WARSZAWA 2001

ANDRZEJ „SŁOWIK"

Skarżyłem się grobowi...

P r o j e k t g r a f i c z n y i r e d a k c j a

J a n u s z G o l i k

© Copyright by Andrzej Zieliński 2 0 0 1

Ali r l g h t s r e s e r v e d

W y d a n i e p i e r w s z e

W a r s z a w a

W y d a w n i c t w o

I S B N 8 3 - 9 1 3 7 3 8 - 5 - 1

Wstęp do niniejszej książki obiecał napisać znany polski polityk, jednakże po przeczytaniu tego woluminu stanowczo odmówił, a nawet zakazał jego wydania...

S z a n o w n y Czyte ln iku, r o z p o c z y n a s z czytanie książki, k t ó r a

m a m n a d z i e j ę o k a ż e się n a tyle c iekawa, ż e doczytasz j ą d o

k o ń c a . J e s t t o h i s tor ia człowieka, k tóry p o p r z e z zbieg r ó ż n y c h

o k o l i c z n o ś c i o r a z rea l ia ó w c z e s n e g o sys temu wkroczył n a dro

gę przes tęps twa i w tej chwili j e s t n a j b a r d z i e j p o s z u k i w a n ą

przez pol ic ję o s o b ą w Polsce . B y ć m o ż e k o m p o z y c j a książki

i sposób n a r r a c j i b ę d ą dla C i e b i e z a s k o c z e n i e m , ale po wielu

p r z e m y ś l e n i a c h p o s t a n o w i ł e m zwracać się do C i e b i e w pierw

szej osob ie . M a m nadz ie ję , że w t e n sposób to wszystko, co zo

stanie t u n a p i s a n e , b ę d z i e m i a ł o c h a r a k t e r b a r d z i e j osobisty

i j e d n o c z e ś n i e u w i a r y g o d n i wszystkie u j a w n i o n e h i s tor ie . Pod

wszystkim, co przeczytasz, p o d p i s u j ę się osobiśc ie . Za zgod

n o ś ć z p r a w d ą wszystkich u j a w n i o n y c h tu i n f o r m a c j i r ę c z ę sło

w e m h o n o r u , a ludzie, k tórzy m n i e zna ją wiedzą, że słowo ho

n o r u „ S ł o w i k a " j e s t war tośc ią n i e p o d w a ż a l n ą . J e d n o c z e ś n i e

u jawnię tu fakty, o k t ó r y c h w i e m tylko ja i n iewie lk ie g r o n o

w t a j e m n i c z o n y c h osób, k t ó r e swoim a u t o r y t e t e m poświadczą

w i a r y g o d n o ś ć m o i c h zwierzeń. M a m n a d z i e j ę , że ludzie ci,

m a j ą c ś w i a d o m o ś ć powagi w y d a r z e n i a i o d p o w i e d z i a l n o ś c i

związanej z tym faktem, b ę d ą mie l i o d w a g ę n i e tylko p r z y z n a ć

się do z n a j o m o ś c i ze m n ą , a n i e j e d n o k r o t n i e i przyjaźni, ale

i w m i a r ę swojej wiedzy p o t w i e r d z ą m o j e słowa.

N i e spodziewaj się, że przeczytasz k r y m i n a ł o współcze

s n y m p o l s k i m g a n g s t e r z e . B a r d z i e j zależy m i n a o b a l e n i u mi

t u b e z w z g l ę d n e g o bandyty, n a j a k i e g o j e s t e m k r e o w a n y przez

pol ic ję i m e d i a , niż na zdobyc iu j e s z c z e większego r o z g ł o s u .

Książka t a m a p o k a z a ć prawdziwe obl icze „ S ł o w i k a " . S t u d i o

wanie P i s m a Ś w i ę t e g o i o b c o w a n i e z l u d ź m i wielkiej wiary, ta

k imi j a k ksiądz K a z i m i e r z K o r y b u t O r z e c h o w s k i , m ó j d u c h o

w y p r z e w o d n i k , pozwol iło m i p o w r ó c i ć n a d r o g ę uczciwości,

co s p r ó b u j ę p o k a z a ć na dalszych s t r o n a c h tej książki.

7

C h c i a ł b y m również wykorzystać to, że b ę d ą c człowiekiem

wolnym m o g ę swobodnie wypowiedzieć się, czego zostali po

zbawieni m o i koledzy aresztowani w tzw. sprawie pruszkow

skiej. N i e j e d n o k r o t n i e p r z e k o n a ł e m się, że w Polsce człowiek

pozbawiony wolności, praktycznie n ie ma żadnej możliwości

swobodne j wypowiedzi czy obrony, a j e g o zeznania wykorzysty

wane są w s topniu w y g o d n y m dla p r o k u r a t u r y i p rzeb iegu

śledztwa.

Książka ta m o m e n t a m i wyda ci się chaotyczna, ale o n a taka

właśnie ma być. N i e j e s t to k r o n i k a m o j e g o życia, a j e d y n i e za

pis m o i c h przemyś leń i refleksji, często powstających b a r d z o

spontanicznie i p o d wpływem emocj i . N i e c h n ie dziwią Cię na

głe zmiany t e m a t u czy u t r a t a wątku, ale książka ta wiernie od

daje chaos m o i c h myśli i k rę te ścieżki m o j e j duszy.

5

M o j a his tor ia r o z p o c z y n a się p o d k o n i e c lat s iedemdziesią

tych w Stargardz ie Szczecińskim - niewielkim mieśc ie na P o m o

rzu Z a c h o d n i m . Patrząc z perspektywy czasu m o g ę powiedzieć,

że m o j a r o d z i n a niczym nie wyróżniała się spośród tysięcy po

d o b n y c h j e j w ówczesnej Polsce. Ja również byłbym przecięt

n y m m ł o d y m c h ł o p a k i e m , takim j a k większość m o i c h rówieśni

ków, gdyby n ie zamiłowanie do spor tu i sukcesy, j a k i e w n i m

o d n o s i ł e m . Dzięki tym s u k c e s o m b y ł e m w swoim środowisku

osobą p o p u l a r n ą i lubianą. S p o r t dawał mi n ie tylko popular

ność, ale uczył j e d n o c z e ś n i e zdyscyplinowania, poszanowania

ciężkiej p racy i u m i e j ę t n o ś c i znalezienia się w grupie . C e c h y te,

nabyte w m ł o d o ś c i dzięki uprawianiu sportu, pozwoliły mi

w przyszłości przet rwać w na j t rudnie j szych chwilach m o j e g o ży

cia. To sport uczynił ze m n i e człowieka s i lnego, potraf iącego

poradz ić sobie w t r u d n e j rzeczywistości więz iennej , n ie dać się

pozbawić człowieczeństwa i skrupułów. B y ć na tyle si lnym i od

p o r n y m , aby po wyjściu z więzienia, b ę d ą c m ł o d y m niedoświad

c z o n y m życiowo człowiekiem, z d a n y m tylko na własne siły, m ó c

poradz ić sobie w otaczającej m n i e rzeczywistości. N a z n a c z o n y

p i ę t n e m kryminal is ty i o d r z u c o n y przez c h o r y system. System,

który nic mi n ie dał, k tóry wolał odrzuc ić m ł o d e g o , zagubione

go człowieka, niż mu p o m ó c .

W naszym społeczeństwie człowiek, który wszedł na drogę

przestępstwa ma niewielką szansę, aby z tej drogi zejść. Więzienia

to miejsca, gdzie skazani pozostawieni są sami sobie, bez szans na

resocjalizację, gdyż takiej szansy są pozbawieni. To więzienia pro

dukują przestępców z ludzi, którzy słusznie czy nie, tam trafili.

Młody człowiek w wieku osiemnastu lat, bez ukształtowanego cha

rakteru i doświadczenia życiowego, trafia do celi z ludźmi o wielo

letnich wyrokach, wielokrotnych recydywistów odsiadujących ka

ry za najcięższe przestępstwa. Takie właśnie środowisko kształtuje

młodego, zagubionego człowieka. Więzienie ma mu zastąpić d o m

9

rodzinny, ma nauczyć go j a k należy w życiu postępować, j a k być

prawym człowiekiem.

J a k j u ż wcześniej w s p o m n i a ł e m b y ł e m m ł o d y m , wesołym

c h ł o p a k i e m , k o c h a j ą c y m życie, lub iącym zabawę i towarzystwo

przyjaciół. S u k c e s y w sporc ie nobi l i towały m n i e w środowisku

rówieśników, dzieci ówczesnych mie j scowych p r o m i n e n t ó w za

b iegały o m o j e towarzystwo. Do m o i c h przy jaciół należel i syn

posła na sejm, syn p r e z y d e n t a miasta, d y r e k t o r a szkoły, w któ

rej się u c z y ł e m . To o n i zabiegal i o m o j ą przyjaźń, chcie l i poka

zywać się w towarzystwie na j lepszego s p o r t o w c a w mieśc ie .

Wszystko wskazywało na to, że m o j e życie b ę d z i e i n n e od mie j

scowej rzeczywistości, wierzyłem, że wielki świat stoi p r z e d e

m n ą o t w o r e m . W i d z i a ł e m siebie n a wielkich zawodach sporto

wych, mis t rzostwach świata, o l impiadz ie . Wygrywam, staję się

sławny, p o d r ó ż u j ę po świecie, p o z n a j ę sławnych ludzi. B a r d z o

w to wierzyłem i wiara ta d o d a w a ł a mi sił do ciężkiej p r a c y na

sali t r e n i n g o w e j . N i g d y nawet w na jczarnie j szych myślach n ie

przypuszczałem, że to wszystko l e g n i e w gruzy, p r z y p a d e k

sprawi, że m o j e życie przewróc i się do góry n o g a m i .

G d y dzisiaj o tym myślę, to widzę w tym r ę k ę opatrznośc i ,

wolę B o g a , k tóry p o k i e r o w a ł m o i m życiem w taki, a n ie inny

sposób. Po la tach wielki żal i r o z g o r y c z e n i e ustąpiły wdzięczno

ści. Zabiera jąc coś, B ó g dał mi w z a m i a n siłę i wiarę w siebie,

ze tknął z p r a w y m i ludźmi, k t ó r y c h b y ć m o ż e n ie d a n e byłoby

m i p o z n a ć . N a u c z y ł m n i e sprawiedliwości. Czyniąc m n i e prze

stępcą, d a ł mi j e d n o c z e ś n i e d a r r o z p o z n a w a n i a krzywdy ludz

kiej i byc ia sprawiedl iwym. N i g d y n i k o g o n ie zabiłem, n ie

skrzywdziłem b i e d n e g o , na przec iwników w y b i e r a ł e m ludzi

g o d n y c h bycia m o i m i przec iwnikami . Potraf ię p o m a g a ć po

t rzebu jącym i skrzywdzonym przez los, dzielić się z b i e d n y m i .

Wszystkie swoje winy o d k u p i ł e m wie lo le tn im więz ien iem i n ic

10

n i e j e s t e m win ien społeczeństwu, k t ó r e n i c z e g o m i n ie dało .

N i e m a m wyrzutów s u m i e n i a , a wręcz czuję się of iarą c h o

r e g o systemu, w k t ó r y m przyszło mi u r o d z i ć się i żyć. M a m ci

c h ą nadzie ję , ż e książką t ą p o m o g ę wielu p o d o b n y m j a k j a ,

którzy oczeku ją sprawiedliwości i uczciwego osądu. M o ż e

książka ta pozwoli n i e j e d n e m u uzyskać wolność duszy, doko

n a ć r a c h u n k u s u m i e n i a i znaleźć d o b r o w swoim sercu.

11

P r z y p o m i n a m sobie dzień, w k t ó r y m m o j e dotychczasowe

beztrosk ie życie zmieniło się w p a s m o klęsk i u p o k o r z e ń . Nic

nie zapowiadało tak iego k o ń c a . B y ł a to j e d n a z wielu podob

nych, le tnich sobót, spędzanych na dyskotece w towarzystwie

rówieśników. Zwyczaj był taki, że w ciągu j e d n e g o wieczora

przenosi l i śmy się z mie jsca na mie j sce szukając dyskoteki, k t ó r a

będzie n a m najbardzie j odpowiadała . C a ł ą paczką wsiadaliśmy

do s a m o c h o d u i j e c h a l i ś m y do n a s t ę p n e j dyskoteki. Luksus po

siadania s a m o c h o d u w t a m t y c h ciężkich czasach n i e był dla

m n i e n iczym niezwykłym. J a k j u ż w s p o m n i a ł e m , o b r a c a ł e m się

w k r ę g u dzieci ludzi b o g a t y c h i pos iadanie własnego s a m o c h o

du czy korzystanie z s a m o c h o d u rodz ica było w tym towarzy

stwie zjawiskiem n o r m a l n y m .

