1

ANGELO POLIZIANO ILIADIS HOMERICE LIBRI QUATTUOR (3151 vers)

LIBER I

LAURENTIO MEDICI A. P. SALUTEM

IL1_01 v.1 O cui Tyrrheni Florentia signa leonis

2 Syllanamque urbem et sancti decreta senatus

3 commisere dei, Laurenti maxime gentis

4 Maeoniae, serpunt geminae cui tempora circum

5 Aoniae laurus ; nam seu tibi munera Martis

6 sint animo, effusis ageres sublimis habenis

7 cornipedem toto cedentes aequore turmas

8 impellens, meminit simulacra ingentia pugnae

9 area magna Crucis, cum te, sublime volantem,

10 fundentemque equites, et magno robore duras

11 miscentem pugnas, clypeos galeasque ruentem,

12 elato spectabat ovans Florentia vultu ;

13 seu numeros Phoebi modulataque carmina mavis

14 vocali junxisse lyrae, plectroque sonantes

15 impellis nervos, auritas ducere quercus

16 cantando rabidasque potes mulcere leaenas ;

17 nuper ego Argolicis sumpsi de fontibus haustus,

18 nuper et inlatum divini carmen Homeri

19 vertere tentavi fidibusque aptare Latinis.

20 Sed quia Romuleo cantavit pectine primum

21 Smyrnaei nati sublimi carmine librum

22 Carolus Aonii celeberrimus incola fontis,

23 proximus en, nostro qui contigit ore sonandus,

24 te petit, ac pavido scandit tua limina passu.

25 Quod si ipsum placido excipies mitissime vultu,

26 mox alii venient socii, qui Dardana bella

27 et Danaas referent acies : qua cuspide Martis

28 et Veneris pulchros audax perstrinxerit artus

29 Tydides ; quanto prostravit vulnere saxi

30 magnanimum Aeneam ; quo turbine maximus Ajax

31 ferrata clypeum transegerit Hectoris orno ;

32 quantus et irruerit fulgenti umbone coruscans,

33 cum Danais Phrygios defendit puppibus ignes ;

2

34 et quibus Aeaciden nequicquam flectere dictis

35 aggressi magno Telamone et Amyntore creti,

36 et vafer Aeolides, ingentia dona ferentes ;

37 utque idem noctu simul et Calydonius heros

38 Sithonio Rhesi thalamum sparsere cruore ;

39 ut ferus Actorides maculavit sanguine campos

40 ductoris Lycii, falsi sub imagine Achillis ;

41 mox etiam ut valido juvenem transverberat ictu

42 Priamides ; sed enim Thetidis pulcherrima proles

43 emicat extemplo, Vulcaniaque induit arma,

44 et crassum multo detardat funere Xanthum ;

45 Hectora mox caesum raptat sua moenia circum.

46 Haec et plura canent. Tu tantum lintea vati

47 dirige ; namque potes. Neque enim, te praeside, Phoebum

48 Thespiadumque choros non sacri numina Bacchi

49 sollicitare velim : solus tu carmina nobis

50 Ismarium possis afferre aequantia plectrum ;

51 te duce, vel priscis ausim certare poetis.

52 Quare age ; et Ausonios fundentem pectore cantus,

53 si vacat et menti contingunt ocia, vatem

54 respice Maeonium. Sed nos tu protege ab omni,

55 siquis adest, teneros qui carpat Zoilus annos.

IL1_02 v.1 Nox erat, et summo radiabant sidera caelo,

2 divorumque hominumque genus sopor altus habebat ;

3 cum pater ipse deum per noctem plurima volvens

4 Jupiter arcano versabat pectore curas,

5 qua pereant Danai et magnum venerentur Achillem.

6 Optima cui tandem sedit sententia cordi,

7 magnanimum ad regem fallacem mittere Somnum,

8 quem sic alloquitur paucis ac talia mandat :

9 "Vade, age, rumpe moras, divum placidissime somne,

10 Argivumque ducem, quem nunc fulgentia signis

11 castra tenent molli resolutum membra sopore,

12 alloquere, et celeres defer mea dicta per auras :

13 aeratas armari acies castrisque moveri

14 laetus in arma paret, bellumque in Pergama vertat ;

15 nunc etenim excindet Neptunia moenia victor.

