ANALIZA EFEKATA DOSADAŠNJE PRIVATIZACIJE U CRNOJ …izolacije (1990-1997) i periodu (1998-2000); (c) Makroekonomski efekti vezani za proces privatizacije u periodu suštinske samostalnosti

PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI

ANALIZA EFEKATADOSADAŠNJE PRIVATIZACIJE

U CRNOJ GORI

REZIME

Podgorica, decembar 2008.

3

Rukovodilac projektaProf. dr Anđelko Lojpur

ANALIZA EFEKATADOSADAŠNJE PRIVATIZACIJE

U CRNOJ GORI

REZIME

ANALIZA EFEKATA DOSADAŠNJEStudija: “Analiza efekata privatizacije u Crnoj Gori”

1

Sadržaj 0. OSNOVNI PODACI O PROJEKTU.................................................................................. 3 0.1. Naziv projekta: .................................................................................................................... 3 0.2. Naručilac-korisnik projekta................................................................................................. 3 0.3. Obrađivač projekta .............................................................................................................. 3 0.4. Sadržaj projekta................................................................................................................... 3 0.5. Metodologija istraživanja.................................................................................................... 4 1. MAKROEKONOMSKI ASPEKTI PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI ..................... 6 1.1. Makroekonomske promjene u Crnoj Gori u periodu socijalizma od 1951. do

1989. godine ....................................................................................................................... 6 1.2. Makroekonomski aspekti i privatizacija u Crnoj Gori od 1990. do 1997. godine .............. 8 1.3. Makroekonomski aspekti privatizacije u Crnoj Gori od 1998. do 2000. godine .............. 10 1.4. Makroekonomski aspekti privatizacije u Crnoj Gori od 2001. do 2007. godine .............. 13 2. PROCES PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI - OGRANIČENJA I DOMETI ......... 22 2.1. PROCES PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI ................................................................. 22

2.1.1. Nužnost procesa privatizacije............................................................................. 22 2.1.2. Programi i dinamika privatizacije ...................................................................... 23 2.1.3. Privatizacija u Crnoj Gori i druge privrede u tranziciji...................................... 25 2.1.4. Ocjena napretka u procesu tranzicije ................................................................. 27 2.1.5. Ocjena napretka i brzine privatizacije................................................................ 28 2.1.6. Privatizacija i konkurencija................................................................................ 29 2.1.7. Privatizacija i institucije ..................................................................................... 31 2.1.8. Konkurencija, institucije i privatizacija: Crna Gora i druge zemlje u

tranziciji................................................................................................................ 31 2.1.9. Uticaj inicijalnih uslova na brzinu reformi ........................................................ 32 2.1.10. Uticaj inicijalnih uslova na razvoj institucija ................................................... 32 2.1.11. Reforme i rast ................................................................................................... 32

3. PRAVNI ASPEKTI I “FONDOVSKA PRIVATIZACIJA” U CRNOJ GORI............ 34 3.1. Pravni aspekti procesa privatizacije u Crnoj Gori............................................................. 34 3.2. Proces denacionalizacije u u Crnoj Gori ........................................................................... 40 3.3. “Fondovska privatizacija” ................................................................................................. 42 3.4. Investiciona aktivnost Fonda za razvoj ............................................................................. 48 4. EFEKTI PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI................................................................ 52 4.1. Korporativno upravljanje u Crnoj Gori ............................................................................. 54

4.1.1. Vlasnička struktura............................................................................................. 54 4.1.2. Kontrola vlasništva............................................................................................. 60 4.1.3. Međuzavisnost vlasništva i poslovnih performansi ........................................... 62 4.1.3. Rezultatati procesa prestrukturiranja.................................................................. 69

4.4. Zaključni nalazi ................................................................................................................. 77 5. PRIVATIZACIJA I RAZVOJ FINANSIJSKOG TRŽIŠTA U CRNOJ GORI .......... 81 5.1. Tržište kapitala .................................................................................................................. 82 5.2. Bankarski sektor................................................................................................................ 83 5.3. Strane direktne investicije (SDI) ....................................................................................... 85 5.4. Korporativno upravljanje .................................................................................................. 88 6. UTICAJ PRIVATIZACIJE NA POLOŽAJ ZAPOSLENIH U PRIVATIZOVANIM PREDUZEĆIMA I NA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U CRNOJ GORI ....................................................................................................................................... 90

SADRŽAJ


Studija: “Analiza efekata privatizacije u Crnoj Gori”

2

6.1. Uticaj privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima ....................... 91 6.1.1. Informisanost zaposlenih o procesu privatizacije .............................................. 91 6.1.2. Socijalni program ............................................................................................... 91 6.1.3. Radni status zaposlenih ...................................................................................... 92 6.1.4. Zaposlenost......................................................................................................... 92 6.1.5. Zarade................................................................................................................. 93 6.1.6. Materijani položaj zaposlenih ............................................................................ 94 6.1.7. Zaključci o efektima privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim

preduzećima. ........................................................................................................ 95 6.2. Uticaj procesa privatizacije privrede na razvoj malih i srednjih preduzeća u

Crnoj Gori ........................................................................................................................ 96 7. ISTRAŽIVANJE JAVNOG MNJENJA O PRIVATIZACIJI U CRNOJ GORI ...... 101 7.1. Materijalni položaj – sadašnjost, prošlost, očekivanja.................................................... 102 7.2. Stepen i način uključivanja u pojedine faze procesa privatizacije .................................. 104 7.3. Koncept i način sprovođenja privatizacije u Crnoj Gori................................................. 105

7.4. Posljedice privatizacije........................................................................................ 106 7.5. Privatno vs državno vlasništvo........................................................................................ 109 7.6. Šta i kako dalje? .............................................................................................................. 111 8. ZAKLJUČNI NALAZI.................................................................................................... 113

SADRŽAJ

ANALIZA EFEKATA DOSADAŠNJE


3


3

0. OSNOVNI PODACI O PROJEKTU

0.1. Naziv projekta: ” Analiza efekata dosadašnje privatizacije u Crnoj Gori”

0.2. Naručilac-korisnik projekta Naručilac – korisnik projekta je Vlada Republike Crne Gore, odnosno Agencija Crne Gore za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja.

0.3. Obrađivač projekta Obrađivač projekta je stručni tim formiran od strane konzorcijuma.

Nosilac konzorcijuma, tj.vodeća institucija je Ekonomski fakultet Podgorica.

Partneri koje je Ekonomski fakultet iz Podgorice angažovao na ovom projektu su:

1) Ekonomski fakultet iz Beograda, Srbija i 2) Ekonomski fakultet iz Ljubljane, Slovenija.

0.4. Sadržaj projekta

Predmetni projekat sačinjava sedam zasebnih separata (sveske), koji uzeti zajedno čine logički povezanu i zaokruženu cjelinu.

Sadržaj projekta je u potpunosti prilagođen projektnom zadatku sa kojim je Obrađivač upoznat i koji je sa njegove strane prihvaćen prije potpisivanja Ugovora. Prihvaćena globalna dispozicija projekta predstavljala je polaznu osnovu za detaljniju razradu programskih sadržaja projekta, na čemu se zasnivala i raspodjela zadataka na pojedine institucije i saradnike i precizan dinamički plan rada na projektu.

U narednoj tabeli daje se pregled projekta po sveskama sa nazivima i imenima redaktora.

OSNOVNI PODACI O PROJEKTU


4


4

Sveska Redaktor sveske Naziv sveske

1.

Prof. dr Jurij Bajec, Ekonomski fakultet Beograd

Makroekonomski aspekti privatizacije u Crnoj Gori

2.

Prof. dr Božidar Cerović, Ekonomksi fakultet Beograd

Proces privatizacije u Crnoj Gori – ograničenja i dometi

3.

Prof. dr Anđelko S. Lojpur, Ekonomski fakultet Podgorica

Pravni aspekti i „fondovska privatizacija“ u Crnoj Gori

4.

Prof. dr Janez Prašnikar, Ekonomski fakultet Ljubljana

Efekti privatizacije u Crnoj Gori1

5.

Doc. dr Milan Lakićević, Ekonomski fakultet, Podgorica

Privatizacija i razvoj finansijskog tržišta u Crnoj Gori

6.

Doc. dr Milivoje Radović, Ekonomski fakultet Podgorica

Uticaj privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima i na razvoj malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori

7.

Prof. dr Vesna Karadžić, Doc. dr Milorad Jovović, Ekonomski fakultet Podgorica

Istraživanje javnog mnjenja o privatizaciji u Crnoj Gori

Rukovodilac projekta: prof. dr Anđelko S.Lojpur, Ekonomski fakultet Podgorica. Sekretar projekta: mr Mijat Jocović, Ekonomski fakultet, Podgorica

0.5. Metodologija istraživanja U realizaciji ovoga projekta istraživački tim je, polazeći od teorijskih načela naučnog metoda istraživanja, analizu i zaključke bazirao na objektivnim empirijskim nalazima i primjeni poznatih metoda moderne ekonomske analize. Plan istraživanja kombinovao je eksplorativni i deskriptivni dizajn istraživanja. Prvo su temeljno proučeni sekundarni podaci o procesu privatizacije u Crnoj Gori. Nakon toga sprovedena su tri empirijska istraživanja: sveska 4; sveska 6; sveska 7; s ciljem da se prikupe primarni podaci o karakteristikama i efektima procesa privatizacije u Crnoj Gori. Za potrebe „Sveske 4“, na stratifikovanom uzorku od 357 preduzeća sprovedena je anketa, metodom ličnog intervjua (lično i putem telefona), na osnovu upitnika koji je kreiran u saglasju sa ciljevima i zahtjevima istraživanja i u skladu sa modernom metodologijom Svjetske banke i Evropske banke (BEEPS istraživanja). Upitnik je fokusiran na dobijanje informacija o performansama posmatranih preduzeća (dinamika prodaje/prihoda, zaposlenosti, zaduženosti i uslova za dobijanje kredita, profitne margine, percepcija okruženja i promjena u njemu, perspektive preduzeća i prijetnji konkurencije, i sl.), promjenama u upravljanju i menadžmentu, stanju konkurentnosti u datoj grani i o ocjenama tržišnih uslova. Posebno je analiziran doprinos privatizacije novim poslovnim praksama i njihov doprinos

1 Ova sveska je predata Naručiocu i na engleskom jeziku, na kome je urađena osnovna verzija: „Efects of privatization in Montenegro”; Ekonomski fakultet Ljubljana.



5


5

ukupnom ekonomskom i investicionom okruženju. Takođe su analizirani efekti privatizacije sa stanovišta tipa novog vlasništva (strani investitori, domaći investitori, fondovi itd.). Anketno istraživanje u funkciji pripreme „Sveske 6“ obuhvatilo je uzorak od 67 poslovno aktivnih preduzeća, s tim da su kao instrumenti istraživanja poslužila dva upitnika, od kojih je jedan pripremljen za poslodavce, a drugi za sindikalne povjerenike. Obradom podataka iz upitnika i primjenom odgovarajućih ekonometrijskih metoda izmjereni su efekti privatizacije, tj. promjena i performansi u privatizovanim preduzećima u poređenju sa preduzećima drugih svojinskih oblika, te promjene performansi preduzeća koje su nastale kao posledica izmjene svojinske strukture. Uticaj privatizacije na makroekonomska kretanja ispitivan je uporednom analizom efekata privatizacije i promjena u makroekonomskom okruženju. Analiza povjerenja i stavova javnosti o procesu privatizacije u Crnoj Gori - „Sveska 7“; obavljena je na osnovu ankete, metodom ličnog intervjua, sprovedene na stratifikovanom dvoetapnom kvotnom uzorku od 1012 ispitanika. Anketni upitnik za ovo istraživanje kreiran je tako da se iz odgovora na postavljena pitanja stekne uvid u to kako punoljetni građani Crne Gore percipiraju svoj materijalni položaj i uključenost u pojedine faze procesa privatizacije, kako ocjenjuju koncept, način sprovođenja i posljedice privatizacije u Crnoj Gori, te kakvi su njihovi stavovi o berzama i o oblicima vlasništva. Napominjemo, empirijsko istraživanje, prikupljanje primarnih podataka putem anketiranja, obavila je profesionalna istraživačka agencija što je doprinijelo objektivnosti i kvalitetu nalaza istraživanja.


MAKROEKONOMSKI ASPEKTI PRIVATIZACIJEU CRNOJ GORI


6 MAKROEKONOMSKI ASPEKTI PRIVATIZACIJEU CRNOJ GORI


6

1. MAKROEKONOMSKI ASPEKTI PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI

Predmet istraživanja Osnovno pitanje kojim se bavi ovaj separat jeste da li je proces privatizacije zbog brojnih navedenih ekonomskih i društvenih ograničenja bio u stanju da doprinese ekonomskom napretku zemlje, promjeni i modernizaciji strukture crnogorske privrede, povećanju zaposlenosti i jasnijem definisanju osnovnog razvojnog profila i razvojnih prioriteta. Najzad, u kojoj mjeri je privatizacija bila praćena ukupnim tranzicionim i reformskim procesima u pravcu stvaranja moderne tržišne i prema svijetu otvorene privrede. Sadržaj sveske Separat “Makroekonomski aspekti privatizacije u Crnoj Gori” daje hronološke odgovore na pitanja vezana za uticaj privatizacije na makroekonomska dešavanja u Crnoj Gori, imajući pri tome u vidu ključne periode gdje je, zajedno sa promjenama u načinima privatizacije, došlo i do odgovarajućih makroekonomskih promjena kao i funkcionisanja čitavog privrednog sistema. Riječ je o tri osnovna perioda (a) Period samoupravnog socijalizma (1951-1989); (b) Počeci privatizacije i njeni makroekonomski efekti u periodu sankcija i izolacije (1990-1997) i periodu (1998-2000); (c) Makroekonomski efekti vezani za proces privatizacije u periodu suštinske samostalnosti Crne Gore (2001-2007), čemu je posvećen najveći dio separata. 1.1. Makroekonomske promjene u Crnoj Gori u

periodu socijalizma od 1951. do 1989. godine Crnogorsku privredu do 1989. godine, karakteriše veoma dinamičan privredni razvoj i krupne strukturne promjene. Razvoj crnogorske privrede do ovog perioda odvijao se u sastavu SFRJ na principima razvoja socijalističkog samoupravnog sistema, zasnovanog na društvenoj svojini. U višedecenijskom periodu socijalističkog samoupravnog sistema su razvijeni samo neki elementi tržišne privrede. Konkurencija na tržištu roba i usluga bila je usljed zatvorenosti domaće privrede prema svjetskom tržištu i republičko-pokrajinskih autarhija, više ili manje sputana. Tržište radne snage nije se zvanično priznavalo iz ideoloških razloga. Finansijsko tržište je svedeno na bankarski sistem pod kontrolom države i političkog faktora koji je o alokaciji kapitala odlučivao voluntaristički, a ne na osnovu tržišnih kriterija. Društveno svojinski odnosi bili su i ekonomski i pravno nejasni. Preduzećima je tolerisan opstanak i pored gubitaka i lošeg poslovanja jer je za uzvrat obezbijeđeno vještačko zapošljavanje i rješavanje socijalnih problema unutar preduzeća. Najzad, politički sistem je bio pod kontrolom jedne političke partije što je dovelo do pune dominacije politike nad ekonomijom i etatističkog tutorstva nad cjelokupnim ekonomskim životom. Ovakav sistem je bio glavni faktor stvaranja jedne zastarjele i nefleksibilne materijalne strukture privrede kojoj je neefikasnost privređivanja i ekstenzivan razvoj bila glavna odlika.




7


7

Osnovne karakteristike ekonomskog razvoja Crne Gore u perodu od 1951. do 1989. godine bile su sljedeće:

1. Rast društvenog proizvoda (DP). Društveni proizvod se u periodu 1951-1989. godine povećao za 6,5 puta, ili sa 218 miliona dolara na 1400 miliona dolara, dok se društveni proizvod per capita uvećao za 4,5 puta, ili sa 518 na 2.380 dolara.

2. Porast investicija. Konsekvenca primjene socijalističkog modela ubrzane

industrijalizacije u prvih tridesetak godina uslovila je i dramatične promjene u strukturi stanovništva. Glavni razlog takvog kretanja se nalazi u veoma visokom obimu investicija, koje su u istom periodu zahvatale čak 54% ostvarenog društvenog proizvoda, a u drugom (1981-1989) svega 5,4%. U odnosu na jugoslovenski prosjek, Crna Gora je u periodu 1981-1989. godine ostvarila 19% veće investicije per capita, ali je zbog niže efikasnosti investicija od 37% zabilježila zaostajanje u nivou razvijenosti2. U 1952-oj godini Crna Gora je ostvarila 82,7% društvenog proizvoda per capita u odnosu na jugoslovenski prosjek, a 1989. godine svega 75,1%3.

3. Strukturne promjene stanovništva, zaposlenost i nezaposlenost. Intenzivan proces

industrijalizacije s jedne, i još brži proces deagrarizacije, s druge strane, uslovili su dramatične promjene u socio-ekonomskoj strukturi stanovništva. Prije svega, to se odnosi na dramatičan pad udjela poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu sa 71,2% u 1952. godini na 13,5% u 1981. godini i svega 7,5% u 1991. godini. Tako intenzivan proces devastacije poljoprivrede i napuštanja sela (“ruralni egzodus”) ukazuje ne samo na odustajanje od ekonomske valorizacije značajnih poljoprivrednih resursa (naročito u sjevernom regionu) već i na duboke socioekonomske poremećaje. Nagli priliv stanovništva u gradovima i urbanim sredinama i njihov pritisak na zapošljavanje u sekundarnom i tercijarnom sektoru a prije svega u industriji, uslovio je visoku prezaposlenost i pojavu tehnoloških viškova, što je naročito došlo do izražaja 90- ih godina kada je otpočeo proces tranzicije u tržišnu privredu. Intenzivan proces razvoja i strukturnih promjena bio je praćen i veoma brzim porastom broja zaposlenih u društvenom sektoru, i to sa oko 30 hiljada u 1952. godini na oko 163 hiljade u 1989. godini (ili 5,4 puta). Paradoksalno je, međutim, to što je u razdoblju od 1981-1989 godine, kada je društveni proizvod zabilježio porast od 0,5%, broj zaposlenih radnika povećan za cijelih 28 hiljada. Time je produktivnost rada opala čak za 15%. Paradoks je utoliko veći što se u istom razdoblju broj nezaposlenih skoro udvostručio (sa 24 hiljade u 1981. godini na 48.100 u 1989. godini).

4. Strukturne promjene u privredi. Veoma dinamičan privredni razvoj Crne Gore u

perodu 1952–1989. godine uslovio je i krupne strukturne promjene na relaciji poljoprivreda – industrija. U ostvarenom društvenom proizvodu Republike industrija je enormno povećala svoje učešće sa svega 7,4% 1952. godini na cijelih 37,9% u 1989. godini, dok je poljoprivreda zabilježila sasvim obrnuti trend, budući da je u istom periodu svoje učešće od 38,8% svela na 12,6%. Samo u razdoblju od 1961–1989.

2 Tako niska efikasnost investicija u Crnoj Gori uglavnom je ostvarena zbog toga što su tzv. „teške investicije“ namijenjene za nekoliko krupnih strukturnih objekata (pruga BB, Jadranska magistrala, Luka- Bar i energetsko – metalurški kompleks, hidro elektarane Perućica i Piva, Telmoelektana – Pljevlja, Željezara – Nikšić, KAP- Podgorica, Rudnik uglja u Pljevljima i Beranama) apsorbovale blizu 80% ukupnih investicija u Republici. 3 Izvor: dr Risto Vukčević, Transformacija i modernizacija materijalne i intelektualne proizvodnje u Crnoj Gori, sintetička sveska, Podgorica, str. 15 – 25 .





8

godine industrijska proizvodnja se uvećala 6,4 puta a poljoprivredna svega 1,5 puta. I ostale privredne djelatnosti osim saobraćaja, koji je povećao svoje učešće sa 4,5% na 18,8% bilježe dramatičan pad u ostvarenom društvenom proizvodu. Uporedo sa veoma ubrzanim procesima industrijalizacije odvijao se i ubrzan proces razvoja tercijarnog sektora, koji je u posmatranom periodu povećao svoje učešće u strukturi društvenog proizvoda sa 26,3% na 40,1%. Zbog primijenjenog modela socijalističke industrijalizacije i intenzivnog razvoja energetsko–metalurškog kompleksa, koji je više bio u funkciji razvoja ukupne jugoslovenske industrije, a manje u funkciji razvoja Republike i valorizaciji njenih resursa desilo se to da energetsko metalurški kompleks participira u društvenom proizvodu industrije sa cijelih 45%, dok je učešće finalne proizvodnje svega 15,8%34.

5. Visok nivo uvozne zavisnosti. Struktura privrede Crne Gore na pragu devedesetih bila

je izrazito neprilagođena unutrašnjoj i spoljnoj tržišnoj tražnji, što se takođe odražavalo i na deviznu poziciju sa negativnim posledicama. Sem toga, Crna Gora je bila visoko zavisna od domaćeg tržišta, pa je na tržišta drugih republika plasirala 48,5% svojih roba, a izvozila svega 9,1%. Takođe, naslijeđena velika uvozna zavisnost u sirovinama i repromaterijalu, koju je teško supstituisati domaćom proizvodnjom kao i sužen asortiman izvozne ponude sa preko 90% industrijskih proizvoda, doprinijeli su da dođe do velikog pada spoljno-ekonomske komponente i DP tokom devedesetih.

1.2. Makroekonomski aspekti i privatizacija

u Crnoj Gori od 1990. do 1997. godine Uvažavajući nužnost transformacije društveno-ekonomskog sistema i izgradnju tržišnog privrednog sistema Crna Gora je krajem osamdesetih i u prvim godinama devedesetih, zajedno sa ostalim članicama tadašnje SFRJ, krenula u neminovan proces tranzicije. Međutim, taj započeti proces, početkom 90-ih godina zaustavio je čitav niz objektivnih i subjektivnih okolnosti. Došlo je do secesije bivših jugoslovenskih republika (Slovenije, Hrvatske i Makedonije), a potom je uslijedio ratni požar u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Crna Gora je zajedno sa Srbijom 1992. godine formirala SRJ. U istom razdoblju takođe su uvedene sankcije i ekonomska blokada SRJ prvo od strane EU 1991. godine, a potom od strane UN 1992. godine. U Ustavu novoformirane SRJ (1992) i republičkim ustavima članica, Srbije i Crne Gore, dati su, manje više, svi elementi za razvoj tržišne privrede. Međutim, operacionalizacija novog sistema blokirana je novonastalom situacijom kao posledica uvođenja međunarodnih sankcija. Nastaje period ¨preživljavanja¨ bez realnih mogućnosti stvarnog mijenjanja privrednog sistema i zatečene privredne strukture. To je period kada Crna Gora, zajedno sa Srbijom, doživljava najtežu ekonomsku i socijalnu krizu i upada u pravu ¨razvojnu rupu¨. U takvim uslovima, privatizacija kao usamljeni element tranzicije nije mogla dati očekivane rezultate. Karakteristike ovog perioda ogledaju se u sljedećem:

1. Dramatičan pad društvenog proizvoda i svih relevantnih ekonomskih parametara u periodu 1990-1996. godine bio je uzrokovan nizom ograničenja pretežno neekonomskog karaktera.

4 G.Đurović, Alternativni razvojni koncepti privrede Crne Gore, Podgorica, mart 2002. godine




9


9

Tabela 1.1. Kretanje DP i stanovništva u periodu 1990-1997. godina

Pokazatelji/Godina 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

DP (u mil.$) 1259 1125,9 821,9 524,2 549,3 561,4 751,7 763

Indeks DP (preth.god.=100)

-10,5 -10,6 -27,0 -35,0 4,8 2,2 33,9 1,5

Broj stanovnika (000) 612,7 616,6 624,0 631,9 635,3 638,6 642,8 646,7 DP per capita (u $) 2055 1826 1317 830 864 879 1169 1178 Indeks DP/ pc -10,7 -11,2 -27,9 -37,0 4,0 2,2 33,9 1,08 Izvor: Republički sekretarijat za razvoj, 2002; prema Đurović G., Bošković P., Stanković J., 2002, “Alternativni razvojni koncepti privrede Crne Gore”, Ekonomski fakultet Podgorica, str. 9-43.

Navedeni podaci, tabela 1.1; ukazuju na veoma dramatičan pad vrijednosti DP do 1994. godine, kao direktnu posledicu velike ekonomske krize i ratnih zbivanja, koja su dodatno oslabila ukupnu ekonomsku snagu Republike. U tom periodu su industrija, pomorski saobraćaj i turizam pretrpjeli najveće štete. Industrija ne samo zbog toga što je svela svoje učešće u društvenom proizvodu na 25,3% već više zbog toga što je to učešće održala zahvaljujući prije svega energetsko–metalurškom kompleksu, koji se kako tako održao, dok je stepen korišćenja kapaciteta ostalih industrijskih grana sveden na ispod 25%, a neke su se praktično ugasile.

2. Porast nezaposlenosti i pad zaposlenosti. Smanjeni obim privredne aktivnosti pratilo

je smanjenje broja zaposlenih, povećanje broja nezaposlenih, porast broja penzionera i nedovoljan rast registrovanih zaposlenih u privatnom sektoru. Broj zaposlenih u posmatranom periodu pao je za 38.000 lica, a zarada računata u odnosu na 1989. godinu iznosila je jedva 20%.

3. Drastičan pad spoljnotrgovinske razmjene. Spoljnotrgovinska razmjena u

posmatranom periodu takođe bilježi negativne trendove. Izvoz je prepolovljen, a njegova struktura izgubila je i dostignuti nivo diversifikacije (izvoznu ponudu karakteriše nedovoljan obim, vrsta i asortiman roba, što, pored drugih ograničenja, ima za posljedicu nezadovoljavajuće rezultate kod mnogih industrijskih grana, izuzev obojene metalurgije, tj. izvoza sirovog aluminijuma koji predstavlja blizu 90% u strukturi izvoza roba).

4. Zaostajanje u naučno-tehnološkom razvoju. Nepovoljan uticaj sankcija ispoljio se i

na naučni i tehnološki razvoj, kroz zaustavljanje priliva informacionih, finansijskih i drugih elemenata iz inostranstva za razvoj nauke i tehnologije, smanjenje ulaganja iz domaćih izvora za istraživanje i razvoj i u slabljenju naučno-istraživačkog potencijala zbog migracija u inostranstvo značajnog broja visokoobrazovanih kadrova, uključujući magistre i doktore nauka.

5. Bujanje sive ekonomije. Period ekonomskih sankcija karakterisao je ekspanzivni

razvoj sive-ekonomije, koja je prema procjenama iz tog perioda učestvovala čak sa oko 40% DBP. U uslovima opšte recesije uslovljene prethodno pomenutim faktorima na ovaj se fenomen gledalo kao na svojevrsni socijalni amortizer.





10

6. Hiperinflacija. Hiperinflacija je kulminirala 1993. godine i dostigla nevjerovatne razmjere. Samo u prve tri nedjelje 1994. g., neposredno prije uvođenja Stabilizacionog programa, inflacija je iznosila 313 miliona procenata.

Ukupni efekti tranzicione recesije pokazuju da je Crna Gora u periodu devedesetih godina zapala u veliku ekonomsku krizu čije su posljedice nisu mogle biti otklonjene na kratak rok, tako da su vidljive i u periodu nakon 2000. godine. Efekti koje je recesija imala na razvoj Crne Gore, sem nabrojanih, direktno se odnose na pad standarda stanovništva kroz pad realnih zarada, penzija, socijalnih davanja i ostalih primanja stanovništva. Ujedno, pad realnih primanja imao je teške posljedice na društveni standard prvenstveno na zdravstvo, obrazovanje, stanovanje, kulturu, kao i na kvalitet i strukturu lične potrošnje. 1.3. Makroekonomski aspekti privatizacije

u Crnoj Gori od 1998. do 2000. godine Imaju li se u vidu prethodno navedena brojna ograničenja u kojima je otpočet proces tranzicije u Crnoj Gori, moglo bi se kazati da prva faze istinske tranzicije i prve generacije reformi zapravo počinju tek u ovom periodu. Naglasak pri tome stavljamo na: uvođenje njemačke marke i početak makroekonomske stabilizacije, liberalizaciju cijena na unutrašnjem tržištu i spoljnotrgovinsku liberalizaciju, što se uzeto skupa mora posmatrati unutar kompleksa tranzicionih aktivnosti. Tako, već u ovom periodu dolazi do prvih i osjetnijih pomaka u makroekonomskim pokazateljima. Međutim, naglašavamo, oni se još uvjek zbog kratkoće proteka vremana nebi mogli posmatrati jedino kao posljedica procesa privatizacije, već prije svega cjelovitog napora za promjenom ambijenta privređivanja u kome bi uopšte mogle doći do izražaja pozitivne posljedice privatizacije. Objektivno, Crna Gora u ovom periodu još uvijek nije bila zaokružila tržišni privredni sistem, prvenstveno zbog neekonomskih razloga, tako da je proces strukturnih prilagođavanja tekao usporeno. U uslovima naglašenih elemenata suvišnog administriranja države i paradržavnih institucija iz prethodnog sistema, ni privredni subjekti ne djeluju uvijek u skladu sa zakonima tržišta, tako da uz naglašene otpore, privatizacija, liberalizacija i restrukturiranje su bili usporeni. U tom periodu još preovlađuju društveni i državni sektor, uz visok stepen kontrole cijena i visok nivo vancarinske zaštite privrede, tako da je bio evidentan i visok neekonomski rizik za ulaganja inostranog kapitala za finansiranje tekuće proizvodnje i investicija. Dakle, u ovoj fazi ekonomska i vlasnička transformacija preduzeća u Crnoj Gori je bila pod stalnim uticajem snažnih spoljnoekonomskih ograničenja. Bez priliva stranog kapitala i oskudice domaćeg kapitala onemogućena je dokapitalizacija preduzeća i uglavnom se odvijao i dovršavao proces nominacije društvenog kapitala. U ovom periodu se dograđuje i zaokružuje neophodna zakonska i institucionalna infrastruktura za sprovođenje procesa privatizacije5 tako da su ukupni rezultati privatizacije na kraju 2000. godine bili još uvek

5 Crna Gora je, u martu 1999. godine, donijela Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o privatizaciji privrede, a zatim i prateće uredbe: o privatizacionim vaučerima, o dematerijalizaciji hartija od vrijednosti i privatizacionih vaučera, o prodaji akcija putem javnog tendera, o privatizacionim fondovima i specijalizovanim privatnim menadžment preduzećima, o prodaji akcija i imovine preduzeća putem javne aukcije, o kupovini akcija starom




11


11

skromni. Logično, ekonomska politika Vlade Crne Gore, ukupno uzevši, sve do kraja 2000. godine je naglasak stavila, prije svega, na stvaranje neophodnih pretpostavki za privatizaciju koja će uslijediti u narednom periodu jačanjem procesa privatizacije putem masovne vaučerske privatizacije. Ujedno, tokom 2000. godine primjenjivani su različiti pojedinačni modeli privatizacije, kao što su prodaja akcija, vaučerizacija, prodaja poslovne aktive preduzeća, dokapitalizacija, zajednička ulaganja ili kombinacija više modela6. Ekonomski odnosi Crne Gore sa inostranstvom su se već tokom 2000. godine, odvijali u vrlo složenim uslovima privređivanja. Problemi u funkcionisanju jedinstvenog jugoslovenskog tržišta, kulminaciju su dostigli u martu 2000. godine, kada je robni promet između Crne Gore i Srbije potpuno prekinut što je uslovilo preusmjeravanje uvozno-izvoznih aktivnosti Crne Gore na nova tržišta. Zbog krajnje negativnih mjera preduzetih sa saveznog nivoa u oblasti spoljnotrgovinskog i carinskog sistema, koja su predstavljala jedno od ključnih ograničenja za oporavak i opšti privredni razvoj Crne Gore, u cilju liberalizacije izvoza i uvoza i svođenja carinskih opterećenja na stimulativan nivo, već sredinom 2000. godine donesena su na nivou Republike Crne Gore autonomna rješenja u ovim oblastima. Spoljnotrgovinsko i carinsko poslovanje definisano je u formi uredbi, kao prelazno rješenje do donošenja Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju i Carinskog zakona sa pratećim propisima na nivou Republike. Time su stvorene normativne pretpostavke u oblasti ekonomskih odnosa Crne Gore sa inostranstvom, a sve u cilju zaštite ekonomskih interesa Republike i stvaranja regulative koja će biti dobra osnova za regulisanje statusa Crne Gore sa relevantnim međunarodnim institucijama. U pogledu privredne aktivnosti nakon dvije relativno uspješne godine, 1997. i 1998. ekonomska politika se već tokom 1999. ostvarivala u veoma nepovoljnim uslovima izazvanim sankcijama međunarodne zajednice i NATO bombardovanjem Jugoslavije. Pad industrijske proizvodnje od 7,6%, uz izrazit nedostatak obrtnih sredstava, kako dinarskih tako i deviznih, nisku iskorišćenost kapaciteta i izraženu nelikvidnost privrednih subjekata, znatno je doprinio padu aktivnosti ostalih privrednih djelatnosti. U toku 1999. godine dodatno je zaoštren preoblem narušavanja jedinstva jugoslovenskog privrednog sistema. Crna Gora je od jula 1998. godine i zvanično prestala da uplaćuje u savezni budžet prihode od carina i dijela poreza na promet i akciza, a u avgustu preuzela carinsku službu na svojoj teritoriji, tako da je ovakva aktivnost otvorila i problem nejednakog tretmana privrednih subjekata na jedinstvenom tržištu. U ovako, dosta nezavidnom privrednom ambijentu, ostvarene investicije privatnog sektora u osnovna sredstva tokom cijelog perioda 1997-2000. godine su ostala nepromijenjene, zatim, smanjeni obim privredne aktivnosti pratilo je smanjenje broja zaposlenih, povećanje broja nezaposlenih, porast broja penzionera i nedovoljan rast registrovanih zaposlenih u privatnom sektoru. Zahvaljujući snažnoj redukciji zaposlenih produktivnost rada je u periodu 1997-2000. rasla prosječno godišnje za nešto više od 2%. Napominjemo da je prosječna zarada u Crnoj Gori već tokom 1999. bila upola veća od prosječne zarade u Srbiji, a tokom 2000. godine ova razlika je više nego udvostručena; tabela 1.2.

deviznom štednjom i o načinu ostvarivanja besplatnih akcija zaposlenih. Uz to, pripremljena je i Uredba o Centralnom registru, čime je dobrim dijelom zaokružen zakonodavni sistemski okvir za realizaciju privatizacije. 6 Jugoslovenski pregled, br. 1, 2001., str. 101.





12

Tabela 1.2. Zaposlenost, nezaposlenost (u 000) i prosječna zarada u Crnoj Gori u periodu 1996.-2001. godine

Indikator/Godina 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Zaposleni - privreda 92,4 85,6 84,4 80,4 77,7 76,6 Zaposleni - neprivreda 32,7 33,8 34,1 34,9 36,1 37,5 Ukupno zaposleni 125.1 121.2 118.2 115.3 113.8 114.1 Zaposleni u privatnom sektoru 21,9 23 25 26 28,9 30,0 Registrovani nezaposleni 60,7 64,8 68,9 79,8 81,1 80,6 Odnos nezaposlenih i zaposlenih 41.3 45.5 48.0 56.5 56.8 56.1 Prosječna zarada 188 226 194 152 188 218,0 Broj penzionera 78,6 80,8 81,9 83,6 85,0 86,3 Izvor: Sekretarijat za razvoj, SG CG za relevantne godine; NBCG; Zavod za zapošljavanje RCG

Rezultat spoljnotrgovinske razmjene u ovom periodu ima vrlo sličnu putanju kao i dinamika privredne aktivnosti. Oživljavanje razmjene u 1997. i 1998. godini (stope rasta robne razmjene u ove dvije godine su iznosile 22%, odnosno 26%, respektivno) prekunuto je NATO bombardovanjem 1999. (pad od 6,5%) i to najprije usled redukcije izvoza za više od 20%. Već tokom 2000. godine dolazi do oporavka spoljnotrgovinske razmjene, a izvoz se vraća u zonu dvocifrenog rasta. Ovo je ujedno i poslednja godina vrlo povoljnog spoljnotrgovinskog salda Crne Gore sa inostranstvom. Naime, pokrivenost robnog uvoza izvozom u 2000. godini iznosila je u prosjeku 65,5%, a natpolovična pokrivenost uvoza izvozom će se ponoviti još samo 2004. i tada je iznosila 52%. Izvoz, izuzev 1999. godine, kada je zaustavljen usled NATO bombardovanja, u periodu 1997-2000. g. ima solidne stope rasta, ali uz nepovoljnu strukturu s obzirom da je privreda izgubila nekadašnji nivo diversifikacije. Izvoznu ponudu karakteriše nedovoljan obim, vrsta i asortiman roba, što pored drugih ograničenja ima za posljedicu nezadovoljavajuće rezultate kod mnogih industrijskih grana, izuzev obojene metalurgije, tj. izvoza sirovog aluminijuma; ostalo su: otpaci i ostaci od bakra i aluminijuma, sirove goveđe kože, rezana drvna građa i elementi za namještaj, vino, pivo, proizvodi crne metalurgije i drugi). U ukupnim prihodima Crne Gore po osnovu tekućih transakcija sa inostranstvom, prihodi po osnovu usluga u 2000. godini učestvovali su sa 17,4%, što je ispod realnih mogućnosti, a na osnovu podataka Ministarstva turizma koje je koristila Centralna banka Crne Gore, u 2000. godini ostvaren je devizni priliv od ino-turista u iznosu od 15,8 miliona dolara. Kada je riječ o tržištu kapitala, u periodu od 1994. do 1999. godine na berzi se većinom trgovalo kratkoročnim hartijama i žiralnim novcem. Postojala je samo jedna berza – Montenegroberza. U proljeće 1999. započinje NATO agresija, što je za posljedicu imalo prekid trgovine. Berza se otvara tek naredne godine ne obavljajući stvarni promet, već se on odnosio samo na izdavanje novih kratkoročnih hartija od vrijednosti sa propisanom kamatom u cilju izmirenja duga. Trgovina dugoročnim hartijama od vrijednosti je bila neznatna, u 1994. godini je nije bilo, dok se u narednim godinama uz neznatan trend rasta kretala od 0,02% do 6,5%. Nepovoljan uticaj sankcija ispoljio se i na naučni i tehnološki progres, kroz zaustavljanje priliva informacionih, finansijskih i drugih elemenata iz inostranstva za razvoj nauke i tehnologije, u smanjenju ulaganja iz domaćih izvora za istraživanje i razvoj i u smanjenom




13


13

naučno-istraživačkom potencijalu zbog migracije u inostranstvo značajnog broja visokoobrazovanih kadrova7. Nakon prestanka NATO bombardovanja došlo je do izvjesnog oživljavanja turističkih aktivnosti, ali na znatno nižem nivou u odnosu na 1998., jer je najveći broj aranžmana ranije otkazan. Na pad prometa tokom 1999. godine uticali su i prekid željezničkog saobraćaja između Srbije i Crne Gore i otežan drumski saobraćaj. Ovo je ujedno bila i svojevrsna prekretnica za crnogorski turizam premda će u narednim godinama ova grana zabilježiti snažan rast. Zanimljivo je da već od 2000. godine sa rastom broja dolazaka turista i broja noćenja raste i udio stranih gostiju koji posjećuju Crnu Goru. 1.4. Makroekonomski aspekti privatizacije

u Crnoj Gori od 2001. do 2007. godine Ovo je period suštinske samostalnosti Crne Gore koja je samo potvrđena na referendumu 2006. Njena evropska orijentacija intenzivirana je potpisivanjem Sporazuma o asocijaciji i stabilizaciji 2007. g. Prihvaćen je nov model vaučerske privatizacije (2002) koji je uključio sve punoljetne građane, a proces privatizacije je priveden samom kraju (do sada, 85% državnog kapitala prešlo je u privatnu svojinu). 1. Privatizacija i tranzicija su međuzavisni procesi. Privatizacija je jedan od suštinskih sadržaja tranzicije, koji stvara novu korporativnu strukturu i nove vlasničke odnose, sa direktnim uticajima na promjenu elemenata privrednog sistema i intitucionalne strukture u zemlji. S druge strane, od samog napretka u tranziciji zavisi kvalitet poslovnog okruženja, odnosno interes investitora da investiraju u projekte privatizacije i time doprinose kvantitativnim i kvalitatitvnim performansama privatizacije. Napredak Crne Gore u tranziciji u najkraćem ćemo predstaviti koristeći indikatore ostvarene tranzicije (Transition Report) koje objavljuje Evropska banka za obnovu i razvoj. Izveštaj prati nekoliko ključnih područja tranzicije i to: tranziciju preduzeća, tranziciju tržišta i trgovine, tranziciju finansijskih institucija i tranziciju infrastrukture. Prema ukupnom skoru, koji se vrednuje ocjenama od 1 (ekstremno loš napredak) do 4 (izuzetan napredak), sa određenim podstupnjevima (plus i minus) procenjuje se napredak pojedinih zemalja po navedenim oblastima tranzicije. Crnu Goru smo po indikatorima progresa u tranziciji uporedili sa okolnim zemljama. Rezultati u tabeli 1.3. se odnose na 2007. godinu.

Tabela 1.3. Osnovni indikatori tranzicije u izabranim zemljama za 2007. godinu Indikatori / Država CG Alb BiH Hrv Mak Srb Slo 1. Privatni sektor u BDP-u (%) 65 75 60 70 65 55 70 2. Velika privatizacija 3+ 3 3 3+ 3+ 3- 3 3. Mala privatizacija 4- 4 3 4+ 4 4- 4+ 4. Korporativno upravljanje i restrukturiranje preduzeća 2 2+ 2 3 3- 2+ 3

7 „Strategija regionalnog razvoja Crne Gore“, Sekretarijat za razvoj Republike Crne Gore, Podgorica, mart 2005. godine; str.8.