T e n sobotni wieczór rozpoczął się p o d o b n i e j a k i n n e . Bawi

liśmy się w naj lepsze. W p e w n y m m o m e n c i e ktoś rzucił pomysł

zmiany dyskoteki . Pojawił się j e d n a k p r o b l e m , kto ma prowa

dzić s a m o c h ó d . Ktoś rzucił na stolik kluczyki, ktoś inny wskazał

na m n i e . Tylko ja b y ł e m trzeźwy, wszyscy pozostal i uczestnicy

zabawy byli p o d wpływem a lkoholu . N i e m i a ł e m wyboru, nie

m o g ł e m o d m ó w i ć . W oczach rówieśników u c h o d z i ł e m za czło

wieka odważnego, dla k t ó r e g o n ie ma rzeczy niemożl iwych. Nie

m o g ł e m okazać się t c h ó r z e m . Z d a w a ł e m sobie sprawę ze swoich

m a r n y c h u m i e j ę t n o ś c i kierowcy. J e d n a k p o d j ą ł e m ryzyko. Nie

m o g ł e m stracić wizerunku twardziela.

T y m r a z e m miel i śmy j e c h a ć d o o d d a l o n e g o o 3 0 k i lometrów

Szczecina. Do m a l u c h a , który m i a ł e m prowadzić, weszło chyba

sześć osób. Wszyscy weseli, hałaśliwi, p o b u d z e n i wypitym alko

h o l e m . B y ł a upa lna, le tn ia n o c 1 9 7 8 roku, w światłach samo

c h o d u d r o g a wydawała się prosta , a s a m o c h ó d b a r d z o łatwo się

prowadził . W radiu głośno grała muzyka, ludzie śmiali się, wy

głupiali, przekrzykiwali się nawzajem. Ktoś k lepał m n i e po ra-

12

m i e n i u , ktoś i n n y wymachiwał r ę k o m a . Ś m i a ł e m się r a z e m z ni

mi, b y ł e m szczęśliwy, c z u ł e m się pewnie za k ierownicą . N i c nie

zapowiadało zbliżającej się tragedi i .

N a zakręcie s t rac iłem p a n o w a n i e n a d s a m o c h o d e m . Wpa

dliśmy d o rowu, auto k i lkakrotn ie koziołkowało. J a k i m ś c u d e m

n i k o m u nic się n ie stało. Z t r u d e m wygramoli l i śmy się z rozbi

t e g o s a m o c h o d u i w p o ś p i e c h u oddal i l i śmy się z tego miejsca.

Nikt z nas n ie w p a d ł na pomysł , żeby wypadek zgłosić milicji.

Każdy czuł się winny tego, co się stało. B y ł a to nasza ta jemnica,

k tóre j n ie chcie l i śmy ujawnić.

Po mies iącu, gdy o całym i n c y d e n c i e przes tawałem j u ż my

śleć, zos tałem aresztowany. O szóstej r a n o obudził m n i e dzwo

n e k do drzwi. O k a z a ł o się, że to przyszła po m n i e milicja. M n i e

m ł o d e g o , n igdy nie m a j ą c e g o do czynienia z mil ic ją c h ł o p a k a ,

zakuto w ka jdanki i na oczach p r z e r a ż o n y c h rodziców i sąsia

dów wywleczono z d o m u . P o t r a k t o w a n o m n i e j a k g r o ź n e g o

bandytę , a nie j a k m ł o d e g o c h ł o p c a , który nigdy nie p o p e ł n i ł

ż a d n e g o wykroczenia .

Mil ic ja odtworzyła przeb ieg wydarzeń, d o t a r ł a do uczestni

ków wypadku. O k a z a ł o się, że auto było kradz ione, o czym

wcześniej n ie wiedziałem. Złodzie jem był syn posła, o czym do

wiedziałem się późnie j . Ale to n ie on m i a ł odpowiedzieć za kra

dzież. Przecież był s y n e m posła. B y ć m o ż e gdybym wiedział to

wtedy wieczorem, nie wsiadłbym do t e g o s a m o c h o d u . Ale stało

się inacze j . Wszyscy uczestnicy tamte j przejażdżki m n i e obciąża

li winą za to, co się stało. O m ° j e j winie przesądziły nie tyle ich

zeznania, co fakt, że byli o n i dziećmi mie jscowych p r o m i n e n

tów; p r e z y d e n t a miasta, posła do se jmu, d y r e k t o r a szkoły, a ko

neks je ich rodziców b r o n i ł y ich p r z e d odpowiedzia lnością . Za

m n ą n ie m i a ł się kto wstawić. M o i rodzice nie zostali do sprawy

13

dopuszczeni , byli to prośc i ludzie bez wpływowych przyjaciół.

Nie stać ich było na wynajęcie adwokata . M a ł o tego, n ikt nie za

p r o p o n o w a ł mi adwokata z u r z ę d u , który mi się należał i który

m ó g ł b y m n i e o b r o n i ć . Nie d o c i e k a n o prawdy. M o j e zeznania

były b e z znaczenia . Zos tałem oskarżony n ie tylko o spowodowa

nie wypadku, ale i o kradzież auta. Wyrok na m n i e zapadł jesz

cze zanim r o z p o c z ę ł a się r o z p r a w a sądowa.

W y r o k i e m sądu zos tałem skazany na 1,5 r o k u więzienia i wy

soką grzywnę. Wysłano m n i e do aresztu ś ledczego na ulicy Ka

szubskiej w c e n t r u m Szczecina. Nie p o d d a w a ł e m się. Ciągle

m ó w i ł e m o swojej n iewinności . Nie potra f i łem pogodzić się

z wyrokiem i z tym, w j a k i sposób zostałem potraktowany. Dla

wychowawcy i p s y c h o l o g a w i ę z i e n n e g o b y ł e m „ t r u d n y m " , „nie

w y g o d n y m " p r z y p a d k i e m . Ci tak zwani fachowcy podję l i decy

zję wysłania m n i e do najbardzie j r e p r e s y j n e g o więzienia dla

małola tów - „Mie lęc in" .

T e r a z myślę, że gdyby wtedy znalazł się ktoś, kto potrafiłby

właściwie o c e n i ć m o j e p o s t ę p o w a n i e i wybrać k a r ę a d e k w a t n ą

do m o j e g o przewinienia, być m o ż e dzisiaj b y ł b y m i n n y m czło

wiekiem. Ale m n i e nikt n ie dał takiej szansy. Przedstawiciele ów

czesnego zgniłego systemu wybrali najprostsze rozwiązanie, na

wiele lat pozbawili m n i e szansy bycia n o r m a l n y m człowiekiem.

11

J u ż w areszcie ś ledczym m i a ł e m p o z n a ć p r z e d s m a k prawdzi

w e g o życia w i ę z i e n n e g o . U m i e s z c z o n o m n i e , j a k o piątego

aresztanta, w dwuosobowej celi. O z n a c z a ł o to, że tylko dwie

osoby, zazwyczaj o najstarszym „stażu" więz iennym, m o g ł y spać

na łóżkach, pozostal i trzej spali na m a t e r a c a c h r o z ł o ż o n y c h na

p o d ł o d z e . J a k w każdym więzieniu, obowiązywał t a m niepisany

kodeks zachowań, który ja w j a k na jkrótszym czasie m i a ł e m po

znać. I tylko od moje j postawy zależało, j a k ą pozycję w społecz

ności więziennej b ę d ę zajmował. M u s i a ł e m d o k o n a ć wyboru,

czy przystąpię do ludzi „grypsujących" i dostosuję się do wszyst

kich r e g u ł i zachowań, k t ó r e przestrzegają, czy p o z o s t a n ę wśród

ludzi „niegrypsujących". M i a ł e m tydzień na pod jęc ie decyzji.

W b r e w u t a r t y m s te reotypom, grypsowanie to n ie tylko swo

isty j ę z y k , gwara więzienna. To cały system zachowań, n ie jako

kodeks honorowy, k t ó r e g o należy przes t rzegać. Grypsowanie

j a k o gwara więzienna, k t ó r ą posługiwali się więźniowie, przy

wędrowało do Polski z Rosj i . B y ł to j ę z y k znany tylko więźniom.

B y ł n iezrozumiały dla straży więziennej i pozwalał swobodnie

p o r o z u m i e w a ć się skazanym w sposób n iezrozumiały dla „kla

wiszy". Z czasem grypsowanie j a k o sposób p o r o z u m i e w a n i a się

t raciło na znaczeniu, n a t o m i a s t coraz większą wagę przywiązy

w a n o do grypsowania j a k o k o d e k s u zachowań w celi i poza nią.

Przes t rzeganie tych r e g u ł pozwalało g o d n i e przetrwać t rudy

wspólnego przebywania w ciasnej celi przez lata wyroku. Po

zwalało zachować g o d n o ś ć i człowieczeństwo i uszanować god

n o ś ć współwięźniów.

R e g u l a m i n więzienia n ie gwarantował poczuc ia bezpieczeń

stwa. W celi o wymiarach dwa na trzy metry, w które j przeby

wało o ś m i u skazanych, musiały być us ta lone zasady zachowa

nia, dające gwaranc ję bezpieczeństwa i in tymnośc i . O b o k zaka

zów agresj i w o b e c współwięźniów, były to tak oczywiste zasady,

15

j a k na przykład zakaz załatwiania p o t r z e b fizjologicznych pod

czas posiłków, mycie rąk po wyjściu z ubikac j i , n i e używanie

obraźl iwych słów w o b e c współwięźniów. S p r a w ą p o d s t a w o w ą

było z a c h o w a n i e w t a j e m n i c y t e g o wszystkiego, co działo się

p o d ce lą , o czym się m ó w i ł o . N i e w o l n o b y ł o „klawiszowi" czy

wychowawcy zdradz ić t a j e m n i c s p o d celi , n i e w o l n o było z ni

mi w s p ó ł p r a c o w a ć , witać się z n i m i , okazywać im szacunku.

Byl i t o ludzie, k tórzy t rzymal i nas p o d k l u c z e m , zabieral i n a m

wolność , źle się do nas odnos i l i , dokuczal i n a m , bil i nas .

T ł u m a c z o n o mi, j a k i e korzyści nies ie ze sobą grypsowanie.

Dzięki grypsowaniu m o g ł e m zachować h o n o r . G d y szedłem n a

„spacern iak" n ie b a ł e m się, że ktoś m n i e oplu je . Nikt mi nie za

rzuci, że m a m nieczyste sumienie . Grypsowanie nie było mi po

t r z e b n e do polepszenia sobie życia w więzieniu. Grypsowanie

pozwoliło mi zachować g o d n o ś ć i h o n o r . Nikt m n i e do tego nie

zmuszał, n ie namawiał . S a m d o k o n a ł e m wyboru. Zawsze chcia

ł e m być w porządku.

Ludz ie n ie grypsujący to ludzie, którzy n ie miel i czystego

sumienia, n ie potrafil i zawsze zachowywać się h o n o r o w o . Albo

byli konf identami, zdradzali, co dzieje się p o d celą, a lbo nie po

trafili współżyć z i n n y m i więźniami, n ie szanowali ich godności .

Nigdy nie było dla m n i e ważne, czy ktoś grypsuje, czy nie .

Dla m n i e ważne było, abym nigdy n ie był zmuszany do czegoś,

czego nie c h c ę , co mi n ie odpowiada, co j e s t wbrew m o i m zasa

d o m . Zawsze t rak towałem p o b y t w więzieniu j a k o sprawę przej

ściową i p r z e s t r z e g a ł e m zasad t a m p a n u j ą c y c h tylko w takim za

kresie, j a k i był m i p o t r z e b n y dla zachowania h o n o r u . C h c i a ł e m

zachować godność , człowieczeństwo. B o „zeszmacić" się m o ż n a

było b a r d z o łatwo, tylko co w zamian? Człowiek idzie spać i pła

cze. Czuje, j a k b y u m a r ł , p r ó b u j e się p r z e d tym b r o n i ć . J e s t to

16

n a t u r a l n y instynkt samozachowawczy, który wyzwala się w m o

m e n c i e zagrożenia .