16 Sic placitum Superis. Et jam tumor omnis et irae

17 concessere deum, cunctos Saturnia Juno

18 jam flexit ; Teucris incumbunt tristia fata."

19 Dixerat. Ille patris magni parere parabat

20 imperio ; et nullos strepitus facientibus alis

21 per tenebras, intraque morae breve tempus, ad ipsum

22 Tantalidae accessit thalamum, pennasque resolvit,

23 induiturque senis Pylii faciemque coloremque

24 et verba et cultum, talique est voce locutus :

25 Atride, Inachiae gentis rex inclyte, dormis ?

26 Turpe duci totam somno consumere noctem,

27 cui sceptra in reges tribuit Saturnius, et qui

3

28 tot regna et tantas populorum tractat habenas.

29 Ipse deum tibi me claro demittit Olympo

30 Regnator, qui te caelo miseratur ab alto ;

31 ipse haec ferre jubet celeres mandata per auras :

32 aeratas armari acies castrisque moveri

33 laetus in arma para, bellumque in Pergama verte ;

34 nunc etenim excindes Neptunia moenia victor.

35 Sic placitum Superis. Et jam tumor omnis et irae

36 concessere deum, cunctos Saturnia Juno

37 jam flexit ; Teucris molitur tristia fata

38 Jupiter. Ergo imo sub pectore nostra reconde

39 jussa memor ; nec longa tuos oblivia sensus

40 corripiant, dulcis fugiet quam pectore somnus.

41 Sic fatus, paribus liquidum petit aethera pennis.

42 Ille autem curas animo versabat inanes ;

43 jamque urbem Priami bello superare cruento

44 fidebat, primaque illam prosternere luce :

45 nec norat quae sit sumni sententia patris

46 demens, et quantos dura inter bella dolores

47 Argivum populi excipient ac Dardana pubes.

48 Ut somno excitus, facies per somnia visa

49 funditur ante oculos. Is strato corpora tollens

50 protinus assurgit, tunicaque incingitur artus

51 interiore suos, tum magno involvit amictu.

52 Inde pedum nitidis circumdat vincula plantis,

53 et lateri atque humeris rutilum mox subligat ensem.

54 Passibus hinc rapidis, sceptro venerandus avito.

55 Ad Danaum classem contendit maximus heros.

56 Aurora interea magnum conscendit Olympum.

57 Caelicolum generi surgentis nuntia lucis.

58 Attonitus visis, jubet a praecone vocari

59 magnanimos Danaum proceres populumque potentem ;

60 longaevique senes Pylii ad tentoria regis

61 conveniunt primum, quos sic affatur Atrides :

62 "O socii comitesque, meae pars maxima curae,

63 per noctem obscuram Somnus Jove missus ab ipso,

64 Nestoream indutus faciem vocemque coloremque

65 et verba et cultum, celeres mandata per auras

66 detulit, haec ad me placido sermone locutus :

67 "Atride, Inachiae gentis rex inclyte, dormis ?

68 Turpi duci totam somno consumere noctem,

69 cui sceptra in reges tribuit Saturnius, et qui

70 tot regna et tantas populorum tractat habenas.

71 Ipse deum tibi me claro demittit Olympo

72 regnator, qui te caelo miseratur ab alto.

73 Ipse haec ferre jubet celeres mandata per auras :

74 aeratas armari acies, portisque moveri

75 laetus in arma para, bellumque in Pergama verte ;

76 nunc etenim excindes Neptunia moenia victor.

77 Sic placitum Superis. Et jam tumor omnis et irae

78 concessere deum ; cunctos Saturnia Juno

79 jam flexit, tenebris incumbunt tristia fata."

