Anatomia

Hannes Petersen dósent

Trichion

Gnathion

Naclerio RM. Rhinitis, mechanisms & management. MarcelDekker IncNaclerio RM. Rhinitis, mechanisms & management. MarcelDekker Inc. 1999. 1999

•Öndunarfæri

•Umhirða innöndunarlofts

–Sía

–Hita upp

–Rakajafna

•Viðnám gegn sýklum

•Efnaskynjun “Chemical senses”

–Lyktarskyn

–Þefskyn

Donald PJ. The Sinuses. RavenPress, Ltd. 1995Donald PJ. The Sinuses. RavenPress, Ltd. 1995

• Neðri öndunarvegur

• Miðeyru

• Afholur nefs• Respiratory: Humidification/NO production• Phonetic: Resonance/Autoacousis

• Olfactory: Aromatic/[Pheromon] reservoir

• Physical: Skull wight/Protection/Insulation“raison d’etre”

Cavum nasi

Opnast að framan í nares

Opnast í nefkok að aftan um choane

Sagittal skipting í hægri & vinstri nös [fossa nasale]

Cavum nasi

Þakið er bogið og þröngt og skiptist í 3 hluta

1. Pars frontonasale [os frontale; os nasale]

2. Pars ethmoidalis [lamina cribrosa]

3. Pars sphenoidalis [corpus os sphenoidales]

Cavum nasi

Gólfið er beinna og víðara og skiptist í 2 hluta

1. Lamina horisontale os palatinum

2. Processus palatinus os maxillae

Cavum nasi

Lateral veggur• Megineinkenni nefskeljar

• [Concha nasalis suprema]

• Concha nasalis superior• Meatus nasi superior

• Concha nasalis media• Meatus nasi media

• Concha nasalis inferior • Meatus nasi inferior

Hannes PetersenHannes Petersen

OsteoMeatalComplex

Bifhærð Gerfimarglaga stuðlaþekja

Blóðnæring nefhols:

• A. carotis externa– a. maxillaris

• a. sphenopalatina

– a. faciales• a. labiales sup

– r. septale

• A. carotis interna– a. opthalamica

• a. ethmoidales post.

• a. ethmoidales ant.

Hliðarveggurinn

Septum

Vessaæðar nefs

n. ethmoidalis ant

N. V1n. nasociliaris

rr. nasales

Septum

Frá n. V2

n. nasopalatina

Hliðarveggurinn

• Innri heimur - enteroception– Efnaskyn:

• Æðakerfisins [CO2; O2]

• Meltingarvegi

• Vöðvum [pH]

• Ytri heimur – exteroception

– Bragðskyn

– Lyktarskyn [olfactory system]

– Þefskyn [assecory olfactory system]

Meðal okkar mannanna hefur Efnaskyn nefs oftast verið talið til fínheita meðan það hefur verið talið öðrum lífverum dýraríkisins nauðsynlegt til framdráttar og á það við um bakteríur allt til spendýra.

• Lyktarslímhúð [olfactory epithelium]– 5 – 10 cm2 [hundar 150 cm2]– Lyktarskyns frumur

• Olfactory sensory neurons [OSN]– 20 milj hvoru megin– Bipolar [BBB]– Sérhæfður dendrit hluti– Cilia með receptorum– Endurnýjanlegar [30 – 60 d]

• Basal cells• Glia líkar stoðfrumur

– Bowman’s glands• Mucus

– Polysaccarid keðjur, prótein, salt– Mögnun & Hreinsun

• Mismunandi lyktir örfa mismunandi OSN– Ein OSN = ein tegund viðtækja [dreyfðar

um lyktarskynsþekjuna]– Örfun við signal allt niður í x 10-12

– Aðlögun [adaptation]• desensitzsation

• Stór fjölskylda lyktarskyns (odorant) viðtækja gerir okkur kleift að skilja á milli lykta

– ?0.000 – ?00.000 mism. lyktir– 5000 – 10.000 sem við skynjum

• Undirflokkar: ávextir/jurtir/rotnun

– 500 - 1000 sem við getum greint á milli

• Lyktarskyns viðtæki LV [e. olfactory (odorant) receptors OR]

– Sjö-transmembrane domain G protein-tengd viðtæki, en uppskriftir þeirra eru skráðar í stórri fjölgena fjölskyldu.