Służby więz ienne p o p e ł n i ł y kole jny błąd . S k i e r o w a n o m n i e

na piąty pawilon, na k t ó r y m odsiadywali kary najbardzie j zde

prawowani młodz i przestępcy, wtórn ie karani , którzy miel i za

sobą lata poprawczaka . Nikt n ie pomyś lał wtedy, żeby umieśc ić

m n i e w pawilonie dla młodzieży k a r a n e j po raz pierwszy, gdzie

m ó g ł b y m k o n t y n u o w a ć n a u k ę . N i e traf iłem na oddział dla lu

dzi pracu jących, o niższym rygorze. T r a f i ł e m między n a p r a w d ę

zdeprawowanych ludzi, pozbawionych j a k i c h k o l w i e k skrupu

łów, dla k tórych głównym c e l e m w życiu było zostać j a k naj lep

szym przes tępcą . Pięśc iami m u s i a ł e m walczyć o życie. Każdy

dzień to była walka o przet rwanie . Powoli przes iąkałem atmos

ferą więzienia, zaczynałem myśleć i n n y m i k a t e g o r i a m i . P o m i m o

woli s tawałem się w y p r o d u k o w a n y m przes tępcą.

J e s z c z e nie p r z e k r o c z y ł e m b r a m y więzienia „Mielęc in" , a j u ż

zaczęto p r o c e s u p o d l a n i a m n i e , t raktowania j a k istotę niższego

gatunku. I to w sposób dosłowny. Zawsze b ę d ę p a m i ę t a ł t e n

dzień, k iedy na r a m p i e w Szczecinie, skuty ka jdankami, wraz

z cz terdz ies toma i n n y m i skazanymi m ł o d y m i ludźmi, zostałem

wrzucony d o specja lnie p r z y g o t o w a n e g o w a g o n u bydlęcego

i w takich w a r u n k a c h ruszyliśmy w „podróż m o j e g o życia" do

więzienia „Mie lęc in" . Za p o k a r m m i a ł wystarczyć kawałek czar

n e g o ch leba, s łonina i p o r c j a soli dla k a ż d e g o więźnia.

B r u d n i i wycieńczeni z p r a g n i e n i a , n o c ą do jechal i śmy do

. .Mielęcina". Pociąg wjechał n a spec ja lną b o c z n i c ę j u ż n a tere

nie więzienia. G d y rozsunię to drzwi wagonu, w światłach re

f lektorów u j r z a ł e m szpaler s trażników więz iennych z psami.

N i e o d p a r c i e n a s u w a ł o się s k o j a r z e n i e z o g l ą d a n y m i w fil-

17

m a c h s c e n a m i z o b o z ó w k o n c e n t r a c y j n y c h . F u n k c j o n a r i u s z e

w c z a r n y c h m u n d u r a c h , g r o ź n e , szarpiące się na s m y c z a c h

wilczury w k a g a ń c a c h i b i e d n i , s p o n i e w i e r a n i ludzie, p ę d z e n i

d o k o m ó r ś m i e r c i . J a m i a ł e m przebyć taką s a m ą d r o g ę i tylko

nie wiedziałem, co czeka m n i e na k o ń c u t e g o szpaleru.

Zaczął się b ieg po życie. Ze wszystkich s t ron na m o j ą głowę,

kark, plecy spadały razy p a ł e k „klawiszy". U d e r z e n i a były m o c

ne, precyzyjne, zasłanianie się p r z e d n imi nic n ie dawało. I tyl

ko j e d n a myśl - nie upaść, n ie dać się skopać i zadeptać. M n i e

się u d a ł o . Pierwsze zwycięstwo w walce o przetrwanie .

W gwarze więziennej było to tak zwane „przywitanie". Służ

by więz ienne d e m o n s t r o w a ł y swoją siłę i władzę. J u ż na począt

ku c h c i a n o wybić n a m z głowy j a k i e k o l w i e k p r ó b y nieposłu

szeństwa, b u n t u . N i e mie l i śmy prawa do własnego zdania, na

sze op in ie były bez znaczenia, każde nasze działanie miało być

p o d k o n t r o l ą . Miel i śmy zachowywać się d o k ł a d n i e tak, j a k ży

czyli sobie strażnicy więzienni. S k r a j n y m r y g o r e m p r ó b o w a n o

wymusić posłuszeństwo. Od pierwszej chwili s ta rano się każ

dym więźniem sterować. R ó ż n y m i m e t o d a m i p r ó b o w a n o nakło

nić więźniów nie tylko do posłuszeństwa, ale i do współpracy.

Z k a ż d e g o p r ó b o w a n o zrobić konf identa , posłusznie zdającego

re lac ję ze wszystkiego, co dzieje się w celi. Ja m i a ł e m być pod

dany takiej samej p r o c e d u r z e .

Zostaję wysłany na pawilon n u m e r pięć. S t rażnik prowadzi

m n i e p o d ce lę . W c h o d z ę , pytam, czy ktoś tu grypsuje, słyszę od

powiedź twierdzącą. Klawisz zamyka za m n ą celę . W tym m o

m e n c i e otacza m n i e o ś m i u więźniów i ozna jmia ją mi, że o n i są

„festami", że tu się n ie grypsuję i że ja również nie b ę d ę gryp

sował.

„ F e ś c i " to g r u p a więźniów, którzy w s p ó ł p r a c o w a l i z admi-

18

nis t rac ją w i ę z i e n n ą i k tórzy robi l i z w ięźniami to, c z e g o n ie

w o l n o b y ł o s t r a ż n i k o m . T o o n i n a p o l e c e n i e „klawiszów" bili

n i e p o s ł u s z n y c h więźniów, p r ó b o w a l i i c h r o z g r y p s o w a ć ,

u p o d l i ć , z m u s i ć do współpracy.

G d y z d a ł e m sobie sprawę z tego, w j a k i e j znalazłem się sytu

acji, m u s i a ł e m szybko zareagować. Nie m o g ł e m walczyć z n imi

o ś m i o m a , m u s i a ł e m j a k najszybciej s tamtąd się wydostać. Nie

m o g ł e m się im p o d p o r z ą d k o w a ć , stracić h o n o r u , dać się „ze-

szmacić" . M u s i a ł e m się ratować. I to nie chodziło j u ż nawet o to,

czy ja b ę d ę grypsował, czy nie, ale muszę być człowiekiem h o n o

rowym. Wiedz iałem, że m o j e życie nie kończy się na wiezieniu.

Kiedyś stąd wyjdę, ale wyjdę j a k o człowiek h o n o r o w y N i e m o g ę

pozwolić o d e b r a ć sobie tych wszystkich wartości, k tóre wpoił we

m n i e m ó j ojciec, dla k t ó r e g o h o n o r i g o d n o ś ć człowieka były naj

ważniejsze. Nie m ó g ł b y m żyć ze świadomością, że j e s t e m „szma

tą" . W o l a ł e m o d e b r a ć sobie życie, niż dać się „zeszmacić".

W akcie rozpaczy rzuc iłem się w o k n o . Posypały się szyby,

m n i e zalała krew z odnies ionych ran. Os iągnąłem taki efekt, że

zaskoczeni współwięźniowie wezwali „klawisza". Na n i m to, co

zobaczył, nie zrobiło większego wrażenia. Zaczął drzeć się na

mnie , żebym nie zakłócał spokoju, że zaraz dołoży mi do zdro

wia i wrzuci m n i e do izolatki. Najwyraźniej czekał, że ja się prze

straszę, a współwięźniowie „zgnoją" m n i e do k o ń c a i całe więzie

nie dowie się, że ja j u ż nie grypsuję, że zostałem złamany, straci

ł e m honor . Zaczął straszyć m n i e „atantą", czyli specja lnym od

działem strażników, którzy tylko czekali na sygnał, żeby zapro

wadzić porządek. Nie przebiera l i w ś rodkach. B i c i e m i znęca

n i e m wymuszali na więźniach posłuszeństwo.

W i d z ę , że to n a p r a w d ę n i e prze lewki . J e s t e m cały zakrwa

wiony, s t rażnik drze n a m n i e m o r d ę , współwięźniowie tylko

19

c z e k a j ą , żeby r z u c i ć się na m n i e i mi dowal ić . C h w y t a m duży

kawał szyby i w b i j a m go sob ie w b r z u c h . W gwarze w i ę z i e n n e j

j e s t t o tak z w a n a „szabla", czyli możl iwie j a k na jdłuższy kawa

ł e k szyby, częs to w kształcie os t rza n o ż a czy wręcz szabli.

T o nie skutkuje. C h w y t a m leżącą n a stole łyżkę, ł a m i ę j ą n a

p ó ł i p o ł y k a m rączkę. Zaczynam pluć krwią, p r z e w r a c a m się, j e

s tem bliski o m d l e n i a . S t rażn ik przynosi z apteczki wodę utle

n i o n ą i wlewa mi do oka. B ó l j e s t taki, że t r u p a postawiłoby na

nogi . Wyję z bó lu . A strażnik na to mówi ze s p o k o j e m w głosie

- O k..., symulant ! - I zaczyna k o p a ć m n i e po b r z u c h u ,

gdzie m a m „połyk" .

K a r e t k ą p o g o t o w i a zos tałem zawieziony do szpitala „wolno

ściowego", gdzie zos tałem zoperowany. Po kilku d n i a c h prze

wieziono m n i e do szpitala w i ę z i e n n e g o w G d a ń s k u . S t a m t ą d po

mies iącu w r ó c i ł e m do „ M i e l ę c i n a " , ale j u ż n ie p r ó b o w a n o ze

m n ą e k s p e r y m e n t o w a ć , tylko wsadzono m n i e d o n o r m a l n e j ce

li, gdzie nikt mi nie dokuczał, nie z a b i e r a n o mi m o i c h ambicj i ,

poglądów, człowieczeństwa.

Po p e w n y m czasie traf iam na „brzózki" . T a k w gwarze wię

z iennej nazywał się szósty pawilon, gdzie były izolatki. Kierowa

no t a m więźniów, którzy popełni l i najcięższe wykroczenia wo

b e c r e g u l a m i n u więzienia. W czasie odsiadywania t e g o wyroku

b y ł e m na „brzózkach" wie lokrotnie . Zawsze b u n t o w a ł e m się

przeciwko r y g o r o m więz iennym, n ie dawałem zmusić się do ro

b i e n i a czegoś, co mi nie odpowiadało . Ale za pierwszym r a z e m

traf iłem t a m niezasłużenie .

W więzieniu wszystkie o k n a od zewnątrz zasłonięte są tzw.

„bl indą", czyli spec ja lną m a t o w ą szybą, k t ó r a p r z e s ł a n i a widok.

Żeby m ó c zobaczyć skrawek n i e b a , s łońce, p o l e , las, cokolwiek,

2 0

co kojarzy się z wolnością, więźniowie wybijali „bl indy". W na

szej celi też ktoś to zrobił . Nawet n ie wiedz iałem kto. N a w e t

m n i e to n i e i n t e r e s o w a ł o . Pobyt w więzieniu n a u c z y ł m n i e n ie

i n t e r e s o w a ć się rzeczami, k t ó r e n ie były mi p o t r z e b n e . Potrafi

ł e m wyłączyć się z życia celi, s k o n c e n t r o w a ć się tylko na swoich

myś lach. K i e d y b y ł e m zmęczony, k ł a d ł e m się spać. N i e in tere

sowało m n i e , co dzie je się w celi . A zawsze działo się wiele.

W celi n ie ma dnia i nocy. Dwadzieścia cztery godziny na do

bę coś się dzieje. Nieważne, że j e s t n o c i światło j e s t zgaszone. Są

na to sposoby. Ktoś podłącza się do żarówki i po kry jomu gotuje

herbatę ; ktoś w n o c y pisze list do narzeczonej , bo ma akurat na

to ochotę ; ktoś płacze, że mu p ó ł wsi żonę „wygrzmociło"; ktoś

gra w karty; w kącie się „dmucha ją" ; ktoś wybija „bl indę". Nie

dało się stale uczestniczyć w życiu celi. Kiedyś trzeba było spać.

P o m i m o tych wszystkich hałasów potraf iłem się wyłączyć i spać.

B u d z ę się r a n o , a w o k n i e n ie ma „blindy". Nie o b c h o d z i

m n i e , kto t o zrobił, b o n ie j e s t m i t o p o t r z e b n e . N a ape lu po

r a n n y m oficer dyżurny, przyjmujący apel, pyta klawisza, który

otwiera ce le i składa r a p o r t :

- J a k a to cela?

- Grypsująca.

Wskazuje na m n i e , pierwszego z b r z e g u więźnia, i pyta:

- K t o wybił „b l indę"?

- Nie wiem - o d p o w i a d a m z g o d n i e z p r a w d ą - m o ż e p ę k ł a

w n o c y od m r o z u , po pros tu n ie wiem.

- Napisać r a p o r t - mówi do klawisza.

