Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri - cdn.comu.edu.tr · Çanakkale’dek Osmanlı Kaleler 95 yıkılarak bir tepe üzerinde yer alan, şehre ve limana hâkim konumda olan iç kale

Ç A N A K K A L E A R A Ş T I R M A L A R I T Ü R K Y I L L I Ğ I

93

Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 93-122

Çanakkale’deki Osmanlı KaleleriYusuf ACIOĞLU*

Özet

Çanakkale’de, Osmanlı döneminde Yıldırım Bayezıd’dan itibaren bölgeyi, özellikle boğazı korumak ve İstanbul’a Akdeniz’den gelecek saldırılara engel olmak amacıyla kaleler yapılmıştır. Yıldırım Bayezıd’dan sonra kale inşasına XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar devam edilmiştir. Mevcut bazı kaleler onarılmış ve bunlara yenileri eklenmiştir. Kaleler, dönemin koşullarına ve teknolojik gelişmelere uygun bir biçimde şekillenmiştir. Çanakkale’de, Osmanlı döneminde yapılan ve onarılarak büyük ölçüde yenilenen toplam on üç kalenin varlığı tespit edilebilmiştir. Bunlardan biri, tamamen yok olmuştur. Geriye kalan on iki kale ise günümüze mevcut halleri ile ulaşabilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Çanakkale, Osmanlı, Kale

Ottoman Forts in Çanakkale

Abstract

The Ottomans started to build forts in the city of Çanakkale during the reign of Bayezıd I for protecting the Dardanelles and preventing attacks on Istanbul that would come from the Mediterranean. After the reign of Bayezıd I, the Ottomans continued to build forts until the first half of the Nineteenth century. Some of the old forts were renovated and new ones were built. The forts were shaped in parallel to the conditions and technological developments of the period. The records show that there were thirteen forts in Çanakkale which were built, renovated and mainly restored by the Ottoman Empire. One of them has been entirely destroyed, while the remaining twelve forts have managed to survive until today.

Keywords: Çanakkale, Ottoman, Fort

* Yrd.Doç.Dr.,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,SanatTarihiBölümü,[email protected].

Yusuf Acıoğlu

94

Giriş

ÇanakkaleAnadolu’nun batı ucundaBiga veGelibolu yarımadaları üzerindekurulmuş,stratejikönemesahipbirşehirdir.Asırlarboyuncaçeşitlimedeniyetlereevsahipliğiyapanşehirde,tarihöncesiçağlardanberibirçoksavunmayapısınınözellik-leÇanakkaleBoğazıkıyılarınainşaedildiğigörülmektedir.

OsmanlınınhemenöncesindeBizansdöneminde,yerleşimyerlerinivedeğerlimadenlerikorumakamacıylaAtikHisar(GavurHisar),Akbaş(Sestos),EskiHisarlık(Elaeus),Gelibolu(Gallipoli),Kilye(Koila)veAbydos’takalelerinşaedilmiştir1.

DahasonraOsmanlıhâkimiyetininsağlandığıbölgede,Bizans’tankalanmevcutbazıkaleleronarılmışvezamanlaboğaz savunması içinyetersizkalanbukalelereyenilerieklenmiştir.BayezidtarafındanilkolarakGeliboluKalesitamirettirilmiş2veLâpseki’yebirkaleyaptırılmıştır3.

Boğazgibibir suyolunukorumanınenetkiliyolukarşılıklıkaleler inşaettir-mektir.Böyleceboğazı izinsizgeçmeyeçalışangemiler çaprazateş altınaalınarakbertaraf edilebilecektir. Bayezid tarafından uygulanan karşılıklı kale yapımı, FatihSultanMehmetdöneminden,XIX.yüzyılınilkyarısınakadardevametmiştir.

Çanakkale’deboğaz,boğazönüadalarıvekıyılarda,Osmanlıdönemindeyapı-lanveonarılarakkullanılantoplamonüçkaletespitedilmiştir.Tespitedilenbuyapı-lardanLâpsekiKalesiyıkılmış,diğerleribirkısmıharapolmaklabirliktegünümüzekadargelebilmiştir(Harita1).

Gelibolu Kalesi

Gelibolukentmerkezindeyeralmaktadır.ErkenBizansDönemi’ndenitibarenvar olduğu anlaşılan4 kale,Gelibolu’nunTürkler tarafından fethinden sonraYıldı-rımBayezidtarafındanyenibirlimanlabirlikteyenidenyaptırılır5.Kaleninyenideninşası Saruca Paşa tarafındanM. 1390 yılında yapılmıştır. İnşa sırasında, dış kale

1 AyşeÇ.Türker,“AtikHisarKalesi”,V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu (19-21 Nisan 2001),Ankara2001,s.196-197;AyşeÇ.Türker,“TheGallipoliCastleintheByzantinePeriod”,Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,C.23,Ankara2006,s.185;AyşeÇ.Türker,“ÇanakkaleBoğazındaBizansDönemineAitTarihiveArkeolojikVeriler”,Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi,İstanbul2006,s.517-518,520-521,536-537;AyşeÇ.Türker,“EarlyChristianandByzantineArchaeologyontheValleysaroundMadytos”,Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ 3,AKVAD,Ankara2009,s.51-52,59-60.

2 Dukas,Bizans Tarihi,(çev.VL.Mirmiroğlu),İstanbulMatbaası,İstanbul1956,s.9;FeridunEmecen,“Gelibolu”,İslam Ansiklopedisi,C.14,DiyanetYayınları,İstanbul1993,s.1.

3 M.C.ŞihabeddinTekindağ,“Çanakkale(Tarih)”,İslam Ansiklopedisi,C.3,MEBYayınları,Eskişehir1997,s.343;MetinTuncel,“ÇanakkaleBoğazı”,İslam Ansiklopedisi,C.8,DiyanetYayınları,İstanbul1993,s.201.

4 AyşeÇ.Türker,“TheGallipoliCastleintheByzantinePeriod”,s.185.5 Dukas,a.g.e.,s.9.;FeridunEmecen,a.g.e.,s.1.

Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri

95

yıkılarak bir tepe üzerinde yer alan, şehre ve limana hâkimkonumdaolan iç kaleonarılmıştır(Çizim1).Gemilerifırtınavedüşmandankorumakamacıylaiçiçeikibü-yükhavuzdanoluşanliman,temizlenerek,limanağzınaikikuleinşaedilmiştir.BurasıOsmanlı’nınilkdüzenlitersanesiolmuştur6.Kale’dengünümüzesadeceNamıkKe-malİlköğretimOkulubahçesindekalanbirkısımsurilelimanağzındakikulelerdenbiriulaşabilmiştir(Resim1).

BugünPîrîReisMüzesi olarak kullanılan kule, kare planlı olup, iki katlıdır.Kuleyeasılgirişgüneycephedeyeralankapıdansağlanır.Bukapınındışındabatıdalimanaaçılanbirkapıdahavardır.Kuleninbirincikatındadaireselbiçimlibirsarnıçyeralmaktadır. İkincikata“L”biçimlibirmerdivenleçıkılır. İkincikattankulenindışınaaçılanbirkapı ile terasaçıkılanbirmerdivenbulunmaktadır.Her ikikatdapandantiflerlegeçilenkubbeyesahiptir.

Lâpseki Kalesi (Kulesi)

Kale,tekbirkuledenibaretolup,SüleymanÇelebitarafındanCenevizliNegroailesineyaptırılmıştır7.VenedikdonanmasınınM.1416yılındaki saldırıları sonucubüyükölçüdezarargörmüşveHamzaBeytarafındantamamenyıktırılmıştır8.Bugünherhangibirkalıntımevcutdeğildir.

