma hâline dönüştüğünde dinde yozlaşma başlar. Kutsal öykü hâlinde kalmış, dinî inanç ve tapınma hâline gelme-miş mitosların zararı olmadığı gibi bazen faydası da olabilir.34

Sonuç olarak din ve mitolojinin hem benzer hem de farklı yönleri vardır. Farklı yönleri; mitoslar bazı olaylardan hareketle insan hayaline dayanan ve dinden beslenen ürünlerdir. Din ise tanrıya da-yanır. Dinin özünü tevhit, nübüvvet ve ahiret oluşturur. Mitoslarda böyle bir esas yoktur. Mitoslarda tanrılar müşahhas bir şekilde anlatılırken dinde tanrı mücerrettir. Din vahiy yoluyla peygamberlere gelir, peygamberler de insanlara ulaştırır. Din aynı zamanda insanlara hukuki düzenleme ve sorum-luluk getirir. Mitosların insanlar arası hukuki bir yönü yoktur. Mitoslarda birçok tanrı vardır ve bu tanrılar zaman zaman savaşarak birbirini yok eder.

Benzer yönleri ise insanların mitoslara inanması (inanç), onunla ilgili birtakım pratikler yapması (ibadet), psikolojik tatmin (iç huzur) ve ona kutsallık (yücelik) atfetmesidir.

32 Kehf suresi, 22. ayet. 33 Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 177, 178. 34 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 24.

Ashab-ı Kehf Mağarası ( Tarsus )

LİSTELEYELİMDin ile mitoloji arasındaki farkları listeleyiniz.

• Dinin kaynağı Tanrı, mitolojinin kaynağı insandır. • ………………………… • …………………………

29

DİNİN MAHİYETİ

4. Dinin İnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi

Tarihin her devrinde ve bütün top-lumlarda görülen din, insanı hem içten hem dıştan kuşatan, onun düşünce ve davranışlarında kendini gösteren bir disiplindir. İnsan, her zaman kendisini aşan bir kudrete yönelmesi gerektiği-ni düşünmüştür.35 Her ne kadar insan, akıl ve yetenekleriyle yaşadığı çevrede otoriter bir yapı kurmuş olsa da kendi gücünü aşan sorunlarla karşılaştığı za-man acziyete düşer. Güçlü bir elin, içine düştüğü çaresizlik ortamından kendisini çekip çıkarmasını, himayesine almasını ister. Diğer taraftan yaptığı yanlışlıklar nedeniyle içine düştüğü vicdan azabı-nı hafifletecek, kendisini affedecek bir gücü arzular. İnsanın bütün bu duygu-larını yalnızca içinde bulunduğu maddi âlem çerçevesinde kalarak tatmin etmesi mümkün değildir. Her insan, yaşamında hiçbir maddi güç ve kuvvetin yardımcı olamayacağı olaylarla ya da duygu yükleriyle yüz yüze kalabilir. Bütün bu durumlar, insanın sınırsız ve her şeye güç yetiren aşkın bir varlığa inanıp yönelmesini zorunlu kılar. Nitekim Kur’an, “Sizi karada ve denizde gezdiren odur. Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, o gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgarla alıp götürdük-leri ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, o gemiye şiddetli bir fırtına gelip çatar, her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar da dini yalnız Allah’a halis kılarak: ‘Andolsun eğer bizi bundan kurtarırsan mutlaka şükredenlerden ola-cağız.’ diye Allah’a yalvarırlar.”36 ayetiyle tevhide inanmayan insanlardan bahsederken zaman zaman onların çaresiz kaldıklarında Allah’a yönelip ondan yardım dilediklerine dikkatimizi çeker. Böylelikle Kur’an, inanan-inanmayan bütün insanların, sınırsız güce sahip varlığın himayesine sı-ğınma ve yardımını dileme duygularını taşıdığını vurgular.37

İnsanın yüce bir kudrete gönülden bağlanması onun gücüne güç katar; dua, niyaz ve iltica insanı ulvileştirir. “Allah sevgisi ve bu sevgiden kaynaklanan saygı insanı olgunlaştırır. Ona kuvvetli bir irade ve sağlam bir karakter kazandırır. Böyle kimselerin içinde yer aldığı toplumlarda erdemli dav-ranışlar artar.”38 Din, insana içgüdüleri ile maddenin esiri olmadığını ve sonsuz bir hürriyet içinde bulunmadığını telkin eder. Kişi yalnız her şeyin sahibi olan Allah’a boyun eğer, bencil duygula-rın, canlı ve cansız tabiatın esiri olmaz. Dinin bu telkini, insana gerçek hürriyet ve bağımsızlığını kazandırır.39

Din; fertleri mukaddes duygu, ortak şuur ve vicdan etrafında birleştiren bir faktör olduğu gibi aynı zamanda toplumları yükselten, onların gelişmesini sağlayan bir kurumdur. Din, ahlaki bir mü-essese olarak en mükemmel kanunlar ve nizamlardan daha kuvvetli bir şekilde kişiyi içten kuşatan,

35 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 36. 36 Yûnus suresi, 22. ayet.37 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 31.38 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 37. 39 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 317.

Yukarıdaki sembol ve fotoğrafları inceleyerek bunların hangi inançları temsil ettiklerini söyleyiniz.

30

2.ÜNİTE

kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir. Dinin zayıflaması ahlaki ve hukuki suçların artmasına yol açabilir. Çünkü din olmayınca ahlak için yaptırım gücü kalmaz.

İnsanın toplumsal bir varlık olmasının ya-nında onun bir de iç dünyası vardır. “Yalnız-lık, çaresizlik, korku, keder, hastalık, musibet ve felaketler karşısında insanın yegane teselli kaynağı dindir.”40 Ayrıca dinî meşguliyetlerin, insanı lüzumsuz ve zararlı endişelerden uzak-laştırdığı, böylece ruhi bunalımlardan koruduğu bilinmektedir. Allah’a itaat etmek; ana babaya ve büyüklere saygı duymak, devlete ve millete bağ-lılık, küçüklere sevgiyle yaklaşmak gibi ahlaki duyguları geliştirir.

Dindeki ahiret inancı, insana dünyevi ve uhrevi sorumluluk kazandırır. İnsanın ahlaki gelişmesine katkıda bulunur ve ölüm korkusunun insan psikolojisi üzerindeki olumsuz etkisini azaltır. Çünkü ahiret inancı, insanın içindeki ebediyet duygusuna cevap verir. Sıkıntılardan kurtulup ebedî huzura ulaşma, Allah’ın rızasını elde etme düşüncesi insanda yaşama sevincine yol açar, dünyanın ıstıraplarına karşı tahammül gücü verir. Geçici dünya arzuları aslında insan ruhunu tatmin etmediğinden din, ona en ulvi ve manevi hazlar kazandırır.41 Bir insan, maddi ihtiyaçlarını ne kadar karşılarsa karşılasın, manevi ihtiyaçlarını din duygusuyla tatmin etmemişse iç huzuru yakalaması çok zordur. Beşerî ihtiyaçlarını fazlasıyla karşılayan toplumlarda görülen bunalımlar bunun bir göstergesidir.42

İnsanlık âleminin manevi ve zihnî gelişmesinde dinin ne kadar geniş bir etkiye sahip olduğu medeniyet tarihi incelendiğinde hemen göze çarpar. İlahî vahyin peygamberler tarafından telkin ve tebliğ edilmesiyle insanlar birtakım kötü alışkanlıklarından kurtularak daha asil ve daha ulvi fikirlere yükselmişlerdir. Dinin istediği ideal hayatın bu dünyada yaşanması ve bu dünya şartları içinde elde edilmesi gerekir.

Dinin insanoğlunun manevi ve ahlaki yönden gelişmesinde önemli bir yeri vardır. Din; insanı kuralsızlıktan, ilkesizlikten ve başıboşluktan kurtarır. Gerçekte din, kin ve nefret duymayı, intikam almayı ve kan dökmeyi reddeder. Buna karşılık din, sevgi, saygı ve nezaketi telkin eder. Buna rağ-men bazı dindarlarda bayağı duygu ve eğilimlerin varlığı o kişilerin, dini anlayamaması veya yanlış anlamasından kaynaklanır.43

40 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 37.41 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 317.42 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 20. 43 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 318.

“Ne irfandır veren ahlaka yükseklik ne vicdandır, Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır.”

Mehmet Âkif Ersoy

Sizce bu mısralarda anlatılmak istenen nedir? Yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

Dinin insan yaşamına ne gibi önemli katkıları vardır? Listeleyiniz.• ………………………• ………………………

LİSTELEYELİM

31

DİNİN MAHİYETİ

Toplum hayatının her alanında din kendini gösterir. Mimari, estetik, sanat, edebiyat, kişi ve yer isimlerinde, örf, âdet ve geleneklerde, hukuki, siyasi, sosyal, kültürel, iktisadi ve tu-ristik alanlarda hep dinî motifler, deyim ve an-layışlar göze çarpar. Bu da dinin hayatımızın her alanında yer aldığını gösterir.



1. Din ve mitolojinin birbirinden ayrılan yönleri nelerdir? Açıklayınız.

2. Dinin kaynağı hakkındaki evrimci görüş nedir? Açıklayınız.

3. Din hakkında ortak bir tanım neden yapılamamıştır? Açıklayınız.

4. Mitoslar dine hangi durumlarda zarar verir? Anlatınız.

5. Dinin hayatımızdaki önemini anlatınız.

B-Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi dinin kaynağını büyüye bağlamıştır?

A) Wilhelm Schmidt B) Max Müller C) Andrew Lang

D) E. Durkheim E) Frazer

2. Bütün efsaneleri içine alan ve onları belli bir metotla inceleyen disiplin aşağıdakilerden hangisidir?

A) Mit B) Mitos C) Mitoloji D) Hikâye E) Masal

3. Vahiy temelli görüşe göre dinin kaynağı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Totem B) Mana C) Animizm D) Allah E) Büyü

4. Aşağıdaki din bilimcilerinden hangisi tek tanrıcılığı savunmuştur?

A) Andrew Lang B) E. Durkheim C) Max Müller

D) Frazer E) S. Freud

Dinin insan hayatı açısından önemi ile ilgili bir beyin fırtı-nası yapınız ve ortaya çıkan

görüşleri sıralayınız.

BEYİN FIRTINASI YAPALIM

TARTIŞALIMİnsan, sürekli bir anlam arayışı içindedir. Kendi kendine, “Ben kimim, niçin yara-

tıldım, nereye gideceğim, iyi ve doğru nedir, adaletli ve güzel olan nedir, bu dünyanın sonu ne olacak?” gibi sorular sorar. İşte aklın ve bilimin cevaplar aradığı bu önemli so-rulara cevap bulmada ona yardım eden ve insan düşüncesini aydınlatan din olmuştur.

Din, insanın hayatını nasıl anlamlı hâle getirir? Tartışınız.

32

2.ÜNİTE

5. İslam bilginlerinin yaptığı din tanımlamalarında aşağıdakilerden hangisine değinilmemiştir?

A) İlahî kanun olduğuna.

B) İnsanın hür iradesiyle seçtiğine.

C) Akıl sahibi insan olması gerektiğine.

D) İnsanı iyi, doğru ve güzele götürmesi gerektiğine.

E) Her insanın inanması gerektiğine.

C-Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parantez içindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(manevi, dil bilimsel, irade ve arzularıyla, ebediyet, evrim, inanç sistemlerine.)

1. Ahiret inancı, insanın içindeki ……………….duygusuna cevap vermek bakımından da önem taşır.

2. Din; akıl sahibi şuurlu insanları kendi …………………….hayırlı olan şeylere sevkeden ilahî bir kanundur.

3. Max Müller, dinin kaynağını……………… metotlarla tanrısal ilk vahye dayandırmaya çalışmıştır.

4. Kur’an-ı Kerim’de İslam dışındaki …………….hatta müşriklerin inandıklarına bile din adı verildiğine dikkat çekilir.

5. İnsandaki ………………..boşluk ancak din ile doldurulabilmiştir.

D-Aşağıdaki bilgilerin doğrularını (D), yanlışlarını (Y) ile işaretleyiniz.

1. (...) Tarihte ne kadar geriye gidilebilirse gidilsin, dinsiz bir topluma rastlanmamıştır.

2. (...) Aslında dini inceleme ve araştırma konusu edinen her disiplin, işine yarayan bir din tarifiyle yola çıkmıştır.

3. (...) İslam bilginlerine göre dinin kaynağı mutlak surette vahiydir.

4. (...) Evrimci teorisyenler ilkel kabileler arasında gözlem ve inceleme yapmışlardır.

5. (...) Din, insanı sadece içten kuşatan bir olgudur.

33

VAHYE DAYALI DİNLER


1. Orta Doğu haritasını inceleyerek Mısır, Kızıldeniz ve İsrail’in konumuyla ilgili bilgi edininiz.

2. Anadolu’nun Hristiyanlık tarihindeki önemi hakkında bilgi edininiz.

3. İslam’ın inanç açısından hangi özellikleriyle Yahudilik ve Hristiyanlıktan ayrı olduğunu araştırınız.

4. İslam’ın yayıldığı coğrafyayı atlastan bularak bu coğrafyanın çevresinde hangi dinlerin yer aldığını araştırınız.

5. Çevrenizde İslam’ın dışındaki dinlere ait mabetler varsa bu mekânlarla ilgili gözlemlerinizi yazınız.

3.ÜNİTEYAŞAYAN DİNLER

34

3.ÜNİTE

1. Vahiy Geleneği

Yahudilik ve Hristiyanlık; Hz Musa ve Hz İsa’ya gelen İslam’ın yüzyıllar içerisinde felsefileştirilerek ve değiştirilerek aldığı yeni biçimin adı olmuştur. İslam anlayışına göre vahiy, peygamberlerin insanlara iletmek üzere Allah’tan aldığı bilgilere denir.1 Peygamberler Allah’tan bu bilgiyi değişik yollarla alırlar. Bu konu Kur’an’da şöyle geçmektedir: “ Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla, yahut per-de arkasından konuşur. Yahut bir elçi gön-derip izniyle ona dilediğini vahyeder. Şüphesiz o yücedir, hüküm ve hikmet sahibidir.”2

Kur’an-ı Kerim, Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar gelen vahye ve peygamberlere dayanan dinî geleneğe İslam adını vermektedir.3 İslam’a göre insanları başıboş bırakmayan Allah, onların nasıl hareket edeceğini bildirmek üzere ilk insan Hz. Âdem’e aynı zamanda ilk peygamberlik gö-revini de vermiştir. Kur’an’da geçen, “Biz her kavme bir peygamber gönderdik.”4 ve “İnsanlar tek bir ümmetti. Allah müjde ve azabının habercileri olmak üzere peygamberleri gönderdi ve beraberlerinde insanların ihtilafa düştükleri şeyler hakkında aralarında hüküm vermek için hak ve gerçek kitaplar da indirdi.”5 ayetleriyle Allah kelamının her dönemde insanlara iletildiği bildirilmektedir.

Allah tarafından peygamberler vasıtasıyla insanlara gönderilen bu dinlerin esası İslam olup bunların tümü vahye dayalı dinlerlerdir. Yahudilik ve Hristiyanlık ise vahye dayalı dinler olmak-la birlikte Kur’an, bunları bozulmuş dinler olarak nitelendirilir.6 Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bu hususa şöyle işaret edilir: “…Onlar kelimelerin yerlerini değiştirirler (Kitaplarını tahrif eder-ler.) Kendilerine öğretilen ahkâm (Tevrat)ın önemli bir bölümünü unuttular…”7

2. Yahudilik

Yahudilik Hz Musa’ya gelen vahiyle başlayan bir dindir. Kur’an’da bu dinin mensuplarından sıkça bahsedilmektedir. Yahudi olmanın temel ön şartı, Yahudi bir anne babadan veya en azından Yahudi bir anneden doğmaktır. Bu bakımdan Yahudilik terimi belli bir ırka, kültüre ve dine mensup olmayı ifade eden çok kapsamlı bir anlam ihtiva etmektedir.8 Yahudiler başta İsrail olmak üzere Amerika ve dünyanın diğer bölgelerinde yaşamaktadırlar.

2.1. Yahudi, İbrani ve İsrail Terimleri

Tarih boyunca Yahudiler pek çok isimle anılmışlardır. İbrani, İsrail ve Yahudi bu isimlerin başında gel-mektedir.

1 Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 380. 2 Şûrâ suresi, 51. ayet. 3 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 203. 4 Nahl suresi, 36. ayet. 5 Bakara suresi, 213. ayet 6 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 64. 7 Mâide suresi, 13. ayet. 8 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 206.

“…O (Allah), gerek daha önce (gelmiş kitaplarda) ge-rekse bunda (Kur’an’da) size “Müslümanlar” adını ver-di…”

(Hac suresi, 78. ayet.)Yukarıdaki ayeti vahiy geleneği süreci

açısından yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

35


Yahudi: Bu isim, İsrailoğulları Babil Sürgünü’nde iken ortaya çıkmıştır. Babil’in yerli halkı, İsrailo-ğullarına, geldikleri Yahuda bölgesinin adından dolayı, “Yahudalı” anlamında “Yahudi” demiştir. İsrailo-ğulları, Yahudi ismini kendileri de benimsemişler ve genellikle bu ismi kullanmışlardır.9 Ayrıca Yahudi kavramı Hz Yakup’un oğlu Yahuda’ya dayandırılmaktadır. Bu yönüyle kelime toptan tevbe edenler anlamına gelmektedir.

İbrani: MÖ 15. yüzyılda Filistin’de göçebe olarak yaşayan kabilenin adıdır. İbrani, “öte tarafın insanları” anlamına gelmektedir.10 Bununla da Fırat ve Ürdün nehirlerinin öte kıyısın-dan gelen göçmenler kastedilmiştir. Yahudilere bu ad, Filistin bölgesinde yaşayan yerli halk tarafından verilmiştir.11

Kur’an’da benisrail (İsrailoğulları) kelimesi geçmektedir. Bu ayetlerde Allah’ın İsrailo-ğullarına verdiği nimetler hatırlatılmaktadır. Ayrıca, İsrailoğullarına verilen nimetlere rağmen sözlerinden nasıl döndükleri anlatılmaktadır.

9 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 29. 10 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 14/73.11 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 66.

Dinlerin dünya genelinde yayıldığı bölgeleri gösteren harita

36

3.ÜNİTE

2.2. Yahudiliğin Doğuşu ve Gelişmesi

Yahudilik, tarihini Hz. İbrahim’le başlatır. Yahudi inancına göre Hz. İbrahim ilk Yahudi’dir. Hz. İbrahim, Tevrat’ın ifadesine göre Keldanilerin yaşadığı Ur şehrinde dünyaya gelmiştir.12 Babası Terah (İslam kaynaklarına göre Azer), ailesini alarak Harran’a göç etmiştir. Tanrı, daha sonra, Hz. İbrahim’e Kenan bölgesine gitmesini emretmiştir. Bunun üzerine Hz. İbrahim ya-nına ailesini de alarak Kenan’a gitmiştir. Burada kuraklığın baş göstermesi üzerine Mısır’a giden Hz. İbrahim tekrar Kenan’a dönmüştür.13

Yaşı ilerlemiş olan Hz. İbrahim ve eşi Sara’nın çocukları olmamıştır. Bu durumdan rahatsız olan Sara, Hz. İbrahim’e cariyesi Hacer’le evlenmesini teklif etmiştir. Hz. İbrahim’in Hacer’le evlenmesinden Hz. İsmail dünyaya gelmiştir. Hacer’in çocuğunun olması Sara’nın onu kıskanmasına yol açmıştır. Daha sonra Sara’nın da İshak isminde çocuğu dünyaya gelmiştir. İshak’ın dünyaya gelişi, Sara’nın Hacer’e ve oğlu İsmail’e daha fazla kıskançlık duymasına neden oldu. Bunun üzerine Hz. İbrahim bu gergin havayı dağıtmak için Hz. Hacer ve oğlu İsmail’i bugünkü Arap Yarımadası’nda bulunan Paran denilen yere götürmüştür. Hz. İsmail, buraya yerleşmiş ve Arapla-rın atası olmuştur.14

Tevrat’a göre Hz. İbrahim’in neslini devam ettiren Hz. İshak’ın da iki oğlu vardı. Bunlardan Hz. Yakup, İsrail unvanını kullanarak Yahudi tarihinde ön plana çıktı.15

Hz. Yakup, çocuklarının içerisinde Yusuf’a derin bir sevgi duymaktaydı. Bu durum, kardeşle-rinin Yusuf’u kıskanmasına neden oldu. Bundan dolayı da Yusuf’u kuyuya attılar. Daha sonra ora-dan geçen bir kervan onu Mısır’a götürüp firavunun memuru olan Potifar’a sattı. Potifar’ın karısı, Yusuf’a aşık olup ilgisine karşılık görmeyince iftira ederek onu hapse attırır.16 Yusuf hapiste iken

12 İbrahim ne Yahudi idi ne de Hıristiyan. Fakat o, hanif (Allah’ı bir tanıyan, hakka yönelen) bir müslümandı. Allah’a ortak koşanlardan da değildi. Şüphesiz, insanların İbrahim’e en yakın olanı, elbette ona uyanlar, bir de bu peygamber (Muhammed) ve mü’minlerdir. Allah da mü’minlerin dostudur. (Ali İmran Suresi, 67-68)13 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 30. 14 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 210.15 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 30. 16 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 39/20.

Yahudiler, MÖ 586 yılında Yahudi Krallığı’nın düşme-sinden sonra Babil’e sürüldüler. Pers Hükümdarı Cyrus MÖ 539 yılında Yahudilerin Filistin’e geri dönmelerine izin verdi. Yahudilerden bir kısmı Filistin’e dönmeyi ka-bul ettiği hâlde bir kısmı da Babil’de kalmayı tercih etmiş-

lerdir. Yahudiler ilk diasporayı bu sürgünle Babil’de yaşamışlardır. Yarım asra yakın bu sürece tarihte Babil Sürgünü adı verilir.

(Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Tarihi, s. 80.)

Babil Sürgünü Yahudilikte ne gibi değişiklikler meydana getirmiştir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

TARTIŞALIM

37


firavunun gördüğü bir rüyayı tabir ederek ha-pisten kurtuldu ve firavunun yanında önemli bir mevkiye yükseldi. Daha sonra Filistin’de bulunan babası Yakup ve kardeşlerini Mısır’a getirtti. İsrailoğulları böylece Mısır’a yerleş-miş oldular. Fakat Hz. Yusuf’un ölümünden sonra Mısır’da durum değişti. Tahta geçen yeni firavun, İsrailoğullarını köleleştirmeye başladı. Böylece İsrailoğulları, dört yüz sene Mısır’da köle olarak kaldı.17

İsrailoğulları Mısır’da köle olarak yaşar-ken dönemin Mısır firavunu bir rüya gördü. Rüyayı yorumlayan kâhinler, yakında İsrai-loğulları arasında bir erkek çocuğun dünyaya geleceğini ve bu çocuğun firavunun tahtını elinden alacağını söylediler. Bu haber, fira-vunu telaşlandırdı. Firavun, İsrailoğulların-dan doğacak bütün erkek çocuklarının öldü-rülmesini emretti. O yıl dünyaya gelen Musa’yı annesi bir sepetin içine gizlice koyup Nil Nehri’ne bıraktı. Nehirdeki sepet, firavunun kızı tarafından bulundu. Çocuğu sevimli olması nedeniyle öl-dürmeye kıyamadılar ve onun evlatlık olarak sarayda büyütülmesine karar verdiler.18 Böylece Hz. Musa o zamanki dünyanın en güçlü imparatorlarından biri olan firavunun sarayında yetişti.19

Firavunun sarayında büyüyen Hz. Musa, bir gün şehre gitti. Şehirde dolaşırken bir İsra-illi ile bir Mısırlının kavga ettiğini gördü. Hz. Musa, İsrailliye yardım etmek amacıyla kav-gaya müdahale etti ve Mısırlıya bir tokat vu-rarak onu kazara öldürdü. Firavunun kendisini cezalandırmasından korkan Hz. Musa, Mısır’ı terk edip Medyen’e gitti. Orada Yetro’nun (Şuayp) yanında çalışmaya başladı. Bir süre sonra onun kızı ile evlendi.20

Hz. Musa, bir gün Yetro’nun koyunlarını otlatırken Tanrı, Horep Dağı’nda yanan bir çalılığın içinden Hz. Musa’ya hitap etti. Ona İsrailoğullarını Mısır esaretinden kurtarma görevini verdi.21 Kardeşi Harun’u da ona yardımcı yaptı. Bu, aynı zamanda Hz. Musa’nın peygamberlik görevinin de başlangıcıdır.22

Hz. Musa, Tanrı’dan bu görevi aldıktan sonra İsrailoğullarını atalarının yurduna götürmek için Mısır’a döndü. Firavundan kendi kavmini serbest bırakıp Mısır’dan çıkmasına izin vermesini is-

17 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 211.18 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 2/ 5-10.19 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 225. 20 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 2/25,26. 21 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 3/1.22 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 211.

Hz. İbrahim’in ailesi ile beraber yaptığı yolculuğu gösteren harita

Tevrat’a göre Yahudilerin soyu, Hz. Yakup’un on iki oğluyla devam etmiştir.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

38

3.ÜNİTE

tedi. Fakat firavun, bunu kabul etmedi. Bunun üzerine Mısır’a birçok felaket geldi.23 Felekatlerin sebebinin İsrailoğullarının Mısır’dan çıkmasına izin verilmemesinden kaynaklandığını düşünen Mısır’ın yerli halkı, firavunun bu ısrarından vazgeçmesini istedi. Hz. Musa İsrailoğullarıyla birlikte Mısır’dan çıktı ve üç ay sonra Sina’ya vardı. Orada Tanrı, Yahudiliğin temel ilkelerini oluşturan On Emir’i iki levhaya yazılmış şekilde Hz. Musa’ya verdi. Sina’daki bu vahiy olayından sonra Hz. Musa, atalarına vadedilmiş topraklara gitmek için İsrailoğullarıyla birlikte yola çıktı.24

İsrailoğulları bu göç esnasında sık sık isyan edip Hz. Musa’ya zorluk çıkardı.25 Tanrı, isyanla-rı nedeniyle birçok kez onları cezalandırdı. En büyük ceza ise kırk yıl çölde dolaşmalarıydı. Hz. Musa, peygamberlik görevi süresince Tanrı’nın vahyettiği ayetleri bir kitap hâline getirdi ve onu iki levhayla birlikte Ahit Sandığı’nın içine koydu. Bu Ahit Sandığı’nı İsrailoğulları göç yolunda daima yanlarında taşıdı. Hz. Musa, yüz yirmi yaşındayken Moep’te (Sina Çölü’nün Filistin sınırına yakın kısmı) vefat etti ve oraya gömüldü.26

Hz. Musa’dan sonra onun yerine Yeşu (Yûşâ) geçti. Yeşu, kutsal topraklara göç esnasında İsrai-loğullarına hem liderlik hem de peygamberlik yaptı.27 Yeşu’dan sonra İsrailoğulları bir süre lidersiz kaldı. Daha sonra İsrailoğullarına peygamber olarak Samuel gönderildi. Samuel, İsrailoğullarının ısrarı üzerine onlara Saul’u (Talut) kral tayin etti. Saul zamanında İsraioğulları çevre kabilelerle büyük savaşlar yaptı. Bu savaşlarda Hz. Davut büyük başarılar gösterdi ve İsrailoğullarının zafer kazanmasını sağladı.28

23 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 8/16.24 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 212. 25 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 32/1-6.26 Kitab-ı Mukaddes, Tesniye, 34/6. 27 Kitab-ı Mukaddes, Sayılar, 28/15. 28 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 213.

Firavun: Eski Mısır hükümdarlarına verilen unvandır. Eski Mısır inancına göre güneşin doğmasını ve Nil’in yük-selmesini sadece firavun sağlamaktadır. Tanrıların yanında insanların yegane temsilcisidir. Güneş Tanrısı Re’nin oğlu-

dur. Bunun yanında o halkın nazarında büyük güçlerle donatılmış bir dev-let başkanıdır.

Kur’an’da, Hz. Musa’nın firavunla olan mücadelesi uzunca anlatılır. Hz. Musa Dönemi’ndeki bu firavunun II. Ramses olduğu ileri sürülmüştür.

Kur’an’a göre firavun, azgın ve kendisini Rab ilan eden bir şahıstır. Ancak firavun, Allah’ın gazabı ile helak olmuştur. Ölümü anında imana gelmiş; ancak bu iman kabul edilmemiştir.

(Mehmet Aydın, Dinler Tarihi Sözlüğü, s. 236; Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 131.)

Mısır’da firavunlar için yapılmış olan piramitler sizce niçin bu kadar görkemli inşa edilmiş olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

BİLGİ KUTUSU

39


Hz. Davut Kudüs’ü fethedip orayı başkent yaptı ve orada büyük bir mabet inşa etmek is-tedi. Fakat Tanrı bu işin oğlu Hz. Süleyman’a nasip olacağını söyledi.29

Hz. Davut’un ölümünden sonra yerine oğlu Hz. Süleyman geçti. Tanrı’nın vadettiği gibi Hz. Süleyman, Kudüs’teki Moriah Dağı’nda büyük mabedi inşa etti. Bu mabedin inşasıyla Yahudi tarihinde I. Mabet Dönemi başlamış oldu. Adı Bet-Hamikdaş olan bu mabet, İslam geleneğinde Beytü’l-Makdis olarak bilinir.30

Hz. Süleyman’ın vefatından sonra İsrailoğulları biri kuzeyde İsrail, diğeri güneyde Yahuda olmak üzere ikiye bölündü. Bunlardan İsrail Krallığı putperestliğe yöneldi. İsrail’in kralı Yerobeam, halkı-nın Kudüs Mabedi’ne eğilim göstereceği endişesiyle iki altın buzağı yaptırarak Yahudileri bunlara tapınmaya teşvik etti.31 Yerobeam, bu putların İsrailoğullarının Mısır’dan çıkmalarına yardım eden tan-rılar olduğunu ilan etti ve Tevrat’ı da yürürlükten kaldırdı. Halkı putperestleştiren bu krallık MÖ 722 yılında Asurlular tarafından yıkıldı.32

Yahuda Krallığı ise MÖ 587 yılında Babil Kralı Buhtunnasır (Nabukadnezzar) tarafından yıkıldı. Kudüs’teki mabet, Babilliler tarafından tahrip edildi. Hz. Süleyman zamanında başlayan I. Mabet Dönemi böylece sona erdi.33

İsrailoğulları Babil Sürgünü’nden yetmiş yıl sonra tekrar Kudüs’e döndü. Ezra’nın önderliğinde tekrar mabedi inşa ettiler ve sürgünde uygulayamadıkları kuralları hayata geçirdiler. Böylece, Yahudi tarihinde II. Mabet Dönemi başlamış oldu.

II. Mabet Dönemi, 70 yılına kadar devam etti. Bu dönemde Yahudilik din olarak gelişme süre-cine girdi.

Hristiyanlığın ortaya çıktığı miladi yılın başlarında Yahudilerin yaşadığı Filistin’de büyük karı-şıklık vardı. Roma idaresi altında yaşayan Yahudiler, çeşitli dinî ve siyasi baskı altındaydı. Yahudi isyanları yüzünden 70 yılında Romalılar Kudüs’ü tamamen işgal etti ve Babil Sürgünü dönüşünde inşa edilen mabedi yıktılar. Yahudilerin bazılarını da sürgüne gönderdiler. 34

Yahudiler, mabedin tahrip edilmesinden sonra da Romalıların takibatından kurtulamadılar. Bu durum, 636 yılında Hz. Ömer Dönemi’nde (634-644) Müslümanların bu bölgeye gelmesine ka-dar devam etti. Bu dönemde Yahudiler Müslümanların himayesi altında Filistin bölgesinde rahat bir ortamda yaşadılar. Haçlı Seferleri sırasında Hristiyanların zulmüne uğradılarsa da Selahaddin Eyyubi’nin bölgeye tekrar hâkim olmasından sonra Kudüs’te rahat bir yaşam sürdüler.

Orta Çağ’da Avrupa’daki Yahudilerin durumları ülkelere göre farklılık gösterir. Avrupa’da en huzurlu dönemlerini Müslümanların himayesindeki Endülüs Emevileri zamanında yaşamış-

29 Kitab-ı Mukaddes, I. Samuel, 17/50.30 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 214. 31 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 233.32 Baki Adam, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, s. 108.33 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 214. 34 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 221.

Firavunun Hz. Musa ve kabilesi olan İsrailoğullarının Mısır’dan çık-

malarına izin vermek istememesinin sebeplerini araştırınız.

ARAŞTIRALIM

40

3.ÜNİTE

lardır. Ancak burada Müslüman hâkimiyetinin sona ermesi ile tekrar Hristiyanların zulmüne uğramışlar ve zorla Hristiyanlaştırmaya tabi tutulmuşlardır. Osmanlı Padişahı II. Bayezit 1492 yılında burada zulüm gören Yahudilere kucak açmış ve onları İstanbul’a yerleştirmiş-tir. Avrupa’daki Yahudilerin, İsa’nın vücudu sayılan komünyon ekmeğini çaldıkları, çeşme-leri zehirledikleri ve Hristiyan çocukları ibadet gayesiyle öldürdükleri iddialarıyla haklarında özel kanunlar çıkarılmıştır. Hemen her dönemde bu türden takibata uğrayan Yahudiler, Almanya ve Rusya gibi birçok ülkeden başka ülkelere göç etmek zorunda kalmışlardır.35

35 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 240.

Yahudiler MÖ 587’den 1948 yılında İsrail’in kurulmasına ka-dar bağımsız bir devlete sahip

olamadılar.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Yahudi tarihi ve geleneğinde önemli bir isim olan Ezra, bir peygamber değildir. Fakat peygamberden de öte bir konuma sahiptir. Yahudi din bilginleri olan rabbiler onu Hz. Musa ile mukayese etmiş ve onun da Hz. Musa gibi Tevrat’ı almaya layık olduğunu ileri sürmüş-lerdir. Rabbilere göre Hz. Musa daha önce gelmeseydi Tevrat, Ezra’ya verilmiş olacaktı.

Ezra’nın Yahudi tarihinde ön plana çıkışı, Babil Sürgünü dönüşünden sonra olmuştur. Tevrat’ın usta yazıcısı olarak bilinen Ezra, mabedin yeniden yapılmasına öncülük etmiştir. Ezra’nın yaptığı bu reform niteliğindeki faaliyetler, Yahudiliği yeniden sistematize etmiştir. Ezra, Babil’den geldikten sonra İsrail topraklarında yaşayan Yahudiler arasında sözlü yorumu ile birlikte tamamen unutulan Tevrat’ı Hz. Musa’dan yaklaşık sekiz asır sonra yeniden yazmıştır.

Ezra,Tevrat ile ilgili bu düzenlemelerin dışında başka önemli işleri de gerçekleştirmiştir. Sene-nin başlangıç ayını değiştirmiş; Mısır’dan çıkışı hatırlatan nisan yerine, Babil’den çıkışı hatırlatan tişri ayını senenin ilk ayı kabul etmiştir. Ezra’nın reformları arasında oldukça önemli olan diğer bir husus, Yahudilerin yabancılarla evlenmelerini yasaklaması ve yabancı kadınlarla evlenmiş olan İsrailoğullarından boşanmalarını istemesidir. Ezra, böylelikle İsrailoğullarının etnik öncelikler bağ-lamında yeniden örgütlemesi yoluna gitmiş, İsrailoğulları merkezli etnik bir din olarak Yahudiliğin tarihsel gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca o, Yahudi töre ve törenlerini yeniden uygu-lamaya koymuştur. Bütün bu uygulamalarıyla Ezra, Yahudiliğin bugünkü yapısını almasında ciddi bir rol oynamıştır.

(Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 215, 216.)

Ezra’nın Yahudiliğe katkılarını arkadaşlarınızla tartışınız.

TARTIŞALIM

41


Musevilerin İspanya’dan Osmanlı Devleti’ne hicret etmelerinin 400. senesine tesadüf etmesi nedeniyle Osman-lı Devleti’nde bulunan üç yüz on dört bin nüfusu aşkın Musevi, padişaha teşekkürle-rini bildirmektedirler. Aynı zamanda 1492 yılında Osmanlı Devleti’nden elde ettikleri şefkati cennetmekân sultan II. Beyazit Han tarafından da mazhar oldukları hüsnü kabu-le bütün sinagoglarda İbrani lisanında man-zumeler okumuşlardı.

Bu münasebetle Paris’te bulunan İtti-hadıisrailiye Cemiyeti azası da Sultan II. Abdülhamit’e aşağıda tercümesi verilen te-şekkürü ifade etmişlerdir:

“Huzur-u şevketnüşur hazreti şehriyari-lerine maruzdur.

1492 senesi baharında İspanya’dan uzaklaştırılmış olan Museviler, Osmanlı Devleti’nde bir sığınma bulmuşlardır.

O tarihte Museviler dünyanın diğer yer-lerinde zulüm altında bulundukları hâlde Osmanlı Devleti’nin himayesine mazhar olmuşlar ve günümüze kadar bu himayeden faydalanarak padişahın idaresi altında ha-yatlarını sürdürüp terakki etmişlerdir.

Museviler mazhar oldukları bunca lütuf ve yardıma karşı teşekkürü ifa etmeye âciz kaldıkları hâlde bu himayeye layık ol-duklarını ispata çalışacaklardır.”

Beyazıt Devlet Kütüphanesi,Süreli Yayınlar Bölümü

Sabah gazetesi, 24 Nisan 1892 (26 Ramazan 1309)

Osmanlıların Yahudilere göstermiş ol-duğu hoşgörü ve himayeyi aslı yanda ve-rilen üstteki metin çerçevesinde değerlen-diriniz.

DEĞERLENDİRELİM

42

3.ÜNİTE

2.3. Yahudiliğin Temel Özellikleri

Yahudiliği, İslam, Hristiyanlık ve diğer dünya dinlerinden ayıran seçilmişlik, kutsal toprak, ma-bet ve Mesihçilik gibi bazı özellikler vardır.

Seçilmişlik: Yahudilere göre Tanrı; ataları İbrahim, İshak ve Yakup’la bir ahit yapmış ve onların soyunu kendisi için özel bir millet olarak seçmiştir. Bu yüzden Tanrı, tarihte onlara daima yardım etmiştir. Onları Mısır esaretinden kurtarmak için Hz. Musa’yı görevlendirmiş ve kendisi de onların kurtuluşuna müdahalede bulunmuştur. Kutsal kitap Tevrat’ı diğer milletlere vermemiş, onu seçilmiş millet olarak kabul ettiği Yahudilere vermiştir. Seçilmişlik fikri, tarih boyunca Yahudileri diğer mil-letlerden farklı kılmıştır. Yahudiler her türlü baskı ve zorlama karşısında millî ve dinî benliklerini bu fikir sayesinde korumuşlardır. Bu sebepten dolayı onlar, yaklaşık iki bin yıllık sürgün hayatından sonra 1948’de bağımsız Yahudi Devleti’ni kurmuşlardır.36

Kutsal Toprak: Yahudilik diğer dinlerden farklı olarak belli bir toprakla bütünleşmiş bir dindir. Yahudiliğin en temel kurum ve kuralları bu topraklara göre belirlenmiş ve şekillenmiştir. Tanrı’nın seçmesiyle belirlenen, vadedilen bu toprakların dışında Yahudilik yaşanamaz. Zorunlu sürgün hariç, Tevrat’ın emirlerine kulak veren Yahudilerin mutlaka bu topraklarda yaşamaları gerekir. Yahudi din bilginleri, şartları uygun olup da kutsal topraklarda yaşamayan Yahudileri Tevrat’ın emirlerine karşı gelmiş bir asi olarak değerlendirmektedirler.

Yahudi din geleneğine göre kutsal topraklar içinde yer alan Kudüs, dünyanın merkezidir. Öldük-ten sonra tekrar dirilme buradan gerçekleşecektir. Dünyanın değişik bölgelerinde gömülmüş Ya-hudiler, tekrar dirilme gününde yer altındaki kanallar yoluyla kutsal topraklara gelecek ve oradan dirileceklerdir.

36 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 48.

Mescid-i Aksa ve çevresinden genel görünüm

43


Mabet: Yahudilik, aynı zamanda mabet merkezli bir dindir. Yahudilikteki birçok ibadetin ma-bette gerçekleştirilmesi gerekir. Bu mabet de herhangi bir yerdeki Yahudi mabedi değildir. Yerini Tanrı’nın belirlemiş olduğu ve onun istemesiyle Kral Süleyman tarafından yaptırılan Kudüs’teki Süleyman Mabedi’dir.37 Bu mabedin Yahudiler nezdindeki adı Bet-Hamikdaş’tır. Çoğu kez tahribata uğrayan ve en son 70 yılında tamamen yıkılan Süleyman Mabedi’nden geriye sadece Batı Duvarı kalmıştır. Batı Duvarı günümüzde Yahudiler için önemlidir. Yahudiler, bu duvarın önünde mabet yıkıldığı için ağıt yakarlar ve en kısa zamanda yeniden inşa edilmesi için Tanrı’ya yakarırlar.

Mesihçilik: Mesih terimi Yahudilerin kut-sal kitaplarında herhangi bir göreve gelen kişi veya krallar için kullanılmıştır.38 Yahu-dilerdeki Mesih beklentisi 70 yılında Roma İmparatorluğu’nun Kudüs’ü istila edip kutsal mabedi yıkmasından sonra belirgin hâle gel-miştir. Romalılar, mabedi yıkmanın yanında Yahudilerin dinî kurumlarını da ortadan kaldırarak büyük bir baskı uygulamışlardır. Bu yıkımdan sonra bir daha toparlanamayan Yahudiler,1948 yılına kadar de-vamlı başka milletlerin egemenliği altında yaşamışlardır. Bu durum, onlarda Davut soyundan gelecek ve kendilerini kurtaracak olağanüstü güçlere sahip bir Mesih inancının doğmasına yol açmıştır.39

2.4. Yahudiliğin On Temel İlkesi: On Emir

Hz. Musa, İsrailoğulları ile birlikte firavunun zulmünden kurtulup Mısır’dan çıktıktan üç ay son-ra Sina’ya vardı. Daha sonra Hz. Musa, kabilesinin yanından ayrılarak kendisine Tanrı tarafından işaret edilen Sina Dağı’na çıktı. Burada kırk gün oruç tuttu ve ibadet etti. Daha sonra kendisine, kavminin uyması gereken inanç ve davranış esasları içeren On Emir verildi.40

On Emir, Yahudi inancına göre Museviliğin temel ilkeleridir. Bunlardan ilk dördü insanın Tanrı’yla olan ilişkisinin hangi temellere dayanacağını belirtmektedir.41

37 Kitab-ı Mukaddes, I. Krallar, 5/538 Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 3/ 4; I. Samuel, 24/6.39 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 37. 40 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 227.41 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 212.

Yahudilikte dinî bir görev olan kurban günü-müzde yapılmamaktadır. Çünkü Yahudiliğe göre kurban ancak kutsal mabette yerine getirilebilen ibadetlerdendir. 70 yılında yıkılan Kutsal Süleyman Mabedi’nden geriye ancak fotoğrafta görülen Batı Duvarı kaldığı için bu ibadet askıya alınmıştır.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Mesih, Yahudilerin dili olan İb-ranicede yağlanmış, meshedilmiş ve kutsanmış anlamlarına gelir.

BİLGİ KUTUSU

44

3.ÜNİTE

2.5. Günümüzde Yahudilik

Fransız İhtilali’nin (1789) meydana getirdiği değişiklikler Yahudi dünyasını da etkilemiştir. Bu ihtilalden sonra Avrupa’da Yahudilere karşı tavır değişmiş ve Yahudiler, kısmen de olsa rahata kavuşmuştur. Bu rahat ortam Yahudilerin din anlayışını etkilediği gibi yıllardır beklenen Mesih’in gelmemesi onların ümidini kırmıştır. Bunun üzerine Avrupa Yahudileri, bulundukları ülkelerin şartları altında yaşamaya karar vermişlerdir. Bu durum onların geleneksel Ortodoks Yahudilik an-layışını gözden geçirmelerine sebep olmuştur. Çünkü geleneksel Yahudilik anlayışı, mevcut duru-ma uygun düşmemekteydi. Bundan dolayı Yahudiliği çağın şartlarına uyarlamak için farklı düşün-ce ve mezhepler ortaya çıkmıştır.42

Günümüzde Yahudiler arasında en yaygın olan mezhepler Ortodoks ve Reformist Yahudiliktir.

Ortodoks Yahudilik, Kudüs Mabedi’nin yıkılışından (70) günümüze kadar gelen geleneksel Yahudilik anlayışıdır.43 Ortodokslara göre Tevrat, bütün harf ve kelimeleriyle Tanrı’nın Musa’ya yazdırdığı ilahî bir kitaptır. Onlara göre Tevrat’ın yorumu olan Mişna ve Talmut da vahiy kaynaklı kitaplardır. Ortodokslar, Tevrat’ın ve din bilginlerinin belirlediği kuralların mutlak otoritesini ka-bul ederler ve bunlarda hiçbir değişikliğin meydana gelmesine izin vermezler.44

42 Abdurrahman Küçük- Günay Tümer, Dinler Tarihi, s. 241.43 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 86.44 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 244.

Yahudilikteki On Emir şunlardan oluşmaktadır:• Seni Mısır diyarından, esirlik evinden çıkaran Tanrı’n benim.

• Benden başka Tanrı’n olmayacak.• Kendin için yontma put yapmayacaksın. Hiçbir şeyin

resmini yapıp tapmayacaksın.• Tanrı’nın adını boş yere ağzına almayacaksın.

• Cumartesi gününü daima hatırlayıp onu kutsal bileceksin. Haftanın altı günü çalışacak, yedinci gün dinleneceksin. Cumar-tesi, Rabb’ine tahsis edilmiş genel dinlenme günüdür. O gün ne sen ne oğlun ne kızın ne hizmetçilerin ne de hayvanların iş yapa-caktır.• Babana ve annene hürmet edeceksin.• Öldürmeyeceksin.• Zina yapmayacaksın.• Çalmayacaksın.• Komşuna karşı yalan şahitlik yapmayacaksın. Komşunun evi-ne tamah etmeyeceksin. Komşunun eşine, kölesine, cariyesine, öküzüne, eşeğine, hiçbir şeyine göz dikmeyeceksin.

Yukarıdaki On Emir ilkelerini okuyarak İslam ve Hristiyanlık-ta bulunan benzer ve farklı yönleri araştırınız.

ARAŞTIRALIM

45


Ortodoks Yahudilik inancına göre Mesih, bir gün gelecek, Yahudilerin sürgünü sona erecek, Ya-hudiler gerçek evlerine dönecek ve mabet yapılacaktır. Bu sebeplerden dolayı Yahudi şeriatı olan Halakha’da bir değişiklik yapmaya gitmezler. Bununla beraber onu günümüz şartlarına uydurabil-mek için hileli yollarla (hileişeriye) ayakta tutmaya çalışırlar. Mesela, Halakha’ya göre cumartesi günü ateş yakmak yasaktır. Ortodoks Yahudiler, otomatik elektrik ayarlayıcı ile elektrikli eşyaya dokunmadan ateşten yararlanırlar. Bunun, Halakha’ya aykırı olmadığını ileri sürerler. Cumartesi günü araba kullanmazlar. Koşer (helal yiyecekler) kuralına sıkı sıkıya bağlıdırlar. Koşer kuralına uymayan yiyecekleri yemez, bu tür yiyecek satan dükkanlardan alışveriş yapmazlar. Ayrıca koşer kuralı gereği et ile sütü bir arada yemezler; et pişen kapta süt, süt pişende de et yemezler.45 Or-todoks Yahudilik anlayışı günümüzde İsrail’de hâkim olan unsurdur.46

Reformist Yahudilik, 19. yüzyıl başla-rında Alman Yahudileri arasında çıkmıştır. İlk fikir babası Moşes Mendelshon (Moşe Mendelson)’dur.

Orta Avrupa’da yaşayan Yahudileri bulundukları ülkelerin kültürleriyle entegre olmaya çağıran bu reformist hareket, asıl gelişimini ABD’de yaşayan Yahudiler arasında göstermiştir. Reformist Yahudiler, bugün Amerikan Yahudilerinin % 40’ını oluşturmaktadır.

Günümüzde Reformist Yahudilik, laik bir karaktere bürünmüştür. Yahudiliğe sadece kültürel bir olgu olarak bakarlar. Bunun yanında şabat ve koşer kurallarına riayet etmezler. Sinagogta kadınlarla erkekler yan yana oturabilir; hatta kadınlar haham olarak da görev yapabilirler. Sinagogta başa kipa giyme zorunluluğu yoktur.47

Reformistler, başta Mesihçilik olmak üzere geleneksel Yahudiliğin birçok ilkesini kabul etmezler. Onlar, kutsal toprak “arzımevut” ülküsünü de benimsemezler. Reformistlere göre yaşanılan her yer kutsaldır. 48

2.6. Yahudiliğin Diğer Dinlere ve Irklara Bakışı

Yahudi hukukuna göre Yahudi olmayanlar, “Nuhiler” ve “putperestler” olarak iki kısma ayrılırlar. Nuhiler, Hz. Nuh’un tevhit esasına dayalı yedi temel kanununu benimseyen kimselerdir.

Nuhilik esaslarını yerine getirenler, yarı mühtedi sayılırlar. Her iki dünyada kurtuluşa ulaşırlar. Yaptıkları işe göre kutsiyet kazanırlar.

İslam ve Hristiyanlık Nuhi dinlerden sayılır. Ancak bir Yahudi’nin İslam veya Hristiyanlığa geç-mesi büyük günah sayılır. Çünkü Yahudilikten çıkan bir kişi, kendisini Tanrı’ya ve halkına bağlayan ahdini bozmuş olur.

45 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 242.46 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s . 86.47 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 243.48 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 247.

Reformist Yahudiliğin ortaya çıkı-şında en önemli etkenler 1789 Fran-sız İhtilali ve beklenen Mesih’in gelmemesidir.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

46

3.ÜNİTE

Yahudilik, Müslümanları Nuhi saymakla birlikte Hz. Muhammed’i peygamber olarak kabul etmez. İbadethanelerine suret (resim) sokmamak, domuz eti yememek, sünnet olmak iki dinin ortak nok-talarındandır. İslam’ı Hristiyanlığa göre inanç açısından kendilerine daha yakın görürler.

Yahudilik, diğer gruba giren putperest ve müşrikler için ise hiç-bir kurtuluş ümidi kabul etmez.49

2.7. Kur’an-ı Kerim Açısından Yahudilik ve Yahudiler

Kur’an-ı Kerim’de, ehlikitap içerisinde en çok Yahudilerden bahsedilmiştir. Bunun nedeni İslam’ın doğuşunda Yahudilerle yaşanan sorunlardır. Medine ve çevresinde birçok Yahudi kabilesi yaşamak-taydı. Bunlar; Nadiroğulları, Kureyzaoğulları, Kaynukaoğulları ve Hayber Yahudileri idi. Yahudiler, Hz. Muhammed’e ve Müslümanlara karşı şiddetli tepki göstermişlerdi. Bu yüzden Kur’an-ı Kerim onlardan daha çok bahsetmiştir.

Kur’an-ı Kerim’de Yahudilerle ilgili genel olarak şu hususlara değinilmiştir:

Allah tarafından Yahudilere verilen nimetler ve onların bunlardan yüz çevirmeleri.

(Bakara suresi, 47. ayet.)

Bir zamanlar bereketli topraklara vâris kılınmaları. (A’râf suresi, 138. ayet.)

Yahudilerin uymaları gereken dinî hükümler ve Yahudilerin bunlara uymamaları.

(A’râf suresi, 163. ayet.)

Peygamberlerine karşı gelmeleri ve bazılarını öldürmeleri. (Âl-i İmrân suresi, 112. ayet.)

Allah’a verdikleri sözü tutmamaları ve ahdi bozmaları. (Nisâ suresi, 47. ayet.)

İşittikleri vahiy ifadelerini çarpıtmaları. (Mâide suresi, 13. ayet.)

Kendilerini Allah’ın seçkin milleti kabul edip diğer kavimleri hor görmeleri.