I d ę do n a c z e l n i k a więzienia. P a m i ę t a m do dzisiaj, nazywał się

Cisek, p u ł k o w n i k straży więziennej , nacze lnik z dwudziestolet

n i m stażem. N i e c h c i a ł nawet przez chwilę m n i e wysłuchać, po

zwolić się wytłumaczyć.

- Miesiąc izolatek m a c i e .

- Panie naczelniku, a l e j a przecież ...

21

- Czy j a p o z w o l i ł e m c i m ó w i ć ? , „ w y p i e r d a l a j " s tąd. N a

„brzózki" z n i m !

Dosta ję j e d e n k o c i idę na „brzózki". J e s t z ima. O k n o w izo

latce j e s t wybite. Do ś r o d k a zawiewa śnieg iem. Cały sufit pokry

ty j e s t taką warstwą lodu, że m o ż n a b y j e ź d z i ć na łyżwach.

Gdzieniegdz ie zwisają sople. K o c j e s t sztywny j a k arkusz blachy,

przy o d c h y l a n i u trzeszczy, j a k b y za chwilę m i a ł się złamać. Po

pierwszej n o c y b u d z ę się cały sztywny i p r z e m a r z n i ę t y do szpi

ku kości.

Wyprowadzają m n i e n a spacer. G d y w r a c a m , n a k o c u leży

„ b e r ł o " , czyli szczotka do czyszczenia „kibla". C h c ą sobie ze

m n i e zadrwić, p o k a z a ć mi, j a k i m j e s t e m m a ł y m człowiekiem,

j a k łatwo m o ż n a mi dokuczyć. Wiedzą, że j a , człowiek grypsują

cy, n ie m o g ę j u ż p o d tym k o c e m spać. J e s t o n „przecwelony" .

Wyrzucam go i od tej pory śpię bez koca . Przez ięb iam krew.

P u c h n ą mi nogi . Na całym ciele pojawiają się czyraki, k t ó r e po

kolei otwiera ją się. L e ż ę na pryczy i j u ż n ie czuję z i m n a ani bó

lu. I wtedy na ścianie celi pos tanawiam napisać :

„Tu u m a r ł Andrze j , n a r o d z i ł się Słowik" .

22

W międzyczasie przysługuje mi tak zwane „warunkowe",

czyli p r z e d t e r m i n o w e zwolnienie. Po raz pierwszy o takie zwol

n i e n i e u b i e g a ł e m się w czasie odsiadywania t e g o wyroku. M a m

stanąć na „wokandę", gdzie sąd peni tenc jarny, niezależny od

d a n e g o więzienia, ma rozpatrzyć możl iwość udzie lenia mi

p r z e d t e r m i n o w e g o zwolnienia. W o b e c n o ś c i nacze ln ika więzie

nia i wychowawcy rozpatrywany j e s t każdy przypadek. Analizu

je się sposób zachowania więźnia w czasie odsiadywania wyro

ku, j e g o postawę, s topień resocjal izacj i . Na podstawie opini i wy

chowawcy i nacze ln ika więzienia p o d e j m u j e się decyzję o zwol

n i e n i u lub n ie .

P r z e d „wokandą" p o d c h o d z i do m n i e wychowawca i pyta:

- Powiedz, chcesz wyjść?

- No tak - mówię - przecież po to staję na „warunkowe".

- Powiedz na „wokandzie", że n ie grypsujesz, a wyjdziesz.

- Ale p a n i e wychowawco, przecież przez dwa lata grypsowałem,

sam Pan wychowawca d o s k o n a l e wie i ja takich rzeczy r o b i ć

n ie m o g ę . Nie dlatego, że się ktoś dowie, ale Pan m n i e uczy,

żebym był sam dla siebie świnią.

- Powiedz i zobaczysz - wychodzisz.

On p o t r z e b o w a ł pokazać, że przyprowadza k o l e j n e g o więźnia,

który j u ż nie grypsuje. M o i m kosz tem c h c i a ł coś zyskać, wyka

zać się p r z e d p r z e ł o ż o n y m i swoimi os iągnięciami. J e s z c z e wielo

k r o t n i e w życiu przyjdzie mi spotkać się z taką postawą, kiedy

ludzie próbowal i wykorzystywać m n i e dla swoich korzyści.

W c h o d z ę na „wokandę" i n ikt m n i e nie pyta, c z y j a utrzymu

j ę k o n t a k t z rodziną, j a k i e j a m a m poglądy n a życie, c o b ę d ę ro

bił na wolności, czy m a m zamiar iść do pracy, w j a k i sposób wię

zienie n a m n i e wpłynęło. Zadają m i tylko j e d n o pytanie :

- Grypsujesz?

- T a k .

2 4

- Dziękuję, „wokandy" nie otrzymujesz. Proszę wyjść!

M i a ł e m okazję wyjść p r z e d t e r m i n o w o . M u s i a ł e m tylko skłamać,

zaprzeczyć s a m e m u sobie. K o l e j n a instytucja chc iała nauczyć

m ł o d e g o c h ł o p a k a , że k ł a m s t w e m i nieuczciwością m o ż n a w ży

ciu coś osiągnąć. A ja c h c i a ł e m po pros tu być sobą. Nie chcia

ł e m , ż e b y m za ki lka lat, gdy ktoś spyta, co wtedy powiedziałem,

mus iał odpowiedzieć, że zdradziłem swoje zasady, „zeszmaci-

ł e m " się.

2 5

O d s i e d z i a ł e m nie tylko wyrok, ale i grzywnę, na spłacenie

które j n ie było stać m o i c h rodziców. M o j e wie lokrotne prośby

o pozwolenie p r a c o w a n i a w więzieniu były o d r z u c a n e . Po

dwóch latach wyszedłem n a wolność. J a k wielkie spustoszenie

życie więz ienne poczyniło w m o j e j psychice, m i a ł e m p r z e k o n a ć

się j u ż wkrótce .

Nie potra f i łem znaleźć się w nowej rzeczywistości. Nie mia

ł e m się gdzie podziać, r o d z i n a odwróc iła się o d e m n i e . Ze swo

j ą przeszłością nie m o g ł e m znaleźć pracy. W t e d y coś w e m n i e

p ę k ł o . B y ł e m wściekły na cały świat, zdałem sobie sprawę, j a k ą

krzywdę mi wyrządzono. K o m u n a zrobiła ze m n i e s t u p r o c e n t o

wego przes tępcę . I wtedy powiedz iałem sobie; c h c e c i e m i e ć

przes tępcę, to będz iec ie go miel i .

Zacząłem p o p e ł n i a ć d r o b n e przestępstwa, kradzieże, wła

m a n i a do mieszkań. Na wolności b y ł e m 58 dni. I znowu wiel

kie n i e p o r o z u m i e n i e . J a , d r o b n y złodziejaszek, za to co zrobi

ł e m trafiam na cztery lata do więzienia dla najgroźnie jszych

przestępców, do więzienia w C z a r n e m .

M a m dwadzieścia j e d e n lat. Najpięknie j sze lata młodośc i

m a m spędzić p o ś r ó d najgorszych kryminalistów, m o r d e r c ó w ,

gwałcicieli, n a r k o m a n ó w , wie lokrotnych recydywistów. W tym

czasie, kiedy m o i rówieśnicy cieszą się młodośc ią , c h o d z ą na

randki , z a k o c h u j ą się, przeżywają wzloty i upadki , ja m a m spę

dzić cztery lata w najcięższym więzieniu w Polsce.

Przysyłają m n i e d o C z a r n e g o . J e s t e m m ł o d y m c h ł o p a k i e m ,

a za sobą m a m j u ż j e d e n wyrok odsiedziany w „Mie lęc in ie" . J e

s tem człowiekiem grypsującym, u m i e j ą c y m przes t rzegać wszel

kie zasady, obowiązujące grypsujących. W c h o d z ę z „mandżu-

r e m " p o d celę . W i e m , ż e nie m o g ę położyć g o n a p o d ł o d z e , b o

26

w e z m ą m n i e za „fra jera". R o z g l ą d a m się więc uważnie po celi,

żeby znaleźć wolne łóżko. C e l a j e s t cz ternas toosobowa. Ktoś py

ta, czy grypsuję. Nie o d p o w i a d a m , tylko p o d c h o d z ę do wolne

go łóżka i k ł a d ę na n i m „ m a n d ż u r " . Dla ludzi grypsujących j e s t

to znak, że ja też grypsuję. Wszelk ie pytania są z b ę d n e . P o d c h o

dzi do m n i e facet, z wyglądu dużo starszy o d e m n i e , b ierze m ó j

„ m a n d ż u r " i r z u c a na ś r o d e k celi, na p o d ł o g ę .

- Z a d a ł e m ci pytanie, czy ty grypsujesz?

- To ty n ie widzisz, co ja r o b i ę ? J a k ci coś nie pasuje i masz pro

b l e m y ze sobą, to idź do lekarza.

Znowu b i o r ę „ m a n d ż u r " i kładę na łóżko. Ł ó ż k o , k tóre j e s t wol

n e . A on p o d c h o d z i i wali m n i e w głowę. D o s t a ł e m tak, że się

przewracam. Wstaję, b i o r ę z g ó r n e g o łóżka deskę, k tóra zabez

piecza p r z e d spadnięc iem z łóżka podczas snu, walę go w łeb,

deska pęka, p o p r a w i a m go drugi raz. Kl ient leży nieprzytomny.

J e s t straszna afera, bo j e s t dużo krwi, g roźnie to wygląda. Zabie

rają go na „szpitalkę". Po opat rzeniu r a n każe odprowadzić się

z p o w r o t e m p o d celę. Twierdzi, że się p o t k n ą ł i przewrócił. Ale

nerwy mu puszczają i ze złości, że j ak i ś „Słowik" mu „dołożył",

odgryza sobie palec. O n , największy „kozak" na całą Polskę, zo

stał po raz pierwszy publ icznie pobity. Takie wiadomości rozcho

dzą się po więzieniu błyskawicznie. M a ł o tego, po j a k i m ś czasie

cała Polska wie o tym zdarzeniu. Więźniowie, którzy przewożeni

są do innych więzień, roznoszą takie in formacje . Za każdym

więźniem wędruje po całej Polsce informacja, czy j e s t „cwelem",

czy grypsuje, z j a k i e g o artykułu siedzi. Nigdy więcej j u ż go nie

widziałem. Tylko raz, po latach, kiedy terroryzował całą Łódź,

r o z m a w i a ł e m z n i m przez telefon. Ale wtedy odnos ił się do m n i e

z p e ł n y m szacunkiem, nawet zaprosił m n i e na wódkę.

W więzieniu ludzie dla zabicia czasu i żeby n ie zwariować wy

szukiwali sobie r ó ż n e zajęcia. J e d e n p r ó b o w a ł m a l o w a ć obrazy,

drugi h o d o w a ł kwiatek, a j e s z c z e ktoś inny o p i e k o w a ł się m a ł y m

27

kotk iem. K o t ó w w więzieniu zawsze było sporo, a byli i tacy lu

dzie, którzy je j e d l i . S m a ż y ł taki kota, a mówił, że dostał w pacz

ce król ika. Częstował wszystkich i j e s z c z e urągał, że żona, ta sta

ra „k...", tak iego s tarego kró l ika mu przysłała. S t a r e koty szły

na pate ln ię , a m ł o d e służyły za m a s k o t k i seksualne.

K t ó r e g o ś dnia wychodzę n a główny „spacerniak" , n a któ

r y m j e s t , powiedzmy, pięćdziesięciu więźniów. I d ę sobie po

ścieżce, myślę o rodzinie, o wolności . S t a r a m się omi jać kałuże,

nie w d e p n ą ć w b ł o t o . Widzę, że p r z e d e m n ą ktoś prowadzi m ł o

d e g o k o t k a na sznurku. S p e c j a l n i e n ie zwracam na to uwagi,

nie takie rzeczy j u ż w więzieniu widziałem i kotek na sznurku

wcale m n i e n ie dziwi. Myślę raczej o tym, żeby n i e w d e p n ą ć

w kałużę. G d y po raz kole jny przeskakuję kałużę skaczę tak nie

for tunnie , że zaczepiam n o g ą o sznurek, na k o ń c u k t ó r e g o j e s t

kotek. K o t e k zapiszczał, a j e g o właściciel rzucił się ną m n i e

i uderzył m n i e w twarz.

- K... twoja m a ć - mówi do m n i e - co ty, nie masz litości n a d

zwierzętami.

W y n u r z a m się z kałuży, łap ię faceta za włosy, biję go i na k o n i e c

w r z u c a m go do wody.