– 1000 mismunandi viðtæki verið einangruð

The human olfactory receptor gene family.Malnic B, Godfrey PA, Buck LB.Proc Natl Acad Sci U S A. 2004 May 4;101(18):7205.

• Lyktarskyns viðtæki frh.– Þessi fjölgena fjölskylda LV hefur

varðveitst upp í gegnum “vertebrate evolution”, en stærð fjölskyldunar er talin vera ˜100 gen í fiskum upp í yfir 1,000 gen í músum.

– LV genafjölskyldan er ein stærsta gena fjölskylda erfðamengisins

[5% erfðamengisins]

• Atburðarásin:– Lyktarmólikúl [odorants]

– Bindast LV á cilia OSN dendritunum

– G-prótein örfun [GTP]

– Virkjun adenyl cyclase

– Myndun cAMP

– Binding cAMP við kat-jónagöng

– Opnun jónaganga og innstreymi Ca2+

– Opnun Cl ganga

– Himnu depolarisation

– AP

• Lyktar taugar [fila olfactoria] – 20 hvoru megin.

Neural structures, such as the main olfactory bulb, undergo profound changes when exposed to offspring odors at parturition.

Levy F. Olfactory regulation of maternal behavior in mammals. Horm Behav 2004 Sep;46(3):284-302.

• Central projection

• Lyktarheilinn [rhinencephalon] – “Filogeniskt” elstur

– Hlutfallslega minnstur

– Nú venjulega talinn sem hluti af …

• Limbic system– Memory [sensory] – Hippocampus*

– Cognition [social] – Amygdala**

– Homeostasis - Hypothalamus

– Emotions – Limbic lobe

* Gnatkovsky V et al. Topographic distribution of direct and hippocampus- mediatedentorhinal cortex activity evoked by olfactory tract stimulation.

Eur J Neurosci 2004 Oct;20(7):1897-905.

**Buchanan TW et al. A specific role for the human amygdala in olfactory memory. Learn Mem 2003 Sep-Oct;10(5):319-25.

• Skynáreiti (sensory stimuli) getur vakið hegðunarbreytingu án þess að um meðvitaða skynjun sé að ræða. Fyrirbærið erkallað “blindsight”.– Ref.:

• Weiskrantz, Brain 1974.

• Sýnt er að svipað fyrirbæri sem kallað var “blind smell” finnst. Þar hafa loftborin efni, sem ekki eru meðvitað skynjuð, áhrif á heilastarfsemi og hegðun einstaklinga.– Ref.:

• EEG. Schwartz et al., Toxicol Ind Health 1994

• Functional MRI. Sobel et al., Brain 1999

Það að maðurinn ómeðvitað myndaði eigið og skynjaði loftborin efni frá öðrum hefur lengi heillað hugmyndaflug vísindamanna,

skálda og almennings

“Smells are surer than sounds and sight to make your heart-string crack”.

Rudyard Kipling

•Pheromon [vomeropherin]. Gr. pherein = “to carry” & horman = “to excite”

Loftborin efni sem einstaklingur gefur frá sér út í umhverfið og hefur áhrif, líffræðileg og hegðunarleg á aðra einstaklinga sömu tegundar.

Oftast losað út með •þvagi* eða um

•Apocrine kirtla (td. fitu/svitakirtlar í holhönd).

•Exfoliated epithelial cells.

•Bakteriur.

Dæmi um pheromone–(Z)-7-dodecenyl acetat [elephant]

–oestra-1,3,5(10),16-tetraen-3yl acetat[AP í receptor frumum VNO, líkamshiti, húðleiðni, öndunar og hjartsláttarhraði]

*með nefið í hvers manns koppi?