(Mâide suresi, 18. ayet.)

Haddi aşmaları nedeniyle üzerlerine ağır hükümlerin konması. (Nisâ suresi, 155. ayet.)

Allah’a oğul isnat etmeleri, ayrıca dinin emir ve yasaklarını değil de hahamlarının sözlerini dikkate almaları. (Tevde suresi, 30-31. ayetler)

Yalanı çokça dinlemeleri, haram yemekten çekinmemeleri. (Maide suresi, 42. ayet)

49 Türkiye Dinler Tarihi Sempozyumu, s. 115.

Nuhilik esasları şunlardır:• Putlara tapmamak.• Küfürden kaçınmak.• Zinadan, özellikle yakın akraba zina- sından uzak durmak.• Adalete riayet etmek.• Kan dökmemek.• Hırsızlık yapmamak.• Eti kanıyla birlikte yememek.

Yahudilik niçin diğer dinlerden farklı olarak İslam ve Hristiyanlığı Nuhi dinlerden saymaktadır? Tartışınız.

TARTIŞALIM

47


Bu maddelerde de dile getirildiği gibi Kur’an-ı Kerim’de Yahudilere yöneltilen eleştiriler hem inanç hem de ahlakla ilgilidir. Kur’an-ı Kerim’in getirdiği bu eleştiriler, Yahudilerin tümünü kap-samadığı, Ehli kitabın içerisinde yer alan Yahudilerden de sözüne güvenilir, emanete sadık kişiler olabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Bundan dolayı Kur’an-ı Kerim’de Yahudilerle ilgili geçen ayetler Kur’an-ı Kerim’in bütünlüğü içinde tarihe uygun olarak doğru yorumlanmalıdır. Yahudi-lerle yaşanılan sorunların niteliği dinî, siyasi, sosyal ve ekonomik açılardan değerlendirilmelidir.50

2.8. Türkiye’de Yahudilik

Osmanlı Devleti’nde Yahudiler dinî, kültürel ve ekonomik yönden önemli bir topluluk olarak huzur içinde yaşamışlardır. Bizans’ın baskılarına maruz kalan Yahudiler, Osmanlıları bir kurtarıcı gibi karşılamışlardır.51 İstanbul’u başkent yapan Fatih Sultan Mehmet, fetihten hemen sonra Bal-kanlar ve Batı Anadolu’da yaşayan Yahudilere bu şehre gelmeleri için davet mektubu göndermiştir. Bu çağrı üzerine birçok Yahudi İstanbul’a gelmiştir.52

Türkiye topraklarındaki Yahudi nüfusunun çoğalması 1492’deki İspanya Sürgünü’nden sonra gerçekleşmiştir. İspanya’yı Müslümanların elinden alan Hristiyanlar, Yahudi ve Müslümanları göçe zorlamışlardır. İspanya’yı terk eden Yahudiler Osmanlı topraklarına sığınmışlardır. Dönemin padi-şahı II. Bayezit, eyalet valilerine ve sancak beylerine gönderdiği fermanda Yahudi göçmenlere yardımcı olunmasını istemiştir. Daha sonraki dönemlerde de özellikle 19. yüzyılda Polonya ve Rusya’dan göçe zorlanan Yahudiler yine Osmanlı topraklarına sığınmışlardır. II. Dünya Savaşı sırasında Hitler’in zul-münden kaçan birçok Yahudi Türkiye’ye göç etmiştir.

50 Baki Adam-Mehmet Katar Dinler Tarihi, s. 187.51 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 267.52 Heyet, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, s. 204, 205.

“Kitap ehlinden öylesi var-dır ki ona yüklerle mal ema-net etsen, onu sana (eksiksiz) iade eder. Fakat onlardan öy-lesi de vardır ki ona bir dinar

emanet etsen, tepesine dikilip durmadıkça onu sana iade etmez…”

(Âl-i İmrân suresi, 75. ayet. )

“Şüphesiz, inananlar (Müslümanlar) ile, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiilerden (her bir grubun şeriatında) “Allah’a ve ahiret gününe inanan ve salih ameller işleyenler için Rableri katında mükâfat vardır; onlar korkuya uğramayacaklar, mahzun da ol-mayacaklardır.”

(Bakara suresi, 62. ayet. )

“Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimeti hatırlayın. Bana verdiğiniz sözü yerine ge-tirin ki ben de size verdiğim sözü yerine ge-tireyim. Yalnız benden korkun. Elinizdeki Tevrat’ı tasdik edici olarak indirdiğimize (Kur’an’a) iman edin. Onu inkâr edenle-rin ilki olmayın. Ayetlerimi az bir karşılığa değişmeyin ve bana karşı gelmekten sakı-nın.”

(Bakara suresi, 40-41. ayetler.)

“Andolsun, İsrailoğulları’ndan sağlam söz almış ve onlara peygamberler gönder-miştik. Fakat her ne zaman bir peygamber onlara nefislerinin hoşlanmadığı bir hük-mü getirdiyse onlardan bir kısmını yalan-ladılar, bir kısmını da öldürdüler.”


Yukarıdaki ayetlerden hareketle Kur’an’ın Yahudiliğe bakışını yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

48

3.ÜNİTE

Filistin topraklarında 1948 yı-lında bağımsız bir İsrail Devleti kurulunca Türkiye’deki yetmiş bin Yahudi’nin yarıya yakını İsrail’e göç etmiştir. Anadolu’daki Yahudi-lerin çoğu da ya İsrail’e gitmiş veya İstanbul’a yerleşmeyi tercih etmiştir. Bu tarihten itibaren Anadolu’daki Yahudi nüfusu oldukça azalmıştır.

Bugün, Türkiye’de yaşayan Ya-hudilerin sayısının yirmi beş bin civarında olduğu tahmin edilmekte-dir. Bunların büyük bir kısmı İstan-bul ve İzmir’de ikamet etmektedir. Bunun yanı sıra Ankara, Bursa, Edirne, Çanakkale, Kırklareli, Adana ve Hatay’da az da olsa Yahudi yaşamaktadır.53

Türkiye Yahudilerinin yasal temsilcisi hahambaşıdır. Bugün bu makamda İsak Haleva bulunmak-tadır. Hahambaşıya görevlerinde danışmanlık yapan iki meclis vardır. Bunlardan biri dinî konsey, di-ğeri de fahri danışmanlar kuruludur. Dört hahamdan oluşan dinî konsey, dinî konularda hahambaşıya yardımcı olmaktadır. Otuz beş kişiden oluşan fahri danışmanlar kurulu cemaatin işlerini yürütmektedir. Yahudilerin İstanbul ve İzmir’de ortaöğretim düzeyinde eğitim kurumları bulunmaktadır. Bu okullar-daki eğitim dili Türkçedir. Haftada üç ile beş saat arasında İbranice dersi verilmektedir.54 Yahudiler, İstanbul’un birçok yerinde bulunan on yedi sinagogta ibadetlerini sürdürmektedirler. Bunun yanında İstanbul’da yayınevi ve hastaneleri de bulunmaktadır.55

3. Hristiyanlık

Günümüzde dünyanın her tarafında mensupları bulunan Hristiyanlık, Filistin bölgesinde doğmuş-tur. Ancak bugün en fazla nüfusunun bulunduğu bölge Avrupa’dır. Kuzey Amerika’nın büyük bir ço-ğunluğu, Güney Amerika’nın kıyı kesimleri ve Avustralya’nın büyük bir kısmı da Hristiyan nüfustan oluşmaktadır. Bu dinin bir milyar yedi yüz elli milyonu aşan mensubu bulunmaktadır.

3.1. Hristiyanlığın Tanımı ve Tarihçesi

Hristiyan, Mesih’e bağlı demektir. Bu kelime Yunanca “Hristos”tan gelmektedir. İbranice Maşiah olup yağlanmış anlamına gelir. İncil’de Hristiyan ve Hristiyanlık gibi terimler yer almaz56. Bu terim-ler ilk defa Hz. İsa’dan yirmi-otuz yıl sonra Antakya’da kullanılmıştır.57

Hristiyanlık, ilahi kökenli olsa da tahrif edilmiş bir dindir. Hristiyanlık, Hz. İsa’nın tebliğiyle başlamış ve sonraki bazı gelişmelerle günümüzdeki şeklini almıştır. Hz. İsa’nın doğduğu yıllarda

53 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 272. 54 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 158.55 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 273.56 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 261.57 Kitab-ı Mukaddes, Resullerin İşleri, 11/26.

İstanbul Galata’da bulunan Yahudi sinagogu

49


Filistin, Roma’nın hâkimiyeti altında idi. Yahudiler, çeşitli mezheplere bölünmüş, dinî konular çıkar meselesi hâline gelmişti. Kudüs’teki mabet, ticaret yeri hâline getirilmiş, şekilcilik samimiyeti boğ-muştu. Tek tanrı inancına sahip olan Yahudiler, putperest Romalılardan kurtulma yollarını arıyorlar-dı. Bunun için bir kurtarıcı Mesih bekliyorlardı.58 İşte Hz. İsa böyle bir dönemde gelmişti. Bu amaçla o, kendisinden önceki Yahudi peygamberleri gibi topluma gerekli uyarıları yapmış ve etrafında bir cemaat oluşturmuştur.59

Hz. İsa’ya ilk inananlar havarilerdi. Hz. İsa’nın Yahudilerin mevcut dindarlık anlayış-larını eleştirmesi, ona inanmayan diğer Yahu-dileri rahatsız etti. Buna Romalı idarecilerin İsa’nın kendileri için bir tehdit oluşturacağı endişesi de eklenince çarmıha germe hadisesi meydana geldi.60 Hristiyan inancına göre Hz. İsa, çarmıha gerildikten üç gün sonra dirilerek bir süre havarileriyle birlikte yaşadı. Bu durum ise ona inananların sayısını arttırdı.61

Hz. İsa’nın tebliğ ettiği din bir süre sonra Yahudilerin dışında başka milletler arasında da yayıl-maya başladı. Bu milletlerden Yahudi ibadet ve geleneklerine uymaları istendi. Putperest kökenli bu insanlar, Hz. İsa’ya inanmakla birlikte kendilerine zor gelen bazı Yahudi kurallarına uymak istemi-yorlardı. Bu durum, Yahudi geleneklerini sürdürme yanlısı olan Hristiyanlarla bu geleneklere karşı çıkan ve çoğunluğu putperestlikten gelen Hristiyanları karşı karşıya getirdi. Bu durum karşısında ağırlığını koyan Pavlus, Hristiyanlığa girenlerin eski Yahudi âdetlerine uymalarının zorunlu olma-dığını belirtti. Onun bu yaklaşımı havarilerle, özellikle de onların lideri konumundaki Petrus ve Yakup’la ilişkilerinin bozulmasına neden oldu. Bu karşılıklı zıtlaşma Yahudi asıllılarla, putperest asıllı Hristiyanların yollarını tümden ayırmalarına neden oldu. Merkezi Kudüs’te olan Yahudi asıllı Hristiyanlar, liderleri Yakup’un öldürülmesi ve arkasından 70 yılında Kudüs’ün Romalılar tarafından yakılıp yıkılmasıyla büyük bir darbe yediler. Bu durum onları, Pavlusçu grup karşısında zayıf düşür-müş ve gitgide zayıflayarak 4. yüzyılda tarih sahnesinden silinmişlerdir.62

Pavlus’un etkisiyle farklı bir yöne giren Hristiyanlık, Roma Devleti içerisinde hızla yayılmaya başlamıştır. Bu yayılma putperest inancın savunucusu olan Romalı idarecileri rahatsız etmiştir. Bu durum Hristiyanlara yönelik baskılara neden olmuştur. Aynı dönemde Hristiyanlar çok büyük kayıp vermişlerdir. İnsanlar korkularından çoğu kez yer altı şehirleri ve mağaralarda ibadet etmişlerdir.

Bu zulümler İmparator Konstantin’in 313’te Hristiyanlara serbestlik tanıyan Milan Fermanı’nı ilan etmesine kadar devam etmiştir. Bu serbestlikle birlikte kutsal kitap, inanç esasları ve uygulamaları gibi konularda birçok tartışma meydana gelmiştir. Bu farklılıkları sona erdirmek isteyen İmparator Konstantin, 325 yılında İznik’te bir konsül toplamıştır. Bu konsülde İsa’nın tanrılığını savunanların

58 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 268. 59 Kitab-ı Mukaddes, Markos, 12/38, 39.60 Kitab-ı Mukaddes, Markos, 15/21-26.61 Kitab-ı Mukaddes, Matta, IV/23-25.62 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 69.

Hristiyanlar Hz. İsa’nın çar-mıha gerildiğini kabul ederler. Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesi Hz. Âdem’den bu yana gelen

insanoğlunun günahına kefaret olması açısın-dan Hristiyanlıkta çok önemli bir hadisedir.

İslam’ın bu konudaki görüşünü Kur’an-ı Kerim’in Nisâ suresinin 157, 158. ayetlerin-den araştırarak İslam’ın ve Hristiyanlığın Hz. İsa’ya yüklediği misyonu yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

50

3.ÜNİTE

görüşü kabul edilmiştir. Farklı birçok İncil’in içerisinden dört tanesi sahih olarak seçilmiştir. Ayrıca bu konsülde baba ile oğulun tabiatı tartışılmış ve sonunda ikisinin de tanrılığı üzerinde bir karara varılmıştır. İmparator Büyük Teodosius Dönemi’nde 381 yılında toplanan İstanbul Konsülü’nde de kutsal ruhun tanrılığına karar verilmiştir. Böylece baba tanrı ve oğul İsa’dan sonra kutsal ruhun da eklenmesiyle teslisin (üçlü tanrı anlayışının) unsurları tamamlanmıştır.

İmparator Büyük Teodosius ayrıca Hris-tiyanlığı Roma’nın resmî dini hâline getirmiş ve imparatorluğun her tarafında putperestliği yasaklamıştır. Böylece kilise düşmanlığından onun hamisi durumuna gelen Roma imparator-ları, politik düzenin korunması için Hristiyan-lık inancı konusunda aktif rol oynamaya başlamışlardır.63 Bunun sonucunda Hristiyanlık bir yandan devletin himayesini kazanırken diğer yandan da devletin kontrolü altına girmeye başladı. Bu süreçte

63 Mehmet Aydın, Hristiyan Kaynaklarına Göre Hristiyanlık, s. 24.

Roma Devleti’nin Hristiyanlı-ğı resmî dini hâline getirmesi bu dini nasıl etkilemiştir? Düşününüz.

DÜŞÜNELİM

YORUMLAYALIMPavlus (MÖ 5 / MS 67): Yabancıların havarisi diye adlandırılan

Pavlus Tarsus’ta doğmuştur. Diğer adı Saul’dur. Yahudiliğin Ferisi mezhebinin inançlarına bağlı olarak yetişmiştir. Pavlus, otuz yaşla-rındayken Kudüs’e gelerek burada Hz. İsa taraftarlarına karşı müca-deleye girişmiştir.

İncillere göre katı bir İsa düşmanı olan Pavlus, İsa’nın çarmıha gerilmesinden son-ra Tanrı tarafından uyarılarak İsa’nın taraftarlarına karşı eziyet etmemesi istenmiştir. Yaptıklarından pişman olan Pavlus, şiddetle karşı çıktığı İsa’nın taraftarları arasına ka-tılarak onların inancının en büyük savunucusu olmuştur.

Pavlus, Hz. İsa’nın getirdiği inancın yayılması için Havari Barnaba’yla beraber Anadolu, Kıbrıs ve Antakya’ya seyahatler düzenledi. Bu seferler esnasında önceleri Barnaba’nın yardımcısı konumundayken sonradan lider konumuna geldi. Pavlus’un gittiği yerlerde karşısına genellikle Roma’nın putperest inan-cına sahip bir halk kitlesi çıkıyordu. Hz. İsa’nın getirdiği din, Yahudiliğin birçok ilkesini de içerdiğinden putperest halk, buna uymak istemiyordu. Özellikle putperestlere, Yahudiliğin en önemli ilkelerinden olan sünnet olma zor geliyordu. Bundan dolayı Pavlus, Yahudi şeriatına uymanın gerekli olmadığı yönünde görüş belirtti. Bu düşünce Hz. İsa’ya bağlı olan Kudüs’teki çekirdek cemaatin tepkisine yol açtı. Bu tartış-maların giderilmesi için 50 yılında Kudüs’te Havariler Konsülü yapıldı. Bu konsül sonucunda Pavlus’un lehine karar çıktı. Bu durum Hz. İsa’nın çevresindeki çekirdek cemaat ile Pavlus taraftarları olmak üzere iki grup meydana getirdi.

Pavlus, bu konsülden sonra Anadolu, Yunanistan Makedonya ve birçok bölgeye dinî seferler düzenle-di. Buradaki insanlara kurtuluş yolunu ve İsa Mesih hakkındaki yeni fikirlerini anlattı. 58 yılında tekrar Kudüs’e döndü. Ancak orada İsa’nın mesajını değiştirdiği iddiasıyla suçlandı ve fiili saldırılara uğradı. Pavlus, bir Roma vatandaşı olduğundan Romalı askerler tarafından kurtarıldı. Ancak Kudüs’te daha fazla mücadele edemeyeceğine inandığından Roma’ya gitti. 67 yılında Roma’da öldürüldü.

Pavlus Hristiyanlığa teslis inancı, evharistiya, ilk günah tasavvuru gibi fikirleri getirmesi bakımından Hristiyanlığın şekillenmesinde çok büyük rol oynamıştır.

Pavlus, Hz. İsa’nın havarilerinden değildir. Ancak o, kendisinin ilham (vahiy) yoluyla havari olduğunu söylemiştir.

(Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 303.)

Yukarıdaki metinden hareketle Tarsuslu Pavlus’a niçin yabancıların havarisi denildiğini düşününüz.Pavlus’un günümüz Hristiyanlığının oluşumundaki rolünü yorumlayınız.

51


kilise, çoğu zaman Roma toplumunun eski inanç ve uygulamalarını da özümseyerek on-ları Hristiyanlaştırmıştır. Kilise, bu karşılıklı etkileşim sürecinde, örgütlenme modeli ola-rak Roma İmparatorluğu’nun idari yapısını kendisine örnek almıştır. Yönetim birimleri-ne getirilen kişilere Roma’nın siyasi literatü-ründe kullanılan unvanları vermiştir. Bu bağ-lamda putperest Roma başrahibinin pontifeks maksimus şeklindeki unvanı da daha sonraki dönemlerde Roma piskoposu papa için kulla-nılmaya başlanmıştır.64

Roma İmparatorluğu 395 yılında Doğu ve Batı Roma adıyla ikiye bölünmesinden sonra İstanbul ile Roma Kilisesi arasındaki ilişkiler yeni bir döneme girmiştir. Papa Batı Roma’nın zayıflamasıyla sadece kilisenin değil, tüm Batı dünyasının dinî ve siyasi lideri hâline gelmiştir. Ancak Doğudaki Antakya, İskenderiye ve İstanbul kiliseleri Roma Kilisesi’nin tüm kiliselere liderlik yapmasına sıcak bakmamıştır. Özellikle kendisini Grek kültür ve düşüncesinin temsilcisi olarak gören İstanbul Kili-sesi, Latin düşüncesinin temsilcisi sayılan Roma’yı otorite olarak kabul etmemiştir.

İstanbul Konsülü’nde unsurları tamamlanan teslis, daha sonra başka tartışmalara yol açmıştır. İstanbul Piskoposu Nestoryus, İsa’da biri beşerî, diğeri ilahî iki tabiat bulunduğunu söylemiştir. Ancak Nestoryus’un bu fikri reddedilerek kendisi de aforoz edilmiştir. Bunun üzerine Suriye, İran ve Hindistan’a kadar yayılmış olan gruplar, Nestoryus’un görüşlerini benimseyerek ana kitleden kopmuş ve Nesturi olarak anılmıştır. 451 yılında yapılan Kadıköy Konsülü’nde yine teslis üzerinde yapılan tartışmalar sonucunda ayrılıklar meydana gelmiştir. Bunun sonucunda Monofizit Kiliseler denilen Antakya Süryani, Kıpti, Habeş ve Ermeni Gregoryen kiliseleri ortaya çıkmıştır. Monofizit Kiliselerinin doğmasıyla Hristiyanlıkta meydana gelen kopmaları 1054 yılında ortaya çıkan İstanbul Ortodoks Kilisesi’nin Roma’dan ayrılışı takip etmiştir. Temelde iki farklı kültürün temsilcileri olan Latin Roma Kilisesi ile Grek Bizans Kilisesi, özellikle siyasi nüfuz konusunda birbirleriyle tartış-maktaydı. Roma Kilisesi kendisinin havarilerin lideri Petrus tarafından kurulmuş olduğunu söyleye-rek üstünlük iddia ediyordu. Buna karşılık Bizans, Roma’yla eşit olduklarını söylüyordu. Buna bir de teslis konusundaki inanç tartışmaları girince iki kilise 1054 yılında kesin olarak ayrılmış oldu. Batı dünyasındaki Hristiyanlar Katolik Kilisesi’ne bağlı kalırken Grek kültürünün egemen olduğu böl-gelerdekiler de Ortodoks Kilisesi’ne tabi oldular. Haçlı Seferleri sırasında 1204 yılında Katoliklerin İstanbul’da yaptıkları zulüm ve haksızlıklar, Doğu ve Batı kiliseleri arasındaki düşmanlığı daha da artırmıştır.65

Doğu ve batı arasındaki bu bölünmeden sonra Katolik ve Ortodoks kiliseleri kendilerine özgü bir kilise hayatı geliştirmeye başladılar. Özellikle Katolik Kilisesi’nin birçok bilimsel gelişmelere engel olması ve siyasal alandaki boşluktan faydalanarak her yere egemen olmak istemesi çeşitli problem-lere neden oldu. Kilisenin günahları affetme yetkisini mali bir kaynak hâline getirmesi bu tepkileri bir kat daha artırmıştır.

64 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 105. 65 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 74.

Kapadokya’daki kiliseler niçin mağara ve yer altında yapılmıştır? Araştırınız.

ARAŞTIRINIZ

52

3.ÜNİTE

Yoğunlaşan bu tepkiler üzerine bir Alman papazı olan Martin Luter’le birlikte dinde reform is-teyen bir hareket başladı. Bunun sonucunda da Katolik Kilisesi’nden bir kopuş daha yaşandı ve 16. yüzyılda Protestan mezhebi ortaya çıktı. Katolik Kilisesi de bu reform hareketlerine tepkisiz kal-madı. Kendisi de karşı reform hareketi başlatarak haklılığını savundu. Bu süreç 1962-65 yıllarında yapılan II. Vatikan Konsülü’ne kadar devam etti. Bu konsülde papalık, Katolik olmayan kiliselerle diyalog sürecine girilmesi gibi kararlar alarak yeni bir süreci başlatmış oldu. Bu süreç hâlen devam etmektedir.

3.2. Hristiyan Yorumları

Tarihî süreç içerisinde farklı sebeplere bağlı olarak Hristiyanlıkta birçok yorum ortaya çıkmıştır. Katolik, Ortodoks ve Pro-testan yorumları bunların başında gelmek-tedir.

Katolik: Doğu ve batı kiliselerinin birbirinden kopmasından sonra Roma’daki kilise evrensel anlamına gelen Katolik adını almıştır. Günümüz Hristiyan dünyasının büyük çoğunluğu Katolikler-den oluşmaktadır. Katolik nüfusun büyük bir kısmı Güney ve Orta Amerika ülkeleri ile İtalya, İspan-ya, Portekiz, Fransa, Polonya ve Macaristan gibi Avrupa ülkelerinde yaşamaktadır. Ayrıca Almanya, Avusturya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde de büyük oranda Katolik nüfus bulunmaktadır.66

Katolik Kilisesi’nin merkezi Vatikan’dır. Bu kilisenin başında papa bulunmaktadır. Papa Roma piskoposu olarak Petrus’un halefidir. Böylece papa, ruhani Vatikan Devleti’nin başı olarak İsa’nın ve-

66 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 110.

Hristiyanlık dininin farklı mez-heplere bölünmesinin sebepleri neler

olabilir? Araştırınız.

ARAŞTIRALIM

Katolik yorumunun başlıca özellikleri şunlardır:• Dinî başkan papadır. Papa İsa’nın vekili, Petrus’un halefidir.• Papa, yanılmaz otoritedir.• Roma, Katolikliğin merkezidir ve diğer kiliselerden manevi açıdan üstündür.• Evrensel kurtuluş, sadece Katolik Kilisesi’nin öğretilerine bağlanmakla mümkün-

dür. Çünkü Katolik Kilisesi kutsal ruhun yönetimi altındadır.• Katolik Kilisesi vahyin kaynağı olarak kutsal kitap ve geleneğe büyük önem verir.

Çünkü kutsal kitap ve gelenek aynı kaynaktan çıkmaktadır.• Katolik Kilisesi, göğe yükseldiğine inandığı Meryem’e büyük önem vermekte ve

onu hem oğul tanrının hem de kilisenin annesi olarak görmektedir.• Katolik Kilisesi, rahiplerin bekârlığını zaruri görmektedir.• Boşanmak yasaktır. • Başlangıçtan günümüze kadar yapılan yirmi bir konsülü ve onların aldıkları karar-

ları kabul etmektedir.• Noel’i 25 Aralık’ta kutlarlar.• Hristiyan sakramentlerinden yedisini kabul ederler.

NOT EDELİM

53


kili durumundadır. O, yeryüzünde Tanrı’nın temsilcisidir. Papayı kardinaller seçer ve gö-revleri ölünceye kadar devam eder.67

Ortodoks: Ortodoks, doğru inanca sahip anlamına gelir. Doğu ve batı kiliselerinin ay-rılmasından sonra, Doğu Kilisesi, kendisinin doğru inanç üzerinde olduğunu ifade etmek için bu adı kullanmaya başladı. Bu yorum, İstanbul ve Roma kiliselerinin siyasal çekişmeleri ve dinî ihtilafları sonucu ortaya çıkmıştır. Türklerin Anadolu ve Balkanlarda ilerlemesi karşısında Bizans’ın papalıktan yardım istemesi tekrar iki kilisenin birleştirilmesi düşüncesini akla getirmiştir. Ancak halkın ve ruhbanların buna taraftar olmaması bu girişimleri sonuçsuz bıraktı. Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethiyle İstanbul Kilisesi tarihinde yeni bir dönem başlamış oldu. Fatih, patriğe Ortodoksların milletbaşı unvanını vererek geniş haklar tanıdı. Böylece Ortodoks Ki-lisesi Osmanlı idaresinde varlığını sorunsuz olarak sürdürdü.

Ortodoks Patrikhanesi’nin Osmanlı Devleti’nin himayesine girmesinden sonra bu patrikhaneye bağlı olan Rusya Kilisesi 1589 yılında patriklik seviyesine yükselerek bağımsız hâle geldi. Bu millî kiliseyi 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin gerilemesi sürecinde bağımsızlıklarını ilan eden Bal-kanlardaki ulusal kiliseler takip etmiştir. Böylece Ortodoks kiliselerinin günümüzdeki yapılanması büyük oranda ortaya çıkmış oldu.

Ortodoks Kilisesi, Katolik Kilisesi’nden farklı olarak hiyerarşik bir yapı yerine, eşitlik anlayı-şını esas alan kiliseler topluluğundan oluşmaktadır. Bu eşitlik arasında İstanbul Kilisesi, öncelik şerefine sahiptir. Ancak bu durum ona diğer kiliselerin işine müdahale yetkisi vermez. Ortodokslar, bu eşitlik anlayışı sebebiyle Katoliklerin iddia ettiği gibi patriğin veya bir başka piskoposun yanıl-mazlığı iddiasını kabul etmezler.68

67 Mehmet Aydın, Hristiyan Kaynaklarına Göre Hristiyanlık, s. 114.68 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 118.

Bizans’ın ileri gelenlerinden Lu-cas, “Şehrin ortasında (İstanbul’da)

Latin (Kardinal) şapkasını görmek-tense Müslüman sarığını görmeyi tercih

ederim.” sözünü niçin söylemiştir? Araştırınız.

ARAŞTIRALIM

NOT EDELİMOrtodoks yorumunun başlıca özellikleri şunlardır:• Ortodoksluğun ruhani lideri patriktir. Patrik, papa gibi tek otorite değildir.• Kutsal ruhun sadece Babadan çıktığına inanırlar. • Papanın yanılmazlığını kabul etmezler.• Sadece ilk yedi konsülün kararlarını kabul ederler.• Hz. İsa, Meryem ve Hristiyan azizlerinin resim ve heykellerinden oluşan ikon-

lara önem verirler.• Rahipler istedikleri takdirde evlenebilir. Ancak piskoposlar ve patrikler evlene-

mezler.• Boşanmak serbesttir. Ancak belli şartlara bağlıdır.• Hristiyanlığın sembolü olan haçın yatay ve dikey kolları birbirine eşittir. • İbadet her ülkenin diliyle yapılır.• Noel’i 6 Ocak’ta kutlarlar. • Yedi Hristiyan sakramentini kabul ederler.

54

3.ÜNİTE

Protestan: Protestan başkaldıran, itiraz eden anlamına gelir. 16. yüzyılda Katolikliğin dinî uy-gulamalarına tepki olarak ortaya çıkan reformist topluluklara Protestan adı verilmiştir. Protestanlık, Ortodoks ve Katolik kiliselerinin dışındaki birçok grubu oluşturan geniş bir Hristiyan yorumunu ifade eder. Uygulamalarıyla bu iki kiliseden önemli farklılıkları bulunan Protestanlığın kökleri 16. yüzyıldaki dinî reform hareketlerine dayanır. Alman Rahip Martin Luther (1483-1546), Roma Kato-lik Kilisesi’nin günahları bağışlayıp bunu mali bir kaynak hâline getirmesi, kutsal kitap yorumunu sadece kendi yetkisinde görmesi ve ayin dilinin sadece Latince olması gibi hususlara karşı çakarak ilk itirazı başlattı.

Bu itirazlarını doksan beş maddelik bir belgeyle Wittenberg Katedrali’nin kapısına astı.69 Luther’in başını çektiği bu hareket, daha sora Zwingli ve Calvin gibi birçok Protestan tarafından Avrupa’nın her yerine yayıldı.70

69 Mircea Eliade, Dinler Tarihi Sözlüğü, s. 133.70 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 92.

Martin Luther (1483-1546) : Ünlü Alman reformist Martin Luther, Katolik bir aile ortamında büyümüştür. 1505 yılında Agustinian tarikatına girerek manastır yaşamına başlamıştır.

1507’de rahip olarak kutsanan Luther, kilise hiyerarşisi içeri-sinde hızla yükselerek ilahiyat profesörlüğünü elde etmiştir. Kut-sal kitap dersleri veren Luther, Tanrı’nın rahmet anlayışının göz ardı edildiğini söyleyerek Katolik Kilisesi’nin cezalandırıcı tanrı anlayışını eleştirmiştir. İncil’den alıntı yaparak düşüncesini iki temel üzerinde bina etmiştir. Bunlar; “Tanrı’nın insanı arındırdı-

ğı ve kurtuluşun yalnızca imanla olacağı” nı açıklayan İncil’in buyruklarıdır. Bu görüşlerine ilaveten Luther, Katolik Kilisesi’nin endüljansla ilgili görüşünü, papanın yanılmazlığı-nı, kutsal kitap ve ibadet dilinin Latince olması gerektiği düşüncesini eleştirdi. Luther’in bu fikirleri, reformist düşünceli aydınlar arasında da taraftar buldu. Papalık önce Luther’i bu fikirlerinden vazge-çirmek için ikna yollarını aradı. Ancak geri adım atmayan Luther, papa tarafından aforoz edildi. Buna karşılık Luther, Katolik Kilise tarihinde papanın fermanını halk önünde yakan ilk kişi oldu.

Luther’in başlattığı bu hareket, başta Almanya olmak üzere Avrupa’nın birçok ülkesinde yayıldı ve Katolik Kilisesi’nden kopmalar başladı.

(Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 240.)Martin Luther’in “merhametli tanrı” ve “imanla kurtuluş” anlayışının temelinde yatan sebepler neler

olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

TARTIŞALIM

NOT EDELİMProtestan yorumunun başlıca özellikleri şunlardır:• Papanın yanılmazlığı ve otoritesi kabul edilmez.• Dini anlama ve yorumlamada kilise yetkilerini değil, kutsal kitabı esas alırlar.• Sadece vaftiz ve evharistiya sakramentlerini kabul eder, diğerlerine değer ver-

mezler.• Kurtuluşta amelden çok imanı esas alırlar.• Din hizmetleri sınıfı bulunmakla beraber ruhbanlığı kabul etmezler.• Azizlere ve Meryem’e önem vermezler.• Kiliselerinde resim ve heykel bulundurmazlar.• Günah çıkarma kabul edilmez.• Rahipler evlenebilirler.• İbadet ve ayinler her ülkenin diliyle yapılır.

55


3.3. II. Vatikan Konsülü ve Hristiyan Dünyasına Etkileri

Martin Luther’le başlayan Hristiyanlıkta reform girişimleri, Katolik Kilisesi’nde büyük rahatsızlıklara neden oldu. Bu kilise, bir yan-dan reform yanlılarına sert tepki gösterirken diğer yandan da kendisine yöneltilen eleşti-rileri gözden geçirmeye başladı. Bu girişim Katolik Kilisesi’nde karşı reform hareketinin başlamasına neden oldu. Bu amaçla sorunların çözümü için konsüller toplandı.

20. yüzyıla gelindiğinde ise Katolik Kilisesi’ni başka sorunlar beklemekteydi. Çünkü bu yüzyı-lın başından itibaren dünyada meydana gelen siyasi ve ekonomik gelişmeler Hristiyan kiliselerini de etkiledi. Bu etkiyi Katolik Kilisesi daha da belirgin bir şekilde hissetti. Bu dönemde kilise aleyh-tarı yönetimler, kilisenin siyasi ve sosyal alandaki gücünü büyük ölçüde kısıtlamaya başladılar. Katolik Kilisesi modern hayatın getirdiği bu zorlu süreç karşısında uzun süre sessiz kaldı.71 Ancak 20. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Katolik Kilisesi kendi anlayışını çağın şartlarına uydurmak için önemli girişimlerde bulunmaya başladı. Bu çerçevede Papa XXIII. John önderliğinde 1962 yılında II. Vatikan Konsülü toplanmış ve bu 1965 yılına kadar sürmüştür.

Dünyanın her tarafından Katolik piskoposlar bu konsüle katılırken Or-todoks ve Protestanlar sadece resmî gözlemci göndermişlerdir. Bu konsül, Hristiyan birliğini sağlamak için diya-loğun başlatılması ve Hristiyanlığın modern dünyadaki konumunun tartı-şılması bakımından Hristiyan dünya-sında geniş yankı uyandırmıştır.72

II. Vatikan Konsülü’nde günümüz yaşam tarzını kolaylaştırıcı, Katolik karşıtlığını azaltıcı bir dizi karar alın-mıştır. Bu bağlamda bazı ibadet ve ayinlerin yerine getirilmesinde kolaylıklar sağlanmıştır. Hristiyan halka, Latince dışında da ibadet yapma hakkı tanınmış ve laiklerin (ruhban sınıfından olmayan) dinî işlere katılabileceği bazı dü-zenlemeler yapılmıştır.

Aynı konsülde farklı Hristiyan grupların birliğini sağlamaya yönelik diyalog faaliyetlerinin öne-mine dikkat çekilmiştir. Bunun için gerekli çabaların gösterilmesi kararı alınmıştır. Bu amaçla papa değişik ülkelerdeki Hristiyan gruplara birlik amaçlı ziyaretler düzenlemiştir. Papa XVI. Benedict bu ziyaretlerinden birini de 28 Kasım-1 Aralık 2006 tarihleri arasında Türkiye’ye yapmıştır. 29

71 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 108.72 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 75.

II. Vatikan Konsülü, Katolik mez-hebinin diğer Hristiyan mezheplere ve farklı dinlere bakış açısında ne gibi

değişikliklere yol açmıştır? Düşününüz.

DÜŞÜNELİM

İtalya’da bulunan Vatikan Saint Pierre Meydanı

56

3.ÜNİTE

Kasım 2006 günü Fener Patrikhanesi’nde yaptığı konuşmada 1054 yılında iki kilisenin ayrılmasına sebep olan olaylardan dolayı üzgün olduğunu belirtmiştir.73 Konsülde ayrıca diğer din mensuplarıy-la iyi ilişkiler kurmak, çağın inançsızlık sorununa karşı dinlerin dayanışmasını sağlamak ve diğer din mensuplarına Hristiyanlığı daha iyi tanıtabilmek için diyalog girişimlerinin başlatılması kararı alınmıştır. Bu amaçla 1964 yılında “Hristiyan Olmayanlar Sekreteryası” oluşturulmuştur. Günümüz dünyasında değişik din mensuplarıyla diyalog faaliyetlerini yürüten bu sekreteryada, İslam ile ilgili de bir masa oluşturulmuştur.74

3.4. Hristiyanlığın Temel Özellikleri

Her dinde olduğu gibi Hristiyanlığın da kendine has bazı özellikleri vardır. Bunların başında Mesih inancı, kilise ve sakramentler gibi konular gelmektedir.

3.4.1. Mesihçilik

Mesihçilik, Hristiyanlığın Yahudilik-ten almış olduğu bir kavramdır. Yahudiler, Hz. Davut’un soyundan gelecek kurtarıcı bir Mesih’in geleceğine inanıyorlardı. Hristiyan-lar, Yahudilerin beklediği bu Mesih’in Hz. İsa olduğunu iddia ettiler ve onun Mesihliğine inandılar. Hristiyan inancına göre Mesih olan Hz. İsa, insanları günahlardan kurtarmak için kendini çarmıhta feda etti ve göğe yükseldi. O, kıyamete yakın bir zamanda yeniden gelerek tanrısal krallık denilen idareyi kuracaktır. Hristiyanlar bu tanrısal krallıkla mutlu bir yaşam süreceklerdir.

Protestan mezhebine bağlı olan Hristiyanların çoğu (özellikle Evanjelikler) İsa Mesih’in gel-mesinin yakın olduğuna inanırlar. Katolikler ise onun ne zaman geleceğinin bilinemeyeceğini ve bundan dolayı gündelik hayatı bu inanca göre belirlemenin doğru olmadığını söylerler.75 Katolikler ayrıca Hz. İsa’yı şöyle tanımlamaktadırlar: “Mesih İsa, gerçek insan ve gerçek tanrıdır. O ezelî ve ebedî ilahî kelamdır. O, Tanrı’nın tek oğludur. O, ezelden beri pederden çıkmaktadır. Tanrı’dan ge-len Tanrı’dır. Peder ile aynı özdendir.76

3.4.2. Kilise ve Sakramentler

Hristiyanlığın ilk ortaya çıktığı dönemlerde inanç esasları gibi ibadet şekilleri de belirlenmiş değildi. Çünkü havariler Yahudi şeriatının gereklerine göre ibadetlerini yapıyorlardı. Daha sonra Yahudi şeriatını uygulamaktan vazgeçen ilk Hristiyanlar, İsa’nın son akşam yemeği anısına kutla-dıkları evharistiyadan başka bir ibadet uygulamamışlardı. Bu nedenle Konstantin’in Hristiyanlığa serbestlik tanımasına kadar Hristiyanlığın sistematik ibadet şekilleri olan sakramentler ve bir ibadet kurumu olan kilise tam olarak teşekkül etmemişti.

73 http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2006/november/documents/hf_ben-xvi_spe_20061129_bartholomew-i_en.html74 Heyet, Yaşayan Dü� nya Dinleri, s. 108.75 Baki Adam, İ�mam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 45. 76 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 299.

Hristiyanların Hz. İsa’ya (Mesih) bakışıyla, Müslü-

manların Hz. İsa’ya bakışını Âl-i İmrân su-resinin 59. ayetini okuyarak karşılaştırınız.

KARŞILAŞTIRALIM

57


Kilise: Kilise, Grekçe ecclesia (eklesya) ke-limesinden gelip topluluk, cemaat anlamlarını taşır. Hristiyanlığa göre ise Hz. İsa’nın yolunu benimseyenleri temsil eder.

İlk Hristiyanlar uzun yıllar Roma’nın taki-batına uğramaları ve inançlarını açıkça göste-rememeleri nedeniyle kiliseler yapamamışlardı. Bundan dolayı İmparator Konstantin’in 313 yı-lındaki Milan Fermanı’yla Hristiyanlığa serbest-lik tanımasına kadar kilise bir mekândan çok, bir cemaati ifade etmekteydi.

Orta Çağ, kilisenin en yaygın gelişme çağı oldu. İlk kiliseler, eski çok tanrılı dinlerin ta-pınakları örnek alınarak yapıldı. Hatta Roma Devleti, Hristiyanlığı resmen kabul edince (381) eski tapınaklar kiliseye çevrildi. Daha sonraki dönemlerde kiliseler görkemli bir şekilde bina edilerek katedrallere dönüştü. Şekilleri asırlara göre değişen kiliselerin ortak özelliği iki bölüm-den meydana gelmesidir. Bu bölümlerden biri Kudüsü’l-Akdes diğeri ise cemaatin oturduğu yerdir.77

Hristiyan mezheplerinin kiliseye yaklaşımları birbirinden farklıdır. Katolikler kiliseyi, İsa’nın mistik bedeni, inananları da onun uzuvları olarak görmektedirler. Bunun yanında Katolikler, kilisenin teşekkül etmesi için bir rahibin varlığını şart koşmaktadırlar. Protestanlar, cemaatin olduğu yerde kilisenin görevini yerine getirebileceğini ve bir rahibin bulunmasının zorunlu olmadığını belirtirler. Ortodokslar ise kiliseyi birinci derecede İsa’nın bedeni, kutsal ruhun mabedi ve Allah’ın cemaati olarak görürler.78

Sakramentler: Sakrament kelime olarak ayin, inancın göstergesi için yapılan dinî tören anlamına gelir. Tüm Hristiyan mezheplerinin kabul ettiği iki sakrament bulunmaktadır. Bunlar vaftiz ve evharis-tiyadır. Bununla birlikte Ortodoks ve Katolikler bu iki sakramente ilave olarak beş sakrament daha ka-bul ederler. Bunlar; kuvvetlendirme, evlilik, ruhbanlık, günah itirafı ve son yağlama sakramentleridir.

Hristiyanlara göre Tanrısal İsa, yaşamaya devam etmektedir. Onun görünmeyen eylemleri (şifa vermesi, duaları kabul etmesi) kilise gizemlerinin (sakramentlerinin) yaşanmasıyla görünür. Kişi bu sakramentlere iştirak ettiği takdirde Tanrı’nın kurtarıcı lütfunu bağışlayan İsa’yla beraber olur.

77 Galip Atasagun, İlahî Dinlerde Dinî Semboller, s. 200.78 Mehmet Aydın, Dinler Tarihi Sözlüğü, s. 388.

Hristiyanlar ibadetlerini niçin kilisede bir dinî lider önderliğin-de yapmak zorundadırlar? Araştı-

rınız.

ARAŞTIRALIM

Moskova’da bulunan Aziz Basil Katedrali (Rusya)

58

3.ÜNİTE

Vaftiz: Suya dalma veya vücudun belirli kısımlarını yıkamak suretiyle yapılan vaftiz, Hristiyan imanının ilk aşaması olarak kabul edilmektedir. Baba-oğul-kutsal ruh adına vaftiz olma İncil’in bir emridir.

Vaftiz, insanların asli ve kendi işledikleri günahları siler. Bu anlamda vaftiz yeniden bir doğuştur. Bir Hristiyan, vaftizle günahlarından temizlenerek Hristiyan cemaatine katılmış olur.79

Kuvvetlendirme (Konfirmasyon): Vaftiz edilen kişinin kutsanmış bir yağla, vücudun çeşitli yerlerinin yağlanmasına denir. Konfirmasyon vaftiz ayininin kuv-vetlendirilmesidir. Bu sakrament doğu kiliselerinde vaf-tizden hemen sonra, batı kiliselerinde ise daha sonra ya-pılır.

Evharistiya (Komünyon): Şükretmek anlamına ge-len evharistiya, Hristiyan inanç ve ibadetlerin temelini oluşturan sakramentlerin en önemlilerindendir. Evharis-tiya, çarmıha gerilmeden önce İsa’nın havarilerle yediği son akşam yemeğinin hatırasıdır. İncil’e göre son akşam yemeğinde İsa, ekmeği böldü ve parçaladı, “Bu benim etimdir.”80 diyerek havarilerine verdi. Sonra bir kase için-deki şarabı da “Bu benim kanım.” deyip onlara içirdi. Daha sonra Aziz Pavlus bu olayın yorumunu yaptı ve bunu bir kilise ayini hâline getirdi.

Hristiyanlar evharistiyayı bir çeşit kurban olarak görürler. Bugün de kiliselerde yapılan evharistiya ayininde verilen ekmek ve şarap kurban niteliğindedir. İsa, çarmıhta kendini kurban ettiği için şarap onun kanını, ekmek ise bedenini temsil etmektedir. Hristiyanlar bu ayini yapmakla bir nevi kurban edilen İsa’nın bedeniyle bütünleşmiş olurlar.

Evharistiya, kilisede pazar günü yapılan bir ayindir. İlk zamanlar senede bir defa yapılırken daha sonra ise her hafta yapılan bir ayin hâline gelmiştir.81

Evlilik (Nikâh): Hristiyanlar için evlilik, Tanrı’nın insanlığa, İsa’nın ise kiliseye ve şakirt-lerine olan sevgisini sembolize eder.82

Bir ayin olan evlilik, iki kişinin, kilisede mu-kaddes bir bağla bağlanmasıdır. Evlilikler genel-likle kadının bağlı olduğu kilisede yapılır. Kato-likler boşanmaya kesinlikle izin vermezken Ortodokslar boşanmayı, belli şartlara bağlı olarak kabul ederler.

Ruhbanlık: Hayatını dinî hizmetlere adamayı gönüllü olarak kabul eden kimselere bazı un-vanların verilmesi ayinidir. Papaz ve piskopos makamına gelecek olanların törenle takdis edilmesi zorunludur. Bu takdis ayini piskopos tarafından yerine getirilir.

79 Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, s. 116.80 Kitab-ı Mukaddes, Markos, 14/22.81 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 297.82 Kitab-ı Mukaddes, Markos, 10/5-9.

Hristiyanlığın evlilik ve boşanma anlayı-şı ile İslam’ın evlilik ve boşanma anlayışını karşılaştırınız.

KARŞILAŞTIRALIM

Hristiyanlıkta çok önemli olan Vaftiz töreni

59


Hristiyanlıkta kilisede yapılan takdis ruhban-lığının dışında manastır ruhbanlığı da vardır. Ma-nastırlarda yaşayan keşişler dünyadan el etek çekip kendilerini Tanrı’ya adayarak münzevi bir hayat yaşarlar.

Ruhbanlığı en canlı bir şekilde yaşayan Hristi-yan mezhepler, Ortodoks ve Katoliklerdir. Protes-tanlar ise ruhbanlığı kabul etmezler.83

Günah İtirafı (Tövbe): Kişinin işlediği güna-hın kötülüklerinden kurtulmak ve vaftizin etkisini tekrar kazanmak amacıyla yaptığı ayindir. Ne ka-dar çok günaha sahip olursa olsun günah itirafında bulunacak olan kişi, kilisedeki özel bölmeye gire-rek rahibe suçunu itiraf eder. Günahları bağışlama yetkisine sahip olan rahip, kilise adına o kişinin bütün günahlarını affeder. Bazı durumlarda rahip, kişinin günahına kefaret olarak ceza takdir edebilir.84

83 Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, s. 648.84 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 48.

Trabzon’da ki Sümela Manastırı sizce niçin dağın yük-sek yamacına yapılmıştır? Düşününüz.

Hristiyanlar, Hz. Âdem ve Havva’nın cennette yasak meyveyi yeme hatası ile ezelî günah işlediklerini ve bu günahın da miras olarak zürriyetlerinde devam et-

tiklerine inanırlar. Bu ezelî günahtan insanlığın kurtulması için Tanrı önce Eski Ahit şeriatını tebliğ etmiştir. Ancak kimse bu şeriatı tam olarak tatbik edememiş ve günahtan

kurtulamamıştır.Bunun üzerine Tanrı ezelî ve tanrısal varlık olan kelamını İsa’da kendi suretinde göster-

miştir. İsa, Tanrı’nın emrini insanlara hayatı boyunca tebliğ etmiş; ancak o, insanların an-layışsızları yüzünden çarmıha gerilmiştir. O da Tanrı’ya itaat için geçmiş ve gelecek tüm insanların günahlarına kefaret olarak kendini çarmıhta kurban etmiştir. Bu kefaret kurbanı ile tüm Yahudi şeriatı ve ezelî günah ortadan kalkmıştır. Bu sebeple, İsa’ya inananlar herhangi bir hukuk kuralına ve davranışa bağlı olmadan, yalnız inançları ve sevgiyle kurtuluşa ulaşa-caklardır.

Hristiyanlar, idam edilen İsa’nın, Tanrı’nın lütfu ile ölümden dirildiğine inanırlar. Bu dirilme ile Tanrı, İsa’nın üstlendiği görevi, tüm yaptıklarını ve hayat tarzını onaylamıştır. İsa’nın ölümü ve dirilişi günah ve ölüme karşı kazanılan bir zaferdir. Bununla İsa’nın günaha ve ölüme giden yolu yıktığına inanılır. Bu sebeple Hristiyanların ev ve okullarında, İsa’nın vücudunu taşıyan çarmıh suretleri görülür. Çarmıh tüm Hristiyanlar için inancın simgesidir.

Hz. İsa’nın ölümü, sadece Yahudilerle değil, tüm insanlıkla Tanrı arasında yapılan yeni bir anlaşmanın (Ahd-i Cedit) başlangıcı sayılır.

(Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 302.)

Yukarıdaki bilgilerden hareketle aşağıdaki soruları cevaplayınız.1) Hz. Âdem ve Hz. Havva’nın yasak meyveden yemesinin, Hristiyanlık anlayışında ne gibi sonuçlar doğurduğunu arkadaşlarınızla tartışınız.2) Hz. Âdem ve Havva’nın yasak meyveden yemesinin, İslam anlayışında nasıl algılan-dığını araştırınız.

ARAŞTIRALIM

60

3.ÜNİTE

Son Yağlama (Hasta Gizemi): Hastalıkta ve özellikle ölüm anında kişiyi rahatlatmak için ya-pılan bir ayindir. Hastaya şifa bulması veya rahat ölmesi için kutsanmış bir yağ sürülür. Bu ayinin amacı hastaya yalnız olmadığını, Hz. İsa’nın onunla beraber olduğunu ve Tanrı’nın onu bırakma-yacağını anımsatmaktır.

3.5. Hristiyanlığın Diğer Dinlere Bakışı

Hristiyanlığın başka dinlere bakışı, tarihî bir gelişim göstermektedir. Hristiyan kutsal kitapla-rında dinî inançların çeşitli şekillerinden bahsedilmiştir. Ancak Hristiyan dininde önemli bir otorite olarak kabul edilen kilise, 15. yüzyılın ortalarına kadar bu din ve inanç şekillerinden bahsetmeyi gerekli görmemiştir. Bunun sebebi, kilisenin Hristiyanlıktan başka din tanımamasıdır. Kilise, insa-noğlunun dinî tarihinde Yahudiliğe az da olsa yer vermekle birlikte Hristiyanlığın çıkışından sonra Yahudilik de dahil olmak üzere hiçbir dini geçerli saymamıştır. Buna bağlı olarak da “kilise dışında kurtuluş yoktur” anlayışı hâkim olmuştur. 20. yüzyıla gelindiğinde kilise, kendisini sorgulamaya başlamıştır. Bu amaçla 1962-65 yılları arasında II. Vatikan Konsülü düzenlenmiştir. Bu konsülde Katolik Kilisesi’nin diğer dinler konusundaki görüşleri yumuşamış ve bu dinlerin mensuplarıyla iş birliğine girmeyi kararlaştırmıştır.85

Hristiyanlığın Yahudiliğe Bakışı: Hristi-yanlar nazarında Yahudiliğin önemli bir yeri vardır. Bunun en önemli sebebi Hz. İsa’nın Yahudi soyundan gelmesidir. Ayrıca ilk Hris-tiyanlar da Yahudi asıllı olmasından dolayı Hristiyanlığın Yahudilikle bir köken bağı bu-lunmaktadır. Bu nedenle Hristiyanlar, Yahudi kutsal metinlerini kendi kutsal metinleri ola-rak görmektedirler.