14

5. Liberalizacija cijena 4 4+ 4 4 4+ 4 4 6. Spoljnotrgovinska razmena i devizni sistem 4 4+ 4- 4+ 4+ 3+ 4+

7. Politika konkurencije 2- 2 2 3- 2+ 2 3 8. Reforma bankarskog sistema 3- 3- 3- 4 3- 3- 3- 9. Tržište kapitala i nebankarske finansijske institucije 2- 2- 2- 3 2+ 2 3-

10. Reforma infrastrukture 2 2+ 2+ 3 2+ 2 3 Izvor: Transition report 2007, Evropska banka za obnovu i razvoj;

Prema napretku u tranziciji vlasništva Crna Gora je visoko pozicionirana u području “male privatizacije” s obzirom da je privatizacija malih kompanija i prenosivih vlasničkih prava završena. U domenu “velikih priatizacija” ocjena “3+” podrazumijeva da je dobar dio privatizacije državne imovine završen, da država jasno priznaje vlasnička prava, ali i da je korporativno upravljanje nedovoljno razvijeno8. S druge strane, rezultati u unapređenju kvaliteta korporativnog upravljanja i restrukturiranja kompanija zaostaju za dostignućima u privatizaciji, što bi značilo da privatizacija istovremeno ne garantuje, per se, i veću efikasnost privređivanja u privatizovanim kompanijama, što se u zemljama u tranziciji potvrdilo kao zakonitost. Inače, sam odnos između progresa u privatizaciji, s jedne strane, i efikasnosti korporativnog upravljanja i restrukturiranja preduzeća, s druge strane, pokazuje efikasnost tranzicije u području privatizacije i može se izraziti koeficijentom efektivnosti privatizacije kao odnosom ocjena za napredak u tranziciji po navedenim parametrima. Ukoliko je pomenuti koeficijent viši, efikasnost privatizacije je niža i obratno, tako da u tom kontekstu treba sagledati ovdje iskazane ocjene. Napredak u privatizaciji donio je dominaciju privatnog sektora u kreiranju BDP-a. Kao što možemo vidjeti sve zemlje u okruženju imaju dominatno učešće privatnog sektora u kreiranju BDP-a. Prema ocjeni EBRD-a on je u Crnoj Gori oko 65%, što se, bilo da su u pitanju zemlje iz okruženja ili preostale zemlje u tranziciji, može ocijeniti kao visok nivo, posebno ako se ima u vidu ambijent u kome se proces privatizacije, odnosno tranzicije odvijao u Crnoj Gori. Skoro u svim zemljama najdalje se otišlo u području liberalizacije cijena i deviznog i trgovinskog sistema. Međutim, politika konkurencije još uvijek nije doživjela ozbiljniji napredak, budući da i dalje postoje monopoli u infrastrukturi (energetski sektor, djelimično telekomunikacije, vodosnabdijevanje, komunalni servisi i slično). Ocjena iskazana u tabeli ukazuje da su zakonodavstvo i institucije konkurencije formirane, da postoji smanjenje ulaznih barijera i da postoje prinudne akcije nad dominantnim firmama, ali da treba vremena da iste daju očekivane rezultate. Iako je finansijski sektor u Crnoj Gori doživjeo duboku tranziciju, ona, prema ocjeni EBRD-a, nije daleko odmakla, kada se imaju u vidu razvijene ekonomije. Bankarski sektor je otišao najdalje u tranziciji, ali tržišta kapitala još uvek zaostaju, tako da se u pitanje dovodi sposobnost finansijskog sistema da vrši alokaciju akumulacije u razvojne svrhe i da se na tržištima kapitala stvaraju mogućnosti za mobilizaciju kapitala potrebnog za razvoj. U Crnoj Gori postoje berze i glavni učesnici (ali ne i market mejkeri), trgovina državnim

8 Tranzicija u oblasti velike privatizacije, za razliku od stanja u maloj privatizaciji, je aktuelna, čak i u naprednim zemljama, koje su u međuvremenu ušle u EU, kao što je to slučaj Slovenije. To pokazuje da tranzicija u zemljama u tranziciji nije bila brza i da je dugotrajan proces, pogotovo kod velikih kompanija.




15


15

hatijama od vrijednosti (ali nedovoljna), postoji elementarni zakonski i regulatorni okvir za emitovanje i trgovanje hartijama od vrijednosti, ali ne i značajniji IPO (inicijalna ponuda akcija), nedovoljna je zaštita manjinskih prava, malo učešće nebankarskih finansijskih institucija (kao što su privatni osiguravajući i penzijski fondovi, lizing kompanije) i loša inetermedijacija učesnika9. Crna Gora je dobila slabiju ocjenu i u domenu reforme infrastrukture, ali se ona kreće oko nivoa ostalih zemalja iz pregleda, što upućuje da i druge zemlje u tranziciji imaju slične probleme uključujući i njegovu kompleksnost10. Niži rejting ukazuje da poslovanje energetskog sektora i dalje u velikoj mjeri zavisi od Vlade, loš je podsticaj menadžmentu da profitabilno posluje, postoji mala institucionalna reforma i gotovo nikakav uticaj privatnog sektora, željeznica još uvijek nije potpuno odvojena od države i ima slabe komercijalne ciljeve, a udio privatnog sektora je minimalan i sl.

Tabela 1.4. Vrijednosti indikatora tranzicije za Crnu Goru u periodu 2001 - 2007. g.

Indikatori/Godina 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

1. Privatni sektor u BDP-u (%) 50 55 55 55 65 65 65 2. Velika privatizaciji 1,7 2,7 2,7 2,7 3,3 3,3 3,3 3. Mala privatizacija 2,0 3,0 3,3 3,3 3,7 3,7 3,7 4. Korporativno upravljanje i restrukturiranje preduzeća 1,0 1,7 1,7 2,0 2,0 2,0 2,0

5. Liberalizacija cijena 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 6. Spoljnotrgovinska razmjena i devizni sistem 2,7 3,0 3,0 3,0 3,7 3,7 4,0

7. Politika konkurencije 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,7 8. Reforma bankarskog sistema 1,7 2,0 2,0 2,3 2,3 2,7 2,7 9. Tržište kapitala i nebankarske finansijske institucije 1,0 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7

10. Reforma infrastrukture 1,3 1,3 1,7 1,7 2,0 2,0 2,0 Izvor: Transition report 2007, Evropska banka za obnovu i razvoj;

Konačno, prema oceni EBRD-a tranzicija u Crnoj Gori je uspešno sprovođena do 2005. U poslednje tri godine, međutim, primjetna je određena stagnacija s obzirom da su, izuzev u domenu politike konkurencije i liberalizacije spoljne trgovine, vrijednosti drugih indikatora ostali nepromijenjeni. 2. Makroekonomski okvir. Otvaranje privrede, liberalizacija tokova sa inostranstvom, brz rast ekonomske aktivnosti, niska stopa inflacije, budžetski suficit, rekordni prilivi stranih direktnih investicija, kontinuirano smanjenje stope nezaposlenosti, smanjenje spoljnjeg duga i visok deficit tekućeg računa, tačnije snažan rast robnog deficita osnovne su karakteristike ekonomije Crne Gore tokom zadnjih nekoliko godina. S jedne strane, crnogorsku privredu karakterisao je čitav niz pozitivnih kretanja (pad nezaposlenosti, stabilnost cijena itd.) koja govore o postizanju unutrašnje ravnoteže, dok, s druge strane, zbog 9 Izveštaj glavnog ekonomiste za 2007. – Centralna banka Crne Gore 10 Treba imati u vidu da se radi o presjeku stanja na kraj 2007. godine, a da su se u međuvremenu, baš na području infrastrukture desile značajne promjene. Tako, npr. završeno je restrukturiranje Željeznice CG, u toku je proces restrukturiranja EPCG i raspisan je tender za privatizaciju i sl., tako da u tom kontekstu treba sagledati date ocjene.





16

neuravnoteženosti platnog bilansa postavlja se pitanje spoljne ravnoteže i same održivosti deficita tekućeg računa. Izlaskom iz državne zajednice Crna Gora je eliminisala čitav niz, prvenstveno političkih rizika, koji su opterećivali državnu zajednicu, čime je postala daleko atraktivnija za strane investitore. Privredni ambijent je povoljniji, to je očigledno. Ali, ostalo je još mnogo toga da se uradi u dijelu eliminisanja biznis barijera koje su i dalje brojne, posebno kad uzmemo u obzir one na lokalnom nivou. Osnovni nalazi se sastoje u sljedećem:

a) Bruto domaći proizvod iz godine u godinu raste i u perodu 2001-2007. povećan je realno za oko 37%. Rast je bio naročito dinamičan u periodu 2006-2007. godine;

b) Supstitucija domaće valute stranom konvertibilnom valutom smanjila je premiju

rizika, odnosno rizik nacionalne valute i rizik zemlje. Inflacija je relativno brzo svedena na jednocifrenu što je stabilizovalo privredu, olakšalo investiranje i stvorilo preduslove za brži razvoj finansijskog sistema. Inflacija mjerena indeksom cijena na malo sve do sredine 2007. bilježi konstantan pad. Na kraju 2007. godine inflacija je iznosila 8%;

c) Industrijska proizvodnja, izuzev u 2004. godini, ima stagnantni trend; d) Robni uvoz se u 2007. povećao na 2.134,4 miliona eura što je za 1,5 milijardi eura

više u odnosu na 2001. godinu. Izvoz je, s druge strane, u 2007. godine iznosio 599 miliona eura tako da je pokrivenost uvoza izvozom iznosila samo 29,2%;

e) Deficit tekućeg bilansa je iz godine u godinu u porastu i 2007. je dostigao gotovo 40%

bruto domaćeg proizvoda; f) Broj zaposlenih se u periodu 2001-2007. godine povećao za 15,6 hiljada, tj. 11%, dok

je broj nezaposlenih smanjen čak za 47,9 hiljada, odnosno 59%. Stopa nezaposlenosti je iz godine u godinu u padu i u 2007. godini je bila manja od 12%;

g) Neto priliv stranih direktnih investicija se kontinuelno povećava dostigavši u 2007.

godine 525 miliona eura, međutim obilni priliv SDI posljednjih godina ne prati proces privatizacije;

h) Budžetski deficit koji je prelazio i nivo od 20% bruto domaćeg proizvoda krajem 90-

ih, od 2004. godine je u okviru granica predviđenih Mastrihtskim kriterijumom, a u 2006. godini i u 2007. je ostvaren i suficit;

i) Tokom 2001. godine osnovana je Centralna banka Crne Gore koja je imala ključnu

ulogu u reformi platnog prometa, uspostavljanju stabilnog, efikasnog i regulatorno adekvatno uređenog platnog sistema, kao i u promociji novih standarda u bankarskom sektoru. Završena je privatizacija bankarskog sistema, a ostvareni rezultati u reformi bankarskog sistema mogu se ocijeniti kao zadovoljavajući.




17


17

Tabela 1.5. Izabrani makroekonomski pokazatelji za period 2001-2007. godine Indikatori/Godina 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 BDP, realni rast u % 1,1 1,9 2,5 4,4 4,2 8,6 9,7BDP, milrd EUR - - 1,510 1,670 1,815 2,149 2,545Industr.proizv. -0,7 0,6 2,4 13,8 -1,9 1 0,1Izvoz robe, mil. US$ 198,7 202,0 461,5 452,1 460,6 627,5 599,0Uvoz robe, mil. US$ 591,1 700,4 710,7 868,6 974,3 1482,7 2134,4Tek. bilans u milrd. US$ - - -0,116 -0,149 -0,192 -0,667 -1,381Tek. bilans/BDP - - -6,8 -7,2 -8,5 -24,7 -39,6SDI, mil. EUR - 86,9 43,8 61,9 383 466,6 524,9Dolasci turista, u 000 555 542 599 703 820 954 1.133Noćenja turista, u 000 4.011 3.690 3.976 4.561 5.212 5.936 7.295Inflacija, prosek 23,7 19,7 7,5 3,1 3,4 2,1 4,2Inflacija, kraj godine 27,9 9,4 6,2 4,2 1,8 2,0 8,0Ukupno zaposleni, u 000 141,1 140,1 142,7 143,5 144,4 150,8 156,4Regis.nezaposleni, u 000 81,5 80,6 71,7 65,1 54,5 43,2 34,4Stopa nezaposlenosti 32,5 30,4 26,7 22,4 18,5 14,7 12Pros. neto zarada u EUR 107,8 149,1 173,9 195,4 213,2 282,0 338,0

Izvor: World Economic Outlook - IMF, oktobar 2008; Centralna banka Crne Gore; Podaci iz prethodne tabele pokazuju da je u periodu 2001-2007. g. ostvaren dinamičan rast bruto domaćeg proizvoda po prosječnoj godišnjoj stopi od 4,6% i sa izrazitim ubrzanjem tokom druge polovine ovog perioda. Rast je bio naročito impozantan tokom 2006. i 2007. kada je zabilježen realni porast privredne aktivnosti od 8,6%, odnosno 9,7%, respektivno. Uz Slovačku (10,4%) i Letoniju (10,3%), Crna Gora je u 2007. godini bila najbrže rastuća ekonomija u regionu Centralne i Istočne Evrope11. Rast BDP-a počiva na ekspanziciji sektora usluga - turizmu, trgovini i finansijskom posredovanju. Prema podacima CBCG dobijenim analizom završnih računa crnogorska privreda je u 2006. godini po prvi put ostvarila neto dobitak u iznosu od 60 miliona eura. U odnosu na 2005. godinu poboljšani su svi analizirani indikatori (neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu i koeficijent opšte likvidnosi) s tim da još uvjek nije ostvaren zadovoljavajući nivo likvidnosti privrede. Privreda je nastavila da posluje u zoni dobitka i tokom 2007, a prema preliminarnim procjenama bruto i neto profit je u odnosu na prethodnu godinu uvećan za više od 60%12. Analiza završnih računa pokazuje da su djelatnosti koje se najbrže razvijaju: poslovi sa nekretninama, finansijsko posredovanje, saobraćaj, trgovina i poljoprivreda. Nema dileme da se dobri rezultati u posljednje dvije godine dobrim dijelom mogu pripisati privatizaciji koju trebamo posmatrati kao sredstvo aktiviranja resursa kumuliranih u preduzećima koje bi morale biti oslobođene nakon njenog završetka i na taj način doprinijele bržem ekonomskom rastu i zapošljavanju. Uprkos tome, analiza završnih računa je pokazala da je poslovni rezultat privatizovanih preduzeća, iako zadovoljavajući, i dalje daleko ispod potencijala “izvornog” privatnog sektora, što govori u prilog aktivnostima države koje se ogledaju i višekolosječnoj i snažnoj podršci razvoju malih

11 World Economic Outlook, oktobar 2008. IMF. 12 Metodološku pometnju pravi veličina uzorka, odnosno obuhvat preduzeća, s obzirom da da su neke firme koje tokom 2006. godine nisu dostavile završne račune to uradile u 2007. Naravno, ova napomena ni u kom slučaju ne ugrožava gore iznijet zaključak.





18

i srednjih preduzeća13. Ispostaviće se da je za podizanje efikasnosti, odnosno prevođenje ovih preduzeća u konkurentne proizvođače rekapitalizacijom preduzeća, proširenjem poslovanja, reorganizacijom, jačanjem discipline i uvođenjem novog preduzetništva, potrebno mnogo više vremena nego što je to iko mogao pretpostaviti, a po najmanje njihovi novi vlasnici. Za tako nešto je potreban period od najmanje tri godine te stoga ne treba da čudi zašto su veoma dobri rezultati zabiljeleženi tek nekoliko godina nakon otpočinjanja pomenutog procesa. Ujedno, ovo govori u prilog brojnim otvorenim pitanjima sa kojima su se suočile sve zemlje na početku tranzicije a za što nisu imale valjan odgovor, kao što su npr. da li po svaku cijenu spašavati postojeća državna i društvena preduzeća ili težište prebaciti na osnivanje novih, da li restrukturirati preduzeća prije privatizacije ili taj posao prepustiti novom vlasniku i sl. Proces privatizacije dao je snažan impuls i razvoju građevinarstva koje u poslednjih pet godina bilježi ubrzani rast, što opet multiplicira efekte na nivou pratećih grana i privrede u cjelini. To se vidi iz podatka da u ukupnom iznosu stranih direktnih investicija najznačajniju stavku predstavljaju sredstva dobijena prodajom zemljišta i ostalih nekretnina na primorju. Strane direktne investicije u nekretnine u 2006. iznose 338 miliona eura (53% bruto SDI), a u 2007. čak 514 miliona eura (51% bruto SDI). Zemlja i objekti kupljeni na primorju od strane stranih vlasnika uglavnom su namijenjeni za gradnju novih, mahom turističkih objekata. Novcem od prodaje zemlje na primorju, s druge strane, kupuju se stanovi u Podgorici, što dalje doprinosi bujanju, inače dinamične, gradnje i u glavnom gradu Crne Gore. Sve je to doprinijelo dinamičnom razvoju građevinarstva u poslednjih nekoliko godina. Tako, prosječna stopa rasta vrijednosti izvršenih građevinskih radova u poslednjih pet godina je iznosila nevjerovatnih 44% godišnje, a rast je posebno bio visok u 2006. kada je stopa rasta iznosila čitavih 179% u odnosu na prethodnu godinu14. U 2007. došlo je do stabilizovanja rasta na prethodno dostignutom nivou. Na taj način građevinarstvo već čini oko 10% ukupne ekonomije Crne Gore. Privatizacija je, bez sumnje, povoljno djelovala i na turizam Crne Gore, koji je ujedno i najvažnija privredna grana zemlje. Do sredine 2008. godine privatizovano je 24 hotela, kao djelova aktive preduzeća i 4 hotelska preduzeća putem prodaje kontrolnog paketa akcija. Samo u privatizovane hotele i preduzeća investirano je preko 315 miliona eura, a očekuje se još 190 miliona do kraja ovog investicionog ciklusa. Privatizacija je doprinijela da se dobrim dijelom izvrši restrukturiranje nekadašnje zastarjele ponude, obezbijedila i stvorila nova radna mjesta, valorizovala neke nove turističke lokacije15. Opredjeljenje da turizam bude pokretačka snaga ekonomije i novog razvojnog ciklusa zasniva se na činjenici da Crna Gora raspolaže resursima bitnim za razvoj turizma i da je to djelatnost koja generiše razvoj drugih komplementarnih djelatnosti kao što su transport, trgovina, bankarstvo, poljorivreda, građevinarstvo i dr. (upravo djelatnosti koje su i odlučujuće doprinijele ostvarenju izuzetno dinamičnog rasta cijele privrede u poslednje tri godine). Takav razvoj ima niz pozitivnih ekonomskih efekata, uključujući smanjenje nezaposlenosti, povećanje životnog standarda stanovništva, ali i doprinos regionalnom ruralnom razvoju. Od 2000. godine u poslovanju turističke privrede evidentirana je značajna stopa rasta, a poslednjih pet godina uzastopno stopa rasta je dvocifrena. Prema ocjeni Svjetskog savjeta za putovanja i turizam u 2007. udio

13 Vidjeti Svesku 3, posebno dio „Fondovska privatizacija“. 14 Glasnik – Službeni dodatak 16, List Privredne komore Crne Gore, br. 5, maj 2008. 15 U pomenutom periodu uočene su i neke slabosti privatizacije. Primjera radi i “nakon privatizacije hotelskih objekata, vlasnici hotela teško se odlučuju da prate turističke trendove koji se odnose na diverzifikaciju i specijalizaciju ponude. Stoga i dalje postoji velika potreba da se stvore hotelski kapaciteti potpunijeg sadržaja”, Politika i strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine, Vlada Republike Crne Gore, jul 2008, str. 95.




19


19

turizma u bruto nacionalnom proizvodu je iznosio 20,7%, sa 28,9 hiljada direktnih i indirektnih radnih mjesta u turimu i njemu komplementarnim granama – dakle 18,7% svih zaposlenih. Ostvareni prihodi od turizma u 2007. godini iznosili su oko 480 miliona eura, što je rezultat većeg broja inostranih gostiju i njihove veće platežne moći. Samo tokom 2007. u turizam je investirano preko 140 miliona eura što je više od četvrtine ukupnih investicija. Značaj turizma bio bi još upečatljiviji, ako bi se uzelo u razmatranje i sivo tržište. Jer i ono doprinosi pozitivnim ekonomskim efektima i obezbeđivanju radnih mesta. Legalizovanjem sivog tržišta, odnosno njegovim uključivanjem u obračun, udio turističke privrede u bruto nacionalnom proizvodu dostiže 30%. U periodu 2003-2005. godina, deficit tekućeg računa se kretao u intervalu od 6,8% do 8,5% BDP-a, da bi u poslednje dvije godine (2006. i 2007. godina) došlo do naglog rasta deficita, prvo na 24,7% a zatim i na dramatičnih 39,6% u 2007. godine. Dva su osnovna razloga za to. Na strani tražnje, izuzetno dinamičan privredni rast podigao je kupovnu moć koja je dodatno “napumpana” snažnim investicijama. Potrebu za robama Crna Gora jednostavno nije mogla da zadovolji iz domaćih izvora. Stoga, drugi razlog leži u izrazito nekonkurentnoj domaćoj ponudi razmjenskog sektora, koja je moglo bi se reći i kolateralna šteta svjesnog opredjeljenja kreatora ekonomske politike da oslonac privrednog razvoja traži u sektoru usluga, u kome Crna Gora ima izrazite komparativne prednosti. Razmjenski sektor privrede je, čini se, već nekoliko godina unazad potpuno zapostavljen. Udio prerađivačke industrije u BDP-u još od početka devedesetih je u stalnom padu i tokom 2007. je iznosio jedva nešto više od 12%. U takvoj situaciji postojeća eksterna neravnoteža robne razmjene ne treba da čudi. Deficit tekućeg računa se trenutno pokriva inostranom štednjom koja u zemlju ulazi, manjim dijelom, kroz inostrano investiranje, a u mnogo izdašnijem iznosu preko kreditnog kanala, što po pravilu povećava zaduženost zemlje. Razvojni put tržišta kapitala Crne Gore može se podijeliti na period prije sprovođenja procesa masovne vaučerske privatizacije16 (period 1994-2000) i period nakon 2001. kada su svim punoljetnim građanima Crne Gore podeljene besplatni vaučeri (svojina). Pored diversifikacije kapitala u Crnoj Gori, masovna vaučerska privatizacija je upravo doprinijela podizanju svijesti građana o tržištu kapitala, kao i o vrijednosti kapitala koji je u njihovom posjedu. Vaučerizaciju, tj. masovnu privatizaciju kakva je primijenjena u Crnoj Gori treba posmatrati kao oblik primarne privatizacije, koja je imala za cilj da se kapital prenese sa društvenog (državnog) vlasništva na kvazi vlasnike, koji treba da preduzmu aktivnosti sekundarne privatizacije, odnosno nalaženje strateških investitora. Međutim, osnovna karakteristika perioda nakon masovne vaučerske privatizacije jeste da se pojavio veliki broj privremenih akcionara koji žele da prodaju akcije prvom zgodnom prilikom. Situacija kada mnogi akcionari prodaju, a mali broj kupuje osnovna je karakteristika ovog perioda. Na taj način akcije su postale lak plijen insitucionalnih investitora. U dosadašnjem toku privatizacije institucionalni investitori su se pojavljivali u obliku investicionih fondova. Očekivanja da će ovi fondovi odigrati značajniju ulogu u restrukturiranju kompanija u kojima su preuzeli vlasništvo (pa čak i većinsko) nijesu bila realna, s obzirom da su oni po svom opredjeljenju prije svega finansijski investitori, a ne strateški (fokusirani na vođenje 16 Ukupni kapital u Crnoj Gori procijenjen je na 4,6 milijardi eura. Kao glavni metodi privatizacije utvrđeni su Masovna vaučerska privatizacija i prodaja putem međunarodnih tendera. Oko 430 hiljada punoljetnih građana učestvovalo je u procesu Masovne vaučerske privatizacije, a od toga 248 hiljada (gotovo 60%) je uložilo svoje vaučere u privatizacione fondove, a 150 hiljada direktno u preduzeća koja su se privatizovala.





20

biznisa kompanije). Portfolio kompanija sa kojima fondovi raspolažu su najčešće veoma diversifikovani te je sa njima vrlo teško upravljati. Ako tome dodamo da u društvima i fondovima često nema dovoljno ni znanja, ni volje za aktivnosti restrukturiranja kompanija onda ne čudi što su fondovi pasivni u unapređenju performansi kompanija. To je bez sumnje jedan od najvažnijih defekata izvedene privatizacije u Crnoj Gori koji je svakako onemogućio da se ispolje svi pozitivni efekti koje privatizacija nosi. Od 2001. godine crnogorsko tržište kapitala bilježi intenzivan razvoj. Pored Montenegro berze osniva se još jedna berza i startuju prve trgovine. Ubrzo, svi parametri razvoja tržišta bilježe rast. Snažan pozitivan impuls razvoju tržišta stiže krajem 2004., nakon privatizacije Telekoma Crne Gore od strane mađarskog MATAV-a. Prihod od privatizacije i dodatno ulaganje MATAV-a u kupovinu dvotrećinskog paketa akcija na berzi, u vrijednosti od 22,3 miliona eura, obezbijedili su neophodan kapital za glavne igrače na tržištu. Tržišna kapitalizacija (vrijednost svih akcija na obije berze kojima se trguje) krajem septembra 2008. iznosila je oko 4,3 milijardi eura, što je pad od 40% u odnosu na vrijednost kapitalizacije u decembru 2007, ili za više od 60% u odnosu na period prethodne godine. Nakon masovne vaučerske privatizacije (mart 2002.) ukupna kapitalizacija iznosila je 37 miliona eura17. Slijedi da svako ko je stekao akcije u ovom procesu sada, uprkos snažnoj redukciji berze, može da dobije oko 115 puta više novca od njihove prodaje krajem septembra 2008. nego na početku procesa. 3. Dinamičan privredni rast pozitivno se odrazio na zaposlenost. Nezaposlenost je smanjena, a zabilježen je i značajan rast zarada i životnog standarda stanovništva. Ukupan broj zaposlenih tokom 2007. iznosio je 156.408, i bio je veći za 11,1% u odnosu na broj zaposlenih iz 2000. godine. Ako posmatramo strukturu zaposlenih kroz tri osnovna sektora, može se uočiti da je na kraju 2007. najveći broj zaposlenih (63,5 hiljada ili 40% ukupne zaposlenosti) bio u sektoru usluga što potvrđuje činjenicu da je ekonomija Crne Gore više okrenuta uslužnim djelatnostima nego proizvodnim (28%). S druge strane, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, tokom 2007., bilo je 34.395 evidentiranih nezaposlenih lica, što je za 49,7 hiljada, odnosno 59% manje nego 2000-te godine. Stopa nezaposlenosti je nakon 2000-te kontinuirano u padu i trenutno iznosi ispod 12%. Prosječna zarada u 2000. godini u Crnoj Gori je iznosila 92,4 evra. Od tada pa zaključno sa 2007. prosečne neto zarade su dostigle 338 evra. Zarade su neprekidno u ovom periodu rasle i nominalno i realno, izuzev 2001. kada je zabilježen njihov realni pad od 5,7%. Ukupan nominalni rast prosječnih zarada u ovom periodu iznosi 265,6% dok su cijene porasle za nešto više od 80%. Zarade su tako realno više nego udvostručene. Jako je dobro da su prosječne zarade rasle uprkos porastu zaposlenosti, međutim, zarade su rasle brže od produktivnosti čime je smanjena konkurentnost privrede, a eksterna neravnoteža dodatno produbljena (prosječan rast realnih zarada u ovom periodu iznosi oko 11%, a BDP je rastao 4,6%). Rastom zarada pospješena je prekomjerna agregatna tražnja čime je narušena i unutrašnja ravnoteža što se najbolje može vidjeti u rastu inflatornih pritiska već krajem 2007. godine. 4. Ukupna stopa siromaštva u Crnoj Gori ostala je manje-više nepromijenjena između 2005. i 2006. godine, ali se dubina i oštrina siromaštva djelimično smanjila u ovom periodu. Procijenjena stopa siromaštva za 2005. godinu bila je 11,3% (odnosno oko 71.000 građana) i ostala je ista u 2006. godini, iako određeni broj ostalih indikatora siromaštva 17 Janjušević, J. Berze u Crnoj Gori: očekivanja i razočarenja, Tranzicija i posle u regionu nekadašnje Jugoslavije – Miločerski ekonomski forum 2008, Savez ekonomista Srbije, str. 436.




21


21

navodi na blago poboljšanje situacije kod najsiromašnijeg stanovništva. Ocijenjena linija siromaštva je iznosila 144,7 eura18 po ekvivalentnoj odrasloj osobi. Stanovništvo čija ekvivalentna potrošnja pada ispod linije se smatra siromašnim. Da se situacija u pogledu smanjenja siromaštva lagano popravlja pokazuje i podatak da se prosječna potrošnja siromašnih povećala mjerena relativno u odnosu na prosječnu potrošnju stanovništva. Jaz siromaštva, koji mjeri “dubinu” siromaštva, opao je sa 2,1% tokom 2005. na 1,9% u 2006. godini. Iz ovoga slijedi da su siromašnima bili potrebni resursi u iznosu od 1,9% linije siromaštva da izađu iz siromaštva u 2006. godini, što je nešto manje nego prethodne godine. Drugim riječima, uprkos stagnirajućem broju siromašnih osoba, razlika između potrošnje siromašnih i apsolutne linije siromaštva smanjila se tokom ovog perioda. Ako znamo da je tokom 2007. realna stopa rasta BDP-a iznosila 9,7%19 i da će se u ovoj godini vjerovatno zaustaviti na oko 7%, stopa siromaštva na kraju 2008. godine, sudeći prema prethodnoj kalkulaciji, u Crnoj Gori bi se mogla spustiti ispod 7%. Budući da je dinamičan rast prvrede dobrim dijelom posljedica sprovedene privatizacije iz toga bi se moglo dalje zaključiti da je privatizacija u Crnoj Gori blagotvorno djelovala na snažnu redukciju stope siromaštva. Ipak, ova hipoteza bi se unešto mogla relativizovati tvrdnjom da su od sredine 2007. godine potrošači bili suočeni sa značajnim poskupljenjem hrane i osnovnih životnih namirnica čiji rast najviše pogađa upravo najsiromašnije slojeve stanovništva, s tim da se ovdje, svakako, radi o čitavom setu ekonomskih i neekonomskih faktora sa izraženim multiplikativnim dejstvom, tako da se ovaj aspekt ne može direktno označavati posljedicom procesa privatizacije.

18 Linija siromaštva je izražena u mjesečnom iznosu u cijenama iz 2006. Izvor: Procjene MONSTAT-a korišćenjem Ankete o potrošnji stanovništva za 2005. i 2006. godinu. 19 World Economic Outlook Database, IMF, Oktobar 2008.

22


PROCES PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI- OGRANIČENJA I DOMETI



22

2. PROCES PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI - OGRANIČENJA I DOMETI

Predmet istraživanja Kada je u pitanju predmet istraživanja, u ovoj svesci (separatu) se polazi od činjenice da je proces privatizacije bio neizbježan. Pri tome, efekti tog procesa će se analizirati i ocjenjivati, prije svega, sa stanovišta koliko su oni doprinjeli podizanju svekupune efikasnosti privrede i pojedinačnih preduzeća, performansama privrede, kao i unapređenju institucija tržišne privrede, makroekonomskoj stabilnosti i razvoju korporativnog upravljanja, a potom i drugim ne manje važnim pojedinačnim efektima.

Sadržaj sveske U skladu sa prihvaćenim projektnim zadatkom, sadržaj ove sveske redom čine

sljedeći logično povezani segmenti: a) nužnost procesa privatizacije b) programi i dinamika privatizacije c) privatizacija u Crnoj Gori i druge privrede u tranziciji; d) ocjena napretka u procesu tranzicije; e) ocjena napretka i brzine privatizacije; f) privatizacija i konkurencija g) privatizacija i institucije; h) konkurencija, institucije i privatizacija: i) Crna Gora i druge zemlje u tranziciji; j) uticaj inicijalnih uslova na brzinu reformi k) uticaj inicijalnih uslova na razvoj institucija l) reforme i rast.

2.1. PROCES PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI

2.1.1. Nužnost procesa privatizacije Proces privatizacije predstavlja sastavni, a u mnogim elementima i jedan od najvažnijih elementa procesa tranzicije. Smisao procesa privatizacije, u prelazu na tržišni sistem – kako se u ekonomskom smislu proces tranzicije može najkraće definisati, jeste u tome što se privatizacijom mijenja ciljna funkcija preduzeća na način koji, u savremenim uslovima, obezbjeđuje viši nivo efikasnosti. Ovaj zaključak važi ne samo za tzv. socijalističke privrede koje ulaze u tranzicioni proces već i za sve druge privrede u kojima je narastao udio javnog vlasništva. Razlike u efikasnosti između dva svojinska tipa nastaju otude što se privatni kapital, po definiciji, primarno interesuje za porast proizvođačevog viška (što se najčešće izražava kroz maksimizaciju profita). Preduzeće u državnoj ili drugim oblicima kolektivne svojine, takođe po definiciji, ima pomiješanu ciljnu funkciju: osim proizvođačevog viška ono, paralaelno i nekonzistentno, nastoji da uveća i potrošačev višak, podložno je efektima političkih ciklusa, te raznim drugim paralelnim ciljevima koji umanjuju njegovu efikasnost. Sa druge strane, javna preduzeća imaju smisla i neophodna su ukoliko je riječ o slučajevim



23

PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORIStudija: “Analiza efekata privatizacije u Crnoj Gori”

23

kada je tržište neuspješno (prije svega, prirodni monopol, eksterni efekti i asimetrične informacije). Promjene tehnologije tokom poslijeratnog perioda tj. tokom druge polovine XX vijeka značajno su umanjile broj slučajeva prirodnog monopola, a takođe, doprinjele individualizaciji rada. Stoga je privatizacija kao način za povećanje efikasnosti najprije primjenjena u razvijenim tržišnim privredama (prije svega u Velikoj Britaniji krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka, proširila se i na druge zemlje). U socijalističkim privredama koje nijesu reagovale na ove okolnosti došlo je do značajnog – apsolutnog, a naročito relativnog – pada efikasnosti koji se manifestovao u smanjenju, a povremeno i u negativnim stopama rasta. Uprkos izvjesne (i nemale) usmjerenosti na tržišne reforme, od sličnih problema trpjela je i privreda SFRJ tokom osamdesetih godina. To je i nametalo krupne promjene u funkcionisanju ekonomskog sistema koje su započete krajem osamdesetih, a koje su dobile svoj potpuniji oblik u vrijeme 1989/90. godine u reformama promovisanim od strane posljednje Vlade SFRJ. Crnogorska privreda kao federalna jedinica tadašnje SFRJ nije se razlikovala u ovom pogledu. Naprotiv, kao relativno mala jedinica Crna Gora je bila još više podložna negativnim efektima i u njoj je potreba sistemskog prilagođavanja bila još izraženija. Naime, kao mala zemlja (svejedno da li unutar veće državne cijeline ili potpuno samostalna) Crna Gora mora biti uvijek otvorena privreda. Za uspjeh u uslovima otvorene privrede neophodno je dostizanje visoke efikasnosti. U tom smislu, dominantni svojinski aranžman mora biti uspostavljen na način koji podstiče i omogućava podizanje efikasnosti cijele privrede. Prema tome, Crna Gora, jednako kao i druge privrede u tranziciji, bila je u situaciji da ulaskom u proces tranzicije djeluje u tom pravcu. Kao što će se vidjeti, Crna Gora je, zbog situacije u kojoj se zatekla, nažalost, ispoljila i određena zakašnjenja u tom procesu usljed čega je i proces privatizacije kasnio što se, posebno tokom devedesetih i odrazlio na njene performanse.

2.1.2. Programi i dinamika privatizacije Poređenjem u odnosu na druge zemlje u tranziciji, Crna Gora spada u one privrede u tranziciji koje su bile relativno sporije u procesima reformi, a u okviru toga i u procesu privatizacije. Ovo se dogodilo, dijelom, nevoljno. Kao dio tadašnje SRJ, Crna Gora je prirodom svog relativnog materijalnog (a vjerovatno i političkog) uticaja i udjela u privredi zemlje morala da trpi efekte dominirajuće politike toga vremena u zemlji. U cjelini posmatrano, proces privatizacije u Crnoj Gori mogao bi se prikazati preko dvije karakteristične faze. a) Prva faza privatizacije Bez obzira na obim, dubinu procesa i njegovu brzinu, prva faza privatizacije vršena je najprije na osnovu tada važećeg saveznog zakona SFRJ iz 1990. (1990-91), a potom i republičkog zakona iz 1992. Na taj način je privatizacija ipak obavljana iako u realtivno malom ali, s obzirom na propise, očekivanom i odgovarajućem obimu. U cjelini posmatrano, može se zaključiti da ovaj period, odnosno prvu fazu privatizacije u Crnoj Gori, karakterišu dvije posebne pojave:

24





24

- prvo, izvršena je djelimična privatizacija društvenog kapitala (nešto više od jedne četvrtine) prije svega posredstvom modela akcionarstva zaposlenih (savezni i republički zakoni) i to, prvenstveno, u prvim godinama procesa dok je u sljedećem periodu zbog niza ograničavajućih faktora došlo do usporavanja i zastoja procesa privatizacije;

- drugo, u ovom razdoblju izvršena je nominacija i utvrđen je titular neprivatizovanog dijela društvenog kapitala, pri čemu je najveći pojedinačni vlasnik postala država direktno (preko dvije petine), a u značajnom dijelu i indirektno – preko fondova (blizu trećine) – no ni ovaj proces nije bilježio bitniju dinamiku nakon početnih godina primjene dva pomenuta zakona.

b) Druga faza privatizacije Druga faza privatizacije započinje tek krajem devedesetih godina. U tom periodu Crna Gora se značajnije osamostaljuje u pogledu svoje politike što je podrazumijevalo i više samostalnosti u kreiranju osnovnih ekonomsko-političkih mjera i u kreiranju bitnih odrednica ekonomskog sistema. U tom periodu značajna su tri događaja: prvo, usvajanje novog Zakona o privatizaciji (1996), a posebno formiranje Savjeta za privatizaciju (1998), drugo, izmjene i dopune Zakona, odnosno tekućeg programa privatizacije (1999) i najzad, početak njegovog sprovođenja (2000) i ubrzavanje procesa privatizacije (od 2001, a posebno 2004. godine). Osnovu programa u drugoj fazi privatizacije, odnosno, ponovnog početka privatizacije društvenog i državnog kapitala (osim dijela koji je privatizovan u prvoj fazi) trebalo je da čine tri ključna metoda: a) najprije masovna vaučerska privatizacija, zatim b) prodaja strateškim investitorima - tenderi i c) prodaja svim zainteresovanim investitorima putem javnih aukcija ili preko tržišta akcija. Pored ovoga postojali su još neki dopunski modaliteti prodaje (kupovina za staru deviznu štednju i sl.). Zapazićemo da se, u osnovi novog programa nalaze, zapravo, dva bazična metoda privatizacije. Najprije, vaučerska privatizacija, u kojoj su uzeli učešće svi punoljetni građani i to bez nakanade, kao početna faza novog ciklusa. Zatim slijedi, po značaju obimnija, tzv. tržišna privatizacija ili prodaja, podijeljena u dvije podgrupe sa stanovišta poželjnih kupaca – na jednoj strani se nalaze strateški investitori koji bi do akcija dolazili posredstvom tenderske procedure, a na drugoj svi investitori koji bi do akcija mogli doći putem aukcija ili berzanske prodaje. Takav raspored metoda privatizacije bio je oslonjen na analizu postojeće privredne strukture u Crnoj Gori. U cjelini, druga faza procesa privatizacije, oslonjena na program koji je uobličen i zakonski definisan u periodu 1996-99. godina i koji je u punom smislu primjenjen tokom perioda 2000-2007. pokazao je znatno veću dinamiku i ostvario znatno veći obim u odnosu na prvu fazu. Program se oslanjao na već provjerene metode primjenjene u većem broju privreda u tranziciji, a posebno na dio koji je uključio sve građane metodom vaučerske privatizacije i dio koji je podrazumijevao razne modalitete tržišne privatizacije ili prodaje. Na osnovu do sada sprovedne privatizacije mogu se bliže odrediti sljedeći osnovni efekti ovog programa. Privatizacija je obuhvatila oko 85% kapitala predviđenog za privatizaciju do kraja 2007. godine (uključujući i provatizaciju iz prve faze). Na taj način je najobimniji dio procesa obavljen i realizovan u gotovo planiranom obimu. Ostvaren je prihod od prodaje akcija u iznosu od preko 317 mil. eura na tenderima, oko 485 hiljada na aukcijama i preko 32 mil. eura



25


25

posredstvom berze ili ukupno blizu 350 mil. eura. Pored toga prodajom imovine na tenderima i aukcijama ostvaren je prihod od oko 68 mil. eura, a putem stečaja još 82,4 miliona što formira ukupan prihod od privatizacije na nivou od oko pola milijarde eura. Posredstvom tendera i aukcija (akcije i imovina) predviđen je obim investicija u iznosu od oko 646 mil. eura, te posredstvom stečaja dodatnih 283,8 miliona ili ukupno oko 930 mil. eura20. Prema procjeni Evropske banke za obnovu i razvoj21 na ovaj način je ostvaren, udio privatnog sektora u bruto domaćem proizvodu (BDP) od oko 65%. Ovaj udio nije mali u poređenju sa drugim privredama u tranziciji i svjedoči o relativno brzoj privatizaciji u Crnoj Gori s obzirom na zakasneli početak ili, preciznije, nastavak privatizacionog procesa. Razlog zbog čega ovaj udio nije i veći leži najvećim dijelom u činjenici da je još uvijek veliki udio BDP generisan u javnom sektoru definisanom u užem smislu (država i njena tijela, agencije i sl. kao i fondovi – npr. penzijskog osiguranja) te u još uvijek velikom dijelu nedovoljno reformisanih infrastrukturnih djelatnosti koje samim tim, nastavljaju da djeluju kao državna preduzeća. Sa druge strane, zabilježeni porast udjela privatnog sektora nije isključivo rezultat obavljene privatizacije zatečenih kapaciteta već je i posljedica relativno velikog udjela greenfield investicaja unutar ukupnih stranih direktnih investicija u posljednjih par godina (tj. u vrijeme velikog rasta stranih direktnih investicija: period 2005-07. godina)22.

2.1.3. Privatizacija u Crnoj Gori i druge privrede u tranziciji U poređenju sa drugim zemljama koje su sprovodile tranziciju programi iz obje faze privatizacije u osnovi su bili kompatibilni sa praksom zabilježenom u većini privreda u tranziciji. Naime, u početku tranzicije u velikom broju tranzicionih privreda primjenjen je model akcionarstva zaposlenih, a u jednom broju slučajeva gdje do njegove primjene nije došlo bio je naknadno uveden i pokazao se kao dobar podsticaj za širu primjenu ostalih modela i ubrzavanje privatizacije (npr. Poljska, Bugarska...). U pogledu programa koji je primjenjen u drugoj fazi privatizacije crnogorskih preduzeća treba naglasiti da je on koncipiran u skladu sa dotadašnjim iskustvima privatizacije u drugim zemljama u tranziciji, te da se oslanja na u to vrijeme, najviše prihvaćene i najbolje ocijenjene metode privatizacije ne samo u praksi nego posebno u krugu ekonomista i analitičara Svjetske banke. U tabeli 2.1. dat je sumarni pregled primjenjenih modela privatizacije u svim privredama u tranziciji sa najvažnijim ocjenama procesa i udjelima privatnog vlasništva.