Bozcaada Kalesi

Bozcaada’nınkuzeydoğusundakiburundayeralmaktadır.Kesinolarakneza-maninşaedildiğibilinmeyenkale,birçokonarımgeçirmiştir.BugünküşekliileFatihSultanMehmettarafındaninşaettirildiğidüşünülmektedir9.FatihSultanMehmet’tensonra yapıH. 1115/M. 1703-04,H. 1118/M. 1706-07,H. 1126/M. 1714-15 veH.1138/M.1725-26yıllarındatamiredilmiştir.Güneybatıdakigirişkapısıvegüneydo-ğusundakiDenizKapısıüzerindeyeralankitabelerden,H.1231/M.1815-16tarihin-deII.Mahmuttarafındantekraresaslıbirşekildeonarıldığıanlaşılmaktadır.Ensononarım ise 1965-1970 yılları arasında yapılmıştır10. Bugünmüze olarak kullanılankalede,mezartaşları,kitabeler,silahlar,topmermileri,seramiktabaklarveamforalarsergilenmektedir.

Kale,içsurveonukuşatandışsurdanoluşmaktadır(Çizim2)(Resim2).Dışsur,10m.genişliğinde250m.uzunluğundabirhendekleşehirdenayrılmıştır11.Kaleye

6 İ.HakkıUzunçarşılı,Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,TTK.,Ankara1948,s.395.;Dukas,a.g.e.,s.9.;M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e.,s.343.

7 M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e., s.343. ;MetinTuncel,“Çanakkale”, İslam Ansiklopedisi,C.8,DİA.,İstanbul1993,s.201.

8 M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e.,s.343.9 RamazanEren,Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri,Çanakkale1990,s.37.10 MehmetSaadettinAygen,Bütün Yönleriyle Bozcaada,TürkeliYayınları,Afyon1985,s.80.11 MehmetSaadettinAygen,a.g.e.,s.80.

Yusuf Acıoğlu

96

ana giriş; hendek üzerindeki taş bir köprü ile güneybatıdaki kapıdan sağlanmıştır.Bunundışında,DenizKapısı veMendirekKapısı olmaküzere iki kapısı dahabu-lunmaktadır.MendirekKapısı,kalenindoğuyauzananburnunun tamortasındayeralmaktadır.Dışsurunkuzeytarafıtamamıylayüksekkayalarüzerindeyeraldığındanfazlatahkimedilmemiştir;batı,güneybatıvedoğukısmıisekuvvetlibirşekildetah-kimedilmiştir.İçsuriledışsurarasındabazıyapılaraaittemelizlerigörülmektedir.BualandaXIX.yüzyıldayapıldığıdüşünülenbirtabyayeralmaktadır.İçsurundoğutarafındayeralanbirincikısmın,doğuvebatıolmaküzererampayaaçılanikikapı-sıbulunmaktadır.Birincibölümde,günümüzdeharapbirvaziyetteolancami,revir,zindanvekışla bölümleri yer almaktadır.Asıl iç sur olan ikinci kısım ise biri başkuleolmaküzeresekizkuledenoluşur.Ortadalevazımdeposu,kuzeydoğuköşedeisecephanelikkısmıyeralır.İçsurdayeralancami,kaleilebirlikteFatihSultanMehmettarafındaninşaettirilmiştir.Cami,KanuniSultanSüleymanveIV.Mehmetdönemle-rindeonarımgörmüştür12.Günümüzeharapbirhaldeulaşabilmiştir.

Kal’a-i Sultâniyye (Çimenlik Kalesi)

ÇanakkaleBoğazı’nınAnadolukıyısındaSarıçay’ınağzındakidüzlüküzerindeyeralmaktadır.İstanbul’unfethindensonraFatihSultanMehmettarafındanM.1462-63yıllarında,YakupPaşa’nınsorumluluğundayaptırılmıştır13.KanunidönemindeM.1541yılındaonarımgörmüşvekaleyegirişinsağlandığıkuleyenilenmiştir14.SultanAbdülazizdönemindekaleonarılmışvekaleyebirmescit eklenmiştir.KalenindışsurlarınındenizebakanbatıkısmıXIX.yüzyıldaII.Abdülhamidtarafındanyıktırı-larakyerinebugünkütabyayapılmıştır15.Günümüzdekale,ÇanakkaleBoğazKomu-tanlığıdenetimindeAskerîMüzeolarakkullanılmaktadır(Resim3).

12 MehmetSaadettinAygen,a.g.e.,s.81.13 EkremHakkıAyverdi,Fatih Devri Mimarisi,C.III,İstanbulFetihCemiyetiİstanbulEnstitüsüYayın-

ları,İstanbul1953,s.171-172.;FranzBabinger,Mehmed der Eroberer und Seine Zeit Welten Stürmer Einer Zeitenwende,München1953,s.224.

14 Kuledekapıüzerindeyeralankitabemurçlakazındığı içinEkremHakkıAyverdikitabenintarihiniH.978/M.1570-71olarakokumuştur.SonyıllardaÖmerÇakırtarafındanyapılanbirçalışmadaku-leninasıltarihininH.948/M.1541-42olduğuanlaşılmıştır.YanibukuleKilidü’l-BahrKalesi’ndekiKanuniKulesiileaynızamandayapılmıştır.ZatenherikikuledeAyverdi’ninyayınındadabelirttiğigibi tıpatıpaynıdır.Bukonudaayrıntılıbilgi içinbkz.EkremHakkıAyverdi,a.g.e.,s.184. ;ÖmerÇakır,“ÇimenlikKalesi’ninTamirKitâbesiHakkındaBirVesikaveBirTashih”Çanakkale Merkezi Değerleri Sempozyumu(25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:76,Çanakkale2008,s.837-845.

15 II.AbdülhamidArşivi’ndeki fotoğraflardakalenindenizebakansurlarıayaktadır.Bunedenle tabyaII.Abdülhamid döneminden önce yapılmış olamaz. II.AbdülhamidArşivi’ndeki fotoğraflarda;H. 1305/M. 1887-88 tarihinde inşa edilen Orhaniye Tabyası görülürken, H.22Rebi’ülevvel1307/M.16Kasım1889 tarihinde inşa edilen Rumeli Hamidiye Tabyası’nın bulunduğu mevkide bir inşa faaliyeti gözükmektedir. Yani henüz Rumeli Hamidiye Tabyası’nın inşası bitmemiştir. Bu da bize, II.AbdülhamidArşivi’ndeki Çanakkale İstihkâmlarına ait fotoğrafların M. 1887-88 ile M. 1889 tarihleri arasında çekildiğini göstermektedir. Bkz. Çanakkale Boğazı’ndaki İstihkâmlar ve Tabyaları (II. Abdülhamid Ar-şivi), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 779-72/1-26.Dahaöncekibazıyayınlardave