Ancak Hristiyanlar, Hristiyanlığın ortaya çıkmasıyla Yahudiliğin iptal edildiğini, Yahudilerin Hristiyanlığa girmeleri gerektiğini iddia etmişlerdir. Bu iddialarını şu esaslara dayandırmaktadırlar:

Eski Ahit’te geleceği bildirilen Mesih, haça gerilen Mesih İsa’dır.•

Yahudilerin seçilmişliği, onların işledikleri günahlar sebebiyle Hristiyanlara geçmiştir.•

İsa’nın haça gerilmesinin cezası olarak Kudüs’teki Süleyman Mabedi yıkılmıştır.•

Pavlus’un içtihadıyla Yahudi şeriatı ortadan kalkmıştır.•

Hristiyanlar, çarmıh olayından dolayı tarih boyunca Yahudilere baskı uygulamışlardır. Bu baskı, II. Dünya Savaşı’na kadar devam etmiştir. II. Vatikan Konsülü’nden sonra Hristiyanların Yahu-diliğe bakışında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu konsülde Hristiyanların Yahudilerle olan tarihsel bağı üzerinde durulmuş ve ortak mirastan bahsedilmiştir. Yahudilerin İncilleri kabul etmedikleri, bununla birlikte onların da Tanrı’nın sevgili kullarından oldukları belirtilmiştir. Ayrıca


Hristiyanların, Yahudilerin kutsal kitabına niçin “Eski Ahit” adını

verdiklerini arkadaşlarınızla beraber düşününüz.

DÜŞÜNELİM

61


İsa’nın öldürülmesinde Yahudi liderlerin rolünü dile getiren Yuhanna İncili’ndeki pasajlara dikkat çekilmiş ve yeni bir yorum getirilmiştir. Burada, Tanrı İsa’nın ölümünden bütün Yahudilerin so-rumlu olmadığı, bugünkü Yahudilerin ise hiçbir sorumluluğunun bulunmadığı, bu nedenle onların lanetlenmemesi gerektiği vurgulanmıştır.86

Hristiyanlığın İslam’a Bakışı: Hristi-yanların İslam’a bakışı, Yahudiliğe bakışın-dan farklıdır. Bunun nedeni, Hristiyanlıkla İslam arasında tarihsel bir bağın bulunma-masıdır. Hristiyanlıktan sonra farklı bir coğ-rafi ve kültürel ortamda ortaya çıkan İslam, Yahudilik ve Hristiyanlıktan bağımsız bir şe-kilde gelişmiştir. Bu nedenle Hristiyanlarla Müslümanlar arasında Yahudilikte olduğu gibi seçilmişlik, Mesih inancı gibi dinî problemler söz konusu olmamıştır. Bundan dolayı II. Vatikan Konsülü’ne kadar hiçbir konsül belgesinde İslam’dan bahsedilmemiştir. Bununla beraber Müslümanlarla Hristiyanlar arasında özellikle polemik (reddi-ye) tarzında tartışmalar meydana gelmiştir.

Hristiyanlarla Müslümanlar arasında ciddi tartışmalar, Hristiyanların Müslümanlarla karşı-laşmasıyla başlamıştır. Yunanca konuşan Doğulu Hristiyan ilahiyatçılar, İslam’la ilk karşılaştık-larında, onu Hristiyanlıktan ayrılmış (heretik) bir akım olarak görmüşlerdir. Fakat İslam’ı daha yakından tanıyınca onun zannettiklerinden farklı bir inanç yapısına sahip olduğunu anlamışlar ve Hristiyanlığı ona karşı savunmaya çalışmışlardır. Bunu yaparken İslam’a eleştiriler getirmekten de kaçınmamışlardır.87 Bunların en başında ise İslam’ın silah zoruyla yayıldığı iddiası gelmektedir. İslam âlimleri de Hristiyan ilahiyatçıların yapmış olduğu bu eleştirilerin gerçek dışı olduğunu ifade eden reddiye türünde eserler yazmışlardır.88

Haçlı Seferleri sırasında ise Hristiyan bilginler, İslam’ı daha yakından tanıma imkânı bulmuşlar-dır. Ancak İslam’ı olduğu gibi Avrupa’ya tanıtmak yerine çarpıtılmış bir İslam ve Müslüman imajı sunmayı tercih etmişlerdir.

II. Vatikan Konsülü’nden sonra ise Hristiyanların Müslümanlara bakış açısında biraz değişik-lik meydana gelmiştir. İlk defa bu konsülde Müslümanlardan, onların inanç ve ibadetlerinden söz edilmiştir. Bu konsülün belgesinde Müslümanlarla ilgili olarak şu ifadelere yer verilmiştir: “ Kilise, Müslümanlara da büyük bir saygıyla bakar. Onlar; tek, hayatta olan, merhametli, göğün ve yerin ya-ratıcısı ve insana hitap eden Tanrı’ya ibadet ederler. Müslümanlar, kendi inançlarıyla derin bir bağ kurdukları gibi İbrahim’in Tanrı’nın planına teslim olması gibi çekinmeden Tanrı’nın gizli emirle-rine boyun eğmeye çalışırlar. Her ne kadar Tanrı olarak kabul etmeseler de İsa’ya bir peygamber

86 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 184.87 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 184. 88 Hidayet Işık, Âmiri’ye Göre İslam ve Öteki Dinler, s. 176.

Hristiyanlığın İslam ile Yahudi-liğe yaklaşımı hangi yönlerden fark-

lılık gösterir? Araştırınız.

ARAŞTIRALIM

62

3.ÜNİTE

olarak saygı gösterirler. Aynı zamanda, onun bakire annesini de yüceltirler ve zaman zaman onu samimiyetle anarlar. Daha da ötesi, ölümden sonra dirilmeyi takip eden hüküm gününü ve Tanrı’nın vereceği karşılığı beklerler. Bu nedenle onlar, dürüst yaşamaya oldukça değer verirler. Tanrı’ya dua, oruç ve sadaka yoluyla ibadet ederler. Hristiyanlar ile Müslümanlar arasında, asırlar boyunca pek çok ayrılık ve düşmanlık meydana gelmiştir. Konsül, taraflara geçmişi unutmalarını, karşılıklı anla-yışı sağlamak için samimi gayret göstermelerini, insanlığın menfaati için barışı, özgürlüğü, sosyal adaleti ve ahlaki değerleri birlikte koruyup ilerletmelerini tavsiye eder.”89

II. Vatikan Konsülü’nde Müslümanlarla diyalog kurulması için de çalışmalar yapılmıştır. Günü-müzde diyalog süreci, papalığın zaman zaman Hz. Muhammed ve İslam hakkında söylediği olum-suz sözlerle etkilenmesine rağmen hâlen devam etmektedir.

3.6. Kur’an-ı Kerim Açısından Hristiyanlık ve Hristiyanlar

Kuran’da Hristiyanlar, inanç bakımından Yahudilerden daha çok eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin başında teslis inancı gelmektedir. Kur’an-ı Kerim, Hz. İsa’nın Allah’ın bir kulu ve resulü olduğuna ve onun hiçbir şekilde bir ilah olamayacağına değinir.90 Nitekim Kur’an’da bu durum şöyle geçmektedir:

... Ċȴ ćȮƋǣĆǿĆȿ ɄƍǣĆǿ ĆƋǃǟ ǟȿ ćǼćǤ Ċȝǟ ĆȰɆĈǝǟĆȀ ĊȅĈǙ ɄĈȺĆǣǠĆɅ ćǴɆ ĈȆĆȶĊȱǟ ĆȯǠĆȩ Ćȿ ĆȴĆɅ ĊȀĆȵ ćȸĊǣǟ ćǴɆ ĈȆĆȶĊȱǟ ĆɀćȽ ĆƋǃǟ ƋȷĈǙ ǟɀćȱǠĆȩ ĆȸɅ ĈǾƋȱǟ ĆȀĆȦ Ćȭ ĊǼĆȩĆ“Andolsun, ‘Allah, Meryem oğlu Mesih’tir.’ diyenler kesinlikle kâfir oldu. Oysa Mesih şöyle de-

mişti: ‘Ey İsrailoğulları! Yalnız, benim de Rabb’im, sizin de Rabb’iniz olan Allah’a kulluk edin.”91

89 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 185.90 Mehmet Aydın, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, s. 10.91 Mâide suresi, 72. ayet.

“O peygamberlerin iz-leri üzere Meryem oğlu İsa’yı, önündeki Tevrat’ı doğrulayıcı olarak gön-derdik. Ona, içerisinde hidayet ve nur bulunan,

önündeki Tevrat’ı doğrulayan, Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için doğru yola iletici ve bir öğüt olarak İncil’i verdik.”

(Mâide Suresi, 46. ayet.) “De ki: ‘Ey kitap ehli! Bizimle sizin

aranızda ortak olan bir söze gelin: Yalnız Allah’a ibadet edelim. Ona hiçbir şeyi or-tak koşmayalım. Allah’ı bırakıp da kimi-miz kimimizi ilah edinmesin.’ Eğer onlar yüz çevirirlerse, deyin ki: ‘Şahit olun, biz Müslümanlarız.”

(Al-i İmran suresi, 64. ayet)

“Meryem oğlu Mesih sadece bir peygam-berdir. Ondan önce de nice peygamberler gelip geçti. Onun annesi de dosdoğru bir kadındır. (Nasıl ilah olabilirler?) ikisi de yemek yerlerdi…”


“(Ey Muhammed!) Sana da o kitabı (Kur’an’ı) hak, önündeki kitapları doğru-layıcı, onları gözetici olarak indirdik. Artık Allah’ın indirdiği ile aralarında hükmet ve sana gelen haktan ayrılıp da onların arzu-larına uyma…”


YORUMLAYALIM

Yukarıdaki ayetlerden hareketle Kur’an’ın Hristiyanlığa bakışını yorumlayınız.

63


Yine Kur’an, Allah’tan başkalarını tanrılaştıran Hristiyanları uyarmak üzere Allah’ın Hz. İsa’ya şu soruyu soracağını ve alacağı cevabı temsilî olarak anlatır: “Ey Meryem oğlu İsa! Sen mi insanlara, beni ve annemi Allah’tan başka iki ilah olarak benimseyin, dedin? Haşa, sen yücesin, benim için gerçek olmayan bir şeyi söylemek benim haddime değildir. Eğer demiş olsaydım sen bunu bilirsin.”92

3.7. Türkiye’de Hristiyanlık

Hristiyanlık, Filistin’de doğmuş, esas gelişmesini ise Anadolu’da sürdürmüştür. Hristiyanlığın bugünkü şeklini almasında önemli rolü bulunan Pavlus, Tarsusludur. Pavlus Hristiyanlığı yaymak için Türkiye’nin birçok yerini dolaşmıştır. 93Pavlus’un gittiği bu yerler, Katolik Hristiyanlarca hac mekânları olarak kabul edilmiştir. Bunların en önemlisi Efes’tir. Katolik ve Ortodoks Hristiyanlar Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem’in Efes’te öldüğüne inanmaktadırlar. Bundan dolayı her yıl binlerce Hristiyan Efes’e ziyaret amacıyla gelmektedir. Türkiye’yi Hristiyanlık tarihi açısından önemli kı-lan etkenlerden biri de ilk yedi konsülün İznik, İstanbul, Efes ve Kadıköy’de yapılmış olmasıdır.

92 Mâide suresi, 116. ayet.93 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 160.

“Ben aranızdayken size bun-ları söyledim. Ama “baba”nın benim adımla göndereceği yardımcı, kutsal ruh size her şeyi öğretecek, bütün söylediklerimi size hatırlata-cak.”

(Yuhanna, 14/26.)

“...Ey İsrailoğulları! Doğrusu ben, ben-den önce gelmiş olan Tevrat’ı doğrulayan ve benden sonra gelecek ve adı Ahmet ola-cak peygamberi müjdeleyen Allah’ın size göndermiş bir peygamberiyim.”

(Saf suresi 6. ayet.)

KARŞILAŞTIRALIM

Yukarıda verilen Kur’an-ı Kerim ayetiyle İncil’den alınan bölümü karşılaştırınız.

TARTIŞALIMHristiyanlık tarihinde çok önemli olan ilk dört konsül şunlardır:İznik Konsülü (325): Hristiyanlığın temel inanç öğretilerinin şekillendiği konsüldür. Bu

konsül sonucunda baba ve oğulun tanrılığına karar verilmiştir. İsa’nın bir beşer olup herhan-gi bir tanrısal özelliğinin bulunmadığını söyleyen Arius aforoz edilmiştir.

İstanbul Konsülü (381): Teslisin üçüncü unsuru olan kutsal ruhun tanrılığına karar verilmiş-tir.

Efes Konsülü (431): İsa’nın tanrısal ve beşerî iki yönünün bulunup bunların birbirine karışmadığını söyleyen Nestoryus aforoz edilmiş ve bugün bildiğimiz Nesturi mezhebi ortaya çıkmıştır.

Kadıköy Konsülü (451): İsa’da tek tabiat (tanrısal tabiat) bulunup beşerî tabiatın bulun-madığını söyleyen Monofizit görüş kabul edilmemiştir. Bu görüşün sahibi olan topluluklar da bundan dolayı ana kiliseden ayrılmışlardır. Ayrılanlar Yakubi, Kıbti ve Ermeni kiliselerini kurmuşlardır.

Yukarıdaki metinlerden hareketle Türkiye’de yapılan konsüllerin Hristiyanlığın şekillenmesin-deki rolünü arkadaşlarınızla tartışınız.

64

3.ÜNİTE

Türkiye’deki Hristiyanların büyük çoğunluğu, tarihi ilk yüzyıllara kadar uzanan kilise-lerin mensuplarıdır. Ülkemizde bugün Hristiyan gruplar olarak Rumlar, Ermeniler, Sürya-niler ve Arap Ortodoksları yer alır.

Rumlar Türkiye’de Fener Patrikhanesine bağlı

Ortodoks Rumlar yaşamaktadır. Fener Rum Patrikhanesi’nin idaresi patrik ve sinot (yüce meclis) tarafından sağlanmaktadır. Patrikha-nenin Türkiye’de dört metropolitlik merkezi vardır. Bunlar Kadıköy, Tarabya , Adalar ve Gökçeada-Bozcaada Metropolitliğidir.

SüryanilerTürkiye’de Süryani grupların içerisinde

üç grup vardır. Bunlar Süryani Kadim, Sürya-ni Katolik ve Süryani Ortodoks kiliselerinin mensuplarıdır. Katolik ve Protestan Sürya-nilerin sayısı oldukça azdır. Süryani Kadim Kilisesi mensuplarının büyük çoğunluğu Mardin ilimizde yaşamaktadır. Bu şehirdeki Süryani nüfusu İstanbul’a yapılan göçlerin sonucunda oldukça azalmıştır. Türkiye’deki Süryaniler, Suriye Şam Patrikliğine bağlıdır ve din işleri başrahiplerce yönetilir.

ErmenilerTürkiye’de yaşayan Ermeniler, Hristiyan

gruplar arasında en kalabalık topluluğu oluş-turmaktadır. Ermeni nüfusunun büyük ço-ğunluğu da İstanbul’da yaşamaktadır.

Ermenilerin büyük çoğunluğu, İstan-bul’daki Ermeni Patrikliğine bağlıdır. Bu patrikliğin Anadolu’da Kayseri, Diyarba-kır ve İskenderun olmak üzere üç metro-politliği bulunmaktadır. Ayrıca İstanbul’da bir metropolitliği vardır. İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı olan Ermenilerin hari-cinde ana kiliseden ayrılmış olan Katolik ve Protestan Ermeniler de vardır.

Arap Ortodokslar Antakya Patrikliğine bağlıdır. İlk dönem-

lerdeki kilise tartışmalarında İstanbul Patrik-liğinin görüşlerini benimsemediği için uzun yıllar bu patrikhane Bizans’ın baskılarına maruz kalmıştır.

Bugün Türkiye’de Arap Ortodoks-lar yoğun olarak Hatay’da yaşamaktadır-lar. Hatay’ın dışında Adana, Mersin ve İstanbul’da az sayıda Arap Ortodoks bulun-maktadır.

İstanbul Rum Patrikliği İstanbul Kumkapı’da bulunan Ermeni Ortodoks Patrikliği

ARAŞTIRALIMİstanbul Rum Ortodoks Pat-

rikliğine niçin “Fener Patrikha-nesi” denilmiş olabilir? Araştı-rınız.

65


4. İslamiyet

Dünya’da tek ilahi din İslamiyettir. İslamiyet, Hz. Muhammed’e yirmi üç yılda gelen vahiyle tamamlanmıştır. Bugün dünyada bir milyar beş yüz milyon civarında Müslüman yaşamaktadır.

4.1. İslamiyetin Kelime ve Terim Anlamları

İslam kelimesi sözlükte itaat etmek, boyun eğ-mek, bağlanmak, bir şeye teslim olmak, esenlikte ve barışta olmak gibi anlamlara gelir. İslam’ın te-rim anlamı ise, yüce Allah’a teslim olup ona itaat etmek, Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği her şeyi bütün varlığıyla benimsemek ve bunu yaşantısın-da göstermek anlamına gelir. İslam dininin men-subu olan ve bu dinin hükümlerini uygulayan ki-şiye de Müslim ya da Müslüman denir.94

94 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 51.

İslam’a göre bütün peyg-amberler birer İslam peyg-amberi, onlara vahyolunan

bütün ilahî mesajlar da insanlara İslam’ı öğreten

ilahî buyruklardır.

İslamiyet, 7. yüzyılın başında Arabistan’da

doğmuş olan evrensel bir dindir.

İslam’ı diğer dinlerden ayıran en temel özellik, Allah’ın bütün isim ve

sıfatlarında bir olarak ka-bul edilen tevhit inancını önemle vurgulamasıdır.

İSLAMİYET

“Ben güzel ahlakı tamamla-mak için gönderildim.”

(Ahmet bin Hanbel,el-Müsned, C 2, s. 381.)

Yukarıdaki hadisi peygamberlerin geliş amaçları açısından yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

“Kim İslam’dan başka din ararsa, (bilsin ki o din) ondan kabul edilmeyecek ve o ahi-rette hüsrana uğrayanlardan olacaktır.”


“…Bugün sizin için dininizi kemale er-dirdim. Size nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslam’ı seçtim.”


“İbrahim ne Yahudi idi ne de Hristiyan’dı. Fakat o, Hanif bir Müslüman’dı. Allah’a ortak koşanlardan değildi.”


“De ki: Rabb’imden bana apaçık delil-ler gelince Allah’ı bırakıp da taptıklarınıza tapmam bana yasaklandı ve bana âlemlerin Rabb’ine teslim olmam emredildi.”

(Mü’minûn suresi, 66. ayet.)

“De ki: Bana ancak, ilahınızın yalnızca bir tek Allah olduğu vahyolunuyor. Artık Müslüman oluyor musunuz?”

(Enbiyâ suresi, 108. ayet.)

“Azap size gelmeden önce Rabbi’nize dö-nün ve ona teslim olun. Sonra size yardım edilmez.”

(Zümer suresi, 54. ayet.)

DÜŞÜNELİM

Kur’an’ın ifade ettiği İslam, hangi anlamları ihtiva etmektedir? Düşününüz.

66

3.ÜNİTE

4.2. İslam’ın Doğuşu

İslam, 7. yüzyılın başında Arabistan’da doğmuş olan evrensel bir dindir. İslam’ın çıktığı dönem-de yeryüzünde pek çok din bulunmaktaydı. Taoizm, Konfüçyanizm, Hinduizm, Budizm, Caynizm, Zerdüştlüğün devamı olan Mecusilik, Maniheizm, Sabilik, Yahudilik ve Hristiyanlık bu dönemde bi-linen dinlerdendi. Aynı dönemde, belli bir adı olmayan geleneksel putperestlik dinleri de yaygındı.

Arabistan o devirde, ticaret yollarının geçtiği önemli bir kavşak noktasında bulunmaktaydı. Hz. İbrahim’in inşa ettiği Kâbe’nin yer aldığı Mekke hem dinî hem de ticari açıdan Arap Yarımadası’nda önemli bir rol oynamaktaydı.

Arap toplumu İslam’ın doğuşundan önce ahlaki açıdan tam bir çöküntü içinde idi. Kız çocukları diri diri gömülüyordu. Halk, putlara tapıyor, çeşitli hurafe ve batıl inançlarla ömür-lerini geçiriyordu. Kâbe’de Arap kabileleri sa-yısınca put vardı. Bu putların en büyüğü Hübel idi. Kişiler, kabilesinden çıkmadıkça putunu değiştiremezdi. Evlerde de put bulundururlar ve onu yüceltirlerdi. Cahiliye Arapları putperest ol-malarının yanında Allah’ı biliyorlardı. Fakat putları Allah’la kendi aralarında aracı kabul ediyorlar-dı. Bununla beraber, sayısı az da olsa putları reddeden ve tek ilah fikrini benimseyenler de vardı. Bunlara Hanif denilmekteydi.

Arap Yarımadası’nda genellikle putperestlik hâkim iken çevresinde farklı dinlere bağlı devletler bulunmaktaydı. Bunlardan Bizans’ın ve Habeşistan’ın dini Hristiyanlık, Sasanilerin ise Mecusilik-ti. Yemen, Taif ve Medine gibi şehirlerde önemli miktarda Yahudi nüfus bulunmaktaydı. Ayrıca Yemen’in Necran bölgesinde Hristiyanlar yaşamaktaydı.

İslam’ın ortaya çıktığı dönemde Arabistan ve çevresinde savaş, haksızlık, mezhep çatışmaları, kabilecilik anlayışları ve benzeri olaylar yaygınlaşmıştı. Yanlış yorumlar ve uygulamalar nedeniyle daha önceki peygamberlerin tebliğ ettiği dinin, yani tevhit dininin canlandırılması gerekiyordu. Allah, bunun için Arap toplumundan bir peygamber seçti ve onu bu işle görevlendirdi. Bu, son peygamber Hz. Muhammed idi. Hz. Muhammed, kendisine peygamberlik görevi gelmeden önce Mekke’de sevilen ve güvenilen bir kişiydi. Bundan dolayı Mekkeliler ona el-Emin sıfatını vermiş-lerdi. O, tefekkür etmek amacıyla zaman zaman Mekke’de bulunan Hira Mağarası’na gidiyordu. Bir gün 610 yılında bu mağarada tefekkür hâlinde iken ona “Oku!” emriyle ilk vahiy geldi. Cebrail’in getirdiği bu ilk vahiylerle artık risalet başlamış oluyordu. Hz. Muhammed başına gelen bu durumu eşi Hz. Hatice’ye anlattı. Hz. Hatice de eşini teselli ederek amcası Varaka bin Nevfel’e götürdü. Varaka, Hz. Muhammed’i dinleyerek ona gelenin Cebrail olduğunu söyledi. Bunun üzerine eşi Hz. Hatice, Hz. Muhammed’e iman ederek ilk Müslümanlardan oldu. Daha sonra Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Muhammed’in azatlı kölesi Zeyd bin Harise Müslüman oldu. Zaman içerisinde İslam hızla yayıldı.95

95 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 333.

Cahiliye Döneminde Mekke-li müşrikler yaratıcı bir ilahı kabul ettikleri hâlde niçin ona yaklaştırıcı

bir puta ihtiyaç duymuş olabilirler? Düşününüz.

DÜŞÜNELİM

67


4.3. İslamiyetin Temel Özellikleri ve Farklılıkları

İslam, Hz. Muhammed’in peygamberliği ile tamamlanmış ve son şeklini almış bir dindir. Bu di-nin Kur’an-ı Kerim’de belirtilen temel özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

İslam’da ruhbanlık yoktur. İslam, dini •tekeline alan ve insanların üzerinde hâkimiyet kuran din adamları sınıfının varlığını tanımaz. Bu konuda Kur’an’da Hristiyanlar eleştirilmiş-tir. Rahipler Allah’tan başka rabler edinmekle suçlanmıştır.96 İslam, insanla Allah arasında aracı kabul etmez. Herkes Allah’a doğrudan ulaşabilir. Kişi, sahip olduğu doğru inanç ve iyi amellerle Allah’ın rızasını kazanır ve kurtulur.

İslam dini, bütün insanları doğuştan hür •ve günahsız kabul eder. Önceki kişilerin veya ön-ceki hayatların suçunun doğuştan geldiği inancı-na sahip olan Hristiyanlık inancını, İslam kabul etmez. Günahlar ve sevaplar, insanların ergenlik yaşlarından itibaren hür seçimleri ile yaptıkları iş ve davranışlara bağlıdır.97

İslam’da peygamberler de dahil hiçbir •beşer, ilahî nitelikler taşıyamaz. Bundan dolayı İslam’a göre hiçbir beşerî varlık, mutlak mana-da mükemmel olamaz. Mükemmel olan ancak Allah’tır. Hz. İsa İslam’a göre bir peygamber iken Hristiyanlarca ona olağanüstü güçler atfe-dilerek tanrılaştırılmıştır.

İslam’ın inanç ilkeleri ve ibadet esasları Kur’an-ı Kerim’de belirtilmiştir. Hz. Peygamber •de dinin tebliğcisi ve uygulayıcısı olduğu için onun din ile ilgili söz ve uygulamaları olan sünnet de İslam için önemli bir kaynak olmuştur.

İslam’da inanç ilkelerinin başında Allah’a iman gelir. İslam, sadece Allah’ın varlığı açısından birliği değil, varlığın yanı sıra bütün isim ve sıfatlar bakımından da bir birlik ve tekliği vurgular.

Tevhit inancı doğrultusunda Kur’an, Cahiliye Dönemi Araplarının Allah inancının yanlışlığını vurgular ve eleştirir. Onların, Allah’ı gereği gibi takdir edemediklerini belirtir.98 Benzer şekilde Yahu-diler ve Hristiyanlar gibi grupları da eleştirir ve onları tevhit inancına davet eder. Bu konu Kur’an’da şöyle geçer: “De ki: Ey kitap ehli, ancak Allah’a kulluk etmek, ona bir şeyi ortak koşmamak, Allah’ı bırakıp başkalarını rab olarak benimsememek üzere bizimle sizin aranızda müşterek bir söze gelin. Eğer yüz çevirirlerse; Bizim Müslüman olduğumuza şahit olun.’ deyin.”99 Tevhit

96 Âl-i İmrân suresi, 64. ayet.97 Zümer suresi, 7. ayet.98 Hac suresi, 74. ayet; Zümer suresi, 67. ayet; En’âm suresi, 91. ayet.99 Âl-i İmrân suresi, 64. ayet.

İslam’ı diğer dinlerden ayı-ran en temel özellik, onun tevhit inancına dayalı olmasıdır. Bu özellik Kur’an’da İhlâs suresinde en güzel şekilde özetlenmiştir.

İhlâs suresinin anlamını araştırarak İslam ve diğer dinleri tevhit inancı açısından karşı-laştırınız.

KARŞILAŞTIRALIM

III. Ahmet Çeşmesi (İstanbul)

68

3.ÜNİTE

inancı bozulan Hristiyanlıkta, yaratıcı bir tanrının yanında onun sıfatlarını paylaşan başka tanrılara yer verilmiştir. Bu, Hristiyanlık inancında baba-oğul-kutsal ruh olarak sistemleştirilmiştir. Yahudilik-te her ne kadar tek Tanrı inancı korunmuşsa da Tanrı’ya istirahat etmek gibi sıfatlar verilmiştir.100

İslam’ın ibadet anlayışı, kişinin bü-tün yaşantısını kapsayan bir olgudur. Bu durumda kişinin çalışması, uyuması, ye-mesi ve yürümesi gibi bütün davranışla-rı ibadet olarak değerlendirilir. Örneğin Hz. Muhammed, insanlara zararlı bir nesneyi yoldan kaldırmak, selam vermek gibi davranışların birer ibadet olduğuna işaret etmiştir.

Genellikle İslam’da ibadetlerin önem bakımından imandan sonra geldiği kabul edilir. Kur’an’da iyi davranışlar (salih amel) çoğunlukla imanla bir arada zikre-dilmektedir. Dolayısıyla imansız ibadet, gerçekte sadece riya ve münafıklıktan doğan bir gösterişten ibarettir. Bu durum Kur’an’da şöyle geçmektedir: “Ey iman edenler! Gösteriş için mal harcayan, Allah’a ve ahiret gününe iman etmeyen gibi sadakaları-nızı başa kakmak ve eziyet etmekle boşa çıkarmayın. Bunun hâli, üzerinde toprak bulunan şiddetli yağmurun vurup da çırılçıplak bıraktığı büyük ve düz bir kayaya benzer. Bu gibiler, kazandıklarından hiçbir şeyi elde tutmaya muktedir olamazlar. Allah kâfirler topluluğuna hi-dayet etmez.”101Ayetten de anlaşılacağı üzere ibadetlerde asıl olan, imanla birlikte niyet, ihlâs ve takva gibi kavramlarla ifade edilen samimiyettir.102

İslam’da ibadet ve ahlakla ilgili hükümler gelişmiş ve nihai hâle gelmiştir. Hac hariç, ibadetler belirli bir yere bağlı değildir, her yerde yapılabilir. Duruma göre hem cemaatle hem de tek başına olabilir. İslam’da hiç evlenmemek veya boşanamamak gibi insan ve toplum tabiatına aykırı davra-nışlar yoktur.

İslam, kadına gerçek hakkını ve değerini vermiştir.

İslam’da dünya ahiret dengesi vardır. Dün-ya, ahiretin tarlasıdır.

İslam, diğer dinlerin peygamberlerini ve kutsal kitaplarını tasdik eder. Ancak bunların tahrif edilmiş oduğunu belirtir. Peygamberler arasında ayrım yapmaz.

100 Kitab-ı Mukaddes, Yaratılış, 2/1.101 Bakara suresi, 264. ayet.102 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 65.

Çifte Minareli Medrese (Erzurum)

İslam’ın diğer dinlerden ayrılan temel özelliklerini liste-

leyiniz.

İslam’da ruhbanlık yoktur.• ………………………………….• ………………………………….

LİSTELEYELİM

69


İslam’da seçilmişlik ve üstünlük anlayışı yoktur. İnanan herkes, İslam’da eşit haklara ve statüye

sahiptir.

İslam’da tövbe ve bağışlanma, kul ile Allah arasındaki bir ilişkidir. Günahlarından tövbe etmek

isteyen bir kişi, herhangi kişi veya kuruma başvurmadan günahlarına tövbe edebilir.

İslam, akla ve bilime önem verir.

İslam, putperestliğin ve şirkin her türlüsüne karşı çıkar; dinî kişilerin veya varlıkların resim ve

heykellerine tapılmasını, bunların ibadet yerlerinde bulundurulmasını reddeder.

İslam, sahip olduğu bu özellikleri başlangıçtan günümüze kadar korumuştur.103

İslam, evrensel bir dindir.

İslam, Hristiyanlık ve Yahudilik’in nasihi durumundadır. Yani İslam bu iki dinin hükümlerini yürürlükten kaldırmıştır.


Okuma Metni

İslam’ın Diğer Din ve Geleneklere Bakışı

Kur’an insanlığa, tarihte tamamıyla yeni olan bir öğreti sunduğu iddiasında değildir. Onun getirdiği ilkeler, Allah’ın peygamberler aracılığıyla Hz. Âdem’den itibaren insanla-ra göndermiş olduğu mesajın yeniden hatırlatılmasıdır. Allah’ın insanlardan kabul etme-sini istediği mesaj, tevhit ve onun doğrultusunda hayatı algılamayı ifade eden İslam’dır. Kur’an, geçmişteki peygamberlerin ilkelerini insanlara hatırlatarak onları İslam’a da-vet etmektedir. O, insanlığa hatırlatmayı yapan son vahiy, Hz. Muhammed ise son elçidir. Bundan dolayı Kur’an, önceki vahiyleri reddetmeyen, bilakis onları tasdik eden bir kutsal kitaptır. Bu durum Kur’an’da Âl-i İmrân suresinin 3 ve 4. ayetlerinde şöyle zikredilir: “O, sana kitabı hak ve kendisinden öncekileri doğrulayıcı olarak indirdi. O, daha önce Tevrat’ı ve İncil’i insanlar için birer hidayet olarak indirmiştir. Furkan’ı da indirdi. Şüphesiz, Allah’ın ayetlerini inkâr edenler için şiddetli azap vardır. Allah mutlak güç sahibidir.”

Kur’an, vahiy geleneğinin son halkası olarak ilahî mesajın tarihsel açılımını tamamla-makta ve son vahiyle ilk vahiy Kur’an’da buluşmaktadır.

Kur’an kendisinden önceki vahiyleri doğrulamakla birlikte kendisinden önceki kitap-ların değiştirildiğine ve bozulduğuna dikkat çeker. Kur’an’ın genelinde kendinden önceki kutsal kitaplara yapılan tahriflere çeşitli örnekler vermekte ve benzeri birçok konuyla ilgili ehlikitabın (Yahudilerle Hristiyanların) yanlışları düzeltilmektedir.

Kur’an hem Yahudileri hem Hristiyanları unuttukları veya farklılaştırdıkları Allah’ın di-nine tekrar davet etmekte ve bir Allah inancında buluşmaya çağırmaktadır.

(Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 59.)

70

3.ÜNİTE

T

anrıs

ı

Peyg

ambe

ri

Kuts

al Ki

tabı

Öl

dükte

n son

raya

iliş-

kin in

anç (

Ahire

t İna

ncı)

Men

supla

rı da

ha ço

k ne

relerd

e yaşa

makta

dır?

Fark

lı dinl

erden

geçiş

mü

mkün

müd

ür?

Al

lahHz

. Muh

amme

d Ku

r’an-ı

Keri

m Ah

iret in

ancı

var.

Asya

, Afri

ka, A

vrupa

ve

diğer

kıtala

rda.

Bütün

insan

ların

İslam

’a gir

mesin

i ister

. Ev-

rensel

dir.

İSLAM

İYET

’İN BA

ŞLIC

A ÖZE

LLİK

LERİ

NE TO

PLU

BİR

BAKI

ŞİslamiyetDinin Adı

YAHU

DİLİ

K VE

HRİ

STİY

ANLI

ĞIN

BAŞL

ICA Ö

ZELL

İKLE

RİNE

TOPL

U Bİ

R BA

KIŞ

T

anrıs

ı

Peyg

ambe

ri

Kuts

al Ki

tabı

Öl

dükte

n son

raya

iliş-

kin in

anç (

Ahire

t İna

ncı)

Men

supla

rı da

ha ço

k ne

relerd

e yaşa

makta

dır?

Fark

lı dinl

erden

geçiş

mü

mkün

müd

ür?

Ya

hve

Hz. İb

rahim

Hz. M

usa

Ahd-i

Atik

içind

e Tev

rat

(Torah

)Ba

zı Ya

hudi

mezh

epler

i ha

ricind

e çoğ

unluk

ahire

te ina

nınr.

İsrail

, ABD

ve d

ünya

nın

pek ç

ok ül

kesin

de.

Ancak

Yahu

di ırk

ından

ola

n bu d

ine m

ensup

olab

i-lir.

Millî

bir d

indir.

Ü

çleme

tarzı

ndak

i

baba

, oğu

l (İsa)

, kuts

al ruh

Hz. İs

a Ah

d-i At

ik

Ahd-i

Cedit

(İncil

ler)

Ahire

t inan

cı va

r.Av

rupa v

e Ame

rika

kıtası

başta

olma

k üzer

e dü

nyan

ın bir

çok y

erind

e.

Amacı

bütün

mille

tlerin

bu

dine g

irmesi

dir.

HristiyanlıkYahudilikDinin Adı

71




1. Hristiyanlık ve Yahudilikte Mesihçilik anlayışı neden çok önemlidir? Açıklayınız.

2. Yahudi soyundan gelen Hz. İsa, Hristiyanlıkta nasıl tanrılaştırılmıştır? Anlatınız.

3. İslam’da niçin ruhbanlık anlayışı yoktur? Açıklayınız.

4. Süleyman Mabedi Yahudiler açısından niçin çok önemlidir? Açıklayınız.

5. Hristiyanlıkta; Katoliklik, Ortodoksluk, Protestanlık gibi mezhepler hangi sebeplerden dolayı doğmuştur? Açıklayınız.


1. İsrail lakabı aşağıdaki peygamberlerden hangisine aittir?

A) Hz. Musa B) Hz. Süleyman C) Hz. İbrahim D) Hz. Yakup E) Hz. Davut

2. Hristiyanlığın doğduğu bölge aşağıdakilerden hangisidir?

A) Roma B) Antakya C) Efes D) Filistin E) İstanbul

3. Peygamberler tarihi kronolojisi açısından aşağıdaki sıralamalardan hangisi doğrudur?

A) Hz. İbrahim, Hz. İshak, Hz. Yakup, Hz. Yusuf.

B) Hz. İshak, Hz. İbrahim, Hz. Yakup, Hz. Yusuf.

C) Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. Yusuf, Hz. İshak.

D) Hz. İbrahim, Hz. İshak, Hz. Süleyman, Hz. Davut.

E) Hz. Musa, Hz. Yusuf, Hz. İbrahim, Hz. İsmail.

4. Yahudilerce kutsal sayılan Kudüs’teki mabet kim tarafından inşa edilmiştir?

A) Hz. Musa B) Hz. Süleyman C) Hz. Davut D) Hz. İbrahim E) Hz. Yakup

5. Hristiyanlıkla ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Hristiyanlık, Yahudi gelenekleri içinde doğmuştur.

B) Hristiyanlık, Yunan ve Roma kültürlerinden etkilenmiştir.

C) Hristiyanlıkta Hz. İsa, merkezî bir öneme sahiptir.

D) Hristiyanlık yayılmacı karakterli bir dindir.

E) Hristiyanlıkta Hz. İsa, kurtarıcı Tanrı değildir.

72

3.ÜNİTE

C- Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parantez içindeki uygun kelimelerle dol-durunuz.

(Konsül, Babil, Arzımevut, İznik, Ermeniler, Rumlar.)

1. Süleyman Mabedi ilk defa ……………..kralı tarafından tahrip edilmiştir.

2. Hristiyanlığın inanç esaslarının şekillendiği toplantılara........................denir.

3. Türkiye’de yaşayan en kalabalık Hristiyan grup………………………..’dir.

4. Hristiyanların ilk konsülü Türkiye’nin sınırları içerisinde bulunan …………….şehrinde

toplanmıştır.

D- Aşağıdaki bilgilerin doğrularını (D), yanlışlarını (Y) ile işaretleyiniz.

1. (... ) İslam, Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar gelen dine genel olarak verilen isimdir.

2. (... ) Mesihçilik anlayışı İslam’ın temel inanç ilkelerinden biridir.

3. (... ) Hristiyanlığın bugünkü şeklini almasında en önemli rolü olan kişi Aziz Pavlus’tur.

4. (... ) Siyonizm ideolojisi Theodor Herzl tarafından oluşturulmuştur.

5. (... ) Türkiye’de yaşayan Yahudilerin yasal temsilcisine patrik adı verilir.

73

HİNT VE DOĞU ASYA DİNLERİ


4.ÜNİTE


1. “Tenasüh, reenkarnasyon, enkarnasyon, nirvana, om, tabu ve totem”

kavramlarının anlamlarını araştırınız.

2. Hint Yarımadası’nda günümüzde varlığını devam ettiren dinler hakkında

bilgi toplayınız.

3. Çin ve Japonya’daki inanç sistemlerinin ortak özellikleri nelerdir?

Araştırınız.

4. İlkel dinlerin temel özellikleri hakkında bilgi toplayınız.

5. Eski Türk inançlarındaki temel ilkeleri inceleyiniz.

74

4.ÜNİTE

1. Hint Dinleri

Hint Yarımadası’nda doğmuş ve gelişmiş dinlere Hint Dinleri denir. Bunların felsefeleri genel olarak birbirlerine benzemekle birlikte tarihî gelişimleri veya kurucuları açısından kendilerine has özellikleri vardır.1

1. 1. Hinduizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

Hint Alt Kıtası’nda ortaya çıkan inanç sistemleri arasında tarihî bakımdan en eskisi Hinduizmdir. Müslümanların İndus Nehri etrafında oturan halka verdikleri ismin Farsça ifadesi olan Hindu tabiri tamamen coğrafi bir deyimdir.2 Bazı kaynaklarda Hinduizme Brahmanizm de denilmiştir. Hindular ise kendi dinlerini, dünyanın yaratılışı aşamasında, insanın burada huzurlu bir hayat yaşayabilmesi için Tanrı tarafından önerilen ve tesis edilen yol manasındaki “Sanatana Dharma” (Ebedî Düzen) terimiyle ifade ederler.3

Hinduizm, günümüzdeki çok tanrılı inançların en renkli temsilcisidir. Köy mabetlerinde bazen sayıları yüzleri bulan putlar bulunur. Hintli Müslümanlarla iç içe yaşayan Hindular dünya nüfusunun yaklaşık %12’sini oluştururlar.4

Hinduizm, Hint Yarımadası’yla sınırlı bir din oluşu itibarı ile etnik kökenlidir. O, diğer millî dinlerden, belli bir kurucusu ve inanç sisteminin olmamasıyla ayrılır. Hinduizmin bilinen tarihi, otuz beş asırdan daha uzun bir zaman dilimini kapsar. Tarihsel gelişimi “Klasik, Orta Çağ ve Modern Hinduizm” olmak üzere üç ana bölümde incelenebilir.

Klasik Dönem, miladi 9. asra kadar devam eden süreçtir.

Orta Çağ Hinduizmi, bu dinin içerisindeki değişim ve dönüşümde özellikle İslam’ın büyük rol oynadığı dönemdir. Bireyin ancak kendini sevgi ve samimiyetle Tanrı’ya adaması sayesinde kurtu-luşa erebileceği inancı bu dönemin en belirgin özelliğidir. Modern Dönemde bu dindeki değişim ve dönüşümde Hristiyanlık etkili olmuştur.5

1 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 155.2 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 156.3 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 277.4 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 47.5 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 277.

UPANİŞATLARA GÖRE EVRENİN GELİŞİM SEYRİ

Saf Madde Madde Hayat Bilinçlilik Akıl Yetkinlik Saf Ruh

Hinduizm Budizm Sihizm Caynizm

HİNT DİNLERİ

75


Hinduizmde varlıkların oluşumu, saf maddeden saf ruha doğru bir süreçle ifade edilir. Bu iki uç arasında madde ve ruhtan oluşan varlıklar yer alır. Buna göre başlangıçta sadece Brahman vardı. Di-ğerleri ondan sudur ederek varlık sahasına çıkmıştır. Ancak bu oluşumun ne zaman ve niçin meydana geldiği belli değildir. Çünkü o, zaman sürecinin dışındadır.

Varlıklar dünyası, cansız nesneler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar şeklinde kategorilere ayrılır. Varlıkların Mutlak Ruh’a (Brahman) benzerlik oranı, insanlar kategorisinden aşağıya inildikçe azalır. Ancak bu kategori içerisinde yer alanlar da aynı özelliklere sahip değildir.6

Hinduizmin en belirgin özelliklerinden biri kast sistemidir. Hindulara göre kast sistemi dinî bir inançtır ve Rigveda’ya dayanır. Kast, aynı işle meşgul olan, görev ve gelenekleriyle birbirine sımsıkı sarılan insanların meydana getirdiği bir-lik anlamına gelir.7 Kastlar, tanrı Brahman’ın insan şeklinde tasavvur edilen vücudunun farklı yerlerinden yaratılmıştır. Bundan dolayı insan-ların farklı karakterlerde ve farklı işler yapmaya meyilli oldukları kabul edilir. Bu çerçevede her-kesin öncelikle, kendi kastının gereklerini yerine getirmesi gerekir. Bireyin şu andaki hayatında çalışarak kastını değiştirme imkânı yoktur. An-cak daha üst kastlara mensup bir kimse olarak yeniden dünyaya gelmek (reenkarnasyon) ise kişinin içinde bulunduğu kastın gereklerini ek-siksiz olarak yerine getirmesiyle mümkündür.8

Hint dinlerinde ahiret inancı; karma, tenasüh (ruh göçü ) ve defalarca dünyaya gelme (reen-karnasyon) inancıyla bağlantılıdır. Hinduizmde bu kavram “samsara” terimi ile ifade edilir. Bu inanç sistemine göre tam olgunluğa ulaşamamış kimseler öldükten sonra başka bir hayat yaşamaya devam ederler.

Hinduizmde bulunan karma inancı dünya hayatındaki ilişkileri düzenleyen ahlaki prensiplerdir. Bu prensiplere göre dünya hayatında yapılan ameller, kişinin kaderine tesir eder ve tekrar vücut bul-masında rol oynar. Ölüm, bir korku vasıtası, bir yokluk değil, bir varlıktan diğerine geçiştir. Ruhlar, ölümsüz ve ebedîdir. Kişi, karma kanunu gereği iyi veya kötü davranışlarına göre ilahî, beşerî, hay-vani ya da nebati vücutlar şeklinde tekrar hayat bulur.9

6 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 287. 7 Osman Cilacı, Dünya Dinleri, s. 152. 8 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, 288.9 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 160.

Brahmanlar (Din Adamları)

Paryalar (Kast dışı kabul edilen ve toplumda hiçbir görevi ve hakkı bulunmayan kimseler)

(İşçiler ve Hizmetçiler)

76

4.ÜNİTE

Yoga ve meditasyon da Hinduizmde önemli dinî kavramlardandır. Yoga, insanın beden, zihin ve manevi gücünü bir araya getirme egzersizi-dir. Meditasyon zihni olumsuz düşüncelerden arındırma ve bir rahatlama yöntemidir. Hulul (enkarnasyon) ise tanrı Vişnu’nun insan şekline girmesidir.

Hinduizmin belli bir kurucusu olmasa da kutsal metinler bakımından oldukça zengindir. Bunların dili ise çoğunlukla Sanskritçedir. 10

Hintlilerde ortak ibadet sembolü, “om”dur. Om kelimesi, Vedaları okumaya başlamadan, duadan, yemekten ve herhangi bir işe başlama-dan önce söylenir.

Hinduizmde ibadet, tapınaklarda din adamları liderliğinde okunan ilahiler dışında temelde birey-sel bir faaliyettir. Hindu ibadetleri, evde günlük yapılanlar, özel durumlarda icra edilen törenler ve ay takvimine göre yılın belli günlerindeki periyodik ibadetler olmak üzere üç gruba ayrılır.

Hint dininde hayatın her safhasını kapsayan diğer bazı ritüeller de vardır. Bunlardan biri de cenaze törenleridir. Hindular, ruhun ölmezliğine inandıkları için ölülerini göm-mezler. Cesetleri yakarak küllerini kutsal kabul edilen Ganj Nehri’ne dökerler. Cenaze törenlerinden ve bu törenlere ka-tılanlara yapılan ikramlardan amaç, ölünün yeni bir ruhsal bedene girmesine yardımcı olmaktır.

1.2. Budizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

Budizm, MÖ 6. yüzyılda Hindistan’da Buda tarafından kurulmuş bir dindir. Günümüzde yaşayan büyük dinler ara-sındaki Budizm Hindistan’da doğmuş olmasına rağmen mensupları daha çok ülke dışında yaşamaktadır. Güney Asya

10 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 98.

Hinduizmde kutsal sembol om

Hinduizmde inek kültünü tartışınız.

TARTIŞALIM

Nirvana (mokşa) terimi, kelime olarak mutlak sükûnet, aydınlanma, özgürlük ve en yüksek mutluluk anlamına gelir. Terim olarak ise doğum-ölüm girdabı ve bu sürecin sebep olduğu her türlü acı ve kederden kurtulup mutlak aydınlanmaya kavuşmak demektir.


BİLGİ KUTUSU

77


ülkelerinde ve Uzak Doğu’da yaygın olan Budizm, bazı Batı ülkelerinde özellikle yeni bir mezhep olan Zen-Budizm’le ilgi görmüş ve taraftar kazanmıştır. Günümüzde üç yüz elli, dört yüz milyon civarında Budist olduğu kabul edilir.

Budizm, Hinduizmdeki Brahman şekilcili-ğine ve kast taassubuna karşı bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. Himalayaların eteğinde küçük bir bölge hükümdarının oğlu olarak dünyaya ge-len Buda’nın asıl adı “Siddhartha Gautama”dır. “Buda”, kendisine ilhama kavuşmuş, aydınlan-mış, uyanmış anlamında sonradan verilmiş bir lakaptır. Asıl ismi olan Siddhartha ise “gayesine ulaşan” anlamına gelmektedir. 11

Buda’nın doktrinine Pali dilinde “dhamma” denilmektedir. O, ulaştığı hayat kanununu ilan ettiğinde verdiği ilk vaazını “kanun tekerleğini döndürmek” şeklinde açıklamıştır. Bu sebeple tekerlek, Budizmin sembolü olmuştur. Buda, iki aşırılık arasında orta yolu telkin etmiştir. İki aşırılık ıstıraplı iken orta yolda, bilgi, kurtuluş ve mutluluk vardır. Bu orta yol, kişiyi nirva-naya ulaştıracaktır. Nirvanaya ulaşmak için kötü huylara sahip benliği, arzu ve ihtirası yok etmek, hikmet olgunluğuna kavuşmak gerek-mektedir. Kişi ancak nirvanaya ulaşarak tena-sühten kurtulabilir.

Istırabın kaynağı olan arzu ve ihtirasların giderilmesinde başvurulan “sekiz dilimli yol” Budizmin temelini oluşturur. Bu sekiz madde, sila (ahlak), samadhi ( meditasyon) ve panna (hikmet) prensiplerinin geliştirilmiş hâlidir.

Budizmde iman ikrarına “tri-ranta” (üç cevher) denir. Bu ikrar, “Buda’ya sığınırım, dhammaya (doktrin) sığınırım ve sanghaya (cemaat) sığınırım” şeklinde ifade edilir.

Buda, son vaazında her şeyin geçici olduğu, bu sebeple gerçek kurtuluş için gayret edilmesi ge-rektiğini ifade etmişti. Bu vaazından bir müddet sonra ölen Buda’nın cesedi yakılarak kemikleri ve kalıntıları stupalarda (tapınak) muhafaza altına alındı. Buda’nın öğretileri vefatından sonra bir araya getirilmiştir. Budizm, en güçlü dönemini Magadha Kralı Aşoka’nın Budizmi kabul etmesinden sonra


Budizmin kurucusu Buda hakkında bilgi toplayınız ve Buda’nın hayatındaki değişim süreçlerini tartışınız.

TARTIŞALIM

SEKİZ DİLİMLİ YOL

Doğru BilgiKesin İman

Doğru Amaç

Doğru DüşünceDoğru

KonuşmaDoğru Davranış

Doğru Meslek

Doğru Sürekli Çaba

Doğru/Sürekli Gözetim

DoğruKonsantrasyon

Buda heykeli (Boghaya)

78

4.ÜNİTE

yaşamıştır. Bir devlet dini hâline gelen Budizm, Hindistan dışında da yayılmaya başlamıştır. Aşoka, Budist düşüncelerin, unutulmaması için bunları Hindistan’ın çeşitli yerlerinde taş ve kaya kitabelere yazdırtmıştır.12

Buda, vefat ettiği zaman geride ne bir kitap ne de bir vekil bırakmıştır. O, herkesin kendi kendine ışık tutmasını istemişti. Ancak kurmuş olduğu sangha teşkilatı onun öğretilerini yaşat-mayı ve kayıt altına almayı üstlendi. Hindistan dışında Budizm; Çin, Burma, Seylan, Nepal, Tayland ve Japonya’da yayılmıştır.

1. 3. Sihizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

Sihizm, 16. yüzyılda Hindistan’da ortaya çıkmış, İslam ve Hinduizm karışımı bir dindir. Millî bir karaktere sahip olan Sihizmin kurucusu Guru Nanak’tır (1469-1539). Günümüzde Hindistan’da önemli bir yer tutan bu dinin dünyanın çeşitli yerlerinde üyeleri bulunmaktadır.