20 Svi podaci i navodi u vezi sa drugom fazom prema: Fond za razvoj RCG (2008). 21 EBRD (2007) str. 6, 168 22 Prema EBRD (2007, str. 168) strane direktne investicije tokom ovog perioda trebalo je da iznose: u 2005. oko 475 mil. dolara; 2006. oko 650 mil. i 2007. oko 750 mil. dolara od čega blizu polovine potiče od greenfield investicja posebno u turizmu (v. ibid. str 167).

26





26

Tabela 2.1. Proces privatizacije u privredama u tranziciji (Z=zaposleni; V=vaučeri; P=prodaja; r=restitucija; L=leasing; italik: privatizacija velikih preduzeća)

Udio Priv. sektora u % BDPZemlja

Početak procesa privatizacije

(god.) Dodatne mjere Metodi

privatizacije Ocjena procesa 2000. 2007

Albanija 1991 (mala) 1995 (V) Z+V Manja brže; vel.sporo 75 75 Azerbejdžan 1996 (mala) 1997 V, 2000 V; P Veoma spor do 2000. 45 75 Belorusija 1990 (mala) 1994 (V) Z+V Veoma spor, formalan 20 25 BiH 1990** 1998*-99 (Z'90), V+P Prekinut; obnovljen od

2000. 35 60

Bugarska 1993 1996 (V),1998 (Z) P+V+Z+r Ubrzan od 1998. 70 75 Crna Gora 1990, 1992* 1998 (V, P) (Z '90-92) V+P Prekinut; obnovljen od

2000. n.p. 65

Češka 1991 (mala)-1992 1994, 2. talas V+P+r Brz, fondovi 80 80 Estonija 1990L,

1991(mala) 1996 P+V Veliki obuhvat, postojan 75 80

Gruzija 1993 (mala) 1995-6 (V) V+P 80%srednja (2000), vel.sporo 60 75

Hrvatska 1990, 1991* 1996, 1998 (V) Z+V+P Brz, netranspar. P spora 60 70 Jermenija 1991(mala),1992 1994, 1999 V+Z Ubrzan uz pomoć Z 60 75 Kazahstan 1994 1996, 1999 P+V Srednja, vel. sporo 60 70 Kina - Zone Strane inv. Nova preduzeća n.p. 40*** Kirgistan 1991 (mala) 1998 (P) V+Z+P Mala 97% (2000), vel.

sporo 60 75

Letonija 1991 (mala) 1993 P (+V) Disperzija vlasništva 65 70 Litvanija 1991 1997 bez aukcija V+P Ubrzavanje vel. priv. 70 75 Mađarska 1990, 1991(mala) 1995 r P+Z+r Postojan, strani K 80 80 Makedonija 1990, 1993* 1999 P,likvidac. Z+P Manja brzo, vel.sporo 55 65 Moldavija 1993 1997-98 V (+P) Sporo restrukturisanje 50 65 Mongolija 1991 (mala) 1992 V+Z+P Postepen n.p. 75 Poljska 1990 1993 P+V+Z Postojan, vel. usporen 70 75 Rumunija 1991 1995, 1999 Z+P Spor, ubrzan od 1998. 60 70 Rusija 1992 (V) 1994 (P) V/Z+P Netransparentan, zastoji 70 65 Slovačka 1991 (mala)-1992 1995, 2. talas V+P+r Brz, spora vel. priv. 75 80 Slovenija 1990, 1992* 1994, 1998 Z+V+P (r) Postojan, vel. postepen 55 70 Srbija 1990, 1991*; 1997 (Z); 2001 (P) Z; P Prekinut; obnovljen od

2001. n.p. 55

Tadžikistan 1991** 1997 P+V Ubrzavanje od 98 (sred/vel) 40 55 Turkmenistan 1994 (mala) 1997 P+Z Spor i nedosljedan 25 25 Ukrajina 1991 1999 V/Z+P Manja: završena do 2000. 60 65 Uzbekistan 1996 1998 Z+P Država važan vlasnik 45 45 Vijetnam 1995-6 - Mala pred +

SDI Postepen n.p. 60****

* novi zakon samostalne države (odnosno, republike u SRJ – Crna Gora i Srbija) ** prekinut ratom *** prema Forbes (2007); treba naglasiti da različiti izvori navode različite procjene i to: od 40 do

60%. **** prema američkom Ministarstvu spoljnih poslova (Department of State, 2008) n.p. nije poznato Osnovni izvori: EBRD (1999, 2000, 2004); Desai (1997); Woo et al.(1997); World Bank (1996); Cerović (2000)



27


27

Tabela 2.2. EBRD klasifikacija primarnih i sekundarnih modela privatizacije po zemljama. TIPOVI PRIVATIZACIJE PRIVREDE U

TRANZICIJI Primarni Sekundarni Albanija zaposleni vaučeri Azerbejdžan vaučeri prodaja Belorusija zaposleni vaučeri BJR Makedonija zaposleni prodaja Bosna i Hercegovina vaučeri prodaja Bugarska prodaja vaučeri Crna Gora vaučeri prodaja Češka vaučeri prodaja Estonija prodaja vaučeri Gruzija vaučeri prodaja Hrvatska zaposleni vaučeri Jermenija vaučeri zaposleni Kazahstan prodaja vaučeri Kirgistan vaučeri zaposleni Letonija prodaja vaučeri Litvanija vaučeri prodaja Mađarska prodaja zaposleni Moldavija vaučeri prodaja Poljska prodaja zaposleni Rumunija zaposleni prodaja Rusija vaučeri prodaja Slovačka prodaja vaučeri Slovenija zaposleni vaučeri Srbija aukcije prodaja Tadžikistan prodaja vaučeri Turkmenistan zaposleni prodaja Ukrajina vaučeri zaposleni

Izvor: EBRD (2004) Iz priloženih tabela vidljivo je da su gotovo sve privrede u tranziciji imale programe koji podrazumijevaju više različitih metoda i modela privatizacije. Crnogorsko iskustvo u tom pogledu, nije specifično. Štaviše, može se zaključiti da je Crna Gora, u osnovi, slijedila one programe i modele privatizacije koji su u datom periodu, bili najbolje ocijenjeni tj. da je, u ovom segmentu, koristila pozitivna iskustva drugih privreda u tranziciji. Takođe, može se zaključiti da je Crna Gora u proteklom periodu od 2000. godine u velikoj mjeri dostigla ili se približila većem broju privreda u tranziciji prema udjelu privatnog sektora u BDP.

2.1.4. Ocjena napretka u procesu tranzicije Kretanje Crne Gore kroz proces tranzicije je bilo specifično. Ta specifičnost se iskazuje boljom početnom pozicijom u pogledu tržišnih institucija u odnosu na prosjeke za druge posmatrane grupe zemalja, te logično produkovanom stagnacijom zaključno sa 1998. godinom. Razlozi ovog zaostajanja odnose se na uslove jedinstvene države sa Srbijom koja je jedina među balkanskim i CIEB privredama u tranziciji bilježila sličan razvoj. U istom tom

28





28

periodu, zemlje CIEB su dostigle, u prosjeku, tri puta viši nivo razvijenosti sistema i institucija tržišne privrede što predstavlja teško nadoknadivu prednost.

Grafikon 1.2. Napredak u tranziciji: zbir ocjena EBRD (2007)

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00

Češ

ka

Esto

nija

Mađ

arsk

a

Leto

nija

Litv

anija

Poljs

ka

Slov

ačka

Slov

enija

Buga

rska

Hrv

atsk

a

Rum

unija

Alba

nija

B i H

BJR

Mak

edon

ija

Srbi

ja

Crn

a G

ora

Rus

ija

Jerm

enija

Azerbejdžan

Belo

rusi

ja

Gru

zija

Mol

davi

ja

Ukr

ajin

a

Kaza

hsta

n

Kirg

ista

n

Mon

golija

Tadžikistan

Turk

men

ista

n

Uzb

ekis

tan

Izvor: EBRD, 2008 Od 1999. uočljivo je da Crna Gora stupa snažnije i odlučnije u tržišne reforme. Poređenje sa zemljama CIEB ukazuje na nešto usporeniji rast reformi tokom prvih godina novog početka tranzicije. Ipak, ukoliko se ima u vidu da je Crna Gora započela, gotovo sasvim iznova, svoj tranzicioni put od 1998. onda se rezultat dostignutog stepena reformi može, u načelu, ocijeniti uspješnim. Ta ocjena se zasniva na činjenici da je poslije devet godina Crna Gora unekoliko prestigla onaj stepen reformi koji su, u prosjeku, ostvarile ostale zemlje u tranziciji gledane zajedno tokom perioda iste dužine, a u koji su krenule (u prosjeku) sa sličnog nivoa institucionalne uređenosti sa kojeg je, krajem devedestih, krenula i Crna Gora. No, ne smije se zanemariti činjenica da su, na primjer, zemlje CIEB taj nivo reformi ostvarile, u prosjeku, za samo tri godine (1990-93). Takođe, trenutni nivo zbira ocjena EBRD od 25 poena pokazuje da je Crna Gora do sada ostvarila napredak od 16 poena, te da je potrebno da ostvari još 14 kako bi dostigla sistem razvijene tržišne privrede, odnosno da se nalazi tek nešto dalje od polovine puta koji je potrebno preći.

2.1.5. Ocjena napretka i brzine privatizacije Crna Gora je veoma brzo dostigla prosječni nivo privatizacije ostalih privreda u tranziciji uzetih zajedno iako je ovaj proces, sticajem okolnosti, intenzivnije pokrenula tek od 2000. godine. Prema tome, Crna Gora se po napretku u privatizaciji nalazi na istom nivou sa prosječnom privredom u tranziciji uz napomenu da je taj nivo relativno visok po kriterijumima EBRD.

Minimalni i maksimalni zbir EBRD poena Prosjek 2007. Prosjek 1999.



29


29

Ovakva brzina procesa privatizacije u odnosu na cjelinu reformi nalikuje tzv. 'big bang' doktrini koja preporučuje brze promjene, a posebno privatizaciju sa idejom da se brzim sprovođenjem privatizacije ostvaruje i uspjeh reformi; tj. očekuje se da privatni tj. neo-liberalistički sebični interes bude garancija uspješnog prelaska u tržišnu privredu. Međutim, ova doktrina nije potvrđena u praksi pa je za potpuniju ocjenu procesa privatizacije nužno sagledati kako taj proces korespondira sa drugim neophodnim reformama i njihovom implementacijom.

2.1.6. Privatizacija i konkurencija Prema nalizima EBRD Crna Gora bilježi relativno visoke ocjene za privatizaciju i liberalizaciju tržišta, ali dugo se nalazi među privredama sa nižim ocjenama za politiku konkurencije. Tačnije, Crna Gora je prema metodologiji EBRD, u pogledu liberalizacije trgovine uz specifično rješenje za devizni kurs, svrstana među naprednije privrede u tranziciji, a problem predstavlja razvoj i primjena politike konkurencije. Nedosljednost u politici konkurencije i slaba implementacija ove politike stvara uslove za uspostavljanje lokalnih privatnih monopola što po definiciji ugrožava kako ekonomske tako i socijalne efekte privatizacije. Iz ovoga slijedi da je na području politike konkurencije potrebna veća angažovanost vlade kako u pripremi odgovarajućih mjera tako, posebno, u njihovoj primjeni. Prema statistikama Svjetskog ekonomskog foruma za 2007. godinu i izračunavanja indeksa globalne i poslovne konkurentnosti Crna Gora23 se po prvi put našla na zvaničnoj rang listi sa još 131 zemljom u svijetu. U sledećoj tabeli se prikazuje konkurentnost u svijetu sa aspekta globalne i poslovne konkurentnosti za cijeli svijet, zemlje Evropske unije, zemlje koje se pridružuju EU kao i zemlje u tranziciji.

Tabela 2.3. Konkurentnost u svijetu

Globalna konkurentnost Poslovna konkurentnost SAD 1. Švajcarska 2. Danska 3. Švedska 4. Njemačka 5. Finska 6.

SAD 1. Njemačka 2. Finska 3. Švedska 4. Danska 5. Švajcarska 6.

Češka 33. Slovenija 39. Slovačka 41. Mađarska 47. Poljska 51. Turska 53. Hrvatska 57.

Češka 32. Slovenija 35. Slovačka 44. Turska 46. Mađarska 47. Poljska 56. Hrvatska 60.

23 Prema definiciji OECD-a, konkurentnost je mjera sposobnosti zemlje da u slobodnim i ravnopravnim tržišnim uslovima proizvede robe i usluge koje prolaze test međunarodnog tržišta, uz istovremeno zadržavanje i dugoročno povećanje realnog dohotka stanovništva.

30





30

Rumunija 74. Bugarska 79. Crna Gora 82. Srbija 91. Makedonija 94. BiH 106.

Rumunija 73. Bugarska 83. Crna Gora 85. Srbija 91. Makedonija 95. BiH 107.

Tabela 2. 4. Izvještaj o globalnoj konkurentnosti 2007-2008.

Crna Gora podindeksi, globalne prednosti i nedostaci

Pozicija (131 rangirana ekonomija) Rezultat (Od max 7)

Indeks globalne konkurentnosti 2007-2008 82 3.91 Podindeks A: Osnovni uslovi 59 4.47 1. stub: Institutucije 78 3.69 2. stub: Infrastruktura 90 2.79 3. stub: Makroekonomska stabilnost 33 5.40 4. stub: Zdravlje i primarno obrazovanje 33 6.00 Podindeks B: Efikasnost 87 3.60 5. stub: Visoko obrazovanje i trening 79 3.71 6. stub: Efikasnost tržista dobara 91 3.89 7. stub: Efikasnost tržista rada 52 4.42 8. stub: Efikasnost finansijskog tržista 43 4.75 9. stub: Tehnološka spremnost 48 3.53 10. stub: Veličina tržista 130 1.31 Podindeks C: Inovacije 97 3.18 11. stub: Poslovna sofisticiranost 90 3.68 12. stub: Inovativnost 104 2.69

Uspjeh zemalja i njihova pozicija na ljestvici konkurentnosti temelji se na: a) većem otvaranju tržišta, b) makroekonomskoj stabilnosti, c) uklanjanju unutrašnjih prepreka konkurenciji, d) poboljšanju poslovnog okruženja. Podaci iz prethodnih tabela potvrđuju da je Crna Gora relativno dobro rangirana u odnosu na zemlje iz regiona i zemlje bivše SFRJ-e. Takođe, visok nivo podudarnosti sa drugim institucijama ogleda se u onim aspektima ocjene koji se tiču makroekonomske stabilnosti, gdje je Crna Gora rangirana na visokom 33 mjestu, a zaostajanje je očigledno na “veličine tržišta” (133 mjesto), “inovacija” (90 mjesto), te “infrastrukture” (90 mjesto) i sl. Prema izvještaju World Economic Forum-a za 2008-2009. godinu Crna Gora se kada je u pitanju Globalni indeks konkurentnosti pomjerila na 61 mjesto, a ukupan „score” je 4,11. Među zemljama u tranziciji i dalje je najbolje plasirana Estonija na 32 mjestu, zatim Slovenija na 42, Hrvatska na 61, Srbija na 85 i sl. Ono što, slično drugima, potvrđuje i ova analiza je, da je Crna Gora najbolje ocijenjena kada je u pitanju „makroekonomska stabilnost” i po tom osnovu se nalazi na 35 mjestu, s tim da najlošije ocjene ima kada su u pitanju „veličina tržišta” - 125 mjesto, zatim „infrastruktura” - 100, „poslovna sofisticiranost” - 90, „ inovacije” - 88 i sl.



31


31

2.1.7. Privatizacija i institucije Novija istraživanja, posebno od kraja devedesetih, ukazuju da je za efikasnost procesa privatizacije značajno stanje institucija u zemlji. U ovom segmentu Crna Gora najviše zaostaje u odnosu na druge privrede u tranziciji. Povoljna je okolnost da je u odnosu na druge institucije, bankarski sistem nešto razvijeniji ali je manje razvijen nebankarski sektor i finansijska tržišta. I nedovoljno reformisan sistem infrastrukture može predstavljati odbojni element za ulazak novih investitora (vid. šire komentare po istoj ocjeni u Svesci 1). Kao drugo mjerilo za ocjenu razvijenosti institucija može da posluži Indeks percepcije o korupciji (CPI) organizacije Transparency International. Ovaj indeks na indirektan način ukazuje na uspjeh u implementaciji novih ustanova, a posebno važećih zakona, te na ukupan kredibilitet novouspostavljenih institucija. Zapažamo da je CPI za Crnu Goru u 2007. godini relativno nizak i da iznosi 3,3. Ova vrijednost CPI svrstava Crnu Goru na 84-93 mjesto od 179 posmatranih zemalja. Kako brzina i obim privatizacije nijesu dovoljni za ostvarivanje punog uspjeha privatizacije, možemo da zaključimo da sadašnji nivo razvoja institucija u Crnoj Gori ne odgovara ostvarenom nivou i obimu privatizacije. U narednom periodu ovom pitanju treba pokloniti posebnu pažnju prilikom kreiranja politike i ostvarivanja reformskog kursa.

2.1.8. Konkurencija, institucije i privatizacija: Crna Gora i druge zemlje u tranziciji

Crna Gora se ne može lako uporediti ni sa jednom od zemalja centralne i istočne Evrope, pa ni sa zemljama jugoistične Evrope. Koeficijent koji pokazuje odnos sprovedene privatizacije i konkurentnosti okruženja u 2005. godini ukazuje da je privatizacija sprovedena na nedovoljno konkurentnom tržištu tj. u vrijeme nedovoljne razvijenosti ove komponente tržišne privrede. Iako je vrijednost posmatranog koeficijenta popravljena u narednim godinama Crna Gora još uvijek zaostaje za evropskim zemljama i može se porediti samo sa nekim privredama nastalim iz bivšeg SSSR, posebno sa Rusijom. Slična je situacija i sa koeficijentom koji mjeri razvoj privatizacije u odnosu na razvoj institucija. Uočljivo je da crnogorska privreda spada u red onih privreda u tranziciji kod kojih je privatizacija prethodila značajnijem reformisanju institucija. Po pravilu je riječ o zemljama koje nijesu postigle zadovoljavajući uspjeh u privatizaciji ili barem nijesu taj uspjeh ostvarile prije nego su izvršile dodatno unapređenje institucionalnog okruženja. Možemo zaključiti da se potvrđuju nalazi o izvjesnom zaostajanju konkurentnog okruženja i razvijenosti institucija za nivoom izvršene privatizacije u crnogorskoj privredi. Budući da je takva vrsta zakašnjenja posebno karakteristična za zemlje koje su manje uspješno sprovele svoje programe privatizacije kao bitan zadatak u predstojećim reformama u Crnoj Gori nameće se rad na unapređenju institucija i jačanju politike konkurencije.

32





32

2.1.9. Uticaj inicijalnih uslova na brzinu reformi Za potpuniju ocjenu napretka u tranziciji jedne zemlje moraju se uzeti u obzir i početni uslovi u kojima je zemlja započela projekt tranzicije. Ekonometrijskom analizom možemo da procjenimo koliki je napredak u tranziciji zemlja mogla da ostvari (mjereno indikatorima EBRD) u posmatranim godinama s obzirom na ove uslove. Rezultati analize pokazuju da je Crna Gora, mogla već 1998. godine da postigne nivo od preko 27 poena (mjereno indikatorima EBRD) pod uslovom da je tokom devedesetih nesmetano sprovodila reforme. Kako to objektivno nije bilo, slabiji inicijalni uslovi iz 1998. kada se reforme iznova pokreću, mogu da umanje očekivane efekte. Ipak, analize ukazuju da je potencijal Crne Gore za tranzicione promjene bio veći od ostvarenog tj. da je zemlja mogla da u periodu 1998-2007. ostvari bar onaj nivo reformisanja sistema koji bi u normalnim uslovima bio očekivan još 1998. Drugim riječima Crna Gora je mogla da do 2007. ostvari promjene u sistemu koje bi se izrazile kao zbir indikatora EBRD u iznosu od 27 ili više od ostvarenog za blizu 11%. Pored toga, indikatori EBRD za Crnu Goru sadrže izvjesnu asimetričnost pojedinih segmenata reformi. To znači da je nezavisno od ukupne ocjene napretka u tranziciji izražene zbirom indikatora EBRD, struktura obavljenih promjena nije dovoljno dobra, tj. da je međusobni odnos pojedinih segmenata reformi nedovoljno koherentan. Ovo je posebno vidljivo ukoliko se porede indikatori privatizacije sa indikatorima koji pokazuju stepen konkurentnosti tržišta, politike konkurencije i razvoja institucija. Prema tome, osnovni pravac budućih aktivnosti Vlade i drugih tijela kao i stručne podrške u reformisanju sistema morao bi biti usmjeren prvenstveno na ova područja na kojima su se reforme pokazale insuficijentnim u odnosu na obim i brzinu procesa privatizacije.

2.1.10. Uticaj inicijalnih uslova na razvoj institucija Dodatne ekonometrijske analize pokazuju da se potvrđuje ocjena o zaostajanju Crne Gore na području reformi institucija i njihovom razvoju. Potvrđen je i endogeni karakter ovih reformi. Pokazalo se da su one mogle biti brže i potpunije sprovedene. To se podudara sa nalazima iz komparativne analize Crne Gore i drugih privreda u tranziciji. Slično je i sa izvjesnim zaostajanjem indeksa CPI (Corruption Perception Index). Zajedno sa zaostajanjem u razvoju drugih institucija pokazuje se da je sa stanovišta cjeline reformi u tranziciji reforma institucija bila unekoliko sporija od mogućnosti tj. da se odvijala sporije no što su to dopuštali inicijalni uslovi i nasljeđene okolnosti iz perioda prije reformi. U tom pogledu možemo zaključiti da će u predstojećim mjesecima i godinama biti od velike važnosti podsticanje reformi na području institucija pošto se sa razvojem ovog segmenta reformi mogu očekivati i bolji rezultati, kako sada ostvarene tako i preostale privatizacije u Crnoj Gori.

2.1.11. Reforme i rast Već više od jedne decenije mjeri se uticaj sprovedenih reformi na performanse jedne privrede u tranziciji. Najčešće se to mjeri preko rasta BDP. Počevši od prvih radova mjeri se rast BDP



33


33

po stanovniku kao funkcija nasljeđenih uslova i ostvarenih reformi. Od 2000. godine, međutim, više radova je uočilo da je brzina reformi endogena, tj. da zavisi od početnog nivoa razvijenosti, stepena razvijenosti institucija i drugih nasljeđenih uslova. Upotrebom odgovarajućih modela došli smo do sljedećih zaključaka. Prije svega, možemo zaključiti da je crnogorska privreda ostvarila viši nivo BDP po stanovniku od očekivanog. Većina ispitanih modela sugerira da je crnogorska privreda ostvarila bolje performanse od onih koji su se mogle očekivati s obzirom na cjelinu i dubinu sprovedenih reformi, a u vezi sa obimom izvršene privatizacije. Kako se to može objasniti? Ukoliko izuzmemo moguću nepouzdanost rezultata proisteklu iz nedovoljno pouzdanih podataka možemo zaključiti sljedeće. Odstupanje ostvarenog od očekivanog nivoa BDP po stanovniku u crnogorskoj privredi se može objasniti prilivom stranih direktnih investicija (SDI). Naime, crnogorska privreda se pokazala kao vrlo veliki recipijent SDI mjereno po glavi stanovnika: ukupan obim SDI per capita u privredi Crne Gore u periodu 2001-07. iznosi 2.965 dolara po stanovniku. Tako visok obim SDI ostvarilo je u periodu poslije početka tranzicije veoma malo zemalja. Pored toga treba uzeti u obzir i udio u ukupnim SDI koji potiče od privatizacije naspram onoga koji predstavlja dotok greenfield investicija. Posljednih godina, kada su SDI najveće, gotovo polovina je vezana za nova ulaganja (a ne samo za kupovinu postojećih preduzeća i imovine). Oba ova činioca su svakako morala doprinijeti bržem rastu BDP, pa čak i većem od ostvarenog. U cjelini se može zaključiti sa dovoljnim stepenom pouzdanosti:

prvo, da je nivo BDP po stanovniku Crne Gore, s obzirom na obavljenu privatizaciju, ostvarenu cjelinu reformi i udio privatnog sektora, bio nešto viši od očekivanog, te da je to omogućeno značajnim prilivom SDI.

drugo, da je taj priliv bio u velikoj mjeri generisan izvršenim ubrzanjem reformi, posebno ubrzanjem privatizacije poslije 2001. godine.

treće, s obzirom na obim tog priliva, mjereno po stanovniku, efekat SDI na rast BDP je mogao biti veći od ostvarenog (ovo uz ogradu da se potpuniji efekti mogu sagledati tek u predstojećem periodu s obzirom na odložene efekte SDI).

Najzad, dio izgubljenih efekata može se, imajući u vidu cjelinu analize i na posredan način, pripisati zaostatku u reformama na području razvoja institucija i konkurentske strukture tržišta.

34


PRAVNI ASPEKTI I „FONDOVSKA PRIVATIZACIJA“U CRNOJ GORI



34

3. PRAVNI ASPEKTI I “FONDOVSKA PRIVATIZACIJA” U CRNOJ GORI

Predmet istraživanja Predmet istraživanja u okviru ove sveske se u osnovi naslanja na dvije prethodne i sa njima čini povezanu i logički zakruženu cjelinu. U tom smislu napravljen je pokušaj da se sa ove vremenske distance osvijetli i kritički ocjeni razvoj instutucionalne infrastrukture u Crnoj Gori, koja je posebno u početnoj fazi, tj. početkom devedesetih godina predstavljala veliku nepoznanicu i istinsko ograničenje za otpočinjanje i razvoj procesa prvatizacije. Napominjemo, ovdje se ne radi ni o kakvoj osobenosti Crne Gore. Naprotiv, po nama je riječ o ograničenju sa kojim su bile suočene sve zemlje socijalističkog tipa u početku tranzicije. Pored toga, u okviru ove sveske dodatnu težinu ima osvrt označen kao “fondovska privatizacija”, što ima smisla, posebno ako se imaju u vidu specifični uslovi u kojima se odvijao proces tranzicije u Crnoj Gori, a čiji su pravac, tok i dinamizam posebno tokom prve decenije uslovljavala brojna, uglavnom spolja nametnuta neekonomska ograničenja (sankcije, rat u okruženju i sl.) što je, objektivno čitav proces usporavalo, organizatore procesa prisiljavalo na promjenu strategije tranzicije, i neminovno dovodilo do umanjenja i odgađanja pozitivnih efekata privatizacije i tranzicije u cjelini. Na kraju, ovako označen predmet istraživanja, odnosno rezultati do kojih se njegovom analizom došlo, upućuje na nešto što je proces tranzicije silom prilika iznjedrio, a to je da se s pravom može govoriti o tzv. “crnogorskom modelu” ili “putu” u tranziciji. Sadržaj istraživanja Sadržajem ove sveske obuhvaćeno je pet cjelina: a) pravni aspekti koncepta privatizacije u Crnoj Gori, b) masovna vaučerska privatizacija (MVP) u crnogorskom modelu privatizacije, c) privatizacija i denacionalizacija, d) proces privatizacija u Crnoj Gori - “fondovska privatizacija”, e) investiciona aktivnost Fonda za razvoj.

3.1. Pravni aspekti procesa privatizacije u Crnoj Gori Da bi obezbijedila valjane polazne pretpostavke za odvijanje i koordinaciju procesa, država je bila ta koja je trebala da uspostavi zakonodavni i institucionalni okvir procesa privatizacije i donose korpus zakona, bolje reći opštu zakonsku regulativu koja omogućuje i štiti individualno i korporativno vlasništvo i obezbjeđuje “pravna” pravila za obavljanje privatne djelatnosti i sl., te osnovne privatizacione zakone, kojim određuje oblik, model i tip privatizacije. Problem se već na startu pokazao kao jako kompleksan jer u okviru opštih pravnih pretpostavki za privatizaciju centralno mjesto pripada svojinskim zakonima, kojima se jasno definiše i garantuje svojina (domaćih i stranih pravnih i fizičkih lica). Međutim, u SR Jugoslaviji, svojina kao jedan od temelja pravnog sistema zakonom nije bila u potpunosti pravno uređena.



35


35

Na osnovu Zakona o prometu i raspolaganju društvenim kapitalom, sa izmjenama i dopunama iz avgusta 1990. godine, kada je Zakonu promijenjeno ime u “Zakon o društvenom kapitalu”, otvoren je proces svojinske transformacije društvenih preduzeća u Jugoslaviji, iznalaženje titulara društvene svojine, na način, kako se smatralo, koji bi bio pravedan i ekonomski efikasan. Koncept Saveznog zakona o društvenom kapitalu podrazumijevao je transformaciju svojine po principu: “preduzeće po preduzeće”, u jednom procesu koji je trebalo da bude ekonomski motivisan i sprovođen na tržišnim principima, bez administrativnog miješanja države. To je bio koncept “spontane privatizacije”, sa Agencijom za prestrukturiranje kao savjetodavno-edukativnom institucijom i mogućnosti koegzistencije društvene i privatne svojine. Zakon je upućivao na dva osnovna modela svojinske transformacije:

a) internu privatizaciju - izdavanje i prodaja dionica na bazi knjigovodstvene vrijednosti i b) prodaja preduzeća (putem licitacije i na bazi procijenjene vrijednosti kapitala).

Primjenom Zakona o društvenom kapitalu, krajem osamdesetih godina, formalno je započeo proces privatizacije u Crnoj Gori. Pravna regulativa je postupno evoluirala, u skladu sa uporednim iskustvima, zatim vlastitim prilikama, što je uslovljavalo ponekad i radikalne zahvate i zaokrete u pogledu bazičnog koncepta privatizacije. Tako je prvi pravni akt kojim je tadašnja Republika Crna Gora, formalno regulisala ovaj proces bio Zakon o svojinskoj i upravljačkoj transformaciji iz 1992. godine, sa izmjenama i dopunama iz 1994. godine. Primjenom modela dioničarstva (akcionarstva) pod povlašćenim uslovima zaposlenim i građanima Crne Gore, zakonodavac je želio da podstakne proces privatizacije na širokom frontu. U sprovođenju svojinske transformacije Zakon je predvidio i pretpostavljao aktivniju ulogu osnovnih državnih institucija za servisiranje i podršku transformacije: Agencije Crne Gore za prestrukturiranje privrede i Republičkog fonda za razvoj. Upravo, Agencija i Fond za razvoj kao specijalizovane institucije, trebale su da omoguće da se proces transformacije inicira i odvija u skladu sa zakonom i postavljenim ciljevima. Veliki broj društvenih preduzeća u sklopu ovih aktivnosti odlučio je u 1992. godini da pokrene postupak svojinske transformacije, izvrši procjenu vrijednosti društvenog kapitala, i opredijeli se za puteve, odnosno metode transformacije. Uz pomoć Vlade Crne Gore i Agencije za prestrukturiranje privrede pokrenut je postupak izrade sveobuhvatnih studija za transformaciju i proces reorganizacije određenog broja velikih preduzeća (“Oboda”, “Radoja Dakića” i dr.). Međutim, sa zavođenjem sankcija UN i hiperinflacijom, situacija se bitno mijenja i dijelom usporava proces, odnosno obustavlja transformaciju određenih preduzeća. Tako je prema podacima Agencije Crne Gore za prestrukturiranje privrede, do sredine 1994. godine (prema Republičkom zakonu, uključujući i preduzeća transformisana po saveznom zakonu) od ukupno 463 društvena preduzeća u Republici, postupak svojinske transformacije pokrenulo 258 preduzeća, sa oko 81% od ukupnog broja zaposlenih. U preduzećima obuhvaćenim transformacijom različito se bilo odmaklo na poslovima (izvršene procjene vrijednosti društvenog kapitala, izrađeni programi transformacije i sl.). U periodu od 1992 -1999. godine koji su karakterisale nepovoljne političke i ekonomske prilike (hiperinflacija i sivo tržišto, sankcije UN i rat u okruženju i sl.), sprovedeno je formalno pravno organizovanje privrede na vlasničkim osnovama u formi društava kapitala (AD i DOO), zatim, u značajnoj mjeri tzv. mala privatizacija i pokrenut je snažan talas privatne preduzetničke aktivnosti (vidjeti studiju o razvoju malih i srednjih preduzeća). Na tim polaznim osnovama, i kontinuiranom dogradnjom je u periodu 2000

36





36

-2008. godine stvoren, većim dijelom, relativno moderan pravni okvir i institucionalna infrastruktura, slična onoj u razvijenim zapadnim zemljama, čime su stvorene neophodne polazne, pravne i druge pretpostavke za funkcionisanje tržišne privrede. Privatizacija se do kraja 1997. godine uglavnom odvijala u okviru procesa transformacije i to pretežno upisom akcija od strane zaposlenih – radničko akcionarstvo. Nakon toga, dominantan model privatizacije u Crnoj Gori do 2000. godine bila je prodaja kontrolnog paketa akcija (51%) koje su u postupku transformacije društvenog kapitala prenijete državnim fondovima. Paralelno sa time, podaci pokazuju da je proces privatizacije malih i srednjih preduzeća i potencijal trenutne tražnje afirmisao model prodaje kontrolnog paketa akcija iz portfelja fondova kao primarni u korišćenju Zakonom dozvoljenih modela. Aktivnosti u procesu privatizacije i realizacije prodaje po sistemu prodaje kontrolnog paketa (do 2000. godine) odvijale su se u izuzetno složenim ekonomsko – političkim prilikama u zemlji. Osnovni problemi iz tog perioda su nepostojanje finansijskog tržišta (berzanskih posrednika, savjetnika itd.), neinformisanost i nezainteresovanost potencijalnih kupaca, zatvorena privreda, socijalni ambijent i ekonomsko – političko okruženje, koje je od strane inostranih investitora ocijenjeno kao visoko rizično, što je objektivno usporavalo čitav tok procesa i umanjivalo njegove konačne učinke. Pored toga, dinamizam različitih faktora interne, ali u velikoj mjeri i eksterne prirode, koji se prije svega ogledala u dugogodišnjem djelovanju sankcija UN, doveo je do pogoršanja poslovne pozicije većine nekada značajnih preduzeća. Tamo gdje je postupak transformacije društvenih preduzeća u dionička društva sproveden, naglasak je po pravilu na formalnoj-pravnoj promjeni oblika organizovanja, dok je pitanje prestrukturiranja (proizvodnog, finansijskog i dr.) i stvaranja “pravnog” korporativnog upravljanja, suštinski odloženo. Ovaj period primjene Zakona bio je suočen sa nizom ograničenja, uglavnom objektivne prirode. Naime, Zakon je “podrazumjevao” da će se neki od opštih uslova, pitanja i problema koji prate privatizaciju, rješavati u hodu, kao npr. obezbjeđenje dodatnog kapitala za programe prestrukturiranja (domaćeg i stranog), sanacija društvenih banaka, formulisanje i ustanovljenje institucionalnih osnova za transformaciju, organizovanje tržišta kapitala i sl. Ovi opšti uslovi ne samo što se nijesu ispunili, već se čitav proces morao odvijati u nemogućim političkim i ekonomskim prilikama i stanju privrede Republike i hiperinflaciji, što je sve imalo veoma nepovoljan uticaj i posledice na samu transformaciju, a najveći dio preduzeća je odustao od svojinske transformacije. Od konkretnih ograničenja i teškoća u tom periodu ističemo problem utvrđivanja vrijednosti društvenog kapitala preduzeća, kao realne osnove za izdavanje i prodaju dionica i primjenu ostalih modela po zakonu je predstavljalo prvu i neophodnu aktivnost, u inflacionoj 1993. godini značajno je otežano utvrđivanje tržišne vrijednosti preduzeća, tako da je dovedena u pitanje i pouzdanost izvršenih procjena, zatim mala platežna sposobnost zaposlenih i građana dovela je u pitanje i primjenu modela izdavanja i prodaje akcija pod povlašćenim uslovima i drugo. Političke i ekonomske prilike, stanje privrede i hiper inflacija, pa i neprilagođena regulativa, ugrozile su sredinom devedesetih godina proces svojinske transformacije u Republici. Iskustva i ispoljeni problemi upućivali su na potrebu revitalizacije “programa privatizacije”, i procjena je bila da bi adekvatnija regulativa obezbijedila pomak, odnosno stvaranje uslova za bržu transformaciju. U tom smislu je Republička skupština, nakon razmatranja analize o stanju i iskustvima dvoipogodišnje transformacije društvenih preduzeća, donijela u julu 1994. godine Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o svojinskoj i upravljačkoj transformaciji. Zakonodavac je pri tome pošao od shvatanja da ranije prihvaćen osnovni koncept, na bazi kombinacije različitih modela, odnosno pluralnost



37


37

puteva, kao i svojinske transformacije cjelokupnog društvenog kapitala preduzeća, nema alternative. Ipak, procjena je bila da je do teškoća u praksi došlo zbog “tehničkih problema” i vanrednih okolnosti, a ne toliko zbog koncepta i zakonskog pristupa svojinskoj transformaciji. Izvršene izmjene i dopune Zakona o transformaciji predstavljale su dalju dogradnju pravne regulative u oblasti transformacije i kada se radilo o novim institutima i rješenjima. Ujedno, osnovne novine se odnose na proširenje obaveznosti svojinske transformacije i dopunu postupka u odnosu na javnost transformacije, poboljšanje modela izdavanja i prodaje dionica pod povlašćenim uslovima i uvođenje besplatnih dionica za zaposlene, jasnije uređenje uloge fondova, kao i preciznije regulisanje prodaje, lizinga i zakupa sredstava preduzeća. Inoviranje regulative o svojinskoj transformaciji u Republici do sredine 1994. godine imalo je za osnovni cilj prvo, da se zaposleni u preduzeću, u odsustvu bilo kakvih sredstava, više zainteresuju za transformaciju i u doglednom roku okonča korporatizacija društvenih preduzeća i drugo, da se otvori proces stvarne privatizacije prodajom akcija prenesenih na fondove. Prvi cilj je u suštini ostvaren. Prema podacima Agencije za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja do oktobra 1996. godine, oko 90% društvenih preduzeća (ne računajući javna preduzeća) transformisalo se u društva kapitala, što je činilo 65% ukupnog po vrijednosti društvenog kapitala (sa vlasničkom strukturom: 62,2% fondovi, 25,8% zaposleni i 12% banka, povjerioci, država). Međutim, rezultati u privatizaciji prodajom akcija preko fondova su bili skromni (svega oko 3 miliona DEM ili 1,5% od ponude). Razloge za slabu prodaju preko fondova moguće je bilo naći i u: a) okruženju i sankcijama, b) cijenama koje ne mogu biti manje od procijenjene vrijednosti, c)”tradicionalnom” netržišnom pristupu prodaji, d) odsustvu finansijskih institucija za podršku privatizaciji i sl., tako da su fondovi nastojali da liberalizuju uslove prodaje. Međutim, proces privatizacije se u cjelini našao na prekretnici, tako da se pokazala neophodnim dalja zakonska dogradnja pravne regulative sa ciljem stvaranja adekvatnih okvira i uslova za privatizaciju. Donošenjem Zakona o privatizaciji 1996. godine, sa kasnijim izmjenama i dopunama, značajno je ubrzan proces privatizacije u Crnoj Gori. Zakon o privatizaciji privrede usvojen je jula 1996. godine i “želja” zakonodavca je bila da označi novu fazu svojinske transformacije društvenog kapitala u Crnoj Gori. Ovaj republički zakon donesen je poslije usvajanja saveznog Zakona o osnovama promjena vlasništva društvenog kapitala koji je uredio samo neka pitanja svojinske transformacije (utvrđivanje vrijednosti i strukture kapitala preduzeća, odnosno osnove promjena društvenog kapitala). Ujedno, republičkim zakonom je bilo prepušteno da se se u cjelini profilira konkretni oblik svojinske transformacije u republikama. Što se tiče osnovne sadržine, Zakon je insistirao prvo, na okončanju svojinske i upravljačke transformacije, korporatizaciji preostalih preduzeća, uključujući i javna preduzeća po dosadašnjem Zakonu, a zatim privatizaciju besplatnom podjelom društvenog kapitala putem privatizacionih kupona. Pored toga, evidentan je bio zahtjev za ubrzavanjem privatizacionog procesa, odnosno Zakon ovim, konačno i formalno privatizaciju usmjerava preko tržišta kapitala jer su fondovi bili dužni da “iznose akcije na tržište kapitala”. Drugo, fondovi (kao i drugi imaoci akcija npr. preduzeća) odlučuju o bližim uslovima i postupku prodaje (u skladu sa politikom i planovima Vlade). Treće, Agencija kontroliše način i postupak promjene vlasništva prodajom akcija. Četvrto, od Fonda za razvoj mogu se otkupljivati akcije i

38





38

deviznom štednjom, obaveznicama države i privatizacionim kuponima. Ovim Zakonom se nastojao ublažiti i problem nedovoljne tražnje. Peto, sredstva ostvarena prodajom akcija koriste se za ulaganje u razvojne programe i hartije od vrijednosti, kao i stvaranje uslova za strana ulaganja. Ključna novina Zakona je bila (dalja) besplatna podjela društvenog kapitala, putem privatizacionih kupona, kao jednog od modela privatizacije u Crnoj Gori. Pravo na privatizacione kupone imali su: zaposleni (uključujući starosne i invalidske penzionere) u “javnom sektoru” (zdravstvu, prosvjeti, nauci, kulturi, sportu, javnom informisanju, socijalnoj i dječjoj zaštiti, kao i drugim ustanovama, državnim organima i organizacijama), sa najmanje tri godine radnog staža. Cilj ovog rješenja je bio, prvo, da se otkloni nepravda prema ovim kategorijama stanovništva (zašto besplatne akcije podijeliti samo za zaposlene u privredi). Visinu (nominalnu vrijednost kupona, uslove i način podjele) trebalo je da odredi Vlada, polazeći i od prosječne vrijednosti društvenog kapitala koji je transformisan u Republici. Drugo, zakonodavac je ovim želio da ubrza privatizacioni proces, poveća tražnju za akcijama i podstakne razvoj tržišta kapitala. Kada su u pitanju konačni učinci privatizacije, prodajom akcija malih i srednjih preduzeća od strane fondova, Prema podacima Fonda za razvoj (kraj 1998. godine) do tada je privatizovano 98 preduzeća i to: 19 u l996. g., 64 u 1997. g.; i 10 u 1998. godini. To su uglavnom mala i srednja preduzeća (sa izuzetkom prodaje “Pivare” Nikšić stranom strateškom investitoru) sa ukupnom prodajnom vrednošću od 100,5 miliona DEM. Prodaja, odnosno privatizacija ovolikog broja preduzeća u tadašnjim jako nepovoljnim uslovima, može se smatrati kao uspjeh. Prodajom su bila obuhvaćena mala i srednja preduzeća iz raznih privrednih oblasti (industrije 28, trgovine 22, saobraćaja 12 i itd.). Može se zaključiti da je korporatizacija, odnosno transformacija društvenih preduzeća u društva kapitala, izvršena u određenom smislu, podržavljenjem i država je “žurila da izađe” bar iz malih i srednjih preduzeća, posebno u situaciji kad upravni odbori (sa predstavnicima fondova) nijesu kvalitetno funkcionisali. Izlaz za nagomilane probleme, mogao se se tražiti samo kroz potpunu privatizaciju. Naime, od privatizacije se s pravom očekivalo da obezbjedi: 1) bolji menadžment, efikasnije upravljanje preduzećem, povećani nivo tržišne poslovnosti rukovodećeg tima i da 2) doprinese (značajnije) konsolidaciji i revitalizaciji preduzeća kroz finansijsko uključivanje (investicije) novih vlasnika. Pokazalo se (1999. godine), da se proces svojinske transformacije i privatizacije društvenih preduzeća odvijao u Crnoj Gori (preko 8 godina) u dosta nepovoljnim uslovima i okruženju, sa periodičnim prilagođavanjem zakonske regulative – 1994. g. i 1996. godine. Nakon dvije i po godine sprovođenja Zakona o privatizacije iz 1996. godine, u vrijeme koje je nagovještavalo povoljnije uslove razvoja, u Republici se iznova pristupilo dopuni privatizacione strategije, ubrazanjem privatizacije podjelom privatizacionih vaučera svm punoljetnim građanima, i s tim u vezi, izmjeni i dopuni postojećeg zakona. Osnovno polazište u Zakonu o privatizaciji privrede iz 1999. godine bilo je nesumnjivo da: a) treba obezbijediti detaljniju i potpuniju privatizacionu regulativu, b) uspostaviti “privatizacionu vlast” (instituciju) odgovornu za privatizaciju u Republici, odnosno obezbjediti pravni i institucionalni okvir za ubrzanje privatizacionog procesa. Krupnije novine u Zakonu odnosile su se na: a) jačanje uloge države u formulisanju politike privatizacije, te uslova i procedure procesa, b) osnivanje Savjeta za privatizaciju, c) uređenje privatizacije državnog kapitala, d) „uvođenje“ masovne vaučerske privatizacije, umjesto ranije propisane ograničene podjele privatizacionih kupona i e) promjena “položaja” fondova.