- Co ty robisz, świrze, za co m n i e uderzyłeś? - mówię do n iego.

O co ci chodzi?

O k a z a ł o się, że był to tak zwany „ P a l m a " , facet, k t ó r e g o wszy

scy się bali i który te r roryzował całe więzienie. U d a w a ł złodzie

j a , a tak n a p r a w d ę siedział za z n ę c a n i e się n a d rodz iną . Kilka

k r o t n i e zamykał m a t k ę i s iostrę w spiżarni i rozbi jał im na gło

wach weki, w k tórych m a t k a robiła przetwory na z imę.

- To ty, świnio, teraz kotka kochasz, a matk i i o jca n ie k o c h a ł e ś !

P o b i ł e m go za to strasznie. J a k to poszło w eter, to wszyscy na

„ s p a c e r n i a k u " p a l c e m m n i e pokazywali. Z d o b y ł e m taki szacu

n e k , że ci najwięksi kryminal i śc i , z w y r o k a m i n ie mnie j szymi

2 8

niż dziesięć lat, zaczęli m n i e szanować i o d n o s i ć się do m n i e

z r e s p e k t e m . J u ż po wyjściu z więzienia, k iedy n ie b y ł e m j u ż

więźniem p r z e k o n a ł e m się, że ten szacunek przeniósł się rów

nież na wolność.

Pos tanawiam uciec z C z a r n e g o . W całej histori i t e g o najle

piej s t rzeżonego więzienia w Polsce j e s t e m j e d n ą z niewielu

osób, k tóre j to się udaje .

2 9

B y ł stan wojenny. Przez p ó ł roku ukrywałem się w różnych

mie jscach, ale najwięcej czasu spędziłem w G d a ń s k u na Starów

ce. Z o k n a moje j kryjówki widziałem słynny b u d y n e k Poczty

Gdańskie j . W tej historii mie jsce to o d e g r a b a r d z o ważną rolę .

Ze względu na stan wojenny, ukrywanie się było b a r d z o

u t r u d n i o n e . P o c a ł y m mieśc ie krążyło m n ó s t w o patrol i . N a d

z a c h o w a n i e m p o r z ą d k u czuwało n i e tylko wojsko i mil ic ja, ale

również zmobi l i zowano oddziały O R M O ( O c h o t n i c z e Rezerwy

Milicj i Obywate lsk ie j ) , Z O M O ( Z b r o j n e O d d z i a ł y Milicj i Oby

watelskie j), a nawet na p o t r z e b y s tanu w o j e n n e g o zorganizo

w a n o spec ja lne oddziały tzw. R O M O ( R e z e r w o w e Oddziały

Milicj i Obywate lsk ie j ) , do k t ó r y c h p o w o ł y w a n o przypadko

wych ludzi, b a r d z o często bez ż a d n e g o przygotowania . Byl i to

r o b o t n i c y i c h ł o p i , o d e r w a n i od swoich c o d z i e n n y c h zajęć w fa

b r y c e czy na roli. Wyglądali k o m i c z n i e , p r z e b r a n i w m u n d u r y

m o r o , z wielkimi b r z u c h a m i , b o k o b r o d a m i na p ó l pol iczka

i dług imi, często p r z e t ł u s z c z o n y m i włosami wystającymi s p o d

czapek. Zazwyczaj chodzi l i szóstkami, p a t r o l od p a t r o l u w od

s tępach ki lkudzies ięciu metrów, u z b r o j e n i w pałk i mil icyjne

i ka jdanki . Wyglądali k o m i c z n i e . Byl i m a ł o skuteczni, zagubie

ni w n i e z n a n y m mieśc ie . T a k i p a t r o l p r ó b o w a ł m n i e kiedyś za

t rzymać.

W i e c z o r e m , tuż p r z e d z a m k n i ę c i e m , p o s z e d ł e m n a Pocztę

G ł ó w n ą zate le fonować. G d y j u ż w y c h o d z i ł e m z b u d y n k u , za

t r z y m a ł m n i e p a t r o l R O M O w ce lu sprawdzenia d o k u m e n t ó w .

Oczywiście d o k u m e n t ó w nie m i a ł e m , m a ł o tego, b y ł e m poszu

kiwany. Z d a ł e m sobie sprawę, że m a m kłopoty. Zacząłem uda

wać, że s z u k a m po k ieszeniach d o k u m e n t ó w , a w międzyczasie

zaczynam k o m b i n o w a ć , co m a m dale j z robić . Z p o m o c ą przy

szła mi babcia , k t ó r a a k u r a t wychodziła z poczty, a k tóre j tara

sowaliśmy prze jśc ie . M ó w i ę : - Panowie , p r z e s u ń c i e się, t rzeba

30

p r z e p u ś c i ć b a b c i ę . G d y o n i się rozstąpili j a zacząłem u c i e k a ć .

O n i rzucil i się w pośc ig za m n ą .

B i e g n ę co sił w n o g a c h g ł ó w n y m d e p t a k i e m , za m n ą b i e g n i e

p a t r o l R O M O , wiejskie chłopy, z wystającymi b r z u c h a m i ,

w przyciasnych m u n d u r a c h m o r o . Któryś z n i c h m i a ł gwizdek,

więc g o n i ą c m n i e gwizdał, ile m i a ł sił w p ł u c a c h . Wszystkie pa

trole, k t ó r e mijal iśmy po drodze, przyłączały się do pościgu.

Z b o c z n y c h ul iczek wybiegały ko le jne, czekały, aż wszyscy prze

b i e g n ą i sami dołączali do p o g o n i . Po p e w n y m czasie g o n i ł o

m n i e kilkadziesiąt osób, u b r a n y c h w m u n d u r y , u z b r o j o n y c h

w tarcze i pałki . Ktoś , kto by obserwował to z b o k u , miałby nie

zły ubaw.

Powoli zaczęło b r a k o w a ć mi sił. Pos tanowiłem skręcić w bra

m ę , wydawało mi się, że przelotową. Ale b r a m a okazała się „śle

pa" . Znalazłem się w p u ł a p c e . Powoli zacząłem panikować.

W p a d ł e m na klatkę schodową. S z a r p a ł e m za k lamki mi janych

drzwi w nadziei, że m o ż e któreś się otworzą. Za p l e c a m i słysza

ł e m odgłosy zbliżającego się pościgu. M i n ą ł e m pierwsze p ię t ro,

na półp ię t rze p o m i ę d z y pierwszym a d r u g i m p i ę t r e m na klatce

schodowej było otwarte o k n o . N i e zastanawiając się d ł u g o wy

szedłem przez to o k n o na p a r a p e t i c z e k a ł e m ze s k o k i e m na

m o m e n t , kiedy pościg będz ie j a k najbliżej . Przez r a m i ę widzia

ł e m zbliżających się funkcjonariuszy, patrzyłem, j a k tłoczą się j e

d e n przez d r u g i e g o . S p o c e n i , zdyszani, ledwo biegl i p o d górę .

G d y pierwsi byli n a p r a w d ę blisko, skoczyłem w d ó ł i wylądowa

ł e m pros to na głowach milicjantów, którzy stali na dole. Nie

przewidziałem tego, że w czasie pośc igu tak wielu przyłączyło

się do nas, że gdy ci pierwsi byli tuż przy m n i e na schodach, ci

ostatni j e s z c z e n ie wbiegli do klatki. Wszyscy rzucili się na m n i e ,

zaczęli m n i e k o p a ć i tłuc p a ł k a m i . W k o ń c u skuli m n i e kajdan

k a m i i zabrali na k o m e n d ę do wyjaśnienia. Ponieważ nie przy-

31

znawałem się do prawdziwego nazwiska, po odc i skach palców

doszli do tego, j a k się nazywam i że j e s t e m poszukiwanym li

stem g o ń c z y m zb ieg iem z więzienia.

Po mies iącu od n i e u d a n e g o skoku z o k n a w r ó c i ł e m do Czar

n e g o . S p e c j a l n a j e d n o s t k a milicji dowiozła m n i e do więzienia,

a przy b r a m i e czekał j u ż na m n i e k ierownik o c h r o n y B i e r n a c k i .

Mil ic ja przekazała m n i e w j e g o r ę c e , a on przywitał m n i e bar

dzo „serdecznie" . T a k m o c n o uderzył m n i e w nos, że zalała

m n i e krew. G d y odzyskałem świadomość, p y t a m go:

- P a n ośmiel ił się m n i e uderzyć? Przecież zawsze m i a ł Pan ludzi

od bicia.

- Zbyt d ł u g o c z e k a ł e m na tą przy jemność, żeby ci przywalić.

B r a ć g o n a „ jedynkę" ! .

W tym czasie w C z a r n e m było dwadzieścia p ięć pawilonów.

„ J e d y n k a " to był pawilon izolatek. Za ucieczkę dos tałem p ó ł ro

ku „ jedynki" . B i e r n a c k i osobiście zaprowadził m n i e na pawilon,

gdzie czekał j u ż na m n i e „ C z a r n a d u p a " , chyba najgorszy kla

wisz na świecie. B y ł e m w ki lkunastu więzieniach, ale takiego

skurwysyna w ż a d n y m z n ich n ie spotkałem. Każdy, kto w tam

tym czasie siedział w C z a r n e m wie, że „ C z a r n a d u p a " pracował

tylko na izolatkach.

„ C z a r n a d u p a " wsławił się tym, że bił więźniów w sposób

o k r u t n y B i ł i znęcał się n a d więźniami w sposób tak perfidny, że

po miesiącu takich t o r t u r każdy zgadzał się na wszystko, żeby tyl

ko nie być dalej p o n i e w i e r a n y m . O d b i e r a ł ludziom g o d n o ś ć tyl

ko po to, żeby popisać się p r z e d całym więzieniem, j a k i to z nie

go dobry „klawisz".

P o p ó ł r o k u pobytu n a izolatkach p r z e n i e s i o n o m n i e d o

„ n o r m a l n e j " celi. Żeby całkowicie n ie zwariować c h c i a ł e m coś

32

robić, czymś się zająć. Do pracy nie chciel i m n i e przyjąć, bo bali

się, że im znowu u c i e k n ę . Zgodzili się natomiast , żebym uczęsz

czał do szkoły. Przez dwa lata uczyłem się zawodu fryzjera. Przez

ten okres p r z e k o n a ł e m się, j a k a j e s t różnica w t raktowaniu więź

niów uczących się. Nikt z „klawiszy" mi n ie dokuczał, m i a ł e m

święty spokój, przez te dwa lata ani razu nie widziałem izolatek.

M o g ł e m w m i a r ę ludzkich w a r u n k a c h odsiadywać wyrok.

W czasie odsiadywania tego wyroku po raz pierwszy i ostatni zda

rzyło mi się, żeby funkcjonariusz służby więziennej sam zapropo

nował mi p r z e d t e r m i n o w e zwolnienie. Człowiekiem tym był mój

wychowawca więzienny, sprawujący j e d n o c z e ś n i e funkcję kierow

nika p e n i t e n c j a r n e g o więzienia. Wezwał m n i e kiedyś do siebie

i mówi:

- S ł u c h a j , „Słowik", p r a c u j ę w tym zawodzie j u ż wiele lat i wi

działem tysiące więźniów. Obserwuję c iebie od dłuższego cza

su i m o i m z d a n i e m ty j u ż się do więzienia n ie nadajesz. J e ż e l i

zostaniesz dłużej w więzieniu, to cię zepsują do szpiku kości.

Twoja resocjal izacja dalej mus i p r z e b i e g a ć na wolności . Ja wy

stępuję dla c iebie o w a r u n k o w e zwolnienie.

- P a n i e wychowawco, przecież m n i e te k...y n ie puszczą.

- Pisz o „warunkowe" i wychodź na wolność.

Na „wokandzie" p o p a r ł m ó j wniosek o zwolnienie w a r u n k o w e .

Stwierdził, że w więzieniu przeżyłem j u ż wszystko i dalsze trzy

m a n i e m n i e tu m o ż e tak wypaczyć m o j ą osobowość, że j a k a k o l

wiek resocjal izacja będz ie n ieskuteczna. Poświadczył za m n i e

swoim a u t o r y t e t e m i dzięki t e m u w a r u n k o w o wypuszczono

m n i e z więzienia.