İslam’ın Hindistan’da yayılmasıyla beraber bazı Hindular İslam’a girerken bazıları da Hinduizmi İslam’la uzlaştırmaya çalışmışlardır. Bunlardan biri de İslami fikirlerin etkisinde kalan Nanak’tır. O, bir din kurma iddiasında bulunmamıştır. Hinduizmin örf, âdet ve kültürünü tasfiye etmek, poli-teizmi, putçuluğu ve kast sistemini ortadan kaldırıp İslam ile Hinduizm arasında orta bir yol tutmak istemiştir.

Siyasi olarak başlayan bu hareket, daha sonra dinî bir şekil almıştır. İslam mutasavvıflarının etkisinde kalan Nanak, Kuzey Hindistan’da vaazlarda bulunmuş ve “sinkretist” (uzlaşmacı) Sih Hareketi’ni ortaya çıkarmıştır. O, İslam’ın tek tanrı inancı gibi bazı hususlarından etkilenmiştir.


Budizmin dört temel kutsal gerçeği şunlardır:Hayat acı ve ıstıraplarla doludur ve bunlar dünyevi var oluşun temel • özelliğidir.Acı ve sıkıntıların nedeni arzulardır.• Acı ve sıkıntıları sona erdirmek, arzu ve isteklerden vazgeçmeye bağlı-• dır. Arzu ve isteklerin üstesinden gelmek ‘‘sekiz dilimli yol’’u izlemekle • mümkündür.


BİLGİ KUTUSU

Buda heykeli ve Buda’nın cesedinin kalıntılarının saklandığı stupalar

79


Ona göre Tanrı; tek, ebedî, görünmez, sözle an-latılmaz, her yerde hazır ve nazırdır. Nanak, bu-nunla birlikte Hint felsefesinden gelen maya ve nirvana tasavvurlarını benimsemiş, tenasüh fik-rini kabul etmiş, fakat avataralara (tanrının be-denleşmiş görüntüsü) inanmayı reddetmiştir.13

Tanrının birliği, ibadette ilahî adın tekrar tekrar zikredilmesi, çeşitli kastlardan insanların eşitliği, putlara tapınmanın kötülüğü, sevginin önemi ve rehber olarak “guru”ya (rehber) ihti-yaç bulunduğu şeklinde özetlenen bu dinî anla-yış, Nanak tarafından herkes için uygun bir dille anlatılmış ve hayat nizamı olarak sistemleştiril-miştir.

Nanak ölmeden önce en sadık öğrencisi-ni Sihlerin gurusu olarak kendisine halef tayin etti. Onun telkin ettiği tenasüh inancı gereği, ruhunun sırasıyla kendisini takip eden guruya geçeceği fikri ortaya çıktı. Bunun için guruların hepsi Nanak’ın yeni tezahürü olarak görüldü. Bu silsile onuncu guru Gobind Singh’in 1708’de ölümüyle sona erdi.

Gobind, Sihleri askerî bakımdan güçlendirerek taraftarlarını bir cemaat halinde birbirleriye kay-naştırdı. Khalsa ismindeki bu cemaatin temel esasları şunlardır:

Saç ve sakalın kesilmemesi.•

Tarak takılması ve sarıkla onların intizamının sağlanması.•

Diz altında bağlanan kısa pantolon giyilmesi.•

Sağ bilek üzerine çelik bilezik takılması.•

Kama taşınması. •

Bu cemaate kabul edilenler sıkı bir disipline alıştırılırdı. Onlar, içki ve sigara içmez ve İslami usulle kesilmemiş eti yemezlerdi.14 Günümüzde Hindistan’daki Sihler, sayılarının azlığına rağmen askerlik, taşımacılık, siyaset, spor, eğitim ve ekonomi alanlarında söz sahibidirler.

1. 4. Caynizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

MÖ 6. yüzyılda Hindistan’da ortaya çıkan dinlerden biri de Caynizmdir. Bazı bilginlere göre bir mezhep, bazılarına göre ise bir tarikat olarak görülen Caynizm, millî bir karaktere sahiptir. Günü-müzde, üç milyon civarında mensubu olduğu tahmin edilmektedir.

13 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 113. 14 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 115.

Sihizimde İslam ve Hin-duizmin etkileri nelerdir? Listeleyiniz.

İslam dininin tek tanrı inancının • etkileri gözükür..........................................• .........................................•

LİSTELEYELİM

Sihler kendilerine has kıyafetleriyle toplum içerisinde dikkat çekerler.

80

4.ÜNİTE

Caynizmin kökleri MÖ 8. yüzyıla kadar gider. Kşatriya sınıfından olan Parsva, inzivaya çekilmiş ve aydınlanınca vaazlara başlamıştır. Parsva’nın ortaya koyduğu aydınlanma doktrini kendisinden sonra Mahavira Vardhamana Cina (öl. MÖ 599) tarafından geliştirilmiş ve sistemleştirilmiştir. Bu nedenle Cina’nın doktrinine Caynizm, taraftarlarına da Caynist denmiştir.

Aynı dönemlerde yaşamış olan Buda ile Cina’nın hayatları, inanç ve uygulamaları arasındaki ben-zerlik dikkati çeker. Her ikisi de din adamları sınıfına, onların ayin ve usullerine karşı olmakla bera-ber Hinduizmin ruh göçü teorisinden etkilenmişlerdir. Her iki hareket de çok tanrıcılığa, kast sistemi-ne ve kurbanlara karşı bir reaksiyon olarak ortaya çıkmıştır. Budistlerle birçok yönden benzerlikleri olan Caynistler, züht hayatına daha fazla önem verir. Budizm ise bu konuda daha müsamahakârdır.

Caynizm, Hinduizmin bazı özelliklerini ve mabet ayinlerinde din adamlarının rolünü kabul eder. Ahimsayı (aşırı züht) prensip olarak alır, her türlü varlığı öldürmeyi yasak eder. Bu sebeple ziraatla uğraşmaz, iş hayatını tercih ederler. Beslenmelerinde biraz sebze ve meyve ile yetinirler. İyi bir Cay-nist içtiği suyu, aldığı havayı süzmek zorundadır. Bunun için de daima ağzında bir bez taşır, küçük bir canlıyı öldürmemek için yürürken önünü süpürür.

MÖ 3. yüzyıldan itibaren rahipler arasında giyinmeyle ilgili tartışma, Caynistleri ikiye bölmüştür. Mahavira’ya uyarak tamamen çıplak gezenler digambara (havayı elbise edinenler) diye isimlendiril-miş ve daha sonra Müslümanların etkisi ile vücudun belli bölgelerini örten bir kıyafeti benimsemiş-lerdir. Svetambara diye isimlendirilen ikinci grubun özelliği ise beyaz giyinmektir. İnanç bakımın-dan aralarında büyük farklılıklar yoktur. Yogayı uygular, Cina, Tirthankara ve azizlerin varlığına da inanırlar.

Misyonerlik amacı gütmeyen Caynizmin hedefi, karmadan kurtulup nirvanaya ulaşmaktır. Bu da Caynizmdeki beş yasağa uymakla gerçekleşebilir. Caynistlere göre bu dine uyanlar ölümsüz ve ebedîdirler.

2. Çin ve Japon Dinleri

Günümüzde, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’ın dışında Çin’de resmî niteliğe sahip üç din vardır. Bu dinler Konfüçyanizm, Taoizm ve Budizmdir. Çin’in dışında Japonya’da doğup gelişen Şintoizm ise dördüncü bir din olarak kabul edilir. Ayrıca Japonya’da Budizmden etkilenen Zen-Budizm ortaya çıkmıştır.

Caynizmde ahlaki kurallar, ruhban sınıfında olmayanlarda bile olduk-ça katı olup beş başlıkta toplanır:

1. Öldürmemek. 2. Yalan söylememek. 3. Hiçbir şekilde çalmamak. 4. Mümkün olduğu kadar cinsî münasebetten kaçınmak.5. Asgari derecede mal ile yetinmesini bilmek.

Caynizmin ve ilahî dinlerin ahlaki kurallarını karşılaştırınız.

KARŞILAŞTIRALIM

81


2. 1. Konfüçyanizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

Çin’in büyük filozoflarından biri olan Konfüçyüs (Kung Fu- Tzu, MÖ 551- 478) Konfüçyanizmin ku-rucusudur. O, hayatının ilk yıllarının yoksulluk içinde geçmesine rağmen öğrenmeye olan merakı sebebiyle iyi bir eğitim görmüştür. Yirmi yaşında öğrenci yetiş-tirmeye başlamıştır. Metodu, geçmişlerin hikmetini yorumlamaktır. Onun sisteminin temelinde insan fıtra-tının iyi olduğuna inanmak ve bu fıtrata uygun davran-mak yatar.

Konfüçyüs, hayatının son beş yılını meşhur eser-lerini kaleme almak, öğrenci yetiştirmek ve doktrinini öğretmekle geçirmiştir. Ölümünden sonra şöhreti ya-yılmış, mezarı bir ziyaret yeri haline getirilmiştir.15

Konfüçyüsçülükte sosyal düzen ve sağlam bir toplumun oluşması için aile ve akrabalık bağları da son derece önemlidir. Konfüçyüsçülükte ahlaki yön, diğer özelliklerden daha fazla ön plana çıkmakta ve bu durum, yöneticilerde idare sanatı, soylularda siyasi ahlak, halkta da geleneğe bağlılık olarak gerçekleşmektedir.

Konfüçyüs’ün ahlak sistemi, cemiyet ve millet içindir. Gayesi ise milleti siyasi bir terbiye ile saa-dete ulaştırmaktır. Konfüçyüs, dünyada ağırbaşlılık, cömertlik, samimiyet, doğruluk ve nezaket gibi beş ilkeyi her şeye uygulayabilme yeteneğine mükemmel erdem demektedir.


Caynistlere ait bir mabet

“Ağırbaşlıysan say-gı görürsün, cömert-sen birçok şeyi elde

edersin, samimiysen halkın gü-venini kazanırsın, doğru isen çok şeyi başarırsın ve naziksen başkalarından kolaylıkla yardım görürsün.”

Konfüçyüs’ün mükemmel er-dem olarak nitelendirdiği bu ah-laki ilkeleri yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

82

4.ÜNİTE

Konfüçyüs, insanın rahat bir hayat sürebilmesi için hayatın her safhasında orta yolu tutması, aşırılıktan kaçınması, iyiliğe iyi-lik, kötülüğe karşı da adalet gös-terilmesi gerektiğini ifade eder. Adaletin gerçekleşmesi, menfa-ati önler.

Amirlerin riayet etmesi gere-ken temel esas, yönettiklerinin güvenini ve sevgisini kazanmak-tır. Ülkesini erdemlilikle yöneten hükümdar, kutup yıldızına ben-zer. O, halkını doğru yola iletir. Halk doğru yola ulaşırsa kimse yanlış davranmaya cesaret edemez.

Konfüçyanizm, 1912 yılına kadar Çin’in resmî devlet dini olmuştur. Bu dine bağlı olanların ço-ğunluğu Çin’de, geri kalanları ise Japonya, Burma ve Tayland’da yaşamaktadır.16

16 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 26.

İktidar sahibi olan kimselerin beş üstün şeye değer verip dört kötü şeyden de kaçınması gerekir. Beş üstün şey:

Aşırı derecede harcama yapmadan faydalı olmak.• Halkına, pişmanlığa sevk etmeyecek görevler vermek.• Açgözlülük etmeden istediği şeyi almak.• Gururlu olmadan itibar kazanmak.• Korkutucu olmadan yüce olmaktır.•

Dört kötü şey:

Halka bir şey öğretmeden ölüme sürüklemek, buna “zulüm” denir.• Onları haberdar etmeden ani olarak iş yüklemek, buna “baskı” • denir.Acele olmayan emirler verip bunların hemen uygulanmasını • istemek, buna “gaddarlık” denir. İnsanlara bir şey verirken hasis olmak, buna da “yersiz • davranmak” denir.

(Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 66.)

BİLGİ KUTUSU

Konfüçyanizme ait bir mabet

83


2. 2. Taoizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

Taoizmin kurucusu “Lao-Tzu’dur. Lao-Tzu Konfüçyüs ile aynı yüzyılda yaşamıştır. Çu hanedanı-nın son döneminde bölge muhafızı olan bir öğrencisi, ondan bir kitap yazmasını istemiş, o da, “Tao Te King”i yazmıştır. “Tao” yaratıcı prensip, “te” insan fazileti, “King” de kitap demektir (Hikmete Götüren Kitap). Bu kitap, bu güne kadar, bütün Taoist düşüncelerin kaynağı olup “Tao”nun ne oldu-ğunu açıklamaktadır.

Lao-Tzu, öğretilerinde ahlaki değerler üzerinde de durmuştur. Ona göre insan ancak manevi fazi-letleriyle insandır. Örnek insan; iyi, merhametli, sadık, dürüst ve mütevazı olmalıdır. İnsan, tabiatın sesine kulak vererek Tao’nun kanunlarına tabi olmalıdır. Çünkü memlekette ne kadar fazla şey ya-saklanırsa millet o kadar fakir olur. İnsanlara karşı alınan tedbirler ne kadar ustalıkla hazırlanırsa o kadar inanılmaz hileler ortaya çıkar. Ne kadar çok kanun ve emir bildirilirse o kadar eşkıya ve hırsız zuhur eder.17 O, kibir ve gururu reddeder ve insanın ihtiraslarına esir olmamasını ister.

Taoizmde bu ahlaki prensipler sadece fertler için değil, milletlerarası münasebetler için de geçer-lidir. Saygı ve itaatle her şeyin elde edilebileceği, hatta sevgi ile düşmanların bile alt edilebileceğini savunur ve bu sebeple savaşa da karşı-dır.

Lao-Tzu’ya göre insanın kendine hâkimiyeti, nefsini bilmesinden geçer. Başkalarını bilenin zeki, kendini bilenin akıllı, başkalarına karşı zafer kazanan-ların kuvvetli, kendi nefsine karşı zafer kazananların ise kudretli olduğunu be-lirtir.

Taoizmde ölüm ve ölüm sonrasından bahsedilmesine rağmen, cennet ve ce-hennem kavramı konusunda pek açıklık yoktur. Bununla beraber ruhun ölümsüz-lüğü ve dünyada iyi bir hayat sürenlerin Tao’yla beraber olacağı gibi anlayışlara rastlanır.

2.3. Şintoizmin Ortaya Çıkışı ve Temel Özellikleri

“Şin” Çin dilinde, tanrı, “ to (tao)” da yol anlamında kullanılır. Bu iki kelimenin birleşimi olan “Şinto” ise “tanrıların yolu” demektir. Japoncada “Kami no miçi” şeklinde ifade edilen Şinto terimi, Japonların eski dini inançlarını Budizmden ayırmak için kullanılmıştır.18

Şintoizm, diğer dinlere tepki göstermeyen bir dindir. Bir kurucusu da bulunmayan Şintoizmde tabiat güçlerine ve ruhlara tapınma vardır. Bu inanca göre her şeyde bir ruh bulunur. Şintoizmde in-

17 Osman Cilacı, Günümüz Dünya Dinleri, s. 162-164.18 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 222.

Taoizme ait bir mabet

84

4.ÜNİTE

san kavrayışının üstündeki varlıkla-rı ifade etmek üzere “kami” (üstün, yüksek) kelimesi kullanılır. Ruhun ölümden sonra yaşadığına ve ata-ların nesilleri koruduğuna inanılır. Ölen herkes kami olur; ama her kami tanrı olmaz. Güneş tanrısının neslinden geldiğine inanılan impa-ratorlar da tanrı olarak kabul edilir.

Şintoistlerin kutsal kabul ettik-leri Kojiki ve Nihongi denilen va-kayinameleri vardır. Çin yazısının kabulüne kadarki dönemlerle ilgili olaylar sözlü olarak rivayet edil-miştir.

Şintoizmde bilinen anlamda put yoktur. Tanrılara, tapınaklarda onla-rı sembolize eden nesneler vasıtasıyla tapınılır. İbadet, tapınakta veya evde yapılır.

Şintoist olan kişi aynı zamanda başka dinlere de mensup olabilir. Bununla birlikte asıl olan Japon olmaktır. Japon dilinde din ve milliyet eş anlamda kullanılmaktadır. Japon halkı, belli bir dinden daha çok geleneksel halk inançlarının etkisi altındadır. Evlilik merasimleri Şinto tapınaklarında rahibin huzurunda yapılır. Cenaze işlerini ise Budist rahipler idare eder.

3. Diğer Dinler

3.1. Zerdüştlük

Zerdüşt, MÖ 6. asırda ortaya çıkan Zerdüşt-lük dininin kurucusudur. Soylu bir aileden ge-len Zerdüşt, İran’da doğmuştur. Zerdüşt, İran dinleri üzerinde önemli bir etki bırakmıştır. Tek tanrılı bir inanç telkin ettiği için onu, vahiy alan bir peygamber olarak kabul edenler vardır. Gat-halar diye adlandırılan kutsal metinler ona da-yandırılır. 19

Zerdüşt, eski İran’a tevhit inancını getirmiştir. Onun getirdiği din, tek tanrı inancına dayanmakta-dır. Ondan önce İranlılar, bir kısım tanrılara tapınmakta ve rahiplerin hazırladığı ve insanı uyuşturan bir kutsal içkiyi içerek uygulanan haoma (bütün âlemi sıvı şekilde doldurduğuna inanılan hayat tan-rısı) kültürünü devam ettirmekteydiler.

19 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 116.

Japonya’da Şintoistlere ait bir tapınak

Zerdüşt, Zarathustra’nın Yu-nanca karşılığıdır. (Zarath güzel,

doğru; ustra develer demektir. Güzel develere sahip olan anlamını ifade eder.)

NOT EDELİM

85


Zerdüşt, dünyayı kurtarmak üzere faaliyete geçtiği zaman, yüce tanrı Ahura Mazdah’a iba-det, feriştehlere (meleklere) hürmet, kötü güç-lere (şeytanlar gibi) lanet ve iyilikte yarış gibi konuları, öğretisinin temeli yapmıştır.

Zerdüştlüğe göre âlemin gayesi yalanın ve kötülüğün hakikat tarafından yok edilmesidir. Zerdüşt, yüce tanrı olarak inandığı Ahura Maz-dah ile yakın irtibatta bulunduğunu söylemiştir. Ona göre âlemde mücadele eden iki ruh bulunur. Ahura Mazdah, bu iki ruhtan iyi olanla beraber-dir. İnsanoğlu da bu iki ruhtan birini seçmek zo-rundadır. Bu seçim onun kaderini belirleyecek-tir.

Ahura Mazdah, önce manevi bir nur olarak kabul edilirken Zerdüş’ten sonra bu manevi nur, ateş olarak düşünülmüş ve böylece ateş kültü olan Mecusilik gelişmiştir.

Ahura Mazdah’ın yanında altı büyük melek bulunmaktadır. Ameşa Spentalar ( Kutsal Ölüm-süzler) denilen bu melekler iyi akıl, adalet, ilahî irade ülkesi, tevazu, mükemmeliyet ve ölümsüz-lük şeklinde Ahura Mazdah’ın sıfat ve fonksiyonları olarak telakki edilir.

Zerdüşt’e göre bir tarafta iyilik ve aydınlıktan oluşan “aşa” (âlem nizamı), öteki tarafta da kötülük ve karanlığı içinde bulunduran “drug” (yalan, anarşi) vardır. Zerdüştlüğe göre, insanları, hayvanları, öldürmek büyük günahtır. Zina da yasaktır.

3.2. Kabile Dinleri

Gelişmiş bir hayat tarzına ulaşamamış, geçimlerini avcılık, balıkçılık ve toplayıcılık gibi uğraşlar-la sağlayan küçük topluluklara kabile denir. Kabileler, günümüzde genel olarak Afrika, Avustralya, Pasifik Okyanusu, Cava, Brezilya gibi bölgelerde bulunmaktadır.

İlkel kabile dinlerinde çeşitli kavramlar vardır. Bunlar her kabilede değişik kelimelerle ifade edilse de özde aynıdır. İlkel kabile mensupları kendilerinin görünmez kuvvetlerle kuşatıldığına inanırlar. Bunlardan “mana” gizli bir gücü, saklı bir enerji kaynağını ifade etmek için kullanılan bir kelimedir.

Yüce tanrı ve yaratıcı varlık inancı kabilelerde ortak inançlar arasındadır. Ancak bu üstün var-lığı tasavvur şekilleri farklıdır. Bu yüce Tanrı, hükmeder veya daha aşağı derecede bulunan ruh ve tanrıları yönetir. O, insanları ve her şeyi yaratandır. Yüce Tanrı’ya ancak büyük felaketlerde dua edilir.

Zerdüşt’ün temsilî resmi

Zerdüştlüğe neden Mecusilik denmiştir? Araştırınız.

ARAŞTIRINIZ

86

4.ÜNİTE

“Tabu” haram anlamına gelen bir kelimedir. Tutulması tehlikeli ve yasaklı şeylerin dokunul-mazlığını ifade eder. Mana inanışının tabi bir sonucu olarak “mana”ya sahip olan bir kimse, bir yer ve nesne tabu kabul edilir.

“Totem” kelime olarak alamet, işaret anlamına gelir. Terim olarak ise genellikle ilkel kabile mensuplarının kendilerine akraba saydıkları hayvan, bitki veya cansız varlıklara verdikleri bir isimdir. Toteme, kabilelerin büyük atası olarak inanılır. Aynı toteme bağlı kimseler kendi araların-da evlenemezler. Totem yenilmez, tabu kabul edilir ve ona dokunulamaz.

“Şaman”, kabilelerde dinî ayin ve törenlerle meşgul olan, büyü yapan, gelecekten haber veren ve çoğu zaman kendinden geçerek ruhlar alemiyle iletişim kurabilen kimselere verilen bir isim-dir.

“Büyü” tabiatüstü güçlerle bağ kurarak belirli bir gayeye ulaşmak veya bir durumu gerçek-leştirebilmek için kendilerinde gizli güçler olduğu kabul edilen kişiler tarafından uygulanan bir işlemdir.20 İlk kabilelerde din ile büyü birlikte yaşarken toplumlar şehirlileştikçe büyü bilimsel bir yapıya bürünmüştür.

“Efsane” ve “mit” kelimeleri Yunanca “mitos”tan (hikâye, masal) dilimize geçmiştir. Bunlarla, tanrı, kahraman ve kâinatın oluşumu ile ilgili hikâyeler anlatılır.

“Ayin” bir dinin pratiği ve uygulanması ile ilgili kurallar ve törenler bütünüdür. Kabile-lerde, birçok farklı amaçla geleneksel törenler yapılır. Bu törenlerde danslara da yer verilir. Kabile mensupları, ruhi durumlarını danslar aracılığıyla dışa vururlar.

3.3. Eski Türk İnançları

İslamiyetten önce bazı Türk boylarının, Budizm, Hinduizm, Maniheizm, Mecusilik, Musevilik ve Hristiyanlık gibi dinleri benimsedikleri görülür. İslam öncesi Türklerin geleneksel dinlerinde Gök Tanrı inancı hâkim unsurdur. Türklerin geleneksel inanç ve ibadetlerinden bahsedilirken Batılı et-nologların etkisiyle bu inanca “Şamanizm” deniliyordu. Bu kavram, gerçekte eski Türk inançlarını ifade etmemektedir.21 Ancak Eski Türklerde tanrı inancı “Henoteizm”di. Bu deyim, birçok tanrının varlığını kabullenmekle birlikte bunlardan birine tapınmayı ifade eder. Tanrının her şeye gücü yeter ve o, sadece iyilikten hoşlanır. Türklerde “tanrı” kelimesi, eskiden hem “gök” hem de “ilah” anla-

20 Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 76.21 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 104.

Manaya sahip bulunduğuna inanılan ve taşıyanlara güç verdiği kabul edilen değişik taşlar, zincirler, muskalar, maskotlar ve kaba tasvirlere “fetiş” denir. Fetiş kelime olarak “yapılmış” anlamındadır. Muskalar, tılsımlar ve uğur getirdiği ka-bul edilen şeylerin fetişizmden kaldığı ileri sürülmektedir.

BİLGİ KUTUSU

Totemizm ve mitoloji kavram-ları neyi ifade eder? Araştırınız.

ARAŞTIRINIZ

87


mında kullanılıyordu. Farklı bölgelerde, tanrı için Ülgen, Ülgön, Kuday, Tanara, Tura, İdi, Çalap ve Bayat gibi terimler de kullanılmıştır.22

Eski Türk inançlarında “dağ kültü”, Gök Tanrı anlayışıyla ilgilidir. Dağların, Tengri’nin makamı olduğuna inanılır. Dolayısıyla Türkler için dağlar, göller ve ırmaklar ruhları olan canlı varlıklardır.

Su kültü de Eski Türk inançlarında önemli yer tutar. Su; yetiştirici, saf ve temizdir. Bilgi-yi, aklı ve gücü sembolize eder. 23

Eski Türklerde, dinî ayin ve kurban mera-simlerini yöneten, ruhlarla insanlar arasında aracılık yapan, din adamlarına “kam” denir.24 Bunlar, bir yandan iyi ruhların insanlar için faydalı, hayırlı tesirlerini devam ettirmeye, di-ğer yandan da çeşitli çarelere başvurarak kötü ruhların zararlı faaliyetlerini önlemeye çalışır-lar.

22 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 530.23 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 87.24 Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 93.

KARŞILAŞTIRALIM

GÜNÜMÜZDE YAŞAYAN BAZI KABİLE DİNLERİ

AİNU DİNİJapon Adaları

MAORİ DİNİG. Pasifik Adaları (Polinezyalılar)

NAMBALAR DİNİGüney PasifikMelekula Adası

GA DİNİ

Gana

DİNKA DİNİ

Güney Sudan

YAŞAYAN KABİLE DİNLERİNİN ÖZELLİKLERİ

Belli bir kabileye ait olup kabilesinin adıyla

anılırlar.

Mahalli bir özelliğe sahiptir.

Kutsal kitapları ve yazılı kaynakları yoktur.

Farklı şekillerde ifade edilen bir yüce tanrı anlayışı vardır.

Büyüye ve büyücüye aşırı ilgi gösterilir.

Kabile fertlerinin başka bir din seçme şansı yoktur.

Bir din kurucusu bulunmaz.

Ruhun çeşitli şekillerde yaşadığına inanmakla birlikte

bir ahiret inancı yoktur.

Günümüzde yaşayan kabile dinlerinin temel özelliklerini yukarıdaki şemadan inceleyiniz ve diğer dinlerle karşılaştırınız.

Orhun Kitabeleri’nde de Türk ha-kan ve beyleri, daima kendilerini ve milletlerini koruyan Gök Tanrı’ya şükrederlerdi. Başardıkları işlerden bahsederken, “Tanrı’nın inayetiyle”

demeyi ihmal etmezlerdi. (Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze

Dinler Tarihi, s. 105.)

BİLİYOR MUYDUNUZ?

88

4.ÜNİTE

Eski Türkler, hastalık gibi ölümü de kötü ruhla-rın bir eseri sayarlardı. Altay Türklerine göre yeraltı dünyasının hâkimi olan Erlik, yeryüzüne gönderdiği Aldaçılar vasıtasıyla, insanların ruhunu yakalatarak hayatlarına son verdirirdi. Yakutlar da ölümü insan ruhunu, kötü ruhların kapması ile açıklarlar.

Eski Türk inançlarında, ölen için duyulan acı, çe-şitli şekillerde ve bazı merasimlerle ifade edilirdi. Ör-neğin Kırgızlarda ölünün gömüldüğü gün, dul kalan zevcesi ile kızları saçlarını keserlerdi. Hunlar da kabi-le reislerini sırmalı elbiseler içinde gömerlerdi.25

25 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 110-113.

İlkel kabilelerde totemler

Eski Türklerde önemli inançlardan biri de dağ kültüdür.

89


TAMAMLAYALIM - KARŞILAŞTIRALIM

Hint ve Doğu Asya dinleriyle ilgili olarak yukarıdaki tabloyu tamamlayınız ve ortaya çıkan bilgiler ışığında bu dinleri karşılaştırınız.

Din

in A

dıTa

oizm

Kon

füçy

aniz

mŞi

ntoi

zmH

indu

izm

Cay

nizm

Bud

izm

Sihi

zm

Tanrı İnancı

Peygamberi veya

Kurucusu

Kutsal Kitabı

Öldükten Sonraya

İnanç (Ahiret İnancı)

Mensupları Daha Çok

Nerede Yaşamaktadır?

Farklı Milletlerden

Mümin Kabul

Ederler mi?

90

4.ÜNİTE



1. Hint Yarımadası dinlerinin benzer özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

2. Budizm ve Caynizmin ortaya çıkış sebepleri nelerdir? Sıralayınız.

3. İlkel kabile dinlerinin temel özellikleri nelerdir? Belirtiniz.

4. Türklerin İslam’ı kabul etmelerinde eski inançlarının etkisi var mıdır? Açıklayınız.


1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Hint Yarımadası dinlerinden değildir?

A) Hinduizm B)Budizm C) Zerdüştlük D) Caynizm E) Sihizm

2. Aşağıdakilerden dinlerden hangisinde kast sistemi vardır?

A) Konfüçyanizm B) Budizm C) Hinduizm D) Zerdüştlük E) Taoizm

3. Aşağıdaki dinlerden hangisi İslam’dan etkilenmiştir?

A) Budizm B) Sihizm C) Zerdüştlük D) Şintoizm E) Caynizm

4. Aşağıdakilerden hangisi Çin ve Japonya’da yaygın olan dinlerden biri değildir?

A) Konfüçyanizm B) Caynizm C) Zerdüştlük D) Şintoizm E) Budizm

C- Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parantez içindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(Totem, om, yoga, meditasyon, nirvana.)

1. Genellikle ilkel kabile mensuplarının kendilerine akraba saydıkları hayvan, bitki veya cansız

varlıklara verdikleri isimlere …………. denir.

2. İnsanın beden, zihin ve manevi gücünü bir araya getirme egzersizine …………., zihni olum-

suz düşüncelerden arındırma ve rahatlama yöntemine de ……………. denir.

3. Hintlilerde ortak ibadet sembolü olan Vedaları okumaya başlamadan, duadan, yemekten ve

herhangi bir işe başlamadan önce söylenen kelimeye ……………. denir.


1. (…) Eski Türklerde, dinî ayin ve kurban merasimlerini yöneten, ruhlarla insanlar arasında

aracılık yapan, din adamlarına “kam” denir.

2. (…) Totem yenilir, tabu kabul edilmez ve evcilleştirilebilir.

3. (…) Zerdüşt’e göre bir tarafta iyilik ve aydınlıktan oluşan “aşa” (âlem nizamı), öteki tarafta

da kötülük ve karanlığı içinde bulunduran “drug” (yalan, anarşi) vardır.

4. (…) Şintoist olan kişi aynı zamanda başka dinlere de mensup olabilir. Şintoizmde asıl

olan Japon olmaktır.

91

DİNLERDE İNANÇ

DİNLERDE İNANÇ

5.ÜNİTE


1. İslam inanç esaslarının temeli olan tevhit inancı hakkında bilgi toplayınız.

2. Peygamber, din kurucusu, ahiret ve Mesih kavramlarının anlamlarını

sözlükten öğreniniz.

3. Kur’an’ı- Kerim, Peygamberimiz zamanında hangi yollarla korunmuş

ve sonraki dönemlere bozulmadan nasıl aktarılmıştır? Arkadaşlarınızla

konuşunuz.

92

5.ÜNİTE

1. Tanrı İnancı

Yazılı kaynaklar ve arkeolojik bulgular, tarih boyunca herhangi bir tanrı inancına sahip olmayan bir toplum bulunmadığını göstermektedir. Yaratılıştan günümüze kadar, insanların bir kısmı tek, bir kısmı da birden fazla tanrı inancına sahip olmuştur. Tek tanrılı dinlerde tanrı, zaman ve mekân öte-si bir varlıktır. İslamiyet’teki Allah inancı ise tevhid olarak isimlendirilir. Tevhid kavramı en yalın şekliyle ihlas suresinde belirtilmektedir. Çok tanrılı dinlerde ise bazen tanrıların sayısı binleri, hatta milyonları bulur. Nitekim Şintoizmde milyonlarca tanrı bulunmaktadır.1 Çok tanrıcılığın hâkim ol-duğu inançlarda genellikle tanrıların içlerinden biri, en büyük tanrı kabul edilmiştir. Nitekim ilkel kabile dinlerinde bile totemist, animist inançlar, büyü ve atalar kültü yanında bir de yüce tanrı anla-yışı vardır.2

1.1. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyette Tanrı İnancı

Yahudilik, yaşayan dünya dinlerinden en eskilerinden biridir. Yahudi kutsal kitaplarında iman esasları ile ilgili kesin bilgi olmayışı Ya-hudiler açısından problem olarak görülmüştür. Yahudiliğin inanç esasları konusunda din bilgin-leri tarafından çalışmalar yapılmıştır. Fakat Ya-hudi bilgini Musa bin Meymun’a (1135- 1204) kadar bu faaliyetlerden bir sonuç alınamamıştır. Musa bin Meymun, Yahudiliği savunmak için Müslüman ve Hristiyanlara karşı İslamiyette-ki “amentü”ye benzeyen on üç maddelik iman esası belirlemiştir.3

Yahudilik, tek tanrı inancına önem verir. Tevrat’ta konuyla ilgili olarak, “Dinle ey İsrail! Allah’ımız Rab, bir olan Rab’dir.”4 denilmiştir. Yahudiliğe göre tanrı hiçbir yaratılmışa benze-mediği için asla resmi ve heykeli yapılamaz. Onun adı gereksiz olarak zikredilemez. İbadet yalnızca ona yapılır. Tanrı’nın Elohim ve Yahve şeklinde iki tane ismi vardır. Elohim onun gazap tarafını, Yahve ise rahmet tarafını ifade eder. Yahudiler, Tanrı’nın isimlerini söylemekten çekinirler. Bu yüzden ona “Ha-şem ve Adonay” diye seslenirler. Yahudilere göre Tanrı Yahve (Yahova) Yahudileri diğer insanlardan üstün yaratmıştır.5

Hristiyanlık, Yahudilikten doğmasına rağmen ondan oldukça farklı bir tanrı inancına sahiptir. Hristiyanlar tek tanrıya inandıklarını söylemekle birlikte Hz. İsa ve kutsal ruhun da tanrı olduğunu kabul ederler. Onlara göre aynı özden türeyen üç tanrı vardır. Buna teslis (trinite/üçleme) denir.

1 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 69. 2 Günay Tümer, Abdurrahim Küçük, Dinler Tarihi, s. 462.3 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 256.4 Kitab-ı Mukaddes,Tesniye, 6/ 4.5 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 69.

Hz. İsa, Yahudilere gön-derilmiş bir peygamber-dir. Ona inananlar ilk za-manlarda tevhit inancını savunuyorlardı. Hz. İsa da

diğer insanlardan farklı görülmüyordu. Pavlus’un bu dini kabul etmesiyle birlikte Hz. İsa’nın Tanrı olduğu, Hz Âdem’in iş-lediği günah sebebiyle insanların günahkâr doğduğu gibi anlayışlar dine sokuldu. Fakat bu anlayışa karşı çıkanlar da oldu. İskende-riye Piskoposu olan Arius (280-336), tevhidi savunarak İsa’nın Tanrı olduğunu reddetti. Bir ara Bizans İmparatorluğu’nun resmî an-layışı da monoteizme dayanıyordu. Zaman içinde Arius’un görüşü azınlıkta kaldı. 325 yılında yapılan İznik Konsülü’nde Arius’un görüşleri kabul edilmedi ve Arius aforoz edildi.

(Muhammed Ataurrahim, Bir İslam Peygamberi Olarak Hz. İsa, s. 112- 113.)

BİLGİ KUTUSU

93

DİNLERDE İNANÇ

Teslis; baba, oğul ve kutsal ruhtan oluşur. Hristiyanlar teslisi, “üç kişilikte tek bir Tanrı”nın varlığı olarak ifade ederler. Üç ayrı varlığın tek bir varlık olarak açıklanması akli olarak mümkün değildir. Bu nedenle Hristiyanlar bu konunun ancak imanla idrak edilebileceğini söylerler.6 Bazı Hristiyan te-ologlar (ilahiyatçı) ise baba tanrı dışındaki tanrısal varlıkları mecazi kabul ederek tek tanrı anlayışını savunurlar. Ne var ki bu yaklaşım Hristiyanların kutsal kitaplarına terstir. Bundan dolayı da genel kabul görmemiştir.

Hristiyanlıktaki teslis anlayışının birinci unsuru olan baba tanrı; ezelî, ebedî, her şeye güç yetiren, her şeyi bilen, her şeyi yaratan ve merhamet sahibi bir varlıktır.

Teslisin ikinci unsuru ise oğul İsa’dır. Oğul İsa, baba tanrının insan bedenine geçmiş kelamıdır. Dolayısıyla oğul İsa, baba tanrıyla aynı cevherden olan tanrıdır. Günümüzdeki Hristiyanların çoğunlu-ğuna göre baba tanrı, insanlara olan sevgi ve mer-hameti sebebiyle onların arasında İsa’nın bedenine girerek (hulul) Mesih İsa şeklinde bulunmuştur. İsa, Tanrı’yla insanlar arasında yegâne ara bulucu-dur. O, çift tabiatlı bir varlıktır. Bir anneden dün-yaya gelmesi sebebiyle bir insan, baba tanrının ço-cuğu olması hasebiyle tanrıdır. İsa, insanlığın Hz. Âdem’den beri devam eden asli günahlarını bağış-latmak için bedenini feda etmiştir. Böylece onun in-san olan tarafı çarmıhta son bulmuştur. Fakat ilahî yönü devam etmektedir. Ona kulluk, baba tanrıya kulluktur.

Teslisin üçüncü unsuru kutsal ruhtur. 381’de ya-pılan İstanbul Konsülü’nde kutsal ruhun da tanrı olduğu ilan edilmiştir. Böylece Hristiyan inancının temelini teşkil eden teslis tamamlanmıştır. Kutsal ruh, baba tanrı ile aynı özden olmakla beraber mahiyeti farklıdır. O, diğer iki tanrı gibi ezelî olup insanların kalbinde ve evrende yaşayan tanrının kendisidir. Baba tanrı bütün işlerini onunla yapar ve kudretini onunla gösterir. O, ayrıca insanları iyiliğe yönlendirerek kötülüklerden uzak kalmalarını sağlar.

İslam’ın iman esasları Kur’an-ı Kerim’de pek çok ayette açıklanmıştır. Ayrıca Peygamberimizin hadislerinde de iman esasları bir arada zikredilmiş ve bunlara Müslümanların amentüsü denilmiştir. İmanın ne olduğunu soran bir kimseye Peygamberimiz şöyle cevap vermiştir: “İman Allah’a, melek-lerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerri Allah’ın yarattığına inanmaktır.”7 İslam’ın iman esasları oldukça sade ve anlaşılır niteliklere sahip olup evrenseldir.

İslamiyet, tanrı inancı konusunda tek tanrıya inanmaya büyük önem vermiş ve bu inancı tevhit olarak isimlendirmiştir. İslam’a göre hiçbir noktada yaratılmışlara benzemeyen Allah, meydana ge-len her şeyin sebebi ve yaratıcısıdır. Hiçbir konuda onun ortağı yoktur. Onun bilgi ve kudreti dışında

6 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 95.7 Müslim, İman, 1.

Darü’l-Hadis Camii (Edirne)

94

5.ÜNİTE

hiçbir şey meydana gelmez. O, hiçbir şeye muhtaç değildir. Kur’an’da yaratıcının özel ismi Allah olup onun çeşitli yönlerini gösteren sıfat isimleri vardır. Bunlara Esmaü’l-Hüsna ( Güzel İsimler) de-nir. İslam’ın tevhid anlayışı en özlü bir şekilde ihlas suresinde ifade edilmiştir. İhlas suresinde Allah (c.c.) kendisini bize şöyle anlatmaktadır: “De ki o, Allah birdir, tektir. Allah sameddir (herşey O’na muhtaç O, hiçbirşeye muhtaç değildir). Doğmamıştır ve doğurmamıştır.Hiçbir şey O’na denk ve benzer değildir.”

İslam’daki tek tanrı anlayışına en yakın din Yahudiliktir. Fakat Yahudilikte yer yer antropomorfist (insan görünümlü) tanrı tasvirleri görülmektedir. Yahudilikte tanrı için kutsal kitaplarında, dinlenme,8 bahçede gezinme,9 pişman olma,10 görünme11 gibi ifadeler kullanılır. İslam bu yaklaşımları asla kabul etmez. Zaman ve mekândan münezzeh olan Allah, diğer varlıklarda bulunan bu gibi özelliklerden uzaktır. Ayrıca Yahudiliğin yaratıcısı, millî bir özelliğe sahiptir.12 Diğer insanlara karşı Yahudileri her zaman korur. Oysa İslam’a göre Allah, herkesin ilahı olup kulları arasında ırka dayalı bir ayrım yapmaz.

İslam, tanrı inancı konusunda Yahudilik gibi Hristiyanlıktan da ayrılır. Hristiyanlık üçlü tanrı anlayışını kabul ederek tevhidden uzaklaşmış ve politeizme yaklaşmıştır. Bazı mezhepler dışında Hristiyanlar kilisede oğul tanrıya ait resimler bulundurarak bunlarla saygı göstermişlerdir. Bu yak-laşım tarzını Yahudilik ve İslamiyet reddetmiştir. Kur’an, Hristiyanlıkta savunulan tanrının İsa’nın bedenine enkarnasyonunu da reddeder. İslam’a göre Allah, zaman ve mekândan münezzeh olan, müteal (aşkın) bir varlıktır.

İslam’ın Allah anlayışı deistlerin tanrı anlayışıyla da uyuşmaz. Deistlere göre evreni yüce bir tanrı yaratmıştır. Fakat bu yaratıcı, insanların işlerine karışmaz. Onlara akıl vermiş ve iyi ile kötüyü birbirle-rinden ayırmalarını istemiştir. İslam’daki yaratıcı dinamiktir.13 Evrendeki hiçbir olay, onun yaratıcılığı olmadan açıklanamaz. Kullarına kendi aralarından peygamberler göndermiş, onları dünya ve ahiret konusunda aydınlatmıştır. O, her an kullarının yanındadır.

8 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 2 / 2. 9 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 2 / 8.10 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 6 / 7.11 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 12 / 7.12 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 17 / 9.13 Rahmân suresi, 29. ayet.

Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin tanrı anlayışlarıyla ilgili özellikleri listeleyelim. Yahudilik Hristiyanlık İslamiyet

............ ............ Tevhit

............ ............ ............

LİSTELEYELİM

95

DİNLERDE İNANÇ

1.2. Hint ve Doğu Asya Dinlerinde Tanrı İnancı

Hinduizmin tanrı tasavvuru açık ve net değildir. Hinduizmin kutsal kitaplarında, birçok tanrının isim ve görevlerinden bahsedilir. Bundan dolayı Hinduizm çok tanrılı bir din olarak tanımlanmıştır. Tanrıların en üst tabakasını, yaratıcı tanrı Brahma, koruyucu tanrı Vişnu ve cezalandırıcı tanrı Şiva oluşturmaktadır.

Hinduizmde bu tanrılar dışında da pek çok tanrı bulunmaktadır. Bununla birlikte Hinduizmin kutsal kitapları olan Vedalarda, tek tanrı inancını ifade eden cümleler de bulunmaktadır. Örneğin Rigveda’daki “Onu, İndra, Mitra, Varuna ve Agni diye çağırdılar. Bilgeler onu farklı isimlerle ça-ğırsalar da hakikat birdir.” ifadesi Hinduizmin tek tanrı inancına işaret eder. Ayrıca Vedalarda tanrı Brahma’nın ezelî ve ebedî, zaman ve mekândan münezzeh, doğurulmamış, insanlar tarafından idrak edilemeyen bir varlık olduğundan da bahsedilir.14

İslam bilgini Biruni’ye göre Hinduizmde aydınların ve halkın din anlayışı birbirinden farklıdır. Brahmanlarda tek tanrı anlayışı mevcuttur. Onlara göre tanrı hiçbir varlığa benzemeyen bir var-lık olup onun her şeye gücü yeter. Oysa halk pek çok tanrıya inanır ve onların heykellerini yapar. Biruni’ye göre Hint Kıtası’nda ilk önce tevhidî bir din anlayışı mevcutken zaman içinde meydana gelen yozlaşmayla çok tanrılı din tasavvuru ortaya çıkmıştır.15

Hinduizme tepki olarak ortaya çıkan Bu-dizm, tanrı konusuna ilgisiz kalmıştır. Fakat Buda’nın tanrı inancını reddettiğini göste-ren bir bilgi de yoktur. Budizmin üzerinde odaklandığı konu, insanın acı ve ıstırapla-rından kurtularak nirvanaya ulaşmasıdır. Buda, Hinduizmde bulunan antropomorfist tanrı inancına ve tanrıların heykellerinin ya-pılmasına karşı çıkarak16 tanrı adına yapılan heykellerin kırılmasını istemiştir. Ne var ki sonraki yüzyıllarda bazı Budistler, Buda’nın heykellerini yaparak onu tanrı kabul etmiş-lerdir. Bu durum özellikle Mahayana Budiz-minde açıkça görülür. Bu mezhebin yaygın olduğu ülkelerde çeşitli tanrı tasavvurları bulunmaktadır. Onlara göre Buda, tanrı veya tanrıların en büyüğüdür. Budizmin diğer mezhebi Theravada, tanrıyla ilgilenmemektedir. Tanrı konusundaki bu belirsizlik nedeniyle Budizmin tanrısız bir din olduğu görüşünde olanlar vardır.17

Hinduizm kökenli diğer bir din de Caynizmdir. Bu din, evrenin bir yaratıcısı olduğunu kabul etmemekle birlikte tanrıların varlığını benimser. Caynistlere göre tanrısal varlıklar, güçlerine göre göklerin çeşitli tabakalarında otururlar. Bazı tanrılar uzun ömürlü olmakla birlikte ölümsüz değildir. Gökler âleminin üstünde bir yer daha vardır ki burada kurtulmuşlar oturur. Bu makam, tekrar dünya-ya gelme zahmetinden kurtulanlar içindir.18

14 Swami Nikhilananda, Hinduizm, s. 27- 33.15 Günay Tümer, Biruni’ye Göre Dinler ve İslam Dini, s. 175-178.16 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 6, s. 353.17 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s.71.18 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 178.

Hinduizmdeki üç tanrının dışında önemli bazı tanrılar ve görevleri şunlardır:Surya, Savitar: Güneş tanrıları.Soma: Ay Tanrısı.

Vayu: Rüzgar Tanrısı.Yama: Ölüler âleminin Tanrısı.Agni: Ateş Tanrısı.Varuna ve Mitra: Kozmik düzeni sağlayan tan-rılar.İndra: Savaş Tanrısı.

(Mircea Eliade, Dinler Tarihi Sözlüğü, s. 154.)

BİLGİ KUTUSU

96

5.ÜNİTE

Hint Kıtası’nda, Hinduizm ve İslam’ın sentezinden meydana gelen Sihizm, monoteist bir dindir. Sihlere göre Allah vardır ve birdir. Bununla birlikte Tanrı ölümlü olan insan tarafından tam olarak idrak edilemez. Allah, varlığının fark edilmesi için insana akıl ve anlayabilme yeteneği vermiştir. Allah, her yerde hazır ve nazırdır. Her şey onun varlığını gösterir. Sihler, Tanrı’yı “Nam”,”Rama” ve “Allah” diye isimlendirirler.19

Lao-Tzu’un düşüncesinin temeli, mistik bir panteizmdir. Taoist ahlak zühde dayanır. Tao, dünyayı yöneten sebeptir, insan onu bilmelidir. Tao, âlemden önceki yaratıcı prensiptir. O, görülemez, işitilemez ve kavranılamaz. O, ezelî ve ebedîdir, kendiliğinden vardır. Her şeyi yaratan ve besleyen odur, hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Başka güçlerle rekabet etmez. Dolayısıyla insanlar da Tao gibi rekabet ve hırstan uzaklaşırlarsa iyi bir hayata sahip olurlar. Tao, bazen “ana” diye de isimlendirilir. Çünkü her şey ondan gelir. Tao’dan bir, birden iki (Yin ve Yang), ikiden üç (Yin, Yang ve Nefes) doğar. Üçten ise evren yaratılır. Taoizmde Tao ile beraber bir de “te” kavramı vardır. Te, Tao’nun tabiattaki her şeyi değiştiren gücüdür. Bütün varlıkları Tao meydana getirir. Te ise onları besler, büyütür, madde olarak şekil verir, kuvvetini tamamlar. Bundan dolayı bütün varlıklar Tao’yu yüceltir ve Te’ye değer verir.

Lao-Tzu’dan sonraki yıllarda Taoizmin tanrı anlayışında büyük değişiklikler meydana geldi. Bu din, yayılma esnasında Çin’de varlık gösteren Budizm ile büyük bir rekabete girişti. Fakat Taoizme inananlar Budizm’le ilişkilerinde onların çok tanrılı din anlayışının etkisinde kalarak evrenin ilahlar-la dolu olduğu sonucuna ulaştılar.20

Japonların millî dini olan Şintoizm, poli-teizmin hâkim olduğu dinlerdendir. Bu dinde politeist tanrı anlayışı yanında animist tanrı inancı da mevcuttur. Tanrı ve ruh gibi varlık-lar “Kami” kelimesiyle ifade edilmiştir. Şin-toistlere göre dünya, birbiri üzerinde duran üç tabakadan oluşur. Bunlar gök, yer ve yer altı-dır. Her üçünde de tanrılar oturur. Ancak yer altında ölüler ve devler bulunur.

Eski Türk dinleri de Doğu Asya din gru-buna girmektedir. Çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Türk boyları çeşitli din anlayış-larını kabul etmişlerdir. Uygurlar Mani dinini, Hazar kıyısında bulunan Hunlar Museviliği, Bulgarların bir kısmı ise Hristiyanlığın Orto-doks mezhebini benimsemiştir.21

19 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 183; Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 463.20 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 407.21 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, s. 57; Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 103.

DEĞERLENDİRELİM

Lao-Tzu’nun tanrı anlayışı ile İslam’ın Allah anlayışını de-ğerlendiriniz.

Eski Türkler, yüce tanrı an-lamında en çok “Tengri” keli-mesini kullanmışlardır. Zaman-la bu kelime tanrıya dönüşerek günümüze kadar gelmiştir.

Bununla birlikte çeşitli Türk boylarında, Ülgen (Ulu), Bay Ülgen (Zengin Ulu), Ku-day, Tanara, Tura, Idi, Ugan, Çalap ve Bayat gibi kelimeler de telaffuz edilmiştir.

(Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 105.)

BİLGİ KUTUSU

97

DİNLERDE İNANÇ

Geleneksel Türk dinleri ile ilgili açık bir bilgi bulunmamaktadır. Orhun Abideleri gibi geç dönem yazılı kaynaklarda ise monoteizmin izlerine rastlanmaktadır. Şurası da bir gerçek ki tarih boyunca Türklerin hayatında tanrı, merkezî bir öneme sahip olmuştur. Türkler, her zaman “yüce tanrı” anla-yışını öne çıkarmışlardır.