39


39

U skladu sa rješenjima iz Zakona predviđeno je da se privatizacija sprovodi u skladu sa planovima privatizacije. Tako, Vlada donosi godišnje planove privatizacije, a Savjet podnosi Vladi izvještaje o izvršenju planova. Planovima je trebalo da se definiše šta se sve privatizuje u određenim rokovima, sa grupisanjem preduzeća, kvotama akcija i opisom metoda za svako preduzeće obuhvaćeno privatizacijom. Drugo, propisima Vlade uređuje se procedura (način, postupak) prodaje preduzeća putem javne aukcije, javnog tendera i javne ponude - što je trebalo da obezbijedi, u određenoj mjeri transparentnost, kao i kontrolu same privatizacije od Agencije. Jednu od ključnih novina u Zakonu predstavljalo je formiranje Savjeta za privatizaciju kao “vlasti” odgovorne Vladi, koja upravlja, kontroliše i obezbjeđuje sprovođenje privatizacije u Republici, čime se nastojalo osigurati unificirano upravljanje privatizacionim procesom. Posmatrano u cjelini, privatizacioni mehanizam se na bazi ovog Zakona oslanjao na podjelu vaučera svim punoljetnim građanima i njhovoj zamjeni za akcije preduzeća. Na kraju, privatizacija prema ovom Zakonu podrazumjeva prenos vlasništva, sa društvenog prenesenog na privatizacione fondove kao tranzitorne institucije. Nakon što su se sveukupne društveno-ekonomske prilike, podjednako na unutrašnjem i spoljnjem planu konačno poboljšale, proces istinske privatizacije pokrenut je početkom drugog perioda što se, sa ove vremenske distance, može prepoznati kao “nova politika” u regulisanju procesa privatizacije u Crnoj Gori, sa naglaskom na brzu MVP i naglašeniju privatizaciju velikih preduzeća korišćenjem međunarodnih tendera. U procesu zagovaranja masovne privatizacije “podrazumjevalo” se:

1) da privatizaciju treba sprovoditi što je moguće brže, koristeći jednostavne, standardne metode.

2) da je prodaja preduzeća strateškim investitorima manje vjerovatna i najveći mogući dio državne imovine treba prenijeti besplatno građanima.

3) da država ne treba da daje subvencije, niti vrši prestrukturiranje preduzeća, to je posao za nove vlasnike i nov privatni novac.

Realizacijom projekta MVP (2002. godina) produkovane su nove okolnosti za ukupan privredni ambijent u Crnoj Gori, kao što su: disperzija vlasništva na veliki broj akcionara, razvoj tržišta kapitala i njegovo institucionalno zaokruživanje, pojava institucionalnih investitora u privatnoj svojini i dr. Posebno treba istaći vezu između programa masovne privatizacije i razvoja tržišta kapitala koja je direktna i pozitivna, a koja se ogleda u sljedećem:

uglavnom, zahvaljujući masovnoj privatizaciji razvilo se tržište na kome su novonastali akcionari i finansijski posrednici mogli kupovati i prodavati akcije;

efikasna tržišta pogoduju razvoju upravljačke funkcije u novoprivatizovanim preduzećima;

razvojem tržišta kapitala dešavaju se brojne promjene u strukturi kapitala i vlasništva, što je pogodovalo privlačenju stranih investitora;

preduzeća su se, konačno, zahvaljujući tržištu kapitala našla u prilici da izdaju nove emisije akcija i tako prikupe dodatni kapital za finansijsku ekspanziju i modernizaciju preduzeća.

Prva faza svojinske i upravljačke transformacije u Crnoj Gori završavala se tzv. korporatizacijom (pretvaranjem društvenih i javnih preduzeća u akcionarska društva) i

40





40

uspostavaljanjem inicijalne vlasničke strukture sa zaposlenima i fondovima, kao privremenim titularima. U aprilu mjesecu 2001. godine godine objavljen je početak implementacije crnogorskog programa vaučerske privatizacije, tj. besplatnog prenosa značajnog dijela (bivšeg) društvenog kapitala na građane u Crnoj Gori, čime se konačno prihvaća model privatizacije favoriziran još od 1992-3. godine od eminentnih zapadnih savjetnika (Saksa i dr.) u zemljama u tranziciji. Obuhvatnost, odnosno rezultati sprovođenja Programa MVP su su bili sledeći:

1) broj preduzeća obuhvaćen programom MVP bio je 221; 2) ukupno procjenjena vrijednost kapitala u preduzećima opredijeljenim za MVP je

iznosila 7.841.050.000 DEM; 3) za građane učesnike u MVP izdvojen je kapital preduzeća u iznosu od 2.184.402.000

DEM; 4) broj dodijeljenih vaučera bio je - 436.880 korisnika x 5000 poena; 5) građani su direktno uložili u preduzeća 787.425.771 DEM ili 33,4%, a u

privatizacione fondove je uloženo vaučer poena u protivvrijednosti od 1.562.437.995 DEM ili 66.16%, s tim da je kao neopredijeljeno preostalo 12.004.865 DEM ili 0,5%;

6) fondovi su svoje vaučere uložili u 101 preduzeće, sa 10% vlasničkim učešćem u 75 preduzeća i 10% i više u još devet preduzeća.

Pregled uloženih vaučera po pojedinim privatizacionim fondovima i ukupno daje se u narednoj tabeli.

Tabela 3.1. Pregled upotrebljenih vaučera za proces MVP

Broj vaučera Kupljeni kapital (DEM)

Kupljeni kapital / broj vaučera (Kol. 4) x 5000 Fondovi

2 3 4 = 3/2 5 = 4 x 5000 Atlas mont 199.498.000 198.141.330 0,99 4.966 Trend 181.854.000 408.174.979 2,24 11.223 Eurofond 254.146.500 405.383.958 1,56 7.822 Moneta 145.529.500 220.443.532 1,51 7.574 MIG 104.457.500 179.978.010 1,72 8.616 HLT fond 430.555.500 150.316.186 0.35 1.746 Ukupno fondovi 1.321.041.000 1.562.437.995 1,18 5.914 Građani direktno 634.523.000 787.425.771 1,24 6.205

Izvor: Stručno koordinaciono tijelo za MVP; Fond za razvoj RCG. Na kraju, može se zaključiti da je masovnom vaučerskom privatizacijom ostvarena inicijalno pravična raspodjela bogatstva najširoj populaciji. Drugo, ovakvim pristupom, uključujući i učešće privatizacionih fondova, stvorena je kritična masa privatnog kapitala u preduzećima (tzv. “creative distruction” društvenog i državnog kapitala), i ostvarena brza privatizacija, što je bio jedan od glavnih ciljeva MVP-a.

3.2. Proces denacionalizacije u u Crnoj Gori Državna svojina u zemljama Centralne i Istočne Evrope nastajala je dijelom putem nacionalizacije i po raznim drugim osnovama oduzimanja imovine (eksproprijacijom, konfiskacijom i sl.). U tom smislu, kada je u pitanju pravičnost zahtjevom da se ranijim vlasnicima, uključujući i crkvu, povrati oduzeta imovina odnosno da se obeštete (“to do justice”), insistira se ne toliko na individualnoj pravdi, već na odnosu prema privatnoj svojini



41


41

i njenoj zaštiti. Time se restitucija smatra kao prvi korak u priznavanju Ustavom zaštićene “svetosti” svojinskih prava. U praksi i zakonima pretežno se prihvata da potpuni povraćaj, odnosno obeštešenje nije moguće i da pravično rješenje treba tražiti u okviru šireg programa prave privatizacije, odnosno svojinskih reformi u zemlji. Iskustva pokazuju da se restitucija sprovedi u najvećoj mjeri u naturi, a izuzetno kompenzacijom (kod promjene namjene zemljišta ili nestanka nepokretnosti) i to na osnovu uredne dokumentacije što je bilo moguće jer država nije otuđivala nacionalizovanu imovinu. Pored toga, u principu, denacionalizacija u većini od ovih zemalja visoko se politički favorizuje, ali je praktično sprovođenje bilo opterećeno praktičnim teškoćama (dobra nestala, funkcionišu u promijenjenom obliku, veliki finansijski teret obeštećenja, usporavanje procesa privatizacije i sl.). Do zahtjeva za denacionalizacijom, povraćajem privatnim vlasnicima i njihovim naslednicima prinudno oduzete imovine u SFR Jugoslaviji i njenim republikama, došlo je napuštanjem monopola društvene svojine. Tako, prve mjere vraćanja poljoprivrednog zemljišta Srbija preduzima 1991-1992. godine Zakonom o načinu i uslovima priznavanja prava i vraćanju zemljišta, koje je prešlo u društvenu svojinu po osnovu poljoprivrednog zemljišnog fonda i konfiskacijom zbog neizvršenja obaveza iz obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvoda. U Crnoj Gori, na obuhvatniji način se vrši denacionalizacija fizičkim povraćanjem nekretnina Zakonom o vraćanju ranijim vlasnicima poljoprivrednog zemljišta iz društvene svojine (“Službeni list RCG” br.14/92). U definisanju pravnog okvira vraćanja oduzete imovine ranijim vlasnicima i Crna Gora se suočila, kao i zemlje nasljednice bivše Jugoslavije, sa brojnim promjenama (svojinskim i dr.) i složenim problemom uspostavljanja pređašnjeg stanja ili utvrđivanje pravične naknade. Dodatni problem pojavio se “otvaranjem” procesa privatizacije (često ubrzane) i potrebom da se programi privatizacije vlade odrede prema denacionalizaciji, odnosno restituciji i zahtjevom bivših vlasnika da se ne prodaje ono što treba vratiti. Zakon o svojinskoj i upravljačkoj transformaciji iz 1992 god., kao ni Zakoni o privatizaciji iz 1996. i 1999. godine, ne pominju denacionalizaciju, niti sadrže odredbe (kao npr. Slovenija, Makedonija, Hrvatska) o evidentiranju i zaštiti u toku privatizacije prava bivših vlasnika. Crna Gora je, u očekivanju zakona o denacionalizaciji pokušala da spriječi promet imovine, koja je postala društvena po osnovu propisa o konfiskaciji, nacionalizaciji i sl., a nalazi se u posjedu pravnih i fizičkih lica, donošenjem Zakona o privremenoj zabrani raspolaganja i prometu bivšom društvenom imovinom (“Službeni list RCG” br. 55/00). Međutim, Ustavni sud Crne Gore (Odlukom U-br.93/2000) utvrdio je da Zakon nije u saglasnosti sa Ustavom Republike Crne Gore, jer se prava svojine ograničavaju u svojinskom ovlašćenju raspolaganja. Poslije dužih priprema Crna Gora je donijela svoj (prvi) zakon o denacionalizaciji pod nazivom: “Zakon o pravednoj restituciji” (“Službeni list RCG2 br. 34/02), koji je stupio na snagu 16. jula 2002. godine. Međutim, Ustavni sud je našao da je i ovaj Zakon u bitnim djelovima neustavan. Zakon se efektivno počeo primjenjivati od formiranja opštinskih komisija za povraćaj oduzete imovine i obeštećenje, a Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona (“Službeni list CG” br. 49/07), koji je stupio na snagu 18. avgusta 2007. godine, izvršene su odgovarajuće intervencije i predviđena ograničenja, te definitivno zaokružen Crnogorski model denacionalizacije.

42





42

Za razliku od zemalja koje izričito daju prednost povraćaju (naturalnoj restituciji), kao Češka, Njemačka, Slovenija, a ako to nije moguće bivši vlasnici se obeštećuju u novcu i obaveznicama, naš Zakon određuje kada se ima pravo na povraćaj u naturi, i kada nema, i kad ga sleduje naknada u vidu obeštećenja. Zakon predviđa da, bivši vlasnik koji nema pravo na povraćaj oduzetih imovinskih prava, u skladu sa ovim zakonom može ostvariti pravo na obeštećenje: a) novčanim sredstvima koja se plaćuju iz Fonda za obeštećenje podnosiocima zahtjeva, proporcionalno iznosima zahtjeva u odnosu na ukupna potraživanja prema Fondu za obeštećenje, ili b) (beskamatnim) obveznicama. Poslije nešto preko dvije godine rada, Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona iz 2007. godine, Crna Gora je podijeljena na tri regiona i postupke po (započetim) predmetima bivših vlasnika nastavile su tri komisije za povraćaj i obeštećenje, sa sjedištima u Podgorici, Baru i Bijelom Polju, koje imenuje ministar finansija. Prema raspoloživim podacima do donošenja Zakona o izmjenama i dopunama Zakona 2007. godine, kada je rok od 18 mjeseci istekao za sve opštine izuzev Žabljaka:

a) Od bivših vlasnika podnešeno je 10.242 zahtjeva za povraćaj ili obeštećenje. b) Po podnešenim zahtjevima opštinske komisije su donijele do tada ukupno 566 rješenja

od čega 489 za obeštećenje i 77 za povraćaj imovine. c) Ukupna vrijednost obeštećenja po osnovu konačnih rješenja (489) iznosi

99.403.812,45 Eura. d) Od ukupno 77 rješenja za povraćaj 52 su iz sjevernih opština, a 25 sa Primorja (Tivat,

Kotor, Ulcinj i Bar). e) Najveći broj rješenja je donijet u 2006. i početkom 2007. godine, dok je u 2005, prvoj

godini angažovanja, komisija na sprovođenju Zakona, krajem novembra donijeto svega 4 konačna rješenja.

f) Prema podacima Fonda za obeštećenje, zaključno sa stanjem na dan 30.01.2009. godine nadležne komisije su donijele: 1) konačnih rješenja o povraćaju šumskog i građevinskog zemljišta ukupne površine 2.021.025 ha; 2) rješenja o obeštećenju bivših vlasnika i njihovih nasljednika u iznosu od 168.223.669,30€.

g) Nacrtom Zakona o budžetu Crne Gore za 2009. godinu, Fondu za obeštećenje namjenjena su sredstva u iznosu od 8.000.000 €.

3.3. “Fondovska privatizacija” Nakon realizacije projekta MVP, privatizacija u Crnoj Gori se uglavnom realizovala primjenom metoda prodaje akcija i imovine putem javnog tendera, javne aukcije ili prodajom akcija na berzi, a u skladu sa godišnjim Planovima privatizacije, čime je značajno poboljšan nivo transparentnosti čitaog procesa. Tržište kapitala u Crnoj Gori početnoj fazi karakterisala je velika disperzija vlasništva, jer su tokom masovne vaučerske privatizacije vlasnici akcija postali punoljetni građani i šest privatizacionih fondova. Međutim, praksa u zemljama koje su sprovele masovnu vaučersku privatizaciju, a nakon početnog uzleta i u Crnoj Gori, je pokazala da ovako uspostavljena široka vlasnička osnova nije dovoljna da se uspostavi efikasno korporativno upravljanje, niti da se u potpunosti osigura potrebna podrška za restruktuiranje privatizovanih kompanija. Privatizacioni fondovi, mada zamišljeni kao “kičma” masovne vaučerske privatizacije, sa posebno naglašenom ulogom u postvaučerskom periodu, nisu do kraja opravdali očekivanu



43


43

ulogu. Svoj status i poslovanje formalno su usaglasili sa Zakonom o investicionim fondovima, bolje reći u suštinu “preimenovali” u investicione fondove, sa “pogodnostima” kao što su kupovina nepokretnosti i mogućnost plasmana u inostranstvo. Međutim, i pored toga fondovi nijesu odgovorili svojim “postprivatizacionim funkcijama”, što se, prije svega odnosi na zaštitu prava svojih akcionara u upravljanju i rukovođenju preduzećima, doprinosu razvoju tržišta akcija i drugo. Nosioci procesa privatizacije u Crnoj Gori su, u skladu sa zakonskom regulativom, Vlada, Savjet za privatizaciju, državni fondovi i Agencija Crne Gore za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja, sa različitim “ulogama”. Usko povezano sa takvim određenjem, privatizacija se sprovodila u skladu sa godišnjim planovima privatizacije koje donosi Vlada na predlog Savjeta za privatizaciju. Savjet je obrazovan od strane Vlade radi upravljanja, kontrole i obezbjeđenja sprovođenja privatizacije u Crnoj Gori. Kontrolu načina i postupka promjene vlasništva kapitala prodajom akcija obavlja Agencija Crne Gore za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja, koja ujedno vrši i stručno-konsultativne poslove za potrebe Savjeta. U cilju praćenja i kontrole postupka privatizacije Zakonom o privatizaciji privrede definisano je da Skupština Crne Gore obrazuje Komisiju za praćenje i kontrolu privatizacije. Vlasnička struktura transformisanog kapitala prikazana je u sljedećoj tabeli:

Tabela 3.2. Obim i vlasnička struktra kapitala Vlasnik Iznos kapitala € %

Fond za razvoj RCG 940.503.571, 70 21, 26 Republički fond PIO 501.496.219, 20 11, 33 Zavod za zapošljavanje RCG 167.853.561, 00 3, 79 Radnici 699.066.426, 80 15, 80 Država 1.781.121.013, 00 40, 26 Banke 44.933.742, 09 1, 01 Ostali 289.009.516, 00 6, 53 Ukupno 4.423.984.048, 00 100

Izvor: Fond za razvoj RCG; Agencija za prestrukturiranje i strana ulaganja Od ukupnog kapitala u privredi Crne Gore koji je transformisan, Fondu za razvoj je prenijeto oko 21%, Republičkom fondu PIO oko 11%, Zavodu za zapošljavanje CG oko 3,79 %, radnicima 15,80%, državi oko 40%, banke učestvuju sa 1,01% i ostali akcionari sa 6,53%. Ukupno je u toj fazi procesa tranzicije transformisano 390 preduzeća čija je procijenjena vrijednost iznosila 4.423.984.048,00 €. Dinamika procesa transformacije iskazana brojem preduzeća prikazana je na grafikonu 3.1.

44





44

Grafikon 3.1. Dinamika transformacije preduzeća iz portfelja tri fonda24

0

20

40

60

80

100

120

140

1994 iranije

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Br. Preduzeća

Najveće učešće u preduzećima prodatim po modelu kontrolnog paketa imaju akcionarska društva iz oblasti trgovine (40%), dok manje učešće pripada preduzećima iz oblasti prerađivačke industrije (25%), saobraćaja (14%), građevinarstva (7%), poljoprivrede i ugostiteljstva (po 3%) i ostalo (8%). Struktura prodatih preduzeća prema vrsti djelatnosti prikazana je na grafikonu 3.2.

Grafikon 3.2. Struktura prodatih preduzeća prema vrsti djelatnosti (kontrolni paket)

Realizaciju prodaje akcija po sistemu kontrolnog paketa, koju su sinhronizovano provodili Fond za razvoj RCG, Republički fond PIO i Zavod za zapošljavanje Crne Gore, pratili su brojni problemi, kao npr.: nerealno prikazivanje finansijskog i materijalnog stanja imovine preduzeća, prikrivanje obaveza i nerasčišćeni imovinsko-pravni odnosi i sl., koji su se otkrivali tek nakon privatizacije preduzeća. I pored izričitog insistiranja i permanentnog nastojanja da se finansijsko i materijalno stanje imovine preduzeća prikazuje precizno i istinito, određeni broj preduzeća, koja su javnim konkursima ponuđena za prodaju kontrolnog paketa, su iskazivali nerealne rezultate

24 Nijesu obuhvaćena preduzeća transformisana po posebnom programu u kojima se kao vlasnici akcija javljaju država i zaposleni: "Luka Bar", "Telekom", "Elektroprivreda", "Rudnik uglja" Pljevlja, "Pobjeda", "Lutrija Crne Gore", itd.



45


45

poslovanja. U mnogim preduzećima su bile prisutne dubioze i nerasčišćeni imovinsko-pravni odnosi prilikom procjene vrijednosti preduzeća, koje su dolazile do izražaja tek prilikom privatizacije preduzeća. Od ukupno zaključenih ugovora po modelu prodaje akcija na odloženo plaćanje raskinuto je 29 Ugovora, ili 26,12% od ukupnog broja prodatih preduzeća po navedenom modelu. Prodajna vrijednost kapitala u ovim preduzećima iznosila je 8.353.380,40 €, dok je nominalna vrijednost akcija iz ugovora iznosila 14.468.957,68 €. Raskidom Ugovora predviđeno je formiranje Komisije koju su činili predstavnici prodavca, kupca i preduzeća sa zadatkom utvrđivanja finansijskog stanja u preduzeću u cilju zaštite kapitala preduzeća, odnosno radi pokretanja postupka za nadoknadu štete od kupca ako se to pokazalo da ima osnova. Preduzeća u kojima je raskunut ugovor su kasnije privatizovana u skladu sa godišnjim planovima privatizacije ili kroz postupak stečaja koji je bio u nadležnosti Privrednog suda. Tenderska procedura predstavlja metod privatizacije nalaženjem strateškog partnera koji treba da kupi ponuđene akcije i kapitalizuje kompaniju. Tenderska procedura se sastoji iz niza uređenih postupaka. U suštini to je javno prikupljanje ponuda potencijalnih kupaca u skladu sa unaprijed utvrđenim pravilima i uslovima. Dinamika privatizacije putem javnog tendera prikazana je na sljedećem grafikonu.

Grafikon 3.3. Dinamika privatizacije putem javnog tendera (prodajna vrijednost svih akcija iz Ugovora – prodavci fondovi i država)

0

40,000,000

80,000,000

120,000,000

160,000,000

200,000,000

672,537 65,957,904 11,149,943 1,999 187,756,495 26,531,522 25,603,252

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Finansijski efekti prodaje akcija putem javnog tendera (ukupna prodajna vrijednost iz Ugovora) prikazani su na grafikonu 3.3. Ukupna prodajna vrijednost akcija prodatih putem tendera iznosi 317.673.651,00 €. Ujedno, ugovorima o prodaji akcija putem javnog tendera definisane su i investicione obaveze u ukupnom iznosu od 557.730.641,70 €. Prodaja imovine putem javnog tendera bila je dominantna za preduzeća iz oblasti hotelsko-turističke djelatnosti. Ukupna prodajna vrijednost iz Ugovora o prodaji imovine putem tendera iznosi 41,5 mil.€, što je prikazano na grafikonu 3.4. po godinama, dok ukupno planirane investicije u iznose 77.155.620,00 €.

46





46

Grafikon 3.4. Tenderska prodaja imovine po godinama

0.00

2,000,000.00

4,000,000.00

6,000,000.00

8,000,000.00

10,000,000.00

12,000,000.00

14,000,000.00

2,600,000.00 12,225,000.0 11,149,943.0 12,020,000.0 3,500,000.00

2002 2003 2003 2004 2006

Ukupna prodajna vrijednost imovine prodate u postupku stečaja (2000-2007) iznosi 82.414.590,00 €. Ukupna vrijednost planiranih investicija koje se odnose na imovinu prodatu u postupku stečaja iznosi 283.796.000, 00 €. U preduzećima čije se akcije nude na prodaju, Fond za razvoj RCG, Republički fond PIO, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Ministarstvo finansija, kao prodavci akcija, su vodili politiku periodičnog selektivnog snižavanja prodajnih cijena akcija. Dinamika berzanske prodaje akcija u periodu 2001-2007. godina prikazana je na grafikonu 3.5.

Grafikon 3.5. Berzanska prodaja akcija po godinama (fondovi, Zavod i Ministarstvo finansija)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0,001.000.000,002.000.000,003.000.000,004.000.000,005.000.000,006.000.000,007.000.000,008.000.000,009.000.000,00

10.000.000,00

163.451,8767.682,24.404.7765.890.0089.744.7458.021.0649.729.752

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Prodaja paketa akcija iz portfelja fondova - ukupni rezultati privatizacije. Od ukupnog broja preduzeća (iz portfelja fondova i Zavoda) čije su akcije prodate, njihova struktura prema modelima prodaje je sledeća:

a) Akcije šesnaest preduzeća su prodate putem tendera, prodajne vrijednosti u iznosu 132,2 mil. €;



47


47

b) Akcije sedam preduzeća su prodate prema modelu tzv. idealnog dijela (35%), prodajne vrijednosti 6,8 mil. €;

c) Kontrolni paket akcija (51% i više iz portfelja fondova i Zavoda) je prodat u 111 preduzeća, prodajne vrijednosti 60,4 mil. €;

d) Akcije sedam preduzeća su prodate na aukciji, prodajne vrijednosti 0,89 mil. €; e) Prodaja udjela u 5 preduzeća, prodajne vrijednosti 0,29 mil. €; f) Berzanska prodaja25, prodajne vrijednosti 32,3 mil. €; g) Ostali modeli – akcije u 14 preduzeća, prodajne vrijednosti 6,3 mil. €.

Raskinuti ugovori po pojedinim modelima privatizacije. Ukupna prodajna vrijednost raskinutih Ugovora po modelu kontrolnog paketa iznosi 8,3 mil.€, što čini učešće od 13,74% u ukupnoj vrijednosti zaključenih Ugovora po modelu prodaje kontrolnog paket akcija, odnosno učešće od 35,77% u ukupnoj vrijednosti raskinutih ugovora. Ukupna prodajna vrijednost raskinutih Ugovora po modelu idealnog dijela iznosi 6,3 mil.€, što čini učešće od 92,64% u ukupnoj vrijednosti zaključenih Ugovora po modelu prodaje idealnog dijela, odnosno učešće od 27,15% u ukupnoj vrijednosti raskinutih Ugovora. Ukupna prodajna vrijednost raskinutih Ugovora po modelu tenderske prodaje akcija iznosi 2,5 mil.€, što čini učešće od 1,89% u ukupnoj vrijednosti zaključenih tenderskih Ugovora, odnosno učešće od 10,77% u ukupnoj vrijednosti raskinutih Ugovora po svim modelima. Pregled ukupno ostvarenih prihoda od privatizacije i ugovorenih investicionih ulaganja daje se u narednim tabelema.

Tabela 3.3. Pregled ukupno ugovorenih investicionih ulaganja i prihoda od prodaje u periodu 1995. – 2007. g.

Godina Prihodi od prodaje Ugovorene investicije 1995-1999 86.139.027,35 7.669.378,21 2000 1.879.672,71 - 2001 9.217.214,93 17.854.312,50 2002 73.604.310,54 62.798.421,38 2003 26.615.996,59 36.224.518.12 2004 28.299.413,88 79.402.530,60 2005 243.071.098,41 221.534.000,00 2006 79.747.247,16 292.599.942,70 2007 60.956.279,51 214.710.564,09 Ukupno 1995 – 2007. g. 609.530.279,08 932.793.667,63

Tabela 3.4. Ukupni efekti privatizacije iskazani ugovorenim investicijama

P E R I O D - G O D I N A POKAZATELJ 1995-2000 2001 2002 2003

Ukupno 1995-2007.

Ugovorene investicije 7.669.378,21 17.854.312,50 62.798.421,38 36.224.518,12

P E R I O D - G O D I N A POKAZATELJ 2004 2005 2006 2007 Ugovorene investicije 79.402.530,60 221.534.000,00 292.599.942,70 214.710.564,09

932.793.667,63

25 Broj preduzeća nije naveden zbog specifičnosti privatizacije za jedan broj preduzeća koja su privatizovana primjenom više modela.

48





48

Tabela 3.5. Ukupni efekti privatizacije iskazani prihodima od prodaje P e r i o d – g o d i n a

Model privatizacije

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Ukupno 2001-2007. g

Tenderska prodaja

5.52

9.81

4, 2

5

70.7

56.4

59,4

0

19.2

54.9

43,0

7

21.4

32.3

67,0

0

225.

040.

569,

00

67.3

62.0

36,5

2

25.6

03.2

52,0

0

434.979.441,24

Aukcijska prodaja

3.68

7.40

0,68

2.08

0.22

2,18

2.95

3.61

0,00

1.10

5.06

3,00

8.28

5.78

4,00

4.13

9.65

9,45

2.59

9.03

9,00

24.850.778,31

Berzanska prodaja

-

767.

628,

96

4.40

7.44

3,52

5.76

2.00

1,88

9.74

4.74

5,41

8.02

1.06

4,69

9.72

9.75

2,55

38.432.637,01

Privatizacja kroz stečaj

- - - - -

23.0

24.2

35,9

6

23.024.235,96

Ukupno

9.21

7.21

4,93

73.6

04.3

10,5

4

26.6

15.9

96,5

9

28.2

99.4

31,8

8

243.

071.

098,

41

79.7

47.2

47,1

626

60.9

56.2

79,5

1

609.530.279,0827

3.4. Investiciona aktivnost Fonda za razvoj Investiciona aktivnost Fonda za razvoj do 2003. godine. Od osnivanja do 2003. godine, Fond za razvoj RCG je kreditirao 329 investicionih projekata ukupne predračunske vrijednosti 39,7miliona € pri čemu je učešće Fonda za razvoj RCG 9,44 miliona €. Realizacijom ovih investicionih programa stvorena je pretpostavka za zapošljavanje oko 5500 radnika. Broj kredita plasiranih fizičkim licima iznosi 131 dok je ostatak od 198 projekata usmjeren za kreditiranje pravnih lica. Investiciona aktivost Fonda od 2003. do 2008. godine. Od 2003. godine do oktobra mjeseca 2008. godine Upravni odbor Fonda za razvoj je donio odluke o finansiranju 424 investiciona 26 U ovaj iznos je uključena i stavka prodaja udjela u doo u iznosu od 224.486,50 €. 27 Zbog neujednačenosti primijenjenih modela privatizacije u tabeli smo iskazali prihode pojedinačno od 2001. godine po pojedinim modelima, s tim da smo u iznos „ukupno” uključili i prihode ostvarene od privatizacije za period od 1995. godine do 2000. godine



49


49

projekta malih i srednjih preduzeća. Predračunska vrijednost odobrenih projekata iznosi 210,9 mil €, dok je učešće Fonda u realizaciji istih 37,47 mil. €. U istom periodu Fond je učestvovao u finansiranju infrastrukturnih i ekoloških projekata lokalnih uprava, privatnih i javnih preduzeća i strateških infrastrukturnih projekata sa 26,2 mil. €. Detaljnija analiza pojedinih realizovanih projekata data je u godišnjoj analizi investicione aktivnosti. Struktura odobrenih kredita po pojedinim djelatnostima prikazana je na grafikonu 3.6.

Grafikon 3.6. Struktura odobrenih kredita 2003. – 2008. godina po djelatnostima

Struktura odobrenih kredita po opštinama daje se u narednoj tebali:

Tabela 3.6. Broj odobrenih kredita po opštinama Opština Broj kredita Podgorica 87 Nikšić 115 Pljevlja 48 Cetinje 17 Bijelo Polje 36 Ulcinj 6 Budva 15 Danilovgrad 11 Tivat 5 Bar 9 Berane 11 Mojkovac 10 Rožaje 18 Žabljak 7 Kolašin 1 Kotor 7 Herceg Novi 8 Plav 4 Andrijevica 2 Šavnik 3 Plužine 4 Ukupno 424

50





50

3.5. Zaključna razmatranja Posmatrano u cjelini može se zaključiti sljedeće:

1. Privatizacija je, generalno uzevši imala pozitivan uticaj na generisanje nove privredne strukture, privrednog rasta Republike u cjelini i generalno su se kvalitetnije efektuirali raspoloživi privredni resursi. Ujedno, privatizacija je uslovila promjenu cjeline makroekonomskog ambijenta, diverzifikaciju vlasništva, pojavu društava kapitala i novih vlasnika, institucionalnih investitora.

2. Na mikro nivou, težište je sa velikih bivših društvenih sistema prebačeno na mala

i srednja preduzeća (vidjeti posebnu svesku), što je u krajnjem imalo za rezultat povećanje konkurentske sposobnosti crnogorske privrede u cjelini, uključujući i pozitivne efekte vezano za regionalni razvoj.

3. Takođe, treba istaći da se u procesu privatizacije pojavljuju brojni akteri sa različitim,

nerijetko suprostavljenim interesima, ambicijama, namjerama, očekivanjima, tako da je ovaj proces, i pored toga što je socijalni aspekt privatizacije bio dominatno naglašen, ponekad bio praćen obustavama rada i sl., što je bilo neizbježno. To je bilo očekivano i logično, jer se pored klasičnog odnosa kupca i prodavca ne mogu zanemariti specifične pozicije i zahtjevi drugih zainteresovanih (zaposleni, menadžment, sindikati, konkurencija, lokalna samouprava). Ne sporeći opravdanost tih zahtjeva, činjenica je da se u stavovima zaposlenih i sindikata ostalo zadugo puno premisa samoupravljačke logike i pristupa, zahtjeva izvan njihove zakonske pozicije, ovlašćenja, kao i konfliktnosti ciljeva i interesa radnika kao zaposlenih i radnika kao akcionara. S druge strane, novom vlasniku je obično odmah na startu ispostavljan zahtjev da vrati dugove, isplati plate, pokrene proizvodni proces, revitalizuje firmu i sl. U praksi to su bili najčešće izvori nesporazuma i konfrontacija.

4. Nerealnim su se pokazala očekivanja da se privatizacijom svi nagomilani

problemi mogu da budu riješeni u relativno kratkom roku. Tako je, nakon okončanja procesa privatizacije, određeni broj kupaca akcija pokrenuo sporove protiv prodavaca (fondova i Zavoda) pred nadležnim sudovima. Sporovi proistekli iz procesa privatizacije odnose se na slučajeve raskida ugovora, neispunjenja ugovornih obaveza, utvrđenja imovine itd. Sporost i dugotrajnost sudskih postupaka imale za posljedicu da se i danas vode sporovi po pitanjima tretiranja obaveza u jednom broju preduzeća po osnovu ugovora o kupoprodaji akcija i sl..

5. Fond za razvoj kao jedna od nosećih institucija tokom čitavom procesa

privatizacije, prihode stečene po osnovu privatizacije kapitala koje je imao u svom portfelju, koristio je za svoju veoma dinamičku finansijsku aktivnost. Investiciona aktivnost Fonda je bila fokusirana na dva nivoa: prestrukturiranje preduzeća na makro nivou i podsticaj uravnoteženijem regionalnom razvoju (Sjever Republike). Trenutno se ta aktivnost odvija u dva pravca: investicioni krediti malim i srednjim preduzećima i investicije u projekte ekološkog i infrastrukturnog karaktera. Pored prethodno navedenog, Fond je učestvovao u realizaciji značajnih infrastrukturnih projekata Crne Gore.



51


51

6. Upotreba sredstava od prodaje akcija i imovine Zavoda za zapošljavanje Crne Gore precizno je određena članom 45. Zakona o svojinskoj i upravljačkoj transformaciji kojim je definisano da Zavod ova sredstva koristi za podsticanje otvaranja novih radnih mjesta, finansiranje prekvalifikacije i rješavanje problema privremene nezaposlenosti. Poštujući navedenu odredbu, Zavod za zapošljavanje je usmjerio sredstva od prodaje akcija i imovine za program aktivne politike zapošljavanja.

7. Bez obizira na generalno pozitivan odnos prema “pravoj” privatizaciji potrebno

je ukazati i na neke sistemske nedorečenosti koje su pratile i objektivno umanjile krajnji učinak privatizacije, a koje su u značajnoj mjeri naslijeđene iz prethodnog sistema i, objektivno, nisu mogle biti otklonjene u kratkom roku. To se prije svega odnosi na nerasčišćene imovinsko pravne odnose, zatim odsustvo i zakašnjelo donošenje zakona o denacionalizaciji, dugo prisutan mix društvene i privatne svojine, nepotpuna i gotovo neupotrebljiva svojinska evidencija nepokretnosti (katastar), ne postojanje zakonika o svojini, što se svodi na zaključak da nije kompletiran odgovarajući ambijent za zaštitu privatnog vlasništva. S druge starne, ubrzano stvaranje novog pravnog sistema i tržišnih institucija u Crnoj Gori njihovim kopiranjem Zapada, ali uz relikte naslijeđenih svojinskih odnosa i zakona, te očekivanje da će osnovane institucije odmah raditi kao u Zapadnim zemljama, nije se ostvarilo, niti je to bilo moguće na kratak rok. Slično kao i u drugim zemljama Centralne i Istočne Evrope, institucije su se u velikoj mjeri ponašale zavisno od normi i obrazaca (“patterns”) opšteg društvenog ponašanja, a malo prema formalnoj regulativi i ugovorima. Takođe, zaključak je da se nije potvrdila teza da je da je Washingtonski sporazum “velika terapija” za sve probleme i da su stabilizacija, deregulacija i privatizacija, same po sebi dovoljne za brzu i uspješnu tranziciju socijalističke u ekonomiju tržišnog tipa.

8. Posmatrano u cjelini, a to nalazi ove sveske nedvosmisleno potvrđuju,

privatizacija je bila iznuđen potez, s tim što se u Crnoj Gori, u odnosu na druge zemlje u tranziciji, skoro tokom čitavog dvodecenijskog perioda odvijala u izuzetno nenaklonjenom ambijentu (sankcije, ratovi, politička previranja, nužnost zaokruživanja državnog statusa CG i sl.).

9. Na kraju, privatizacija je, posmatrana kao centralna os u procesu tranzicije,

prije svega obimom i radikalnim promjenama pravnog i ekonomskog sistema, odnosno “urušavanjem” sistema zasnovanog na društvenoj svojini i samoupravljanju, doprinijela tranziciji Crne Gore u društvo tržišne ekonomije, mada je taj proces zbog ukupnog, jako nepovoljnog ambijentalnog okvira trajao duže u odnosu na druge zemlje u tranziciji koje nisu imale sličnih problema.

52


EFEKTI PRIVATIZACIJEU CRNOJ GORI



52

4. EFEKTI PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI Predmet istraživanja U ovoj studiji analizirano je prestrukturiranje crnogorskih firmi u post-privatizacionom periodu, pri čemu je korišten model primjenjen prilikom istraživanja prestrukturiranja slovenačkih kompanija. Prema ovom modelu proces prestrukturiranja firmi u tranziciji posmatran je sa dva aspekta: defanzivno prestrukturiranje (orijentisano na troškove) i strateško (fokusirano na prihode). Dok se prvo – defanzivno prestrukturiranje – bavi otklanjanjem gubitaka, drugo uključuje investiranje sa ciljem razvoja glavnih sposobnosti firme kako bi se dostigle komparativne prednosti. Proučavanje defanzivnog prestrukturiranja može dati odgovor na pitanje koliko brzo firme mogu da prilagode broj zaposlenih u odnosu na promjene u platama i prodaji. Drugi dio, strateško prestrukturiranje, u mnogome zavisi od investiranja firmi u zgrade, opremu i druga materijalna ulaganja, kao i u istraživanje i razvoj, marketing, menadžment, ljudske resurse sa druge strane. Sadržaj sveske Sveska je sastavljena iz pet djelova. Nakon uvodnog dijela, slijedi druga sekcija u kojoj je predstavljena metodologija istraživanja. U ovom dijelu je detaljno opisan tok istraživanja i način formiranja uzorka. U trećoj sekciji je primjenom spomenutog modela analiziran sistem korporativnog upravljanja u Crnoj Gori. Sekcija započinje sa teorijskim pregledom u kojem je definisan pojam korporativnog upravljanja i prikazani empirijski dokazi o sistemu korporativnog upravljanja u razvijenim i državama u razvoju. Slijedi pregled pravnih okvira koji su pratili proces privatizacije u Crnoj Gori i analiza vlasničke strukture kao i njenih promjena u crnogorskim preduzećima u periodu od 1998. do 2007. godine. Prema karakteru vlasništva je analizirana i kontrola, odnosno upravljanje u crnogorskim preduzećima. Ova analiza obuhvata istraživanje o karakteristikama i zamjenama članova i predsjednika borda direktora. Na kraju ove sekcije su podaci o vlasništvu i kontroli bili povezani sa podacima o poslovanju preduzeća, što je omogućilo, da se provjeri efikasnost djelovanja sistema korporativnog upravljanja. Četvrta sekcija se fokusira na proces prestruktuiranja. Slično kao i sa trećom sekcijom i ova započinje sa pregledom literature i empirijskih dokaza iz razvijenih i zemalja u razvoju. Sekcija se nastavlja analizom procesa defanzivnog prestrukturiranja koji se temelji na sekundarnim podacima o kretanju broja zaposlenih. Slijedi analiza procesa strateškog prestrukturiranja u kojem su analizirani primarni podaci o investicijama u fiksni i meki kapital. U zadnjem, petom dijelu separata su predstavljeni zaključni nalazi, koje ne predstavljaju samo komentare rezultata, nego su oblikovani uzimajući u obzir šira privredna kretanja u Crnoj Gori i svijetu.