80 Dixerat ; extemplo me nox sumnusque reliquit.

81 Nunc adeo, quae sit nostrae sententia menti,

4

82 expediam : primum rapidas advertere puppes

83 in patriam, turpique fuga dare terba jubebo ;

84 at vos in pugnam fugientes vertite Achivos,

85 o socii, et dulcem Martis revocate furorem."

86 Sic ait. At placido Neleius excipit ore :

87 "Hoc alius quisquam si fors vidisset Achivum,

88 o proceres, fictum vanum falsumque putarem.

89 Sed quia Tantalidae sunt a Jove somnia missa,

90 Eia age, armigeram pubem educamus in arma.

91 Talia dicta dedit senior ; primusque solutum

92 concilium egreditur properans : mox fortia bello

93 pectora succedunt reges. Tum cetera pubes

94 irruit ; et magno coeunt strepitante tumultu.

95 Quales, vere novo, vacui circum ostia saxi

96 cum gentes glomerantur apum, semperque recentes

97 fundunt se in numerum portis, instarque racemi

98 addensant per inane globos, et florea rura

99 pervolitant, illa huc pennas haec dirigit illuc ;

100 haud aliter puppes Danai et tentoria linquunt :

101 litora complentur ; stimulos coeuntibus addit

102 nuntia fama Jovis, populumque hortatur ovantem.

103 Pulveream glomerant nubem, calcataque mugit

104 terra viris ; coguntque novem magnum aere canoro

105 praecones populum : vix ingens curia turbam

106 explicat innumeram ; tunc facta silentia castris.

107 Surgit ab his sceptrum gestans Pelopeius heros,

108 sceptrum auro clavisque nitens, quod Mulciber ipse

109 struxerat atque Jovi, torquet qui sidera mundi,

110 tradidit ; ille autem vigilem qui occiderat Argum

111 esse dei voluit ; Pelopi Cyllenia proles

112 mox tribuit ; post quem insignis gestaverat Atreus ;

113 ille Thyestae, atra premitur dum morte, reliquit ;

114 contigit hinc magnum tractare Agamemnona regem.

115 Cui tunc innixus, vocem haec in verba resolvit :

116 "O socii, heroes Danai, quis munera Martis

117 corde sedent, tristi divum pater atque hominum rex

118 me fato implicuit ; quem nostro moenia bello

119 Dardanidum vertenda dare exscindendaque flammis

120 Pergama pollicitum, varia hinc sententia vertit :

121 nam postquam Argolico saturata est sanguine tellus,

122 ad patrias cogor remeare inglorius urbes.

123 Scilicet, alme Tonans, rerum cui summa potestas,

124 haec tibi sunt animo, quem propter fortia bello

125 oppida et antiquae pereunt cum moenibus urbes.

126 Dedecus heu longo numquam hoc abolebitur aevo,

127 hunc populum frustra tantosque ad Dardana bella

128 convenisse duces Danaum, fractosque labore

129 Laomedonteae nunc linquere moenia Trojae.

130 Nam si nostrorum coeant in foedera dextrae

131 atque Phrygum, et numero placeat comprendere cunctos,

132 Assaraci populum multa vincetis Achivi

133 belligerum turba. Sed enim mea coepta retardant

134 auxilia externis accita e moenibus urbi.

135 Jam novies Titan, obliquo limite currens

5

136 aeternos peragensque obitus, lustravit Olympum ;

137 et jam senta situ putridae sunt membra carinae,

138 carbasaque et veteres senio cecidere rudentes.

139 Quin etiam sponsae et dulcissima pignora nati

140 nos maesti expectant. Sed enim conamina pugnae

141 fracta jacent ; nostro rapidis victoria pennis

142 diffugit campo, et Rhoetea per agmina fertur.

143 Quare agite, o socii, curvo de litore celsas

144 ducamus naves, Graiaeque ad litora terrae

145 vertamus profugos tranquilla per aequora cursus."

146 Sic ait ; et cunctis extemplo incussit amorem

147 natalis patriae : turbam migrare videres

148 innumeram, et prono deferri ad litora passu.