97

Kale,yaklaşıkolarak100x150m.boyutlarındadikdörtgenplanlıdır.Birsurvebusurunortasındakianakuleilecephanelikveikimescittenoluşmaktadır(Çizim3).Dışsur,çoksayıdakuleiledonatılmıştır.Kuleler,çokgenvedaireselplanlıolup,ikiyadaüçkatlıdırlar.Kalenintamortasındayeralananakule,30x43m.boyutlarında,20m.yüksekliğindedir.Oldukça sağlambiryapıolananakuleninduvarkalınlığı,yaklaşıkolarak7m.dir.Kuleninilkkatıyerden4m.yükseklikteyeralmaktadır.Ku-zeytarafındanbirkapıilegirişsağlanmaktadır.Merdivenboşluğuvetavanımermer-dir.Kule,üçkatlıolup,katlardan ikisinindöşemesiahşaptır.Üstkatlarazemindenitibarenbaşlayanikitaraflıtaşmerdivenle,yalnızüçüncükataahşapmerdivenleçı-kılmaktadır.Üçüncükatonadetküçükkubbeileörtülüdür.Avlunundoğusundayeralancephanelik,daireselplanlıdır.Surlarıniçerisindeikimescitbulunmaktadır.Bun-lardanilkikuzeycephesininortasındayeralankuleyebitişikolanFatihMescidi’dir.Mescidinminaresibodurolupüstkısmıyıkılmış,sonrakidönemlerdeyenidenyapıl-mıştır.DiğermescitiseanakuleningüneybatıköşesindeyeralanSultanAbdülazizMescidi’dir.Bumescidin,kazınmışolantuğralıkitabesinden16M.1861-1876yıllarıarasındaSultanAbdülaziztarafındaninşaettirildiğianlaşılmaktadır.

Kilidü’l-Bahr (Kilitbahir) Kalesi

ÇanakkaleBoğazı’nınendaryerindeKal’a-iSultâniyye’nintamkarşıkıyısındabiryamaçüzerindeyeralmaktadır.Kal’a-iSultâniyyeilebirlikteM.1462-63yılla-rındaFatihSultanMehmettarafındanyaptırılmıştır17.Kilidü’l-BahrKalesi’nininşakitabesigünümüzeulaşmamıştır.BunakarşılıktarihîkaynaklardakaleninFatihtara-fındanyaptırıldığıkesinolarakbelirtilmektedir.DendrokronolojikyöntemleyapılanyaştespitleridetarihîkaynaklarıdoğrularbiçimdeM.1462-63tarihiniortayakoy-muştur18.KaleninKanuni devrinde onarımgördüğü ve eklemeler yapıldığı, bugünKanuniKulesiadıylabilinenkuleninkapısıüzerindekikitabeylesabittir.Dahaönceyayınlanmışolanbukitabe,H.948/M.1541-42 tarihiniverir19.Kanunidönemindebukule ilebirlikteekolarak ikincibiravluda inşaedilmiştir20.Yapınınonarımınailişkinikincibirkitabe,mazgalsızihataduvarıüzerindekigeçdevirkapısıüzerindebulunmaktaydı.Bunagörekale,II.Abdülhamiddevrinde,H.1311/M.1893-94yılın-dabakımveonarımgörmüştür21.BirinciDünyaSavaşı’ndadakullanılankale,bütünihtişamıilebugündeayaktadır.

bugünkaleiçindetabyalarınönündeyeralanlevhadaAbdülazizdönemindeyapıldığıbelirtilmektedir,ancakbualbümbizebubilginindoğruolmadığınıgöstermektedir.Bkz.RamazanEren,a.g.e.,s.39.

16 Kazınmışolduğuiçintarihiokunamayankitabede,tuğranınSultanAbdülaziz’eaitolduğuanlaşılabil-mektedir.

17 EkremHakkıAyverdi,a.g.e., s.171-172,790.;FranzBabinger,a.g.e.,s.224.18 PeterKuniholm,Dendrochronologically Dated Otoman Monuments,PlenumPublishers,NewYork

2000,s.28.19 EkremHakkıAyverdi,a.g.e.,s.791.20 EkremHakkıAyverdi,a.g.e.,s.791.21 EkremHakkıAyverdi,a.g.e., s.804.

Yusuf Acıoğlu

98

Kale,planitibariyletopografyayauygunbirbiçimdeyerleştirilmişveklasikdik-dörtgenyadakarebiçimliOsmanlıkalelerindenfarklıözellikteinşaedilmiştir(Resim4). Üç yapraklı yonca planı ile Osmanlı kaleleri içinde farklı bir yere sahiptir.Yapı, bir dış sur, bunun çevrelediği iç sur ve ana kule olmak üzere üç kısımdanoluşmaktadır(Çizim4).KaleningüneyyönündeKanunidönemineaitikincibiravluveenuçtasilindirikbirkulebulunmaktadır.Biryamaçüzerinekurulankale,denizedoğrutopatışınaelverişlibirşekildeyapılmış,mazgallarıdabunagöreyerleştirilmiş-tir.Kale,aşamalıolarakdüzenlenmişolup,hisarpeçedüzeneğinesahiptir.Surundışıbirhendekleçevrelenerekkuvvetlendirilmiştir.Kaleyegiriş,surlarınkuzeyvegüneytarafındakikapılardansağlanmaktadır.Üçyapraklıyoncaplanlıiçkaleninortasındakianakulededuvarkalınlığı4m.olup,7katlıve30m.yüksekliğesahiptir.Kuleninherkatındaahşapdöşemeleribugünmevcutolmayıp sadecehatıllarınbirkısmıgörül-mektedir.İçsurunavlusundabirmescitvehamamolduğusöylenen,ancakişlevleritamolarakanlaşılamayanikiyapıbulunmaktadır.

Kumkale Kalesi

ÇanakkaleBoğazı’nıngirişindeAnadolukıyısındaEgeDenizi’nebakanyerdebulunmaktadır.Osmanlıdonanması,M.1656yılındaÇanakkaleBoğazıönlerindeVe-nedikdonanmasıilemücadeleetmişvemağlupolmuştur22.Bumağlubiyet,Boğaz’ıntahkimiiçinyenitedbirlerimecburîkılmıştır.BundandolayıÇanakkaleBoğazı’nınEgeDenizi’neaçılankısmındakarşılıklıolarakikikaleinşaedilmiştir.İnşamasraf-ları, IV.Mehmet’in annesi Hatice Turhan Sultan tarafından karşılanmıştır23. Kale,sadrazamKöprülüMehmetPaşakontrolündeM.1658-59yıllarındainşaettirilmiştir.AnadoluyakasındakikaleyeKumkale,AvrupayakasındakikaleyeiseSeddü’l-Bahr(Seddülbahir)Kalesidenilmiştir24.EvliyaÇelebi,bukalelerinkareyeyakınölçülerdeolduğundanveKöprülüMehmetPaşa’nınkaleleregüçlütoplaryerleştirdiğindensözetmektedir25.Depremlergibidoğalafetlerinyanı sıraBirinciDünyaSavaşı’ndadaağırtahribatauğrayankale,birçokkezonarılmıştır26.Bugünaskerîbirliktarafındankullanılmaktadır(Resim5).

Kale,yaklaşıkolarakkareplanlıolupçokgenkulelerletakviyeedilmiştir(Çizim5).KaleningüneysurunabitişikXIX.yüzyıldaeklenildiğidüşündüğümüzküçükha-mamilegüneydesurdışındakaleilebirlikteyapılançiftehamamniteliğindebüyükhamamyer almaktadır.Kale, surlarının dışında güneydoğu yönünde de birmescit

22 MustafaCezar,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.IV,TTK.,Ankara2011,s.2039-2040.23 LucienneThysŞenocak,“KumkaleveSeddülbahirOsmanlıKaleleri”,Cogito,S.28,YapıKrediYa-

yınları,İstanbul2001,s.274.24 LucienneThysŞenocak,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),Çev.