• Árið 1703 lýst af Hollenska anatomistanum Ruysch

• Árið 1813 lýsti danski herlæknirinn Ludevig Jacobson (1783 - 1843) fyrirbærinu og gaf því nafn.

– Friðrik VI lánaði hann í franska herinn,

hvar hann særðist við Leipzig 1813

– Nokkrar aðrar anatomiskar uppgötvanir,

ásamt því að vera þekktur fyrir þvagblöðru-

steinabrjótinn “den Jacobsonske litoklast”

• Anatomisk Beskrivelse over et nyt Organ i Huusdyrens NæseJacobson L.Veterinair-Selskabets Skrift 1813; 2: 209 -46.

Vomeronasal eða Jacobson’s organ

• Hvar er VNO?– Í septum slímhúðinni má þó ekki rugla saman við septal pits eða

nasopalatine fissure

• Sérhæfð þekja– Stoðfrumur

– Aflokað lumen safnþró

•Menstrual synchrony. Tíðahringir kvenna er búa náið eða eru nánir vinir, stillast saman eftir ákveðinn tíma.

McClintock, Nature 1971.

•Strok fengin úr holhönd konu [pheromone harvested]. Borið á efrivör 29 kvenna, 20-35 ára [cross over blind controls]. Hafði bein áhrif á tíðarhring strokþega í þá veru að samstilling átti sér stað við tíðarhring strokgjafans [FSH, LH].

Stern & McClintock, Nature 1998; 392: 177-179

– Kinnkjálka skúti – Sinus Maxillaris [3.5% til staðar við fæðingu*]

– Ennis skúti – Sinus Frontalis [2.5% til staðar við fæðingu*]

– Sáldbeinsholur – Cellulae Ethmoidales [94% til staðar við fæðingu*]

– Fleygbeins skúti – Sinus Sphenoidalis [6.5% til staðar við fæðingu*]

*Spaeth J et al. Int J Pediatr Otorhinol 1997;39:25*Spaeth J et al. Int J Pediatr Otorhinol 1997;39:25--40.40.

• Loftfylltir “hellar” í andlitsbeinum

• Myndast frá nefholi

• Klæddir sömu þekju og nefið – Pseudostratified ciliated columnar epithelium

• Loftfyllast eftir fyrsta aldursárið og jafnvel síðar

• Endanlegu útliti náð eftir kynþroska

Harnsberger HR. Handbook of head and neck imaging. Mosby 1995Harnsberger HR. Handbook of head and neck imaging. Mosby 1995

Donald PJ. The Sinuses. RavenPress, Ltd. 1995Donald PJ. The Sinuses. RavenPress, Ltd. 1995

• Starf skúta & afhola• Respiratory: Humidification/NO production• Phonetic: Resonance/Autoacousis

• Olfactory: Aromatic/[Pheromon] reservoir

• Physical: Skull weight/Protection/Insulation

“raison d’etre”

Ath! Skútar & afholur eru steril

• Sinus maxillaris – Myndast fyrstur hefst ~ 10 viku

– Infundibulum [byrjun annars trimesters]

– Við fæðingu 7x4x4 mm

– Stækkar að 9 ára aldri [fullorðinstennur] og er þá 2x2x3 cm

• Sinus frontalis – Oft fósturfræðilega flokkaður með ethmoidal sinusum

[anterior]

– Er ekki til staðar við fæðingu, en sést fyrst við ½ - 1 árs aldur

• Sinus ethmoidalis – Myndun hefst í byrjun annars trimesters

– ateral ethmoideal mass

– Við fæðingu nokkrar cellur en ethmoidal beinið er þá mikið til brjósk

– Stækkar og fjölgar með vexti og þroska miðandlits

• Sinus sphenoidalis – Myndun hefst í byrjun annars trimesters

– Invagination í sphenoethmoid recess

– Við fæðingu 0.5x2x2 mm [os sphenoidale er í 3 hlutum, 1 corpus og ala minor, 2 ala major og proc pterygoideus]

– Stækkar að unglingsárum en þroski os sphenoidale er mjög flókin og tekur til 14 ossifications centra.