33

Wychodzę na wolność. Nie m a m p r a c y nikt nie chce zatrudnić wielokrotnego złodzieja. Zaczynam kraść. W tym czasie j a k grzyby po deszczu powstają najróżniejsze hurtownie, które aż prosiły się, żeby je okradać. Zazwyczaj są zakładane w okolicy Warszawy w jak i ś stodołach czy szopach. Są źle zabezpieczone. Nie mają alarmów, j e d y n e zabezpieczenie to metalowe skoble i duże kłódki. Zaczynam kraść papierosy i handlować nimi. Wszystko idzie j a k z płatka. Wystarczy tylko n o c ą otworzyć kłódkę albo po prostu ją ukręcić i zabrać to, co „biznesmen" miał w środku.

Pewnego razu na szopie znowu nie było a larmu, ale za to w środku siedziało p ó ł wsi z widłami w rękach. O k r a d a n i chłopi postanowili się bronić . Padło hasło: „brać go" i zaczęła się pogoń. Zostawiam wszystko i w nogi. Ja patrzę, a za m n ą biegnie chyba pół wioski, wszyscy uzbrojeni w widły, rozwścieczeni. Ale myślę sobie, ja młody, wysportowany chłopak, a za m n ą stare zgredy w gumiakach. Nie będzie p r o b l e m u , aby do lasu. W p a d ł e m na kartoflisko, Z coraz większym t r u d e m b i e g n ę przez bruzdy, nogi zapadają się w grząskiej ziemi, robią się j a k z waty. A za sobą, coraz bliżej, słyszę oddechy goniących. Przewracam się, rzucone widły o centymetry mijają m o j ą głowę. Tylko nie dać się przebić widłami. Dziury w plecach po kulach to tak, ale nie po widłach. Ostat-k e m sił wpadam do lasu. B i e g n ę przez gęstwinę, gałęzie szarpią mi ubranie, kaleczą twarz i ręce. Pościg ustaje.

Pieszo przez kilkanaście ki lometrów wlokę się do d o m u . J u ż widzę znajome bloki, za chwilę napiję się wody, wejdę do wanny. S k r a d a m się do klatki, wjeżdżam windą na piąte piętro, dzwonię do drzwi. Zmęczony, ale szczęśliwy, że j u ż j e s t e m w d o m u . Po dłuższym oczekiwaniu drzwi otwiera moja kobieta. Zieje tanim alkoholem, uważnie mi się przygląda i mówi:

- K...ą pachniesz, gdzie ty, w burde lu byłeś, miałeś m n i e świnio nie zdradzać.

- O czym ty mówisz, głupia kobieto. Ja ledwo z życiem uszedłem.

3 4

N a wolności tym r a z e m j e s t e m 5 9 dni, podczas k tórych do

k o n a ł e m ki lkunastu w ł a m a ń i kradzieży, ale tak n a p r a w d ę do

więzienia wróc iłem za przestępstwo, k t ó r e g o nie p o p e ł n i ł e m .

Milic ja domyślała się tylko, że n i e k t ó r e z kradzieży m o g ą być

m o i m dziełem, ale n ie m i a ł a żadnych dowodów. O p r ó c z t e g o

powoli zaczęła krążyć o m n i e op in ia świetnego złodzieja, który

potraf i otworzyć każdy zamek. N i e ukrywam, że była to praw

da, gdyż przez lata odsiadki naj lepsi złodzieje w Polsce uczyli

m n i e otwierać wszystkie rodza je zamków. Mil ic ja postanowiła

unieszkodliwić m n i e j a k najszybciej . Pos tanowiono „przybić" m i

j a k ą ś sprawę, czyli oskarżyć o przestępstwo, k t ó r e g o nie p o p e ł

n i ł e m . Zostaję aresztowany i postawiony p r z e d sądem.

Na sprawę przychodzi b a b a i mówi, że w styczniu o k r a d ł e m

j e j d o m . W tym czasie była o n a za granicą, a po powrocie zasta

ła d o m okradziony. Za n a m o w ą milicji m n i e wskazała j a k o

sprawcę. Tylko z a p o m n i e l i powiedzieć j e j o kilku b a r d z o istot

nych szczegółach, na przykład o tym, że w styczniu ja siedzia

ł e m w więzieniu w C z a r n e m i nie było możliwości, żebym to zro

bił. Ale sąd nawet n ie zadaje sobie t rudu, żeby to sprawdzić, tyl

ko skazuje m n i e na ods iadkę.

K o l e j n y wyrok. W r a c a m do więzienia. Powoli zaczynam zda

wać sobie sprawę, że wieloletnie przebywanie w j e d n e j celi

z na jgroźnie jszymi p r z e s t ę p c a m i tak b a r d z o m n i e zmieniło, że

nie potraf ię żyć na wolności . M o j e życie, m ó j d o m są tu, w wię

zieniu. J e s t e m nieprzystosowany do i n n e g o życia. Z drugie j j e d

n a k s trony n ie m o g ę p o g o d z i ć się z rygorami, j a k i m j e s t e m

p o d d a w a n y w więzieniu. C h c ę wrócić na wolność.

35

Na wolności nasta ją czasy „Sol idarnośc i " , rygory więz ienne

zostają złagodzone, coraz więcej więźniów wychodzi na prze

pustki. Ja siedzę z w y r o k i e m i z wysoką grzywną. C z e k a m tylko

na sposobność wyjścia z więzienia przyna jmnie j na kilka dni,

abym m ó g ł w tym czasie spłacić przyna jmnie j część grzywny, za

k t ó r ą siedzę w więzieniu. Na wolności m a m p o u k r y w a n e r ó ż n e

„fanty", wystarczy je tylko sprzedać. K o l e j n e prośby o przepust

kę zostają o d r z u c o n e . Postanawiam załatwić sprawę w inny spo

sób.

Na widzenie przyjeżdża do m n i e przyjaciel . Z a c z y n a m y roz

mawiać.

- Co się dzieje? - pyta.

- J a k to, co się dzieje? Co się ma dziać, j e s t e m w tym więzieniu

fryzjerem i j u ż m a m tego dosyć. S iedzę tu z b a n d z i o r a m i , ban

dytami, gwałcicielami, którzy lawinowo wychodzą z więzienia

a ja za kradzież i n ie o t rzymuję żadne j przepustki . Wyrwałbyś

m n i e stąd.

- A masz j a k i e ś możliwości?

- Dlaczego nie, są możliwości wykupienia się.

- A ile to kosztuje?

- N i e d u ż o , człowieku, ja za sto dolarów wyjdę z t e g o więzienia.

To b a n d a pijaków, n ę d z n e „klawisze", co za dwadzieścia dola

rów d u p ę ci wyliżą.

- J a k to się dzieje?

- Daj mi sto dolarów, a w k r ó t c e się przekonasz .

Zostawia mi sto dolarów w d r o b n y c h b a n k n o t a c h . T e r a z tyl

ko c z e k a m na o d p o w i e d n i m o m e n t , żeby się wykupić. G d y na

zastępstwo przychodzi wychowawca znany z tego, że j e s t prze

kupny, idę do n i e g o ze swoją sprawą.

- S ł u c h a j , mis iu - mówię - p o t r z e b u j ę iść na przepustkę, ile to

kosztuje?

3 6

- Pożycz mi dzisiaj dwadzieścia dolarów a j u t r o ci o d p o w i e m .

- To b a r d z o ł a d n i e się składa, bo akurat tyle przy sobie m a m -

m ó w i ę do n i e g o i daję mu pieniądze. A on na to :

- Widzisz, dla człowieka z twoją „ksywą" m o ż e być pewien p r o

b l e m , ale z robimy tak; zorganizuj t e l e g r a m , że z m a r ł ci o jc iec

a lbo m a t k a , a ja resztę załatwię.

Po p e w n y m czasie do więzienia przychodzi „l ipny" tele

g r a m , że m a t k a u m a r ł a w Warszawie, p o m i m o że nigdy w War

szawie n ie była. Na t e l e g r a m i e j e s t tyle p ieczątek i potwierdzeń

z najróżnie jszych urzędów, że naczelnikowi więzienia na m o

m e n t m o w ę o d e b r a ł o . - J a k d ł u g o p r a c u j ę w więziennictwie,

tak p o t w i e r d z o n e g o t e l e g r a m u je szcze n ie widziałem - stwier

dził po odzyskaniu mowy. Oczywiście d o s t a ł e m przepus tkę i na

pięć dni wyszedłem na wolność. W t e d y j e szcze nie myślałem,

żeby n i e wrócić z tej przepustki . C h c i a ł e m w ciągu tych pięciu

d n i załatwić wszystkie najpi lniejsze sprawy a p o t e m odsiedzieć

wyrok do k o ń c a . C h c i a ł e m m i e ć to j u ż poza sobą, być czystym.

Ale stało się inacze j . W ciągu tych pięciu dni wolności zaro

b i ł e m tak dużą ilość pieniędzy, że m o g ł e m skutecznie ukrywać

się w n i e s k o ń c z o n o ś ć . Ale ja j u ż n ie c h c i a ł e m się ukrywać, ucie

kać p r z e d p r a w e m . C h c i a ł e m żyć j a k n o r m a l n y , wolny człowiek.

C h c i a ł e m żyć j a k mąż, o jc iec rodziny. Dziel ić się z ż o n ą troska

mi i r a d o ś c i a m i d n i a c o d z i e n n e g o , wychowywać wspólnie dzie

ci, chodzić z r o d z i n ą w niedzie lę do kościoła, na spacer do par

ku, zabierać dzieci na lody, c h o d z i ć w odwiedziny do babci, do

zna jomych. Prowadzić życie n o r m a l n e g o , s ta tecznego obywate

la. C z u ł e m , że staję się i n n y m , lepszym człowiekiem, bo p r a g n ą

ł e m być inny, niż do tej pory. P o t r z e b o w a ł e m szansy p o w r o t u do

n o r m a l n o ś c i , p o w r o t u d o społeczeństwa.

P o z n a ł e m kobie tę , k t ó r a urodz iła m i córkę . B y ł e m d u m n y

37

ze swojego ojcostwa. Cieszyłem się każdym d n i e m n o w e g o ży

cia. Z radośc ią w sercu o b s e r w o w a ł e m rozwój m o j e j córeczki .

Pierwsze uśmiechy, łezki, okrzyki b ó l u i radości , oczekiwanie na

pierwszy ząbek, raczkowanie, pierwsze n i e p o r a d n e kroki .

C u d miłości i łaski B o ż e j . W tym s a m y m czasie kiedy na

p r a w d ę u m i e r a m o j a m a m a , rodzi się m o j a c ó r k a . B ó g zabiera

mi j e d n ą miłość, żeby dać mi drugą . C u d k o n t y n u a c j i życia i mi

łosierdzia B o s k i e g o .

J e s t e m szczęśliwy. U b o k u u k o c h a n e j kobiety przeżywam

najwspanialsze chwile. Nareszcie m a m taką r o d z i n ę , o j a k i e j

m a r z y ł e m przez lata więzienia. T a k ą , w j a k i e j wychowywali

m n i e m o i rodzice . Męczy m n i e j e d y n i e ciągła pres ja ukrywania

się p r z e d policją. I pres ja ta udziela się również m o j e j kobiecie .

To powoduje , że po p e w n y m czasie m ó j związek r o z p a d a się.

M o j a kobie ta n ie wytrzymuje t e g o c iągłego napięc ia . Ale wtedy

j e s z c z e o tym nie wiedziałem. N a t o m i a s t pojawia się okazja, że

by załatwić sprawę ułaskawienia.

3 8

Z a p r o p o n o w a n o mi skorzystanie z prawa aktu łaski ówcze

snego Prezydenta Rzeczpospol i te j Polskiej L e c h a Wałęsy. I ja

z tej propozycj i skorzystałem, ściślej mówiąc po prostu się wyku

piłem. Zapłaciłem żądane pieniądze i o t r z y m a ł e m odpowiedni

d o k u m e n t .

Nie widziałem inne j możliwości. Naznaczony p i ę t n e m groź

n e g o przes tępcy ukrywającego się przed policją, nie m o g ł e m

ubiegać się o akt łaski Prezydenta w n o r m a l n y m trybie. Wyko

rzystałem ludzką chciwość i akt łaski po pros tu kupiłem.

Akt łaski ot rzymuje się warunkowo. Przez pięć kole jnych lat

ułaskawiony nie m o ż e p o p e ł n i ć ż a d n e g o przestępstwa, bowiem

w przeciwnym wypadku z p o w r o t e m wraca do odbywania kary,

wykonywanie które j czasowo zawieszono. Po pięciu latach niena

g a n n e g o sprawowania kara zostaje a k t e m łaski darowana.