AylaOrtaç,KitapYayınevi,İstanbul2009,s.131-133.25 EvliyaÇelebi,Evliya Çelebi Seyahatnamesi,Haz.Y.Dağlıvd.,5.Kitap,YapıKrediYayınları,İstanbul

2001,s.157.26 LucienneThysŞenocak,“BirValideSultan’ınHimayesindeSeddülbahirveKumkale”,Osmanlı Mi-

marlığının 7 yy.ı (Uluslarüstü Bir Miras),YemYayınları,İstanbul1999,s.112.


99

veçeşmebulunur.Ayrıcakuzeybatıdasahildeküçükbiriskelevemendirekkalıntısımevcuttur.Kaleninmevcuthaldebeşkulesiayaktadır.Deniztarafındakikulelertopateşisonucutahripoluptamamenyıkılmıştır.Bukulelerinyerineonüçbonettenolu-şanbirtabyainşaedilmiştir.

Seddü’l-Bahr (Seddülbahir) Kalesi

GeliboluYarımadası’nın güney ucunda, Ertuğrul veMorto Koyları arasındakalan bir burun üzerinde yer almaktadır. Kumkale Kalesi ile karşılıklı olarak, IV.Mehmet’inannesiHaticeTurhanSultantarafındanM.1658-59yıllarındainşaettiril-miştir27.“TheIllustratedWarNews”adlı29Eylül1915tarihlidergide,Seddü’l-BahrKalesi’ndensökülerekİngiltere’yegötürülmüşolanbirkitabeninfotoğrafıbulunmak-tadır.Bukitabedenanlaşıldığıkadarıylakale,H.1303/M.1885-86yılındaII.Abdül-hamidtarafındanonarılmıştır28.Buaynızamandabugünkaleiçindebulunantabyanındabutarihlerdeyapıldığınıdüşündürtmektedir.ÇanakkaleSavaşlarındadakullanılankale,1997yılınakadaraskerîbirliktarafındankullanılmıştır.Bugün,kaleniniçerisin-deXIX.yüzyıldayapılantabyalarındışındamevcutbiryapıyoktur.BirinciDünyaSavaşı’ndabüyükölçüdezarargörenkale,haraphaldedir(Resim6).

Kale,dikdörtgenbirplanasahiptir(Çizim6).Denizebakansurortadakırılmayapmaktadır.Kaleninkuzey,güney,doğu,batıvekuzeybatıtarafındabirerkulebu-lunmaktadır.Kuleler,çokgenvedaireselplanlıdır.Kalede,güneydoğudankuzeyba-tıyadoğruüçkademelisur ilehisarpeçeoluşturulmuştur.Surun tamamıgünümüzeulaşmamıştır.Surungüneydoğuyüzündeyüksekçe tutulmuş toplamonbiradetnişbulunmaktadır. İki ucunda birer adet seğirdim merdiveni mevcuttur. Kaleye girişkuzeydoğuduvarındabugünmevcutolmayan“Bâb-ıKebir” adıyla anılankapıdansağlanmaktaydı29.Bunların dışında kalenin kuzeybatısında kale ile birlikte yapılanbirçiftehamamileXIX.yüzyıldayapılanyenihamamvekuzeyindebirmescitbu-lunmaktadır.

Hırzü’l-Bahr (Babakale) Kalesi

Çanakkaleili,Ayvacıkilçesi,BabakalebeldesindeBabaBurnudenenyükseltiüzerindeyeralmaktadır.Kale,kapısıüzerindeyeralanmermerinşakitabesindenan-laşıldığıüzere,yerleşimyeriniFrenkkorsanlarınınsaldırılarındankorumakamacıyla,KaymakMustafaPaşatarafındanH.1135/M.1722-23–H.1141/M.1728-29tarihleri

27 LucienneThysŞenocak,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),s.131-133.

28 WolfertUğuralVanthoft,“ÇanakkaleSavaşları’nınİziniSürüyor”,Popüler Tarih,S.56,DünyaYayın-cılık,İstanbul2005,s.21.

29 LucienneThysŞenocak,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),s.165-166.

Yusuf Acıoğlu

100

arasındayaptırılmıştır30.Kaleiçindeyeralancami,hamam,çeşmevediğerbinalarındakaleilebirlikteaynıyıllardayapıldığısanılmaktadır31.

Kuzeybatı-güneydoğu istikametindeuzanankale,dikdörtgenplanlıolup,dörtköşesibirerkuleiledesteklenmiştir(Çizim7)(Resim7).Yapıyaanagirişkuzeydoğucepheninortasındayeralankapıdansağlanmaktadır.Bukapınındışındagüneydoğucephedekuledibindeküçükölçeklibir“uğrunkapı”bulunmaktadır.Kaleninkuzey-doğudayeralansivrikemerlianagirişkapısıkemerkavsarasınınortasındainşakita-besiyeralmaktadır.Kapınıngerisindekigirişkısmı“L”biçimliholşeklindekaleiçinedoğru taşanbir kütledir.Bugiriş kısmındakapının iki yanındavekarşısındabirerbüyüknişbulunur.Muhafızlarındurmasıiçindüzenlenmişolduğudüşünülennişlerinüzeribeşik tonozlaörtülüdür. “L”biçimligirişbölümükale içinegenişveyüksekyarımdairekemerlikapıileaçılır.Bukemerinkilittaşıüzerindealemkabartmasıbu-lunmaktadır.Kaleninseğirdimyerinegüneyköşedeyeralanrampaileçıkılmaktadır.Dörtkuleyedebuseğirdimleulaşılır.Kulelerinmazgalaçıklıklarıtopatışınauygunbirbiçimdedışadoğrugenişleyenbiraçıylayapılmıştır.Denizebakantaraftakiku-leler,diğerikikuledendahaküçükdüşünülmüşvealtıdoldurulmuştur.Bukulelerdebirernöbetçikulübesineaitizlergörülmektedir.Seğirdimyerlerimazgallıbarbatayasahiptir.Kaleiçinde,girişinsolundakuzeydoğuduvarabitişiksuhaznelisivrikemerlibirçeşmebulunmaktadır.Buçeşmeninhemenyanına ikincibirçeşmedahaeklen-miştir.Kaleiçindehamamvecamininsadecetemelizlerigörülebilmektedir.Camininminaresi,surüzerineyerleştirilmiştir.Minaredengünümüzesadecetaşkaidevetuğlapabuçkalıntısıulaşmıştır.

Nara Kalesi

Çanakkale ilmerkezine5km.uzaklıktaNaraBurnu’ndayer almaktadır.Bo-ğazınsavunmasıXIX.yüzyılınbaşlarındanitibarengelişenaskerî teknoloji ilebir-likteyetersizkalmıştır.Bununsonucunda, III.Selim,Fransızmühendisi JochereaudeSaintDenys’iboğazın savunmasını iyileştirmekveburadakiyapıları incelemeküzere görevlendirmiştir. Jochereau de Saint Denys, yaptığı çalışmalar sonucunda,NaraBurnu’nabirkaleyapılmasınıönermiştir32.İngilizdonanması,M.1807’dekuv-vetli bir lodostan istifade ederekÇanakkaleBoğazı’nıgeçmişve İstanbulönlerine

30 KitabedeyeralantarihdahaönceÇiğdemTürkertarafındanH.1139olarakokunmuştur.Bkz.Çiğ-demTürker,“AnadoluYarımadası’nınEnBatıUcundaYerAlanTipikBirOsmanlıKöyü:Babakale”,Türk Etnografya Dergisi,S.XVIII,Ankara1988,s.140.AncakdahasonraProf.Dr.AliOsmanUysaltarafındanyapılançalışmada tarihinyanlışokunduğuvedoğrusununH.1135-H.1141olduğuortayakonmuştur.Bkz.AliOsmanUysal,“KaymakMustafaPaşa’nınHâtırası:Babakale”,Ayvacık Değerleri Sempozyumu(25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:87,Çanakka-le2008,s.121-122.