53


53

Metodologija istraživanja Empirijska analiza efekata privatizacije se zasniva na upitnicima koji su dopunjeni sekundarnim podacima dobijenim od Centralne banke i Centralne depozitarne agencije. Sub-populacija firmi se sastoji od dvjesta dvadeset pet firmi za koje se planirala masovna vaučerska privatizacija (MVP) 2000. godine. Da bi se procijenili efekti privatizacije na proces prestrukturiranja i poslovanja, uporedili smo firme iz MVP sa 60 novih firmi, izabranih među firmama koje nisu na spisku za masovnu vaučersku privatizaciju, a koje su plaćale zdravstveno osiguranje za svoje zaposlene tokom 2008. godine. Pošto smo izdvojili firme koje su imale manje od dvadeset zaposlenih, kao i one koje su poslovale u sektoru finansijskih usluga, vlade, obrazovanja, socijalnog osiguranja i zdravstva, kao i ostalih društvenih i ličnih usluga (sektori I, K, L, M, N), došli smo do broja od 357 novih firmi. Među njima smo (na osnovu naizmjeničnog uzorka, uzimajući u obzir industrijsku raspodjelu) izabrali 60 novih firmi. Između juna i septembra 2008. godine, obavili smo intervjue u 120 izabranih firmi. Kompanije organizovane kao AD iz našeg uzorka su zapošljavale 24.234 radnika u 2007. godini, što je 24,5% ukupnog broja zaposlenih u privredi, isključujući pet sektora (finansijske usluge, vlada, obrazovanje, socijalno i zdravstveno osiguranje i lične usluge)). Podijelili smo kompanije dalje u dvije grupe: kompanije koje su sakupljene oko KAP-a28 (KAP klaster) i ostale kompanije organizovane kao DOO. Pregled uzorka daje se u tabeli 4.1.

Tabela 4.1: Opis veličine uzorka

Subjekti Broj zaposlenih U % u ukupnoj privredi

U % u ukupnoj privredi bez pet

sektora AD kompanije 24.234 15,49 23,49 KAP klaster 11.776 7,53 11,42 Ostale AD kompanije 12.458 7,97 12,08 DOO kompanije 4.752 3,04 4,61

Pomognute od strane Fonda za razvoj 1.121 0,72 1,09

Ostale DOO kompanije 3.631 2,32 3,52 Ukupna privreda 156.408 100 Ukupna privreda bez pet sektora* 103.158 65,95

Izvor: Sopstvene kalkulacije. * Pet isključenih sektora: finansijske usluge, vlada, obrazovanje, zdravstveno i socijalno osiguranje i ostale društvene i lične usluge.

Takođe smo kompanije iz uzorka podijelili prema oblasti industrije, što je prilazano u tabeli 4.2.

Tabela 4.2: Raspodjela kompanija prema grani djelatnosti

UZORAK UKUPNA PRIVREDA Bez pet sektora Grana

/Djelatnost Broj Procenat

(svi) Procenat

(AD) Procenat (DOO) Broj Procenat

Poljoprivreda 3 2,8% 3,3% 2,2% 356 1,8% Rudarstvo 2 1,9% 3,3% 0,0% 61 0,3% Proizvodnja 38 35,5% 39,3% 30,4% 2312 12,%

28 KAP klaster se sastoji od sljedećih firmi: KAP, Luka Bar, JP EPCG, Željeznice, Rudnik Boksita i Rudnik uglja

54





54

Elektroprivreda 1 0,9% 1,6% 0,0% 38 0,2% Građevinarstvo 5 4,7% 4,9% 4,3% 1161 6,0% Trgovina 25 23,4% 13,1% 37,0% 9779 50,7% Hoteli i restorani 14 13,1% 19,7% 4,3% 1697 8,8% Transport 16 15,0% 13,1% 17,4% 1540 8,0% Nekretnine 2 1,9% 1,6% 4,3% 2293 11,9% Ostalo 1 0,9% 3,3% 0,0% 59 0,3% Ukupno 107 100% 100% 100% 19296 100%

Izvor: Statistički godišnjak 2007 i sopstvene kalkulacije.

4.1. Korporativno upravljanje u Crnoj Gori

4.1.1. Vlasnička struktura Vlasnička struktura u akcionarskim društvima: Proces privatizacije u Crnoj Gori nije sve do 2000. g. rezultirao značajnijim promjenama u vlasničkoj strukturi. Deset godina nakon što je proces privatizacije počeo, glavni vlasnici bili su državni fondovi i zaposleni. Tri državna fonda (Fond za razvoj, Penzijski fond i Zavod za zapošljavanje) imala su u prosjeku 55% vlasništva u crnogorskim kompanijama 2000. godine. Neposredno vlasništvo države je bilo na niskom nivou, u visini od 4,4%. Zaposleni koji su primili vlasničke udjele besplatno, ili po nižoj cijeni, u prosjeku su kontrolisali 27,6% kapitala. Zastupljenost privatnih investitora 2000. godine je bila na veoma niskom nivou. Privatni domaći i inostrani investitori su u prosjeku imali samo 10% vlasništva kompanija; tabela 4.3.

Tabela 4.3: Vlasnička struktura posmatranih preduzeća 2000. godine Vlasnik Broj Minimum Maksimum Srednja

vrijednost

Fond za razvoj 225 0,00 59,30 34,24 (13,74)

Penzijski fond 225 0,00 29,52 15,55 (8,58)

Zavod za zapošljavanje 225 0,00 10,05 5,19 (2,86)

Zaposleni (besplatno) 225 0,00 49,16 15,65 (10,22)

Zaposleni (popust) 225 0,00 34,10 11,99 (11,98)

Država 225 0,00 98,09 4,36 (15,66)

Ostale kompanije 225 0,00 83,00 10,14 (21,44)

Drugi vlasnici 225 0,00 55,33 2,88 (8,73)

Izvor: Vukotić i dr. 2000. Glavna karakteristika privatizacije nakon 2000. godine ogledala se u povlačenju države iz kompanija i implementaciji procesa masovne vaučerske privatizacije (MVP). U periodu od dvije godine (2000 – 2002), vlasništvo u akcionarskim društvima se značajno promjenilo. Povlačenje države iz tih kompanija i opadanje vlasništva akcija državnih fondova



55


55

rezultiralo je smanjenjem državne svojine sa 55% (2000.) na 22,5% u 2002. godini, u našem uzorku od 59 kompanija AD (tabela 4.4). Zbog masovne vaučerske privatizacije i razvoja tržišta kapitala, uvedeni su investicioni fondovi. U 2002. godini oni su kontrolisali u prosjeku 15,5% kapitala kompanija. Vlasnički udjeli koji su kontrolisani od strane fizičkih lica, koja su u većini slučajeva primila svoje akcije tokom masovne vaučerske privatizacije ili interne privatizacije 2002. godine, u prosjeku su iznosili 37,8% kapitala. Vlasništvo domaćih i inostranih investitora u kompanijama organizovanim kao AD se nije značajno promijenilo od 2000. do 2002. godine. U prosjeku, oni su kontrolisali 15% kapitala. Neposredno državno vlasništvo je 2002. godine bilo oko 8%, dok su drugi vlasnici (uglavnom lokalne samouprave) kontrolisale u prosjeku 2% kapitala.

Tabela 4.4: Promjena vlasničke stukture u periodu 2002 – 2007. godine u kompanijama organizovanim kao AD

Vlasnik Godina Broj Srednja vrijednost F-test Sig

2002 53 22,48 2003 53 23,82 2004 53 18,73 2005 55 14,02 2006 56 12,23 2007 57 8,90

Državni fondovi

Prosjek 333 16,54

5,384 0,000a

2002 53 15,53 2003 53 12,55 2004 53 11,58 2005 55 11,76 2006 56 11,55 2007 57 11,47

Investicioni fondovi

Prosjek 333 12,38

0,512 0,768

2002 53 14,23 2003 53 17,31 2004 53 23,97 2005 55 32,55 2006 56 30,61 2007 57 33,78

Ostale kompanije

Prosjek 333 25,60

3,942 0,002 a

2002 53 37,76 2003 53 36,67 2004 53 36,72 2005 55 32,56 2006 56 33,74 2007 57 36,07

Fizička lica

Prosjek 333 35,56

0,433 0,825

2002 53 7,90 2003 53 8,31 2004 53 7,83 2005 55 8,15 2006 56 9,72 2007 57 7,64

Država

Prosjek 333 8,26

0,085 0,995

56





56

2002 53 2,07 2003 53 0,66 2004 53 1,14 2005 55 0,94 2006 56 2,15 2007 57 2,50

Dugi vlasnici

Prosjek 333 1,61

0,881 0,494

Izvor: Centralna Depozitarna Agencija i sopstvene kalkulacije. Napomena: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Značajna promjena vlasničke strukture odigrala se u periodu od 2002. do 2007. godine (tabela 4.4). Domaći i inostrani investitori su u znatnoj mjeri povećali svoje udjele u akcionarskim društvima i 2007. godine, oni su u prosjeku kontrolisali 36% kapitala. Ovo je značajna i brza promjena ako se uzme u obzir činjenica da je period procesa privatizacije u Crnoj Gori od 1990. do 2000. godine bio spor, kao i da su privatni investitori u tom periodu bili slabo zastupljeni. Prosječni vlasnički udio domaćih i inostranih investitora u 2007. godini je bio sličan vlasničkom udjelu evidentiranom u Sloveniji, gdje je u 2006. godini 36,6% kapitala kontrolisano od strane domaćih i inostranih investitora. Analiza je pokazala da oko 15% kapitala kontrolišu inostrane kompanije, što znači da je 43% vlasništva koje kontrolišu ostale kompanije u rukama inostranih vlasnika. Značajan porast vlasništva koje kontrolišu domaći i inostrani investitori rezultirao je značajnim padom vlasništva u rukama državnih fondova. U 2007. godini, državni fondovi su u prosjeku kontrolisali 8,7% kapitala. U Sloveniji su u 2006. godini, na primjer, državni fondovi kontrolisali u prosjeku 7,4% kapitala. Fizička lica su još jedna važna vlasnička grupa u crnogorskim kompanijama. Ova grupa vlasnika je nastala sa internom privatizacijom (zaposleni) i masovnom vaučerskom privatizacijom (građani). Prosječna vrijednost vlasničkih udjela koje su kontrolisali individualni investitori se nije mnogo promjenila tokom vremena i u prosjeku, individualni investitori su kontrolisali nešto malo više od jedne trećine kapitala crnogorskih kompanija. Ovaj procenat je mnogo manji u Sloveniji gdje zaposleni, menadžeri i manjinski akcionari (svi se mogu definisati kao fizička lica), kontrolišu približno jednu četvrtinu kapitala akcionarskih društava. Promjene vlasničnog udjela, kontrolisanog od strane države i drugih vlasnika, nisu bile značajne u periodu od 2002. do 2007. godine. Kao što se vidi iz grafikona 4.1, navedeni vlasnici su u 2007. godini u prosjeku kontrolisali oko 10% kapitala akcionarskih društava.



57


57

Grafikon 4.1: Promjena vlasničke strukture u periodu 2002. i 2007. godine

22,48

8,90 15,53

11,4714,23

33,7837,76 36,07

7,90 7,64

2,04 2,66

0

10

20

30

40

50

60

Državnifondovi


Ostalekompanije

Individualni investitori

Država Ostali vlasnici

2002 2007

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Zbog velike važnosti KAP klastera za crnogorsku privredu, analizirali smo vlasničku strukturu šest kompanija koje pripadaju KAP klasteru. Iz grafikona 4.1 se vidi, da su u KAP klasteru bile prisutne promjene u vlasništvu i to u periodu od 2002. do 2007. godine. Značajno je opao udio državnih fondova u vlasničkoj strukturi ove grupe kompanija, tako da državni fondovi 2007. godine skoro da nisu bili zastupljeni u ovim kompanijama. Sa druge strane, još uvijek je prisutno neposredno vlasništvo države koje je u 2007. godini, u prosjeku iznosilo 22%. Ova vrijednost je značajno veća u odnosu na prosjek za sve ostale akcionarske kompanije. Druga razlika ogleda se u prisustvu fizičkih lica. Fizička lica su drastično manje zastupljena u KAP klasteru, u posmatranom periodu, nego u ostalim kompanijama. Nasuprot trendu u ostalim kompanijama, investicioni fondovi su povećali svoju zastupljenost u KAP klasteru. Za investicione fondove porast vlasništva u firmama u KAP klasteru može da znači čekanje za dalje povlačenje države iz kompanija i prodaju tih kompanija strateškim investitorima. KAP kompanije su stoga mnogo vrednija investicija u odnosu na ostale kompanije. Grafikon 4.2: Promjena vlasničke strukture 2002. i 2007. u kompanijama okupljenim oko KAP-a

17,09

0,91 10,26

14,23

0,28

37,36 36,87

23,08

35,49

22,38

0,00 2,03

0

10

20

30

40

50

60

Državnifondovi


Ostalekompanije

Individualni investitori

Država Ostali vlasnici

2002 2007

Izvor: Sopstvene kalkulacije.

58





58

Promjene u vlasničkoj strukturi u periodu od 2002. do 2007. godine, su pod značajnim uticajem koncentracije vlasništva. Kao što je prikazano u tabeli 4.5, prvi najveći vlasnik (C1) u akcionarskim društvima je kontrolisao u prosjeku 35% kapitala 2002. godine. Taj procenat se povećao na 46% u 2007. godini, što dalje znači da prvi najveći vlasnik povećava svoj vlasnički udio koji je blizu kontrolnog udijela u preduzeću. Visoka koncentracija vlasništva je glavna karakteristika ‘insajder’ sistema korporativnog upravljanja. Na primjer, prvi najveći vlasnik u Njemačkoj kontroliše u prosjeku 56%, u Francuskoj 58%, u Belgiji 45%, a u Sloveniji 35% kapitala kompanije. Drugi najveći vlasnik (C2) je u periodu od 2002. do 2007. godine u prosjeku kontrolisao 14,4% akcija kompanija. Udio drugog vlasnika se nije značajno promjenio u posmatranom vremenskom periodu. Treći po veličini vlasnik je kontrolisao u prosjeku 7,4% kapitala u 2002. godini i skoro 6% kapitala u 2007. godini.

Tabela 4.5: Koncentracija vlasništva u akcionarskim društvima u Crnoj Gori Vlasnik Godina Broj Srednja vr. F-test Sig.

2002 48 35,33 2003 46 37,71 2004 47 43,23 2005 47 46,05 2006 49 45,46 2007 49 46,61

C1

Prosjek 286 42,44

2,190 0,053 c

2002 45 13,97 2003 46 14,61 2004 44 13,82 2005 42 14,69 2006 44 14,87 2007 43 14,53

C2

Prosjek 264 14,41

0,191 0,966

2002 42 7,75 2003 41 8,34 2004 38 7,12 2005 38 7,89 2006 39 7,08 2007 40 6,05

C3

Prosjek 238 7,38

0,867 0,505

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 10%.

Koncentraciju kapitala smo provjerili i za preduzeća u KAP klasteru. Rezultati su pokazali veću koncentraciju vlasništva u ovoj grupi preduzeća. U 2007. godini, najveći vlasnik je imao kontrolni paket akcija (56%), što znači da je država prodavala akcije strateškim investitorima, ili je država kontrolisala još neke od tih kompanija. Drugi i treći vlasnici su imali u prosjeku manje vlasničkih akcija nego u ostalim kompanijama (8% i 4,5%). Vlasnička struktura u društvima sa ograničenom odgovornošću: Vlasnička struktura u kompanijama organizovanim kao DOO se nije značajno promijenila u periodu od 2002. do



59


59

2007. godine. Kompanije koje su organizovane kao DOO su uglavnom novoosnovane, u porodičnom vlasništvu, ili su privatizovane. Kao što možemo vidjeti iz tabele 4.6, većinu ovih kompanija u Crnoj Gori kontrolišu domaći vlasnici, koji su 2002. godine u prosjeku imali 80% vlasništva. U 2007. godini taj procenat je iznosio 74,1%, što znači da domaći vlasnici imaju u prosjeku većinsko vlasništvo u kompanijama organizovanim kao DOO u Crnoj Gori. Prisustvo stranih investitora u ovim kompanijama je na niskom nivou i u 2002. godini iznosilo je 3,5%. Međutim, ovaj procenat je porastao čak na 12% u 2007. godini. Razlog za povećanje udjela stranih investitora može se tražiti u odluci nekih domaćih kompanija da nađu inostrane strateške partnere, ili u samoj prodaji domaćih kompanija stranim kompanijama. Drugi po veličini domaći vlasnik je imao u prosjeku 11% udjela u vlasništvu, dok je treći kontrolisao samo 1% vlasništva; vidjeti tabelu 4.6.

Tabela 4.6: Promjena vlasničke strukture DOO, u periodu 2002.– 2007. god.

Vlasnik Godina Broj Srednja vrijednost F-test Sig.

2002 28 80,04 2003 30 81,37 2004 33 79,83 2005 36 80,14 2006 38 79,34 2007 40 74,12

Prvi domaći

Prosjek 205 78,93

0,200 0,962

2002 28 3,50 2003 30 4,04 2004 33 6,73 2005 36 6,17 2006 38 7,68 2007 40 12,35

Prvi strani

Prosjek 205 7,07

0,707 0,619

2002 28 12,13 2003 30 11,32 2004 33 10,49 2005 36 10,99 2006 38 10,40 2007 40 10,00

Drugi domaći

Prosjek 205 10,81

0,065 0,997

2002 28 1,75 2003 30 0,86 2004 33 0,76 2005 36 0,69 2006 38 0,66 2007 40 1,90

Drugi strani

Prosjek 205 1,10

0,286 0,921

2002 28 1,48 2003 30 1,38 2004 33 1,25 2005 36 1,15 2006 38 1,09 2007 40 1,03

Treći domaći

Prosjek 205 1,21

0,034 0,999

60





60

2002 28 0,25 2003 30 0,23 2004 33 0,21 2005 36 0,19 2006 38 0,18 2007 40 0,00

Treći strani

Prosjek 205 0,17

0,265 0,932

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Da rezimiramo, vlasnička struktura u akcionarskim društvima se značajno promijenila u periodu od 2002. do 2007. godine. Državni fondovi su prodali svoje vlasničke udjele domaćim i stranim investitorima. Visoke vlasničke udjele u crnogorskim preduzećima kontrolišu manjinski akcionari i zaštita njihovih prava je neophodna. U posmatranom periodu se odigrala koncentracija vlasništva. U 2007. godini je najveći vlasnik kontrolisao 46% akcija kompanija u Crnoj Gori, što je blizu iznosa kontrolnog paketa. U privatnim kompanijama najveći vlasnici kontrolišu u prosjeku približno 80% kapitala. Navedeni podaci nas vode do zaključka da je sistem korporativnog upravljanja u Crnoj Gori bliži insajderskom nego autsajderskom sistemu.

4.1.2. Kontrola vlasništva Bord direktora: Crna Gora ima jednoredni sistem korporativnog upravljanja koji je prisutan u autsajderskim sistemima upravljanja (SAD i Velika Britanija), i u nekim državama koje imaju insajderski sistem korporativnog upravljanja kao što su Japan, Italija, Belgija itd. Kao što možemo vidjeti iz tabele 4.7, prosječna veličina borda direktora (uključujući i predsjedavajućeg borda direktora) u Crnoj Gori se nije značajnije promjenila u periodu od 2002. do 2007. godine. U 2002. godini u prosjeku je bilo pet članova borda, dok je u 2007. prosječan broj iznosio 4,3 člana. Nasuprot tome, stopa zamjene članova borda direktora, isključujući predsjedavajućeg borda direktora, promjenila se u značajnoj mjeri u posmatranom periodu. 2002. godine, 21% direktora je zamijenjeno, dok je u 2007. godini stopa zamjene iznosila 33%. Ovaj procenat ukazuje na izuzetno visoku stopu zamjene koja je značajna za države koje prolaze kroz tranziciju. Na primjer, slična stopa zamjene zabilježena je u Češkoj Republici u periodu 1993 – 1997. Stope zamjene menadžera značajno su niže u razvijenim državama, a za primer navodimo Ujedinjeno Kraljevstvo gdje je stopa zamjene u bordu direktora u prosjeku iznosila 11,2%. i Italiju gdje je iznosila 14%. Dalja analiza je pokazala da su se zamjene borda direktora odigrale u 34% kompanija i da su u pojedinim kompanijama direktori bili mijenjani više od jednog puta tokom godine dana. Kompanije u KAP klasteru su imale u prosjeku veći bord direktora (6,4 člana borda). Kao što se očekivalo, zbog promjena u vlasništvu, zamjena članova borda u tim kompanijama je bila izuzetno visoka u 2005. i 2006. godini (46% i 51%). Stopa zamjene članova borda u KAP klasteru pala je na 33% u 2007. godini.



61


61

Tabela 4.7: Broj članova borda direktora i promjenjivost u periodu 2002 – 2007. g.

Pokazatelj Godina Broj Srednja vrijednost F-test Sig.

2002 43 4,91 2003 44 4,80 2004 44 4,70 2005 46 4,43 2006 45 4,20 2007 47 4,32

Veličina borda direktora

Prosjek 269 4,55

1,092

0,365

2002 45 0,21 2003 46 0,12 2004 46 0,25 2005 48 0,37 2006 45 0,35 2007 49 0,33

Stopa zamjene borda direktora

Prosjek 279 0,27

2,188

0,056 c

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata pri nivou rizika od 5%.

Karakteristike predsjedavajućeg borda direktora: Kao što možemo da vidimo iz tabele 4.8, predsjedavajući borda direktora je u 2007. godini u prosjeku imao pedeset jednu godinu. Predsjedavajući je zaposlen u kompaniji 11,6 godina, ima u prosjeku univerzitetsku diplomu i na položaju predsjednika borda direktora je 5,2 godine. Ako podijelimo uzorak kompanija organizovanih kao AD u dvije grupe (na kompanije u KAP klasteru i ostale kompanije), vidjećemo da nema značajnije razlike u starosti predsjednika borda direktora. Međutim, predsjedavajući u kompanijama u KAP klasteru imaju znatno veći stepen obrazovanja (magistri nauka u većini slučajeva) i znatno niži broj godina na položaju predsjednika borda direktora, koji u prosjeku iznosi samo dvije godine. Predsjedavajući borda direktora su u prosjeku zaposleni isti broj godina u kompanijama u KAP klasteru i u ostalim kompanijama.

Tabela 4.8: Karakteristike predsjedavajućeg u kompanijama u 2007. godini

Pokazatelj Podgrupa Broj Srednja vrijednost F-test Sig.

Ostala AD 44 50,89 KAP klaster 6 50,33

Starost predsjedavajućeg borda direktora Prosjek 50 50,82

0,156 0,877


Broj godina na pložaju predsjedavajućeg Prosjek 50 5,08

1,614 0,056


Godine rada predsjedavajućeg u firmi Prosjek 49 11,29

0,125 0,549

Ostala AD 44 3,05 KAP klaster 6 3,83 Obrazovanje

predsjedavajućeg Prosjek 50 3,14

2,015 0,049 b

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenta na nivou rizika od 5%.

62





62

Glavni izvršni direktor u kompanijama organizovanim kao DOO je mlađi (46 godina), duže je na položaju izvršnog direktora (7,7 godina), zaposlen je u kompaniji 8,7 godina i ima u prosjeku niže obrazovanje od predsjedavajućeg borda direktora. Ako podijelimo uzorak ovih kompanija na dva pod-uzorka, (na kompanije koje su dobile kredite od Fonda za razvoj i ostale kompanije), možemo vidjeti da su u kompanijama koje su dobile kredit od Fonda za razvoj izvršni direktori stariji (u prosjeku 50 godina) u odnosu na direktore ostalih DOO (44 godine). Izvršni direktori u tim kompanijama su takođe duže na položaju, što nam govori da su ove kompanije osnovale početkom 90- tih godina; tabela 4.9.

Tabela 4.9: Karakteristike glavnih izvršnih direktora u DOO 2007. godine

Pokazatelj Pod-grupa Broj Srednja vrijednost F-test Sig.

Ostala DOO 28 44,43 Kreditirane od Fonda za razvoj 12 50,17

Starost glavnog izvršnog direktora Prosjek 40 46,15

1,776 0,083 c


Broj godina na položaju glavnog izvršnog direktora

Prosjek 40 7,53

2,445 0,019 b


Godine provedene u firmi izvršnog direktora

Prosjek 40 8,48 2,32 0,025 b


Obrazovanje glavnog izvršnog direktora

Prosjek 40 2,68 0,996 0,327

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Primjedba: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5%.

Stopa zamjene izvršnih direktora u kompanijama organizovanim kao DOO, u Crnoj Gori je prilično niska i značajno niža u odnosu na razvijene zemlje u kojima varira između šest i dvanaest procenata. Nasuprot tome, stopa zamjene predsjedavajućeg u bordu direktora u kompanijama organizovanim kao AD u Crnoj Gori je bila nešto viša u odnosu na razvijene zemlje (na primjer stopa zamjene predsjedavajućih borda direktora u Njemačkoj bila je 10% Visoke stope zamjene predsjednika borda direktora zabilježene su u 2007. godini, što se može objasniti zamjenom koja je postojala u preduzećima koja su slabo poslovala, koja su bila u stečaju, ili koja direktno ili indirektno kontroliše država. Drugi razlog za zamjenu su bile promjene vlasništva nakon čega je slijedila zamjena predsjednika borda direktora. Stope zamjene predsjednika borda direktora u KAP-klasteru su pokazale da su stope zamjene u ovoj grupi preduzeća bile znatno veće u odnosu na ostala akcionarska društva.

4.1.3. Međuzavisnost vlasništva i poslovnih performansi Da bismo bolje razumjeli već opisanu promjenu u sistemu korporativnog upravljanja u Crnoj Gori, povezali smo podatke o vlasništvu i kontroli sa pokazateljima poslovanja (podaci iz bilansa). Kao pokazatelje uspješnosti poslovanja uzeli smo: ROA – prinos na sredstava, D/A - odnos duga i ukupnih sredstava; D/E – odnos zaduženosti i kapitala, TS/E -



63


63

ukupna prodaja po zaposlenom, VA/E - dodatna vrijednost po zaposlenom. Kao mjeru uspješnosti koristili smo ROA pokazatelj jer se odnosi na ukupna sredstva preduzeća, a ne pokazatelj ROE koji se odnosi samo na vlasnički kapital. Iz navedenog razloga, ROA se i u drugim empirijskim i stručnim istraživanjima više koristio kao pokazatelj finansijske uspješnosti poslovanja. Dodatna vrijednost po zaposlenom se koristi kao pokazatelj mjere produktivnosti, dok se ukupna prodaja po zaposlenom koristi kao računovodstveni pokazatelj koji je tijesno povezan sa kvantitativnim strateškim ciljevima kompanija. Zaduženost se koristi kao finansijski pokazatelj da bi se dobili podaci o odnosu između duga i kapitala, ili dugovanja i aktive firme. U tabeli 4.10 smo uporedili navedene pokazatelje finansijskog poslovanja između AD i DOO u Crnoj Gori. Kao što možemo da vidimo, kompanije organizovane kao DOO imaju u prosjeku značajno bolje finansijske rezultate u odnosu na akcionarska društva. Akcionarska društva su imala u prosjeku negativanu vrijednost ROA (-3,2%). Razlog za negativnu vrijednost ROA kod ovih kompanija su gubici koje kompanije imaju duži niz godina. Vrijednost ROA u novoosnovanim kompanijama DOO je pozitivna i ove kompanije imaju takođe znatno veći koeficijent zaduženosti u odnosu na akcionarska društva. Prosječna vrijednost odnosa duga i kapitala za kompanije organizovane kao DOO bila je 3,5, što nam govori da su te kompanije imale 3,5 puta više dugova nego sopstvenog kapitala.

Tabela 4.10: Poređenje prosjeka poslovanja akcionarskih društava i DOO (1)

Pokazatelj Grupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

AD 190 - 0,032 DOO 128 0,035

ROA (prihod u odnosu

na imovimu) Prosjek 318 -0,005 20,399 0,000 a

AD 193 0,379 DOO 126 0,568

D/A (dug u odnosu na

imovinu) Prosjek 319 0,454 27,508 0,000 a

AD 189 0,549 DOO 125 3,551

D/E (dug u odnosu na

kapital) Prosjek 314 1,744 23,342 0,000 a

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije. Primjedba: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Akcionarska društva, takođe imaju znatno manju ukupnu prodaju po zaposlenom u odnosu na DOO (za oko 40 % manju). Jedan od razloga može da se nađe u (pre)velikom broju zaposlenih u akcionarskim društvima. U prosjeku ove kompanije imaju 480 zaposlenih i većina kompanija treba da nastavi ili započne sa procesom prestrukturiranja. Drugi razlog za ovako veliku razliku između prodaje po zaposlenom između pomenutih preduzeća, jeste izuzetno velika vrijednost prodaje po zaposlenom prijavljena u određenom broju preduzeća organizovanih kao DOO, što je uticalo da se prosječna vrijednost u ovoj grupi značajno poveća. Pored toga, deset DOO ima ukupnu prodaju po zaposlenom veću od 100.000 eura. Još jedno obrazloženje za ovakvu situaciju ogleda se u činjenici da kompanije organizovane kao DOO nisu prijavljivale ukupan broj zaposlenih, tj. zapošljavaju određeni broj radnika kojima ne plaćaju potrebne doprinose (rad “na crno”). Kompanije organizovane kao DOO takođe imaju znatno veću dodatnu vrijednost po zaposlenom (60% veću). Slično kao i kod ukupne prodaje po zaposlenom, postoje DOO koja

64





64

imaju jako veliku dodatnu vrijednost po zaposlenom i koja time povećavaju prosjek. Na osnovu dobijenih rezultata o poslovanju preduzeća, možemo tvrditi da je glavni strateški cilj kompanija organizovanih kao DOO rast, dok je za akcionarska društva preživljavanje glavni strateški cilj, tabela 4.11.

Tabela 4.11: Poređenje prosječnog poslovanja u kompanijama DOO i AD (2)

Pokazatelj Grupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

AD 175 11.409 DOO 129 18.404

VA/E (dodatna vrijednost

po zaposlenom) Prosjek 304 14.377 10,370 0,000 a

AD 178 28.865 DOO 125 110.047

TS/E (ukupna prodaja po

zaposlenom) Prosjek 303 62.356 5,803 0,000 a

AD 310 479 DOO 205 74 Zaposleni Prosjek 515 318

65,227 0,000 a

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije Napomena: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Uzorak koji čine akcionarska društva podijelili smo u KAP klaster i uzorak ostalih akcionarskih društava. Kompanije u KAP klasteru imaju niži prinos na sredstva i više su zadužene. Pored toga, odnos duga i sopstvenog kapitala ima negativnu vrijednost (D/E) zbog negativne vrijednosti kapitala u određenim preduzećima koja pripadaju KAP klasteru, tabela 4.12.

Tabela 4.12: Poređenje prosječnog prihoda i imovine, dugovanja po aktivi i dugova po kapitalu u KAP klasteru i ostalim akcionarskim društvima

Pokazatelj Podgrupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

Ostala AD 176 -0,025 KAP klaster 23 -0,096 ROA Prosjek 199 -0,032

2,954 0,001 a

Ostala AD 179 0,332 KAP klaster 23 0,699 D/A Prosjek 202 0,379

4,925 0,000 a

Ostala AD 175 0,866 KAP klaster 23 -0,869 D/E Prosjek 198 0,549

3,034 0,000 a

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije. Napomena: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Zanimljivo je reći da su kompanije iz KAP klastera bile produktivnije od ostalih kompanija. Kao što se može vidjeti iz tabele 4.13, kompanije u KAP klasteru imaju veću dodatnu vrijednost po zaposlenom. Dalje, te kompanije su ostvarile veću vrijednost prodaje po zaposlenom u odnosu na druge kompanije.



65


65

Tabela 4.13: Poređenje prosječne dodatne vrijednosti po zaposlenom, ukupne prodaje po zaposlenom i zaposlenih u akcionarskim društvima


Ostala AD 157 11.038 KAP klaster 22 12.053 VA/E Prosjek 179 11.163

0,297 0,767

Ostala AD 160 29.663 KAP klaster 23 32.264 TS/E Prosjek 183 29.989

0,293 0,774

Ostala AD 160 263 KAP klaster 23 2.247 Zaposleni Prosjek 183 11.038

30,466 0,000 a

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije. Napomena: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Takođe smo upoređivali poslovanje i zaduženost između dvije grupe kompanija organizovanih kao DOO: kompanija koje je finansirao Fond za razvoj i ostalih DOO. Rezultati su pokazali da kompanije koje je finansirao Fond za razvoj imaju veći prinos na sredstva i više su zadužene, ali ove razlike nisu statistički značajne; tabela 4.14.

Tabela 4.14: Poređenje prosječnog prihoda i imovine, dugovanja

po aktivi i dugova po kapitalu između podgrupa - DOO (1)


Ostala DOO 111 0,031 Kreditirane od Fonda za razvoj

43 0,045

ROA

Prosjek 154 0,035

0,524 0,609


44 0,652

D/A

Prosjek 111 0,568

2,663 0,008 b


44 6,305

D/E

Prosjek 111 3,551

3,071 0,002 b

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije. Napomena: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5%.

Godišnje poslovanje: Dalje smo istraživali da li se poslovanje akcionarskih društava promjenilo u posmatranom periodu (2004 – 2007). Kao što možemo vidjeti iz tabele 4.15, dodatna vrijednost po zaposlenom je značajno porasla u poslednje četiri godine i skoro se udvostručila 2007. godine u poređenju sa 2004. godinom. Ukupna prodaja po zaposlenom se takođe povećala, sa približno 22.000 eura 2004. godine na 41.000 eura 2007. godine. U isto vrijeme, neke od kompanija su se prestrukturirale i smanjile broj zaposlenih za 20% (od 560 zaposlenih u 2002. godini na 450 u 2007. godini). ROA i D/A racija su rasla u

66





66

posmatranom periodu, ukazujući na blago poboljšanje finansijskog poslovanja i veće finansiranje dugoročnim i kratkoročnim dugom. Generalno govoreći, možemo da potvrdimo da su akcionarska društva načinila određene korake naprijed, poboljšavajući tako svoje poslovanje u poslednje četiri godine.

Tabela 4.15: Poslovanje akcionarskih društava u periodu 2004. – 2007. god.

Pokazatelj Godina Broj Srednja vrijednost

F-test Sig.

2004 48 -0,035 2005 55 -0,052 2006 54 -0,024 ROA

2007 33 -0,006

1,283 0,282

2004 49 0,331 2005 55 0,375 2006 54 0,411

D/A

2007 35 0,402

0,47 0,703

2004 40 21.997 2005 50 24.305 2006 50 29.241 TS/E

2007 38 41.602

1,944 0,124

2004 41 8.069 2005 49 9.700 2006 50 12.694 VA/E

2007 35 15.876

2,108 0,101 c

2004 47 564 2005 49 510 2006 49 477 Zaposleni

2007 53 453

0,061 0,980

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije Napomena: (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 10%.

Poslovanje DOO u posmatranom periodu ukazuje na značajni porast broja zaposlenih. Kao što možemo da vidimo u tabeli 4.16, broj zaposlenih je porastao sa 60 na 105 u posmatranom periodu.29 Zbog toga su se dodatne vrijednosti po zaposlenom i ukupna prodaja po zaposlenom smanjile. Vrijednost prinosa na sredstva i zaduženost su porasle u posmatranom periodu što govori da su kompanije organizovane kao DOO povećale svoje dugove i poboljšale svoje finansijsko poslovanje.

Tabela 4.16: Poslovanje u kompanijama organizovanim kao DOO u periodu 2004. – 2007. god.

Pokazatelj Godina Broj Srednja vrijednost

F-test Sig.

2004 30 0,032 2005 34 0,018 2006 37 0,048

ROA (prinos na sredstva)

2007 27 0,041

0,236 0,871

29 Razlog treba da bude što su firme bile primorane da prijave stvaran, tj. realan broj zaposlenih



67


67

2004 30 0,539 2005 33 0,574 2006 36 0,554

D/E (Dugovanje po akcijama)

2007 27 0,614

0,393 0,758

2004 28 175.944 2005 33 106.336 2006 36 91.623

Ukupna prodaja po zaposlenom 2007 28 72.211

0,662 0,577

2004 29 24.588 2005 36 14.474 2006 37 16.591

Dodatna vrijednost po zaposlenom

2007 27 19.487

0,282 0,838

2004 33 60 2005 35 79 2006 38 95 Zaposleni

2007 40 105

2,743 0,020 b

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije. Primjedba: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5%.

Vlasništvo-poslovanje: Odlučili smo se da istražimo odnos između vlasništva i poslovanja kada su u pitanju akcionarska društva. Da bismo to uradili, podijelili smo uzorak ovih kompanija na dva poduzorka: kompanije čije je poslovanje ispod prosjeka i kompanije čije je poslovanje iznad prosjeka, tabela 4.17. Kao što se može vidjeti, vlasništvo državnih fondova u kompanijama koje posluju iznad prosjeka je znatno manje, što ide u prilog tvrdnji da su državni fondovi neefikasniji vlasnici koji utiču na slabije poslovanje kompanija.

Tabela 4.17: Poređenje vlasničke strukture u odnosu na poslovanje -AD

Vlasništvo Stanje Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

Poslovanje ispod prosjeka 62 16,43 Državni fondovi Poslovanje iznad prosjeka 118 10,99 1,707 0,109 c

Poslovanje ispod prosjeka 62 10,95 Investicioni fondovi Poslovanje iznad prosjeka 118 12,22 0,430 0,668

Poslovanje ispod prosjeka 62 31,59 Ostale kompanije Poslovanje iznad prosjeka 118 31,88 0,055 0,957

Poslovanje ispod prosjeka 62 31,47 Individualni investitori Poslovanje iznad prosjeka 118 34,73 0,820 0,413

Poslovanje ispod prosjeka 62 9,39 Država Poslovanje iznad prosjeka 118 8,49 0,289 0,773

Poslovanje ispod prosjeka 62 1,18 Ostalo Poslovanje iznad prosjeka 118 1,93 0,946 0,345

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije Napomena: (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 10%.

Nadalje, analiza je pokazala da kompanije koje slabo posluju više mijenjaju predsjedavajuće borda direktora u odnosu na kompanije koje dobro posluju. Ovaj rezultat nam govori da sistem korporativnog upravljanja nije generalno neefikasan.

68





68

Poslovanje – grana djelatnosti: Na kraju smo uporedili poslovanje kompanija sa granom djelatnosti kojoj pripadaju. Kao što se može vidjeti iz tabele 4.18, kompanije koje najlošije posluju su kompanije koje posluju u hotelskoj i ugostiteljskoj djelatnosti, dok najbolje posluju kompanije u trgovini i transportu. Razlog za tako slabo poslovanje hotelskih kompanija se može naći u nezavršenom procesu privatizacije.

Tabela 4.18: Poređenje poslovanja u odnosu na industriju

Grana Prinos na sredstva

Dug. po aktivi

Dug po akc.

Dod. vr. po zaposl.

Ukupan prihod po zaposlenom Zaposleni

Proizvodnja -0,035 0,516 1,923 8.031 23.710 264 Trgovina 0,027 0,561 3,367 24.610 174.460 115 Hoteli i restorani -0,016 0,193 0,310 7.497 11.348 317

Transport 0,021 0,315 0,352 25.411 37.970 402 Ostalo 0,002 0,476 0,711 11.626 42.326 656

Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije Dalje smo upoređivali poslovanje između AD i DOO u odnosu na grane djelatnosti, tabela 4.19. Podaci su nam pokazali da su DOO mnogo uspješnije u svim granama djelatnosti, naročito u trgovini i hotelsko-ugostiteljskoj djelatnosti. Ovo poslednje dokazuje da je dalja privatizacija opravdana u Crnoj Gori.

Tabela 4.19: Poređenje poslovanja u odnosu na industriju (AD i DOO) Pokazatelj Industrija AD DOO

Proizvodnja 0,058 0,006 Trgovina -0,013 0,046 Hotel i restorani -0,020 0,009 Transport -0,011 0,056

ROA

Ostalo 0,019 0,040 Proizvodnja 0,471 0,599 Trgovina 0,402 0,633 Hoteli i restorani 0,185 0,246 Transport 0,072 0,437

D/A

Ostalo 0,484 0,461 Proizvodnja 0,789 3,960 Trgovina 0,593 4,572 Hoteli i restorani 0,273 0,590 Transport 0,275 0,435

D/E

Ostalo 0,351 1,348 Proizvodnja 9.255 6.125 Trgovina 10.809 30.381 Hoteli and restorani 5.586 19.603 Transport 25.533 25.235

VA/E

Ostalo 11.779 11.373 Proizvodnja 27.913 17.066 Trgovina 58.676 226.677 Hoteli i restorani 9.424 23.537 Transport 37.918 38.047

TS/E

Ostalo 32.220 59.566



69


69

Proizvodnja 361 79 Trgovina 251 56 Hoteli i restorani 313 237 Transport 625 76

Zaposleni

Ostalo 945 66 Izvor: Centralna Banka i sopstvene kalkulacije.

4.1.3. Rezultatati procesa prestrukturiranja Problem privatizacije i efikasnosti poslovanja kompanija u post-privatizacionom periodu je blisko povezan sa pitanjem prestruktruriranja. Za firme koje su dostigle veću profitabilnost u proučavanom periodu, pretpostavlja se da su prošle su kroz proces prestrukturiranja u prošlosti. Sa druge strane, firme koje ostvaruju gubitke predstavljaju firme koje se nisu dovoljno prilagodile. Prestrukturiranje kompanija se može podijeliti na defanzivno ili reaktivno (primarno se vezuje za kratkoročne mjere, kao što su smanjenje troškova) i strateško (okrenuto ka povećanju prihoda na srednji i dugi rok). Dok defanzivno prestrukturiranje odražava hitne menadžerske odluke izazvane “šokom” (na primjer otpuštanja i osnovna finansijska rehabilitacija), koncept strateškog prestrukturiranja ima za cilj ulaganje u sredstva potrebna za razvoj prednosti firmi, uključujući promjene u strukturi zaposlenih i investiranje u fiksni kapital, kao i sprovođenje nematerijalnih ulaganja u koja spadaju investicije za istraživanje i razvoj, marketing i obuku zaposlenih.

4.1.3.1. Defanzivno prestrukturiranje Na osnovu zbirne statistike iz tabele 4.20 možemo da vidimo da su akcionarska društva pokazala defanzivno prestrukturiranje u periodu posmatranja, smanjujući zaposlenost za skoro 25%. Na drugoj strani, kompanije organizovane kao DOO su uspjele da strateški prestrukturiraju zaposlenost, povećavajući broj zaposlenih. Ovakva situacija je u skladu sa pretpostavkom da su privatne kompanije zapravo potekle od firmi koje su prošle kroz privatizaciju u prošlosti, tj. da su bile nusproizvodi bivših velikih državnih firmi. Potpuno novooformljene firme se ne suočavaju sa problemima defanzivnog prestrukturiranja, već sa problemom povećanja broja zaposlenih iz strateških razloga.