Doğu Asya dinlerinden bir diğeri de Zerdüştlüktür. Ari ırktan olan eski İranlılar, Zerdüştlüğü ka-bul etmeden önce kendileriyle aynı ırktan olan Hindularla aynı inancı paylaşıyorlardı. Zerdüşt, İran-lılara tek tanrı esasına dayalı bir din öğretti. Zerdüşt’ün getirdiği anlayışa göre tanrı yüce ve bir olup maddi bir yapıya sahip değildir. Ahura Mazdah, merhametli, her şeyi bilen, her yerde hazır olan ve değişmeyendir.22 Sonraki dönem Avesta yazılarında, iyi olan şeylerin Ahura Mazdah, kötü olan şeylerin ise şeytani kuvvet olan Ehrimen, diğer adıyla Angra- Mainyu tarafından yaratıldığı belirtilmektedir. Ehrimen, emrindeki şer kuvvetlerle evreni kaplamıştır. Bu anlamda iyilik tanrısı ile kötülük tanrısı ara-sında amansız bir savaş sürmektedir. Bu savaşın sonunda Ahura Mazdah galip gelecek ve evren nurla dolacaktır.23 Bu ikili tanrı anlayışına dualizm (seneviyye) denir.24

2. Peygamber ve Din Kurucusu İnancı

İnsanların inandıkları dinlerin kaynağı ya vahye ya da insan düşüncesine dayanmaktadır. Va-hiy kaynaklı dinlerde Allah, insanlardan seçtiği peygamberlerle dini insanlara ulaştırmıştır. Bazı insanların düşünceleri de zaman içinde dinî bir şekil kazanmış ve insanlar tarafından benimsen-miştir. İnsan kaynaklı bu dinlere beşerî dinler denir ve isimlerini kurucularından alır. Beşerî dinler, kurucusu sayılan kişilerin görüşleriyle şekillenmiştir. Bu dinlerden çoğunun kurucusu bilinmekle birlikte Hinduizm, Şintoizm ve ilkel kabile dinlerinin din kurucuları bilinmemektedir. İslam’da di-nin kaynağı Allah’tır. Peygamberler Allah’tan aldıkları vahyi kendi görüşlerini katmadan insanlara

22 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 2, s. 472.23 Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s.121- 123.24 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, s. 81.

Aşağıdaki tabloyu çözümleyiniz.

Hinduizm

Budizm

Sihizm

Caynizm

Konfüçyanizm

Taoizm

Şintoizm

Zerdüştlük

Kabile D

inleri

Eski Türkİnançları

Monoteizm

Politeizm

Panteizm

X

98

5.ÜNİTE

tebliğ ederler. Onlar, dinin nasıl yaşanacağı konusunda insanlara örnek olmuşlardır. Bu yönüy-le beşerî dinlerin kurucusu sayılan insanlarla peygamberlerin konumları farklıdırlar. Dolayısıyla peygamberler dinin kurucusu değildirler.

Peygamber inancı, İslam’ın iman esaslarındandır. Kur’an’da, Müslümanların bütün peygam-berlere iman ettiği açıkça vurgulanır. Bakara suresinin 285. ayetinde konuyla ilgili olarak şöyle buyrulur: “Peygamber, Rabb’i tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler). Her biri Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. ‘Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız. İşittik, itaat ettik. Ey Rabb’imiz, affı-na sığındık! Dönüş sanadır.’ dediler.”

Müslümanlar, Yahudi ve Hristiyanların yaptığı gibi peygamberler arasında ayrım yapmazlar. Her bir peygamberin Allah katında diğer insanlardan daha değerli olduklarına inanırlar. Ne Yahudilerin peygamberlere büyük günah isnat etmelerini25 ne de Hristiyanların Hz. İsa’yı tanrılaştırmalarını26 kabul ederler. Hz. İsa, diğer insanlar gibi Allah’ın bir kulu, diğer peygamberler gibi de Allah’ın bir elçisidir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bu husus şöyle açıklanır: “İsa şöyle dedi: Ben Allah’ın kulu-yum. O bana kitabı verdi ve beni peygamber yaptı.”27

Yahudilerin kutsal kitaplarında inanç esasları belirtilmemiştir. Bununla birlikte onlar da peygam-berlere iman ederler. Fakat Hz. İsa ve Hz. Muhammed’i peygamber olarak kabul etmezler.

Hristiyanların kutsal kitaplarında da peygamberlere iman konusunda belirleyici bir ifade bulun-maz. Bu nedenle Hristiyan olmak için peygamberlere iman zorunlu değildir. Bununla birlikte onlar Yahudi peygamberleri kabul ederler. Hristiyanlar Hz. Muhammed’i peygamber olarak kabul etmez-ler. Ayrıca Hz. İsa da onlara göre bir peygamber olmayıp teslisi oluşturan unsurlardan Tanrı’nın oğlu konumundadır.

Bu üç dinin dışında, MÖ 6. yüzyılda İran’da ortaya çıkan Zerdüştlükte de peygamberlik inancı bulunur. Zerdüşt’ün bir peygamber olduğuna inanılır. Tanrı Ehrimen ona Avesta isimli kitabı indir-miştir.

2.1. Hz. Musa

Hz. Musa, hem Yahudilik ve Hıristiyanlığa hem de İslam’a göre büyük bir peygamber ve İsrailoğullarını Firavun’un zulmünden kurtarıp hürriyete kavuşturan bir liderdir.

Kur’an’da onun dünyaya gelişi, saraya inti-kali, Medyen’e gidişi, peygamber olarak seçi-lişi, İsrailoğullarını kurtarmak için Firavun’a gönderilişi, Firavun’la mücadelesi ve İsrailo-ğullarını Mısır’dan çıkarışı, Sina’da ilahi emir-leri alışı, çöldeki olaylar ve İsrailoğulları’na rehberlik edişi anlatılmaktadır.

25 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 19/30-36.26 Yuhanna, 10/30-38; 13/3.27 Meryem suresi, 30. ayet.

TARTIŞALIM

Batı ülkelerinde yazılan kitapların bazılarında Hinduizm ve Budizm gibi ifadelerin yanında Muhammedizm ifa-desi de kullanılmaktadır. Sizce bu kul-lanım doğru mudur? Tartışınız.

99

DİNLERDE İNANÇ

Hz. Musa’nın dünyaya geldiği dönemde Firavun, Mısır’ı ve İsrailoğulları’nı çeşitli zümrelere bölmüş, bunlara baskı ve zulüm yapmakta, erkek çocuklarını öldürüp kız çocuklarını sağ bırakmak-tadır.

Hz. Musa dünyaya geldiğinde annesine ço-cuğunu emzirmesi, endişelendiği takdirde onu bir sandığa koyarak nehre bırakması ve kay-gılanmaması bildirilerek; oğlunun kendisine geri getirileceği ve ileride peygamber olacağı müjdelenir. Firavun’un ailesi onu nehirde bu-lup alır; Firavun’un karısı çocuğun öldürülme-mesini ister ve onu evlat edinir.

Hz. Musa ilahi nezaret altında yetiştirilir, gençlik çağına gelip olgunlaşınca kendisine hikmet ve ilim verilir.

Hz. Musa, bir Mısırlı ile kavga eden İbrani’ye yardım ederken Mısırlı’nın ölümüne sebep olur. Pişman olarak affedilmesini diler ve Allah da onu affeder. Mısır’ın ileri gelenleri Hz. Musa’yı öldür-mek için plan yapar. Bunu haber alan Hz. Musa oradan kaçar ve Medyen’e gider. Medyen suyunda iki kıza hayvanlarını sulamada yardımcı olur. Kızların babası Hz. Musa’yı çağırıp başından geçenleri dinler, ona emniyette olduğunu ve sekiz yıl çalışması karşılığında kızlarından biriyle evlenebilece-ğini söyler.

Hz. Musa, süresini tamamlayınca ailesiyle birlikte Medyen’den ayrılır. Tur civarına geldiğinde dağda ateş görür. Yolu soracak birini bulmak veya bir ateş parçası almak için yaklaştığında vadinin sağ yamacından gelen bir sesle kendisine ayakkabılarını çıkarması emredilir ve peygamber olarak seçildiği bildirilir; kendisine asa ve beyaz el (yed-i beyza) mucizeleri verilir.

Hz. Musa, kardeşi Hz. Harun ile birlikte Mısır’a dönerek Firavun’a, Allah’ın elçileri olduklarını bildirip ondan İsrailoğullarını kendileriyle beraber göndermesini ister. Hz. Musa; Firavun’a, Allah’ın elçisi olduğunu ispat için ona asa ve beyaz el mucizelerini gösterir. Bunun üzerine Firavun, Mısır’ın önde gelen sihirbazlarını toplar. Sonunda Hz. Musa’nın asası sihirbazların sihirlerini yutar. Sihirbaz-lar Hz. Musa’ya iman edince Firavun tarafından cezalandırılırlar.

Firavun ve Mısır halkına musibetler yağdırıldığında, onlar Hz. Musa’ya İsrailoğulları’nı salıvere-ceklerini söyler fakat azap kalktığında sözlerinden dönerler.

Bir gece vakti Hz. Musa’ya kavmiyle birlikte yola çıkması emredilir. Firavun ve adamları da on-ların peşine düşer. Hz. Musa asası ile Kızıldeniz’e vurur ve deniz yarılır. Israiloğulları denizi geçer, ancak Firavun ile askerleri boğulur.

Allah tarafından bir süre Tûr Dağı’na çağrılan Hz. Musa yerine Hz. Harun’u bırakarak dağa çıkar. Rabbini görmek istediğini söyleyince dağa bakması emredilir, dağ paramparça olur. Daha sonra Hz Musa’ya ilahi emirleri ihtiva eden levhalar verilir. Tûr’dan dönüşte kavminin bir buzağı yapıp ona taptıklarını gören Hz. Musa öfkelenerek levhaları yere atar ve Hz Harun’u hırpalar. Ardından kav-minden seçtiği yetmiş kişiyle tövbe eder. Hz. Musa kavminden kendilerine vaad edilen topraklara girmelerini ister fakat onlar kabul etmezler; bunun üzerine oraya girmeleri yasaklanır ve kırk yıl çölde yaşamaya mahkum edilirler. Sonrasında Hz. Musa’nın vefatıyla İsrailoğullarına başka pey-gamberler gönderilir.

Hz. Musa ve sihirbazlar arasın-da geçen mücadeleyi Kur’an’dan

araştırınız.

ARAŞTIRINIZ

100

5.ÜNİTE

2.2. Hz. İsa Hz. İsa, Kur’an’da resullerin en büyükleri olan beş “ülü’l-azm” peygamberden biri olarak nitelen-

dirilmekte ayrıca hem İsa hem İbn Meryem hem de Mesih olarak adlandırıldığı gibi başka isimler-le de anılmaktadır. Kuran’da onun; Doğumunun müjdelenmesi, dünyaya gelişi, tebliği, mucizeleri, dünyevi hayatının sonu ve Allah katına yükseltilişiyle ilgili ola-rak bilgiler verilmektedir.

Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem’den ise Hz. İsa’nın doğu-munun müjdelenmesi münasebetiyle haber verilmektedir. Hz Meryem, Mabed’e adanmış, itaat ve ibadetle meşgul olan, Al-lah tarafından rızıklandırılan, iffet sembolü olarak yetişmiş bir kadındır.

Hz. Meryem, ailesinden ayrılarak kendisine tahsis edilen yerde yaşarken Allah’ın ruhunu (Cebrail) bir insan şeklinde karşısında görünce korkudan Allah’a sığınarak ondan kendisine dokunmamasını ister. Melek ise ona tertemiz bir erkek çocuk bağışlamak üzere Allah tarafından gönderilmiş bir elçi olduğu-nu söyler. Hz. Meryem’in, kendisine bir erkek eli değmediği, iffetsiz olmadığı halde nasıl çocuğu olabileceğini sorması üze-rine melek bunun Allah için kolay olduğunu bildirir. Melek, Hz. Meryem’e müjdeyi vermiş, daha sonra Allah ruhundan üflemiş ve Meryem Hz. İsa’ya hamile kalmıştır.

Hz. İsa ve Hz. Meryem figürü (Ayasofya/İstanbul)

Hz. Muhammed, Müslümanları kendisine insanüstü özellikler atfetmeme ko-nusunda uyarmıştır. Sahabelerin kendisini aşırı övmesi karşısında şöyle buyur-muştur:

“Hristiyanların Meryem oğlu İsa’yı aşırı surette övdükleri gibi sakın siz-ler de beni övmede aşırı gitmeyiniz. Şüphesiz ki ben ancak bir kulum. Onun için bana Allah’ın kulu ve elçisi deyiniz.”

(Buhari, Enbiyâ, 50.)

Hz. Muhammed bu uyarısıyla hangi mesajları vermiştir? Düşününüz.

OKUYALIM DÜŞÜNELİM

YAHUDİLİKTE HZ. MUSA- Peygamberdir.- Kendisine kitap verilmiştir.- Ona gelen dinin aslı hiç bozulmamıştır.

HRİSTİYANLIKTA HZ. MUSA- Peygamberdir.- Kendisine kitap verilmiştir.- Ona gelen din neshedilmiştir.

İSLAM’DA HZ. MUSA- Peygamberdir.- Kendisine kitap verilmiştir.- Ona gelen dinin aslı bozu- larak neshedilmiştir.

DİNLERDE HZ. MUSA

101

DİNLERDE İNANÇ

Kavmi, Hz. Meryem’i kucağında çocukla görünce onu ayıplarlar. Bunun üzerine beşikteki Hz. İsa şunları söyler: “Ben Allah’ın kuluyum. O bana kitabı verdi ve beni peygamber yaptı. Nerede olursam olayım o beni mübarek kıldı, yaşadığım sürece bana namazı ve zekâtı emretti. Beni anneme saygılı kıldı; beni bedbaht bir zorba yapmadı…(Meryem suresi, 27-33. ayetler)

Hz. İsa İsrailoğullarına gönderilen bir peygamberdir. Tevrat’ı tasdik etmiş, bazı hususlarda onu neshetmiş (değiştirmiş) kavmine namazı ve zekâtı emretmiştir. Yine Hıristiyanlık’ta önemli bir dini inanç olan, insanların günahına kefaret olmak üzere Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesi hadisesinin İslâm’da yeri yoktur. Hiçbir zaman kendisinin tanrı edinilmesini istememiş ve yalnız Allah’a kulluğu öğütlemiştir. Hz. İsa, ne Hristiyanların iddia ettikleri gibi bir tanrı veya tanrının oğlu ne de Yahudi-lerin iddia ettikleri gibi sıradan bir insandır. O, Allah’ın gönderdiği bir nebi ve resuldür. Bu husus Maide suresinde şu şekilde anlatılır; Allah Hz. İsa’ya, “Beni ve annemi Allah’tan başka iki tanrı bilin diye sen mi dedin?” diye sorduğunda Hz. İsa, “Ben onlara ancak bana emrettiğini söyledim. Benim de rabbim, sizin de rabbiniz olan Allah’a kulluk edin dedim. İçlerinde bulunduğum müddetçe onları kontrol ediyordum. Beni vefat ettirince artık onların üzerine gözetleyici yalnız sen oldun.” diye ce-vap vermektedir.

O’nun, Allah’ın izniyle gerçekleştirdiği mucizeleri başlıklar halinde şu şekilde verilebilir: Beşikte iken ve olgun bir insan tavrıyla konuşmuştur. Çamurdan yaptığı kuş şekline üfleyip onu canlandır-mıştır. Anadan doğma körü ve alacalıyı (bir deri hastalığı) iyileştirmiştir. Ölüleri diriltmiştir. Evlerde yenilen ve biriktirilen şeyleri haber vermiştir. Kendisine semadan sofra indirilmiştir. Bütün üstün özelliklerine rağmen o, bir insan ve bir kuldur. Bu bağlamda Kur’an teslisi açıkça reddetmekte, temel prensip olarak tevhidi ortaya koymaktadır. Ayrıca Kuran’a göre Hz İsa, kendisinden sonra gelecek Ahmed adındaki peygamberi (Peygamber Efendimizi) de müjdelemiştir.

2.3. Hz. Muhammed

Hz. Muhammed, Allah’ın gönderdiği son peygamberdir. 571 yılında Mekke’de dünyaya gelen Hz. Muhammed, küçük yaşta yetim ve ök-süz kalmıştır. Annesinin ismi Amine, babasının ismi Abdullah’tır. Onun bakımını önce dedesi Abdülmuttalip, onun vefatıyla amcası Ebu Talip üstlenmiştir. Gençliğinde amcasıyla birlikte tica-retle meşgul olmuştur.

Peygamberimizin kul ve elçi olduğu en güzel şekilde kelimei-şehadette şöyle ifade edilmiştir:

“Tanıklık ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve yine tanıklık ederim ki Muhammed onun kulu ve elçisidir.”

NOT EDELİM

YAHUDİLİKTE HZ. İSA- O, günahkâr bir kadının çocuğudur.- O, peygamber değildir.

HRİSTİYANLIKTA HZ. İSA- O, babasız olarak Meryem’den doğmuştur.- O, peygamber değildir. - Kendisine tanrısallık verilmiştir.- O, İncil yazarlarına vahyetmiştir.

İSLAM’DA HZ. İSA- O, babasız olarak, temiz ve iffetli olan Meryem’den doğmuştur.- O, bir kul ve peygamberdir.- Ona İncil adlı kitap vahyolunmuş olup kitabın aslı bozulmuştur, nesh olmuştur.

DİNLERDE HZ. İSA

102

5.ÜNİTE

Hz. Muhammed, çocukluğundan itibaren, güzel ahlakı ile toplumun beğenisini kazanmıştır. Onu takdir eden Mekkeliler, “Muhammedü’l- Emin (Güvenilir Muhammed)” sıfatını kendisine layık görmüşlerdir. Hz. Peygamber; yalan, aldatma, insanlara zulüm gibi huy ve davranışlardan uzak dur-muş ve putlara tapmamıştır.

Hz. Muhammed, yirmi beş yaşında Hz. Hatice ile evlenmiş ve ticaretle uğraşmıştır. Mekke top-lumunun şirk anlayışı ve kötü davranışları onu her zaman rahatsız etmiştir. Kırk yaşına ulaştığında ilk vahyi almış ve çevresindeki insanları İslam’a davet etmiştir. Bu davet karşısında Mekke’nin ileri gelenleri sert tepki göstermişler ve onu davetinden vazgeçirmeye çalışmışlardır. Bu çabalar onun tebliğini engelleyememiştir. Ona inanan insanların çoğalması sebebiyle de onu öldürmeye karar vermişlerdir. Bunun üzerine Hz. Muhammed, iman edenlerle birlikte 622’de Medine’ye hicret etmiş-tir. İslam dini Medine’de hızla yayılmıştır. Peygamberimiz vefat ettiği zaman Arap Yarımadası’nın büyük çoğunluğu Müslüman olmuştu.

Kur’an-ı Kerim, Hz. Muhammed’in insanüstü bir varlık olmadığını ifade eder. Onu diğer in-sanlardan ayıran en önemli yön, Allah’tan vahiy almasıdır. Konuyla ilgili bir ayette, “De ki: Ben yalnızca sizin gibi bir beşerim. (Şu var ki) bana, ilahınızın, tek bir ilah olduğu vahyolunuyor.”28 buyrulur.

Hz. Muhammed, tüm insanlığa gönderilen bir peygamberdir. Bu nedenle o, insanlığa evrensel mesajlar getirmiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de, “Biz, seni ancak bütün insanlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Fakat insanların çoğu bilmezler.”29 buyrularak onun tüm insanlı-ğın peygamberi olduğunu vurgulanmıştır. O, Hz. Âdem’den başlayan peygamberler silsilesinin son halkasıdır. Cenab-ı Allah, Ahzâb suresinin 40. ayetinde onun son peygamber olduğunu açıkça vur-gulamıştır. “Muhammed sizden herhangi birinin babası değil; fakat Allah’ın elçisi ve peygam-berlerin sonuncusudur.” Ondan sonra başka bir peygamber ve Kur’an’dan sonra başka bir kitap gelmeyecektir. Kur’an, insanlık tarihinde orijinalliğini koruyabilen yegâne ilahî kitaptır.

2.4. Buda, Nanak, Parsva ve Mahavira

Budizmin kurucusu olan Buda, MÖ (563-483) tarihleri arasında bugün Kuzey Hindistan’la Ne-pal sınırları arasında bulunan bir bölgede yaşamıştır. Buda “aydınlanmış” anlamına gelir. Buda’nın gençlik yılları, sarayda halktan uzak olarak mutluluk içinde geçmiştir. Ancak günün birinde saray dışına çıkmış ve tanık olduğu dört durum, onun hayatında köklü bir değişime sebep olmuştur. Beli

28 Kehf suresi, 110. ayet.29 Sebe suresi, 28. ayet.

YAHUDİLİKTE HZ. MUHAMMED

- Onu peygamber olarak kabul etmezler.

HRİSTİYANLIKTA HZ. MUHAMMED

- Onu peygamber olarak kabul et-mezler.

İSLAM’DA HZ. MUHAMMED

- O bütün insanlara gönderilmiş son ve evrensel peygamberdir.- Ona vahyolan Kur’an günümüze aslı bozulmadan gelebilen tek kitaptır.- O, bütün insanlık için örnek bir şahsiyettir.

DİNLERDE HZ. MUHAMMED

103

DİNLERDE İNANÇ

bükülmüş bir ihtiyar, acılar içinde kıvranan bir has-ta, bir dilenci ve ölen bir kişiyi görünce bütün neşesi-ni kaybetmiş ve hayatın boş olduğunu düşünmüştür. Bundan sonra hayatın gaye ve anlamını aramak için başka yollar aramıştır. Kendini tefekküre vermiş, uzun zaman hiç ayrılmadan “bodhi” denilen bir “incir” ağa-cının altında derin düşüncelere dalmıştır. Sonunda orada aydınlanmış ve kendisine aydınlanmış anlamına gelen “Buda” sıfatı verilmiştir.

Buda ile aynı asırda yaşayan Mahavira, Cay-nizmin kurucusu kabul edilir. Asıl adı Vardhamana (mutlu) olup MÖ 6. yüzyılda Hindistan’ın Bihar eyaletinde doğmuştur. Anne ve babasının ölümünden sonra, otuz yaşında ailesini terk ederek kendini züht ve riyazete vermiştir. On üç yıl süren sıkı bir riyazetle aydınlanmıştır. Bundan sonra ona Cina (Fatih) veya Mahavira (Büyük Kahraman) unvanı verilmiştir.

Nanak, 1469’da Pakistan sınırları içerisinde bu-lunan Lahor yakınlarındaki Talvandi köyünde doğdu. O, Hindu bir aileden olup yüksek bir kasta sahipti. Bir müddet sonra köyden ayrılarak Sultanbur şehrine gitti. Burada Müslüman bir idarecinin yanında çalıştı. Nanak, çoğunluğu Hindulardan oluşan Hindistan’da, İslam’ın insanlar üzerinde etkili olduğu bir dönemde yaşadı. Dolayısıyla hem Hindu hem de İslami gelenekten et-kilendi. Nanak, boş zamanlarında inzivaya çekilerek derin düşüncelere dalardı. Çeşitli yerleri gezerek “tek ve gerçek olan Tanrı” hakkındaki görüşlerini insanlara anlattı. Vaazlarıyla meşhur oldu. Nanak’ın Hinduizm ve İslamiyeti sentezleyen fikirlerinden Sihizm adlı yeni bir din oluştu.

Budist bir rahip

Parsva, MÖ 8. yüzyılda yaşamış olup hakkında fazla bilgi mevcut değildir. Hindistan’a bağlı Benares’te doğmuştur. Hayat hikâyesi Buda ve Mahavira ile benzerlik gösterir. Her üçü de Kşatriya (Prensler ve Savaşçılar) kastındandır. Çile içinde yaşamayı bir hayat felsefesi hâline getiren Parsva, bu yaşantı so-

nucunda aydınlanmış ve öğrendiklerini insanlara anlatmaya başlamıştır. Caynizmde 24 tane Tirthankara (Yol Gösteren) vardır. Bunların yirmi üçüncüsü Parsva’dır.

(Dinler Tarihi, Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, s. 107.)

BİLGİ KUTUSU

Guru Nanak’ın temsilî resmi

104

5.ÜNİTE

2.5. Konfüçyüs, Lao-Tzu, Zerdüşt

Konfüçyüs, Konfüçyanizmin kurucusu olup MÖ 551’de, Çin’de Lu eyaletinin Tsou şehrinde dünyaya geldi. O, Kung Fu-Tzu (üstat veya filo-zof Kung) olarak anılmıştır.

Konfüçyüs’ün yaşadığı dönemde toplumda iç çatışmalar bulunmaktaydı. O, insanlar arasın-da barışa büyük önem veriyor, toplumda barışı tesis etmenin eğitimden geçtiğine inanıyordu. Bundan dolayı genç yaşlarından itibaren ken-dini eğitime verdi. Bundan dolayı öğrencilerine geleneksel bilgileri öğretti. Toplumda bulunan kargaşanın sona ermesi için devlet idaresinde bulunan kimselerin bu bilgilere sahip olmaları gerektiğini düşünüyordu. Konfüçyüs, bu neden-le uzun yıllar pek çok şehirde saraydan saraya gezerek bu düşüncelerini yöneticilere anlattı.

Çin filozoflarından biri olan Lao-Tzu, MÖ 604’te Honan eyaletine bağlı küçük bir köyde doğmuştur. Gerçek adı Li Tan’dır. Lao-Tzu; ihti-yar bilgin, filozof veya yaşlı üstat gibi anlamlara gelmekte olup ona sonradan verilmiş bir sıfattır. İmparatorluk sarayında arşiv memuru ve tarih-çi olarak çalışmıştır. Çocuk ve torun sahibi olan Lao, saray hayatından ve devlet işlerinden bıka-rak münzevi bir hayat yaşamaya başlamıştır. Bu amaçla bir dağın yamacında bulunan bir kulübe-ye yerleşerek yıllarca burada yaşamış ve Tao-Te King (Doğru Yol Kitabı) adlı bir kitap yazmıştır. Lao, seksen yaşlarında bu kulübeden ayrılarak batı tarafına gitmiş ve Hotan denilen yerde öl-müştür.

Zerdüşt, MÖ 6. yüzyılda ortaya çıkan Zer-düştlük dininin peygamberi kabul edilmektedir. Avesta ve Yunan kaynaklarındaki bilgilerden onun İran’da yaşadığı anlaşılmaktadır. O, soylu bir ailenin üçüncü çocuğudur. Zerdüşt’ün yaşadığı dönemde halk, çok tanrılı bir din anlayışına sahipti. Mecusi kaynaklarına göre çocukluğundan iti-baren sürekli bir arayış içinde olan Zerdüşt, yirmi yaşından itibaren sık sık ıssız ve dağlık yerlere giderek tefekküre dalmıştır. Zerdüştlük inancına göre Zerdüşt, otuz yaşına geldiğinde, vahiy meleği Behmen kendisine görünmüştür. Bu karşılaşmada ilk vahyi alan Zerdüşt’ün ruhu, Behmen tarafından Ahura Mazdah’a götürülmüştür. Daha sonra Ahura Mazdah evrendeki hareketlerden bahsetmiş ve

Konfüçyüs kendisiyle ilgili şu bilgileri vermiştir:

• 15 yaşında kendimi öğrenmeye verdim.• 30 yaşında irademe sahip olabildim.• 40 yaşında şüphelerden uzaklaştım.• 50 yaşında göğün emrini öğrendim.• 60 yaşında seziş yoluyla her şeyi kavradım. • 70 yaşında doğru olan şeylere zarar ver- meden kalbimin isteklerini yerine getire- bildim.

(Konfüçyüs, Konuşmalar, s. 21.)

NOT EDELİM

Konfüçyüs’ün heykeli

105

DİNLERDE İNANÇ

ona cennet ve cehennemi göstermiştir. Ahura Mazdah, melekler tarafından göğsü yarılıp temizlenen Zerdüşt’ü gerçeği açıklayıp yaymakla görevlendirmiştir.

Zerdüşt, burada bulunan Kral Viştaspa’nın bu yeni dini kabul etmesiyle inandığı hakikatı insanla-ra rahatça anlatabilmiştir. Fakat bir savaşta komşu ülkelerden biri Viştaspa’yı yenmiş ve bu savaşta Zerdüşt ölmüştür.30 Zerdüşt’ün getirdiği ilkeler onun takipçileri tarafından zamanla yozlaştırılmış-tır.

3. Ahiret İnancı

İlk insandan itibaren insanoğlu sonsuz-luk düşüncesine sahip olmuştur. Ölümsüzlük düşüncesi insanların büyük çoğunluğu tara-fından kabul edilmektedir.31 Ölümsüzlüğü en iyi ifade eden kavram, bu dünyadan son-ra sonsuz bir yaşantı anlamına gelen ahiret kavramıdır. Dinlerin büyük çoğunluğunda, insanların dünyada işlediği ameller sebebiyle hesaba çekileceği ve amellerinin karşılığını göreceği inancı vardır.

Yapılan araştırmalar sonucunda hemen hemen bütün kültür ve dinlerde ahiret inancının bulundu-ğu ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte ahiret inancının mahiyeti, bütün kültür ve dinlerde aynı değildir. Her şeyden önce ahiret, insanın duyu organlarıyla algılayabileceği bir muhtevaya sahip değildir. Bu konu hakkında pek çok görüş ileri sürülmüştür. Aristo, Platon, İbn-i Sina, Farabi ve Descartes (Dekart) gibi filozoflara göre ölüm sonrasında insanın ruhu ebedîliğe ulaşacaktır. İnsanın bedeni yok olacak; fakat sonsuz olan ruh yaşamaya devam edecektir. Dolayısıyla sonsuz hayat, insan ruhu için geçerlidir.32

Yahudiliğin kutsal kitabında ahiretle ilgili az da olsa bilgi vardır. Fakat ahirete iman konusun-da açık ve net bir bilgi bulunmamaktadır. Sonraki dönemde İslamiyet ve Hristiyanlıktan etkilenen Yahudi bilgin Musa bin Meymun (Meymonides), on üç maddelik iman esaslarını oluşturmuştur. Bu maddelerin sonuncusu, “Tanrı’nın bildiği bir zamanda, ölümden sonra dirilme gerçekleşecektir.” şeklindedir. Ahiretle ilgili iman esasını Ortodoks Yahudiler kabul ederken kutsal kitaptan başka bir kaynak kabul etmeyen Sadukiler ise ahiret inancını reddetmektedir. Yahudi din bilginleri olan rabbi-lere göre ahirete inanmayanlar kâfirdir.33

İslam, ahirete iman konusuna Yahudilik ve Hristiyanlıktan daha fazla yer verir. Ahiret kelimesi Kur’an’da pek çok yerde geçmektedir.34 Ahiret gününe inanmak, İslam’ın iman esasları arasında yer alır. Ahirete iman önemli kabul edildiği için pek çok ayette Allah’a imanla birlikte zikredilir. Bu ayet-

30 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 508, 509; Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 119, 120. 31 Turan Koç, Ölümsüzlük Düşüncesi, s. 3.32 Turan Koç, Ölümsüzlük Düşüncesi, s. 27.33 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 236, 237.34 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 1, s. 543,544.

Ahiret, sözlükte “son, sonra olan ve son gün” anlamlarına gelir. Terim olarak ise İsrafil’in Allah’ın emriyle, kıyametin kopması için

sûra ilk defa üflemesiyle başlayacak olan sonsuz hayata denir.

(Heyet, İlmihal, C 1, s. 117.)

BİLGİ KUTUSU

106

5.ÜNİTE

lerin birinde şöyle buyrulur: “…Allah’a ve ahi-ret gününe hakkıyla inanıp iyi işler yapanlar için Rableri katında mükâfatlar vardır. Onlar için herhangi bir korku yoktur. Onlar üzüntü çekmeyeceklerdir.”35 Peygamberimizin de ko-nuyla ilgili pek çok hadisi bulunmaktadır.

Ahiret alemi; mahşer, cennet ve cehennem-den oluşmaktadır. Mahşer, kıyamet koptuktan sonra bütün insanların toplandığı yerdir. Cennet mükâfatların cehennem ise cezaların verileceği mekânlardır.

İslam, Yahudilik ve Hristiyanlıktan farklı olarak dünya ve ahiret arasında bir denge kur-muştur. Nitekim Kur’an’da konuyla ilgili şöy-le buyrulur. “Allah’ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma…”36 Yahudilikte dünyaya vurgu yapı-lırken Hristiyanlıkta ise dünyanın, insanlar için bir sürgün yeri olduğu vurgulanır.

Hint dinlerinde sonsuz hayat, bu evrenin dışında bir yerde gerçekleşmeyecektir. Bu dinlere göre tabiat sonsuza kadar yaşayacaktır. Onlarda ölüm sonrasında, tenasüh (ruh göçü) anlayışı vardır.

Budizm, Hinduizmin karma yasasını ve tenasüh anlayışını kabul eder. Bu yasaya göre insanın şu andaki hayatı önceki yaşantılarındaki fiillerinin bir sonucu olduğu gibi gelecekteki hayatları da bugünkü eylemlere göre şekillenecektir. Dolayısıyla Budizme göre insanın kaderi, insanın kendi fi-illeri ile belirlenir. İnsanın varlığının çeşitli bedenlerde devam etmesi (tenasüh) nirvanaya ulaşana kadar sürer. Bu yüzden amaç, ahireti kazanmaktan ziyade nihai kurtuluş olarak kabul edilen nirvanaya ulaşmaktır.37

Hinduizme göre ise insan ruhunun çeşitli bedenlerde varolmaya devam etmesi, Brahma’ya ulaş-mak suretiyle sona erecektir. Dolayısıyla Hinduizme göre yüce hakikati, (Brahma) idrak etmek sure-tiyle ruh, en üst mertebeye, mutlak huzura erişmektedir.

Zerdüştlük, ahiret inancından çokça bahseden bir dindir. Zerdüşt, vaazlarında sık sık yaklaşmakta olan hesap gününden bahseder. Zerdüştlük inancına göre mahşerde genel sorguya çekilmeden önce ferdî ruhlar hesaba çekilir. Eğer sevapları fazlaysa cinvat köprüsünü geçerek “ övgüevi” denilen cen-nete, günahları ağır gelirse bu köprüden düşerek onun altında bulunan, “yalanevi” denilen cehenneme gider. Sevap ve günahları eşit olanlar ise bu ikisinin arasında (arasatta) kalarak kıyamet ve hesap günü-ne kadar orada bekleyecektir. 38

Konfüçyüsçülükte ahiret inancı yoktur. Bir hüküm günü, kıyamet ve yeniden dirilme gibi kavram-lara Çin dinlerinde pek rastlanmaz. Fakat Budizmin Çin’e girmesiyle beraber tenasüh inancı gibi bazı inançlar Taoizme geçmiştir.

35 Bakara suresi, 62. Ayet.36 Kasas suresi, 77. ayet.37 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 324; Walter Ruben, Eski Metinlere Göre Budizm, s. 139.38 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 517, 518.

Üçler Mezarlığı ve Mevlânâ Türbesi (Konya)

107

DİNLERDE İNANÇ

Caynizme göre yaşadığımız dünya ezelî ve ebedîdir. Dolayısıyla pek çok dinde bulunan kıyamet anlayışı bu dinde yoktur. Fakat bu evrenin cennet ve cehennemleri bulunmaktadır. Cennetler, tanrıların bulunduğu yerdir. Cehennemler ise yerkürenin çok altında bulunmaktadır. Tekrar bu dünyaya gelme zahmetinden kurtulanlar ise gökler âleminin üzerindeki başka bir âlemde bulunacaklardır.39

Sihler, kişinin fiillerinin gelecek hayattaki durumunu etkileyeceğine (karma) ve ruh göçüne (te-nasüh) inanırlar. Onların cennet ve cehennem anlayışı birçok dinin cennet ve cehennem anlayışından farklıdır. Onlara göre cennet, Tanrı’nın mutlak hakikati ve sevgisinde fena (yok) olmaktır. Cehennem ise bu değerden mahrum kalmaktır.40

Şintoizmde ruhun ölümden sonra yaşamaya devam ettiğine inanılır. Onlara göre öldükten sonra kişinin ruhu tanrıya dönüşür. Bu dinde ahiret inancına rastlanmaz.

3.1. Hesap Verme

İslamiyete göre Allah, insanların yaptıkları her şeyden haberdardır ve kıyamet koptuktan sonra onla-rı hesaba çekecektir. Hesap sonunda iyiler mükâfatlandırılacak, kötüler ise cezalandırılacaktır. Konuyla ilgili bir ayette şöyle buyrulur: “Şüphesiz onların dönüşü sadece bizedir. Sonra onların sorguya çekilmesi de sadece bize aittir.”41 Diğer bir ayette bu konu şöyle ifade edilmiştir: “Biz, kıyamet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş) bir hardal tanesi kadar dahi olsa onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gören olarak biz (herkese) yeteriz.”42

Tevrat’da net bir bilgi bulunmadığı için bazı Yahudi mezhepleri ahirete inanmamaktadır. Hristiyan-lıkta ise hesap verme biraz farklıdır. Hristiyanlarda imanın üçüncü esası, Hz. İsa’nın insanları hesaba çekmesiyle ilgilidir. Onların inancına göre oğul İsa’yı sağına oturtan baba, kıyamet gününde insanları hesaba çekmek üzere yetkisini ona verecektir.43

3.2. Ceza ve Mükâfat

İslam’a göre insanlar dünyada işledikleri ameller doğrultusunda ahiret âleminde hesaba çeki-lecektir. Kıyamet koptuktan sonra mahşer hayatı başlayacak ve Allah adaletli bir hesaptan sonra insanları iman ve amelleri doğrultusunda cennet veya cehenneme koyacaktır. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn suresinin 102 ve 103. ayetlerinde şöyle buyrulur: “Artık kimlerin (sevap) tartıları ağır basarsa işte bunlar kurtuluşa erenlerdir. Kimlerin de tartıları hafif gelirse artık bunlar da ken-dilerine yazık etmişlerdir; (çünkü onlar) ebedî cehennemdedirler.”

Yahudiliğin kutsal kitabı Tevrat’ta ahirete imanla ilgili kesin bir emir bulunmamakla birlikte Yahudi din adamlarına göre ahirete inanmayan kâfir olur ve ebedî cehennemde kalır. Bu dünyada iyi ameller işleyerek ölen ise cennete gider. Dinî inanç esaslarını inkâr etmediği hâlde günahkâr olarak ölen ise cehenneme girer ve burada en fazla on iki ay kalır. Bu anlayışa Kur’an-ı Kerim’de şöyle değinilmiştir. “…Bize ateş, sadece belirli günlerde dokunacaktır…”44

39 Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s.110.40 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 377, 378.41 Gâşiye suresi, 25, 26. ayetler.42 Enbiyâ suresi, 47. ayet.43 Efesoslulara Mektup 1/21, 22. 44 Âl-i İmrân suresi, 24. ayet.

108

5.ÜNİTE

Hristiyanların ahiret anlayışına göre kişi, dünyadaki amellerinin karşılığını ölür ölmez görmeye başlar. İyi insan mezarda rahat ederken kötü olan ise azap çeker.45 Kıyamet sonrasında ise iyiler son-suza kadar cennette kalmayı hak ederler.46 Asıl büyük ödülü elde edenler ise cennette Allah’ı görürler.47 Kötü insanlar ise şeytan ve yandaşları için hazırlanan cehennemde sonsuza kadar kalacaklardır.48

3.3. Ahiret İnancının Yaptırım Gücü

Dinlerin çoğunda ahiret âlemi sonsuzluğu ifade eder. İnsanların bu sonsuz hayatta mutlu veya mutsuz olması, dünya hayatındaki eylem-lerle ilişkilendirilir.

İslam dini, güzel eylemlerde bulunmak-la Allah’a ve ahirete iman arasında kopmaz bir ilişki kurar. Bir ayette konuyla ilgili olarak Rabb’imiz, “Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten sakın-dırırlar; hayırlı işlerde koşuşurlar. İşte bun-lar iyi insanlardandır.”49 buyurarak Allah’a ve ahirete inananların güzel fiillerde bulunurken kötü davranışlardan uzak durduklarını ifade etmektedir. Bir başka ayette ise bu konuya şöyle değinil-miştir: “Kim de ahireti diler ve bir mümin olarak ona yaraşır bir çaba ile çalışırsa işte bunların çalışmaları makbuldür.”50

Ahirete inananlar, geçici dünya hayatındaki davranışlarının ahiretteki konumlarını belirleyeceği fik-rini benimserler. Dolayısıyla bütün dinlerin mensupları dinlerine gönülden bağlanarak güzel ahlaklı olmaya büyük önem verirler. Ahiret inancı onları yalan, hırsızlık, zina, zulüm vb. davranışlardan uzak tutar. İnanan insanlar üzerinde bu inancın yansımaları görülür. Ahiret inancı olmayan veya zayıf olan kimseler, hukuki yaptırıma uğramayacaklarını anladıklarında pek çok yanlış davranışlar ortaya koyar-lar. Oysa ahiret inancı sağlam olan insanlar, kendilerini kimsenin görmediği yerlerde dahi yanlış dav-ranışlar sergilemezler. Çünkü onlar, her şeyi gören ve fiilleri doğrultusunda insanları hesaba çekecek yaratıcıyı devamlı akıllarında ve kalplerinde bulundururlar.

4. Mehdi-Mesih İnancı

Mehdi ve Mesih kavramları, ahir zamanda ortaya çıkıp insanları içinde bulundukları olumsuz du-rumlardan kurtaracak veya bozulmuş olan dinleri düzeltecek kurtarıcılar için kullanılan kavramlardır. Mehdi ve Mesih tasavvuru hemen hemen tüm dinlerde bulunmaktadır. Yapılan araştırmalarda insan-ların bir kurtarıcı beklemelerinin temelinde psikolojik, sosyolojik, dinî ve siyasi etkenlerin bulunduğu ortaya çıkmıştır.

45 Luka, 16/19-31.46 Matta 25/46.47 Matta 5/8.48 Markos 3/29.49 Âl-i İmrân suresi, 114. ayet.50 İsrâ suresi, 19. ayet.

“Şüphesiz ki, ahirete inan-mayanların işlerini kendile-rine süslü gösterdik; o yüz-den bocalar dururlar.”

(Neml suresi, 4. ayet.) Yukarıdaki ayeti, ahirete imanın insanın

eylemleri üzerindeki yaptırımı açısından yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

109

DİNLERDE İNANÇ

Yahudiler beklenen kurtarıcıya Mesih is-mini vermişlerdir. Onların iman esaslarından biri de ahir zamanda bir Mesih’in gelmesi-dir.

Hristiyanlık, Mesih inancı üzerine kurul-muş bir dindir. Hristiyanlar Yahudilerin bek-lediği Mesih’in, Hz. İsa olduğuna inanırlar.

İslam’ın iman esasları arasında mehdi ve Mesih inancı yoktur. Kur’an’da mehdi veya Mesih’in geleceği konusunda ayet bu-lunmamaktadır. Bazı hadislerde mehdi keli-mesi kullanılmakla birlikte en önemli hadis âlimlerinden Buhari ve Müslim mehdi konu-sundaki rivayetleri kitaplarına almamışlardır.

Müslümanlar da diğer dinlerde olduğu gibi bir mehdi beklentisi içinde olmuşlardır. Onlara göre Müslümanları birleştirecek, bo-zulmuş din anlayışını yeniden ihya edecek, İslam düşmanlarını yok edecek bir mehdi ge-lecektir. Bu inancı kabul edenlere göre meh-di, Hz. Muhammed’in soyundan gelecek ve onun ismini taşıyacaktır. Bu nedenle zaman içinde İslam coğrafyasında pek çok kişi meh-di olduğunu iddia etmiştir. Şiilerde mehdi inancı çok önemlidir. Onların inancına göre bir mehdi olan on ikinci imam ölmemiştir. Bir gün geri dönerek Müslümanların başına geçecektir. Müslümanlardan bir kısmı, Hz. İsa’nın, kıyametten önce yeryüzüne inerek Hz. Muhammed’in getirdiği din ile insanları belli bir zaman yöneteceğine ve daha sonra kıyametin kopacağına inanmaktadır.

Mehdi kelimesi Arapçadan tü-remiştir. Kelimenin kökü “heda” olup sözlükte, ‘birine yol göster-mek, birini doğru yola veya inanca

sevk etmek” anlamlarında kullanılır. Meh-dinin terim anlamı ise ahir zamanda, Allah tarafından gönderileceğine ve Müslüman bir dünya imparatorluğu kuracağına inanılan bir şahıstır. Bu şahıs bozulmuş dini aslına dön-dürecek ve Müslümanları zulümden kurtara-caktır.

(Ekrem Sarıkçıoğlu, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, s. 15,16.)

BİLGİ KUTUSU

Müslümanlar arasında ilk defa mehdilik anlayışı niçin Emeviler Dönemi’nde ortaya çıkmıştır?

YORUMLAYALIM

Mesih İsa’nın gelişini gösteren temsilî bir resim

110

5.ÜNİTE

5. Kutsal Kitap İnancı

İlkel dinler hariç bütün dinlerde kutsal kitap anlayışı vardır. Dinlerin en önemli unsuru olan kutsal kitaplar, dinlerin temelini, her tür dinî anlayış ve uygulamada çıkış noktasını oluşturur. Dinlerin bü-yük çoğunluğunda tanrı sözü sayılan kutsal kitaplar, inananlarca kutsal bir konuma sahiptir. İnsanlar bu kitaplara inanır ve hayatlarını şekillendirirken bu kitaplardan büyük oranda faydalanırlar. Bununla birlikte kutsal kitap inancı bütün dinlerde aynı değildir. Yahudiler sadece kendi kitaplarını kabul eder-ler. Hristiyanlar, kendi kutsal kitapları yanında Yahudilerin kitaplarını da benimserler. Onun nesholdu-ğuna inanırlar; fakat Kur’an’ı kabul etmezler. Müslümanlar Kur’an’la birlikte Yahudi ve Hristiyanla-rın kitaplarını da kabul ederler. Ancak bu kitapların daha sonraları tahrif edildiğine inanırlar.51

5.1. Dinlerde Kutsal Kitaplar ve Kaynakları

Yahudiliğin kutsal kitapları, yazılı ve sözlü olmak üzere iki kısma ayrılır. Yazılı kutsal kitap-lar, Türkçede Ahdi Atik olarak bilinen Tanah’tır. Tanah; Tora (Tevrat), Nevim (Peygamberler) ve Ketuvim (Kitaplar) bölümlerinden oluşmakta-dır. Bu kitaplardan Tora’nın Hz. Musa’ya veril-diği kabul edilir. Tevrat’ta, âlemin yaratılışından Hz. Musa’nın vefatına kadar meydana gelen olaylar ve Tanrı’nın Hz. Musa’ya gönderdiği dinî kanunlar bulunur. Tanah’ın diğer iki bölümü olan Peygamberler ve Kitaplarda, Hz. Musa’dan sonraki olaylar ile diğer İsrailoğullarına indirilen vahiyler bulunmaktadır.52 Hz. Davut’a atfedilen Mezmurlar (Zebur) ise Kitaplar bölümünde geçmektedir.

Yahudi hahamlarının nesilden nesile aktardıkları sözlü rivayetlerin bütününe Talmut denir. Talmut iki kitabın teşekkülünden meydana gelmiştir. Bunlar Mişna ve Mişna’nın yorumu olan Gemera’dır. İlk dönemlerde yazılı olmayan bu eserler, kaybolmalarının engellenmesi için miladi 2. yy’dan sonra yazılı hâle getirilmiştir. Tüm bu kitapların oluşumundan meydana gelen Talmut bir anlamda Tanah’ın tefsiridir.53

51 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s.79.52 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s.80.53 Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, s.799.

Dört İncilMattaMarkosLukaYuhanna

Resullerin İşleri

Havarilerin yirmi bir mektubu

Vahiy

YENİ AHİT

Yahudilik ve Hristiyanlıkta ahir zaman kurtarıcısına, yani mehdiye Mesih ismi verilir. Mesih kelimesi, İbranice maşiah ve Aramca meşiha olup Arapçada Mesih olarak kullanılmıştır. Bu kelimenin Avrupa dillerinde karşılığı maşiahın Yunanca

karşılığı olan ‘christos’(kristo) kelimesidir. Kelime, yağ sürülmüş, mesh edilmiş, temizlenmiş anlamlarına gelir. Başlangıçta bu kelime, İsrailoğullarının kralları için kullanılırken zamanla rahipleri de içine almıştır. Bu kullanımın nedeni, kralların tahta geçerken ve rahiplerin de ta-yinlerinde kutsal yağ ile mesh edilmeleridir. Kutsal yağlanma ile kişilerin kutsal bir güç kazan-dığına inanılıyordu.

(Ekrem Sarıkçıoğlu, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, s. 15.)

NOT EDELİM

111

DİNLERDE İNANÇ

Hristiyanların kutsal kitabı, Ahdi Atik ve Yeni Ahit’ten oluşur. Bu iki kitap Kitab-ı Mukaddes diye de anılır. Ahdi Atik, Yahudi-lerin kutsal kitabı olan Tanah’tır. Hristiyanlar Tanah’ı kutsal kitap olarak kabul ederler. Fakat Yeni Ahit’le birlikte onun hükmünün nesholdu-ğu görüşünü benimserler.54

Hristiyan inancına göre Hz. İsa, tanrı kela-mının cisme bürünmüş şekli olup bir peygam-ber değildir. Hz. İsa’nın yaptıkları ve söyledik-leri, ilk önce Hz. İsa’nın arkadaşları tarafından hafızalarda tutulmuş, sonraki nesillere de sözlü olarak aktarılmıştır. Daha sonra bunlar yazıl-maya başlanmıştır. Bu aşamada yüzlerce İncil nüshası ortaya çıkmıştır. Kutsal ruhun yönetimindeki din adamları topluluğu, dört İncil’in de içinde bulunduğu yirmi yedi İncil’i kabul ederek bunların lafız olarak değil, mana olarak vahiy kaynaklı olduğunu benimsemişlerdir. Diğer İncil nüshalarını ise imha etmişlerdir.

Hristiyanlara göre mevcut İnciller arasında da birbirini tutmayan ifadelerin bulunması normal-dir. Çünkü bu İncillerdeki ifadeler, Hz. İsa’ya vahyedilmiş değildir. Bunlar, kutsal ruh denetiminde bulunan kişiler tarafından yazılmıştır. Her İncil yazarı, kendi gördüklerini ve duyduklarını yazmıştır. Dolayısıyla İnciller arasında birtakım farklılıkların olması doğaldır.

İslam’a göre aslı bozulmamış tek ilahî kitap Kur’an’dır. Bu kitap Hz. Muhammed’e (610- 632) yıl-ları arasında nazil olmuştur. Kur’an ayetleri bizzat Peygamberimiz zamanında yazılı ve sözlü olarak korunmuş ve bu ayetler Peygamberimizden sonra Hz. Ebu Bekir Dönemi’nde kitap hâline getirilmiştir. Hz. Osman zamanında çoğaltılan Kur’an nüshaları günümüze kadar hiç değişmeden gelmiştir. Kur’an dışında hiçbir kitap orjinalliğini tamamen koruyarak günümüze kadar gelememiştir. Kur’an, kendin-den önceki kitapları doğrulayan ve onları tamamlayan son ilahî kitaptır.55 Allah, Kur’an-ı Kerim’de insanların ihtiyaç duyacağı konulara yer vermiş ve bütün insanlar için onu yegâne uyulacak kitap olarak kabul etmiştir. Dolayısıyla zaman ve mekânla sınırlı olmaksızın Kur’an herkese gönderilmiş ilahî bir kitaptır.

5.2. Kutsal Kitapların Dinlerdeki Yeri ve Otoritesi

Kutsal kitapların dinlerdeki yeri ve otorite-si, her dinde aynı değildir. Bazı dinlerde kutsal kitaplar, ibadet ve ayinlerde dua kitabı olarak kullanılır. Yahudilerin Tanah’ı, Hristiyanların Kitab-ı Mukaddes’i, Müslümanların Kur’an-ı Kerim’i buna örnek veri lebilir. Dinî esasların yorumlanması ve uygulanmasında ise genel-likle tefsir niteliğindeki diğer kitaplara başvu-rulur. Çünkü geleneksel anlayışa göre herkes, birinci dereceden kutsal kitapları anlayıp yorumlaya-maz.

54 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s.81.55 Bakara suresi, 97. ayet.

Kur’an-ı Kerim

İslam’da din bilginleri-nin görüşlerinin mukad-des olarak görülmemesi-

nin önemi üzerinde beyin fırtınası yapınız.