31 AliOsmanUysal,a.g.e.,s.122.32 EdwardRaczynski,1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat,Çev.KemalTuran,Tercüman 1001

TemelEser,İstanbul1980,s.149-150.;MetinTuncel,a.g.e.,s.203.


101

kadar ilerlemiştir33.Busırada,NaraBurnu’ndaveboğazınmuhtelifyerlerindeale-laceletabyalarinşaedilmektedir34.İngilizdonanması,geriçekilirkenboğazayapılanbuistihkâmlardanaçılanateşsonucuağırkayıplarvermiştir35.NaraBurnu’nayapı-lacakbir istihkâmınönemiböylecekavranmış, daha sonraki yıllardada tahkiminedevam edilmiştir. II.Mahmut dönemindeM. 1815 tarihindeNaraBurnu ve karşı-sındakiBigalımevkiinebirerkaleinşasıbaşlamıştır36.Kalekapısıüzerindeyeralankitabevebir arşivbelgesinegöreyapıH.1234/M.1819yılında tamamlanmıştır37. NaraKalesi,1983-1985yıllarıarasındarestoreedilmiştir38.HalenÇanakkaleBoğazKomutanlığı’nabağlıbirliklertarafındankullanılmaktadır.

Yapı,planıilefarklılıkgösterir.Bulunduğuyerintopografyasınauygunbirbi-çimdeşekillenmiştir.Düzgünolmayanbirplanasahipyapı,dışsurveanakuledenoluşmaktadır(Çizim8).Kaleyegiriş,karatarafında(doğuda)yeralanikikemerlikü-çükbirköprüileyarımdairekemerliüçgenalınlıklıkapıdansağlanmaktadır.Bugün,köprününakansuyubulunmamaklabirlikte,kaleyapıldığıdönemdeburadadenizsu-yununaktığıbirhendekolmasımuhtemeldir.Buşekildekaleninbulunduğuburunbiradayadönüştürülerekkaratarafındangeleceksaldırılariçinönlemalınmıştır.Kapınınikiyanındaköşelerdedaireselplanlıbirerkuleyeralır.Herikikuledededışadoğrugenişleyendörtmazgalbulunur.Kalesurununtamamındabumazgaldizilişidevameder.Suriçindebatıdayaklaşıkolarakkarebiralanaoturandörtyapraklıyoncaplanlıanakulebulunmaktadır(Resim8).Anakuleyegiriş, doğudakiyarımdairekemerlikapıdansağlanmaktadır.Mazgalpencerelerleaydınlatılanyapınınörtüsistemiortadasekizgenbirayağaoturtulanyarımkubbelerdenoluşmaktadır.

Bigalı Kalesi

Eceabat-Gelibolukarayoluüzerinde,Eceabat’ayaklaşık5km.uzaklıktayeral-maktadır.NaraKalesiilebirlikteM.1815tarihindeyapılmayabaşlanmıştır39.Yapınındoğuvebatıkapısındaolmasıgerekenkitabeler,bugünyerindedeğildir.Ancak,15Ocak1953 tarihindeEceabat kaymakamıNihatAlp’in hazırlattığı raporda, her ikikitabenindemetniverilmiştir40.BuraporagörekitabelerintarihiH.1233/M.1817-

33 MidhatSertoğlu,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.V.,TTK.,Ankara2011,s.2807-2808.34 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya40/Gömlek2007A.35 MidhatSertoğlu,a.g.e.,s.2809.36 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya681/Gömlek28604.;C.AS.Dosya141/Gömlek6259.;C.

AS.Dosya614/Gömlek25915.;HAT.Dosya595/Gömlek29210.;HAT.Dosya1254/Gömlek48497.37 KalekapısıüzerindeyeralankitabenintarihiH.1234/M.1818-19’dur.Kaleninanakulesinininşaatıile

ilgilibelgenintarihiiseH.29Zilhicce1234/M.19Ekim1819’dur.HerikitarihdikkatealındığındakalenininşaatınınM.1819tarihindetamamlandığıanlaşılmaktadır.Bkz.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1287/Gömlek49914.

38 RamazanEren,a.g.e.,s.35.39 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya681/Gömlek28604.;C.AS.Dosya141/Gömlek6259.;C.

AS.Dosya614/Gömlek25915.;HAT.Dosya595/Gömlek29210.;HAT.Dosya1254/Gömlek48497.40 RamazanEren,a.g.e.,s.35-36.

Yusuf Acıoğlu

102

18’dir.Bugün,kaybolankitabelerden,doğukapısınaaitkitabeninbiryarısıÇanakka-leArkeolojiMüzesinde,diğeryarısıiseGeliboluMevlevihanesi’ndedir41.KitabeninMüzedeyeralanyarısıkırıkolduğuiçinsadece“12..”rakamıokunabilmektedir.Bunedenle,adıgeçenrapordikkatealındığında,kaleninH.1233/M.1817-18tarihindetamamlanmışolduğuanlaşılmaktadır.

Kale, yaklaşık olarak dikdörtgen planlı olup, dört köşede çokgen ve daireselplanlıkulelerledesteklenmiştir(Çizim9).Kaleiçindeharaphaldebirmescit,birçeş-mevecephanelikbulunmaktadır(Resim9).Yapıyagiriş,doğuvebatıdaistikametindeaynıaksüzerindeyeralanyarımdairekemerliveüçgenalınlıklıikikapıdansağlan-maktadır.Kalenindenizebakangüneyduvarıönündeyerdenyüksekçebirplatformbulunmaktadır.Buplatformunilerisinde,hemdaireselplanlıikikuledehemdeduvarüzerinde topatışınauygundışadoğrugenişleyenmazgallaryeralır.Kalenindoğu,batıvekuzeyyönündekiduvarlarındaisetüfekatışınauygundışadoğrudaralankü-çükmazgalpencerelerbulunmaktadır.Kuzeydeikiköşedeyeralançokgenkulelerdede top atışınauygundörtmazgal açıklıkbulunur.Kale içindekimescit kareplanlıolupörtü sistemiyokolmuş,güneydoğuduvarınındışındabüyükölçüdeyıkılmış-tır.Dikdörtgenplanlıçeşmekısmendahasağlamolmaklabirlikteakansuyuyoktur.Cephanelikolduğudüşünülendikdörtgenplanlıbinagünümüzekısmensağlambirşekildeulaşmıştır.Yapıyagiriş,doğuyönündekibirönmekândansonragüneydeyeralanyarımdairekemerlikapıdansağlanmaktadır.Yapı,tonozörtüsisteminesahiptir.