W tym m o m e n c i e potwierdzam wszystkie z n a n e z prasy fak

ty dotyczące korupc j i w otoczeniu Prezydenta . N i e c h nikt nie

mvśli, że p r o b l e m korupc j i dotyczy tylko u r z ę d n i k a m o g ą c e g o

przyspieszyć wydanie paszportu, lekarza przeprowadza jącego

operac ję , sprzedawcy samochodów, który p o m o ż e kupić auto

w u l u b i o n y m kolorze. N i e c h nie obrazi się ktoś, k o g o w tej wyli

czance p o m i n ą ł e m , a kto też nie raz wziął. Wielu ludzi, którzy

m o g ą coś załatwić, którzy m a j ą dostęp do c e n n y c h dla innych in

formacji, u lega korupcj i . M a j ą oni swoją c e n ę . T a k j e s t w Polsce,

w Izrae lu, w A m e r y c e - na całym świecie. Tylko od możliwości

i stanowiska zależy wysokość tej ceny. Dzięki skłonności ludzi do

przekupstwa m o g ę do dzisiaj skutecznie ukrywać się p r z e d poli

cją. I n f o r m a t o r z y na najwyższych szczeblach urzędnicze j drabin

ki na bieżąco udzielają mi informacj i o kole jnych r u c h a c h poli

cji i o ich zamierzeniach. I c h b e z k a r n o ś ć będzie trwała tak dłu

go, j a k d ł u g o będzie trwało m o j e ukrywanie się.

39

O c e n ę czynu u r z ę d n i k ó w P r e z y d e n t a Wałęsy pozostawiam

i n n y m . W ś r ó d tych ludzi o n ieposz lakowanej opinii, bojowni

ków o wolność Polski, walczących o państwo sprawiedliwe i de

m o k r a t y c z n e , znajdują się ludzie gotowi zdradzić te ideały.

Ś m i e s z n e wydaje mi się t ł u m a c z e n i e P a n a Prezydenta , że

ktoś p o d s u n ą ł M u d o p o d p i s a n i a stosowny d o k u m e n t , ż e O n

o niczym nie wiedział, że n ie p o n o s i za to żadnej odpowiedzial

ności . Zasłanianie się niewiedzą wydaje mi się n i e g o d n e osoby

na tak im stanowisku.

Pan P r e z y d e n t Wałęsa zawsze był dla m n i e w z o r e m prawo

ści, uczciwości i konsekwenc j i w dążeniu do celu. Zamiast tłu

maczyć się niewiedzą, P a n P r e z y d e n t powinien dołożyć wszel

kich starań, żeby całą tą his tor ię wyjaśnić.

T ł u m a c z e n i e się możl iwością p o m y ł k i przy b a r d z o dużej ilo

ści podpisywanych ułaskawień nie zwalnia P a n a P r e z y d e n t a

z m o r a l n e j odpowiedzia lności za czyny p o p e ł n i a n e przez J e g o

współpracowników, ludzi, k tórych sam d o b i e r a ł do współpracy.

J a k o ich p r z e ł o ż o n y p o n o s i osobiście odpowiedzia lność za ich

wykroczenia . W tym kontekśc ie publ iczne nazywanie m n i e ła j

d a k i e m uważam za wielką p o m y ł k ę . C a ł a ta sprawa rzuca cień

na osobę P a n a Prezydenta , a precyzyjnie mówiąc na j e g o kan

celar ię .

41

„Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na nią ka

mień" - to według Ewangel i i W e d ł u g Św. J a n a słowa J e z u s a do

z e b r a n y c h na G ó r z e Ol iwnej u c z o n y c h w Piśmie i faryzeuszy,

którzy przyprowadzi l i do N i e g o kobie tę p o c h w y c o n ą na cudzo

łóstwie ... Kiedy to usłyszeli, wszyscy jeden po drugim zaczęli

odchodzić, poczynając od starszych, aź do ostatnich. Pozostał

tylko Jezus i kobieta, stojąca na środku. Wówczas Jezus podnió

słszy się rzekł do niej: „Kobieto, gdzież oni są? Nikt cię nie po

tępił? A ona rzekła: „Nikt, Panie!" Rzekł do niej Jezus: „I Ja cie

bie nie potępiam. - Idź, a od tej chwili już nie grzesz!"

W tym mie j scu nasuwa mi się j e s z c z e j e d n a refleksja. Czy

p a n Wałęsa p a m i ę t a kłopoty, j a k i e sprawiał M u j e g o niezdyscy

pl inowany syn Przemysław?. Czy n ie m i a ł m o r a l n y c h rozterek,

kiedy k p i o n o sobie z wymiaru sprawiedliwości, kiedy m ł o d y

Wałęsa był p o z a p r a w e m ? . M n i e wtedy p r z y p o m n i a ł się wypa

d e k samochodowy, który s p o w o d o w a ł e m j a k o m ł o d y c h ł o p a k

i to, w j a k i sposób zos tałem p o t r a k t o w a n y przez sąd. Dzieci pro

m i n e n t ó w u n i k n ę ł y kary tylko dlatego, że ich rodzice byli kimś,

miel i „układy" .

4 3

J e ż e l i d o b r z e p a m i ę t a m , syn P r e z y d e n t a Rzeczpospol i te j L e

c h a Wałęsy - Przemysław, b ę d ą c w p o d o b n y m wieku co j a , spo

wodował wypadek samochodowy. J a d ą c p o p i j a n e m u s a m o c h o

d e m potrąc i ł kobie tę , k t ó r a w wyniku o d n i e s i o n y c h r a n została

ka leką do k o ń c a życia. Za to nie poszedł do więzienia, ale dostał

wyrok w zawieszeniu. Czując się b e z k a r n i e lekceważy prawo

i n a d a ł j e ź d z i s a m o c h o d e m po a l k o h o l u i bez prawa j a z d y

w wyniku czego p o w o d u j e kole jny g roźny wypadek, gdzie tym

r a z e m ofiara m i a ł a więcej szczęścia, gdyż nie została kaleką.

R ó w n i e ż i za t e n wypadek n ie poszedł do więzienia, ale ponow

nie dostał wyrok w zawieszeniu. Polski K o d e k s K a r n y n ie prze

widuje sytuacji, żeby recydywista po raz kole jny o t rzymał wyrok

w zawieszeniu za to s a m o przestępstwo.

44

Czy za spowodowanie p o d wpływem a l k o h o l u wypadku sa

m o c h o d o w e g o i d o p r o w a d z e n i e do kalectwa n iewinne j kobiety,

Pański syn poszedł do więzienia?

Nie , dostał wyrok w zawieszeniu.

Czy za prowadzenie s a m o c h o d u bez prawa j a z d y i spowodowanie

kole jnego wypadku odwieszono mu wykonanie poprzednie j kary

i z nowym wyrokiem posłano na piąty oddział w „Mielęcinie"?.

Czy mus iał nauczyć się grypsować, uważać, żeby nie zostać

„cwelem"? .

Czy mus iał przejść „ścieżkę zdrowia"? .

Czy leżąc w izolatce, p o g o d z o n y z życiem, umierający, mus iał

czekać na miłos ierdzie wskrzeszenia?.

Czy d o z n a ł tylu u p o k o r z e ń i c ierp ienia , ilu ja doświadczyłem?.

Nie musiał, b o J e g o o jc iec był p r e z y d e n t e m państwa.

P a n P r e z y d e n t n ie m u s i a ł n i k o m u n iczego kazać czy zabra

niać, n ie m u s i a ł p o d e j m o w a ć działań m a j ą c y c h p o m ó c synowi.

O n wydał mi lczące przyzwolenie n a p e w n e działania. T a k więc

proszę P a n a , P a n i e P r e z y d e n c i e , o n ie nazywanie m n i e łajda

k i e m n a ł a m a c h prasy.

Proszę tylko, żeby pomyś lał Pan, c h o ć przez sekundę, j a k

os iemnasto le tn i c h ł o p a k spod Szczecina, dwadzieścia dwa lata

t e m u spowodował n i e g r o ź n y wypadek i co z tym c h ł o p a k i e m

z r o b i o n o ! T o właśnie j e m u udzielił Pan aktu łaski.

4 6

Zawsze na swojej drodze napotykałem ludzi, którzy próbowa

li m n i e oceniać. Z góry zakładali, że każdy, kto był w więzieniu,

musi być przestępcą i oszustem. Nawet nie próbowali m n i e słu

chać. Oczekiwali tylko, że potwierdzę to, co sobie wymyślili, co by

ło wygodne dla nich i przebiegu śledztwa. Jeszcze nie zebrali do

wodów winy, a j u ż kogoś oskarżali.

Ale ja j u ż byłem na to przygotowany. Wie lokrotne obcowanie

z takimi ludźmi nauczyło m n i e ostrożności, zawsze starałem się

przygotować do odpierania ich ataków, mieć możliwość obrony.

Zawsze b ę d ę pamiętał przesłuchania, na j a k i e wzywał m n i e znany

warszawski prokurator J e r z y Mierzewski. Na j e g o prowokacje za

wsze znalazłem odpowiedź: „Panie prokuratorze, niech Pan nie

traktuje m n i e j a k o przestępcę, bo nie wszyscy, którzy siedzieli na

tym krześle, na k t ó i y m ja teraz siedzę, byli przestępcami. Niech

Pan nie traktuje m n i e j a k o przestępcę tak na dzień dobry. W tej

chwili Pan ma tylko nadzieję, a nie pewność, że ja j e s t e m winien,

że j e s t e m przestępcą. A ja b y m chciał, żeby Pan miał pewność. Nie

m o ż e m y zaczynać naszej rozmowy od tego, że Pan kieruje się tyl

ko nadzieją. Niech Pan m n i e od razu z góry nie skazuje. Od tego

j e s t sąd a nie Pan. Pan ma nadzieję rozwiązać kole jną sprawę,

a k o m u Pan swoje zarzuty przypisze, to dla Pana j u ż nie j e s t waż

ne. Po m n i e przyjdą do Pana następni i Pan będzie im to „przy

klejał", aż w k o ń c u k o m u ś Pan to „przyklei,,. C z y j a odpowiadam

za m o j ą przeszłość czy za zarzuty, którymi teraz Pan mnie oskar

ża? Bo jeże l i mówimy o przeszłości, to może porozmawiamy

o Pańskiej. To Pan był zdegenerowanym alkoholikiem, wielokrot

nie „zaszywanym". C u d e m uratował się Pan od rynsztoka. To Pa

na żona wygoniła z d o m u i mieszkał Pan kątem w hotelu proku

ratorskim. A m o ż e porozmawiamy o Pańskim wykształceniu? T a k

prawdę mówiąc między nami, to m a m y p o d o b n e wykształcenie.

To znaczy, że ani j a , ani Pan nie ukończyliśmy szkoły. I to również

znaczy, że albo będziemy rozmawiali j a k mężczyzna z mężczyzną,

47

albo j a k magister z magistrem. Tylko że ja nie opowiadam niko

mu, że m a m dyplom magistra, a Pan chwali się dyplomem, które

go Pan nigdy nie zdobył. Niech Pan sam wybierze, j a k m a m y ze

sobą rozmawiać! Niech Pan na m n i e nie napada. Nie zakłada z gó

ry, że j e s t e m winny. Niech Pan mi pozwoli swobodnie się wypowie

dzieć. Niech Pan porozmawia ze m n ą swobodnie i dopiero uzy

ska Pan pewne informacje. Ale j a k ja m o g ę z takim człowiekiem

rozmawiać j a k równy z równym kiedy wiem, ile w Pańskim życiu

j e s t kłamstw i matactwa. Pan m n i e oskarża. Ale o co? C z e m u Pan

siebie nie oskarży? Ja wiem, że Pan wielokrotnie b r a ł łapówki.

Chociażby ostatnia sprawa zabójstwa gangstera n u m e r j e d e n

w Polsce, tak zwanego „Wariata". Co w j e g o notesie znaleziono?