BEYİN FIRTINASI

112

5.ÜNİTE

Yahudi geleneğine göre yazılı kutsal kitap Tanah’ı okuyup yorumlamak herkesin işi değildir. Bu, özel tefsircilerin işidir. Bundan dolayı, tarih içinde sözlü kutsal metinlerden olan Talmut ön plana çık-mış ve dinî kuralları öğrenmek isteyenlerin Talmut’a başvurması öğütlen miştir. Bu nedenle, Talmut’un otoritesini tanıyan Yahudiler, dinî nas kaynağı olarak Talmut’a başvururlar. Talmut’un otoritesini kabul etmeyenleri küfür işlemiş sayarlar. Günümüzdeki Ortodoks Yahudiler bu anlayıştadır. Diğer Yahudi mezheplerine bağlı olanların hepsi bu görüşü benimsemez.

Kitab-ı Mukaddes’in Hristiyanlıktaki yeri ve önemi Hristiyan mezheplerine göre farklılık gösterir. Katolik mezhebine bağlı olanlar, Kitab-ı Mukaddes’i Hristiyanlıkta tek otorite olarak kabul etmezler. Onlar, kilise babaları adını verdikleri din bilginlerinin yorumlarını esas alırlar. Kitab-ı Mukaddes’i bu yorumlara göre anlarlar. Bu bakımdan Katolik mezhebinde kilise geleneği de denilen dinî gelenek Kitab-ı Mukaddes’ten önce gelir. Buna karşılık Protestan mezhebinde sadece Kitab-ı Mukaddes esas alınır. Kilise babalarının yorumlarına ve kilise geleneğine itibar edilmez.

İslam dininde Kur’an-ı Kerim temel kaynaktır. İslam’ın inanç, ibadet ve ahlak esasları Kur’an-ı Kerim’e dayanır. İslam dini Kur’an’ı her Müslüman’ın anlayarak okumasını ister. Ancak İslam bil-ginlerine göre Kur’an-ı Kerim’in kendine has üslubundan dolayı Kur’an’ın anlaşılması ve yorum-lanması her zaman kolay olmaz. Hadisler, bu esasların yorumlanmasında ve uygulanmasında Müslü-manlara yol gösterir. Bu bakımdan hadisler, İslam di ninde ikinci temel kaynağı oluşturur. Bunun ya-nında Kur’an-ı Kerim’i tam olarak anlayabilmek için tefsir ve fıkıh usulü bilginlerinin tespitlerinden de yararlanılır. İslam’da Kur’an yegâne mukaddes kaynaktır. İslam âlimlerinin eserleri, aydınlatıcı olmakla beraber Yahudilik ve özellikle Hristiyanlarda olduğu gibi mukaddeslik taşımaz.

Hindularda dinî inancın kaynağını Sruti denilen kutsal metinler oluşturmakla birlikte, halk ara-sında daha çok Smriti metinler yaygındır. Özellikle destan niteliğindeki Mahabbarata ve Rama yana isimli kitaplar Hindular tarafından geniş kabul görmektedir.56

56 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 82-83.

DİNLER KUTSAL KİTAPLARI KAYNAKLARIYAHUDİLİK Tevrat Aslı itibarı ile vahye dayanır.HRİSTİYANLIK İnciller Aslı itibarı ile vahye dayanır.İSLAM Kur’an-ı Kerim Vahye dayanır ve ilk şekli ile muhafaza edilmiştir.

HİNDUİZM Vedalar, Upanişatlar ve Bhagavat Gita

Kutsal kitapların kaynakları Şruti (Vahiy) ve Smriti (Gelenek) olmak üzere iki ana gruba ayrılır.

BUDİZM Tripitaka (Üç Sepet) Gautama Buda’nın fikirlerini esas alır.SİHİZM Adi-Grant Kabir, Ekber, Nanak’ın görüşlerine dayanır.CAYNİZM “Agama” ve “Siddhanta”

(Ganipidaka)Mahavira’nın vaazlarına dayanır.

KONFÜÇYANİZM “Beş klasik” (Wou-King)-“Dört Kitap” (Se chou)

Konfüçyüs’ün fikirlerini esas alır.

TAOİZM Tao Te King Lao-Tzu’nun öğretilerine dayanır.ŞİNTOİZM Kojiki ve Nihongi isminde

tarihî metinlerKojiki imparatorun emri ile yazılmıştır. Nihongi ise bu kitabın yorumudur.

ZERDÜŞTLÜK Gatalar-Avesta Zerdüşt’ün fikirlerine dayanır.

KUTSAL KİTAPLAR VE KAYNAKLARI

113

DİNLERDE İNANÇ

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİMA-Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Hristiyanlığın tanrı inancını açıklayınız. 2. İslam’ın Allah inancı ile diğer ilahî dinleri karşılaştırınız. 3. Ahirete imanın, fert ve toplum açısından önemini değerlendiriniz. 4. Mehdi ve Mesih inancının kökeni hakkındaki görüşleri söyleyiniz.

B- Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdaki dinlerden hangisi Hinduizm ve Budizmin senteziyle oluşmuştur? A) Zerdüştlük B) Şintoizm C) Taoizm D) Sihizm E) Konfüçyanizm

2. Aşağıdaki dinlerden hangisi ahiret inancına sahip değildir? A) Yahudilik B) Hristiyanlık C) Zerdüştlük D) Budizm E) Şintoizm

3. Avesta adlı kutsal kitap aşağıdaki dinlerden hangisine aittir? A) Zerdüştlük B) Şintoizm C) Sihizm D) Taoizm E) Şamanizm

4. Müslümanlar arasında mehdi anlayışı ilk defa ne zaman ortaya çıkmıştır? A) Dört Halife Dönemi’nde B) Emeviler Dönemi’nde C) Abbasiler Dönemi’nde D) Selçuklular Dönemi’nde E) Osmanlılar Dönemi’nde

C- Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parentez içindeki uygun kelimelerle doldurunuz.(Musa bin Meymun, Hristiyanlık, Taoizm, Budizm, nirvana.)1. Yahudilerin iman esaslarını………………………………adlı kişi belirlemiştir.2. ………………………..inancına göre Hz. İsa, kıyametten önce, Tanrı’nın kendine verdiği yetkiyle yeryüzüne inecek ve insanlar hakkında ahiretle ilgili hüküm verecektir.3. ……………………… , dünya ve ahiret dengesini sağlayan tek dindir.4. Hinduizm ve Budizmde nihai hedef tenasüh zincirinden kurtularak …………….ulaşmaktır.


1. (…)Yahudiliğe göre en büyük peygamber Hz. Musa’dır.

2. (…) Hristiyanlığın kutsal kitapları Hz. İsa zamanında yazılmıştır.

3. (…) Şintoizmde ahiret inancı yoktur.

4. (…) İslam, tenasüh inancını kabul etmez.

114

6.ÜNİTE

DİNLERDE İBADET VE İBADET YERLERİ

6.ÜNİTE


1. Dinlerde ibadetin önemini araştırınız.2. Çevrenizde bulunan farklı dinlere ait ibadet mekânlarını ziyaret ederek bilgi edininiz.3. Oruç ibadetinin kişinin ruh yapısı üzerinde ne gibi etkiler yaptığını

araştırınız.4. Zekât ve sadakanın toplumsal dayanışmayı nasıl etkilediğini

araştırınız.5. İslam’da ibadet kavramının kapsamını araştırınız.6. İlahî ve beşerî dinlerde ibadet kavramının olması bizi hangi sonuca

götürür? Araştırınız.

115


1. Dinlerde İbadet

Din, akıl sahiplerini kendi iradeleriyle kurtuluşa sevk eden bir değerler bütünüdür. Din kavramı iman ve uygulamadan oluşan bir bütündür. İbadetler, dinin pratiğe yansıyan boyutudur. Bugün yer-yüzünde yaşayan pek çok din bulunmaktadır. Bu din ler deki ibadetler, şekil bakımından farklı olsa da nitelik, amaç ve anlam bakımından birbirine yakındır.

Her dinin bir de ibadet boyutu vardır. Dolayısıyla din ve ibadet kavramları insanlık tarihi kadar es-kidir. İbadet; tevazu göstermek, itaat ve kulluk etmek anlamlarına gelir. Terim olarak ibadet ise kulun, “Allah’ın razı olacağı işleri yapması”dır. Diğer bir tarife göre “saygının en ileri derecesi” dir.1

İslam’da Allah’ın rızasını kazanmak için yapılan her iyi ve doğru davranış ibadet sayılmıştır. Allah, insanın yaratılış amacının kulluk etmek olduğunu Kur’an-ı Kerim’de şöyle açıklamıştır: “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”2 Yahudilikte ibadet kelimesinin karşılı-ğı avodahtır. Avodah Elohim, yani Rab Yahova’ya kulluk, Tevrat’ta şöyle emredilmiştir. “Allah’ınız Rabb’in ardınca yürüyeceksiniz, ondan korkacaksınız, onun emirlerini tutacaksınız ve ona kulluk edeceksiniz…”3

Hristiyanlıkta ibadetler, sakramentler diye ifade edilir. Diğer dinlerin de ibadeti karşılayan kavram-ları vardır. Onlar da kendilerince yüce varlığa kulluk ederler ve saygılarını sunarlar.

1.1. Dua ve Namaz

Sözlükte “çağırmak, seslenmek, istemek ve yardım talep etmek” anlamlarına gelen dua, bütün dinlerde insanın bütün benliğiyle kutsala yönele-rek maddi ve manevi isteklerini ona arz etmesidir. Dua, kul ile kutsal varlık arasında bir diyalog an-lamı taşır.

İslam’a göre dua, doğrudan Allah’a yapılır ve araya herhangi bir aracı konulmaz. Kur’an-ı Kerim’de bir ayette Allah’ın kullarına çok ya-kın olduğu şöyle belirtilmiştir: “Kullarım, beni senden sorarlarsa (bilsinler ki) gerçekten ben (onlara çok) yakınım. Bana dua edince dua

1 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 19, s. 233.2 Zâriyât suresi, 56. ayet.3 Kitab-ı Mukaddes, Tesniye, 13/4

DİNLERDE BENZER İBADETLER

Oruç Hac Sadaka KurbanDua ve Namaz Kutsal Gün ve Geceler

116

6.ÜNİTE

edenin duasına cevap veririm (kabul ede-rim). O hâlde, doğru yolu bulmaları için benim davetime uysunlar, bana iman etsinler.”4 Hz. Peygamber ise, “Dua ibade-tin özüdür”5 diyerek duanın önemine işaret etmiştir.

Yahudilikte sinagogda yapılan ibadetler duadan ibarettir. Hristiyanlıkta ise dua, İsa merkezli olmak üzere Tanrı (Peder) ve kut-sal ruhu anmakla yapılır.6

Namaz (salat), sözlükte, dua, istiğfar ve övgü anlamlarına gelir. Dinî bir kavram ola-rak namaz, İslam’ın beş esasından biridir.

4 Bakara suresi, 186. ayet. 5 Tirmizi, Deavat, 1.6 Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 479-481.

“…Rabb’imiz! Bize dünyada da iyilik ver, ahi-rette de iyilik ver ve bizi ateş azabından koru.”

(Bakara suresi 201. ayet.) “İşittik ve itaat ettik. Ey Rabb’imiz! Senden

bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sanadır.” “Ey Rabb’imiz! Unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma! Ey Rabb’imiz! Bize, bizden öncekilere yüklediğin gibi ağır yük yükleme. Ey Rabb’imiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme! Bizi affet, bizi bağış-la, bize acı! Sen bizim Mevlamızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et.” (Bakara suresi, 285 ve 286. ayetler.)

“Rabb’im! Beni namaza devam eden bir kimse eyle. Soyumdan gelenleri de namaz kılan-lardan eyle. Rabb’imiz! Duamı kabul eyle. “Rabb’imiz! Hesap görülecek günde, beni, ana babamı ve inananları bağışla.”

(İbrahim suresi, 40-41. ayetler.)

“Rabb’iniz buyurur ki: Bana dua edin, duanızı kabul edeyim!...”

(Mü’min suresi, 60. ayet.)

“(Ey Muhammed) “De ki: Duanız olmasa, Rabb’im size ne diye değer versin? …”

(Furkân suresi, 77. ayet.)

“Allah’ım! Sen affedicisin, affetmeyi seversin, beni de affet.”(Tirmizi, Deavat, 84.)

BİLGİ KUTUSU

Alaattin Camii (Konya)

117


Namazda, her türlü zikir ve tesbih vardır. Beden, akıl ve kalp ile kılınan namaz insanı fe-nalıklardan korur. Kur’an, bu hususu şöyle ifa-de eder:

ɂĆȾĊȺĆǩ Ćǥ ĆɎ ƋȎȱǟ ƋȷĈǙ Ćǥ ĆɎ ƋȎȱǟ ĊȴĈȩĆǕ Ćȿ ĈǡǠĆǪ ĈȮĊȱǟ ĊȸĈȵ ĆȬĊɆĆȱĈǙ ĆɄ ĈǵȿćǕ ǠĆȵ ćȰĊǩُأ ĆȷɀćȞĆȺ ĊȎĆǩ ǠĆȵ ćȴĆȲĊȞĆɅ ćƋǃǟĆȿ ćȀĆǤ ĊȭĆǕ ĈƋǃǟ ćȀ Ċȭ ĈǾĆȱ Ćȿ ĈȀ ĆȮĊȺ ćȶĊȱǟ Ćȿ ĈǒǠ ĆȊ ĊǶĆȦĊȱǟ ĊȸĆȝ

“(Ey Muhammed!) Kitaptan sana vahyolu-nanı oku, namazı da dosdoğru kıl. Çünkü na-maz, insanı hayâsızlıktan ve kötülükten alıkor. Allah’ı anmak (olan namaz) elbette en büyük ibadettir. Allah, yaptıklarınızı biliyor.”7

Kur’an-ı Kerim, Allah’ın diğer peygamberlere ve onların ümmetlerine namazı emrettiğini birçok ayette haber vermiştir.

İsrailoğullarına namaz emredilmiştir. Ancak mevcut Yahudi ve Hristiyan kaynaklarında açık bir namaz emri yoktur. Onların ibadetleri dua ve ayin şeklindedir.

Yahudilikte Kudüs’e dönülerek ayakta ya-pılan ibadette (amida) kıyama benzer bir duruş ve rükûya yakın bir hareket olmakla beraber İslam’daki namazın yerini tutmaz.

Yahudilikte sabah, öğle ve akşam yapılan günlük, cumartesi günleri sinagogda yapılan haftalık ve Yom-Kippur (tövbe günleri) da yapılan yıllık ibadetler vardır.

Yahudilikte ibadet ferdî olarak ve cemaatle yapılır. Ferdî ibadetler evde toplu ibadetler ise si-nagoglarda yapılır. Sinagog’da (havra) yapılan toplu ibadet, on iki yaşını geçmiş en az on kişi ile yapılır. Kadınlar erkeklerden ayrı bir mekânda başları örtülü olarak sadece ibadeti izlerler. İbadetler-den önce abdest benzeri bir uygulama (Takdis edilmiş suya el daldırıp bileklere kadar el yıkamak) vardır. Kippur Günü’nde tüm vücut yıkanır ve güzel elbiseler giyilir. Ayrıca toprakla teyemmüm de yaparlar.8

Yahudilikte ibadet dili genellikle İbranicedir. Bununla beraber Aramice de kullanılır. İbadetin özünü ise Tevrat tomarlarının açılıp okunması oluşturur. İnanç esaslarını kapsayan şema duası okunurken ayağa kalkılır.

Haftalık şabat (cumartesi) Tanrı’nın kâinatı yarattıktan sonra dinlendiği günü ifade eder. Nitekim Tevrat’ta bu husus şöyle ifade edilir:

7 Ankebût suresi, 45. ayet.8 Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 479.

“ …Çünkü namaz, müminler üzerinde vakitleri belirlenmiş bir farzdır.”

(Nisâ suresi, 103. ayet.)

“İlk sorgu namazla başlayacaktır.” (Ebu Davut, Salat, 145.)

BİLGİ KUTUSU

Kur’an-ı Kerim’denamaz vakitlerinden bahse-den ayetleri araştırınız.

ARAŞTIRALIM

Ulu Cami (Bursa)

118

6.ÜNİTE

“Şimdi siz şöyle dua edin: Ey göklerde olan babamız! İsmin mukaddes olsun, melekutun gel-sin; gökte olduğu gibi yerde de

senin iraden olsun. Günlük ekmeğimizi bu-gün ver...Bizi iğvaya götürme.”

(Matta, 6/ 9-13.)

BİLGİ KUTUSU

İbadet eden Budist rahipler

“ Ve Rab Allah yedinci günü mübarek kıldı ve onu takdis etti; çünkü Allah yaratıp yaptığı bütün işten o günde istirahat etti.”9 Ortodoks Yahudiler o gün ateş yakmaz, elektrikli ve ateşli aletler kullan-maz. O günü, tatil ve ibadetle geçirirler, herhangi bir iş yapmazlar.10

Hristiyanlıkta Hz. İsa tarafından ayin ve dua telkin edilmiş; ancak kesin bir ibadet şekli belirtil-memiştir. 325 İznik Konsülü’nde kabul edilen dua ve ayinler de zamanla Protestan mezhebi tarafından değiştirilmiştir. Bununla beraber ayinlerde şu ortak yönler vardır:

- Tanrı ibadetin tek kaynağıdır. (Vaftiz olmak ve Tanrı’ya yönelmek.)

- İbadetin gayesi Tanrı’da birleşmektir.

- İbadet, hayatı değiştirici olmalıdır. Ruh, manevi dünyaya yönelmelidir.

- Kurtuluş ancak kutsal ruhun öncülüğünde olur.

Hristiyanlıkta günlük dua ve ibadetler genel-de kilisede ve papazın yönetiminde yapılır. Çün-kü papaz, dua ve ibadetlerin kabulü için aracıdır. İbadetlerde Yeni Ahit’ten ve Eski Ahit’in özellikle mezmurlar kısmından bölümler ve ilahiler okunur. Hristiyanlıkta haftalık ayin ve dua ibadeti, pazar günleri yapılır. Haftalık ibadetin cema atle yapıl-ması gerektiği için pazar günü kiliseye gitmek çok önemlidir. Çünkü bugün, Hristiyanlıkta en önemli ibadet olarak görülen evharistiya ayini icra edilir. İsa’nın hava-rileriyle yediği yemeğin anısına yapılan bu ayinde kutsal kitaptan pasajlar okunur, ilahiler söylenir, vaaz ve dualar edilir. Günah itirafı, kuvvetlendirme, nikah ve son yağla-ma gibi ayinler Hristiyanlığın belli başlı dinî törenlerin-dendir. Ayrıca noel, paskalya ve haç yortusu gibi kilisede yıllık olarak yapılan ayinler de vardır.11

Hinduizmde ibadet tanrıların heykellerinin önünde yapılır. Herkes kendi tanrısının putuna ibadet ettiği için vakti ve şekli düzenli olan bir ibadeti yoktur. Hindula-

9 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin, 2/2-3.10 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 240.11 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 85.

Tevrat okuyan bir Yahudi

119


rın evlerinde tanrı heykellerinin bulunduğu bir köşe vardır. Burada putlara saygı gösterilir, onların bakım ve temizliği yapılır.12

Budizmde de ibadet, bu dinin kurucusu Buda’nın heykellerine tapınma şeklinde gerçekleştirilir. Kişi, Buda heykelinin önünde diz çökerek ellerini yüzünün hizasında ve avuç içleri yan yana gelecek şekilde birleştirir.

Caynistlerin de ibadetlerinde her şey rahip ve rahibelere bağlıdır. Önceleri gezgin olan zahit ra-hipler büyük manastırlar yaparak buralara yerleştiler. Bunlar, kutsal metin ve ilahiler okuyarak ruh ve bedenlerini terbiye ederler.

Sihler tek tanrıya ibadet ederler. Adi- Grant adlı kutsal kitaplarından bazı dualar okurlar. Onların ibadeti çok basittir. Altın Mabet’ in havuzunda ibadet maksadıyla yıkanırlar. Ve kutsal kitaptan bö-lümler okurlar.

Konfüçyanizmde ibadet, Konfüçyüs’ün Tien diye adlandırdığı yüce tanrı ve diğer ruhanilere ta-pınmak, onlara dua etmek ve kurban sunmaktan ibarettir. Çin genelinde yaygın olan atalara saygı ibadet sayılır.

Taoizmde ibadetler yüce tanrı kabul edilen Shang-Ti’ye yapılır. Taoizmde ruhun ölümsüzlüğüne ve iyilerin Tao ile birleşerek bu dünyada mutluluğa ulaşacağına inanılır. Taoizmdeki manastır ve rahiplik anlayışı sonradan benimsenmiştir.

Zerdüştlükte ibadet tek tanrıya yapılır. Bu dine inanan kişi, mabede girmeden önce ellerini ve ayaklarını yıkar. Mabede girerken ayakkabı larını çıkarır ve günahlarının bağışlanması nı diler. Ma-bette rahip aracılığıyla kutsal ateşin külleri alınır. Kut sal metinlerden bazı parçalar okunarak dua edilir ve ateşe sırt çevrilme den geriye doğru gidilerek kapıdan çıkı lır. Zerdüştlükte rahipler sınıfı dışındakiler için iba detin vakti ve günü yoktur.

12 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 19, s. 236.

İslam dininin temel ibadetlerinden olan namazı, diğer dinlerin ibadetleriyle karşılaştır-dığımızda arada pek çok farkın olduğunu görürüz. İslam’daki namazın düzen ve disiplini diğer dinlerin hiçbirinde yoktur.

Yahudilik hariç diğer dinlerde “tevhit” inancına uygun bir ibadetten bahsedilemez. Bugünkü Yahu-dilik ve Hristiyanlıkta ibadet olarak dua, kutsal metinleri okuma ve çeşitli ayinler vardır.

Tüm dinlerin ibadetlerinde benzer bazı yönler bulunmakla birlikte bunların içeriği birbirinden fark-lıdır. Örneğin Yahudi ve Hristiyanlıkta cemaatle mabetlerde yapılan ayin uygulaması bulunmaktadır. Şekil olarak Süryani Ortodoks kiliselerinde secdeli ibadetler vardır. Ancak Hristiyanların ibadetinin temelinde Mesih İsa’ya tapınma yer almaktadır.

Hinduizm, Budizm ve Çin dinlerinde cemaatle ibadet zorunluluğu yoktur. Hinduizm, Budizm ve Çin dinleri gibi dinlerde ibadet putlara karşı yapılmaktadır. Yeryüzünde İslam’ın namazına tam olarak denk gelen, benzer şart ve rükünleri olan bir ibadet yoktur.

(Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 485.)

NOT EDELİM

120

6.ÜNİTE

Eski Türklerde tek tanrı inancı vardı. Eski Türk dininde düzenli günlük iba detlerin ve ibadethanele-rin bulunduğuna dair açık bilgi yoktur. Ancak Çin kaynak ları, uyun-se diye adlandırdıkları bir ta pınak veya ibadethanenin Türklerde mev cut olduğunu bildirmektedir. Eski Türk lerde ecdat mağaraları, mu-kaddes dağ lar, yersular, hakanın otağı, obalar, abidevi mezarlar, ev veya Türk çadırı önemli dinî me-rasimlerin yapıldığı mekânlar olmuştur. Baş açık, yüz ve eller göğe doğru dönük Tanrı’ya dua edilirdi.Tanrı’ya tapınma, doğuya yönelerek ve diz çökülerek yapılırdı.

1.2. Oruç

Oruç, sözlükte “bir şeyden uzak durmak, bir şeye karşı kendini tutmak” anlamlarına gelir. Arapça karşılığı “savm”dır.13

Kur’an-ı Kerim’den öğrendiğimize göre oruç, bütün milletlere farz kılınmış bir ibadettir.14 Bundan dolayı bugün başta İslam olmak üzere pek çok dinde yer almaktadır. İslam, orucu belirli bir disiplin ve kurala bağlamış, insanların keyfî tasarrufundan çı-karmıştır. İslam’ın oruç anlayışı insan fıtra-tına uygundur. Diğer dinlerde oruç, güneş takvimine göre tutulduğu için sabittir. Ancak İslam’da ay takvimine göre ramazan ayında tutulmaktadır. Bu ay her yıl farklı günlere denk geldiği için Müslümanlar her mevsim-de oruç tutma imkânına sahiptir.

Hinduizm ve Budizm gibi dinlerde de bazı yiyecek ve içeceklerden uzak durma ve perhiz nite li ğin de uygulamalar bulunmaktadır.15 Hin-duizm, Budizm, Caynizm ve Sihizmde perhiz günümüzdeki biçimiyle sadece din adamları sınıfını ilgilendiren bir ibadettir.

Hinduizmde bazı perhizler şunlardır:

Adak perhizleri: Arzu edilen bir işin olması amacıyla peş peşe on beş gün yapılır.•

Yıllık periyodik perhizler: Her ayın birinci ve on beşinci günü yapılır. Tanrı Şiva’ya bağlı •Brahmiler kendi mahalli aylarının on üçüncü günü yirmi dört saatlik bir perhiz uygularlar.

Caynizmde ibadet, din adamları tarafından yapılır. Bu rahipler hayatları boyunca bitkisel besin-lerle beslenirler. Ancak soğan ve sarımsak yemezler. Kuşluk veya zeval vaktinde olmak üzere günde sadece bir öğün yemek yiyebilirler. Dilencilik, manevi arınma aracı olarak kabul edilir. Manastırlarda yaşayan Caynist rahipler bu geleneği yaşatırlar.16 Caynistler arka arkaya kırk gün perhiz yaparlar.17

13 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 33, s. 414.14 Bakara suresi, 183. ayet.15 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Dinler Tarihi, s. 89. 16 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 33, s. 415.17 Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s.489.

121


Sih dininde perhiz, yoga ve keffaret gibi ibadetler yoktur. Onlara göre Tanrı’nın adını anmak ve düşünmek yeterlidir.

Zerdüştlerde bilinen şekilde bir perhiz uygulaması yoktur. Onlarda perhiz yerine fiil, düşünce ve konuşmada hataya düşmemeye dikkat etmek şeklinde bir uygulama vardır.18

1.3. Hac

Hac, İslam’ın beş şartından biri olup hicretin dokuzuncu yılında farz kılınmıştır. Gerekli şartları taşıyan her Müslüman’ın ömründe bir defa hacca git mesi farzdır. Hac mevsimi dışında yapılan ziya-retlere ise umre denir.

Kutsal mekân kavramı ve bu tür yer lerin ziyareti, tarih boyunca bütün inanç larda mevcut ol-muştur. Kutsal mekân ları ziyaretin sebebi o mekânın kutsiyetinin bahşedebileceği maddi, manevi ve ahlâki faydaları elde etmektir. Hac bütün din lerin tarihten günümüze, değişik şekillerde de olsa taşıdığı önemli iba detlerden biridir. Kutsal mekanlar kabileci, millî ve evrensel dinlerin hep sinde ibadet maksadıyla ziyaret edilir.19

1.3.1. Hac Merkezleri

İslam’ın hac merkezi Mekke’dir. Kur’an-ı Kerim’de “Şüphesiz, insan-lar için kurulan ilk ibadetevi, elbette Mekke’de, âlemlere rahmet ve hidayet kaynağı olarak kurulan Kâbe’ dir.”20 ayetiyle Kabe’nin kutsal mabed olduğu vurgulanır. Müslümanlar Kabe’yi tavaf edip Arafat’ta vakfe yaparak hac ibadetini yerine getirir. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’deki

18 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C 33, s. 415.19 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C 14, s. 382.20 Âl-i İmrân suresi, 96. ayet.

DEĞERLENDİRELİM

“Ey iman edenler! Allah’a karşı gel-

mekten sakınmanız için oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı.”

(Bakara suresi 183. ayet.)

“Kim inanarak ve mükâfatını Allah’tan bek-leyerek Ramazan orucunu tutarsa geçmiş günahları bağışlanır.”

(Buhari, Savm, 7.)

“Oruç bir kalkandır.” (Buhari, Savm, 2.)

“Ve oruç tutuğunuz za-man, ikiyüzlüler gibi surat asmayın. Zira onlar oruç tuttuklarını insanlar gör-sün diye surat asarlar.”

(Matta, 6/ 16.)

“Kötülük zincirlerini aç-mak, boyunduruk bağlarını çözmek ve ezilmiş olanla-rı hür olarak salıvermek. Benim seçtiğim oruç bu değil mi? Kendi ekmeğini aç olanla paylaşmak, yurt-suz düşkünleri kendi evine getirmek ve çıplağı görün-ce üstünü örtmek …. değil mi?”

(İşaya, 58/7-8.)

122

6.ÜNİTE

“İnsanlar arasında haccı ilan et ki gerek yaya olarak gerekse nice uzak yoldan gelen yor gun argın develer üzerinde kendilerine ait birtakım yararları yakından görmeleri, Allah’ın kendi-lerine rızık olarak verdiği kur banlık hayvanlar üzerine belli günlerde Al lah’ın ismini anma-ları (kurban kesmele ri) için sana (Kâbe’ye) gelsinler. Artık on dan hem kendiniz yiyin hem de yoksula, fakire yedirin; sonra kirlerini gidersinler, adaklarını yerine getirsinler ve o eski evi tavaf etsinler.”21 ayetinden insanları hac yapmak üze re Mekke’ye davet eden ilk peygamberin İb-rahim olduğu anlaşılmaktadır. Hz. İb rahim, haccın usüllerini tespit ederek Kâbe’nin her yıl ziyaret edilmesini sağlamış ve oğlu Hz. İsmail’i orada bırakıp Fi listin’e dönmüştür. O tarihten sonra ge len peygamberler ve ümmetleri de Kâ be’yi ziyaret etmişlerdir. Araplar, Cahiliye Devrinde ellerini çırpıp ıslık çalarak ve çıplak olarak Kâbe’yi tavaf ederlerdi.

Tevrat, bütün Yahudi erkeklerine yılda üç defa Kudüs’te Yahve’nin huzurunda bu lunmayı emret-miştir. Bunlar Fısıh (Paskalya), Şavuot (Pentekost ) ve Sukkot (Çardaklar) bayramlarıydı.22

Yahudilikteki ziyaret mekânlarını üç grup ta toplamak mümkündür.

1- Kudüs ve çevresinde oluşmuş, tarihî özelliğe sahip ve Kitab-ı Mukaddes’in tarihi içinde orta ya çıkan Ağlama Duvarı gibi mekânlar.

2- Genelde Celile’de bu lunan, Talmut ve Kabala’da adı geçen bil gelerin mezarları. 3- Diaspora (Filistin dı şında Yahudilerin yaşadıkları merkezler.)

21 Hac suresi, 27-29. ayetler.22 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 23/17, 34/23; Kitab’ı Mukaddes, Çıkış, 23/14.

“…Yolculuğuna gücü yetenlerin haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır…”

(Âl-i İmrân suresi, 97. ayet.)“Kim Allah için hacceder, kötü sözlerden ve Allah’a karşı gelmekten sakınırsa annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahsız olarak) döner.”

(Buhari, İman, 2.)Yukarıda verilen ayet ve hadis mealinin ışığında haccın önemini değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRELİM

123


Musa şeriatı öncesinde yaşamış önemli kişilerin başlarından geçen olaylarla ilgili olarak Eski Ahit’te zik-redilen yerler da ha sonra Yahudilik için özel mekânlar ol muştur.23

Yeni Ahit’te ziyaretin önemi ve an-lamı pek açık değildir. Sinoptik İncil-ler, Hz. İsa’nın sadece bir de fa Fısıh Bayramı’nda ziyaret için Kudüs’e git-tiğini belirtirken Yuhanna İncili’ndeki ifadelerden Hz. İsa’nın ziyaret me-rasimlerine düzenli olarak katıldı-ğı an laşılmaktadır.24 Hristiyanlıkta Hz. İsa’nın son Kudüs yol culuğu ile Tanrı’nın şehrine ziyaretini gerçekleş-tirdiğine ve Tanrı’nın krallığını başlattığına inanılır. İlk Hristiyanlar Yahudilikte olduğu gi bi Kudüs’teki mabedi ziyaret ediyorlardı.25

Daha sonraki dönemlerde Beytlehem’deki Hz. İsa’nın doğ duğu mağara ve çarmıha gerildiği Gol-gota mevkii ziyaret yeri hâline gelmiştir. Kudüs’e yapılan ziyaretin yanı sıra türbeleri, hatta manas-tırlarda yaşayan rahipleri ziyaret de bir tür ziyaret olarak mütalaa ediliyordu. Bir diğeri de azizlerin ve şehitlerin mezarları üzerine yapılmış kiliseleri ziyaret etmekti.

Hinduizmde de kutsal ziyaret yerleri Benares ve Ganj Nehri’dir. Ayrıca tanrı Vişnu ve Şiva’ya adanan büyük mabetler de kutsal ziyaret merkezi olarak kabul edilir. Bu hac merkezlerine bir Hindu durumuna göre yılda birkaç sefer gider.26

23 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 14, s. 383.24 Kitab-ı Mukaddes, Yuhanna, 2/13, 6/4, 7/2, 10/22, 11/54, 55.25 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 14, s. 383.26 Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, s. 271.

Ağlama Duvarı (Kudüs)

İncil’de Hz. İsa’nın haccı şöyle anlatılır: “Ve İsa Allah’ın mabedine girdi, bü-tün mabette alışveriş edenleri dışarı attı; sıralarını masalarını ve güvercin satanla-rın iskemlelerini devirdi. Ve onlara dedi: “Benim evime duaevi denilecek.”(İsaya, 56/7.) yazılıdır; fakat onu haydut ini yapıyorsunuz. Ve mabette kendisine körler ve topallar geldiler. İsa onları iyi etti.”

(Kitab-ı Mukaddes, Matta, 21/12-14.)

BİLGİ KUTUSU

Ganj Nehrin’de hac ibadeti yapan Hindular

124

6.ÜNİTE

Budizmde kutsal ziyareti, Buda’ya ait me kânlarla ondan kalanların bu-lunduğu yer lere yapılır. Bod hi Gaya Hindistan’da Budistlerin en önem-li kutsal ziyaret yeridir. Bunun dışın-da ibadet amaçlı ziya ret edilen yerler; Nepal’deki Buda’nın doğum yeri olan Lumbini, Buda’nın ilk vaazını yaptığı Benares’deki Geyik Par kı ve Buda’nın öldüğü yer olan Kuşinagara’dır. Tao-izm ve Konfüçyanizmde kutsal ziyaret merkezleri kutsal kabul ettikleri yüksek dağlarda kurulan eski tapınaklardır. Bu dinlerin mensupları ayrıca Budistlerin kutsal ziyaret merkezlerini de ziyaret ederler.

Japon inançlarına göre dağlar, tanrıla rın yurdudur ve bundan dolayı dağ tepe leri yüzyıllardır kutsal ziyaret yeri olmuştur. Japon geleneğinde hem Şinto’ya hem Budizme ait çeşitli kutsal ziyaret yer leri vardır. İse’deki tapınak Şintoizmin en yüce ilahına adanmış Şinto kutsal ziyaret yeridir.

Sihler aslında kutsal ziyarete karşı çıkmakla beraber dinsel merkezleri olan Amritsar’da bulunan kutsal Altın Tapınak, dünyadaki bütün Sihlerce ziyaret edilmektedir.27

1.3.2. Hac Yapma Şekilleriİslam’da hac ibadeti, Kurban

Bayramı günlerinde Kâbe’yi tavaf ederek, Arafat’ta vakfe yaparak ve Kâbe civarındaki kutsal yerleri ziya ret ederek yapılır. Bir Müslü-man hac yolculuğuna çıkmadan önce varsa borçlarını öder, gü-nahlarından tövbe ederek yola çı-kar. Mekke yakınlarındaki Mikât denilen harem bölgesindeki giriş yerlerine gelince gerekli temizlik yapılır, gusül veya abdest alınır. Bundan sonra, erkekler elbisele-rini çıkarırlar ve ihram denilen iki parça beyaz örtüye bürünürler. Başları açık ve ayakları çıplak olur. Kadınlar ise normal elbiseleriyle ih rama girerler. Sonra, “Allah’ım! Senin rızan için haccetmek istiyorum, bana kolaylık ver ve haccımı kabul eyle.” diyerek hacca niyet eder ve telbiye getirirler. Harem denilen yasaklı bölgeye girdikten sonra ihramın yasaklarına uyarlar.


Santiago de Compostela (İspanya)

Arefe günü vakfenin yapıldığı Arafat Dağı (Mekke)

125


Mekke’ye varınca, ilk tavaf (kudüm tavafı) için hemen Kâbe’ye gidilir. Hacerü’l-Esvet se lam lanır ve tavafa başlanır. Tavaf esnasında çeşitli dualar okunur. Kâbe’nin etrafında sola doğru ye di defa dönmek suretiyle ilk tavaf tamamlanır. Tavaftan sonra Makam-ı İbrahim’in önünde iki re kât na-maz kılınır.

İlk tavaf yapıldıktan sonra tekrar Hacerü’l-Esvet’in önüne gelinir ve Hacerü’l-Esvet selamla-nır. Sonra, sa’y et mek için Safa Tepesi’ne gidilir. Kâbe’yi görecek kadar bu tepenin yüksek bir yerine çıkılır. Gerekli dualar okunur ve sa’ya başlanır. Sa’y görevi, yedi defa Safa ile Merve tepeleri arasında gidip geli nerek Merve Tepesi’nde tamamlanır. Sa’y yaparken tavafta olduğu gibi çeşitli dualar okunur.

Haccın farzlarından olan vakfe görevini yapmak için, arife günü Mekke’den Arafat’a gidilir. Arafat’a varınca herhangi bir yerde bir süre bekleyerek vakfe görevi tamamlanır. Vakfe yaparken yine dualar okunur ve günahlardan tövbe edilir. Sonra, aynı gün Müzdelife’ye hareket edilir. Kurban Bayramı’nın birinci gününün sabahında Müzdelife’deki vakfe görevi tamamlanır, güneş doğma-dan Mina’ya gidilir. Mina’da şeytan taşlama görevini yerine getirdikten sonra tıraş olup ihramdan

Safa ve Merve arasında yapılan sa’y (Mekke)

Hristiyanlıkta bir kimsenin ziyaret yapabilmesi için herhangi bir muayyen zaman yoktur. Ancak Kudüs’e gidiş genellikle geç yaşlarda gerçekleşmektedir. Kudüs’e varan kişi, artık hayatında önemli bir işi yerine getirdiğini hisseder. Hz. İsa’nın ölüp dirildiği yere bakınca kendisi de Kudüs’te ölmeyi arzular. Ermenice “mahdesi” ke-

limesi, “ölümü ve aynı zamanda Kudüs’te Paskalya Bayramı’nda yakılan kutsal ateşi gören kimse” anlamındadır. Kudüs ziyaretinden dönen kimseye bu sıfat verilmektedir. Rus ziyaret-çileri de Kudüs’e beyaz kefen götürür, Hz. İsa’nın vaftiz olduğu Ürdün Nehri’nde bu kefenleri sarınarak yıkanırlar.

Diğer doğu Hristiyanları ise beyaz kefenleri Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği cuma günü onun mezarına koyarlar. Genelde gruplar hâlinde Kudüs’e gidip dönen ziyaretçiler, dönüşlerinde bu görevi tamamladıkları için kilisede şükran duaları yapar, Kudüs’ten getirdiklerini dağıtırlar.

İlk Hristiyanlar Yahudilikte olduğu gi bi Kudüs’teki mabedi de ziyaret ediyorlardı. Hris-tiyanların ziyaret geleneği de hemen hemen birbirinin ay nıdır. Ziyaretçiler, günahlardan arın-mak için önce Ürdün Nehri’nde suya dalarlar. Sonra, sırayla İ sa’nın ha yatının geçtiği önemli yer lere ziyarette bulunurlar. İncillerden parçalar okur, tövbe eder ve ölümü düşünürler.

(Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, s. 91; Türkiye Diyanet Vakfı, İslam An-siklopedisi, C 14, s. 384.)

NOT EDELİM

126

6.ÜNİTE

çıkılır. Kadınlar saçlarının ucundan biraz keserek ihramdan çıkarlar. Ardından biri dışında, ih-ram yasakları sona erer. Daha sonra, bayramın ilk günü veya ikinci, üçüncü günlerinden birinde Mekke’ye gidilir ve farz olan ziyaret tavafı yapılır. Böylece, hac görevi ta mamlanmış olur.28

Yahudiler, Tevrat’ta yılda üç defa, yapılması emredilen kutsal ziyarete her zaman gereken öne-mi göstermemişlerdir. Fısıh, Sukkot ve Şavuot bayramlarında kutsal ziyaret yapmaları istenmişti. Miladi 70 yılında Süleyman Mabedi’nin yı kılışından sonra mabetle ilgili kutsal ziyaret artık yapıl-madı. Ancak Yahudilerin kutsal top raklara yönelik ziyaretleri devam etti. Geç mişle ilgili hatıralar, o topraklara yeniden dönme özlemi ve Yahudi büyüklerinin ora lardaki kabirleri Yahudileri o bölgeye çe kiyordu. Kudüs’te Süleyman Mabedi’nden geriye kaldığına inanılan “Ağlama Du varı” önemli bir ziyaret mahalli oldu. Orayı ziyaret edip dua ederek kutsal ziyaret yapmaya başladılar.

Günümüzde Yahudiler belli günlerde bu tür yerleri ziyaret eder, bu ziyaretle rin şans getireceğine, talihsizliklere iyi ge leceğine inanırlar. Kutsal ziyaret mahallerinde dua edilir, adaklar adanır, bazen de istekler kâğıda yazılıp bırakılır. Ağlama Duvarı ve ya Süleyman Mabedi’nin batı duvarı dı şındaki ziyaret merkezlerinde azizlere yalvarılıp onların şefaatçi olmaları istenir.29

Hinduizmde kutsal ziyaret Benares’i zi yaret etmek ve Ganj Nehri’nde yıkanmak, ölümden sonra yeniden dünyaya gelişte daha mutlu olma ümidini vermektedir. Yıkandıktan sonra kutsal ziyaret göre vini ifa etme yanında kutsal mekânın çev resinde dönmek de ziyaretin unsur larından biridir.

Taoizm ve Konfüçyanizmde kırmızı veya sarı renkli elbiseler giyen kutsal ziyaret adayları sonba-harda gerçekleştirilen kutsal ziyaret sırasında buhur çubukları ve kâselerini taşıyarak on beş kişilik gruplar hâlinde sessizce meditasyon yaparlar. Sadece bitkilerle beslenirler, uzun yolculuk esnasında tövbe ederler. Kutsal ziyaret mahallerine vardıklarında ise yıkanıp temizlenerek tapınırlar. Evlerine dönünceye kadar ibadet ve riyazete devam ederler.30

1.4. Sadaka

Sadaka, Allah’ın rızasını kazanmak niyetiyle karşılıksız olarak fakir ve muhtaçlara yardım etme, iyilik ve ihsanda bulunmaktır.31 İslam dini ayet ve hadislerde sadaka vermeyi teşvik etmiştir. Müslü-manlar zekât ve sadaka gibi ibadetlerle fakir ve muhtaçları gözetirler. Kur’an-ı Kerim’de bildirildiği-ne göre zekât ve sadaka Yahudilik ve Hristiyanlıkta da emredilmiş bir ibadettir. Mesela İsrailoğulla-rına yüce Allah, “Namazı kılın, zekâtı verin, rükû edenlerle birlikte siz de rükû edin.”32 şeklinde hitap etmiştir. Hz. İsa ise beşikteki mucizevi konuşmasında Allah’ın namazı kendisine emrettiğini şöyle ifade etmiştir: “Nerede olursam olayım beni kutlu ve erdemli kıldı ve bana yaşadığım sü-rece namazı ve zekâtı emretti.”33

28 Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi s. 92.29 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 14, s. 233.30 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 14, s. 384. 31 Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 568.32 Bakara suresi, 43. ayet.33 Meryem suresi, 31. ayet.

127


Tevrat ve İncillerde de sadaka vermek emredilmiştir: Mesela bu konuda Tevrat, “Ve eğer kar-deşin fakir düşer ve senin yanında zayıf düşerse ona yardım edeceksin.”34 der. İncil’de ise “Fakat sadaka verdiğin zaman, sağ elin sol elinin ne yaptığını bilmesin de.”35 şeklinde emre-dilmektedir.

Yahudilikte ilk dönemlerde sadakalar düzenli bir şekilde Beytü’l-Makdis’in zekât sandığına ödenirdi. Miktarı öşür(1/10 oranında) olan bu zekâtlar belirli yerlere verilirdi. Daha sonraları bu durum terk edildi. Ancak bu emir, ferdi olarak göz önünde bulundurulmaktadır. Hristiyanlık-ta da günümüzde uygulama değiştirilerek oruç günlerinde yemeklerini başkalarıyla paylaşmak şeklinde yerine getirilmektedir.36 Hristiyanlar, zekât ve sadakanın günahlara keffaret olduğuna inanırlar.

1.5. Kurban

Kurban; tapınılan tabiatüstü varlık veya varlıkla ra yakınlaşma, şükran duygularını ifade etme, bir şey isteme ya da günahlara ke faret olması gibi niyetlerle sunulan varlık ve nesnelerdir.

İslam’a göre kurban, ibadet maksadıyla belli vakitte uygun şartları taşıyan hayvanı usulüne uygun olarak kesmeyi ve bu amaçla kesilen hayvanı ifade eder. Kurban kesmenin vakti, Kurban Bayramı’nın ilk üç günüdür. İslam’da bunun dışında adak ve akika gibi kurban çeşitleri de vardır.

İslam dininde kurban, Allah’ın herhangi bir maddi veya manevi ihtiyacını karşılamak için kesil mez. Çünkü Allah’ın insanların malına ihtiyacı yoktur. Bu konuda Allah, Kur’an-ı Kerim’de şöy le buyur-maktadır: ... Ċȴ ćȮĊȺĈȵ ɁĆɀĊȪƋǪȱǟ ćȼćȱǠĆȺĆɅ Ċȸ ĈȮĆȱ Ćȿ Ǡ ĆȽćǗǠĆȵĈǻ ĆɍĆȿ ǠĆȾćȵɀ ćǶćȱ ĆƋǃǟ ĆȯǠĆȺĆɅ ĊȸĆȱ “Elbette kurbanlarınızın ne etleri ne de kanları Allah’a ulaşır; sizden o na ulaşan, ancak takvadır.”37 Bu ayette ifade edildiği gibi kurban kesen kişinin sadece ibadeti Allah’a ulaşmaktadır.

Tevrat ve İncillerde de kurban ile ilgili hükümler mevcuttur. Yahudilikte kurban uygulaması iki şekildedir. Bunlar Hz. Musa şeriatında uygun görülen hayvanları bo ğazlamak suretiyle sunulan kanlı kurban lar ile çeşitli yiyecek, su ve şarap gibi içe ceklerin takdim edilmesi şeklindeki kan sız kurbanlardır.

34 Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 25/3535 Kitab-ı Mukaddes, Matta, 6/3.36 Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 496.37 Hac suresi, 37. ayet.

“Onların mallarında, muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır.”(Zâriyât suresi, 19. ayet.)

“ Siz, Allah için ne verirseniz, Allah onun yerine verir.”(Sebe suresi, 39. ayet.)

“Kim fakire verirse onun eksiği olmaz; fakat kim ondan göz çevirirse o çok lanet alır.”(Kitab-ı Mukaddes, Süleyman’ın Meselleri, 28/27.)

“Sadakan gizlide olsun; gizlide gören baban da sana ödeyecektir.”(Kitab-ı Mukaddes, Matta, 6/3.)

Yukarıdaki Kur’an-ı Kerim ayetlerini ve Kitab-ı Mukaddes metinlerini değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRELİM

128

6.ÜNİTE

Hz. İsa zamanındaki kurban uygulama ları Ahdi Atik’e dayandırılmaktaydı.38 Hz. İsa’dan sonra Hristiyanlıkta İsa’yı merkezîleştiren farklı bir kurban anlayışı gelişti rilmiştir. İncillerdeki “İsa’nın kanı birçoklarının günahının bağışlanması için döküldü”39 ve Pavlus’un mektuplarındaki “Günah için bir kurban.” ve “Tanrı’ya kurban.” şeklindeki ifadeleri, Hz. İsa’ yı insanlığı asli günahtan kur-taran bir kurban40 olarak gören inanca esas teşkil etmiştir. Böylece Hristiyan ilahiyatında İsa’nın haç üzerindeki ölümünün tek başına yeterli ve diğer kurban sunma fiillerini faydasız kılan bi ricik kurban olduğu inancı kabul edilmiştir.

Eski İranlılar, tanrılara kurbanlar, çeşitli bitkiler ve haoma içkisi sunmuşlardır. Zerdüşt, hayvan kurbanını yasaklayarak Ahura Mazda’ya adak ve şükürler kurbanını telkin ettiyse de ölümünden sonra canlı kurban âdetine geri dönülmüştür.

Eski Çin dinlerinde tanrılara ve ölen ataların ruhlarına onları memnun etmek ve ilâhî lutuflar elde etmek amacıyla evcil olan veya olmayan hayvanlar kurban edilir. Hububat, mayalandırılmış içki, çeşitli yiyecekler ve ipek gibi takdimler sunulurdu.

Hinduizmde kurban, insanları kurtu-luşa götüren yollardan biridir. Brahman-lar Dönemi’nde, kozmik gücü meydana getirdiğine inanılan, yaratılışın sırrı ve kâinatın devamının anahtarı olarak ka-bul edilen kurban merasimi, rahiplerin nezaretinde gerçekleştirilirdi.

Budizm ve Caynizmde “Ahimsa” (Hiçbir canlıyı öldürmemek.) prensibi ve tenasüh inancı ge-reği canlılar kurban edilmemektedir. Ancak her iki din mensupları mabetlerinde tütsü, mum, bu-hur, yiyecek ve içecekler takdim ederlerdi.

38 Kitab-ı Mukaddes, Matta, 8/4.39 Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 2/26.40 Kitab-ı Mukaddes , Efesoslular, 5/2.

“Her ümmet için Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine ismini ansın-lar diye kurban kesmeyi meşru kıldık. İşte sizin ilahınız bir tek ilahtır. Şu hâlde yalnız ona tes-lim olun. Alçak gönüllüleri müjdele!”

(Hac suresi, 37. ayet.)

“O halde Rabb’in için namaz kıl ve kurban kes.”( Kevser suresi, 2. ayet.)

“Kimin hâli vakti yerinde olup da kurban kesmesse, namazgâhımıza yaklaşmasın.”(İbn-i Mace, Adahi, 2.)

Yukarıdaki ayetleri ve hadisi yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

“Kabul olunasınız diye sığırlardan, ko-yunlardan yahut keçilerden kusursuz bir erkek takdim edeceksiniz.”

(Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 22/19.)

NOT EDELİM

129


Japon dini Şintoizmde kurban ve takdimler; tanrılara ve ölülere, onların öfkesini yatıştırıp lütuf ve yardımlarını sağlamak veya günahlara kefaret düşüncesiyle sunulurdu. Günümüzde pirinç ve pirinç şarabından oluşan yemek takdimleriyle elbise ve mesken dahil üç asli ihtiyaca tekabül eden her şey kurban olarak sunulmaktadır.41

1.6. Kutsal Günler, Geceler ve Bayramlar

Her dinin kutsal gün, gece ve bay-ramları vardır. İlahî dinlerde bu kutsal-lık ya doğrudan dinin bir emri gereği atfedilir ya da peygamberlerin haya-tında doğum, hicret ve vefat gibi bazı dönüm noktalarını ifade eder. İnanan-lar için bu kutsal vakitler önemli birer fırsat olarak kabul görülür.

Kutsal gün ve gecelerin en açık ör-nekleri İslam’da görülür. Cuma günü, Regaip, Mevlit, Miraç, Berat kandil-leri ve Kadir Gecesi bunların başında gelir. Bunlardan Berat Kandili hariç, diğerleri Hz. Muhammed’in hayatı ile ilgilidir. Beraat Kandili ise tövbe ve ba ğış lanma gecesi olarak kabul görmüştür. Bu gecede yapılan samimi ibadetlerin, tövbe ve istiğfarların kabul edile-ceğine inanılır. Aşure Günü de çeşitli etkinliklerle anılan günlerdendir. Bu gün ve gecelerden sa-dece cuma günü ve Kadir Gecesi Kur’an’da zikredilmiştir. Özellikle Kadir Gecesi’nde Kur’an-ı Kerim’in indirildiği ve bin aydan daha hayırlı olduğu açıkça ifade edilmiştir: “Şüphesiz, biz onu

41 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 26, s. 434.