Köseburnu Kalesi

ÇanakkaleilmerkezindeNarayoluüzerindeKöseburnumevkiiolarakanılanyerdeBahriyeKabristanı’nınönünde,kıyıdayeralmaktadır.Bugünsadecebirku-lesikalanyapınınkitabesinedeulaşılamamıştır.Ancakarşivbelgeleri arasındaM.15Mart 1820 tarihli belgede burada inşa edilen “HacıÖmerburnuTabyası” isim-liyapıdanbahsedildiğigörülmektedir42.YineM.12Temmuz1828tarihliKumkaleveSeddülbahir’denMuarız(Saroz)Körfezi’nekadarolansahillerigösterenkrokide,“Köseburnu”denilenmevkide“HacıÖmerburnuTabyası”gösterilmektedir43.M.27Ocak1829tarihlibelgedeisedahaönce,HacıÖmerburnudenilenmahaldetabyaya-pılmasıgerekirkenyanlışlıkla“Köseburnu”denilenmevkidebirtabyayapıldığındanbahsedilmektedir44.Bubelgeleregöreyanlışlıklayapılanyapı“KöseburnuKalesi”dir.BöyleceM.1820yılındaKöseburnuKalesi’ninbulunduğuancakburanınuzunbir

41 2008yılında,ÇanakkaleArkeolojiMüzesi’ndemezartaşıvekitabelerüzerineyapmışolduğumuzça-lışmalar sırasında yapıya ait olan doğu kitabesinin bir yarısı tespit edilmiştir.Daha sonra,GülgûnErişenYazıcıtarafındanyayınlanan“GeliboluMevlevîhanesiveGelibolu’daMevlevilik”isimlikitap-tankitabenindiğeryarısınındaGeliboluMevlevihanesi’ndeolduğuanlaşılmıştır.Bkz.GülgûnErişenYazıcı,Gelibolu Mevlevîhanesi ve Gelibolu’da Mevlevilik, ÇanakkaleKitaplığıYayınları,Çanakkale2009,s.80-81.

42 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya174/Gömlek7584.43 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya599/Gömlek29335A.44 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1029/Gömlek42842.


103

süre “Hacı Ömerburnu Tabyası” olarak anıldığı anlaşılmaktadır. Hacı ÖmerburnuTabyası iseM. 21Kasım 1832 tarihli belgeye göre 1832 yılında yapılmıştır45. Butarihtensonraarşivbelgelerindeherikiyapınındaisimlerinerastlanmaktadır.Yapı,M. 1887-88 ileM. 1889yılları arasına tarihlenen II.AbdülhamidArşivi’ndeki fo-toğrafındasapasağlamgörülmektedir.Kaleduvarlarıgünümüzeulaşmayanyapının,sadeceBahriyeKabristanı’nınönündekialandabirkulesimevcuttur.Duvarlarınaaittemelizleriisezemindegörülebilmektedir.Temelizlerindenkalenin3m.kalınlığındaduvarlarasahipolduğuanlaşılmaktadır.

Kaleninplanının,II.AbdülhamidArşivi’ndekiresimvebugünizlerigörülebilenduvarlardikkatealındığındadeniztarafınınyarımdaire,karatarafınınisedikdörtgenbirbiçimarzettiğianlaşılmaktadır(Çizim10)(Resim10).Karatarafındayanidoğudaikiköşedebirerkulevebuikikulearasındakiduvarınortasındayarımdairekemerliüçgenalınlıklıbirkapıyeralmaktadır.Yine resimdekapınınüçgenalınlığıaltındakitabedegörülebilmektedir.Doğucephesidüzbırakılanduvarlarınkuzey,güneyvebatısıkaletoplarınınyerleştirildiğidışadoğruaçılanmazgallarladonatılmıştır.Kaleiçerisindebarınmavedepoolarakkullanıldığıdüşünülenkiremitçatılı tekkatlıbi-nalardabulunmaktadır.Günümüzdeiseyapıdangeriyesadecekuzeydeyeralanku-lesikalmıştır(Resim11).Kule,daireselplanlıolup,dıştanbakıldığındaüçkademelidüzenlenişesahipbirkubbeileörtülmüştür.Kuleye,güneybatıdayeralansonradankirişlekapatıldığıanlaşılanyarımdairekemerlikapıdangirişyapılmaktadır.Kuleniniçindeduvarlardahavalandırmadelikleribulunmaktadır.Buhavalandırmadelikleriduvariçindebirbirleriylebağlantılıolup,dışarıdanbakıldığındagörülebilenbirbaca-yabağlanmaktadır.Yinekulenindışcephesinindoğuduvarıüzerindedışaaçılanbeşkünkvardır.Bukünklerinhavalandırmaamacıylamıyoksabaşkabiramaçlamıya-pıldığıanlaşılamamıştır.Kuleniniçivedışısıvanmıştır.Özellikledışcephedesıvalaryeryerdökülmüştür.Dışcephedesıvaüzerindeziftizleribulunmaktadır.

Çamburnu Kalesi

Çanakkaleili,Eceabatilçesiyerleşimmerkezinin1,5km.güneyinde,ÇanakkaleBoğazısahilinde,ÇanakkaleSavaşlarıGeliboluTarihiAlanBaşkanlığısınırlarıiçin-deyeralmaktadır.Kitabesibulunmayanyapı,KöseburnuKalesiilebirliktekarşılıklıolarakII.Mahmutdönemindeinşaedilmişolmalıdır46.

45 BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya287/Gömlek11911.46 Boğazdayapılankalelerde,esasolanboğazdangeçecekgemilerinetkilibirşekildeçaprazateşaltında

tutulmasıdır.Bunedenlekalelerherzamankarşılıklıolarakyapılmakzorundadır.Tekbaşınayapılanbirkaleherhangibiranlamifadeetmemektedir.Buyüzden,ÇamburnuKalesi’dekarşısındayeralanKöseburnuKalesi ilebirlikteaynı tarihlerdeyapılmışolmalıdır.Kitabesiolmayanyapı ile ilgilibirarşivbelgesi,yapınınH.1237/M.1822tarihindevarolduğunugöstermektedir.BudaKöseburnuileaynıtarihteyapılmışolmaihtimalinigüçlendirmektedir.Belgeiçinbkz.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya51/Gömlek2394.

Yusuf Acıoğlu

104

Kale,yaklaşıkolarak55x70m.ölçülerinde,dikdörtgenplanlıdır(Çizim11).De-nizebakanduvarıhafifyaybiçimindeolup,mazgalaçıklıklarasahiptir(Resim12).Deniztarafında,üzerinetoplarınyerleştirildiğibirplatformmevcuttur.Kaleyegiriş,kuzeybatıcephesinden,bugünsadecekapısöveboşluklarıkalankapıdansağlanmak-tadır. Bigalı Kalesi’nde olduğu gibi Çamburnu Kalesi’nde de kuzeybatı kapısınınaksındagüneydoğudabirkapıdahaolduğudüşünülmektedir.Ancakyapınıngüney-doğuduvarıbugünmevcutolmadığıiçinbukonuhakkındakesinbirşeysöylemekmümkündeğildir.Yapınınmevcutkuzeybatıvegüneybatıduvarında,içteyarımdairekemerli,dışadoğrudaralanmazgalpencerelerkullanılmıştır.Kaleiçindegünümüzegelentekyapı,cephanelikolduğudüşünülenbinadır.Cephanelik,dikdörtgenplanlıoluptonozörtüsisteminesahiptir.

Bozcaada Yeni Kale

Çanakkale ili, Bozcaada ilçesinde, Bozcaada Kalesi’nin gerisindeYeni KaleTepesi denenmevkide adaya ve deniz yoluna hâkim bir konumda yer almaktadır.Kalenin kitabesi yerindeolmayıp, bugünBozcaadaKalesi’nin içinde sergilenmek-tedir.Çoktahripolankitabe, ikisütunhalindesekizersatırdanmeydanagelmekte-dir47.Kitabedenanlaşıldığınagörekale,BoğazMuhafızıHafızAliPaşatarafındanH.1243/M.1827-28tarihindeyapılmıştır.Bugünkaleharaphaldedir(Resim13).