Tabela 4.20: Broj zaposlenih u AD i DOO u periodu 2002.-2007. god.

Godina Grupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

AD 47 563,65 DOO 30 41,23 2002 Prosjek 77 360,11

3,537 0,000a

AD 50 502,72 DOO 31 46,87 2003 Prosjek 81 328,25

3,363 0,000a

AD 49 462,11 DOO 33 58,67 2004 Prosjek 82 300,74

3,260 0,000a

70





70

AD 54 445,70 DOO 38 80,39 2005 Prosjek 92 294,81

3,307 0,000a

AD 56 457,03 DOO 42 99,30 2006 Prosjek 98 303,72

3,243 0,000a

AD 58 417,82 DOO 44 108 2007 Prosjek 102 284,17

3,117 0,000a

AD 316 471,81 DOO 219 76,08 2002-2007 prosjek 515 309,82

8,213 0,000a

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.

Firme u KAP klasteru su zapošljavale u prosjeku znatno više radnika u poređenju sa ostalim akcionarskim društvima u periodu posmatranja (skoro osam puta više). Prosječna firma u KAP klasteru je smanjila zaposlenost do 20%, u periodu od 2002. do 2007., dok su ostala akcionarska društva zaposlenost smanjila do 25%. Stoga, možemo da kažemo da su firme u KAP klasteru bile manje intenzivne u defanzivnom prestrukturiranju, tabela 4.21.

Tabela 4.21: Broj zaposlenih u kompanijama u KAP klasteru

i ostalim AD u periodu od 2002. – 2007.

Godina Podgrupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

Ostala AD 41 300,56 KAP klaster 6 2361,5 2002 Prosjek 47 563,65

11,459 0,000a


12,118 0,000a

Ostala AD 45 23175 KAP klaster 6 2189,8 2004 Prosjek 51 462,11

13,478 0,000a


12,002 0,000a


9,927 0,000a


10,421 0,000a

Ostala AD 280 256,74 KAP klaster 36 2144,5 2002-2007 prosjek 316 471,81

28,313 0,000a

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Primjedba: (a) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%.



71


71

U slučaju privatnih firmi, obije podgrupe kompanija su zapošljavale približno jednak broj radnika. U grupi firmi koje su primile pomoć od Fonda za razvoj, prosječan broj zaposlenih je porastao za 106% u periodu od 2002. do 2006. godine, dok je u istom periodu, drugim privatnim firmama prosječan broj zaposlenih porastao za 190%, tabela 4.22.

Tabela 4.22: Broj zaposlenih u privatnim firmama u periodu od 2002. do 2007.

Godina Podgrupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.


9 45,55 2002

Prosjek 30 41,23

0,264 0,396

Ostala DOO 22 43,95 Kreditirane od Fonda 9 54 2003 Prosjek 31 46,87

0,411 0,341

Ostala DOO 24 57,04 Kreditirane od Fonda 10 62,6 2004 Prosjek 34 58,67

-0,212 0,416

Ostala DOO 27 82,29 Kreditirane od Fonda 11 75,72 2005 Prosjek 38 80,39

0,184 0,427


12 90,41 2006

Prosjek 42 99,30

0,333 0,370


12 93,41 2007

Prosjek 44 108

0,538 0,296


63 72,39 2002-2007

Prosjek 219 76,08

0,375 0,352

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Upoređujući broj zaposlenih u različitim granama, možemo da vidimo da su akcionarska društva u prosjeku imala više zaposlenih u svim djelatnostima tokom perioda posmatranja. Međutim, u svim djelatnostima, firme DOO koje se nalaze u ovoj studiji su povećale broj zaposlenih, dok je taj trend bio negativan za posmatrana akcionarska društva, tabela 4.23.

Tabela 4.23: Poređenje broja zaposlenih u AD i DOO po granama djelatnosti Djelatnost Godina Ukupno AD komp. DOO komp.

2002 301 420 30 2003 288 393 34 2004 249 341 63 2005 244 331 78 2006 275 385 105 2007 241 316 116

Proizvodnja

2002-2007 264 361 79

72





72

2002 92 230 28 2003 95 223 31 2004 95 219 37 2005 120 246 68 2006 137 280 78 2007 146 305 80

Trgovina

2002-2007 115 251 56 2002 408 450 180 2003 354 380 210 2004 310 326 219 2005 299 307 256 2006 276 278 269 2007 265 261 288

Hoteli i restorani

2002-2007 317 331 237 2002 461 749 29 2003 418 636 36 2004 599 698 66 2005 402 614 63 2006 387 599 105 2007 372 583 130

Transport

2002-2007 402 625 75 2002 760 1117 47 2003 706 1032 53 2004 698 1014 66 2005 620 864 71 2006 623 866 77 2007 553 817 79

Ostalo

2002-2007 656 945 66 Izvor: Sopstvene kalkulacije.

4.1.3.2. Strateško prestrukturiranje Dok defanzivno prestrukturiranje omogućava firmama da se brzo prilagode i opstanu, strateško prestrukturiranje kroz materijalna i nematerijalna ulaganja dozvoljava firmama da dostignu veću konkurentnost na domaćim i inostranim tržištima. Pitanja vezana za probleme investiranja u fiksni kapital poprimila su značajnu pažnju u literaturi koja govori o tranziciji, iz razloga što su privrede iskusile pad stope investiranja tokom prvih godina tranzicije. Da bismo empirijski shvatili gore pomenute aspekte strateškog prestrukturiranja, sakupili smo podatke o investiranju u fiksni kapital, istraživanje i razvoj, marketing i obuku zaposlenih. Srednje vrijednosti za firme iz uzorka za materijalna i nematerijalna ulaganja su predstavljene u grafikonu 4.3. Prosječna firma je investirala 95,6% ukupnih sredstava u fiksni kapital i navedene oblike nematerijalnih ulaganja. Međutim, treba da prihvatimo i naglasimo da se 90% ovih investicija odnosi na investicije u fiksni kapital, pri čemu tri kompanije imaju veoma visok investicioni udio.



73


73

Grafikon 4.3: Materijalna i nematerijalna ulaganja u kompanijama u periodu od 2002. do 2007. (u procentu od ukupnih prihoda)


Crnogorske firme u periodu izrade ove studije su uglavnom investirale svoja sredstva u fiksni kapital. Prosječno učešće investicija bilo je veće od 50% prosječnih prihoda u datom periodu. Akcionarska društva su imala malo veći udio u investiranju u fiksni kapital, dok je apsolutni iznos investicija u fiksni kapital, u periodu izrade studije, bio šest puta veći u poređenju sa kompanijama organizovanim kao DOO. Investicije po zaposlenom su u prosjeku bile 50% veće kod akcionarskih društava 30. DOO su značajno dominirale kod nematerijalnih ulaganja. Prosječna investiciona stopa u kompanijama organizovanim kao DOO, u periodu od 2002. do 2007., je bila četiri puta veća kod investiranja u istraživanje i razvoj, dva puta kod investiranja u marketing i 100% veća u slučaju obuke zaposlenih, tabela 4.24.

Tabela 4.24: Investiranje u strateško prestrukturiranje u AD i DOO u periodu 2002.-2007. (u procentima od ukupnog prihoda)

Područje investiranja Grupa Broj Srednja

vrijednost T-test Sig.

AD 252 53,66 DOO 203 44,22 Fiksni kapital Prosjek 455 49,22

0,339 0,367

AD 287 0,39 DOO 230 1,55 Istraživanje i

razvoj Prosjek 517 0,91

5,285 0,000a

AD 312 2,27 DOO 213 4,84 Marketing Prosjek 525 3,57

1,475 0,070c

30 Realna investicija u periodu posmatranja u firmama KAP klastera iznosila je 7,05 miliona eura, dok su DOO investirale 1,17 miliona eura u prosjeku. U relativnim odnosima investicije u fiksni kapital po zaposlenom su iznosile do 30.122 eura (u akcionarskim društvima), a 21.292 eura (u kompanijama organizovanim kao DOO) u periodu izrade studije.

41,071 49,496

37,519 24,639

68,596

95,631

0

20

40

60

80

100

120

2002 2003 2004 2005 2006 2007Godina M

ater

ijaln

a i n

emat

erija

lna

ulag

anja

(u%

od

ukup

nih

prih

oda)

74





74

AD 311 0,50 DOO 231 0,97 Obuka Prosjek 542 0,70

2,603 0,004b

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (a), (b) i (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%, 5% i 10%.

Sa druge strane, firme koje su primile pomoć od Fonda za razvoj realizovale su značajne investicije u istraživanje i razvoj, dok su u ostale oblike investirale manje (razlike nisu značajne). Kada uporedimo investiciju u fiksni kapital u apsolutnim i relativnim odnosima, firme koje su primile pomoć od Fonda za razvoj pokazale su manju investicionu aktivnost u poređenju sa ostalim kompanijama organizovanim kao DOO31.

Tabela 4.25: Investiranje u strateško prestrukturiranje u kompanijama organizovanim kao DOO u periodu od 2002. do 2007. (u procentima od ukupnih prihoda)

Područje investiranja Podgrupa Broj Srednja

vrijednost T-test Sig.

Ostala DOO 124 66,49 Kreditirani od Fonda za razvoj 58 30,45 Fiksni

kapital Prosjek 182 55,00

2,052 0,020b

Ostala DOO 167 1,34 Kreditirane od Fonda za razvoj 63 2,11 Istraživanje

i Razvoj Prosjek 230 1,55

1,511 0,066c

Ostala DOO 153 5,00 Kreditirane od Fonda za razvoj 60 4,45 Marketing Prosjek 213 4,84

0,250 0,401

Ostala DOO 167 1,02 Kreditirane od Fonda za razvoj 64 0,37 Obuka Prosjek 231 0,97

2,971 0,001b

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Primjedba: (b) i (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5% i 10%.

Kada upoređujemo aktivnosti ulaganja u fiksni kapital po sektorima industrije, možemo da vidimo da postoji visok stepen investiranja kod transporta i trgovine, dok je niži nivo investicione aktivnosti zabilježen (naročito u pogledu investiranja po zaposlenom) kod proizvodnje i turizma (hotelijerstvo i ugostiteljstvo), tabela 4.26.

31 Realno investiranje u periodu izrade studije u firmama koje su primile pomoć od Fonda za razvoj je iznosilo do 0,92 miliona eura dok su ostale DOO investirale 1,27 miliona eura u prosjeku. U relativnim odnosima investicije u fiksni kapital po zaposlenom su iznosile 12,017 eura (u firmama koje su dobile subvenciju od Fonda za razvoj), a 24,810 eura u ostalim kompanijama (koje nisu dobile subvenciju) u periodu izrade studije.



75


75

Tabela 4.26: Poređenje investiranja u fiksni kapital po industrijama (sve firme u uzorku) Djelatnost Udio investiranja u

fiksni kapital (%) Investiranje u fiksni kapital po zaposlenom (€)

Proizvodnja 34,84 5089,2 Trgovina 18,90 20.303,5 Hotelijerstvo i ugostiteljstvo 36,62 4519,6 Transport 138,10 111.857,1 Ostalo 47,30 25.630,4

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Analiza troškova rada po zaposlenom ukazuje da su ovi troškovi u prosjeku bili veći za akcionarska društva nego za DOO tokom svih godina. Međutim, troškovi su bili znatno veći samo u posljednje dvije godine. Iz tabele 4.27 takođe se može otkriti da su troškovi rada zaposlenih rasli i kod AD i DOO u čitavom periodu (2004 – 2007). Porast je bio mnogo veći kod prosječne kompanije organizovane kao AD (67%) nego kod prosječnog DOO (42%), vjerovatno zbog činjenice da akcionarska društva imaju jači sindikat i da DOO ne prijavljuju sve prihode svojih radnika.

Tabela 4.27: Troškovi radne snage u DOO i AD u periodu od 2004. do 2007.


AD 42 5289.10 DOO 29 4051.12 2004 Prosjek 71 4783.45

0.93 0.335

AD 51 5952.36 DOO 35 4296.87 2005 Prosjek 86 5278.61

1.34 0.18

AD 51 7054.27 DOO 39 5028.09 2006 Prosjek 90 6176.26

1.85 0.033b

AD 37 8854.98 DOO 31 5713.49 2007 Prosjek 68 7422.83

2.27 0.013b

AD 181 6702.29 DOO 134 4784.23 2004-2007 Prosjek 315 5886.35

3.05 0.001b

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5%.

Kod prosječne crnogorske firme evidentirana je tendencija pada prodaje na domaćem tržištu i tendencija rasta prodaje na inostranim tržištima. Veće akcionarsko društvo je u prosjeku prijavilo niži procenat prodaje na domaćem tržištu u poređenju sa DOO. Obično se dešava da se porast prodaje na inostranom tržištu može uzeti kao pokazatelj uspješnog strateškog prestrukturiranja (uspješan ulazak na inostrana tržišta sa novim proizvodima itd), tabela 4.28..

76





76

Tabela 4.28: Prodaja na domaćem tržištu u akcionarskim društvima

i DOO u periodu od 2002.-2007.


AD 51 71,38 DOO 31 83,66 2002 Prosjek 82 76,02

1,554 0,062c

AD 51 71,03 DOO 32 85,48 2003 Prosjek 83 76,60

1,886 0,031b

AD 52 68,15 DOO 35 81,17 2004 Prosjek 87 73,39

1,734 0,043b

AD 53 68,56 DOO 39 80,07 2005 Prosjek 92 73,44

1,603 0,056c

AD 55 65,53 DOO 42 79,87 2006 Prosjek 97 71,74

1,987 0,024b

AD 57 63,24 DOO 44 81,21 2007 Prosjek 101 71,01

2,575 0,005b

AD 319 67,87 DOO 223 81,71 2002-2007 prosjek 518 73,56

4,623 0,000a

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (a), (b) i (c) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 1%, 5% i 10%.

Tabela 4.29: Prodaja na domaćem tržištu u podgrupama DOO i AD u periodu od 2004.-2007. Vrsta

kompanije Podgrupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

Ostala AD 283 67,99 KAP Klaster 36 66,86 AD kompanije Prosjek 319 67,87

0.172 0.431

Ostala DOO 160 82,17 Kreditirane od Fonda za razvoj 63 80,53 DOO komapnije

Prosjek 223 73,56

0.371 0.355




77


77

Tabela 4.30: Prodaja na domaćim i inostranim tržištima po granama u periodu 2004.-2007.

Grane djelatnosti Prodaja na domaćem tržištu (%)

Prodaja na inostranom tržištu

(%) Proizvodnja 63,61 31,26 Trgovina 87,86 12,22 Hotelijerstvo i ugostiteljstvo

60,09 40,32

Transport 64,96 26,95 Ostalo 94,54 5,53

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Ako podijelimo tip vlasništva u dvije velike grupe, državno (neposredno i posredno državno vlasništvo kroz privatizacione fondove je preko 25%) i privatno (neposredno i posredno državno vlasništvo je ispod 25%), otkrivamo da su firme u privatnom vlasništvu investirale više od petnaest puta u fiksni kapital u poređenju sa firmama pod okriljem i kontrolom države i dva puta više u istraživanje i razvoj u periodu od 2002. do 2007. Firme u privatnom vlasništvu su takođe više ulagale u preostale dvije komponente strateškog prestrukturiranja (marketing i obuku zaposlenih), ali rezultati nisu toliko značajni, tabela 4.31.

Tabela 4.31: Investiranje u strateško prestruktruriranje u privatnim i državnim firmama u periodu od 2002. do 2007. (u % od uk. prihoda)

Vrsta ulaganja Grupa Broj Srednja vrijednost T-test Sig.

Privatno vlasništvo 118 106,37 Društveno vlasništvo 111 7,38 Fiksni kapital Prosjek 229 58,39

1,857 0,032b

Privatno vlasništvo 123 0,55 Društveno vlasništvo 129 0,27 Istraživanje i

razvoj Prosjek 252 0,91

1,711 0,044b

Privatno vlasništvo 147 2,06 Društveno vlasništvo 130 0,91 Marketing Prosjek 277 1,52

1,206 0,114

Privatno vlasništvo 140 0,65 Društveno vlasništvo 136 0,32 Obuka Prosjek 276 0,49

1,190

0,117

Izvor: Sopstvene kalkulacije. Napomena: (b) predstavlja statističku značajnost koeficijenata na nivou rizika od 5%.

4.4. Zaključni nalazi Rezultati procesa korporativnog upravljanja i prestrukturiranja u crnogorskim firmama, koji se zasnivaju na primarnim i sekundarnim podacima sakupljenim iz 107 crnogorskih kompanija, (koje obuhvataju 30% zaposlenih u crnogorskoj privredi), otkrivaju sljedeće važne zaključke:

78





78

1. Bez obzira na tip kompanije (AD ili DOO), rezultati pokazuju da se posmatrani period (2002-2007) može okarakterisati kao period rasta. Pokazatelj produktivnosti, mjeren kao realna dodatna vrijednost ostvarena po zaposlenom, i učešće prihoda na inostranim tržištima ukazuju na trend rasta. Dok realna dodatna vrijednost ostvarena po zaposlenom naznačava da kompanije svake godine mogu raspodijeliti više sredstava na plate i profite, kao i da su u mogućnosti da na bazi internih sredstava finansiraju rast, udio u prihodima na inostranim tržištima pokazuje da oba tipa kompanija stavljaju veći naglasak na prodaju na inostranim tržištima. Međutim, poboljšanja su marginalna i ne mogu se okarakterisati kao stabilna (razlog za period rasta može da bude uticaj priliva kapitala iz inostranstva, ili pozitivni trendovi u svjetskoj privredi). Ipak, rezultati pokazuju da kompanije koje imaju manje od 25% vlasništva, kontrolisanog od strane državnih fondova, investiraju veći dio svojih prihoda u strateško prestrukturiranje u odnosu na kompanije u kojima država neposredno ili posredno preko fondova ima više od 25% vlasništva. Stoga je proces privatizacije u Crnoj Gori nakon 2002. godine bio uspješan, jer u prosjeku ima tendenciju rasta što važi za obije vrste kompanija, AD i DOO.

2. Uprkos činjenici da je posmatrani period zapravo period rasta, analiza je otkrila (u

mnogim slučajevima) da se rast odigrao u uslovima “prisvajanja renti”. Kao prvo, planiralo se 2000. godine, da mnoge kompanije prođu kroz masovnu vaučersku privatizaciju (MVP), međutim one nisu bile predmet posmatranja u 2008 godini.

3. Efikasan mehanizam korporativnog upravljanja u Crnoj Gori je još uvijek u

procesu oblikovanja. Sa jedne strane to je rezultat transformacije vlasništva, a sa druge rezultat ulaska novih privatnih kompanija u tržišnu strukturu. Rezultati pokazuju da Crna Gora doživljava brzu koncentraciju vlasništva i kontrole, što je svrstava među države sa sistemom unutrašnjeg korporativnog upravljanja. To vodi do važnog pitanja: kako zaštititi prava manjinskih akcionara. Pravi primjeri su manjinski akcionari iz masovne vaučerske privatizacije u akcionarskim društvima koji ne pripadaju KAP klasteru. Naime, u ovim kompanijama udio vlasništva manjinskih akcionara se nije smanjio u posmatranom periodu i kao posljedica toga, manjinski akcionari su prepušteni pasivnom nadgledanju poslovanja kompanija. Ovo takođe pokazuje da se dalji proces privatizacije ne može potpuno prepustiti stihiji, odnosno da je potrebno zaštititi manjinske akcionare. U unutrašnjem sistemu korporativnog upravljanja, ne može se očekivati da će tržište kapitala sa svojom likvidnošću obaviti ovaj posao.

4. Visok stepen zamjene predsjedavajućeg i članova borda direktora u akcionarskim

društvima je sigurno, u izvjesnom smislu, pokazatelj turbulentnog perioda u svim ekonomijama u tranziciji. Međutim, stope ovih zamjena su naročito visoke u crnogorskoj ekonomiji. Zanimljivo je da su se zamjene u nekim kompanijama odigrale više od jednog puta godišnje i da se uglavnom događaju “iznutra”. To znači da predsjedavajućeg borda direktora obično zamjenjuje neko ko je već zaposlen u kompaniji. S obzirom da se smjenjivanje odigrava rijeđe u kompanijama koje imaju bolje poslovne rezultate, ne možemo da ocijenimo mehanizame korporativnog upravljanja u akcionarskim društvima kao neefikasne.



79


79

5. Koncentracija vlasništva je takođe prisutna i u kompanijama organizovanim kao DOO. One doživljavaju trend povećanog vlasništva stranih investitora, koji je rezultat strateškog partnerstva sa stranom kompanijom, ili prodaje kompanije strancima. Posmatrajući i ove kompanije, možemo ponovo da zaključimo da Crna Gora pripada zemljama sa unutrašnjim sistemom korporativnog upravljanja.

6. Kao što je već navedeno, i akcionarska društva su u periodu posmatranja učinile

korak naprijed. One (kompanije) su uglavnom bile sposobne da smanje broj zaposlenih (defanzivno prestrukturiranje) što je u velikom obimu doprinijelo porastu produktivnosti. Potrebno je pomenuti da su u prosjeku kompanije u KAP klasteru produktivnije od ostalih AD i da u prosjeku zapošljavaju više radnika. Proces strateškog prestrukturiranja u akcionarskim društvima je uglavnom bio zasnovan na investiranju u fizički kapital, dok nematerijalnih ulaganja skoro da i nije bilo (uz nekoliko izuzetaka). To ukazuje na tranzicionu prirodu prestrukturiranja ovih kompanija i u skladu je sa teorijom32 koja naglašava da će u uslovima nepotpuno razvijenih finansijskih tržišta i tranzicionog “vlasništva”, kompanije voditi računa o hitnom ulaganju, što će omogućiti obnavljanje postojećeg kapitala koji je neophodan za nesmetanu proizvodnju, ali ne i za nova ulaganja. Ovakva situacija očigledno važi i za kompanije u KAP klasteru. Relativno dobar položaj na svjetskom tržištu aluminijuma, Crna Gora je uspjela da iskoristi za obezbjeđenje poslovanja preduzeća koja se nalaze u lancu snabdijevanja KAP klastera, pri čemu su “niske”cijene struje i “sponzorstvo” države odigrali ulogu otežavajućih faktora tokom skoro čitavog perioda izrade ove studije. Bolja obrazovna struktura menadžmenta u kompanijama u KAP klasteru, u poređenju sa ostalim akcionarskim društvima, ukazuje da je Vlada, zajedno sa kompanijama koje su bile u njenom većinskom vlasništvu, doprinosila održavanju sistema zajedno sa kadrovskom politikom. Rezultat bolje organizovanosti sindikata, doveo je do veće prosječne plate u KAP klasteru nego u drugim kompanijama. Pošto je Vlada odlučila da proda KAP i Rudnik Boksita strancima, i manjinski akcionari u ovim preduzećima su bili u mogućnosti da prodaju svoje akcije. Akcije su bile pogodne za trgovinu, što u prosjeku nije bio slučaj sa kompanijama koje nisu pripadale KAP klasteru. Stoga, kompanije u KAP klasteru su prosječno više vrijedile nego akcionarska društva koja nisu pripadala KAP klasteru. Ova druga grupa preduzeća se sastoji od veoma heterogenih kompanija: firme u stečaju; kompanije koje se prema strateškim indikatorima prestrukturiranja nalaze među najboljima u našem uzorku; i kompanije kojima na osnovu dostupnih podataka nismo mogli da procijenimo sudbinu u budućnosti.

7. Kompanije organizovane kao DOO su u prosjeku manje i mlađe od akcionarskih

društava. Rezultati pokazuju da DOO u prosjeku bolje posluju od akcionarskih društava. To isto važi i za indikatore finansiranja i produktivnosti. Kod DOO takođe možemo da uočimo veći priliv novca sa strane. Što se tiče zaposlenosti, rezultati pokazuju da kompanije organizovane kao DOO povećavaju broj zaposlenih, što je definitivno pozitivan znak. Međutim, to vjerovatno prouzrokuje pad produktivnosti tokom vremena. Pozitivan trend zapošljavanja u kompanijama organizovanim kao DOO se može objasniti preko dva faktora. Prvo, to su državna tijela koja su pooštrila proces prijavljivanja zaposlenih, a kao drugi faktor imamo strategiju ovih firmi koja ukazuje da kada se jednom otkriju poslovne šanse koje rezultiraju porastom prihoda, ove kompanije zapošljavaju nove radnike sa izvjesnim

32 Rolan, 1996, 2000;

80



PRIVATIZACIJA I RAZVOJ FINANSIJSKOG TRŽIŠTAU CRNOJ GORI


80

kašnjenjem. Što se tiče strateškog prestrukturiranja, investiranje u fizički kapital kod DOO je manji u poređenju sa investiranjem akcionarskih društava. To je razumljivo jer su ove kompanije manje i ne posluju u tehnološki razvijenim sektorima. Uopšteno, DOO imaju niže troškove rada, što se može pripisati slabijoj vještini u vođenju pregovora zaposlenih. Privatne firme počinju da ulažu više novca u istraživanje i razvoj, marketing i obrazovanje zaposlenih, što ukazuje na njihovu veću tržišnu orjentisanost, iako je to moguće osporiti u određenoj mjeri zbog i dalje prodaje većeg dijela roba i usluga (u poređenju sa AD) na domaćem tržištu. Kretanja u pravcu veće prodaje na inostranim tržištima su primijetna, ali i prilično mala. Menadžeri privatnih kompanija su u prosjeku mlađi i imaju duži staž na određenom položaju u odnosu na menadžere akcionarskih društava.

8. Privatne kompanije koje su dobile kredite od Fonda za razvoj su u prosjeku starije i

manje uspješne u odnosu na druge privatne kompanije. Takođe, menadžeri ovih kompanija su u prosjeku stariji, imaju duži radni straž na mjestu menadžera i duže su zaposleni u kompaniji. Oni su takođe manje obrazovani od menadžera u ostalim privatnim kompanijama. To može da ukaže da su se ove kompanije pojavile na samom početku tranzicije, kada tržišni mehanizmi iz raznih razloga (ekonomska izolovanost zbog ratnih dešavanja u Jugoslaviji) nisu značajno djelovali. Obrazovaniji manadžeri su kasnije stupili “na scenu”, sa glavnim ciljem da iskoriste novonastale poslovne prilike. Zbog toga je tržišna dinamika ovih kompanija izraženija. Ova grupa kompanija je heterogena i sastoji se od: (1) nekoliko kompanija koje imaju značajno velike vrijednosti svih indikatora prestrukturiranja (2) kompanija sa inostranim vlasništvom koje su formirane preuzimanjem nekih domaćih kompanija i koje su napredovale zbog prilično velikih dodatnih investicija.

9. Iako je rizično predviđati rast kompanija u različitim granama djelatnosti, na osnovu sakupljenih podataka, može se reći da su neki rezultati prilično indikativni. Primjećuje se, na osnovu mjera produktivnosti (prodaje po zaposlenom i dodatne vrijednost po zaposlenom), da kompanije u sektoru trgovine i transporta u prosjeku postižu bolje rezultate, dok kompanije koje djeluju u proizvodnji i turizmu (hoteli i restorani) imaju slabije rezultate. Akcionarska društva, na osnovu nekih mjera produktivnosti, daju bolje rezultate u proizvodnji i u transportu, dok su privatne kompanije mnogo bolje u trgovini i turizmu. Porast broja zaposlenih je prisutan u svim granama u privatnim kompanijama. To znači da privatne kompanije posluju bolje i da se efekti procesa privatizacije u Crnoj Gori ne mogu zanemariti. Pitanje je da li to važi za sve grane djelatnosti podjednako, kao i da li se proces razvija istom dinamikom.

10. Kao veoma važno pitanje nameće se brzina budućeg privatizacionog procesa, misleći prevashodno na zaštitu manjinskih akcionara u ostalim kompanijama. Na osnovu rezultata naše analize, zastupamo pristup “od slučaja do slučaja”, s tim da proces mora da se vodi profesionalno, javno i mora biti izložen sudu javnosti (transparentan).



81


81

5. PRIVATIZACIJA I RAZVOJ FINANSIJSKOG TRŽIŠTA U CRNOJ GORI

Predmet istraživanja Posmatrano u cjelini, separat V oblikovan je sa jednim osnovnim ciljem da ukaže na povezanost i uslovljenost procesa privatizacije i savremenih tendencija i karakteristika crnogorskog finansijskog tržišta. Kvalitativne i kvantitativne ocjene iznesene su na bazi sistemske analize, kao i analize i ocjene relevantnih procesa u navedenim podsistemima. Sadržaj sveske Prvi dio ovog separata bavi se analizom tržišta kapitala. U njemu se obrađuju osnovne karakteristike tržišta kapitala, savremene tendencije i perspektive daljeg razvoja tržišta kapitala, učesnici i tržišni instrumenti, međuzavisnost i uslovljenost privatizacije i razvoj tržišta kapitala.Takođe se sagledava uticaj tržišta kapitala na ukupni privredni razvoj i finansijski i privredni sistem Crne Gore. Posebna pažnja posvećena je transparentnosti tržišta koja se ogleda kroz prizmu korporativnog i finansijskog izvještavanja. U značajnom dijelu ovog separata obrađeni su problemi kvaliteta računovodstva i revizije u Crnoj Gori . S obzirom da je najveći dio materijala obrađen prije eskalacije svetske finansijske krize, ovo poglavlje se nije bavilo sagledavanjem uticaja i posledica finansijske krize na budućnost finansijskog tržišta u Crnoj Gori i buduće pravce privatizacije. U drugom dijelu se analizira bankarski sektor u Crnoj Gori. S obzirom na karakteristike finansijskog tržišta u Crnoj Gori, banke se mogu smatrati najvažnijim učesnicima, te se stoga posebna pažnja u elaboraciji posvećuje njihovom pozicioniranju i sagledavanju njihovog značaja za funkcionisanje finansijskog sistema u Crnoj Gori. Treći dio separata posvećen je stranim direktnim investicijama. SDI predstavljaju polugu razvoja crnogorske privrede i u velikoj mjeri uvećavaju njen finansijski potencijal. Četvrti dio separata odnosi se na analizu korporativnog upravljanja u Crnoj Gori sa nekoliko relevantnih aspekata:

- zakonske regulative, - usaglašenosti sa praksom razvijenih zemalja i Kompanijskim direktivama EU, - primjenjivosti određenih modela u odnosu na strukturu vlasništva i razvijenost

finansijskog tržišta.

82





82

5.1. Tržište kapitala Privredni ambijent Crne Gore karakteriše tranzicioni proces, zasnovan na definisanju jasnog titulara vlasništva, odnosno razvijanje tržišno orijentisanog sistem privređivanja zasnovanog na privatnoj svojini. Razvojem finansijskog tržišta raste i potreba za finansijskim proizvodima i uslugama što predstavlja osnovu za jačanje tržišne konkurencije u sferi finansijskih usluga. Finansijski sektor ima osnovnu ulogu u ostvarivanju korporacijskog upravljanja (corporate governance), što se može omogućiti jedino dobrim performansama kompanija koje posluju u Crnoj Gori. Takođe, kroz realizaciju finansijskih usluga omogućava se brzi stepen restrukturiranja kompanija kroz efektne vlasničke, programske i kadrovske promjene. Osnovni zahtjevi koje treba da ispuni stabilno tržište kapitala u jednoj privredi su:

- da kompanije postanu i ostanu likvidne - da se stvore uslovi za formiranje objektivne tržišne cijene za pojedinačne

akcije kompanija - da tržište kapitala obezbijedi objektivno i tačno informisanje za sve

učesnike - da se smanje transakcioni troškovi i omogući finansiranje privrednih

subjekata po najpovoljnijim uslovima - da se obezbijedi zaštita investitora u hartije od vrijednosti.

U Crnoj Gori je nakon početka i nakon realizacije početnog stepena privatizacije tržište kapitala odigralo, i još uvijek ima ključnu ulogu u daljem toku privatizacije i privlačenja investitora u svim oblastima. Ono je postalo jedan od osnovnih izvora zaduživanja države (emisijom državnih obveznica) radi premošćavanja budžetskog deficita i biće okosnica predstojeće reforme penzionog sistema. Uspostavljanjem pravno zaokruženog, transparentnog i javnog sistema za trgovanje, kao i omogućavanjem pribavljanja novog kapitala, tržište hartija od vrijednosti u Crnoj Gori uglavnom je ostvarivalo svoje osnovne funkcije. Institucionalni okvir tržišta hartija od vrijednosti u Crnoj Gori proizašao je iz osnovnog razvojnog koncepta, koji je značajnim dijelom rezultirao iz procesa masovne vaučerske privatizacije. Proces MVP doveo je do povećanja performansi tržišta. Kroz distribuciju vaučera privatizovan je veliki broj kompanija. Kao rezultat MVP nastale su mnoge “kvazi javne” kompanije čijim akcijama se trgovalo na berzi. MVP je uslovila razvoj privatizacionih fondova, koji su zahvaljujući prikupljenim vaučerima od građana stekli značajno učešće u kapitalu privatizovanih preduzeća. Privatizacioni fondovi su se transformisali u investicione fondove. Investicioni fondovi imaju zapaženo i značajno mjesto i ulogu na tržištu kapitala u Crnoj Gori, kao po strukturi svojih portfolija, tako i po obimu trgovine koju realizuju. Od početka rada tržišta hartija od vrijednosti Crne Gore, regulativa koja je usvajana i primjenjivana bila je jedna od najliberalnijih u regionu. To znači, da su bez razlike, jednak pristup informacijama, načinu i metodama trgovanja imali, kako državljani Crne Gore, tako i inostrani investitori. Na taj način su “ulazne barijere” eliminisane što nije slučaj sa nekim tržištima u okruženju. To je imalo za rezultat velike iznose stranih direktnih investicija na tržište kapitala Crne Gore.



83


83

Programom masovne vaučerske privatizacije obuhvaćen je najveći dio crnogorskih kompanija u kojima su zaposleni već imali određeno vlasničko učešće i u kojima su ostvarili određene privilegije prilikom kupovine akcija. Nakon sprovođenja MVP nastao je jak konflikt interesa između insajdera (zaposlenih koji su istovremeno i akcionari) i spoljnih vlasnika koji su pokušavali steći kontrolno učešće. Ova borba za kontrolu imala je značajne implikacije na sekundarno tržište HOV i transakcije koje se obavljaju na njemu. Glavni podsticaj razvoju sekundarnog tržišta kapitala nakon MVP je konsolidacija vlasništva, neophodna za unapređenje korporativnog upravljanja i odvijanje restrukturiranja privatizovanih kompanija. Sa ekonomske tačke gledišta, ove kompanije ne bi trebalo da imaju pasivne vlasnike ili institucionalne finansijske investitore sa ograničenom mogućnošću i motivom da restrukturiraju, već aktivne vlasnike. Proces koncentracije vlasništva koji je rezultirao iz sekundarnih transakcija, doveo je do smanjenja atraktivnosti trgovanja akcijama za mnoge kompanije, s obzirom na činjenicu da je jedan kontrolni učesnik postao dominantan vlasnik u odnosu na manjinske akcionare. Što se tiče tržišta hartija od vrijednosti Crne Gore, ono je definisano kao nacionalno tržište u smislu domaće zakonske regulative, koja se primjenjuje i koja ga definiše kao slobodno tržište, tako da predstavlja i dio međunarodnog tržišta ne samo iz eurozone, već i prekoatlanskog tržišta. Kao učesnici na njemu djeluju i pravna i fizička lica kako iz eurozone tako i van nje, i trguju hartijama od vrijednosti domaćih kompanija i države. Zakonom o hartijama od vrijednosti Crne Gore definisano je da se trgovanje hartijama od vrijednosti može obavljati isključivo preko posrednika – ovlašćenih učesnika. Ovlašćeni učesnik može osnovati filijalu u inostranstvu radi obavljanja poslova sa hartijama od vrijednosti za koje je dobio dozvolu od Komisije, saglasno propisima zemlje u kojoj namjerava obavljati tu djelatnost. Isto tako, strana pravna lica, koja su od nadležnih stranih organa ovlašćena za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti, mogu u Crnoj Gori, u skladu sa propisima, osnovati filijalu za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti i kastodi poslova, na osnovu dozvole koju izdaje Komisija. Po važećoj zakonskoj regulativi nerezidenti mogu slobodno kupovati i prodavati domaće i strane hartije od vrijednosti u Crnoj Gori, u skladu sa propisima kojima je uređeno poslovanje hartijama od vrijednosti. Takođe, nerezidenti mogu slobodno izdavati hartije od vrijednosti u Crnoj Gori, na način utvrđen identičnim zakonskim propisima. Sa druge strane, rezidenti mogu slobodno kupovati i prodavati domaće i strane hartije od vrijednosti u inostranstvu. Isto tako, rezidenti mogu slobodno kupovati i prodavati strane hartije od vrijednosti u Republici, na način utvrđen propisima kojima je uređeno poslovanje hartijama od vrijednosti.

5.2. Bankarski sektor Bankarski sektor je danas u Crnoj Gori nesumnjivo jedan od najvažnijih pokretača privrednog rasta. Kreditna aktivnost banaka je predstavljala važan izvor sredstava za investicije privrede. Privatizacija banaka je stimulativno djelovala na rast aktivnosti bankarskog sistema, a time i na rast aktivnosti realnog sektora. Naravno, ne treba izgubiti iz vida da sama po sebi privatizacija bankarskog sistema ne bi mogla dovesti do značajnog rasta da nije bila praćena i sa reformama u realnom sektoru, uspostavljenoj makroekonomskoj stabilnosti, značajnom prilivu stranih direktnih investicija i dr.

84





84

Ipak, privatizacija bankarskog sistema je bila veoma važna ne samo za oživljavanje finansijskog sistema već i za privatizaciju ostatka privrede, jer ukoliko privreda nema stabilne izvore likvidnosti i sredstva za investiranje, onda ona ne može da efikasno posluje. Jasno je da ukoliko privreda nema osnovne preduslove za efikasno poslovanje, da onda ni strani ni domaći investitori ne bi imali interes za privatizaciju takvih preduzeća. Ostvareni rezultati u reformi bankarskog sistema mogu se ocjeniti pozitivnim, jer je kreiran moderan bankarski sistem, koji je pokretač privrednog razvoja čitave Crne Gore. Bankarski sistem karakteriše diversifikacija i kontinuirani rast obima aktivnosti. Obezbijeđen je stalni rast depozita, štednje i bilansne sume banaka. Rezultat uspješnosti reforme bankarskog sistema najbolje pokazuje sljedeća tabela. Tako je u periodu od 2001. godine do 2007. godine aktiva banaka povećana 9,5 puta, krediti 33,5 puta, štednja stanovništva 100,2 puta itd. Kao pokazatelj razvijenosti bankarskog sistema može poslužiti poređenje učešća aktive bankarskog sistema Crne Gore u BDP sa drugim privredama u tranziciji. Iz tabele 5.1. se jasno vidi da je po ovom pokazatelju Crna Gora na nivou naprednih privreda u tranziciji.

Tabela 5.1. Učešće aktive banaka u BDP-u na kraju 2007. godine Zemlja Učešće aktive u BDP-u u % Euro zona 330.0% Crna Gora 117.1% Srbija 66.1% Makedonija 74.6% Bosna 90.2% Hrvatska 122.3% Slovenija 127.9% Bugarska 104.5% Češka 105.3% Mađjarska 107.6% Rumunija 64.3% Poljska 72.6%

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja Posmatrano po privrednim djelatnostima, banke su najviše kredita odobravale za trgovinu, usluge, turizam i ugostiteljstvo, kao i za građevinarstvo, što su bile ujedno grane koje su se najbrže razvijale i grane u kojima je najdalje odmakao proces privatizacije. Brz razvoj bankarskog sistema je rezultirao i značajnim rastom kreditne aktivnosti, koja je predstavljala faktor od velikog značaja za rast BDP-a. Međutim, ključan faktor za brz privredan razvoj su predstavljali krediti odobreni privatnom sektoru. Bankarski sistem je značajno uticao i na razvoj tržišta kapitala. Uticaj bankarskog sistema na razvoj tržišta kapitala može se identifikovati preko dva kanala: finansiranje trgovine HOV i trgovina akcijama banaka (primarna i sekundarna). Od ukupno odobrenih bankarskih kredita u Crnoj Gori na dan 31.07.2007. godine, 7,9% je korišćeno za trgovinu na tržištu kapitala. Ovaj indikator govori o velikom značaju bankarskog sistema za razvoj tržišta kapitala. Sa druge strane od sredine prošle godine i sa pojavom globalne krize, banke su vrlo restriktivne u odobravanju ovog tipa kredita, želeći da na taj



85


85

način minimiziraju rizične plasmane, što je dodatno negativno uticalo na kretanja na crnogorskom tržištu kapitala.

5.3. Strane direktne investicije (SDI) Crnogorska regulativa o stranim investicijama je vrlo liberalna i pogodna za strano investiranje. Novim zakonom o svojinsko pravnim odnosima trebalo bi pojasniti dileme vezane za sticanje vlasništva nad zemljištem za strance, koji se ne bave poslovnom djelatnošću. Crna Gora registruje izuzetno visok priliv SDI u poslednjih nekoliko godina. S obzirom da poredjenje apsolutnog nivoa priliva SDI može voditi pogrešnim zaključcima imajući u vidu različit broj stanovnika, različit nivo BDP-a i različitu veličinu zemalja ispravnije je koristiti neki relativni pokazatelj, kao što je na primjer priliv SDI per capita ili učešće priliva SDI u BDP-u. Na sledećem grafikonu prikazan neto priliv SDI per capita u izabranim privredama u tranziciji u poslednje tri godine. Sa neto prilivom SDI per capita u iznosu od 2.540 dolara, Crna Gora se nalazi na drugom mjestu iza Estonije koja je imala priliv SDI per capita u iznosu od 2.901 dolar, grafikon 5.1.

Grafikon 5.1 Neto priliv SDI per capita u periodu 2005 – 2007. godina

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

Albanij

a

Bosna

Hrvatsk

aSrbi

ja

Maked

onija

Rusija

Ukrajin

aCes

ka

Poljsk

a

Madjar

ska

Estonij

a

Leton

ija

Litva

nija

Bugars

ka

Rumun

ija

Slovac

ka

Crna G

ora

Izvor podataka: - World investment Report 2008. za neto priliv SDI i Transition Report 2007. za podatke o broju stanovnika

U istom periodu prema kalkulaciji MMF-a prema učešću SDI u BDP-u Crna Gora je na prvom mjestu u grupi privreda u tranziciji, grafikon 5.2.

86





86

Grafikon 5.2. Priliv SDI u procentima od BDP-a u periodu 2005 – 2007. godine

Izvor: Montenegro Selected Issues, MMF, 2008.