Geleneksel Türk inancında ölmüş ataları tazim ve onlar için kurbanlar sun-ma âdeti önemlidir. Yer altı âlemi, genellikle korkunç ve kötü ruhların yaşadığı yerdir. Yer altında ölü ruhlarının bulunduğuna da inanılır. Erlik Kaan emrindeki bu ölü ruhları, yaşayanların ruhlarını kapmak ister, hastalık saçarlar. Bazı böl-gelerde, kötü ruhun baskısı altında bulunan kimseyi kurtarmak için kara renkli bir hayvan kurban edilirdi.

Tarihî kaynaklar her yıl düzenli olarak yapılan resmî dinî törenlerden söz eder. İbadetin özünü kurban merasimi teşkil eder. En makbul kurban attır. Doğan gü-neş ve geceleyin ay ululanırdı. Kansız takdimlerde ise bazı gıda maddeleri su-nulurdu.


BİLGİ KUTUSU

Kandil gecelerinde camilerde mevlit okunur.

130

6.ÜNİTE

(Kur’an’ı) Kadir Gecesi’nde indirdik. Kadir Gecesi’nin ne olduğunu sen ne bileceksin! Ka-dir Gecesi bin aydan daha hayırlıdır.”42

İslam’da bütün Müslümanların ortaklaşa kutladığı iki bayram vardır. Bunlar, Ramazan ve Kurban Bayramlarıdır.

Yahudilikte, kutsal kitap Tevrat’ta yapıl-ması emredilen üç tane dinî bayram vardır. Bunlar, Fısıh, Sukkot ve Şavuot bayramları-dır.

Fısıh:Yahudilerin Mısır’dan çıkışları anı-sına kutlanan bir hac bayramıdır.

Şavuot: Tevrat’ın Tanrı tarafından Yahudi-lere verilişini kutlama bayramıdır.

Sukkot: Yahudilerin Mısır’dan çıktıktan sonra kırk yıl çölde dolaşmaları anısına yapı-lan bir bayram olup sekiz gündür.

Hinduizmde kutlanan pek çok bayram var-dır. Bunların kutlanış şekli ve zamanı bölge-den bölgeye değişir. Günümüzde Hindistan hükümetince resmî tatil ilan edilen on altı bayram vardır.43

Budizmde de birçok bayram ve festival vardır. Bunların bir kısmı dinî bayramlardır.44 Mesela aralık ayında Buda’nın aydınlanmaya ulaşması, şubatta ise Buda’nın nirvanaya ulaşması bayram olarak kutlanmaktadır.

Sih dininde de Nanak’ın doğum ve ölüm günleri gibi bazı kutsal günler vardır. Hindistan’da kutlanan çeşitli bayramlar da Sihler tarafından kutlanır.45

Şintoizmde en büyük bayram, tanrıyı çağırmak ve ona hizmette bulunmak anlamında “Matcuri”dir. Genellikle bu bayramdan önce üç gün perhiz yapılır.

2. Dinlerde İbadet Yerleri

İbadet yeri denilince ibadet etmeye mahsus yapı, bina ve tapınak akla gelir. Bu mekânlara “mabet” denir. Mabet, genelde bütün dinlerin ibadet ma hallini ifade etmektedir.

42 Kadir suresi,1-3. ayetler.43 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 301.44 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 333.45 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 380.

Hristiyanlıkta Hz. İsa’nın doğumu, ölümü, dirilmesi ve göğe yükselme-si olaylarını anmak için kutlanan iki tane önemli bayram bulunmaktadır. Bunlara Noel ve Paskalya adı veril-mektedir. Kutsal günleri pazar günü-

dür. Bugün kilisede evharistiya ayini icra edilir.

Noel: Tanrı’nın oğlu olarak kabul edilen Hz. İsa’nın dünyaya gelişini, Ürdün Nehri’nde vaftiz oluşunu anmak için kutlanır.

Paskalya: Hz. İsa’nın öldükten sonra dirilişi anısına kutlanan bir bayramdır. Bu bayramın ön-cesinde kırk günlük bir tövbe ve perhiz zamanı bulunmaktadır. Bu kırk günlük sürenin son cuma günü Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği gün olarak anı-lır ve bugün yoğun ibadetlerle geçirilir. Cumadan iki gün sonraki pazar günü ise Paskalya, yani Hz. İsa’nın diriliş günü olarak kutlanır.

(Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 5, s. 258.)

NOT EDELİM

131


Kur’an-ı Kerim’e göre yeryüzündeki ilk ibadet ye ri, Mekke’deki Kâbe’dir.46 Kâbe, aynı za-manda Müs lümanların da kıblesidir. Kâbe’den sonra İslâm’da ibadet yerleri için kullanılan ilk kelime mescittir. Bunun dışında musalla, namazgâh ve cami kelimeleri de Müslümanların ibadet yerini ifade etmek için kullanılır.

Mescitlerin ve camilerin, belirli fonksi yon la rına gö re isimlendiril-miş bazı bölümleri vardır. Bun lar; mih rap, minber ve vaaz kürsüsüdür. Na maz kıldırır ken i ma mın durdu-ğu yere mihrap, hutbe okunan yere minber ve vaaz verilen yere de vaaz kürsüsü denir. Ayrı ca bazı camilerde müez zin mahfili, cemaate vaktinde yetişemeyenler için son cemaat yeri, sultanların inşa ettirdiği camiler de sultanların namaz kılmaları için ay-rılan hünkâr mahfili bulunur. Ezan okunan minare ler ve abdest alınan şadırvanlar da cami leri tamamla yan yapı lar dır.

Hinduizmde tanrıların ikamet mahalli olan mabetler aynı zamanda insanların tan rılarla bir araya geldiği, onları ziyaret edip çeşitli takdi-melerde bulunduğu yerlerdir. Hinduizmde iba-det ferdî olup pek çok evde ibadet için tahsis edilmiş özel bir oda veya bir köşe vardır.

Şintoizmde ayin merkezi de olan tan rıların ikamet yerine, “jinja” veya “jinsa” (tanrıevi) denilmekte, ayrıca “miya” ismi de kullanıl-maktadır. Sayıları bazen yüz binlerle ifade edi-len mabetler genellikle yol kenarlarında, fabri-ka köşelerinde veya bina bloklarının tepesinde bulunan kü çük ve sade ağaç yapılardır.

Budist manastırlarına vihara adı verilmek-tedir. Budan’nın kalıntılarının korunduğu tapı-naklara stupa, Buda’nın heykellerinin olduğu tapınaklara pagoda denir

46 Âl-i İmrân suresi, 97. ayet.

Sultanahmet Camii (İstanbul)

Budist mabedi (Pagoda)

132

6.ÜNİTE

Caynist mabetlerinin genel planı; bir cümle kapısı, sıra sütunlar, mabedin ortasın-da bu lunan geniş bir mekân veya açık avlu ve tasvirlere tahsis edilmiş kutsal mekân şeklindedir.

Sih dininde “gurdvara” adı ve rilen ma-bet, cemaatin ilahiler okumak için günlük olarak toplanması sonucun da ortaya çıkmış-tır. Bu mabetler Guru Nanak Döne mi’nden beri cemaatin hayatında önemli bir rol oy-namaktadır.

Bir yapılar bütününden oluşan Tao ma-betlerinin avluları çok amaçlı salonlardan meydana gelir. Çin terminolojisinde Taoist dini binaları veya bina grupları için “kung” (manastır veya saray), “kuan” (ma nastır ma-bedi) ve “miao” (mabet) kelime leri kullanı-lır.

Lu hükümdarı, Konfüçyüs için bir mabet inşa ettirmiştir. Daha sonraki dönem lerde hükümdarlar, Konfüçyüs’ü “on bin neslin

muallimi” diye nitelendirip adına mabetlerde

törenler düzenlemişlerdir.

Sihlerin ziyaret yeri Altın Tapınak

Çin’de bir ibadet yeri

BİLGİ KUTUSUYAHUDİLİKTE İBADET YERLERİ

Yahudilikte en kutsal yer, Sü-leyman Mabedi’nin inşa edildiği

Kudüs’tür. Kudüs’te İsrailoğullarının ortak ibadet merkezi olan Süleyman Mabedi, Hz. Süleyman tarafından inşa edilmiştir.

Mabetten sadece Ağlama Duvarı da denilen batı duvarı günümüze kadar ulaşmıştır. Mabedin yıkı-lışının ardından onun yerini artık sinagoglar al-mıştır. Sinagogların belli bir mimari yapı özelliği yoktur. Bölgeye göre yapı şekli değişiklik gösterir.

Sinagoga uygun kıyafetle ve baş örtülü olarak girilir. Başı açık olarak girmek, Tanrı’ya say-gısızlık kabul edilir. Bunun için Yahudi erkekleri “kipa”denilen takke benzeri bir şey giyerler. Kadınlar da başlarını örterler.

Yahudilerin ibadet ettikleri Ağlama Duvarı (Kudüs)

133



A-Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. İbadet ne demektir? Tarif ediniz.

2. Hristiyanlıkta günah itirafı nasıl yapılır? Anlatınız.

3. Şintoizmde dua ve tapınma nasıl yapılır? Kısaca anlatınız.

4. İslam’daki zekât ibadetinin toplumsal yararları nelerdir? Yazınız.

B-Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Atalara ve yüce ruhlara saygı aşağıdaki dinlerden hangisinde ibadettir?

A) Hinduizm B) Sihizm C) Konfüçyanizm D) Hristiyanlık E) Budizm

2. İlk insan tarafından işlendiğine ve bütün insanlığa sirayet ettiğine inanılan asli günah anlayışı aşağıdaki dinlerden hangisine aittir?

A) Caynizm B) Budizm C) Yahudilik D) Hristiyanlık E) Hinduizm

3. İslam’da haccın rükûnlerinden biri olan “vakfe” nerede yapılır?

A) Medine B) Kudüs C) Arafat D) Uhut E) Bedir

BİLGİ KUTUSU

HRİSTİYANLIKTA İBADET YERLERİ

Hristiyanlığın başlıca ibadet yeri kilisedir. “Şapel” kelimesi de mahalli bir kili-se veya katedral dışında hapishane, şato yahut gösterişli bir bina içerisindeki ibadet yerlerini ifade eder. Kiliselerde girişin tam karşısında vaftiz, günah itirafı ve nikâh gibi törenlerin ya-pıldığı mihrap yer alır. Rahibin konuşma yap-tığı vaaz kürsüsü de aynı bölümdedir. Mihrap ile duvarlar, Hz. İsa ve azizlerin resim ve hey-kelleriyle süslüdür. Hristiyan ibadet yerlerinde kadın, erkek ve çocuklar birlikte otururlar. İba-det yerlerinde başı örtme zorunluluğu yoktur.

(Baki Adam, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı

Dinler Tarihi, s. 99.)Hristiyan Doğuş Kilisesi (Filistin)

134

6.ÜNİTE

4. Aşağıdaki dinlerin hangisinde ibadet tek tanrıya yapılır?

A) Taoizm B) Budizm C) Zerdüştlük D) Caynizm E) Hinduizm

5. Aşağıdaki din kurucularından hangisi daha çok ahlaka ve siyasi birliğe önem vermiştir?

A) Buda B) Guru Nanak C) Konfüçyüs D) Zerdüşt E) Dalay Lama


( Miraç, om, havari, Avesta.)

1. Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yayma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısı ve öğrenci sinden her birine……………..…denir.

2. İslam’da İsrâ’dan sonra Hz. Muhammed’in yaşadığı manevi yükseliş olayına…………denir.

3. Hinduizmde bir işe başlarken söylenen kutsal hece………dur.

D-Aşağıdaki bilgilerin doğrularını (D), yanlışlarını (Y) ile işaretleyiniz.

1. (…) Japon dini Şintoizmde kurban ve takdimler, tanrılara ve ölülere, onların öfke sini

yatıştırıp lütuf ve yardımlarını sağla mak veya günahlara keffaret düşüncesiy le sunulur.

2. (…) Vaftiz, Hint dinsel geleneklerinde bir meditasyon tekniğidir.

3. (…) Sa’y, İslam’da hac sırasında, Safa ile Merve tepeleri arasında hızlı adımlarla yedi kez gidip gelme şeklinde yapılan ibadettir.

135

DİNLERDE TEMEL AHLAK İLKELERİ


7.ÜNİTE

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM1. Ahlakın dinle ilişkisi hakkında bilgi toplayınız.2. Kur’an-ı Kerim mealinden iyilik ve yardımlaşma ile ilgili ayetler bularak

inceleyiniz.3. Başkalarına zarar vermenin tüm dinlerde yasak olmasının nedenlerini

araştırınız.4. Kur’an mealinden doğrulukla ve yalancı şahitlik yapmamakla ilgili ayetler

bularak inceleyiniz.

136

7.ÜNİTE

1. Doğruluk

Ahlak, sözlükte “huy, seciye, mizaç” gibi anlamlara gelen hulk veya huluk kelimelerinin çoğu-ludur. Ahlak, insanın iyi veya kötü olarak nitelendirilmesine yol açan huylar ve bunların etkisiyle ortaya çıkan söz ve davranışlar bütününe denir.1 Hz. Âdem’den itibaren gönderilen dinlerin hepsinde ahlak önemli bir yer tutmuştur. Bu ahlaki değerleri bugün yeryüzündeki dinlerin çoğunda görmek mümkündür. Ahlak kuralları son din İslam’la en güzel şeklini almıştır.

Doğruluk; insanın özünde, sözünde ve dav-ranışlarında tutarlı olmasıdır. İnsanın diğer in-sanlarla ilişkilerini belirleyen temel ahlaki ölçü-lerden biri olan doğruluk, aynı zamanda insan tabiatına uygun davranışları ortaya koymaktır.

İslam dini doğruluğa büyük önem vermiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’deki “...Emrolundu-ğun gibi dosdoğru ol...”2 ayeti Hz. Peygam-berin şahsında tüm müminlere her zaman doğru olmayı emretmektedir.

İslam, sadece doğru sözlü olmayı değil, doğ-rularla beraber yaşamayı da doğruluğun bir ge-reği olarak kabul etmiştir. Bu konu Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: ǟɀćȪƋǩǟ ǟɀćȺĆȵǓ ĆȸɅ ĈǾƋȱǟ ǠĆȾƌɅĆǕǠĆɅ ĆƙĈȩĈǻǠ ƋȎȱǟ ĆȜĆȵ ǟɀćȹɀ ćȭĆȿ ĆƋǃǟ “Ey iman edenler! Allah’tan sakının ve doğrularla birlikte olunuz.”3

Hristiyanlıkta da doğruluğa önem verilmiştir. İncillerde her zaman doğru olmak emredilmiş ve bu konuda şöyle denilmiştir: “En küçük işte güvenilir olan kişi, büyük işte de güvenilir olur. En küçük işte dürüst olmayan kişi, büyük işte de dürüst olmaz.”4

Doğruluk, Yahudiliğin de önem verdiği bir değerdir. Bu konu Tevrat’ta şöyle ifade edilmiştir: “Çalmayacaksınız. Hile yapmayacaksınız. Birbirinize yalan söylemeyeceksiniz. Benim adımla yalan yere ant içmeyeceksiniz...”5

Budizm ve Hinduizmde de doğruluk ahlaki erdemlerden sayılmıştır. Hinduizmdeki karma inancı, insanın geçmişte yaptıklarının karşılığının gelecekte görüleceği esasına dayanır. Bu nedenle doğru-luk insanın karmasını belirleyen en önemli ahlaki ilkedir.

Konfüçyanizmde ise doğruluk insanın mükemmel erdemlerinden birisidir. Buna göre doğru olan insan, çok şeyi başarabilecek vasıftadır.6

1 Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 13. 2 Hûd suresi, 112. ayet. 3 Tevbe suresi, 119. ayet 4 Kitab-ı Mukaddes, Luka,16/10. 5 Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 19/1-12. 6 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 395.

Hz. Muhammed (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “(Doğru-luktan ayrılmayın.) Doğru-luk insanı iyiliğe, iyilik de in-sanı cennete götürür. Sürekli

doğru konuşan ve doğruluğun peşinde olan insan, Allah katında dürüst bir kişi olarak yazılır.

(Yalandan sakının.) Yalan insanı sahtekârlığa, sahtekârlık da cehenneme götürür. Kişi yalan söyleye söyleye, yalan peşinde koşa koşa Allah katında yalancı diye yazılır.”

(Buhari, Edeb, 69.)

Yukarıdaki hadisi yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

137


Doğruluk bireysel ve toplumsal hayatta olumlu sonuçlar doğuran ahlaki bir fazilettir. Zira doğru davranışlar hem bireyi ahlaken yüceltir hem de sosyal hayatta huzur, düzen ve barışı tesis eder. Bu nedenle amaçları birey ve toplumların hayatında barışı tesis etmek olan tüm dinler doğruluğu emret-miştir.

2. Temizlik

Temizlik bütün dinlerin ortak ahlaki ilke-lerinden biridir. İnsanlık tarihi boyunca ortaya çıkan tüm dinler insan ve toplum yararına olan temizliğe önem vermişlerdir.

İslam dini temizliğe büyük önem vermiştir. İslam, hem maddi hem de manevi temizliği di-nin önemli esaslarından saymış ve ibadetlerle ilişkilendirmiştir. Hz. Peygambere gelen ilk ayetlerde temizliğe vurgu yapılmış ve şöyle denilmiştir: “Ey bürünüp sarınan! Kalk ve (insanları) uyar. Sadece Rabb’ini büyük tanı. Elbiseni tertemiz tut. Kötü şeyleri terket.” 7

Maddi ve manevi temizliği bir bütün olarak gören İslam, maddi temizliği birçok ibadetin ön şartı kabul etmiştir. Nitekim namaza hazırlık olarak abdest ve gerekli durumlarda boy abdesti almak bu duruma örnektir. Ayrıca beden, elbise, gıda, mekân ve çevre temizliği de İslam’ın önemle üzerinde durduğu temizlik çeşitleridir.

Kötü duygu, düşünce ve davranışlar manevi kirliliği ifade etmektedir. İslam dini kötülüklerden sakınarak manevi yönden temiz olmayı emretmiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “... Kuşkusuz Al-

7 Müddessir suresi, 1-5. ayetler.

NOT EDELİM“...Şüphesiz Allah çok

temizlenenleri sever.”(Tevbe suresi, 108. ayet.)

“Temizlik imandandır.” (Buhari, İman, 45.)

KARŞILAŞTIRALIM

“Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve doğru söz söyleyin.” (Kur’an-ı Kerim, Ahzâb suresi, 70. ayet.)

“...Sen iyilerin yolunda yürü. Doğruların izinden git. Çünkü ülkede yaşayacak olan doğru-lardır. Dürüst kişilerdir, orada kalacak olan.”

(Tevrat, Süleyman’ın Özdeyişleri, 3/20-21.)

“Yaşamdan zevk almak isteyen, dilini kötülükten, dudaklarını yalandan uzak tutsun... Çün-kü Rabb’in gözleri doğru kişilerin üzerindedir.”

(İncil, Petrus’un Birinci Mektubu, 3/ 10-12.)

Yukarıdaki uyarıları okuyarak ilahî kökenli dinlerin doğruluğa bakışını karşılaştırınız.

DÜŞÜNELİMDinlerin temizliğe neden çok

önem verdiğini arkadaşlarınızla beraber düşününüz.

138

7.ÜNİTE

lah, tövbe edenleri ve temizlenenleri sever.”8 buyrulmaktadır. Buna göre dua, ibadet ve tövbe gibi davranışlar insanı manevi kirlerden arındı-rır.

Hristiyanlıkta maddi temizlikten çok manevi temizliğe vurgu yapılmıştır. Nitekim dış temizli-ğe daha çok önem verenlerle ilgili İncillerde şu benzetme yapılmaktadır: “Siz dıştan güzel görü-nen, ama içi ölü kemikleri ve her türlü pislikle dolu badanalı mezarlara benzersiniz. Dıştan in-sanlara doğru görünürsünüz; ama içte ikiyüzlü-lük ve kötülükle dolusunuz.”9

Yahudilikte temizlik hem maddi hem de ma-nevi yönüyle ele alınmakla birlikte maddi temiz-lik öne çıkar. Nitekim Tevrat’ta şöyle buyrulur: “Yıkanıp temizlenin, kötülük yaptığınızı gözüm görmesin. Kötülük etmekten vazgeçin. İyilik etmeyi öğrenin.”10

Budizm ve Hinduizmde de dış temizlikten çok iç temizliğe önem verilmiştir. Hinduizmde insanın kalbini her türlü kötü düşüncelerden arındırması emredilir.

3. İyilik ve Yardımseverlik

İslam dini iyiliği ve yardımseverliği gü-zel ahlaklı Müslüman olmanın bir gereği olarak görmüştür. Bu nedenle her zaman iyi-liği ve yardımlaşmayı emretmiştir. Kur’an-ı Kerim’de: “Bir kimse iyi bir iş yaparsa faydası kendisinedir.”11 buyrulmuş ve bir Müslüman’ın iyilik yapmasının ona büyük faydalar sağlayacağı ifade edilmiştir: Yine, “...İyilik ve takvada yardımlaşın, günah ve düşmanlıkta yardımlaşmayın. Allah’tan korkun...”12 şeklinde buyrularak Müslüman-ların iyilik konusunda yardımlaşmaları emre-dilmiştir.

İslam dini iyilik ve yardımlaşmayı kimseyi incitmeden, Allah rızası için yapmayı emret-miştir. Nitekim bu husus Kur’an’da şöyle ifa-

8 Bakara suresi, 222. ayet. 9 Kitab-ı Mukaddes Matta, 23/27,28. 10 Kitab-ı Mukaddes, Yeşeya, 1/16,17. 11 Câsiye suresi, 15. ayet.12 Mâide suresi, 2. ayet.

Yukarıdaki fotoğrafı temizlik-ibadet ilişkisi açısından yorumlayınız.

İslam’a göre yapılan iyilik-lerin hiçbiri karşılıksız kalma-yacaktır. Allah, yapılan bütün iyiliklerin ve yardımların karşı-lığını mutlaka verecektir. Nite-

kim bu konuda Allah şöyle buyurmuştur:“Mü’min olarak, erkek veya kadın,

her kim salih ameller işlerse, işte onlar cennete girerler ve zerre kadar haksızlı-ğa uğratılmazlar.”

(Nisâ suresi, 124. ayet.)

Yukarıdaki ayet mealini iyilik yapma-nın önemi açısından yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

139


de edilmiştir: “Ey iman edenler! Sadaka verdiğiniz kimselere başa kakmak, incitmek suretiyle o sa-dakalarınızı boşa çıkarmayın. Allah’a ve ahirete inanmadığı hâlde sırf insanlara gösteriş yap-mak için malını harcayan kim-senin durumuna düşmeyin...”13 Hz. Peygamber de bu konuda şöy-le buyurmuştur: “Kim kardeşine yardım ederse Allah da ona yar-dım eder. Kim bir Müslüman’ın sıkıntısını giderirse Allah da onun kıyamet günündeki sıkın-tılarından birini giderir. Kim bir Müslüman’ın ayıbını örterse Allah da kıyamet gününde onun ayıplarını örter.”14

İslam’a göre iyilik çok yönlü bir davranıştır. Yolda kalmışa yol göstermekten hastayı ziyarete, bir yetimin başını okşamaktan bir insana tebessüm etmeye ve ihtiyaç sahibine yardım etmekten bir hayvana şefkat göstermeye kadar birçok davranış biçimi iyilik olarak tanımlanmıştır. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Dostunuzu güler yüzle karşılama şeklinde bile olsa iyiliği kü-çümsemeyin.” 15

İyilik ve yardımseverlik Yahudiliğin de önem verdiği ahlak ilkelerindendir. Yahudiliğin kutsal kitabı Tevrat’ta her Yahudi’nin imkânları ölçüsünde iyilik yapması gerektiği ifade edilir. Bu husus Tevrat’ta şöyle emredilir: “Elinden geldikçe iyiliğe hakkı olanlardan iyiliği esirgeme.”16

Hristiyanlıkta iyilik ve yardımseverlik ebedi mutluluğa ulaşmanın yollarından biri olarak kabul edilmiştir. Ancak yapılan yardım ve iyiliklerin gösterişten uzak ve gizli olması tavsiye edilir.

13 Bakara suresi, 264. ayet.14 Buhari, Edeb, 27.15 Müslim, Birr, 144. 16 Kitab-ı Mukaddes, Süleyman’ın Özdeyişleri, 3/ 27.

Yukarıdaki fotoğrafı inceleyerek yardımlaşmanın toplumsal birlik ve beraberlik açısından önemini konuşunuz.

KARŞILAŞTIRALIM“Bir kardeşin yoksullaşır, muhtaç duruma düşerse ona yardım etmelisin.”

(Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 25/35.)

“Yoksula verenin eksiği olmaz, yoksulu görmezden gelense bir sürü lanete uğrar.”(Süleyman’ın Özdeyişleri, 28/27.)

Kur’an-ı Kerim mealinden Mâide suresinin 2. ayetini bularak yukarıdaki Kitab-ı Mu-kaddes metinleriyle karşılaştırınız.

140

7.ÜNİTE

Budizm ve Hinduizm gibi Doğu dinlerinde de iyilik ve yardımseverlik emredilmiş ve mutluluğa ulaşmanın yolu kabul edilmiştir. Örneğin Budizme göre bütün canlılara ayrım yapmadan sevgi ve iyi niyetle yaklaşmak, her canlıya merhamet etmek ve başkalarının başarısından mutluluk duymak insanı mutluluğa ulaştıran yollardandır. Konfüçyanizme göre ise başkalarının duygularını paylaşabil-mek, onlara şefkatle davranmak olan iyilikseverlik, temel ahlaki faziletlerden sayılmıştır.17


YORUMLAYALIM

“İyilikle kötülük bir olmaz, Sen (kötülüğü) en güzel bir şekilde önle. O zaman seninle arasında düşmanlık bulunan kimse, sanki candan bir dost olur.”

(Kur’an-ı Kerim, Fussilet suresi, 34. ayet.)

“Düşmanın acıkmışsa doyur, susamışsa su ver. Bunu yapmakla onu utanca boğarsın. Ve Rab seni ödüllendirir.”

(Kitab-ı Mukaddes, Süleyman’ın Özdeyişleri, 25/21, 22.)

“Size karşı davacı olup mintanınızı almak isteyene abanızı da verin. Sizi bin adım yol yü-rümeye zorlayanla iki bin adım yürüyün. Sizden bir şey dileyene verin, sizden ödünç isteyeni geri çevirmeyin.”

(İncil, Matta, 5/40-42.)

Yukarıdaki metni okuyarak ilahî dinlerin iyilik anlayışlarını yorumlayınız.

YORUMLAYALIMBir Budistin mutluluğa ulaşabilmesi için şu hasletlere sahip olması gerekir: 1. Dünyevi şehvetlerden uzak durmak. 2. Bu fâni âlemden geçilecek olan beka âlemine ulaşmak için derin düşünce-

lere dalmak.

3. İlim, edep ve işlerin akıbetlerini düşünmek suretiyle akli riyazette yani me-ditasyonda bulunmak.

4. Herkese karşı yumuşak kalpli ve hoş sözlü olmak. 5. Dostlarla iyi geçinmek ve onların tercihlerini kendi tercihine yeğlemek.

(Şehristani, Milel ve Nihal, s. 455,456. Özetlenmiştir.)

Yukarıdaki metni okuyarak Budizmin ahlak anlayışını yorumlayınız.

141


4. Büyüklere Saygı

Büyüklere yaş ve hayat tecrübeleri nedeniyle saygı gösterilmesi ve iyi davranılması gerekir. Her insanın kaçınılmaz bir evresi olan yaşlılık, insanların sevgi ve saygıya daha çok muhtaç oldukları dönemdir. Bu nedenle tüm dinler bü-yüklere saygı göstermeyi ahlaki erdemlerden saymıştır.

İslam dini büyüklere saygılı olmayı ahlaki bir görev sayar ve anne babaya iyi davranmayı emreder. Nitekim bir ayette şöyle denilmiştir: “Rabb’in, kendisinden başkasına kulluk et-memenizi ve anne babaya iyilikle davranma-nızı emretti. Şayet onlardan biri veya ikisi senin yanında yaşlanırsa, onlara: “Öf!.” bile deme ve onları azarlama; onlara güzel söz söyle.”18 Diğer bir ayette ise “Biz insana, ana babası-na iyi davranmasını tavsiye etmişizdir. Çünkü anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunu için) Bana, sonra da ana babana saygılı ol diye tavsiyede bulunmuşuzdur.”19 buyrulmaktadır. Hz. Peygamber de anne babaya saygılı olmayı ve iyi davranmayı teşvik etmiştir. En fazla sevabı olan davranışlar kendisine sorulunca “…Anne babaya iyi davranmak…”20 cevabını vermiştir. Bir diğer hadiste ise “En çok kime iyilik etmeliyim?” diye sorulduğunda Hz. Muhammed şöyle cevap vermiştir: “Annene.” Adam iki kez daha “Sonra kime?” diye sorunca Peygamberimiz her defasında da “Annene.” demiştir. Adam dördüncü kez, “Sonra kime iyilik etmeliyim?” deyince ise “Babana.” cevabını vermiştir.21

Hristiyanların kutsal kitabı olan İncil’de büyüklere saygı göstermek ve anne babaya iyi davran-mak çok önemlidir. Nitekim bu hususta İncillerde şöyle denilmiştir: “… Rab yolunda anne babanızın sözünü dinleyin. Çünkü doğrusu budur. İyilik bulmak, yeryüzünde uzun ömürlü olmak için annene babana saygı göstereceksin.”22

18 İsrâ suresi, 23. ayet. 19 Lokman suresi, 14. ayet.20 Buhari, Edeb, 1. 21 Seçme Hadisler, s.147.22 Kitab-ı Mukaddes Efesliler, 6/1-3.

İslam dini büyüklere saygılı davranmayı emretmiştir. Nite-kim Hz. Peygamber bu hususta şöyle buyurmuştur: “Büyükle-rimize saygı göstermeyen, kü-

çüklerimize merhamet etmeyen bizden değildir.”

(Tirmizi, Birr, 15.)

Yukarıdaki hadisi okuyarak İslam’ın toplumsal kaynaşmaya yaptığı katkıyı

arkadaşlarınızla değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRELİM

BİLGİ KUTUSUBüyüklere saygılı olmak Yahudilikte önemli bir ahlak kuralıdır. Yahudilerin

kutsal kitabı Tevrat’ta şöyle buyrulmaktadır: “Ak saçlı insanların önünde ayağa kalkacak, yaşlılara saygı göstereceksin.”

(Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 19/32.)Anne babaya saygılı olmak ve iyi davranmak Hz. Musa’ya verilen on emirden biridir.

Tevrat’ta bu hususta şu emirler yer almaktadır:“Herkes anne babasına saygı göstersin.” (Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 19/3.)

142

7.ÜNİTE

Konfüçyanizmde büyüklere iyi davranmak ve saygılı olmak, ailesine hizmet etmek kişinin bilge olduğunun işaretlerindendir.23 Budizm ve Hinduizm gibi dinlerde de büyüklere karşı iyi davranmak ahlaki erdemlerden sayılmıştır.

5. Başkalarına Zarar Vermemek

Bütün insanlar doğuştan birtakım haklara sahiptir. Yaşama, mülkiyet, inanma, düşünce, namus ve iffet bunların en başta gelenleridir. Bütün dinler insanların sahip oldukları temel hakları koruma altına alarak onlara yönelik her türlü saldırıyı yasaklamışlardır.

İslam dini tüm canlılara şefkat ve merhametle davranmayı emretmiş ve zulmü büyük günahlardan biri saymıştır. Başkalarına zarar vermek ve zarar verene aynı şekilde karşılık vermek de İslam’da yasaklanmışıtr. Hz. Peygamber bu konuda, “Müslüman, Müslümanların elinden ve dilinden emin olduğu kişidir.”24 buyurmuştur.

İslam, Yahudilik, Hristiyanlık, Budizm, Hinduizm ve Konfüçyanizm gibi dinlerin hepsi insanlara ve diğer canlılara zarar verecek her türlü davranışı doğru bulmamıştır. Bu dinler başkalarına zarar vermemeyi dindarlığın ve güzel ahlakın bir gereği saymıştır. Bu nedenle başkalarına zarar vermemek tüm dinlerde ortak olan ahlaki ilkelerden biridir.

6. Öldürmemek

Tüm dinlerin yasaklamış olduğu kötü davranışların başında bir insanın canına kıymak gelir. Çün-kü insanın sahip olduğu temel hakların ilki ve en önemlisi yaşama hakkıdır.

İslam dini öldürmeyi yasaklamış ve büyük günah kabul etmiştir. İslam inancına göre her insan gü-nahsız, hür ve yaşama hakkına sahip olarak doğar. Bu sebeple İslam, geçerli bir sebep olmaksızın bir

23 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 396.24 Tirmizi, İman, 12.

YORUMLAYALIM

“Bir kimse kendi nefsi için istediğini kardeşi için de istemedikçe gerçek mümin olamaz.” (İslam)

“İnsanların sana nasıl davranmasını istiyorsan sen de onlara öyle davran.” (Hris-tiyanlık)

“Sana kötü gelen şeyleri arkadaşlarına yapma. İşte bu Tevrat’ın özüdür.” (Yahudilik)

“Bir kimse dünyadaki tüm yaratılmışlara kendisine davranılmasını istediği gibi davranma-lıdır.” (Caynizm)

“Hayat herkes için azizdir. Diğerlerini kendinle mukayese ederek ne onlarla çekiş ne de çekişmeye neden ol.” ( Budizm)

“Kendin için istemediğin şeyi başkalarına yapma.” (Konfüçyanizm)

“İyi insan diğerlerinin kazancını kendi kazancı, diğerlerinin kaybını da kendi kaybı olarak görür.” (Taoizm)(Mahmut Aydın, Paradigmanın Yeni Adı: Dinsel Çoğulculuk, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 14, s. 108.)

Kendisine yapılmasını istemediği şeyi başkalarına yapmamak neden tüm dinlerde ortak bir ahlak ilkesi sayılmıştır? Arkadaşlarınızla yorumlayınız.

143


insanın yaşama hakkını alan kimseyi, bütün in-sanları öldürmüş gibi sayar. Diğer taraftan İslam dini, bir insanın hayatını kurtarmayı da bütün insanların hayatını kurtarmış gibi değerlendirir. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilir: “...Kim bir cana kıymamış ya da yeryüzünde bozgunculuk yapmamış bir kimseyi öldürür-se bütün insanları öldürmüş gibidir. Kim de onu hayatını kurtarmak suretiyle yaşatırsa bütün insanları yaşatmış gibi olur...”25 Diğer bir ayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Geçim en-dişesiyle çocuklarınızın canına kıymayın. Biz onların da sizin de rızkınızı veririz. Onları öl-dürmek büyük bir suçtur.”26

Hristiyanlığa göre sonsuz hayata kavuşmanın ve mutlu olmanın şartlarından biri de öldürme-mektir. Doğu dinlerinde de öldürmek büyük gü-nahlardan sayılmıştır. Buda’ya göre insanı nir-vanaya ulaştıran yollardan biri de hiçbir canlıyı öldürmemektir.27 Budizm kutsal metinlerinde bu husus şöyle ifade edilir: “Bütün insanlar ce-zalandırılırken titrerler, bütün insanlar ölümden korkarlar; sen de onlara benzediğini hatırla ve ne öldür ne de öldürmeye sebep ol.”28

7. Hırsızlık Yapmamak

Dinlerin ortak ahlaki ilkelerinden biri de hırsızlık yapmamaktır. Hırsızlık; hile, dolandırıcılık, yankesicilik, rüşvet ve yalancı şahitlik gibi yollarla başkasının malını elinden almaktır.

İslam dini hırsızlık yapmayı büyük günahlardan saymıştır. Çünkü hırsızlık yapmak hem insanla-rın emeğine karşı saygısızlık hem de bir kul hakkıdır. Kur’an’da başkalarının mallarına haksız yere el uzatmak şöyle yasaklanmıştır: “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hâli hariç, mallarınızı, batıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin.”29

İslam dini Müslümanlara helal rızık kazanmak için çalışmayı emretmiştir. İslam’a göre bir Müslüman, eş ve çocuklarına alın teri dökerek kazandığı helal rızkı yedirmelidir. Başkalarının hakkından sakınmalıdır. İslam’da kul hakkı Allah tarafından affedilmeyen günahlardandır. Kul hakkının önemini Hz. Peygamber bir hadisinde şöyle ifade etmektedir: “Kimin üzerinde karde-şine ait namus veya başka bir şeye ait hak varsa paranın geçmediği (hesaplaşmanın olacağı) gün gelmeden önce daha burada iken helalleşsin. Aksi takdirde o gün, salih bir ameli varsa o zulmü nispetinde kendisinden alınır. Eğer sevapları yoksa hak sahibinin günahları alınır, ona yüklenir.”30

25 Mâide suresi, 32. ayet.26 İsrâ suresi, 31. ayet.27 Budizm, Cengiz Erengil, s. 46.28 Dhammapada, s. 246-247. 29 Nisâ suresi, 29. ayet. 30 Buhari, Mezalim, 23.

BİLGİ KUTUSU

Caynizme göre ahimsa kuralı gereği hiçbir canlıya zarar verilmez. Ve bunun için bazı Caynistler, canlı-

ları çiğnememek için adım atacağı yeri süpürür ve canlıların ağızlarına kaçma-sını önlemek için ağızlarında maskeyle dolaşırlar.


NOT EDELİMCinayet işlemek Yahudilikte bü-

yük günahlardan biri sayılmıştır. Nitekim Yahudiliğin temel ilkele-rinden olan On Emir’den biri de

“Öldürmeyeceksin!” emridir.(Tevrat, Çıkış, 20/13.)

144

7.ÜNİTE

Hırsızlık yapmamak bir Hristiyan’ın ebedi mutluluğa ulaşması için uyması gereken Tanrı buyruklarındandır.31

Yahudilikte de hırsızlık yapmak yasaklanmıştır. Yahudilikteki On Emir’den biri de çalmamaktır.32

Hinduizm ve Budizmde de hırsızlık yapmak yasak-lanmıştır. Budizmin beş ilkesinden biri de başkasına ait olan bir malı çalmamaktır. Bu dinlerde hırsızlık yap-mak insanın iyiliğe ve doğruluğa ulaşmasını engelleyen bir davranış olarak görülmüştür.

8. Zina Yapmamak

Aralarında evlilik bağı olmayan kimselerin cinsel birlikteliklerine zina denir. İnsan neslinin deva-mını tehdit eden, bireylerin iffet ve namus değerlerini yok eden zina, tarih boyunca toplumlar ve dinler tarafından zararlı bir davranış olarak görülmüştür.

İslam dini zinayı büyük günahlardan biri olarak kabul etmiştir. Zina, insanları ahlaksızlığa sevk eder ve kul hakkına sebep olur. Bu nedenle Kur’an’ı Kerim’de insanı zinaya götürebilecek düşünce, söz ve davranışlar yasaklanmıştır. Nitekim bu konuda şöyle emredilir: ɎɆĈǤ Ćȅ ĆǒǠ ĆȅĆȿ ăǦ ĆȊ ĈǵǠĆȥ ĆȷǠ Ćȭ ćȼƋȹĈǙ ɂĆȹƍȂȱǟ ǟɀćǣ ĆȀĊȪĆǩ ĆɍĆȿ “Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, şüphesiz bir hayasızlıktır, kötü bir yoldur.”33

31 Kitab-ı Mukaddes, Matta,19/18, 19. 32 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 20/15. 33 İsrâ suresi, 32. ayet.

İLKELER ÇIKARALIM“Ey Peygamber! Mümin kadınlar ne zaman sana gelip Allah’tan başka

hiçbir şeye ilahlık yakıştırmayacaklarını, hırsızlık yapmayacaklarını, zina etmeyeceklerini, çocuklarını öldürmeyeceklerini, iftira atmayacaklarını ve (bildireceğin) hiçbir hakikate karşı çıkmayacaklarını (taahhüt ederek) sana

bağlılıklarını bildirirlerse onların bağlılık taahhütlerini kabul et ve Allah’tan onların (geçmiş) günahlarını affetmesini dile; çünkü Allah çok bağışlayıcıdır, rahmet kaynağı-dır.”

(Mümtehine süresi, 12. ayet.)

Yukarıdaki ayeti okuyarak ahlaki ilkeler çıkaralım.

BİLGİ KUTUSU

“Çalmayacaksınız, hile yapmayacaksınız.”

(Kitab-ı Mukaddes, Levililer, 19/ 11.)

“Hırsız, çaldığının karşılığını kesinlik-le ödemelidir. Hiçbir şeyi yoksa hırsızlık yaptığı için köle olarak satılacaktır.”

(Kitab-ı Mukaddes, Çıkış 22/ 4.)

KONUŞALIMHırsızlığın tüm dinlerde yasaklanmasının nedenleri neler olabilir? Arkadaşlarınızla konuşunuz.

145


Yahudiliğe göre zina yapmak kötü ve yasak davranışlardandır. On Emir’den biri olan “Zina etmeyeceksin!”34 emri her Yahudi’nin uyması gereken temel ilkelerdendir.

Hristiyanlığa göre de zina yapmak büyük bir günahtır. Hristiyanlığa göre zina yapmak haram oldu-ğu gibi herhangi bir kadına kötü duygularla bakmak da o kadınla zina yapmış gibi sayılmıştır.

Hint dinlerinde de zina yasaklanmıştır. Evliliğe dinî ve sosyal açıdan büyük önem verilen Hindu-izme göre cinsî ihtiyaçlar meşru yollarla karşılanmalı ve zinadan uzak durulmalıdır. Budizmde ise zina yapmamak, uyulması gereken beş temel ilkeden biridir. Bir Budist, nefsini ve bedenini kontrol etmeli, her türlü şehvet ve kötü huydan kendini korumalıdır. Zira cinsî tatmin her türlü kötülüğün kaynağıdır.35

9. Yalancı Şahitlik Yapmamak

Yalan söylememek ve yalancı şahitlik yapma-mak dinlerin ortak ahlaki ilkelerindendir. Yalan, başkalarını kandırmak amacıyla gerçeğe aykırı be-yanda bulunmaktır.

İslam dini yalan söylemeyi ve yalancı şahit-lik yapmayı yasaklamış ve büyük günahlardan saymıştır. Nitekim Kur’an’da, “…Yalan sözden sakının.”36 diye buyrulmuştur. Yalancı şahitlik yapmanın yasak oluşu ise Kur’an’da şöyle ifa-de edilmektedir: “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kim-seler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adaletsizliğe itmesin. Adaletli olun; bu, Allah korkusuna daha çok yakışan (bir davranış) tır. Allah’a isyandan sakının. Allah yaptıkları-nızı hakkıyla bilmektedir.”37

Yalancı şahitlik yapmak Yahudilikte de ya-saklanmıştır. Yahudilikteki On Emir’den biri de “Komşuna karşı yalan yere tanıklık etmeyeceksin!”38 buyruğudur.

Hristiyanlıkta da yalancı şahitlik yapmak yasaklanmıştır. Mutluluğa ulaşmanın yollarından biri de Tanrı’nın buyruklarından olan “Yalan yere tanıklık etmeyeceksin.”39 emrine uymaktır.

Hint dinlerinde de yalancı şahitlik yapmak yasaklanmıştır. Budizm’in beş ilkesinden biri de yalan söylememektir. Budizme göre her zaman doğru konuşmak ve doğru hareket etmek insanın içine düş-tüğü ıztıraptan kurtulmasını sağlar.40

34 Kitab-ı Mukaddes, Tesniye, 5/ 18. 35 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 6, s. 357. 36 Hac suresi, 30. ayet.37 Mâide suresi, 8. ayet.38 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 20/16.39 Kitab-ı Mukaddes Matta, 19/ 18, 19.40 Asaf Halet Çelebi, Pali Metinlerine Göre Gotama Buddha, s. 55.

Hz. Peygamber bir gün as-habına “Büyük günahların en ağırını size haber vereyim mi?” diye sordu. Ashabı da “Evet, ya

Rasulallah. dedi. Peygamberimiz, “Allah’a şirk koşmak, ana-babaya itaatsizlik et-mek.” dedikten sonra, yaslandığı yerden doğrulup oturdu ve “İyi dinleyin, bir de yalan söylemek ve yalancı şahitlik yap-mak…” diye buyurdu.

(Buhari, Şehadat, 10.)

Yukarıdaki hadisi yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

146

7.ÜNİTE



1. Dinlerin doğrulukla ilgili görüşleri hakkında bilgi veriniz.

2. Dinlerin temizliğe verdiği önemi anlatınız.

3. İyilik ve yardımseverliğin tüm dinlerde ortak değer olmasını açıklayınız.

4. Dinlerin öldürmekle ilgili hükümlerini karşılaştırınız.


1. Aşağıdakilerden hangisi dinlerin ortak ahlaki özelliklerinden biri değildir?

A) Öldürmemek B) Temizlik C) Faiz yememek D) İyilik E) Doğruluk

2. Aşağıdakilerden hangisi kutsal metinlerinde kul hakkına büyük önem vermiştir?

A) Hristiyanlık B) Yahudilik C) Budizm D) İslam E) Zerdüştlük

3. Nirvanaya ulaşmak aşağıdaki dinlerden hangisine ait bir kurtuluş inancıdır?

A) İslam B) Budizm C) Hinduizm D) Şintoizm E)Yahudilik

İLKELER ÇIKARALIM“Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder;

çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”

(Nahl suresi, 90. ayet.)

“Rabb’in nefret ettiği altı şey, iğrendiği yedi şey vardır: Gururlu gözler, yalancı dil, suçsuz kanı döken eller, düzenbaz yürek, kötülüğe seğirten ayaklar, yalan soluyan yalancı tanık ve kar-deşler arasında çekişme yaratan kişi.”

(Kitab-ı Mukaddes, Süleyman’ın Özdeyişleri, 6/16-19.)

“Düşmanlarınızı sevin, sizden nefret edenlere iyilik yapın, size lanet edenler için iyilik dile-yin. Size hakaret edenler için dua edin... Size iyilik yapanlara iyilik yaparsanız, bu size ne övgü kazandırır? Günahkârlar böyle yapar.”

(Luka, 6/ 27-33.)

Yukarıdaki metinleri okuyarak ahlak ilkeleri çıkartınız. *Adaletli olmak,*……………………………………………………………………………………….

147


4. On Emir, aşağıdaki dinlerden hangisinde yer alan bir prensiptir?

A) Konfüçyanizm B) Budizm C) Hinduizm D) Şintoizm E) Yahudilik


(Caynistler, hırsızlık, doğruluk, rüşvet.)

1. İnsanın özünde, sözünde ve davranışlarında dürüst olmasına............................ denir.

2. ............................insanların alın terine ve emeğine karşı yapılmış bir saygısızlıktır ve günahtır.

3. ............................ canlıları çiğnememek için adım atacağı yeri süpürür ve canlıların ağızlarına kaçmasını önlemek için ağızlarında maskeyle dolaşırlar.


1. (...) Hristiyanlıkta maddi temizlikten ziyade manevi temizliğe vurgu daha fazla yapılmıştır.

2. (...) İslam dini insanı zinaya götürecek söz ve davranışları yasaklamıştır.

3. (...) Yahudi kutsal metinlerine göre bir insanı öldürmek tüm insanlığı öldürmek gibidir.

4. (...) Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi başkalarına yapmama prensibi tüm dinlerde ortaktır.

148

DİNÎ ÇOĞULCULUK VE MİSYONERLİK

8.ÜNİTE


1. Çoğulculuk, misyonerlik ve tebliğ kelimelerinin anlamlarını sözlükten araştırınız.

2. “Benim görüşlerim yanlış ihtimali olan doğrulardır. Başkalarının görüşleri ise doğru ihtimali olan yanlışlardır.” sözünün anlamı üze-

rinde düşününüz.3. Misyonerlik faaliyetleri hakkında bilgi edininiz.4. Laikliğin din ve vicdan hürriyeti ile ilişkisini araştırınız.

149

DİNÎ ÇOĞULCULUK, DİYALOG VE MİSYONERLİK

1. Dinî Çoğulculuk

Dinî çoğulculuk (plüralizm), farklı dinlere mensup insanların birbirlerinin haklarına saygı göstererek bir arada barış içinde yaşamalarına denir. Çoğulculuk, özünde farklılıkların zen-ginlik kabul edildiği ve ötekilerin haklarının hukuki teminat altına alındığı bir hoşgörü orta-mıdır. Böyle bir ortamda kimse kimseye inan-cı, yaşayışı ve kültürü nedeniyle baskı yapa-maz, kimse farklılığından dolayı eleştirilemez ve kınanmaz.

İçinde yaşadığımız dünya farklı din, kültür ve etnik kökene sahip insanların bir arada yaşamak zorunda kaldığı çok kültürlü bir dünyadır. Günümüzde iletişimin kolaylaşması, bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler nedeniyle dünyamız adeta küresel bir köy hâline dönüşmüştür. Bu nedenle farklı inanç ve kültürlere mensup insanların birlikte yaşamaları ve aynı havayı teneffüs etmeleri ka-çınılmaz olmuştur. Böylece yemesi, içmesi, giyimi, konuştuğu dili ve inançlarıyla birbirinden farklı olan insanların farklılıklarını koruyarak barış içinde yaşama anlayışı doğmuştur. Bu anlayış genel olarak dinî çoğulculuk olarak tanımlanmaktadır.

Dinî çoğulculuk tüm inanç-lara saygı ve hoşgörü ile yak-laşmayı gerektirir. Her insan, mensubu olduğu dinin en doğ-ru ve mükemmel din olduğuna inanır. Ancak bu tabii durum insanların farklı inanç sahip-lerine hoşgörü ile bakmasına engel değildir. Zira inançlar, insanların akli çabalarına ve hür iradelerine dayalı kendi tercihleridir. Bu sebeple farklı inançlara hoşgörü çerçevesinde bakmak hem insani hem de dinî bir zorunluluktur.

Felsefi anlamda plüralizm yani dinî çoğulculuk, bütün dinlerin insanları kurtuluşa ulaştırma ko-

nusunda eş değerde olduğu fikrine dayanır. Arnold Toynbee, John Hick ve W. Cantwel Smith gibi düşünürlerin savunduğu bu fikre göre bütün dinler insanı Tanrı’ya götüren eşit yollardır.

(Kürşat Demirci, Yahudilik ve Dinî Çoğulculuk, s. 18.)

NOT EDELİM

Farklı inanç sahiplerinin bir arada hoşgörü içinde yaşaması toplumsal barış açısından önemlidir.

“Sizin dininiz size, benim dinim banadır.” (Kâfirûn suresi, 6. ayet.)

“Allah’tan başkasına tapanlara (ve putlarına) sövmeyin; sonra onlar da bilmeyerek Allah’a söverler.”

(En’âm suresi, 108. ayet.)

Yukarıdaki ayetlerden hareketle İslam’ın dinî çoğulculuğa bakışını yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

150

8.ÜNİTE

Dinî çoğulculuk, zengin bir tarihî tecrübeye sahip olan Müslümanlar için yeni ve yabancı bir anlayış değildir. Zira İslam dini ilk zamanlardan itibaren farklı inançlara dinî hürriyet tanıyan ve onların haklarını koruyan çoğulcu bir yapıya sahip olmuştur. Hz. Peygamberin Medine’de bulunan Araplar, Yahudiler ve Hristiyanlarla birlikte imza altına aldığı Medine Antlaşması bu anlayışın ilk ör-neklerindendir. Tarih boyunca Yahudi, Hristiyan ve Budistler gibi farklı dinî gruplar Müslümanların hâkimiyeti altında dinlerini serbestçe yaşamışlardır.

2. Türkiye’deki Dinî Gruplar

Türkiye asırlardır birçok din, kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmış bir coğrafyada yer almak-tadır. Bu nedenle asırlar boyunca Anadolu topraklarında Müslüman, Yahudi ve Hristiyanlar gibi bir-çok farklı inanç mensubu barış ve hoşgörü içinde bir arada yaşamışlardır. Ülkemizde Müslümanların yanı sıra Yahudiler ve Hristiyanlar gibi dinî gruplar yer almaktadırlar.