Düzgünolmayanbirplanasahipkale,beşkollubiryıldızıandırmaktadır(Çizim12).Yapıyagiriş,güneydoğucephedeyeralankapıdansağlanmaktadır.Kapıharaphalde olmasına rağmen bir tarafında kemer başlangıcı izlenebilmektedir. 1915 ta-rihli“TheIllustıratedWarNews”daişgalsırasındaçekilenresimdekapınetolarakgörülmektedir48(Resim14).Buradananlaşıldığıkadarıylakapı,yarımdairekemerli-dir.Kapıüzerineseğirdimdenmerdivenleçıkılmaktadır.Buradabarbataikiyanında-kileregörebirazyükseltilerekgözetlemeyapmakiçinikipencereaçılmıştır.Bugünkısmenayaktakalankaleduvarlarında,seğirdimyerlerindentüfekleatışyapabilmekiçinbarbatayadışadoğrudaralanmazgallarpencereleryerleştirilmiştir.Kapınınhe-menbatıkısmındayeralanplatformundaisetopatışınauygundahabüyükdışadoğrugenişleyenmazgallaryapılmıştır.Kaleniniçindebatıköşesindedikdörtgenplanlıbe-şiktonozörtülücephanelikolduğudüşünülenodayeralır.Odanınüstüaynızamandatopplatformuolarakdüzenlenmiştir.

Sonuç

KonumuitibariylestratejikönemesahipolanÇanakkale’deasırlarboyuncaçe-şitlisavunmayapılarıinşaedilmiştir.Osmanlıhâkimiyetiilebirliktedahaönceinşaedilenbazıkaleleronarılarakkullanılmış,zamanlabukalelerboğazsavunmasıiçin

47 Kitabeileilgiliayrıntılıbilgiiçinbkz.GülgünYazıcı,İmranŞahin,MesutYazıcı,“Bozcaada’daOs-manlıMedeniyetininTanıkları:Kitabeler”Bozcaada Değerleri Sempozyumu,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:77,Çanakkale2008,s.101-102.

48 http://www.gallipoli-1915.org/warillustrated.ing.htm(23.04.2013)


105

yetersizkalınca,Osmanlıdönemindeyenileriinşaedilmiştir.Osmanlıdönemiönce-sindeinşaedildiğigörülenbirçokBizanskalesinindahaçokyerleşimyerleriniveyaönemlimadenlerikorumakamacıyla inşaedildiklerigörülmektedir.Osmanlıdöne-minde inşaedilenBabakaledışındakikalelerseaskeriamaçlıolarakboğazgeçişinikontroletmekiçinyapılmıştır.Babakaleisekorsansaldırısınauğrayanbiryerleşimibayındırhalegetirmekveyerlihalkınhuzurluyaşamasınısağlamaküzereinşaedil-miştir.

Çanakkale’deOsmanlıdönemindeinşaedilenherbirkaleplanitibariylebirbi-rindenfarklılıkgösterir.Gelenekseldörtköşelikalelerolmaklabirlikte,standartbirkaleplanıyoktur.Kalelerinplanlarıdahaçokoturtulduklarıtopografyayagöreşekil-lenmiştir.İncelenenkaleleridışsurözelliklerinegöreüçeayırmakmümkündür.Bun-lar;düzgünbirplanasahipdörtköşelidüzenlenmişolanlar(KumkaleKalesi,GeliboluİçKalesi,Kal’a-iSultâniyye,Seddü’l-BahrKalesi,Hırzü’l-Bahr(Babakale)Kalesi,ÇamburnuKalesi,KöseburnuKalesiveBigalıKalesi),düzgünolmayanplanasahipolanlar(BozcaadaKalesi,NaraKalesi,BozcaadaYeniKale)veplanıilediğerleriylegrupoluşturamayacakkadarfarklılıkgösteren(Kilid’ül-BahrKalesi)münferittiptir.

Özellikleboğazakarşılıklıolarakinşaedilenkalelerinbiçimlenişindeasılolanboğazıetkilibirşekildeçaprazateşaltındatutabilmektir.Bunedenlekalelerinboğazabakanduvarlarındatopatışınauygunmazgalaçıklıklaryerleştirilmişvetopografya-nındurumunagörebuduvarlarönedoğruçıkıntıyapacakşekildeçıkarılmıştır.Birbu-runüzerindeyeralanNaraveKöseburnukalelerindebudurumugörmekmümkündür.Bukalelerboğazıniçinedoğruuzandıklarıiçingörüşaçılarıçokgeniştir.Boğazdaüçyönedoğruatışyapabilecekdurumdadırlar.BigalıveÇamburnukalelerindedebenzerbirdurumgörülmektedir.Bulunduklarıtopografyaönedoğruçıkmaimkânıtanıma-dığıiçinmazgallarınbulunduğuboğazabakanduvarlarıyayayşeklindeyadaortadadışadoğrubirkırılmayapmaktadır.BozcaadaYeniKale,tepedeyeralmasıitibariyleheryönüateşaltındatutabilmekvegözetlemeyapmakamacıylayıldızabenzerçok-genplanlıinşaedilmiştir.Bunagörekaleler,topografyaveetkiliateşgücüiçingörüşaçısınauygunbirbiçimdeherbiribirbirindenfarklıplanlanmıştırdenilebilir.

XV.yüzyıldanitibareninşaedilenbukalelerdedikkatiçekenenönemliözellikduvarkalınlıklarıveyükseklikleriolmuştur.Ateşlisilahlarıngelişimiilebirliktehergeçenyüzyıldaduvaryükseklikleri tehlikeoluşturduğu,kalınlıkları ise tahripgücüyükseksilahlardandolayıöneminikaybettiğiiçingiderekazalmıştır.

Malzemeolarak;genellikleduvarlarda taş,kemer, tonozvekubbelerde tuğla,çok katlı binalarda döşemevemerdivenlerde ise ahşap kullanıldığı görülmektedir.Kalelersavunmaamaçlıyapılarolduğuiçininşaedilirkensüslemeyeönemverilme-miştir.

Kaleiçindekiyapılanmaaskerintemelihtiyaçlarıveaskeriteçhizatındurumunagöreşekillenmiştir.Buamaçlabarınma, ibadetvecephaneninmuhafazasınauygunbinalarinşaedilmiştir.Bubinalarınçeşitliliği,sayısıvebüyüklüğüihtiyacagörede-ğişmiştir.Bazıkalelerdemescit, hamam,çeşme, levazımdeposu, cephanelik,kışla

Yusuf Acıoğlu

106

gibibirimlerinhepsibiraradabulunurkenbazılarındasadececephanelikvekışlagibitemelbirimleryeralmaktadır.

KalelerinbanileriarasındasadeceIV.Mehmet’inannesiHaticeTurhanSultan’ınKumkaleveSeddü’l-Bahrkalelerininmasraflarınıntamamınıkarşıladığıbilinmekte-dir.Diğerbanilerinkalelerinyapımındakikatkılarıtamolarakbilinmemektedir.


107

KaynakçaAygen,MehmetSaadettin,Bütün Yönleriyle Bozcaada,TürkeliYayınları,Afyon1985.Ayverdi,EkremHakkıAyverdi,Fatih Devri Mimarisi,C.III,İstanbulFetihCemiyetiİstanbulEnstitüsü

Yayınları,İstanbul1953.Babinger,Franz,Mehmed der Eroberer und Seine Zeit Welten Stürmer Einer Zeitenwende,München1953.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya141/Gömlek6259.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya174/Gömlek7584.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya287/Gömlek11911.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya51/Gömlek2394.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya614/Gömlek25915.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya681/Gömlek28604.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1029/Gömlek42842.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1254/Gömlek48497.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1287/Gömlek49914.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya40/Gömlek2007A.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya595/Gömlek29210.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya599/Gömlek29335A.Cezar,Mustafa,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.IV,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2011.Çakır,Ömer,“ÇimenlikKalesi’ninTamirKitâbesiHakkındaBirVesikaveBirTashih”Çanakkale Merkezi

Değerleri Sempozyumu (25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:76,Çanakkale2008,ss.846-854.