Visok priliv SDI postoji ukoliko je učešće SDI u BDP-u više od 10%. U poslednje tri godine ono je u Crnoj Gori bilo preko 20%. Faktori koji su najviše uticali na priliv SDI su proces privatizacije i atraktivnost crnogorskog primorja. U strukturi priliva SDI, još uvijek dominiraju ulaganja u nekretnine, a postepeno raste udio ulaganja u preduzeća. Takođe, “green field” investicije su još uvijek u nedovoljnoj mjeri zastupljene, ali iskustva drugih privreda u tranziciji pokazuju da njihovo učešće počinje da značajnije raste tek nakon završetka procesa privatizacije. Grane koje su privukle najviše SDI su: bankarstvo, turizam, industrija i telekomunikacije. Kada je u pitanju regionalna struktura možemo zaključiti da postoji visoka diversifikovanost, jer su strani investitori došli iz čak 107 zemalja. Ovakva situacija se može ocijeniti povoljnom, jer ukoliko su ulagači iz velikog broja zemalja, onda je zemlja priliva u manjoj mjeri zavisna od konjunkutre na pojedinačnim stranim tržištima. Priliv SDI je faktor koji je imao veliki uticaj na brz privredni rast, kao i na uspostavljanje makroekonomske stabilnosti. Izuzetno pozitivno je uticao na zaposlenost i na rast budžetskih prihoda, kao i prihoda fondova. SDI su značajno uticale na ubrzanje jednog broja grana poput: turizma, građevinarstva, bankarskog sistema i dr. Visok rast stranih direktnih investicija je i jedan od razloga izuzetno visokog deficita tekućeg računa platnog bilansa. Priliv SDI je faktor koji je u velikoj mjeri uticao na ekonomski razvoj. Crna Gora nema dovoljne izvore sopstvene akumulacije stoga je u velikoj mjeri usmjerena na priliv strane akumulacije. Na rast BDP-a je uticao veliki broj faktora, a priliv SDI je svakako jedan od značajnijh faktora. Na sledećem grafikonu je prikazana veza između kretanja priliva SDI i kretanja BDP-a. Grafik 5.3. jasno potvrđuje prethodno iznijetu hipotezu da su SDI jedan od važnih pokretača privrednog rasta.



87


87

Grafik 5.3. Međuzavisnost između priliva SDI i BDP-a (u mil. eura)

0

500

1000

1500

2000

2500

2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

SDI BDP Izvor podataka: CBCG i Monstat Napomena: BDP za 2007. godinu je procijena

Takođe, treba imati u vidu da između realizacije SDI i njenog efekta na ekonomski rast postoji određeno vremensko kašnjenje. Ono je posljedica činjenice da je potreban određen vremenski period da bi se aktivirala investicija, što znači da se u narednom periodu mogu očekivati značajni efekti kao rezultat aktiviranja tekućih SDI. Visok priliv SDI je imao značajne efekte na rast depozita i samim tim na razvoj bankarskog sistema, ali i tržišta kapitala. Efekat na rast depozita je bio dvostran. Sa jedne strane kao rezultat prodaje imovine i nekretnina, dio dobijenog novca je uložen u bankarski sistem u vidu depozita. Sa druge strane kroz proces stranog investiranja na crnogorsko tržište su dolazile kredibilne strane firme koje su postale značajan klijent bankarskog sistema i kao deponent i kao korisnik kredita. Proces stranog investiranja je imao značajan efekat i na budžet. Proces stranog investiranja je uticao sa jedne strane na rast ekonomske aktivnosti i po tom osnovu na rast poreskih prihoda, a sa druge strane kroz proces stranog investiranja sačuvan je značajan broj radnih mjesta, čime je olakšana situacija državnih fondova. Međutim, strane direktne investicije su imale i neke negativne efekte. Tako, na primjer strane direktne investicije su direktno uticale na rast deficita tekućeg računa platnog bilansa. Sa jedne strane to je posljedica ubrzanog razvoja, jer su strani investitori vršili dodatna ulaganja u preduzeća koja su kupili, da bi povećali njihov nivo konkurentnosti. Tako na primjer, strani investitori koji su kupili hotele su uvozili građevinski materijal, namještaj, enterijer i drugo da bi rekonstruisali i modernizovali hotel. Poslije izvjesnog vremenskog perioda ove investicije bi trebale da imaju značajne pozitivne efekte na privredni rast. Drugi tok je bio posljedica činjenice da je veliki broj pojedinaca prodajom nekretnina značajno povećao svoj nivo životnog standarda. U takvim uslovima došlo je do značajnog rasta potrošnje automobila, opreme za domaćinstvo i slično. U pitanju su trajna potrošna dobra koja se ne proizvode u Crnoj Gori, tako da je rezultat bio rast uvoza. Prekomjerno investiranje u pojedine primorske opštine bez dovoljno poklanjanja pažnje o zaštiti prirodnog ambijenta je u određenoj mjeri degradiralo prirodno okruženje koje je do sada bilo značajna komparativna prednost Crne Gore.

88





88

Treba imati u vidu da je na kretanje stranih direktnih investicija u velikoj mjeri uticala pozitivna globalna konjunktura. Pojava globalne finansijske krize koja utiče na poslovanje velikog broja firmi, širom svijeta, i koja će voditi do negativnog efekta blagostanja neminovno će imati negativni efekat na privlačenje stranih direktnih investicija u narednom periodu.

5.4. Korporativno upravljanje Institut korporativnog upravljanja u Crnoj Gori javlja se sa započinjanjem procesa privatizacije. Pored toga što je procesom privatizacije otvoren problem korporativnog upravljanja, privatizacionim zakonima je u velikoj mjeri determinisana vlasnička struktura privatizovanih preduzeća, koja utiče na izbor modela korporativnog upravljanja. Na osnovu analize korporativnog upravljanja u Crnoj Gori, posebno u svijetlu trenda ukrupnjavanja vlasništva koji je karakterističan za sve tranzicione zemlje, može se dovesti u pitanje izbor modela korporativnog upravljanja u Crnoj Gori. U uporednoj pravnoj praksi i zakonodavstvu se brišu tradicionalne granice između jednodomnog (anglosaksonskog) i dvodomnog (njemačko-japanskog) modela korporativnog upravljanja i sve više dolazi do konvergencije tih modela, a kompanijski zakoni daju mogućnost preduzećima da izaberu model korporativnog upravljanja, pa se u praksi pojavljuje treći (mješoviti) model. Ovaj model je prihvaćen u Statutu Evropske kompanije (Councel regulation EC, No 2157/2001, čl.38-51), preporučuju ga odgovarajući dokumenti na nivou Evropske Unije (Izvještaj VGE, strana 59), a usvaja ga sve veći broj zemalja u svijetu i u okruženju Crne Gore (Slovenija, Makedonija, Srbija). Pored neoborivog stava da je privatizacija uticala na unapređenje korporativnog upravljanja, u vezi privatizacije i korporativnog upravljanja u Crnoj Gori, nameće se zaključak da se osnovni mehanizmi korporativnog upravljanja sprovode u privatizovanim preduzećima. Takođe, posebno se mora istaći da sa promjenom vlasništva i ulaskom kompanija iz zemalja sa razvijenim mehanizmima korporativnog upravljanja, dolazi do promjene u akcionarskoj kulturi, pa samim tim i unapređenju korporativnog upravljanja u Crnoj Gori. Sledeće oblasti mogu se navesti kao signali unapređenja sistema korporativnog upravljanja u Crnoj Gori u proteklom periodu:

- postepeno poboljšanje poslovnog ambijenta za unapređenje korporativnog upravljanja; - sazrijevanje svijesti o značaju korporativnog upravljanja; - modernizacija kompanijskog zakonodavstva kroz uvođenje novih pravnih instituta i

reforma postojećih rješenja i - jačanje akcionarskih prava.

Na osnovu navedenog smatramo da postoji prostor za unapređenje u određenim oblastima, kako bi sistem korporativnog upravljanja u Crnoj Gori mogao da ostvari smisao svog postojanja. Dalji razvoj pravnog okvira korporativnog upravljanja trebao bi da se kreće u sljedećim pravcima:

- izrada nacionalnog kodeksa korporativnog upravljanja;



89


89

- efikasnije sprovođenje zaštite akcionarskih prava, posebno prava manjinskih akcionara kroz stvaranje uslova za adekvatnu sudsku zaštitu i efikasniju primjenu akcionarskih tužbi.

- unapređenje transparentnosti poslovanja akcionarskih društava kroz propisivanje obaveze obavještavanja javnosti o rezultatima poslovanja, uređenja sadržine, načina i forme obavještavanja javnosti i eventualnih sankcija u slučaju propuštanja ove obaveze;

- razvoj novih pravnih instituta koje poznaje uporedno pravo (nezavisni direktori, posebne komisije odbora direktora);

- vezivanje nagrađivanja članova uprave za poslovne rezultate preduzeća i veća transparentnost njihovih primanja;

- jačanje zaštite i bolja koordinacija između nosilaca materijalnih interesa; - jačanje nadzornih funkcija ovlašćenih državnih organa; - jačanje nadzorne funkcije unutar akcionarskih društava kroz pojačanje

kontrolnih ovlašćenja odbora direktora; - jačanje korporativnog upravljanja u preduzećima u državnom vlasništvu; - jačanje mehanizama interne revizije; - brže usvajanje standarda i preporuka u ovoj oblasti na nivou Evropske Unije i

na globalnom planu; - uvažavanje promjena u informacionim i komunikacionim tehnologijama; - jačanje uloge skupštine akcionarskog društva i njena postepena transformacija

iz pasivnog organa koji potvrđuje odluke borda u organ koji ga aktivno kontroliše i garantuje zaštitu akcionarskih prava.

Posebno se mora istaći da se ne može biti kritičan prema cijelom sistemu korporativnog upravljanja koji je stvoren donošenjem Zakona o privrednim društvima (2002) u Crnoj Gori. Određen broj instituta koji su stvoreni ovim zakonom bio je u potpunosti usklađen sa međunarodnim standardima, i direktivama Evropske Unije. Ipak, veliki broj pitanja u oblasti korporativnog upravljanja nije bio regulisan na odgovarajući način. Poslednje promjene kompanijskog zakonodavstva predstavljaju dobru osnovu procesa unapređenja korporativnog upravljanja. Na kraju, sve promjene kojima je unaprijeđen sistem korporativnog upravljanja neće zaživjeti, ako ih ne bude pratila odgovarajuća primjena prava. Ako problematiku privatizacije, korporativnog upravljanja, finansijskog izvještavanja i razvijenosti finansijskog tržišta posmatramo sintetizovano, moguće je izvući sledeći zaključak:

- Svi navedeni elementi neraskidivo su uzročno –posledično povezani. - Privatizacija predstavlja početni preduslov za razvoj i jačanje finansijskog

tržišta i razvoj i unapređenje korporativnog upravljanja. - Bez dobrog korporativnog upravljanja nema kvalitetnog finansijskog

izvještavanja. - Finansijsko izvještavanje je najznačajniji element transparentnosti

finansijskog tržišta i ujedno najvažniji kriterijum za donošenje investicionih odluka na tržištu kapitala. Nema razvoja tržišta kapitala bez zadovoljavajućeg kvaliteta računovodstva i revizije, odnosno bez dobrog finansijskog izvještavanja.

90


UTICAJ PRIVATIZACIJE NA POLOŽAJ ZAPOSLENIH U PRIVATIZOVANIM PREDUZEĆIMAI NA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U CRNOJ GORI



90

6. UTICAJ PRIVATIZACIJE NA POLOŽAJ ZAPOSLENIH U PRIVATIZOVANIM PREDUZEĆIMA I NA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U CRNOJ GORI

Predmet istraživanja. Separat: “Uticaj privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima i na razvoj malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori” predstavlja sastavni dio projekta: “Analiza efekata privatizacije u Crnoj Gori.” Separat se sastoji iz dva dijela. Prvi dio ovog separata bavi se analizom položaja zaposlenih u privatizovanim preduzećima. Položaj zaposlenih analiziran je na osnovu sprovedenog anketnog istraživanja u privatizovanim preduzećima. Anketno istraživanje koje se odnosi na privatizovana preduzeća zasnovano je na uzorku od 67 poslovno aktivnih preduzeća. Anketa je sprovedena u periodu od 20.06. do 15.07.2008. godine. Osnovni instrumenti istraživanja su dva, posebno konstruisana, upitnika od kojih jedan za poslodavce, a drugi za predstavnike zaposlenih-sindikalne povjerenike. Upitnici nisu potpuno nezavisni, njihov sadržaj se podudara i to u dijelu zajedničkog interesa i služili su kao podloga za komparativnu analizu.33 Drugi dio separata bavi se analizom malih i srednjih preduzeća (MSP) u Crnoj Gori i uticajem privatizacije na razvoj i funkcionisanje ovog sektora. Sadržaj sveske Istraživanje-Uticaj privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima je obuhvatilo oblasti:

- informisanost zaposlenih o procesu privatizacije, - socijalni program, - radni status zaposlenih, - zaposlenost i - zarade i materijalni položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima.

Svaka od ovih oblasti posebno je analizirana, a zaključci po pojedinim segmentima, proistekli iz istraživanja, dati su na kraju analize.34 Analiza razvoja MSP se zasniva na definiciji i klasifikaciji MSP prema standardima EU, a obuhvata razvoj MSP u Crnoj Gori u periodu od 1989. do 2007. godine. Zaključak ovog dijela posvećen je objašnjenju uticaja privatizacije na razvoj MSP u Crnoj Gori.

33 Istraživanje je pokazalo da se u većini slučajeva odgovori poslodavaca i radnika podudaraju, tj. da se radi o veoma dobroj informisanosti anketiranih zaposlenih o dešavanjima u preduzeću. Zbog visokog stepena podudarnosti u odgovorima anketiranih grupa, predstojeću analizu daćemo po prosječnim vrijednostima, izuzev u slučajevima kada postoje značajnija odstupanja u odgovorima poslodavaca i zaposlenih na postavljena pitanja. 34 Detaljnija analiza ovog anketnog istraživanja može se vidjeti u Svesci 6. Projekta.



91


91

6.1. Uticaj privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima

6.1.1. Informisanost zaposlenih o procesu privatizacije Informisanost radnika o sprovođenju procesa privatizacije bila je veoma dobra o čemu svjedoči distribucija odgovora na postavljeno pitanje:”Da li su zaposleni u Vašem preduzeću bili informisani o procesu privatizacije”. Njih 74,63% je odgovorilo sa DA, dok je 7,46% dalo negativan odgovor.

Grafikon 6.1. Odgovori zaposlenih na pitanje: “Da li su zaposleni u Vašem preduzeću bili informisani o procesu privatizacije?”

Bez odgovora

11.94%

DA74.63%

NE7.46%

Ne znam5.97%

6.1.2. Socijalni program Na pitanje:”Da li je u Vašem preduzeću donešen socijalni program prije privatizacije”, poslodavci i zaposleni su dali identične odgovore. Od ukupno anketiranih njih 25,37% je odgovorilo sa DA. Negativan odgovor na isto pitanje dalo je 59,70% anketiranih. Bez odgovora je bilo njih 14,93%.

Grafikon 6.2. Odgovori poslodavaca i zaposlenih na pitanje: “Da li je u Vašem preduzeću donešen socijalni program prije privatizacije?”

Bez odgovora

14.93%

NE59.70% DA

25.37%

Na osnovu odgovora obije grupe ispitanika, može se zaključiti da u najvećem broju anketiranih preduzeća prije privatizacije nije donešen program zbrinjavanja zaposlenih za čijim je radom prestala potreba.

92





92

6.1.3. Radni status zaposlenih Zaposleni i poslodavci su dali identičan odgovor na pitanje: “Da li su zaposleni u Vašem preduzeću sindikalno organizovani”? U čak 82,09% anketiranih preduzeća postoji sindikalna organizacija, dok u 10,45% slučajeva ne postoji sindikat, kao organizacija zaposlenih radnika. Od ukupnog broja anketiranih, njih 7,46% nije dalo odgovor na postavljeno pitanje.

Grafikon 6.3. Odgovori poslodavaca i zaposlenih na pitanje: “Da li su zaposleni u Vašem preduzeću sindikalno organizovani?” 35

Bez odgovora

7.46%

DA82.09%

NE10.45%

6.1.4. Zaposlenost Na pitanje: “Da li je nakon privatizacije došlo do smanjenja ili povećanja broja zaposlenih”, 57,89% anketiranih je odgovorilo da je došlo do smanjenja, a 24,56% da je došlo do povećanja broja zaposlenih u preduzeću. Frekvencija odgovora na prethodno postavljeno pitanje pokazuje da je privatizaciju preduzeća, u većini anketiranih slučajeva, pratilo smanjenje broja zaposlenih.

Grafikon 6.4. Odgovori poslodavaca na pitanje: “Da li je nakon privatizacije došlo do smanjenja/povećanja broja zaposlenih u Vašem preduzeću”?

Smanjnjenje57.89%

Povecanje24.56%

Ostala ista10.53%

Bez odgovora7.02%

35 Frekvencija odgovora na postavljeno pitanje koje se odnosilo na stanje u preduzeću prije i poslije privatizacije bila je gotovo identična.



93


93

U preduzećima u kojima je došlo do smanjenja zaposlenosti, zaposlenost se smanjila u prosjeku za 37,54%, u odnosu na broj zaposlenih prije privatizacije. Privatizacija preduzeća bez prethodno sprovedenog restrukturiranja imala je za posledicu otpuštanje viška zaposlenih koji je bio prisutan u većini anketiranih preduzeća. Glavni razlog smanjenja zaposlenosti u privatizovanim preduzećima su tehno-ekonomski viškovi (56,98%), zatim slijede: penzionisanje (13,95%), smanjenje obima poslovanja (9,30%) i raskid radnog odnosa zbog nepoštovanja zakona o radu od strane zaposlenih (4,65%).

Grafikon 6.5. Odgovori poslodavaca i zaposlenih na pitanje: “Koji su glavni razlozi smanjenja zaposlenosti u Vašem preduzeću?”

Tehno-ekonomski viškovi56,98%

Baz odgovora15,12%

Raskid radng odnosa zbog nepoštovanja

zakona o radu/kolektivnog

ugovora od strane zaposlenih

4,65%

Smanjenje obima polsovanja

9,30%

Penzionisanje13,95%

U preduzećima u kojima je došlo do rasta zaposlenosti nakon privatizacije, zaposlenost je porasla u prosjeku 13,70%.

6.1.5. Zarade Prema istraživanju, rast zarada je zabilježen u 68,66% anketiranih preduzeća, dok je smanjenje zarada zabilježeno u 10,45% preduzeća. Da se zaključiti da je u većini anketiranih preduzeća, proces privatizacije pratilo povećanje zarada.

Grafikon 6.6. Odgovori poslodavaca i zaposlenih na pitanje: “Da li je u Vašem preduzeću nakon privatizacije došlo do povećanja/smanjenja zarada?”

Bez odgovora5.97%

Povećanje68.66%

Smanjenje10.45%

Ostala ista14.93%

Kao glavni uzrok povećanja zarada anketirani poslodavci identifikuju smanjenje zaposlenosti (42,3%). Pored smanjenja zaposlenosti, kao uzroka povećanja zarada, anketirani poslodavci su identifikovali: povećanje obima poslovanja (16,62%), povećanje minimalne zarade (14,3%) i povećanje produktivnosti (7,32%).

94





94

Grafikon 6.7. Odgovori poslodavaca na pitanje: “Koji su osnovni razlozi promjene nivoa zarada nakon privatizacije u Vašem preduzeću?”

42.30%

16.62%14.30%

7.32%

19.46%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

Smanjenja broja

zaposlenih

Povećanjeobim

aposlovanja

Povećanjem

inimalne

zarade

Povećanjeproduktivnosti

Bez odgovora Prosječno povećanje zarada u odnosu na zarade u preduzećima prije privatizacije bilo je 30,36%.

6.1.6. Materijani položaj zaposlenih Materijalni položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima ocijenjen je kao dobar od strane anketiranih. Prosječna ocjena položaja zaposlenih prije privatizacije bila je 2,13 (zadovoljavajuće), a nakon privatizacije 2,68 (dobro). Privatizacija je dovela do poboljšanja materijalnog položaja zaposlenih (rast od 0,55 bodova) u privatizovanim preduzećima. Grafikon 6.8. Odgovori zaposlenih na pitanje: “Kako ocjenjujete materijalni položaj zaposlenih

prije i poslije privatizacije (na skali od 1do 5)?”36

2.13

2.68

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

4.50

5.00

Prije privatizacije Posle privatizacije

36 1- loš, 2-zadovoljavjući, 3-dobar, 4-veoma dobar, 5-odličan.



95


95

6.1.7. Zaključci o efektima privatizacije na položaj zaposlenih u privatizovanim preduzećima. Sumirajući rezultate sprovedenog istraživanja o položaju zaposlenih u anketiranim privatizovanim preduzećima, možemo zaključiti sljedeće:

- Informisanost zaposlenih o procesu privatizacije je bila veoma dobra. - Glavni izvor informacija zaposlenih o toku procesa privatizacije u preduzeću bio je

sindikat. - U najvećem broju privatizovanih preduzeća prije privatizacije nije donešen program

zbrinjavanja zaposlenih za čijim je radom prestala potreba. - U preduzećima u kojim je donešen socijalni program, zaposleni su učestvovali u

njegovoj izradi. - U većini privatizovanih preduzeća u kojim je donešen socijalni program najčešće

primjenjivani vid zbrinjavanja zaposlenih za čijim je radom prestala potreba, bio je isplata otpremnine.

- Sredstva dobijena po osnovu socijalnog programa u najvećem broju slučajeva završila su u tekućoj potrošnji.

- U preduzećima u kojima je proces privatizacije brže sproveden (MVP, berzanska prodaja) položaj zaposlenih u pogledu njihovog budućeg satusa bio je neizvjesniji u odnosu na zaposlene u preduzećima u koji je proces privatizacije tekao sporije (prodaja putem javnog tendera).

- Sindikalno organizovanje u privatizovanim preduzećima je prisutno kod velike većine ovih preduzeća.

- Važeći kolektivni ugovor, prava zaposlenih koja imaju iz rada i po osnovu rada, se poštuju u većini privatizovanih preduzeća.

- Zarade zaposlenih i naknade po osnovu zarada, kao i fiskalne obaveze na njih se redovno plaćaju u većini privatizovanih preduzeća.

- Broj zaposlenih se smanjio u većini privatizovanih preduzeća, u odnosu na stanje prije privatizacije, u prosjeku za 37,54%. Najveće smanjenje zabilježeno je u sektoru građevinarstava (68%) i sektoru drvne i metalne industrije (44%), a najmanje u sektoru trgovine (28%) i turizma i ugostiteljstva (27%).

- Privatizacija preduzeća bez prethodno sprovedenog restrukturiranja imala je za posledicu otpuštanje viška zaposlenih koji je bio prisutan u većini anketiranih preduzeća.

- Većina anketiranih zaposlenih, za čijim je radom prestala potreba, bez obzira da li je u preduzeću bio donešen socijalni program ili ne, napustila je preduzeće uz isplaćenu otpremninu.

- Zarade zaposlenih u većini privatizovanih preduzeća porasle su u prosjeku oko 30,36%. Najveći rast zarada zabilježen je u sektoru turizma (34%) i trgovine (33%), drvne i metalne industrije (28%) i prehrambene industruije (26%).

- Kao glavni uzrok rasta zarada u privatizovanim preduzećima, identifikovano je smanjenje broja zaposlenih nakon privatizacije.

- Povećan je dodatni radni angažman (prekovremeni rad, rad za vrijeme vikenda i praznika) zaposlenih poslije privatizacije.

- U većini privatizovanih preduzeća plaća se dodatni radni angažman zaposlenih. - Materijalni položaj zaposlenih se poboljšao u većini privatizovanih preduzeća

prosječno 0,55 bodova u odnosu na stanje prije privatizacije. Prije privatizacije položaj zaposlenih je ocijenjen kao zadovoljavjući (2,13 bodova), a nakon privatizacije on je ocijenjen kao dobar (2,68 bodova).

96





96

- Materijalni položaj zaposlenih je najbolji u južnoj regiji (2,85), zatim u centralnoj (2,73), a najlošiji u sjevernoj regiji (2,28). Iako je prema ocjeni anketiranih sjeverni region imao najveće poboljšanje materijalnog položaja zaposlenih isti je ostao (zadovoljavajući) ispod republičkog prosjeka (dobar).

- Najbolje efekte na materijalni položaj zaposlenih imala je privatizacija u sektoru turizma i ugostiteljstva (0,70) i u sektoru trgovine (0,66), a najslabiji efekat je imala u sektoru građevinarstva (0,11 bodova).

Genaralni zaključak koji se može donijeti kod većine anketiranih preduzeća je taj, da je privatizacija sa sobom donijela nužnost restruktuiranja, oličenog u smanjenju broja zaposlenih. Smanjenje zaposlenosti u većini privatizovanih preduzeća su pratili programi obezbjeđenja zaposlenih, definisani važećom zakonskom regulativom (Zakono o radu, Kolektivni ugovor). Posljedica smanjenja zaposlenosti manifestovala se na povećanje radnog angažmana onih koji su nastavili sa radom u privatizovanim preduzećima i poboljšanju njihovog materijalnog položaja, naročito zaposlenih u sektoru turizma i ugostiteljstva i trgovine, posmatrano po djelatnostima. Regionalno posmatrano, smanjenje zaposlenosti imalo je za posljedicu poboljšanje materijalnog položaja zaposlenih u sve tri regije, s tim što je materijalni položaj zaposlenih u sjevernoj regiji ostao ispod državnog prosjeka.

6.2. Uticaj procesa privatizacije privrede na razvoj malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori

Razvoj MSP u Crnoj Gori odvijao se paralelno sa dinamikom tranzicionih reformi kroz koje je Crna Gora prolazila u periodu 1989-2007. godine. U tom smislu u okviru studije analizirane su sledeće faze u razvoju MSP u Crnoj Gori:37

- prva faza, period 1989-1992. godine - početna faza razvoja MSP-a, - druga faza, period 1992-1998. godine - faza stagnacije u razvoju MSP-a, - treća faza, period 1998-2002. godine - faza oživljavanja ravoja MSP-a i - četvrta vaza, period 2002 -2007 godine – faza ubrzanog razvoja MSP-a.

Ubrzani razvoj MSP u Crnoj Gori, zadnjih godina, je najvećim dijelom posljedica tranzicije tj. privatizacije, kao ključnog dinamizma ovog procesa i strateškog razvoja ovog sektora. Međutim, i pored postignutih rezultata u ovoj oblasti identifikovane su određene barijere koje usporavaju kako ekspanzivniji razvoj ovog sektora, tako i njegov uticaj na ostvarivanje strateških ciljeva crnogorskog ekonomskog sistema. Uvažavajući ovu činjenicu Vlada Crne Gore je u septembru 2007. godine na predlog Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća usvojila “Strategiju razvoja malih i srednjih preduzeća 2007-2011. godine”. Strategijom su identifikovane barijere za rast i razvoj kao i postojeći sistemski ambijent i urađena je analiza finansijske i institucionalne podrške, sistema podrške u edukaciji, konsaltingu, konkurentnosti i izvozu, od strane javnog, privatnog sektora i međunarodnih institucija. Vizija budućeg razvoja MSP u Crnoj Gori, prema ovom dokumentu je Crna Gora - preduzetničko društvo. Ključni uslovi, koji se moraju obezbijediti u ostvarivanju postavljene strategije su: eliminisanje biznis barijera, ili svođenje biznis barijera na najmanju moguću mjeru, obezbijediti kvalitetan sistem obrazovanja, uvesti preduzetništvo od osnovne škole do Univerziteta, stvoriti sistem institucija za podršku, obezbijediti makroekonomsku stabilnost.

37 Detaljan uvid o razvoju MSP u posmatranim periodima može se vidjeti u Svesci 6., Projekta



97


97

Misija strategije razvoja MSP je stvaranje povoljnog poslovnog okruženja za razvoj konkurentnog sektora malih i srednjih preduzeća sa ciljem ubrzanja ekonomskog razvoja, makroekonomske stabilnosti i povećanja životnog standarda. Uticaj procesa privatizacije na razvoj sektora MSP je dosta teško preciznije utvrditi samo na osnovu raspoloživih izvora i podataka (koji su za crnogorske uslove dosta oskudni i ograničeni), no na osnovu raspoložive građe moglo bi se zaključiti sledeće:

1. Da je privatizacija imala direktnog uticaja na porast broja aktivnih MSP. Kako se smanjivao broj društvenih preduzeća, rastao je broj preduzeća u sektoru MSP. Ubrzanjem procesa privatizacije u periodu (ubrzana privatizacija) 2002-2005 godine, tj. perioda kada je privatizovan najveći dio crnogorske privrede, rast broja preduzeća u sektoru MSP bio je znatno brži nego u periodu (usporena privatizacija) 1990-1998. godine. Prosječan godišnji rast aktivnih MSP u periodu 2002-2007. godine bio je 16,81%., dok je isti za period 1998-2002. godine iznosio svega 1,79%.

Grafikon 6.9. Kretanje broja aktivnih MSP u Crnoj Gori u periodu 1992-2007. godine.

769

5328 5724

13269

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

1990 1998 2002 2007

Izvor: Monstat, Podgorica 2007. godine, Direkcija za razvoj MSP, Podgorica 2007. godine.

U prilog prethodnoj konstataciji treba istaći podršku države za razvoj MSP sektora u periodu 1999-2007. godine. Podsticanje preduzetništva i razvoj malih i srednjih preduzeća pod jednakim uslovima, (a uz isvjesne stimulativne mjere u smislu davanja prednosti razvoju biznisa u manje razvijenim područjima), sprovođeno je kreditnim aktivnostima (sredstva dobijena od privatizacije) Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća, Zavoda za zapošljavanje i Fonda za razvoj. Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Zavod za zapošljavanje i Fond za razvoj su u periodu 2003-2008. odobrili ukupno 5.442 kredita (različitim privrednim subjektima, koji spadaju u kategoriju MSP) ukupne vrijednosti 64.635.955,93 eura čime su stvoreni uslovi za otvaranje 10.880 radnih mjesta (vidjeti naredni grafik).

98





98

Grafikon 6.10. Odobrena kreditna sredstva Direkcije za razvoj MSP, Zavoda za zapošljavanje i Fonda za razvoj u periodu 2003.-2008. godine

443

4662

337

0500

100015002000250030003500400045005000

Direkcija za razvojMSP

Zavod zazapošljavanje

Fond za razvoj

Izvor: Sekretarijat za razvoj Crne Gore, Podgorica, 2008. godine.

2. Proces privatizacije doveo je do povećanja učešća aktivnih MSP u ukupnom

broju registrovanih preduzeća i do izmijenjene strukture preduzeća sa aspekta djelatnosti. Učešće aktivnih MSP u ukupnom broju registrovanih preduzeća, je poraslo sa 52.31% na 57,30% u 2007. godini (vidjeti naredni grafik ).

Grafikon 6.11. Učešće aktivnih MSP u ukupno registrovanim preduzećima

u Crnoj Gori u periodu 1990-2007. godine38

52.31%

38.04%

53.38%57.30%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

1990 1998 2002 2007

Izvor: Monstat, Podgorica 2005. godine, i Poreska uprava, jun, 2008. god.

Prestanak sa radom velikih industrijskih giganata i segmentacija nekih društvenih preduzeća dovela je do jačanja sektora MSP-a. Jačanjem ovog sektora došlo je do izmijenjene strukture preduzeća prema sektoru djelatnosti. Nekada dominantni sektor industrije u društvenom sektoru zamijenjen je sektorom trovine, turizma i ugostiteljstva i saobraćaja u privatnom sektoru (vidjeti naredni grafik)

3. Privatizacija je doprinijela povećanju broja zaposlenih u sektoru MSP. Privatizaciju državne i društvene svojine, pratilo je smanjenje broja zaposlenih u privatizovanim preduzećima, dok je istovremeno u sektoru novoosnovanih MSP došlo

38 Podaci dobijeni na osnovu ukrštanja baze podataka Monstata i Poreske uprave. Malo učešće MSP-a je zbog toga što CRPS-a ne ažurira redovno svoju bazu sa aspekta aktivnosti preduzeća. Stvarno učešće MSP-a se procjenjuje iznad 90% u odnosu na broj registrovanih preduzeća.



99


99

do povećanja broja zaposlenih. Prosječni godišnji rast zaposlenosti u sektoru MSP bio je najveći u periodu 2002-2007. godine (period ubrzane privatizacije) i iznosio je prosječno godišnje 22,4%.

Grafikon 6.12. Kretanje ukupne zaposolenosti i zaposlenosti u sektoru MSP

u periodu 1990-2007. godine

161351

6328

112278

24628

113827

30861

157739

94524

020000400006000080000

100000120000140000160000180000

1990 1998 2002 2007

UKUPNA ZAPOSLENOST ZAPOSLENOST U MSP

Izvor: Vlada Republike Crne Gore, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća 2007-2010, Podgorica, septembar, 2007. godine, Poreska uprava, jun, 2008. god i MONSTAT 2008. godine.

Značajnom rastu zaposlenosti u MSP od 2002. do 2008. godine, doprinijela je kreditna podrška (obezbijeđena od sredstava dobijenih putem privatizacije), Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća, Zavod za zapošljavanje i Fond za razvoj. Krediti plasmani u prethodno navedenom periodu stvorili uslove za otvaranje 10.880 radnih mjesta (vidjeti naredni grafik).

Grafikon 6.13. Broj novozaposlenih radnika prema odobrenim kreditima Direkcije za razvoj MSP, Zavoda za zapošljavanje i Fonda za razvoj u periodu 2003-2008. godine

934

7941

2005

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

Direkcija za razvojMSP

Zavod zazapošljavanje

Fond za razvoj

Izvor: Sekretarijat za razvoj Crne Gore, Podgorica, 2008. godine

Zavod za zapošljavanje je realizujući program “Kontinuiranog stimulisanja zapošljavanja i preduzetništva”, od sredstava dobijenih privatizacijom u periodu 1999-2008. godine, kreditno pomogao zapošljavanje 14.253 radnika u 8.665 malih i srednjih preduzeća. Posmatrano u odnosu na broj MSP, njihovu strukturu i broj zaposlenih u njima, moglo bi se zaključiti da je

100



ISTRAŽIVANJE JAVNOG MNJENJA O PRIVATIZACIJIU CRNOJ GORI


100

privatizacija imala direkrtan i pozitivan uticaj na njihov razvoj. Učešće MSP u DBP i ukupnoj zaposlenosti i njihov doprinos izvozu crnogorske privrede i dalje su ispod evropskog prosjeka, te stoga razvoj MSP i preduzetništva, kao generatora društveno-ekonomskog razvoja u budućem periodu, trebao bi da bude jedan od razvojnih prioriteta Crne Gore. 39

39 Vidjeti Strategiju razvoja malih i srednjih preduzeća 2007-2010. godine



101


101

7. ISTRAŽIVANJE JAVNOG MNJENJA O PRIVATIZACIJI U CRNOJ GORI

Predmet istraživanja U okviru Projekta obavljeno je istraživanje javnog mnjenja o pitanjima vezanim za privatizaciju u Crnoj Gori sa ciljem da se sagleda kako punoljetni građani Crne Gore percipiraju proces privatizacije, kakvi su njihovi stavovi o funkcionisanju privatnog sektora i o uplivu privatne svojine u privredne i vanprivredne aktivnosti. Plan istraživanja je osmislio stručni tim u koji su pored profesora i saradnika sa Ekonomskog fakulteta uključeni i stručnjaci za javnomnjenjska istraživanja. Prikupljanje podataka na terenu je obavila, za te poslove specijalizovana, Agencija “Damar”, u periodu od 27.09.2008. do 02.10.2008. godine. Metodologija istraživanja Istraživanje je obavljeno metodom lične ankete na stratifikovanom dvoetapnom kvotnom uzorku od 1.012 ispitanika. Anketa je realizovana u devet opština Crne Gore, a teritorijalna struktura uzorka prikazana je u narednoj tabeli.

Tabela 7.1. Teritorijalna struktura uzorka Opština / regija

Broj anketa

PODGORICA 280 NIKŠIĆ 130 CETINJE 35 Centralna regija 445 (43,9%) BAR 100 H.NOVI 80 ULCINJ 52 Južna regija 232(22,9%) BIJELO POLJE 135 PLJEVLJA 100 BERANE 100 Sjeverna regija 335(33,2%) Sveukupno: 1012 (100%)

Segmentacijom uzorka obuhvaćene su četiri osnovne karakteristike - pol, starost, obrazovanje i zanimanje ispitanika. Učešće muškaraca i žena u uzorku je približno isto i odgovara njihovom učešću u populaciji. Najzastupljeniji su ispitanici od 41 do 50 godina, sa srednjom stručnom spremom i zaposleni u privatnom sektoru.

102





102

Tabela 7.2. Struktura uzorka prema polu, starosti, obrazovanju i zanimanju % 1. POL 1. Muški 49,9 2. Ženski 50,1 2. STAROST Od 18 do 30 godina 23,4 Od 31 do 40 godina 17,9 Od 41 do 50 godina 22,3 Od 51 do 60 godina 17,3 Preko 60 godina 19,1 3. OBRAZOVANJE Bez obrazovanja 0,9 Osnovno obrazovanje 8,3 Srednje 74,6 Više obrazovanje 6,3 Visoko obrazovanje 9,9 4. ZANIMANJE Đak-student 7,4 Zaposlen u državavnim institucijama 8,3 Zaposlen u preduzeću koje je u procesu transformacije 4,8 Zaposlen u privatnom sektoru 29,7 Privatni preduzetnik - vlasnik 8,2 Penzioner 23,7 Domaćica 5,8 Nezaposlen 11,6 Ostalo 0,5

Jedna od osnovnih karakteristika istraživanja javnog mnjenja jeste da se njime prate stavovi javnosti u pogledu predmeta istraživanja u periodu u kojem je ono izvršeno. Anketni upitnik za ovo istraživanje kreiran je tako da se iz odgovora na postavljena pitanja stekne uvid u to kako punoljetni građani Crne Gore percipiraju svoj materijalni položaj i uključenost u pojedine faze procesa privatizacije, kako ocjenjuju koncept, način sprovođenja i posljedice privatizacije u Crnoj Gori, te kakvi su njihovi stavovi o berzama i o oblicima vlasništva.

7.1. Materijalni položaj – sadašnjost, prošlost, očekivanja Prvi blok pitanja kreiran je sa ciljem da se dobiju stavovi i mišljenja ispitanika o dinamici njihovog materijalnog položaja, odnosno životnog standarda. Na osnovu odgovora se zaključuje da je većina ispitanika generalno nezadovoljna svojom materijalnom situacijom Naime, preko 50% ispitanika je potpuno ili uglavnom nezadovoljno svojim sadašnjim životnim standardom, dok je samo oko 15% anketiranih građana uglavnom ili veoma zadovoljno svojim životnim standardom. Uočljiv je podatak da gotovo 70% ispitanika koji nijesu zadovoljni svojom materijalnom situacijom imaju osnovno ili su bez formalnog obrazovanja, te da je visina zarada ispitanika ove obrazovne strukture razlog njihovog lošeg životnog standarda. Istraživanje je pokazalo da su najnezadovoljniji svojom materijalnom situacijom građani koji spadaju u kategoriju nezaposlenih.



103


103

Svega 18,8% anketiranih građana smatra da im je životni standard poboljšan u toku prethodne godine. Da im se životni standard za poslednjih godinu dana pogoršao smatraju ispitanici starosne grupe od 51 do 60 godina – 43,4%, dok ispitanici stari od 18 do 30 godina uglavnom smatraju da se njihova materijalna situacija nije promijenila – 49,6%, odnosno da im je životni standard poboljšan – 26,1%. Dominantne grupe ispitanika koje imaju negativan stav prema promjeni svog materijalnog položaja u toku prethodne godine jesu nezaposleni – 55,2%, domaćice – 46,6% i penzioneri 46%, ali i ispitanici sa sjevera Crne Gore 41,9% i oni sa osnovnim obrazovanjem – 49,4%.

Grafikon 7.1

Gotovo polovina ispitanka je smatrala da je u prethodnoj deceniji njihov materijalni položaj pogoršan, dok je četvrtina mišljenja da im je životni standard na višem nivou. Ostatak ispitanika nema stav ili smatra da se u posljednjih deset godina njihov životni standard nije promijenio.

Grafikon 7.2.

Materijalni položaj u poslednjoj dekadi po regijama

30.20%

18.90%

30.50%

53.60%

36.30%

45.90%

21.30%26.10%

18.60%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

Centar Jug SjeverRegijaPoboljsan Pogorsan Ostao isti

Da li je u posljednjih deset godina Vaš materijalni položaj:

26,5

46,3

21,2

6

0 5

10 15 20 25 30 35 40 45 50

Poboljšan Pogoršan Ostao isti Ne znam

učešće

u u

zork

u

104





104

Rezultat istraživanja po regijama ukazuje na činjenicu da je u sve tri regije u Crnoj Gori preovlađujući stav da je materijalni položaj u poslednjih deset godina pogoršan. Interesantno je da na jugu Crne Gore ispitanici u gotovo istom broju smatraju da im je životni standard poboljšan odnosno da je njihova materijalna situacija pogoršana. Iako su generalno nezadovoljni svojom materijalnom situacijom, najveći broj ispitanika smatra da će se u budućnosti njihov materijalni položaj poboljšati. Optimistički stav prema budućnosti imaju mladi, odnosno ispitanici od 18 do 30 godina, kao i ispitanici sa visokim i višim obrazovanjem. Ohrabruje činjenica da poboljšanje životnog standarda očekuju preduzetnici - 54,9%, đaci i studenti - 44,6%, zaposleni u državnim institucijama - 43,4%, kao i zaposleni u privatnom sektoru - 40,4%. Ne tako optimističan stav prema budućnosti i svom materijalnom položaju imaju ispitanici stariji od 60 godina - 28,8%, ispitanici sa osnovnim ili bez ikakvog obrazovanja - 71,9%, kao i nezaposleni – 39,7%, te zaposleni u preduzećima koja su u procesu transformacije – 31,3% i penzioneri – 30,4%.