T a m j e s t n u m e r Pańskiego telefonu, a obok napisane: 2 0 0 0 $. Ła

pówka, którą Pan dostał! Ja się pytam, skąd taka szumowina mia

ła P a n a prywatny n u m e r telefonu? Ja teraz m a m ufać, że z moimi

zeznaniami postąpi Pan uczciwie? T a k j a k z innymi sprawami, ze

swoim alkoholizmem, tytułem magistra? C z e m u taki bandzior j a k

„Wariat" miał Pana n u m e r telefonu, a ja nie m a m ? I Pan, Panie

prokuratorze, chce rozmawiać na t e m a t przypisywanego mi prze

stępstwa? Pan się zajmował zabójstwem generała Papały. I co Pan

zrobił w tej sprawie? I le Pan ukrył dowodów? Niech się Pan z te

go wytłumaczy! Ja na ten temat dużo wiem, ale nie Panu to po

wiem. Jeże l i Pan rozlicza m n i e teraz z moje j przeszłości, a nie z te

go, co robię teraz, to ja nie m o g ę traktować Pana j a k prokuratora,

ale j a k alkoholika i oszusta! Ja m o g ę się wypowiedzieć na łamach

prasy, m o g ę napisać list otwarty do jakie jś gazety. I wtedy powiem,

co Pan zrobił w sprawie zabójstwa generała. Dlaczego Pan b r o n i

swojego ulubieńca „Masę"? . Niech Pan j e g o zapyta, dlaczego Pa-

pała zginął! A właściwie Pan go nie musi pytać, bo Pan w czasie

śledztwa doszedł do jakie jś wiedzy, tylko Pan z tej wiedzy szybko

zrezygnował. Dlaczego? Niech się Pan z tego wytłumaczy!,,

To tylko n i e k t ó r e zdania, k t ó r e wypowiedziałem w trakcie

rozmowy z p r o k u r a t o r e m Mierzewskim.

48

Prowadzę wystawne życie. D u ż o podróżu ję , zwiedzam świat.

S tać m n i e na wiele. Po latach s p ę d z o n y c h w więzieniach, gdzie

o d p o k u t o w a ł e m za swoje przestępstwa, prowadzę życie uczci

wego obywatela. Prowadzę lega lną f i rmę, zarab iam pieniądze,

płacę państwu podatki . Nie j e s t e m złodzie jem, nie o k r a d a m

państwa. J e ż e l i kiedyś to r o b i ł e m , to j u ż d a w n o za to odpowie

działem.

N i e c h nikt n ie myśli, że m o j e bogactwo wzięło się z okrada

nia banków, n a p a d ó w na sklepy, wymuszania haraczy. B y ł e m

świadkiem powstawania wielkich fortun w sposób nieuczciwy.

Wie lu polskich b iznesmenów, którzy u c h o d z ą za uczciwych oby

wateli, ludzi z a r a d n y c h i przeds iębiorczych, na m o i c h oczach

b o g a c i ł o się w sposób nielegalny. M ó g ł b y m p o d a ć kilka nazwisk

powszechnie szanowanych b iznesmenów, którzy potrafil i prze

mycić do Polski kilkadziesiąt cystern spirytusu czy T I R - ó w pa

pierosów mies ięcznie . Ale o d p u ś ć m y sobie nazwiska, przynaj

mnie j w m o j e j książce. T a k powstawały ich fortuny. I ja ich

o k r a d a ł e m . Z a b i e r a ł e m im ich transporty. N i e mogli iść na po

licję, bo to, co sami robili, było o k r a d a n i e m państwa. O n i nie

miel i skrupułów, żeby o k r a d a ć państwo. Z a r o b i o n e nieuczciwie

p ieniądze lokowali w uczciwe interesy. Dzisiaj są szanowanymi

obywatelami, a nawet n iektórzy z n i c h s e n a t o r a m i i posłami

o podwójne j m o r a l n o ś c i . Potrafili o k r a d a ć państwo na wielkie

p ieniądze, w tak zwanych „białych rękawiczkach,,. Nie powiem,

że to, co r o b i ł e m j a , to była k a r a za ich nieuczciwość. Nie takie

m a m poczucie sprawiedliwości. J a p o pros tu korzys tałem z nie

uczciwości innych.

Na granicy o p ł a c e n i celnicy przepuszczal i T I R - y z nielegal

n ie wwożonym spirytusem czy p a p i e r o s a m i . P r z e m y t n i k a taka

usługa kosztowała trzydzieści tysięcy m a r e k . J a d o p ł a c a ł e m

dziesięć tysięcy i od tego s a m e g o p r z e m y t n i k a m i a ł e m „cynk"

4 9

o przepuszczanych s a m o c h o d a c h z k o n t r a b a n d ą . Wystarczyło

tylko zatrzymać taki s a m o c h ó d , „ n a m ó w i ć " k ierowcę do odda

nia kluczyków i zabrać t r a n s p o r t . Z czasem zacząłem płacić cel

n i k o m drug ie tyle, co przemytn ik . T a k więc bywało tak, że za j e

d e n przepuszczony s a m o c h ó d ce ln ik dostawał sześćdziesiąt ty

sięcy m a r e k . Wszyscy byli zadowoleni z wyjątkiem właściciela

t ranspor tu , k tóry n i e dość, że zapłacił za towar i opłac ił celnika,

to j e szcze w konsekwenc j i t racił wszystko. Czasami bywało tak,

że o p ł a c o n y ce lnik na m o j ą p r o ś b ę zatrzymywał przez ki lkana

ście godzin T i R - a na granicy, żebym m i a ł czas zorganizować

o d p o w i e d n i ą e k i p ę i dot rzeć na mie j sce .

Nigdy nie zdarzyło się, żeby poszkodowany zawiadomił poli

cję. Nie m ó g ł tego zrobić, gdyż sam nie był w porządku. W ten

sposób rosły w Polsce fortuny, a ja przy okazji uszczknąłem z te

go troszeczkę. B y ł to rodzaj „podatku", n a k ł a d a n y na nieuczci

wych obywateli.

P ieniądze to władza i szacunek. Pieniądze dają poczuc ie siły,

pozwalają przyporządkować sobie i n n y c h ludzi. L u d z i e bogac i

rządzą tym światem. Ja swoją pozycję i szacunek zawdzięczam

nie tyle p i e n i ą d z o m , k t ó r e pos iadam, co p o s z a n o w a n i u zasad,

na k t ó r e składają się h o n o r , wierność i lo ja lność w o b e c przyja

ciół. W o b r o n i e tych ideałów b y ł e m b e z k o m p r o m i s o w y . G d y po

wielu la tach ods iadki wyszedłem n a wolność, m i a ł e m j u ż

u g r u n t o w a n ą o p i n i ę człowieka t w a r d e g o i n ieus tęp l iwego

w o b r o n i e swoich zasad. Krążyła też opinia, wynies iona z wię

zienia, o n i e p o k o n a n y m „Słowiku" i o j e g o okularach.

A n e g d o t y c z n a j e s t j u ż his tor ia m o i c h okularów i wszystkie

go, co z n i m i j e s t związane. Zawsze d b a ł e m o to, żeby m i e ć do

b r e , m a r k o w e okulary. Zależało mi n ie tylko na tym, żeby do

brze widzieć i in teresu jąco wyglądać, ale żeby poprzez okulary

50

n a d a ć sobie wygląd osoby poważne j , s tatecznej . C h c i a ł e m , żeby

p o s t r z e g a n o m n i e racze j j a k o intelektual is tę, a nie chul igana .

O k a z a ł o się, że skutek był odwrotny. I l e k r o ć przebywałem w j a

kimś b a r z e czy res taurac j i , zawsze na m n i e skupiała się uwaga

„klientów", którzy szukali awantury, chciel i popisać się p r z e d

towarzystwem, że kogoś m o g ą pobić . Wybór zazwyczaj p a d a ł na

m n i e , j a k o że j e s t e m raczej n i e p o z o r n e j postury, a przy m o i c h

1 7 0 cm wzrostu i złotych o k u l a r a c h wyglądam raczej na „lamu

sa", k t ó r e g o łatwo m o ż n a zlać.

Przebieg tak ich a w a n t u r był zazwyczaj taki sam. Podpity fa

cet p o d c h o d z i ł do b a r u , r o z p y c h a ł się, t rącał m n i e , zaczynał mi

ubliżać. R o z m o w a p r z e b i e g a ł a zwykle w t e n sposób:

- S ł u c h a j , mis iu - m ó w i ę - n ie trącaj m n i e i m n i e n ie denerwuj ,

bo cierpl iwość mi się kończy.

- Tak, pokaż w j a k i sposób. I kiedy p o c z u ł e m rękę takiego gościa

na m o i m r a m i e n i u , czy wręcz m n i e szarpnął, odpowiadałem:

- Proszę u p r z e j m i e - m ó w i ł e m i z d e j m o w a ł e m okulary. Facet do

stawał w ł e b , zamiatałem n i m bar, lub wrzucałem go na stojące

w j e d n e j linii bute lk i za b a r m a n e m , w zależności od tego, j a k

b a r d z o m n i e zdenerwował.

Po p e w n y m czasie wszyscy, którzy m n i e znali wiedzieli, że j a k

z d e j m ę okulary to będz ie a w a n t u r a i j a k najszybciej wychodzili .

A o c h r o n i a r z e lokalu, zamiast m n i e uspoka jać, musiel i wynosić

„ n i e g r z e c z n e g o " kl ienta.

Do tej p o r y tylko raz zdarzyło się, żebym po zdjęciu okula

rów nie zbił faceta. Wyjątek t e n dotyczy m o j e g o z n a j o m e g o Fi

lipa Wyganowskiego, syna b y ł e g o p r e z y d e n t a Warszawy. Fil ip

doprowadz ił m n i e do tak iego stanu, w k t ó r y m zde jmuję okula

ry i daję w m o r d ę . T y m r a z e m , po zdjęciu okularów przyszła re

fleksja, że j e d n a k On m i a ł rac ję i n ie m o g ę Go za to zbić. Zało

żyłem okulary z p o w r o t e m . Potraf ię d o c e n i ć ludzi, którzy m ó -

51

wią prawdę, patrząc mi w oczy. Ja i wszyscy świadkowie tego

zdarzenia podal i śmy Fil ipowi r ę c e . Dzisiaj potraf imy śmiać się

z tamte j sytuacji, a całe zdarzenie krąży po Warszawie j a k o

a n e g d o t a .

To Filip odkrył we m n i e i rozbudził zamiłowanie do sztuk

p i ę k n y c h , szczególnie do malars twa. W i e l o k r o t n i e zabierał

m n i e na wernisaże, wystawy i aukc je , odkrył bowiem, że w m o

j e j o b e c n o ś c i rob i d o s k o n a ł e interesy. Dziwiło m n i e , dlaczego

zawsze p r z e d r o z p o c z ę c i e m a u k c j a m i Fil ip przedstawiał m n i e

wszystkim j a k o „Słowik". Z r o z u m i a ł e m to, kiedy zaczęła się licy

tacja. C e n a wywoławcza. - K t o da więcej? Fil ip p o d n o s i c h o r ą

giewkę. Wszyscy pat rzą na n i e g o i na m n i e . Widząc m n i e , rezy

gnu ją z dalszej licytacji. Nikt nie odważył się przel icytować Fili

pa. Za najniższą c e n ę kupował u p a t r z o n y obraz.

P e w n e g o razu znalazł się dowcipniś, który chciał przelicyto

wać Fil ipa. Wówczas Fil ip przekazał mi chorąg iewkę, żebym to

ja uczestniczył w licytacji. - K t o da więcej? - słyszę pytanie pro

wadzącego licytację. Fil ip kopie m n i e w kostkę, ja p o d n o s z ę

chorąg iewkę i spog lądam na d ż e n t e l m e n a , który chciał m n i e

przel icytować. D ż e n t e l m e n opuścił swoją chorąg iewkę i ani

drgnął. I tak było wie lokrotnie .

Ale powraca jąc do historii m o i c h okularów, po p e w n y m cza

sie po całej Polsce rozeszła się p l o t k a o n i e p o k o n a n y m „Słowi

ku". Gdzie się n ie po jawiłem, znajdowali się c h ę t n i do spraw

dzenia się ze m n ą . J u ż nie tak j a k wcześniej d latego, że wyglą

d a ł e m na „frajera", k t ó r e g o łatwo zlać i popisać się p r z e d pa

n i e n k ą , ale d latego, że n i e j e d e n c h c i a ł u d o w o d n i ć , że j e s t lepszy

od „Słowika" . Wszystkie p o j e d y n k i kończyły się p o d o b n i e ; krót

kie spięcie i k a r e t k a zabierała „del ikwenta". Nigdy nie bawiły

m n i e takie historie, po pros tu zmuszany b y ł e m do obrony, a że

52

przez lata ćwiczeń n a b r a ł e m sporej wprawy, zawsze wychodzi

ł e m z tych p o j e d y n k ó w zwycięsko. Tylko że nie zawsze pokona

ni potrafili pogodzić się z przegraną, o czym n i e c h zaświadczy

poniższa historia.

M a m b a r d z o atrakcyjną żonę, z k tórą często bywam w restau

rac jach, n a dyskotekach, n a różnych przyjęciach. J e j u r o d a po

woduje, że bardzo często j e s t podrywana przez facetów. I lekroć j e

steśmy w mie j scach publ icznych widzę zainteresowanie, j a k i e

wzbudza swoją osobą. Czasami bywają z tego p o w o d u kłop