Çanakkale Boğazı’ndaki İstihkâmlar ve Tabyaları (II.AbdülhamidArşivi), İstanbul Üniversitesi NadirEserlerKütüphanesi,779-72/1-26.

Dukas,Bizans Tarihi,Çev.VL.Mirmiroğlu,İstanbulMatbaası,İstanbul1956.Emecen,Feridun,“Gelibolu”,İslam Ansiklopedisi,C.14,DİA.,İstanbul1993,ss.1-6.Eren,Ramazan,Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri,Çanakkale1990.EvliyaÇelebi,Evliya Çelebi Seyahatnamesi,Haz.Y.Dağlı vd., 5.Kitap,YapıKrediYayınları, İstanbul

2001.http://www.gallipoli-1915.org/warillustrated.ing.htm(23.04.2013)Kuniholm,Peter,Dendrochronologically Dated Otoman Monuments,PlenumPublishers,NewYork2000.Raczynski,Edward,1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat,Çev.KemalTuran,Tercüman1001Temel

Eser,İstanbul1980.Sertoğlu,Midhat,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.V,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2011.Şenocak, Lucienne Thys, “Bir Valide Sultan’ın Himayesinde Seddülbahir ve Kumkale”, Osmanlı

Mimarlığının 7 yy.ı (Uluslarüstü Bir Miras),YemYayınları,İstanbul1999,ss.112-117.Şenocak,LucienneThys,“KumkaleveSeddülahirOsmanlıKaleleri”,Cogito,S.28,YapıKrediYayınları,

İstanbul2001,ss.274-282.Şenocak,LucienneThys,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),Çev.Ayla

Ortaç,KitapYayınevi,İstanbul2009.Tekindağ,M.C.Şihabeddin,“Çanakkale(Tarih)”,İslam Ansiklopedisi,C.3,MEB.,Eskişehir1997,ss.340-

347.Tuncel,Metin,“Çanakkale”,İslam Ansiklopedisi,C.8,DİA.,İstanbul1993,ss.197-199.

Yusuf Acıoğlu

108

Tuncel,Metin,“ÇanakkaleBoğazı”,İslam Ansiklopedisi,C.8,DiyanetYayınları, İstanbul1993,ss.199-203.

Türker,AyşeÇ.,“AtikHisarKalesi”,V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu (19-21 Nisan 2001),Ankara2001,s.193-206.

Türker,AyşeÇ.,“TheGallipoliCastleintheByzantinePeriod”,Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,C.23,Ankara2006,ss.175-198.

Türker,AyşeÇ.,“ÇanakkaleBoğazındaBizansDönemineAitTarihiveArkeolojikVeriler”,Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi,İstanbul2006,ss.515-585.

Türker,AyşeÇ.,“EarlyChristianandByzantineArchaeologyontheValleysaroundMadytos”,Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ 3,AKVAD,Ankara2009,ss.51-73.

Türker,Çiğdem,“AnadoluYarımadası’nınEnBatıUcundaYerAlanTipikBirOsmanlıKöyü:Babakale”,Türk Etnografya Dergisi,S.XVIII,Ankara1988,139-151.

Uysal,AliOsman,“KaymakMustafaPaşa’nınHâtırası:Babakale”,Ayvacık Değerleri Sempozyumu (25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No: 87,Çanakkale 2008, ss.117-150.

Uzunçarşılı, İ.HakkıUzunçarşılı,Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,TürkTarihKurumuBasımevi,Ankara1948.

Vanthoft,WolfertUğural“ÇanakkaleSavaşları’nınİziniSürüyor”,Popüler Tarih,S.56,DünyaYayıncılık,İstanbul2005,ss.18-25.

Yazıcı,Gülgün;İmranŞahin;MesutYazıcı,“Bozcaada’daOsmanlıMedeniyetininTanıkları:Kitabeler”Bozcaada Değerleri Sempozyumu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, No: 77,Çanakkale2008,ss.101-102.

Yazıcı,GülgûnErişen,Gelibolu Mevlevîhanesi ve Gelibolu’da Mevlevilik, ÇanakkaleKitaplığıYayınları,Çanakkale2009.


109

Ekler

Harita 1.Çanakkale’dekiOsmanlıkalelerininkonumları.

Yusuf Acıoğlu

110

Çizim 1. GeliboluKalesiiçkaleplanı(AyşeÇaylakTürker’den).

Çizim 2. BozcaadaKalesiplanı(MehmetSaadettinAygen’den).


111

Çizim 3. Kal’a-iSultâniyye(ÇimenlikKalesi)planı(EkremHakkıAyverdi’den).

Çizim 4. Kilidü’l-Bahr(Kilitbahir)Kalesiplanı(İsmailUtkular’dan).

Yusuf Acıoğlu

112

Çizim 5. KumkaleKalesiplanı(LucienneThysŞenocak’tan).

Çizim 6. Seddü’l-Bahr(Seddülbahir)Kalesiplanı(LucienneThysŞenocak’tan).


113

Çizim 7. Hırzü’l-Bahr(Babakale)Kalesiplanı.

Çizim 8. NaraKalesiplanı.

Yusuf Acıoğlu

114

Çizim 9. BigalıKalesiplanı.

Çizim 10.KöseburnuKalesiplanı.


115

Çizim 11.ÇamburnuKalesiplanı.

Çizim 12.BozcaadaYeniKaleplanı.

Yusuf Acıoğlu

116

Resim 1. GeliboluKalesilimanıvekulesi,kuzeycephe,2013.

Resim 2. BozcaadaKalesigüneydengenelgörünüş,2011.


117

Resim 3. Kal’a-iSultâniyye(ÇimenlikKalesi),batıcephe,2010.

Resim 4. Kilidü’l-Bahr(Kilitbahir)Kalesi,batıcephe,2010.

Yusuf Acıoğlu

118

Resim 5. KumkaleKalesi,güneydoğucephe,2011.

Resim 6. Seddü’l-Bahr(Seddülbahir)Kalesi,kuzeybatıcephe,2012.


119

Resim 7. Hırzü’l-Bahr(Babakale)Kalesi,güneycephe,2012.

Resim 8. NaraKalesianakule,doğucephe,2005.

Yusuf Acıoğlu

120

Resim 9. BigalıKalesi,içerdenkuzeycephegörünüşü,2007.

Resim 10.KöseburnuKalesi,doğucephe,1888-1889(II.AbdülhamidArşivi).


121

Resim 11.KöseburnuKalesi’ningünümüzeulaşankulesi,güneycephe,2011.

Resim 12.ÇamburnuKalesi,doğucephe,2010.

Yusuf Acıoğlu

122

Resim 13.BozcaadaYeniKale,güneycephe,2009.

Resim 14.BozcaadaYeniKale’ninkapısınıneskihali(http://www.gallipoli-1915.org/warillustrated.ing.htm(23.04.2013).

Documents

Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri - cdn.comu.edu.tr · Çanakkale’dek Osmanlı Kaleler 95 yıkılarak bir tepe üzerinde yer alan, şehre ve limana hâkim konumda olan iç kale