Yahudiler Türkiye’de bulunan dinî grupların en önemlilerindendir. Osmanlılar devrinde dinî ve ekonomik hayatta önemli bir yer edinen Yahudiler, adalet ve hoşgörü ile muamele görmüşlerdir. Ta-rih içinde İspanya ve Rusya’dan göçe zorlanan Yahudilere Osmanlı Devleti kucak açmıştır. Bağımsız İsrail Devleti’nin kurulmasından sonra Türkiye’deki Yahudi nüfusu yarıya yakın oranda azalmıştır. Bunların büyük bir çoğunluğu İstanbul ve İzmir’de, diğerleri ise Ankara, Bursa ve Edirne gibi şehir-lerde yaşamaktadır.

Türkiye’de yer alan Hıristiyan grupların tarihi oldukça eskidir. Zira Anadolu toprakları Hristiyan-lığın gelişmesinde önemli bir merkezdir. Bunun yanı sıra ülkemizde birçok yer Hristiyanlarca kutsal sayılmaktadır. Bunların içinde Efes, İstanbul ve İznik gibi yerler sayılabilir. Türkiye’deki Hristiyan gruplar arasında Rumlar, Ermeniler, Süryaniler ve Arap Ortodoksları yer almaktadır.

Türkiye’de yaşayan en kalabalık Hristiyan grup olan Ermenilerin büyük bir çoğunluğu İstanbul’da ikâmet etmektedir. Ermeni Patrikliğine bağlı olan Ermeniler haricinde, ana kiliseden ayrılmış olan Katolik ve Ortodoks Ermeniler de vardır.

Türkiye’de yaşayan Hristiyan dinî gruplardan biri de Süryanilerdir. Süryaniler; Süryani Kadim, Süryani Katolik ve Süryani Ortodoks Kilisesi mensupları olarak üç gruba ayrılmışlardır. Türkiye’deki Süryaniler, Suriye Şam Patrikliğine bağlıdır. Diğer bir Hristiyan grup olan Arap Ortodokslar, Antakya Patrikliğine bağlı olarak yaşamakta olup sayıca azdırlar.1

1 Baki Adam, Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 267.

Müslümanlar Hristiyanlar Yahudiler

ÜLKEMİZDE YAŞAYAN DİN MENSUPLARI

151


3. Misyonerlik

Misyonerlik kelimesi Latin-ce “missio” kökünden türemiş-tir. Bu kelime yetki, vekâlet ve tamamlaması için birine verilen görevi ifade eder. Misyon, bir dinin propagandasını yapmakla görevli insanlar teşkilatı anlamına gelmektedir. Bu işi yapan kişiye misyoner, yapılan bu faaliyete ise misyonerlik adı verilir.

Misyonerlik her ne kadar dinlerin yayılma faaliyeti için kullanılsa da daha çok Hristiyan yayılmacılığını ifade etmektedir. Bu kelime ilk defa Hristiyanlar tarafından bu anlamda kullanılmıştır.2 Zira misyonerlik faaliyetlerini dünya genelinde sistemli bir şekilde ve kurumsal düzeyde yürüten din, Hristiyanlıktır. Bu amaçla ilk misyonerlik teşkilatı 1646 yılında İngiltere’de kurulmuştur. Bununla birlikte Yahova Şahitleri, Bahai, Budist ve Hindular gibi dinî gruplar da misyonerlik faaliyetlerinde bulunmuşlardır.

Her din, mesajlarının diğer insanlara iletilmesini hedefler. Bu anlamda Müslüman, Hristiyan, Bu-dist ve Hinduların kendi dinlerini başkalarına duyurmaları temel insan haklarındandır. Ancak misyo-nerlik, dini duyurma faaliyetlerinden farklıdır. Misyonerler hileli yollarla insanların sosyal ve eko-nomik zaaflarını suistimal ederek muhataplarını din değiştirmeye zorlar. Aynı şekilde karşı tarafın inancını çarpıtarak onları kötü göstermek gibi davranışlar dini yayma hakkını kötüye kullanmaktır.

3.1. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Misyoner Gruplar

Türkiye konumu itibarıyla Asya, Avrupa ve Afrika’yı birbirine bağlayan yolların kesiştiği bir nok-tada yer almaktadır. Tarihî olarak da ilk çağlardan beri pek çok kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bugün dünyanın en hareketli bölgeleri olan Orta Doğu, Kafkaslar ve Balkanlara açılan kapı özelliği taşıyan Türkiye, pek çok dinî grubun hedefidir.

Bugün dünyanın büyük dinlerinden biri olan Hristiyanlığın Türkiye’ye özel bir ilgisi bulunmak-tadır. Hristiyan misyonerlerine göre Türkiye, Hristiyanlığın beşiğidir. Çünkü bugünkü Hristiyanlığın önde gelen şahsiyetlerinden Pavlus, Tarsusludur. Ayrıca Pavlus’un dinini yaymak için gezdiği pek çok yer Anadolu’dadır. Bu nedenle misyonerler, Türkiye’yi Hristiyanlaştırmak için 19. yüzyıldan bu yana misyonerlik faaliyetlerini sürdürmektedirler.

Hristiyanların dışında Yahova Şahitleri, Bahailer gibi gruplar da ülkemizde misyonerlik faaliyeti sürdürmektedirler.

2 Ömer Faruk Harman, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, s. 25.

152

8.ÜNİTE

3.1.1. Hristiyan Gruplar

Hristiyanlık, misyon özelliği olan bir dindir. Hristiyanlığa göre İsa, Tanrı’nın kutsal mesajını in-sanlara duyurmak misyonuyla yeryüzüne inmiş ve havarilerini bu misyonu yaymak için dünyaya gön-dermiştir. Bu husus İncillerde şöyle geçer: “İmdi, siz gidip bütün milletleri şahit edin, onları baba ve oğul, ruhulkudüs ismi ile vaftiz eyleyin, size emrettiğim her şeyi tutmalarını onlara öğretin ve işte ben

Tebliğ; taşımak, gö-türmek, ulaştırmak ve bildirmek anlamları-na gelir. Bir kavram olarak tebliğ, İslam mesajının insanlara duyurulmasıdır.

İslam’daki tebliğ çalışmalarının temel amacı İslami öğreti-lerin diğer insanlara duyurulmasıdır. Tebliğ, tüm Müslümanla-rın yapabileceği ferdî bir görevdir. Kur’an-ı Kerim’de Mâide suresinin 67. ayetindeki “Ey Resul! Rabb’inden sana indirileni insanla-ra tebliğ et.” ve Gâşiye suresinin 21 ve 22. ayetlerindeki “O hâlde (Resulüm), öğüt ver. Çünkü sen ancak öğüt vericisin. Onların üzerinde bir zorba değilsin.” ifadeleri tebli-ğin sadece duyurma ve davet olduğunu bildi-rir. İslam’a göre artık inanıp inanmama kişinin hür iradesine kalmıştır.

Nitekim Müslümanlar tarihleri boyun-ca egemenlikleri altındaki gayrimüslimlere adalet ve hoşgörüyle davranmış, onları zor-la Müslümanlaştırma yoluna gitmemişlerdir. Asırlarca Müslüman egemenliğinde kalan di-ğer din mensuplarının; din, dil ve kimliklerini korumuş olmaları Müslümanların zorla Müs-lümanlaştırmayı değil, inandıkları prensipleri tebliğ etmeyi ön plana çıkardıklarını gösterir.

Hristiyanlıkta misyonerlik anlayışı İncil’de şöyle ifade edilmektedir: “Yahudileri ka-zanmak için Yahu-dilere Yahudi gibi davrandım. Kendim kutsal yasanın deneti-mi altında olmadığım hâlde, yasa altında olanları kazanmak için onlara yasa al-tındaymışım gibi davrandım. Tanrı’nın yasasına sahip olma-

yan biri değilim, Mesih’in yasası altındayım. Buna karşın, yasaya sahip olmayanları kazan-mak için yasaya sahip değilmişim gibi davran-dım. Güçsüzleri kazanmak için onlarla güçsüz oldum. Ne yapıp yapıp bazılarını kurtarmak için herkesle her şey oldum. Bunların hepsini, müjdede payım olsun diye müjdenin uğruna yapıyorum.”

(1. Korintliler, 9/20-23.)

Misyonerlik anlayışında temel amaç, in-sanları ne yapıp edip Hristiyanlaştırmaktır. Nitekim Hristiyanlar, tarih boyunca gittikle-ri yerlerde hitap ettikleri insanlara Hristiyan mesajını duyurmayı değil, onları Hristiyan-laştırmayı hedeflemişlerdir. Örneğin Amerika Kıtası’nın Hristiyanlarca işgalinden yaklaşık iki yüz yıl geçmeden güney ve kuzeydeki bü-tün yerli inanç ve kültürler yok edilmiştir. Ay-rıca Afrika Kıtası sömürgeci devletlerce işgal edildikten sonra hızla Hristiyanlaştırılmıştır. Aynı durumu Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde de görmek mümkündür.

(Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, s. 16-18. Özetlenmiştir.)

KARŞILAŞTIRALIM

Yukarıdaki metni okuyarak iki dinin yayılma metotlarını karşılaştırınız.

153


bütün günler, dünyanın sonuna kadar sizinle beraberim.”3 Hristiyanlıktaki misyonerlik faaliyetlerinin temeli bu misyon anlayışına dayanır. Bu husus İsa’nın yeryüzündeki bedenini temsil eden kilise ile misyonerlik faaliyetleri arasındaki ilişkiyi de ifade etmektedir. Bu faaliyetlerin öncülüğünü yapan kişi ise bugünkü Hristiyanlık anlayışının mimarı olan Pavlus’tur.

Bütün dünyaya yayılma amacında olan Hristiyanlık, dünyanın birçok bölgesinde misyonerlik fa-aliyeti yürütmektedir. Ülkemize yönelik ilk misyonerlik faaliyetleri Osmanlı Devleti’nin son zaman-larında Ermeniler arasında başlamıştır. Katolik ve Ortodoks Hristiyanlar, Ermenileri kendi saflarına çekebilmek için bu grup arasında misyonerlik faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bu faaliyetler sonucun-da bir kısım Ermeni, Katolikliğe geçmiş ve ayrı bir Katolik Ermeni Kilisesi oluşturmuştur. Fransa’nın gayretleriyle de bu kilise Osmanlı Devleti tarafından 1830 yılında ayrı bir cemaat olarak tanınmıştır. Sonraki yıllarda ise Amerikalı Protestanların misyonerlik faaliyetleri sonucunda bir de Protestan Er-meni Kilisesi oluşmuş ve bu kilise de 1847 yılında İngiltere’nin isteği üzerine Osmanlı Devleti tara-fından tanınmıştır.4

Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonraki yıllarda Tevhiditedrisat Kanunu’na uymayan ve öğ-rencilere İncil okutan, onları ayinlere götüren birçok okul kapatılmıştır.5 Bu okullardan biri olan Bursa Amerikan Kız Koleji, sistemli şekilde misyonerlik yaptığı için Atatürk Dönemi’nde (1928) kapatıldı.6 Bununla birlikte ülkemizde Protestan grupların misyonerlik faaliyetlerini devam ettir-meye çalışmışlardır. Bunlar içinde Babtistler, Adventistler ve Mesih İnanlıları gibi Protestan gruplar misyonerlik faaliyetleri ile dikkat çekmektedirler.

Türkiye’de misyonerlik çalışmaları yürüten Hristiyan gruplar birçok metot ve argüman kullan-maktadır. Misyonerler; bedava İncil, kitap, dergi, broşür, kaset, CD gibi iletişim malzemeleri dağıt-maktadırlar. Bu klasik yöntemlerin dışında sesli ve görsel medya, İncil okuma grupları ve İnternet gibi yollarla Hristiyanlaştırma faaliyetleri yapmaktadırlar.

Hristiyan misyonerliğinin en temel özelliği, faaliyetlerinin kurumsal düzeyde yürütülmesidir. Ay-rıca dinî ve siyasi amaçları da bulunmaktadır. Bu nedenle ülkemizde olduğu gibi dünya genelinde de misyonerlik faaliyetleri çeşitli örgüt ve kurumlar tarafından finanse edilmektedir. Bu amaçla acil

3 Matta, 28/19-20.4 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 201. 5 http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/700ozelAytenSezer.pdf6 Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, s. 282.

HRİSTİYAN GRUPLAR

TÜRKİYE’DE FAALİYET YÜRÜTEN MİSYONER

GRUPLAR

Baptistler Adventisler Mesih İnanlıları

YAHOVA ŞAHİTLERI

154

8.ÜNİTE

yardım ekipleri oluşturan misyoner kuruluşları felaket ve afet anında insanlara maddi-manevi yardım-larda bulunurlar. Nitekim 1999 Marmara Depremi sonrasında insani yardım amacıyla ülkemize gelen gruplardan bazıları misyonerlik faaliyeti yürütmüşlerdir.7 Zor durumda olan insanların bu hâllerini su-istimal etmeye çalışan misyonerlerin çoğu yardım gönüllüsü, doktor, öğretmen ve hemşire gibi farklı meslek gruplarına mensuptur.8

Misyoner kuruluşları, misyonerlik faaliyetlerinin siyasi ve ekonomik sömürgecilikle ilişkilendiril-mesinden dolayı yöntem değişikliğine gitmiştir. Bu amaçla İncil’in mesajının hedef kitle olan ülkenin şartlarına uydurulması ve misyoner faaliyetlerinin yerelleştirilmesine karar verilmiştir. Bunun yan-

7 Ali Erbaş, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, s. 185.8 Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, s. 116.

BAPTİSTLER

17. asırda Hollanda’da do-ğan Hristiyan bir gruptur. Di-ğer Hristiyan mezheplerinden farklı olarak vaftizi sadece yetişkinlere uygularlar. Onlara göre vaftiz, kişinin kendi ira-desiyle İsa Mesih’e iman et-mesinin kesin bir sembolüdür. Henüz anlamını kavrayama-dıkları gerekçesiyle bebeklere vaftiz uygulamayan Baptistler, vaftizi vücudu suya tamamen batırarak yaparlar.

İlk Protestan misyonerliğini başlatan Baptistler, dünya ge-nelinde misyonerlik yapmak-tadırlar. Ülkemizde Hristiyan-laştırma faaliyeti yürüten bu grubun İstanbul’da da kilisesi bulunmaktadır.

Baptist anlayışına göre her Baptist bir misyonerdir. Bu ilke onları misyonerlik faali-yetlerinde etkin kılmıştır. On-lara göre İsa Mesih’in yeryü-züne gelişiyle tanrısal krallık kurulacak ve tüm Hristiyanlar kurtuluşa ereceklerdir.

ADVENTİSTLER

1831 yılında Amerika’da kurulan Protestan ve Mesihçi bir harekettir. Adventistler, ru-hun ölümsüzlüğüne inanırlar, öldükten sonra sadece doğru-ların dirileceğini kabul ederler. Et yemez, kahve, çay, sigara ve içki içmezler. Bu mezhep İsa Mesih’in tekrar dünyaya geleceği inancı üzerine kurul-muştur. Diğer Hristiyanların aksine pazar değil cumartesi gününü kutsal dinlenme günü olarak kabul ederler.

Adventistlerden pek çok grup doğmuştur. Bunlardan Yedinci Gün Adventistleri misyonerlik faaliyetleri açısın-dan önemlidir. Bu grup Kitab-ı Mukaddes’e sıkı sıkıya bağlı-dırlar.

Yedinci Gün Adventistlerine göre Türkler, Hristiyanlığın yayılması önünde bir engeldir. Türkler, İsa Mesih’in ikinci ge-lişini geciktirmişlerdir. Bu ne-denle bu engeli ortadan kaldır-mak için çalışırlar. Türkiye’de bir kiliseleri vardır.

MESİH İNANLILARI

Evanjelik Hristiyanlar ola-rak bilinen bu grup Türkiye’de kendisini Mesih İnanlıları veya Müjdeciler (İncilciler) olarak tanıtır. 18. yüzyılda İngiltere’de kurulan Evanjelik Hristiyan-lık, Kitab-ı Mukaddes’i dinde tek otorite olarak kabul eder. 1846’da kurulan Evangelical Alliance (Evrensel Birlik) adlı uluslararası örgütün şemsiyesi altında pek çok Mesihçi Pro-testan grup misyonerlik faali-yeti yürütmektedir.

Evanjelik Hristiyanlara göre herkes kutsal kitabı okuyup anlayabilir, üç şahıstan mey-dana gelen Tanrı tektir, İsa Mesih’e iman günahlardan arınmak için yeterlidir. Yeni Ahit’te olmayan hiçbir inanç ve uygulamayı kabul etmez-ler.

Türkiye’de yaygın bir mis-yonerlik faaliyeti yürütmekte olup illerde çeşitli misyoner gruplar oluşturmaktadırlar.

TÜRKİYE’DE MİSYONERLİK FAALİYETİ YÜRÜTEN HRİSTİYAN GRUPLAR

155


sımalarından biri, yabancı misyonerlerin yerine, ye-rel kiliseler ve yerli Hristi-yanlar aracılığıyla bu faa-liyetlerin yürütülmesidir.9 Halkın tepkisini azaltmak için ev kiliseleri ve yerli Hristiyanlar aracılığıyla misyonerlik faaliyetleri yürütülmeye başlanmıştır.

Misyoner gruplarının kullandığı argümanlar, faaliyetlerin yürütül-düğü ülkenin şartlarına göre düzenlenmektedir. Türkiye’yi Hristiyanlığın vatanı olarak gören misyoner gruplarının kullandığı argümanların başında Kur’an-ı Kerim’in Hz. İsa’ya büyük önem verdi-ği propagandası gelmektedir. Buna göre misyoner gruplar Kur’an’da Hz. İsa’nın çok anılması, babasız olması ve yüksel-tilmesi gibi konuları çarpıtarak Kur’an’ın da kendi mesajlarını onayladığını iddia etmektedirler.10

Misyonerler muhataplarına karşı önce-likle Hz. İsa’nın peygamber oluşuna vur-gu yaparken onun tanrılığına değinmezler. Hristiyanların üç tanrıya inanmadıklarını iddia eden misyonerler, bunun Müslüman-ların uydurması olduğunu belirtirler. Onlara göre Tanrı tektir; ancak üç kişiliğe sahiptir.11 Misyoner gruplar, muhataplarına merha-metli ve sevecen bir tanrı anlayışını telkin ederler. İslam’daki Allah inancını, insana uzak ve acımasız olduğu gerekçesiyle eleştirirler. Kur’an’ın aslını koruyamadığını, Tevrat ve İncil’in de Allah’tan geldiğini ve Kur’an-ı Kerim’in bunu onayladığını iddia ederler. Ayrıca Kur’an’daki bazı ayetleri bağlamından kopararak Allah’ın Hristiyanlığı övdüğü gibi görüşler ileri sürmektedirler. Mis-yonerler bunların yanında etnik veya dinî azınlıklara, çoğunluğun onları sömürdüğü ve ezdiği şeklinde propaganda yaparak kaos ve çatışma ortamı oluşturmaya çalışmaktadırlar.12

9 Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, s. 87.10 Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, s. 109.11 2. Korintliler, 3/16,17; Matta, 28/18,19; Yuhanna, 5/18; 15/31.12 Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, s. 108.

Konuşmalarında sevgiyi öne çıkarmak

Sağlık ve eğitim hizmetlerini

ücretsiz sunmak

Özel okullar aracılığıyla

eğitim vermek

Kilise evleri açmak

Yurt dışı eğitim turları düzenlemek

Dil kursları açmak

Gençleri din ve kültürlerinden uzaklaştırmak

Kimsesiz ve yoksullara

yardım etmekAraştırma enstitüleri kurmak

Sıkıntılı insanlara yardım etmek

MİSYONERLERİN KULLANDIKLARI YÖNTEMLERİN

BAZILARI

“...Biz, ona (insana) şah damarından daha yakınız.”

(Kâf suresi, 16. ayet.)

“Kur’an’ı kesinlikle biz in-dirdik; elbette onu yine biz koruyacağız.”

(Hicr suresi, 9. ayet.)

“…Allah onları (müminleri) sever, onlar da Allah’ı severler…”


Yukarıdaki ayet meallerini misyonerlerin İslam’la ilgili iddiaları açısından yorumlayınız.

YORUMLAYALIM

156

8.ÜNİTE

Misyoner gruplar, çeşitli internet sayfaları aracılığıyla Hristiyanlık inançlarının doğruluğunu Kur’an ayetleriyle ispatlamaya çalışmaktadırlar. Bunu yaparken Kur’an ayetlerini, kendi amaçları doğrultusunda yorumlayarak çarpıtmaktadırlar. Bütün bu faaliyetleri yaparken yürüttükleri eylemin din özgürlüğü kapsamında serbest olduğunu iddia etmektedirler. Oysa istismara yönelik inanç yayma faaliyeti hukuka aykırıdır ve inanç hürriyeti kapsamında değildir.13

3.1.2. Yahova Şahitleri

Yahova, Yahudilikte Tanrı için kullanılan Yahve kelimesinden gelmektedir. Bu isim Tevrat’ta şöyle geçer: “ Beni size ... Yakup’un tanrısı Yahve gönderdi.”14 Yahova Şahitleri isimlerini kutsal kitapta geçen “Siz şahitlerim ve seçtiğim kulumsunuz, ta ki bilip bana inanasınız ve benim o olduğumu anlayasınız.”15 ifadesinden alırlar.

Yahova Şahitleri, 19. yüzyılda ortaya çıkan, Yahudilik ve Hristiyanlık karışımı Mesihçi ve misyoner bir harekettir. Bu hareketin temeli, dünyadaki düzenlerin yakında sona ereceği ve İsa Mesih’in tekrar

13 Ömer Faruk Harman, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, s. 32.14 Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 3/15.15 Kitab-ı Mukaddes, İşaya, 43/10.

Misyonerler, Misyon Cemiyeti ve diğer misyon kuruluşları tarafından özel olarak yetiştirilirler. Bir misyoner, yapacağı işe göre zeki ve kabiliyetli çocuklar arasından seçilir. Küçük yaştan itibaren özel eğitim alır. Gideceği bölgenin dili, inançları, örf ve âdetlerini öğrenir. Bazen de misyonerlik yapacağı ülkeye gönderilir ve o toplumda

yetiştirilir. Böylece yerli bir Müslüman gibi görünür; ancak asıl amacı misyon görevini yerine getirmektir.

Müslümanlar tarafından fark edilmeyecek derecede yetişen misyonerler bulundukları bölge-de dinî faaliyet yaptıkları izlenimini vermezler. Okullara büyük önem verirler ve gençlerin önce kendi kültürlerinden uzaklaşmalarını sağlarlar. Muhataplarıyla, ihtilaflı konularda konuşmazlar.

(Osman Cilacı, Hristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, s.72.)

NOT EDELİM

Ülkemizdeki misyonerlik çalışmaları ve misyonerlerin insanları ikna etmek için hangi metotları kullandıklarını sıralayınız.

*Ekonomik ve sosyal sıkıntı içindeki insanlara yardım etmek bahanesiyle onları Hristi-yanlaştırmak.

*…………………………………………………………………………………………*…………………………………………………………………………………………*…………………………………………………………………………………………

SIRALAYALIM

157


gelerek yeryüzünde tanrısal krallığı kuracağı inancıdır. Bu grup kendilerini Yahova krallığının gerçek sahipleri ve şahitleri olarak tanıtırlar.16 Bununla birlikte Yahova Şahitleri kendilerini ayrı bir din olarak görürler.17

Yahova Şahitlerinin kurucusu Charles Taze Russell’dır.(Çarls Teyz Rassıl) Amerika’da yaşayan Russell, İsa Mesih’in ikinci gelişine inanan Adventistlerle karşılaşmış ve onların fikirlerin-den etkilenmiştir. 1914’te kıyametin kopacağı kehanetinde bulu-nan Russell, bu durum gerçekleşmeyince tezini bu tarihin kıya-met alametlerinin başladığı tarih olduğu şeklinde değiştirmiştir. Russell’den sonra onun yerine geçen Rutherford, Russelistler diye bilinen cemaati 1931’de “Yahova Şahitleri” olarak adlan-dırdı. Rutherford (Ruterford), grup üyelerinin üzerlerinde altın taç ve haç taşımaması, yazı ve broşürlere isim yazılmaması, yeni dergiler çıkarmak gibi değişiklikler yaptı. 1975 yılında Armage-don Savaşı’nın olacağı kehanetinde bulunan hareket liderleri, bu durum gerçekleşmeyince mensuplarını hayal kırıklığına uğrattı-lar. Bunun üzerine IV. Lider F. Franz, Yahova Şahitlerinin kutsal savaşın ne zaman olacağını bilmeden de Yahova’ya hizmet et-meleri gerektiğini belirtti.18

Yahova Şahitleri, Kitab-ı Mukaddes’e inanırlar. Onun Tanrı sözü olduğunu kabul ederler. Tanrı ola-rak Yahova’ya inanırlar. Bununla birlikte İsa Mesih’i, Tanrı’dan daha alt seviyede ve onun oğlu kabul ederler. Yahova Şahitlerinin bu inancı İsa Mesih’i Tanrı olmaktan çıkardığı gerekçesiyle Hristiyan mez-heplerince reddedilmiştir.19

Yahova Şahitleri, İslam peygamberi Hz. Muhammed’i yalancılıkla itham ederler. Kur’an-ı Kerim’i asılsız olarak görürler. Kendi inançları dışındaki dinleri sahte kabul ederler.20

Yahova Şahitlerine göre İsa Mesih’in tanrısal krallığı, şeytan ve yandaşlarını yenerek yeryüzün-deki bütün beşerî sistemleri, devletleri ortadan kaldıracaktır. Ardından da göklerde egemen olan tan-rısal krallık yeryüzüne hâkim olacaktır. İsa Mesih, bu zaferden sonra yüz kırk dört bin kişilik seçkin Yahova Şahitleri topluluğuyla beraber bin yıl boyunca bu krallığı yönetecektir. Bu süre içinde insan-

16 Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 411.17 Günay Tümer, Yeni Dökümanlar Işığında Yehova Şahitleri, s. 29.18 Günay Tümer, Yeni Dökümanlar Işığında Yehova Şahitleri, s. 23-29.19 Hikmet Tanyu, Yehova Şahitleri, s. 13.20 Hikmet Tanyu, Yehova Şahitleri, s. 25-28.

Yahova Şahitlerinin Kurucusu Charles Taze Russell

(1852-1916)

Yahova Şahitleri; hükümet, devlet, ülke, sınır, askerlik, bayrak, milli marş ve savaş gibi kavramlara karşıdır. Bu fiilleri yapanlar, Tanrı Yahova krallığına karşı günah işlemiş olurlar. Kan ve organ naklini kabul etmezler.

(Baki Adam, Dinler Tarihi, s. 208.)

BİLGİ KUTUSU

158

8.ÜNİTE

lık ve yeryüzü, Âdem’in ilk günahından önceki hâline dönecektir. Bu bin yıllık dönemin sonunda İsa Mesih, krallığı, asıl sahibi olan Tanrı’ya devredecektir.21

Yahova Şahitleri, sistemli ve ısrarcı misyonerlik faaliyeti yürüten bir gruptur. Misyoner okulla-rında yetiştirdikleri Yahova Şahitleri, günün her vaktinde ev ev, sokak sokak dolaşarak inançlarını yaymaya çalışırlar. Bu faaliyete saha çalışması adını verirler. Bunların kullandığı metot, genelde dini öğüt vermek, kitap ve broşür dağıtmaktır. Bu iş için grup üyeleri genelde vakitlerinin tamamını al-mayan işlerde çalışırlar ve kalan zamanlarında ise Yahova Şahitliği inancını yaymaya çalışırlar. Her bölgede çalışan gruplar düzenli olarak genel merkeze rapor sunarlar.

Ülkemizde Yahova Şahitlerinin misyonerlik çalışmaları 1909’da başlamıştır. Bu dönemde İzmir’de, Yahova Şahitlerinin dergisi olan Ta-rassut Kulesi’ni düzenli okuyan bir grup oluştu. Böylece ülkemizde bu grubun misyonerlik faali-yeti başlamış oldu. İlk zamanlar Ermeni ve Rum vatandaşlarımız arasında yayılmaya çalışan ha-reket daha sonra Müslüman Türkler arasında az da olsa taraftar bulmuştur.

Türkiye’de yirmi civarında cemaati bulunan hareket daha çok İzmir, İstanbul, Ankara ve Mersin gibi illerimizde etkinlik yürütmeye çalışmaktadır.22

4. Laikliğe Yönelik İç ve Dış Tehditler

Laiklik, devlet ile din işlerinin birbirinden ayrı olması; devletin, din ve vicdan özgürlüğünün gerçek-leşmesi bakımından tarafsız olması demektir. Bu yönüyle laiklik, din ve vicdan özgürlüğünü koruyan bir ilkedir. Laiklik ilkesi gereği Türkiye Cumhuriyeti Devleti vatandaşı olan herkesin din ve vicdan öz-

21 Mehmet Katar, Yaşayan Dünya Dinleri, s. 414.22 Baki Adam, Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 208.

Kurtuluşa götüren tek yol vardır. O da Yahova

Şahitleridir.

İnsan evrim sonucu oluşma-mış, yaratılmıştır.

İnsanlık sona yaklaş-mıştır.

Yahova Şahitleri, dinler arası diyaloğa katılmama-

lıdır.

İnsan, Âdem’in günahı yüzünden ölmektedir.

Tanrı bugünkü ortamı Armagedon Savaşı’yla ortadan kaldıracaktır.

Mesih’in yönetimindeki krallık yeryüzüne barış ve

adalet getirecektir.Cemaatin temeli Mesih

İsa’dır.

Şeytan dünyanın görün-mez yöneticisidir.

YAHOVA ŞAHİTLERİNİN BAZI İNANÇLARI

TARTIŞALIMYahova Şahitlerinin vatan, millet,

bayrak, askerlik gibi kavramlara karşı oluşlarının sebebi ne olabilir?

Arkadaşlarınızla tartışınız.

159


gürlüğü teminat altına alınmış ve korunmuş-tur. Böylece her din mensubu kendi inancını yaşayabileceği gibi başkalarının da inanç ve ibadetlerine karışamaz. Herkes istediği gibi inanıp inanmama, ibadet edip etmeme hakkı-na sahiptir. Atatürk’ün “Laiklik sadece din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması demek değildir. Laiklik, tüm vatandaşların vicdan, ibadet ve din hürriyetini tekeffül etmek (ga-ranti altına almak) demektir.”23 sözü laikliğin bu özelliğine vurgu yapmaktadır.

Ülkemizde laiklik ilkesi zaman zaman iç ve dış tehditlerle karşı karşıya kalmaktadır. Laikliği tehdit eden iç faktörlerden biri, aşırı dinî yorumları benimseyerek onları başkala-rına empoze etmeye çalışan gruplardır. Laik-liği yok etmeye çalışan kimi düşünce sahip-leri zaman zaman siyasi hedefler gütmekte, toplumsal dengeleri ve iç huzuru bozmaya çalışmaktadırlar. Bununla birlikte laikliği dinsizlik olarak algılayan, din ve vicdan öz-gürlüğünü kısıtlamayı amaçlayan düşünceler de laikliği tehdit etmekte ve toplumsal huzu-ru bozmaktadır. Her iki tehdit de ülkemizin birlik ve beraberliğine, devletin bütünlüğüne ve toplumsal barışa zarar verici fikir akım-larıdır.

Laikliği tehdit eden bir diğer faktör ise ülkemizde yürütülen misyonerlik faaliyet-leridir. Farklı dinlere mensup misyonerlik faaliyetleri kendi inançlarını ülkemizde yay-mak adı altında istismarcı bir metot takip et-mektedir. Bu dinî görünümlü etkinliklerinin arkasında ise siyasi gayeler yatmaktadır. Bu gruplar, bölücü çalışmaları kapsamında özel-likle çocukları ve gençleri hedef almaktadır. Düzenledikleri kurslar, kamplar, yaz okulları ve çocuk köyleri gibi etkinliklerle misyoner-lik faaliyetlerinde bulunmaktadırlar.

Bu tür zararlı iç ve dış tehditlere karşı gerekli tedbirleri almak, zararlı fikir akımlarına meydanı boş bırakmamak, insanlarımızı millî ve manevi değerlerle donatmak millî ve dinî görevlerimizdendir.

23 Atatürkçülük, C 2, s. 331.

“Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hür-riyetine sahiptir. 14. madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî ayin ve törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dinî

ayin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. Din ve ahlak eğitim ve öğretimi devletin gö-zetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, kü-çüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır. Kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa, din kural-larına dayandırma veya siyasi veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.”

(Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 24. madde.)

NOT EDELİM

Atatürk, Amasya Müftüsü Abdurrahman Kamil Efendi

160

8.ÜNİTE



1. Dinî çoğulculuk ne demektir? Açıklayınız.2. Başkalarının inancına saygılı olmak niçin önemlidir? Açıklayınız.3. Türkiye’de yaşayan dinî gruplar hakkında bilgi veriniz.


1. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de yaşayan dinî gruplardan değildir? A) Ermeniler B) Süryaniler C) Yahudiler D) Şintoistler E) Hristiyanlar

2. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de faaliyet gösteren misyoner gruplardan biri değildir? A) Baptistler B) Yahova Şahitleri C) Sadukiler D) Bahailer E) Mesih İnanlıları

3. Aşağıdakilerden hangisi Russell tarafından kurulan ABD merkezli bir misyonerlik hareketidir? A) Bahailer B) Mesih İnanlıları C) Yahova Şahitleri D) Baptistler E) Adventistler

C- Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri parantez içindeki uygun kelimelerle doldurunuz.(Dinler arası diyalog, Bahailer, Dinî çoğulculuk, misyonerlik, laiklik.)

1. Farklı dinlere mensup insanların birbirlerinin haklarına saygı göstererek bir arada barış içinde yaşamalarına...................................... denir.2. Devlet ile din işlerinin birbirinden ayrı olması, devletin, din ve vicdan özgürlüğünün gerçekleş-mesi bakımından tarafsız olmasına ................................ denir.3. ................................................. daha çok Hristiyan yayılmacılığı için kullanılan bir kavramdır.

D. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını (D), yanlışlarını (Y) ile işaretleyiniz.

1. (...) Yahova Şahitleri, Mesihçi bir dinî harekettir.2. (...) Ülkemizde faaliyet gösteren misyonerlerin çalışmaları din hürriyeti gereğidir ve doğrudur.3. (...) Laiklik ilkesi, din ve vicdan hürriyetini teminat altına almaktadır.

161

Aaba: Yünden yapılan kalın üstlük, hırka.ahit sandığı: Hz. Musa’ya ilahî vahyin yazılı olduğu levhaları saklamak için yapılan sandık.ahit: Anlaşma, sözleşme, mukavele, bir işi üstlenip söz verme.Altın Tapınak: Beşinci Sih Gurusu Aryan Dev tarafın-dan Amritsar’da yaptırılan kutsal mabet.Amritsar: Sihlerin kutsal şehri.Animizm: Tabii olaylar ve nesnelere tapınma dini.antropolog: İnsan bilimi uzmanı.antropomorfizm: İnsan şeklinde düşünme, yüce var-lıkları insan şeklinde düşünenlerin görüşleri, insanbi-çimcilik.argüman: Kanıt, tez, iddia.arkeoloji: Tarih öncesi ve eski çağlardan kalma anıtla-rı, özellikle tarih ve sanat bakımından inceleyen bilim, kazı bilim.Armagedon Savaşı: Ahd-i Cedit’in vahiy kitabına göre iyilikle kötülük arasında vuku bulacak olan nihai savaşın yeri, bu savaşa verilen ad. Kıyameti başlatacak olay.atalar kültü: Bir kişinin, klanında ya da halkın ataları-na yönelik inanç ve ibadetleri.avatara: Hindu geleneğinde Tanrı’nın inkarnasyonu ya da çeşitli varlıklar şeklinde bedenleşmesi, tören.ayin: Dinî merasim, ibadet, tören.aziz: Hristiyan geleneğinde kilise tarihinde önemli bir yere sahip olan ermiş kişi.

BBay Ülgen: Eski Türk geleneğinde yüce tanrısal varlık.bayağı: Aşağılık, pespaye, kibar olmayan, basit, adi, sıradan, amiyane.bhakti: Hindu geleneğinde tanrıya teslim olma.boodhisattva: Budizmde başkalarını acı ve sıkıntı-lardan kurtarmak için mutlak hikmet ve merhamete ulaşmaya yemin eden; ideal kişi, Budda adayları.Brahman: Hint geleneğinde mutlak ruh, yaratıcı ilke.Brahmana: Hint geleneğinde mensur biçimde kaleme alınmış olan kutsal metinler.Brahmiler: Hint kastları arasında din adamlarından oluşan en üst sınıf.büyü: Sihir, tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların gizli işlem ve davranışları.

Ddejenere olmak: Bozulmak, aslını kaybetmek.diaspora: Yahudilerin genellikle tutsaklık, sürgün ve bazen de seyahat gibi nedenlerle Filistin bölgesinden ayrılarak başka bölgelerde yaşamaları.disiplin: Öğretim konusu olan veya olabilecek bilgile-rin bütünü, bilim dalı.düalizm: Birbirine indirgenemeyen iki prensibin veya iki cevherin varlığına inanç bulunan her sistem, ikicilik.

Eedyan: Dinler.ehrimen: Mecusilikte kötü tanrısal güç.erdem: İyi olma, alçak gönüllülük, yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı, fazilet.erlik: Eski Türk geleneğinde cehennem dünyasının hâkimi.esatir: Tarih öncesi tanrıların efsaneli serüvenlerini anlatan ve bir topluluğun duygularını, anlayışlarını ve özlemlerini göstermesi bakımından değeri olan hikâye-ler, mitoloji.etnoloji: İnsanların ırklara ayrılışını bunların nereden çıktığını, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki bağlantıları ve onların niteliklerini inceleyip karşılaştı-ran ve sınıflayan bilim, budun bilimi, ırkiyat.evrim: Zaman içinde birdenbire olmayan, kesintisiz, nitelik ve nicelik açısından gelişme süreci.endüljans: Hristiyanlıkta günah itirafına bağlı olarak kilise tarafından verilen af belgesi.

Ffenomenoloji: Görüngü (olay, olgu) bilimi.fıtrat: Yaradılış, hilkat, insanın doğuştan sahip olduğu ahlak, huy, karakter, tabiat.filolog: Dil yoluyla bir toplumun kültürünü inceleyen bilim adamı. Hhaham: Yahudi din adamı.halakha: Yahudi hukuk öğretisi.halef: Sonradan gelen. havari: Yardımcı, Hz. İsa’nın peygamberliğini kabul edip fikirlerini yaymayı üstüne alan on iki kişiden her biri. havra: Yahudilerin ibadethanesi.henoteizm: Bir tanrıya bağlanırken diğer tanrıların varlığını da kabullenmeyi tanımlama.hiyerarşi: Makam sırası, basamak, derece düzeni, aşama sırası.hülasa: Özet, genel değerlendirme.hüsn: İyi, güzel.hulul: Girme, sinme, tenasüh inancına göre ruhun bir bedenden çıktıktan sonra başka bedene girmesi.

İiçtihat: Görüş, dini konularda kıyas yoluyla yeni sonuçlar elde etme.ideoloji: Bir hükümet veya partinin davranışlarına yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral, estetik düşünceler bütünü.iltica: Sığınma, güvenilir bir yere sığınma.inkarnasyon: Çeşitli tanrısal varlıkların maddi varlık-lar şeklinde bedenleşmesi, tenleşme ya da hulul etmesi.

SÖZLÜK

162

Kkardinal: Yüksek rütbeli katolik rahibi, papayı seçen, danışmanlığını yapan başpapazlardan her biri.karma: Hinduzimde insanların geçmişte yaptıkla-rı davranışların bir sonraki hayatlarını etkileyeceği görüşü.kilise: Hristiyanların ibadet etmek için toplandıkları yer, Hristiyanlıkla ilgili dinî kuruluş.Kitab-ı Mukaddes: Ahd-i Atik (Eski Ahit) ve Ahd-i Cedit’in (Yeni Ahit) birleşmesinden oluşan kutsal metin.konsül: Üst düzey Hristiyan din adamlarının inanç, ibadet ve yönetimle ilgili sorunları görüşmek ve karara bağlamak amacıyla bir araya gelerek yaptıkları toplantı.koşer: Yahudilerin yiyeceklerindeki helal haram hususları.kutsal ruh: Hristiyan ilahiyatında teslisin üçüncü un-suru. Onun, baba ve oğuldan farklı fakat aynı cevherde ezelî ve ebedî tanrısal varlık olduğuna inanılması.kült: Belirli bir nesne ya da objeye yönelik inanç ve tasavvurlar bütünü.

MMahavira: Büyük kahraman anlamında Caynizmin kurucusuna verilen unvan.Mana: Doğaüstü güç.manastır: Hristiyanlık ve Budizm gibi dinsel gelenek-lerde keşişlerin sıkı bir disiplin içinde topluca yaşadık-ları mekân. meditasyon: Bir düşünce karşısında kendinden geçer-cesine sessiz bir coşkuya dalma, Doğu dinsel gelenek-lerinde zihni denetleme, arınma tekniği.Meşriku’l-Ezkar: Bahai tapınakları.metropolit: Hristiyan Ortodoks mezhebinde başpisko-posla patrik arasında ruhani bir rütbe.misyoner: Bir dini özellikle Hristiyanlığı yaymakla görevli kimse.monoteizm: Tek tanrıcılık.monofizit: İsa’da var olduğuna inanılan insani ve tan-rısal tabiatların katışma ve değişme olmaksızın tek bir tabiatta birleşmesi ve tek tabiata dönüşmesi.motif: Yan yana gelerek bir bezeme işini oluşturan ve kendi başlarına birer birlik olan ögelerden her biri.muharref: Tahrif edilmiş, aslı bozulmuş, Allah tarafın-dan gönderildiği gibi korunmayan dinler için kullanı-lan kavram.mühtedi: İhtida eden, doğru yola giren. Müslüman değilken iman edip İslam dinini kabul eden ve bu dinin kurallarını içtenlikle yaşayan kimse.müntesip: Bir yere, birine bağlanmış, kapılanmış, intisap etmiş olan, ilgisi bulunan, ilgili.münzevi: Dini amaçlarla topluluktan kaçan, yalnız başına kalmayı seven.

müteal: Yüksek, yüce, ulu, aşkın.

Nnirvana: Budizmde karmadan kurtuluş, acı ve ıstırap-lardan kurtularak mutlak huzur hâli.

Ppanteizm: Tanrı evren ayniliğini ya da her şey tanrıdır düşüncesini savunan teolojik akım.Paskalya: Hristiyanların Hz. İsa’nın dirildiğine inan-dıkları gün anısına yapılan bayram.patrik: Ortodoks kilisesinin başında bulunan en üst rütbeli rahip, dinî hiyerarşinin başı.Petrus: Hristiyan dinî geleneğinde “havarilerin prensi” diye adlandırılan havari. piskopos: Başpapaz, bir piskoposluk bölgesinde baş-piskopostan sonra gelen papaz.politeist: Çok tanrıcı.politeizm: Çok tanrıcılık.pontifeks maksimus: Pagan Roma’da imparatorlara verilen başrahiplik sıfatı.pozitivizm: Hakikatin deneme ve gözlemle elde edile-bileceği görüşünde olan felsefi doktrin, olguculuk.psikolog: Ruh bilimci. Rrabbi: Yahudilikte din bilginlerine verilen isim.reenkarnasyon: Yeniden doğuş, ruh göçü ya da tenasüh.rişi: Hindu geleneğinde vahiy ürünü kutsal metinleri derleyen azizler.ritüel: Ayin, ibadet.riyazet: Nefsin isteklerini kırma, uzlet.ruhani: Din ve mezhep işlerini ele alan, bunlarla ilgili bulunan, ruhla ilgili, dinle ilgili, dinî bir havası olan, manevi, cismani karşıtı.

Ssinagog: Yahudilerin ibadethanesi.Sruti: Hizduzimde vahiy ve ilhama dayalı olduğu düşünülen kutsal metinler.subjektif: Öznel, objektif karşıtı.Svetambara: Gaynizmin beyaz giyinenler mezhebi.Sakrament: Hristiyanlıkta inancın göstergesi olarak yapılan düzenli ayin.sudur: İlahi varlıktan çıkmak ya da zuhur etmek.

Şşabat (sebt): Yahudilerde iş yapmanın yasak olduğu kutsal dinlenme ve ibadet günü.şakirt: Öğrenci, çırak.şuur: Bilinç.

163

Ttahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynatma, değiş-tirme.takdis: Kutsal sayma, kutsama.Talmut:Yahudi kutsal kitabı Tevrat’ın tefsirine verilen isim.Tanah: Yahudilerin kendi kutsal kitaplarına verdikleri isim.teizm: Tanrı inancına verilen isim.teslis: Hristiyanlıkta, Tanrı’nın üç kişilikte, yani baba, oğul ve kutsal ruhta mevcut olmasına dayalı temel inanç.Tirthankara: Gaynizmde ezelî hikmeti tarihin değişik zamanlarında insanlara anlatan önderler.totem: İlkel toplumlarda topluluğun ondan türediği sanılan ve kutsal sayılan hayvan, ağaç, rüzgâr gibi herhangi bir tabii nesne.

Uulvi: Yüce, eşsiz, benzersiz özellikler taşıyan.upanayana: Hinduzimde erkek çocuklar için düzenle-nen dine giriş töreni.

Vvakayiname: Günü gününe yazılmış olayları içine alan eser, kronik. Vakanüvislerce olguları, olayları oluş sırasına göre yazılmış tarihsel yapıt.

vicdan: Kişiyi kendi davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kişinin kendi ahlak değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağla-yan içsel güç. Yyin-yang ilkesi: Çin geleneğinde iki asli doğurucu ilke. Varlıkların özünde yer alan pasif ve aktif kozmik güçler. Zzevilukul: Akıl sahipleri, aklı olanlar.

164

KAYNAKÇAAdam, Baki, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, Pınar Yayınları, İstanbul, 2001.Adam, Baki; Katar, Mehmet, Dinler Tarihi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir, 2006/2007.Adam, Baki, İmam-Hatip Liseleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007.Ahmet bin Hanbel, el Müsned, Beyrut, 1991.Adıvar, Adnan, Tarih Boyunca İlim ve Din, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1987.Aliyyü’l-Kâri, el- Mevzuatü’l-Kübra, Darü’l- Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1985.Aslantürk, Zeki, Araştırma Metot ve Teknikleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1995.Atasagun, Galip, İlahî Dinlerde Dinî Semboller, Sebat Ofset, Konya, 2002.Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997.Ateş, Süleyman, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meâli, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, (Tarihsiz.)Ataurrahim, Muhammed, Bir İslam Peygamberi Olarak Hz. İsa (çev. : Kürşat Demirci), İnsan Yayınları, İstanbul, 1985.Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrailiyat, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1974.Aydın, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Din Bilimleri Yayınları, Konya, 2005.Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Matbaası, İzmir, 1990.Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş, Damla Yayınları, Konya, 1995/1996.Aydın, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarına Göre Hristiyanlık, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1995.Aydın, Mehmet, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1998.Açıköz, Hacı Mustafa, Tevhidî Kozmik Holizm Şüphe ve Eski Uygarlıklar, Elis Yayınları, Ankara, 2006.Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmihâli, Bilmen Yayınları, İstanbul, (Tarihsiz.)Buda, Dhammapada, Mükemmelliğe Giden Yol (çev. : Cengiz Durkan), Dergâh Yayınları, İstanbul, 2005.Buhari, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1982.Cilacı, Osman, Dinler ve İnsanlar, Damla Yayınları, Konya, 1990.Cilacı, Osman, Hristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, 5. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, Ankara, 1997.Cürcani, Seyyit Şerif, Tarifat, Esat Efendi Matbaası, İstanbul, 1283/1837.Çelebi, Asaf Halet, Pali Metinlerine Göre Gotama Buddha, Hece Yayınları, Ankara, 2003.Demirci, Kürşat, Dinler Tarihinin Meseleleri, İnsan Yayınları, İstanbul, 1997. Demirci, Kürşat, Yahudilik ve Dinî Çoğulculuk, Ayışığı Yayınları, İstanbul, 2000.Dinler Tarihi Araştırmaları (II), Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara, 1999.Doğan, Avni, Mehdilik, Beyan Yayınları, İstanbul, 1993.Eliade, Mircea, Dinler Tarihi Sözlüğü (çev. : Ali Erbaş), İnsan Yayınları, İstanbul, 1997.En-Nedvi, Ali el-Hasen, Müslümanların Gerilemesiyle Dünya Neler Kaybetti (çev. : Mehmet Süslü), Hikmet Yayınları, İstanbul, 1986. Erengil, Cengiz, Budizm, İnsan Yayınları, İstanbul, 2004.Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı, İşaret Yayınları, İstanbul, 2000.Fromm, Erıch, Rüyalar Masallar Mitoslar, (çev. : Aydın Arıtan-Kaan H. Ökten) Arıtan Yayınevi, İstanbul, 1990.Güç, Ahmet, Dinlerde Mabet ve İbadet, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.Gündüz, Şinasi; Aydın, Mahmut, Misyonerlik, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2002.Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, 1998.Heyet, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2000.Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.Heyet, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2006.

165

Harman, Ömer Faruk vd., Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neşriyat, 3. Baskı, İstanbul, 2005.Heyet, Yaşayan Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007.Hikmet Tanyu, Yehova Şahitleri, 3. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984.İbn-i Mace, Sünen (çev. : Haydar Hatipoğlu), Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982.İbn-i Mace, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1983.Işık, Hidayet, Âmiri’ye Göre İslam ve Öteki Dinler, İz Yayıncılık, İstanbul, 2006.Kahraman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yayınları, 7. Baskı, İstanbul, 1984/1999.Katipoğlu, Bedri, Freud Psikanalizi ve Din, Özden Ofset, İzmir, 1991.Keşfü’l-Hafa, Darü’l- Kütübü’l İlmiyye, Beyrut, 1988.Kitab-ı Mukaddes, Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yayınları, İstanbul, 1981/2003/ 2007/1988.Koç, Turan, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz Yayınları, İstanbul, 1991.Konfüçyüs, Konuşmalar (çev. : Muhaddere Özerdim), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1990.Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001.Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.Nikhilananda, Swami, Hinduizm (çev. : Aslı Özer), Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, 2003.Özbay, Ekrem, Ergenlerde Allah ve Din İnancı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1995.Pazarlı, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, 3. Baskı, İstanbul, 1982.Roux, Jean- Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini (çev. : Aykut Kazancıgil), İşaret Yayınları, İstanbul, 1994.Ruben, Walter, Eski Metinlere Göre Budizm (hzl. Lütfü Bozkurt), Okyanus Yayınları, İstanbul, 2004.Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi Yayınları, Isparta, 2000/2008.Sarıkçıoğlu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, Sidre Yayınları, Samsun, 1997.Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giriş, Kırkambar Yayınları, İstanbul, 1999.Sezen, Yümni, Sosyoloji Açısından Din, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993.Şehristani, Milel ve Nihal (çev. : Mustafa Öz), Litera Yayıncılık, İstanbul, 2008.Şentürk, Lütfi; Yazıcı, Seyfettin, İslam İlmihali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997.Tirmizi, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1983.Tümer, Günay, Biruni’ye Göre Dinler ve İslam Dini, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991.Tümer, Günay; Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1988/1993/1997/2002.Tümer, Günay, Yeni Dökümanlar Işığında Yehova Şahitleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1987.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1985.Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat, İstanbul, 1971.

İnternet Kaynaklarıhttp://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.trErişim Tarihi: 13.02.2012http://www.tdk.gov.trErişim Tarihi: 27.04.2012

Documents

ANADOLU İMAM-HATİP LİSELERİ - img.eba.gov.trimg.eba.gov.tr/975/35a/7b1/d86/9ad/474/483/8e0/aef/8ca/3f1/c2e/8b2/b26/... · dinler tarihi de Kur’an-ı Kerim’deki bilgilerden