7.2. Stepen i način uključivanja u pojedine faze procesa privatizacije Drugi blok upitnika sadržao je pitanja usmjerena na dobijanje stavova i mišljenja anketiranih građana o stepenu i načinima njihovog ličnog uključivanja u proces privatizacije. U početnoj fazi privatizacije, zaposleni u društvenim preduzećima koja su prolazila kroz proces vlasničke transformacije imali su pravo da dobiju besplatne dionice preduzeća u kojima su radili, kao i da kupe dionice pod povlašćenim uslovima. Na pitanje: “Da li ste u procesu privatizacije u Crnoj Gori pod povoljnim uslovima došli do akcija preduzeća?”, relativno mali broj ispitanika - 20,2% - je odgovorio da je u početnoj fazi procesa privatizacije došao do besplatnih, odnosno do akcija pod povoljnim uslovima - 6,4% ispitanika. Iako se djelimično razlozi mogu tražiti u činjenici da jedan dio ispitivane populacije tada (početak devedesetih godina prošlog vijeka) nije bio u prilici da stekne pravo na te akcije (bili su maloljetni, nijesu radili u privredi i sl.), smatramo da je jedan dio ispitanika već “zaboravio” na tu fazu procesa privatizacije. Interesantno je navesti podatak da među ispitanicima koji su pod povoljnim uslovima došli do akcija preduzeća dominiraju oni sa visokim i višim obrazovanjem - 44,8%. Vlasnici ovih akcija su ih u većini slučajeva prodali – 53,7%. Da su akcije stečene kroz početnu fazu privatizacije bile dodatni izvor prihoda za značajan broj građana Crne Gore, potvrđuje i podatak da je dodatnih 14,1% ispitanika iz ove grupe odlučilo da dio tih akcija proda. Sa druge strane, skoro svaki treći ispitanik je odlučio da akcije zadrži i posjeduje ih i danas. Najveći broj anketiranih građana koji su u procesu masovne vaučerske privatizacije dobili vaučere se odlučio za ulaganje vaučera u privatizacione fondove - 31,8%, dok je 15,3% ispitanika upotrijebilo vaučer za kupovinu akcija preduzećaa. Jedna od posljedica procesa privatizacije je i pojava berzi, kao institucija koje omogućavaju da se slobodna sredstva plasiraju u kupovinu akcija preduzeća i drugih hartija od vrijednosti. Približno svaki treći ispitanik (34,5%) odgovorio je pozitivno na pitanje: “Kada bi ste imali višak kapitala da li bi ste ga uložili u neko preduzeće u Crnoj Gori?”



105


105

Ohrabruje činjenica da bi značajan procenat ispitanih građana Crne Gore svoj novac uložio u kupovinu akcija nekog preduzeća. Slobodna sredstva bi, u većoj mjeri u odnosu na prosjek uložili u neko preduzeće đaci, odnosno studenti – 48,6%, zaposleni u državnim institucijama – 44,6% i preduzetnici – 40,2%, te ispitanici koji žive na jugu Crne Gore – 38,5% i oni koji imaju visoko obrazovanje – 42,4%. Ispitanici koji bi slobodna sredstva uložili u akcije nekog preduzeća najčešće se opredjeljuju za Elektroprivredu Crne Gore – 23,3%, Crnogorski Telekom – 13,1% i Plantaže 10,8%. Najveći broj onih koji nijesu spremni za ulaganje na berzu, nije bio spreman da da odgovor na pitanje koji je ključni razlog za tako formiran stav. Od onih koji su na ovo pitanje odgovorili, najveći broj svoju nespremnost za ulaganje na berzu tumači nepovjerenjem (11,8%) i nesigurnošću u poslovanju (9,9%). Iako berza predstavlja veoma značajnu instituciju tržišne ekonomije, korist od nje direktno je prepoznalo nešto manje od petine ispitanika. Na pitanje da li osjećaju neku korist od pojave berzi, najveći broj ispitanika, čak 60,6% odgovorio je odrično. Kao novu mogućnost za zaradu pojavu berzi je prepoznao najveći broj mladih ljudi od 18 do 30 godina, dok su u kategoriji onih koji su lično profitirali od pojave berzi dominarali ispitanici starosti od 31 do 40 godina. Iznenađuje podatak da među ispitanicima koji su lično profitirali od pojave berzi dominiraju oni bez obrazovanja, dok su ispitanici sa visokim obrazovanjem u najvećoj mjeri odgovorili da nijesu imali lične koristi od pojave berzi.

7.3. Koncept i način sprovođenja privatizacije u Crnoj Gori Poseban dio upitnika činila su pitanja na koja odgovori otkrivaju stavove građana o konceptu i načinima sprovođenja privatizacije u Crnoj Gori. Nešto više od jedne trećine ispitanika nema dovoljno znanja da procijeni kvalitet koncepta privatizacije i način njegovog sprovođenja. Od onih koji su izborom jednog od ponuđenih stavova iskazali svoje mišljenje o procesu privatizacije veći dio (50%) procjenjuje da je koncept privatizacije dobar, ali da se loše sprovodi, dok 40% ispitanika koji su dali odgovor na postavljeno pitanje negativno ocjenjuju i koncept i način sprovođenja privatizacije. Tek svaki deseti ispitanik iz ove kategorije ukupan proces privatizacije sagledava kao uspješan. Proces privatizacije podrazumjeva involviranost značajnog broja institucija. Kroz istraživanje smo pratili kako građani Crne Gore ocjenjuju ulogu tih institucija u procesu privatizacije. Da Vlada ima pozitivnu ulogu smatra nešto više od četvrtine ispitanika, dok 46,5% ispitanika ulogu Vlade doživljava negativno, a 18,9% kao nezapaženu.

106





106

Grafikon 7.3.

Uloga Vlade u procesu privatizacije je

Pozitivna; 26,3

Negativna; 46,5

Nezapažena; 18,9

Bez odgovora; 8,3

Nešto manje od trećine ispitanika smatra da je uloga Parlamenta bila nezapažena, dok je 42% ocjenjuje kao negativnu. Svega 17,2% ulogu Parlamenta u procesu privatizacije ocjenjuje pozitivno. Identičan je i broj građana koji ulogu Sindikata ocjenjuju pozitivno (17,2%), dok oko 36,5% anketiranih ocjenjuje da je uloga radničke asocijacije bila negativna, odnosno 46,4% je smatra nezapaženom. Interesantno je uočiti da je i u slučaju nevladinih organizacija više građana njihovu ulogu u procesu privatizacije ocjenilo negativnom (30%) i nezapaženom (35%), nego pozitivnom (24%). Jedino je u slučaju medija bilo više građana koji su ulogu medija ocijenili pozitivnom (34,5%) nego negativnom (27,9%).

7.4. Posljedice privatizacije Oko 17% anketiranih građana nije dalo odgovor na pitanje “Kakve su, po Vašem mišljenju, posljedice privatizacije?”. Odgovore ostalih ispitanika moguće je svrstati u tri kategorije:

- Oko 30% anketiranih građana smatra da privatizacija privredu čini efikasnijom. Među njima je nešto veći broj onih koji procjenjuju da je cijena tome pogoršani životni standard (17%), u odnosu na one koji smatraju da će efikasnija privreda voditi i poboljšanju životnog standarda (13%).

- Nešto više od četvrtine ispitanika smatra da privatizacija dovodi do privrednog nazadovanja i pogoršanja životnog standarda i nezaposlenosti (26,5%).

- Svaki četvrti anketirani smatrao je da privatizacija nije dovela do bitnijih promjena (25,3%).



107


107

Tabela 7.3. Mišljenje ispitanika o posljedicama privatizacije Kakve su, po Vašem mišljenju, posljedice privatizacije? % Privreda postaje efikasnija, ali se povećavaju socijalne razlike i pogoršava se životni standard 17,0

Privreda postaje efikasnija, a nakon kraćeg perioda poboljšaće se i životni standard stanovništva 13,1

Ništa se bitnije ne mijenja 25,3 Dolazi do privrednog nazadovanja, tako i do pogoršanja životnog standarda i nezaposlenosti 26,5

Nešto drugo 2,0 Ne znam 16,1

Značajan broj ispitanika (od 25% do 39%) nije iskazao stepen svog slaganja sa nekim, mogućim pozitivnim efektima privatizacije. Kod onih koji su se opredijelili, najveći stepen slaganja postojao je o tome da su ulazak stranih investicija i umješnosti upravljanja u Crnu Goru (71%) pozitivne posledice privatizacije. Na ovo pitanje svoje opredjeljenje nije iskazalo 36,2% ispitanika. Sa druge strane, većina “opredjeljenih” ispitanika iskazala je svoje neslaganje sa tvrdnjama:

1. Da privatizacija dovodi do stvaranja novih radnih mjesta, 2. Da privatizacija dovodi do povećanja konkurentnosti crnogorskih preduzeća i 3. Da su zbog privatizacije kompanije sa gubicima izbjegle zatvaranje.

Struktura odgovora na pitanje: “Koja je direktna korist koju ste Vi lično imali od privatizacije?”, pokazuje da najveći dio ispitanika (68,5%) nije prepoznao neku ličnu korist od privatizacije.

Grafikon 7.4.

Koja je direktna korist koju ste Vi lično imali od privatizacije?

9,2

1,8

2

2,6

4,6

5,3

5,9

68,6

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Ne mogu da procjenim

Nešto drugo

Porast plate

Sniženje cijena

Porast kvaliteta ponude

Porast kvaliteta života

Zaposlenje

Ne vidim nikakvu korist

108





108

Ovoliki procenat ispitanika koji su dali negativan odgovor pomalo iznenađuje, imajući u vidu podatak da je u pojedinim slučajevima, vaučer uložen u jedno od preduzeća koje je bilo uključeno u proces masovne vaučerske privatizacije vrijedio preko 15 hiljada eura (Elektroprivreda Crne Gore, Izbor Bar). No, po svoj prilici ispitanici to nijesu u svojim percepcijama povezali sa procesom privatizacije. Među pozitivnim odgovorima najveći broj ispitanika je iznio stav da procesu privatizacije duguje zaposlenje (5,9%), zatim porast kvaliteta života (5,3%) i porast kvaliteta ponude proizvoda i usluga (4,6%). Sa druge strane, ispitanici su u nešto većoj mjeri uočili koristi koje je država imala od procesa privatizacije. Da je država imala direktnu korist od privatizacije kroz efekat boljeg punjenja budžeta smatra 21,9% ispitanika. 11,8% ispitanika vidi porast investicija kao direktnu posledicu privatizacije, a 7,6% ispitanika smatra da je porast zaposlenja direktna korist za državu od procesa privatizacije. Uz to treba istaći da je skoro svaki četvrti anketirani odgovorio da ne vidi nikakvu direktnu korist koju je država imala od procesa privatizacije. Struktura odgovora na pitanja vezana za percepciju negativnih efekata privatizacije pokazuje da građani Crne Gore u većoj mjeri percipiraju negativne u odnosu na pozitivne efekte privatizacije. Tako je, na primjer, značajna većina ispitanika iskazala svoje slaganje sa tvrdnjom da u privatizovanim preduzećima dolazi do otpuštanja radnika (86% ispitanika). Pri tome, na ovo pitanje nije odgovorilo 21% anketiranih građana. Sa stavom da u privatizovanim preduzećima dolazi do otpuštanja zaposlenih slaže se najveći broj ispitanika, bez obzira na pol, starost, obrazovanje (izuzev onih bez obrazovanja od kojih 66,7% nije znalo dati odgovor), zanimanje ili regiju. Kao negativni efekat privatizacije većina građana identifikuje i to da strani državljani postaju trajni vlasnici crnogorskih preduzeća (61,8% od ukupnog broja ispitanika, odnosno 85% od onih koji su se opredijelili za jednu od dvije ponuđene opcije). Na odgovore na postavljeno pitanje nije značajno uticao pol, starost, obrazovanje (osim za ispitanike bez obrazovanja koji u najvećoj mjeri (55,6%) nijesu znali da odgovore), zanimanje ili regija. Sa tvrdnjom da su plate u privatizovanim preduzećima manje radi ušteda složilo se 70% anketiranih koji su izabrali jedan od dva ponuđena odgovora, pri čemu se oko 32% anketiranih nije opredijelilo. Varijacije odgovora na ovo pitanje u direktnoj su vezi sa obrazovanjem ispitanika. Naime, sa porastom nivoa obrazovanja raste i procenat onih koji se ne slažu sa ovom tvrdnjom. Sa druge strane, sa ovom tvrdnjom složio se najveći broj ispitanika iz sjeverne regije Crne Gore. Gotovo svaki četvrti ispitanik smatra da nije imao direktnu štetu od privatizacije.



109


109

Grafikon 7.5.

Koja je direktna šteta koju ste Vi imali od privatizacije?

21.2

3

2.1

5.2

20.5

23.7

24.3

0 5 10 15 20 25 30

Ne mogu da procjenim

Nešto drugo

Pad kvaliteta ponude

Smanjenje plate

Porast cijena

Pad kvaliteta života

Ne vidim nikakvu štetu

Ispitanici koji su prepoznali neku štetu od procesa privatizacije, najveći akcenat stavljaju na pad kvaliteta života (23,7%) i porast cijena proizvoda i usluga (20,5%), dok se u manjoj mjeri kao negativni efekti registruju smanjenje plate (5,2%) ili pad kvaliteta ponude proizvoda i usluga (2,1% ispitanika). Mlađa kategorija anketiranih građana Crne Gore (stari do 30 godina), lica zaposlena u državnim institucijama, đaci, studenti, fakultetski obrazovani ispitanici, kao i stanovnici centralnog dijela Crne Gore, više u odnosu na prosjek su procjenjivali da im privatizacija nije napravila nikakvu štetu. Sa druge strane, pad kvaliteta života nešto više u odnosu na prosjek identifikuju lica starija od 50 godina, sa nižim stepenom obrazovanja, penzioneri, nezaposleni, kao i stanovnici sjevernog dijela Crne Gore. Značajan broj ispitanika (27,3%) nije mogao da procijeni da li je država imala direktnu štetu od procesa privatizacije, dok 10,4% ispitanika smatra da država nije imala štete od procesa privatizacija. Bez značajnih odstupanja u zavisnosti od pola, starosti, obrazovanja, zanimanja ili regije u kojoj žive, najveći broj ispitanika je kao direktnu štetu za državu od procesa privatizacije prepoznao gubitak kontrole nad preduzećima i njihovim profitom (26,2%). Uz to ističu se i porast nezaposlenosti (17,6%), kao i teže rješavanje socijalnih problema (12,3%). Manji broj ispitanika je kao direktnu štetu privatizacije za državu naveo porast zaduženosti države (4%).

7.5. Privatno vs državno vlasništvo Da se stavovi punoljetnih građana Crne Gore u odnosu na privatizaciju ne mogu smatrati negativnim govori i struktura odgovora na slijedeće pitanje: “Da li se, po Vašem mišljenju, u dolje navedenim privatizovanim sektorima, privatno vlasništvo pokazalo boljim u odnosu na državno?”

110





110

Tabela 7.4. Da li se, po Vašem mišljenju, u dolje navedenim privatizovanim sektorima, privatno vlasništvo pokazalo boljim u odnosu na državno?

SEKTORI Da Ne Bez odgovora i ne zna

Turizam 47,7 30,0 22,3 Telekomunikacije 43,5 31,1 25,4 Bankarstvo 42,0 28,5 29,5 Proizvodnja 23,1 48,7 28,2

Za sektor turizma, oko 61% ispitanika koji su (pozitivno ili negativno) odgovorili na ovo pitanje smatra da se privatno vlasništvo u turizmu pokazalo boljim u poređenju sa državnim. Pozitivan stav o prednostima privatnog nad državnim vlasništvom u turizmu karakterističan je u mjeri većoj od prosjeka za mlađe i visokobrazovane ispitanike, za đake i studente, zaposlene u državnim institucijama, privatnom sektoru i preduzetnike, kao i za stanovnike centralne Crne Gore. Više negativnih odgovora registrovano je kod sljedećih kategorija: lica starija od 60 godina, ispitanici koji imaju završenu samo osnovnu školu, penzioneri i nezaposleni. Slično je i za sektor telekomunikacija gdje je veći broj ispitanika koji smatraju da privatno vlasništvo ima prednost u odnosu na državno. U odnosu na prosjek značajno veći je broj muškaraca, lica mlađih od 30 godina, visokobrazovanih, privatnih preduzetnika, zaposlenih u privatnom sektoru, državnim institucijama, kao i đaka i studenata koji su pozitivno odgovorili na postavljeno pitanje. Blago pozitivno odstupanje postoji i kod stanovnika južne regije, dok značajno veća zastupljenost negativnih odgovora pokazuju sljedeće kategorije stanovnika: lica stara od 41 do 50 godina, zaposelni u preduzećima koja su u procesu transformacije, nezaposleni i penzioneri. Percepcije anketiranih građana Crne Gore pokazuju da je privatno vlasništvo ocijenjeno bolje nego državno i u sferi bankarstva. Tako je 60% od ukupnog broja ispitanika koji su odgovorili dalo pozitivan odgovor na postavljeno pitanje. Pri tome, značajnije odstupanje u broju pozitivnih odgovora postoji kod populacije stare od 31-40 godina, sa visokim obrazovanjem, privatnih preduzetnika, zaposlenih u privatnom sektoru, državnim institucijama, kao i đaka i studenata, dok u broju negativnih odgovora značajno odstupanje postoji kod lica starijih od 60 godina, sa osnovnim obrazovanjem, kao i kod zaposelnih u preduzećima koja su u procesu transformacija, nezaposlenih i penzionera. Proizvodnja je jedini sektor za koji ispitanici u većem broju procjenju da se privatno vlasništvo nije pokazalo boljim u odnosu na državno. Svega 32% ispitanika smatra da privatno vlasništvo u sektoru proizvodnje daje bolje rezultate u odnosu na državno. Statistički posmatrano značajno veći broj negativnih odgovora u odnosu na prosjek su dale sljedeće kategorije stanovnika Crne Gore: muškarci, lica stara od 41 do 50 i stariji od 60 godina, penzioneri, zaposleni u preduzećima koja su u procesu transformacije i nezaposleni. Iako su smatrali da se u nekim sektorima privatno vlasništvo pokazalo boljim u odnosu na državno, značajan broj ispitanika smatra da privatni sektor ne treba da ima učešća u sektoru zdravstva, obrazovanja, proizvodnje i distribucije električne energije, avio saobraćaju, željezničkom saobraćaju i u korišćenju prirodnog bogatstva. Tako na primjer, za sektor zdravstvo 44,3% ispitanika smatra da učešće privatnog sektora treba da bude 0%. Kada se tome doda podatak da 30,9% anketiranih građana smatra da participacija privatnog vlasništva u oblasti zdravstva treba da je manja od 50%, može se zaključiti da bi trenutno



111


111

većina stanovnika Crne Gore sektor zdravstva voljela da vidi pod državnim okriljem (vlasništvom i kontrolom). Ipak ne treba zanemariti ni podatak da 18,8% anketiranih punoljetnih građana Crne Gore (gotovo svaki peti) smatra da bi i u zdravstvu privatni sektor trebalo da ima kontrolni udio (11,5% se izjasnilo za potpunu kontrolu vlasništva). Za sektor obrazovanje 47,4% ispitanika izjasnilo se protiv učešća privatnog vlasništva. I u ovom slučaju veći dio anketiranih građana (preko dvije trećine) smatra da privatni sektor ne bi trebalo da ima preko 50% vlasništva u obrazovnim institucijama. Sa druge strane, za 17,4% ispitanika bilo bi prihvatljivo većinsko vlasništvo i u ovoj oblasti. Najjači zagovornici potpunog državnog vlasništva i kontrole u oblasti obrazovanja su ispitanici iz sjeverne regije Crne Gore (51,2%). Slični podaci u pogledu učešća privatnog vlasništva dobijeni su i za sektor proizvodnje i distribucije električne energije. Naime, 7,8% ispitanika smatra da kontrolu i vlasništvo treba potpuno prepustiti privatnom sektoru, dok 10,6% smatra da im treba dati većinsko ali ne i potpuno vlasništvo. Istovremeno 29,7% anketiranih smatra da bi taj udio privatnog vlasništva trebalo da bude manji od 50%, što uz 44,3% ispitanika koji smatraju da privatno vlasništvo uopšte ne treba da ima udjela u ovoj oblasti, dovodi do zaključka da bi 74% punoljetnih građana Crne Gore preferiralo da privatni sektor nema većinsko vlasništvo i kontrolu u oblasti proizvodnje i distribucije električne energije. Kada se govori o avio saobraćaju mišljenja su nešto drugačija. Naime, iako je i dalje veći broj onih koji smatraju da privatni sektor ne bi trebalo da ima dominaciju (nešto ispod 60%), nije mali broj onih koji bi bili za većinsko (20,5%), odnosno potpuno vlasništvo i kontrolu (13,1%). Slična je situacija i sa željezničkim saobraćajem. Ipak, čini se da najveći stepen slaganja ispitanika postoji o učešću privatnog sektora u korišćenju prirodnih bogatstava. Naime, u ocjeni da korišćenje prirodnih bogatstava ne treba prepustiti privatnom sektoru slaže se većina ispitanika (58,2%).

7.6. Šta i kako dalje? Na kraju, ispitivani su stavovi i mišljenja punoljetnih građana Crne Gore u vezi sa nastavakom procesa privatizacije. Većina onih koja je iskazala svoje mišljenje, odnosno stav na pitanje: “Da li ste za nastavljanje procesa privatizacije?”, odgovorila je potvrdno. Struktura odgovora ispitanika prikazana je na narednom grafikonu.

112



ZAKLJUČNI NALAZI


112

Grafikon 7.6.

Da li ste za nastavljanje procesa privatizacije

Ne znam; 24,1

Ne; 34,3

Da; 41,6

Za nastavak procesa privatizacije nešto više u odnosu na prosjek zalažu se građani stari od 30 do 60 godina, višeg i visokog obrazovanja, zaposleni u državnim institucijama, privatni preduzetnici, kao i stanovnici centralnog dijela Crne Gore.

Grafikon 7.7.

Kako nastaviti proces privatizacije (struktura odgovora ispitanika koji su za nastavak procesa)

27,2

72,8

ubrzano, jer se tako spriječavadalje propadanje ekonomijepostepeno jer brza privatizacijadonosi loša rješenja

Oni koji su se izjasnili za nastavak procesa privatizacije imali su mogućnost da izaberu jedan od dva modaliteta koji se odnose na brzinu kojom je potrebno nastaviti proces privatizacije: ubrzano, jer se tako spriječava dalje propadanje ekonomije, postepeno jer brza privatizacija donosi loša rješenja. Odgovarajući na ovo pitanje velika većina (72%) ispitanika koji podržavaju nastavak procesa opredijelila se za postepeni nastavak privatizacije.


ZAKLJUČNI NALAZI 113


114

8. ZAKLJUČNI NALAZI Proces tranzicije crnogorske privrede i društva u cjelini sam po sebi predstavljao je cilj pun izazova, posebno ako se ima u vidu stanje crnogorske ekonomije krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina. U početnoj fazi procesa tranzicije reformatorima u bivšim socijalističkim zemljama do kraja i nije bilo jasno, bolje reći, podjednako im je bilo teško odrediti jasne ciljeve i načine kako ih dostići. Nalazi ove studije kada je u pitanju Crna Gore, saopšteni u sedam posebnih svesaka i posebno rezimeu, potvrđuju da je to bila težnja da se izgradi novo društvo, ekonomski efikasnije, sa učvršćenim sistemom političke demokratije, sa više slobode i višim standardom građana. Osnovna koncepcijska šema socijalizma se raspadala dosta sporo, ali ipak bespovratno. U tom smislu se proces uspostavljanja nove pravne infrastrukture, primjerene prelaznom periodu, ali i nastavku društvenog i ekonomskog života u formi tržišne privrede, tokom čitavog tranzicionog perioda javljao kao uslo grlo, jer jednostavno nije postajo valjan niti univerzalan tranzicioni obrazac uspjeha. Upravo na ovoj hipotetčkoj pretpostavci, i činjenici da se proces tranzicije u Crnoj Gori odvijao u ambijentu jako nepovoljom, zasniva se naše uvjerenje da prisilna evolucija kroz koju je prošao prije svega, „pravni sistem“, a potom i čitav društveno-ekonomski sistem vrijedi da bude istražena i zabilježena. Stanje crnogorske ekonomije krajem osamdesetih godina. U više- decenijskom periodu socijalističkog samoupravnog sistema su razvijeni samo neki elementi tržišne privrede. Konkurencija na tržištu roba i usluga bila je usljed zatvorenosti domaće privrede prema svjetskom tržištu i republičko-pokrajinskih autarhija, više ili manje sputana, tržište radne snage nije se zvanično priznavalo iz ideoloških razloga. Istovremeno, finansijsko tržište je bilo svedeno na bankarski sistem pod kontrolom države i političkog faktora koji je o alokaciji kapitala odlučivao voluntaristički, a ne na osnovu tržišnih kriterija, društveno svojinski odnosi bili su i ekonomski i pravno nejasni, preduzećima je tolerisan opstanak i pored gubitaka i lošeg poslovanja jer je za uzvrat obezbijeđeno vještačko zapošljavanje i rješavanje socijalnih problema unutar preduzeća. Najzad, politički sistem je bio pod kontrolom jedne političke partije što je dovelo do pune dominacije politike nad ekonomijom i etatističkog tutorstva nad cjelokupnim ekonomskim životom. Ovakav sistem je bio glavni faktor stvaranja jedne zastarjele i nefleksibilne materijalne strukture privrede kojoj je neefikasnost privređivanja i ekstenzivan razvoj bila glavna odlika. Imajući u vidu tadašnju ekonomsku i ukupnu društvenu situaciju, potreba za korjenitim preobražajem crnogorske privrede u jedan efikasan, tržišnom svijetu primjereniji obrazac, jednostavno kazano, nametnula se kao neodložan imperativ. Danas, ne samo kada je u pitanju Crna Gora, nego i druge zemlje u tranziciji, od kojih su neke već postale članice EU, a privatna svojina pri tome postala preovlađujući oblik, svode se bilansi i traže novi putevi uspjeha. Misija istraživanja. Imaju li se prethodno date napomene u vidu, logičnom i opravdanim se čini inicijativa Savjeta za privatizaciju za izradom predmetnog istraživanja. U prilog navedenom ide i spoznaja da su u proteklom, dvije decenije dugom, tranzicionom periodu u potpunosti izostala istraživanja ove vrste, tako da smatramo da je ovim jasno saopštena misija istraživanja.

114


ZAKLJUČNI NALAZI ZAKLJUČNI NALAZI


115

Globalni cilj istraživanja. Na bazi iskazane misije predmetnog istraživanja, njegov globalni cilj jeste da se na bazi relevantne i dostupne teorijske i empirijske građe sagledaju ukupni dometi procesa privatizacije u Crnoj Gori i glavni efekti koji su po raznim osnovama ostvareni ovim procesom. Ocjena stanja u ovoj fazi privatizacije u Crnoj Gori, i ocjena do sada postignutih efekata kao osnovni cilj istraživanja trebalo bi da doprinese i ostvarenju drugih, praktičnih ciljeva, odnosno, ne manje važnih parcijalnih ciljeva istraživanja, među kojima su, prije svega:

a. podizanje nivoa transparentnosti procesa privatizacije pravovremenom i objektivnom ocjenom efekata i postignutih rezultata;

b. podizanje nivoa upravljivosti procesom koja će se zasnivati na realnoj ocjeni postignutog i procjeni eventualnih kritičnih tačaka;

c. poboljšanje komunikacije Vlade Crne Gore sa okruženjem na osnovu realno ocjenjenog stanja, uspjeha i slabosti u dosadašnjem toku procesa privatizacije;

d. stvaranje kvalitetne i realistične podloge za donošenje strateških razvojnih odluka; e. pridobijanje povjerenja za mjere koje Vlada RCG u narednom periodu namjerava

preduzeti na planu usmjeravanja privrede i uspostavljanju odgovarajuće razvojne paradigme radi ostvarenja ključnih razvojnih ciljeva;

f. usmjeravanje nastavka procesa privatizacije i uspostavljanju efikasnih instrumenata ekonomske politike u postojećem okruženju.

Osnovni nalazi projekta

1. Posmatrano u cjelini, a to nalazi ovog istraživanja nedvosmisleno potvrđuju, privatizacija je bila iznuđen potez, s tim što se u Crnoj Gori, u odnosu na druge zemlje u tranziciji, skoro tokom čitavog dvodecenijskog perioda odvijala u izuzetno nenaklonjenom ambijentu (sankcije, ratovi, politička previranja, nužnost zaokruživanja državnog statusa CG i sl.).

2. Skoro u čitavom njenom toku, a posebno u početnoj fazi ekonomska i vlasnička

transformacija preduzeća u Crnoj Gori je bila pod stalnim uticajem snažnih spoljnoekonomskih ograničenja. Ujedno, većina novijih istraživanja je ukazala da je brzina reformi endogena, tj. da zavisi od početnog nivoa razvijenosti ekonomije, stepena razvijenosti institucija, te drugih naslijeđenih uslova.

3. Radikalne promjene u svojinskoj transfromaciji, iako prijeko potrebne, ne mogu se

posmatrati izolovano od ostalih društvenih procesa koji su se odvijali paralelno. U tom smislu su iste poslužile kao valjana osnova za otpočinjanje procesa demokratizacije društva u cjelini.

4. Primjenom Zakona o društvenom kapitalu, krajem osamdesetih godina, formalno je

započeo proces privatizacije u Crnoj Gori. Pravna regulativa je postupno evoluirala, u skladu sa uporednim iskustvima, zatim vlastitim prilikama, što je uslovljavalo ponekad i radikalne zahvate i zaokrete u pogledu bazičnog koncepta privatizacije, ali što nedvosmisleno potvrđuje da je proces imao strateški osmišljen razvojni put.

5. U periodu od 1992-1999. godine koji su karakterisale nepovoljne političke i

ekonomske prilike (hiperinflacija i sivog tržišto, sankcije UN i rat u okruženju i sl.),

ZAKLJUČNI NALAZI ZAKLJUČNI NALAZI 115


116

sprovedeno je formalno pravno organizovanje privrede na vlasničkim osnovama u formi društava kapitala (AD i DOO), zatim, u značajnoj mjeri tzv. mala privatizacija i pokrenut je snažan talas privatne preduzetničke aktivnosti (vidjeti studiju o razvoju malih i srednjih preduzeća). Tako je u periodu 2000 -2008.godina stvoren, većim djelom, relativno moderan pravni okvir i institucionalna infrastruktura, slična onoj u razvijenim zapadnim zemljama, čime su stvorene neophodne polazne, pravne i druge pretpostavke za funkcionisanje tržišne privrede.

6. Uloga nosioca procesa privatizacije u Crnoj Gori - Vlada, Savjet za privatizaciju,

državni fondovi i Agencija Crne Gore za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja je postupno kreirana u skladu sa dinamikom kojom je mjenjana i unapređivana zakonska infrastruktura, s tim što je transparentnost procesa u osnovi bila obezbijeđena.

7. Prema napretku u tranziciji (EBRD) vlasništva Crna Gora je visoko

pozicionirana u području “male privatizacije” s obzirom da je privatizacija malih kompanija i prenosivih vlasničkih prava u potpunosti završena završena. U domenu “velikih privatizacija” ostvarena ocjena (“3+”) podrazumijeva da je dobar dio privatizacije državne imovine završen, da država jasno priznaje vlasnička prava, ali i da je korporativno upravljanje nedovoljno razvijeno.

8. Napredak u privatizaciji donio je dominaciju privatnog sektora u kreiranju

BDP-a. Kao što znamo sve zemlje u okruženju imaju dominantno učešće privatnog sektora u kreiranju BDP-a. Prema ocjeni EBRD-a on je u Crnoj Gori oko 65%, što se, bilo da su u pitanju zemlje iz okruženja ili preostale zemlje u tranziciji, može ocijeniti kao visok nivo, posebno ako se ima u vidu ambijent u kome se proces privatizacije, odnosno tranzicije odvijao u Crnoj Gori.

9. Crna Gora je „dobila” nešto slabiju ocjenu i u domenu reforme infrastrukture,

ali se ona kreće oko nivoa ostalih zemalja iz pregleda, što upućuje da i druge zemlje u tranziciji imaju slične probleme. Medjutim budući da se tu radi o problemima od kojih je veći dio ili otklonjen ili će biti otklonjeni u procesu pristupanja EU, to ovakve ocjene treba uzeti s rezervom.

10. Makroekonomski okvir. Otvaranje privrede, liberalizacija tokova sa

inostranstvom, brz rast ekonomske aktivnosti, niska stopa inflacije, budžetski suficit, rekordni prilivi stranih direktnih investicija, kontinuirano smanjenje stope nezaposlenosti, smanjenje spoljnjeg duga i visok deficit tekućeg računa, tačnije snažan rast robnog deficita osnovne su karakteristike ekonomije Crne Gore tokom zadnjih nekoliko godina. Stabilizacija ključnih makroekonomskih agregata uslijedila je nešto kasnije, ali poboljšanje istih u kontinuitetu povrđuje da možemo govoriti o „legitimizaciji” promjena.

11. Bruto domaći proizvod iz godine u godinu raste i u perodu 2001-2007. povećan je

realno za oko 37%. Rast je bio naročito impozantan tokom 2006. i 2007. kada je zabilježen realni porast privredne aktivnosti od 8,6%, odnosno 9,7%, respektivno. Uz Slovačku (10,4%) i Letoniju (10,3%), Crna Gora je u 2007. godini bila najbrže rastuća ekonomija u regionu Centralne i Istočne Evrope. Rast BDP-a počiva na ekspanziciji sektora usluga - turizmu, trgovini i finansijskom posredovanju.

116


ZAKLJUČNI NALAZI ZAKLJUČNI NALAZI


117

12. Prema podacima CBCG dobijenim analizom završnih računa crnogorska privreda je u 2006. godini po prvi put ostvarila neto dobitak u iznosu od 60 miliona eura. U odnosu na 2005. godinu poboljšani su svi analizirani indikatori (neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu i koeficijent opšte likvidnosti), s tim da još uvjek nije ostvaren zadovoljavajući nivo likvidnosti privrede. Takođe, privreda je nastavila da posluje u zoni dobitka i tokom 2007.

13. Inflacija je relativno brzo svedena na jednocifrenu što je stabilizovalo privredu,

olakšalo investiranje i stvorilo preduslove za brži razvoj finansijskog sistema. Inflacija mjerena indeksom cijena na malo sve do sredine 2007. g. bilježi konstantan pad, a na kraju 2007. godine inflacija je iznosila 8%.

14. Budžetski deficit koji je prelazio i nivo od 20% bruto domaćeg proizvoda krajem 90-

ih, od 2004. godine je u okviru granica predviđenih Mastrihtskim kriterijumom, a u 2006. godini i u 2007. je ostvaren i suficit.

15. Dinamičan privredni rast pozitivno se odrazio na zaposlenost. Nezaposlenost je

smanjena, a zabilježen je i značajan rast zarada i životnog standarda stanovništva. Ukupan broj zaposlenih tokom 2007. iznosio je 156.408, i bio je veći za 11,1% u odnosu na broj zaposlenih iz 2000. godine. Ako posmatramo strukturu zaposlenih kroz tri osnovna sektora, može se uočiti da je na kraju 2007. g. najveći broj zaposlenih (63,5 hiljada ili 40% ukupne zaposlenosti) bio u sektoru usluga što potvrđuje činjenicu da je ekonomija Crne Gore više okrenuta uslužnim djelatnostima nego proizvodnim (28%).

16. Izlaskom iz državne zajednice Crna Gora je eliminisala čitav niz, prvenstveno

političkih rizika, koji su opterećivali državnu zajednicu, čime je postala daleko atraktivnija za strane investitore. Neto priliv stranih direktnih investicija se kontinuelno povećava dostigavši u 2007. godine 525 miliona eura. Inače, crnogorska privreda se pokazala kao vrlo veliki recipijent SDI mjereno po glavi stanovnika: ukupan obim SDI per capita u privredi Crne Gore u periodu 2001-07. g. iznosi 2.965 dolara po stanovniku. Tako visok obim SDI ostvarilo je u periodu poslije početka tranzicije veoma malo zemalja.

17. Takođe, može se zaključiti da je Crna Gora u proteklom periodu od 2000. godine u

velikoj mjeri dostigla ili se približila većem broju privreda u tranziciji prema udjelu privatnog sektora u BDP.

18. Crna Gora je slijedila one programe i modele privatizacije koji su u datom

periodu, bili najbolje ocijenjeni tj. da je, u ovom segmentu, koristila pozitivna iskustva drugih privreda u tranziciji.

19. Privatizacija se, posebno u početnoj fazi može prepoznati kao »insajderska«, što

znači snažan upliv i uvažavanje socijalne komponente, a što je u uslovima sankcija, posebno kada se negativni efekti ispoljavaju u početku, imalo ograničavajući karakter. Kada su u pitanju veliki polsovni sistemi, privatizacija se odvijala poprincipu »case by case«, u skladu sa strategijom i usvojenim godišnjim planovima privatizacije.

ZAKLJUČNI NALAZI ZAKLJUČNI NALAZI 117


118

20. Crna Gora se po napretku u privatizaciji nalazi na istom nivou sa prosječnom privredom u tranziciji uz napomenu da je taj nivo relativno visok po kriterijumima EBRD. Prema nalizima EBRD Crna Gora bilježi relativno visoke ocjene za privatizaciju i liberalizaciju tržišta.

21. Prema indeksu globalne konkurentnosti (World Economic Forum), među 131

zemljom Cerna Gora se sa 82 mjesta u 2007. godini spustila na 61 mjesto u 2008.g., s tim da su iza nje zemlje bivše SFRJ sa izuzetkom Slovenije i Hrvatske.

22. Prihodi od privatizacije (prodaje) u periodu 1995.-2007. godina iznosili su oko

609.530. 000 €, a ukupno ugovorene investicije u istom periodu oko 932.793.000 €.

23. Na početnom uzorku od 357 preduzeća bez obzira na tip kompanije (AD ili DOO), rezultati pokazuju da se posmatrani period (2002-2007) može okarakterisati kao period rasta. Praktična istraživanja na relevantnom uzorku preduzeća pokazala su da je privatizacija, prije svega obimom i radikalnim promjenama pravnog i ekonomskog sistema, odnosno »urušavanjem« sistema zasnovanog na društvenoj svojini i samoupravljanju, doprinijela izgradnji sistema korporativnog upravljanja primjerenog zemljama tržišne ekonomije, mada je taj proces zbog ukupnog ambijentalnog okvira trajao duže u odnosu na druge zemlje u tranziciji koje nisu imale sličnih problema.

24. Pokazalo se da su firme u privatnom vlasništvu više okrenute ka ofanzivnom

prestrukturiranju, du su investirale više od petnaest puta u fiksni kapital u poređenju sa firmama pod okriljem i kontrolom države i dva puta više u istraživanje i razvoj u periodu od 2002. do 2007. Firme u privatnom vlasništvu su takođe više ulagale u preostale dvije komponente strateškog prestrukturiranja (marketing i obuku zaposlenih).

25. Kompanije organizovane kao DOO su u prosjeku manje i mlađe od akcionarskih

društava. Rezultati pokazuju da DOO u prosjeku bolje posluju od akcionarskih društava. To isto važi i za indikatore finansiranja i produktivnosti. Kod DOO takođe možemo da uočimo veći priliv novca sa strane. Što se tiče zaposlenosti, rezultati pokazuju da kompanije organizovane kao DOO povećavaju broj zaposlenih, što je definitivno pozitivan znak.

26. Na mikro nivou, težište je sa velikih bivših društvenih sistema prebačeno na

mala i srednja preduzeća (vidjeti posebnu svesku), što je u krajnjem imalo za rezultat povećanje konkurentske sposobnosti crnogorske privrede u cjelini, uključujući i pozitivne efekte vezano za regionalni razvoj.

27. Realizacijom projekta MVP (2002.godina) produkovane su nove okolnosti za ukupan

privredni ambijent u Crnoj Gori, kao što su: disperzija vlasništva na veliki broj akcionara, razvoj tržišta kapitala i njegovo institucionalno zaokruživanje, pojava institucionalnih investitora u privatnoj svojini i dr. Posebno treba istaći vezu između programa masovne privatizacije i razvoja tržišta kapitala koja je direktna, a koja se ogleda u sljedećem: uglavnom, zahvaljujući masovnoj privatizaciji razvilo se tržište na kome su

novonastali akcionari i finansijski posrednici mogli kupovati i prodavati akcije;

118


ZAKLJUČNI NALAZI


119

razvoj tržišta kapitala pogoduje uspostavljanju upravljačke funkcije u novoprivatizovanim preduzećima;

razvojem tržišta kapitala dešavaju se brojne promjene u strukturi kapitala i vlasništva, što je pogodovalo privlačenju stranih investitora;

preduzeća su se, konačno, zahvaljujući tržištu kapitala našla u prilici da izdaju nove emisije akcija i tako prikupe dodatni kapital za finansijsku ekspanziju i modernizaciju preduzeća.

28. Masovnom vaučerskom privatizacijom ostvarena je inicijalno pravična raspodjela

bogatstva najširoj populaciji. Drugo, ovakvim pristupom, uključujući i učešće privatizacionih fondova, stvorena je kritična masa privatnog kapitala u preduzećima (tzv. »creative distruction« društvenog i državnog kapitala), i ostvarena brza privatizacija, što je bio jedan od glavnih ciljeva.

29. Reforma bankarskog sistema, iako sprovedena u izuzetno kompleksnim uslovima,

imala je za rezultat da se nakon odsustva bilo kog oblika štednje, poljuljanog povjerenja i sl., povrati kredibilitet u isti, što je podsticajno djelovalo na promjenu kvalitativnih performansi, snažan priliv stranih investicija i ubrzanje privrednog rasta u cjelini.

30. Fondovi, zamišljeni u početnoj fazi kao tranzitorni vlasnici, vremenom su na sebe preuzeli razvojnu ulogu, što se posebno odnosi na Fond za razvoj. Fond za razvoj kao jedna od ključnih institucija tokom čitavog procesa privatizacije, prihode stečene po osnovu privatizacije kapitala koje je imao u svom portfelju, koristio je za svoju veoma dinamičku finansijsku aktivnost. Investiciona aktivnost Fonda je bila fokusirana na dva nivoa: prestrukturiranje preduzeća na makro nivou i podsticaj uravnoteženijem regionalnom razvoju (Sjever Republike).

31. Na kraju, privatizacija je, generalno uzevši, imala pozitivan uticaj na

generisanje nove privredne strukture, privrednog rasta Republike u cjelini i generalno su se potpunije efektuirali raspoloživi privredni resursi. Ujedno, privatizacija je uslovila promjenu cjeline makroekonomskog ambijenta, diverzifikaciju vlasništva, istovremeno prestrukturiranje društava kapitala i pojavu novih vlasnika, institucionalnih investitora. Na mikro nivou, težište je sa velikih bivših društvenih sistma prebačeno na mala i srednja preduzeća, što je u krajnjem imalo za rezultat povećanje konkurentske sposobnosti crnogorske privrede u cjelini, uključujući i pozitivne efekte vezano za regionalni razvoj.

ZAKLJUČNI NALAZI


Documents

ANALIZA EFEKATA DOSADAŠNJE PRIVATIZACIJE U CRNOJ …izolacije (1990-1997) i periodu (1998-2000); (c) Makroekonomski efekti vezani za proces privatizacije u periodu suštinske samostalnosti