149 Qualis ubi Icarios fluctus Eurusque Notusque

150 perturbant, imoque cient spumantia fundo

151 aequora, et insanas affligunt cautibus undas ;

152 aut ubi frugiferae genitabilis aura Favoni

153 incubuit segeti gravidasque invasit aristas,

154 declives nutant concusso vertice culmi ;

155 talis erat populi raptim fugientis imago.

156 Dat tellus gemitum, et nigra caligine caelum

157 volvitur, insurgit glomerato pulvere nubes.

158 Pro se quisque ruunt, exhortanturque vicissim

159 tardantes ; classemque manu contingere gaudent,

160 certatim annixi tranquillum pellere in aequor

161 limite purgato : ferit aurea sidera clamor.

162 Et certe hac patrios repetissent luce penates ;

163 sed Juno tali compellans voce Minervam,

164 effundensque imo tristes e pectore voces :

165 "Ergo sic fugient, inquit, Tritonia Pallas,

166 Argivi, turpi relegentes caerula cursu ?

167 Tyndaris heu Priamo atque invisis gloria Teucris

168 linquetur, misero quam propter funere turba

169 maxima Graiorum vitam exhalavit in armis ?

170 Verum age, nunc propere ad populum te confer Achivum,

171 et compesce fugam, verbisque averte furentes,

172 neve sinas celeres descendere in aequora pinus."

173 Haec ubi dicta dedit, graviter commota supremi

174 nata Jovis, summo virides e vertice Olympi

175 desilit in terras, tenditque ad Dorica castra.

176 Mox Ithacum saevo turbatum pectora motu

177 conspicit ; haud illi cura est contingere classem ;

178 quem placidis subito invadit Tritonia dictis :

179 "Dux Laertiade, solerti pectore Ulysses,

180 sic ergo in patriam fugitis charosque penates,

181 horrida converso relegentes caerula cursu ?

182 Tyndaris heu Priamo atque invisis gloria Teucris

183 linquetur, misero quam propter funere turba

184 maxima Graiorum vitam exhalavit in armis ?

185 Verum age, nunc propere ad populum te confer Achivum,

186 et compesce fugam, verbisque averte furentes,

187 neve sinas celeres descendere in aequora pinus."

188 Sic ait. Extemplo sacrae praecepta Minervae

189 exsequitur juvenis, solvensque a pectore laenam

6

190 deturbat terrae ; ast Ithacae telluris alumnus

191 extulit Eurybates tubicen. Volat acer Ulysses

192 admisso per plana gradu, atque Agamemnone coram

193 assistit ; sceptrumque olim quod gesserat Atreus

194 continuo excipiens, Danaum ad navalia fertur.

195 Tum siquem bello egregium regemve ducemve

196 offendit, tali cohibet sermone ruentem :

197 "Turpe est degeneri sic te pallere timore ;

198 siste fugam, siste, et populi compesce furores.

199 Magnanimi Atridae quae sit sententia, nescis :

200 tentantur, mox errantes plectentur Achivi.

201 Non cuncti arcano fuerit quae verba locutus

202 concilio scimus : metuo ne concitus ira

203 supplicio affligat Danaos ; nam vivida regis

204 est animo virtus, amat et Saturnius illum.

205 Sin autem patulo clamantem offendat hiatu

206 obscura de plebe virum, tum verbere duri

207 illidens sceptri et verbis compescit inertem :

208 siste fugam, miser ; haud aliis parere recusa

209 qui virtute micant ; nullo tu robore praestat,

210 consiliumque tuum non pugna aut curia poscit.

211 Non hic Argolici certe regnabimus omnes :

212 non plures domini expediunt ; rex omnibus unus,

213 et princeps unus, tribuit cui jura supremus

214 Jupiter et sceptrum ut populi moderetur habenas."

215 Ordine sic certo populum cohibebat Ulysses.

216 Illi iterum nigram classem et tentoria linquunt,

217 atque in concilium coeunt ; it calmor ad auras :

218 qualis ubi aequorei franguntur litore fluctus,

219 fit sonus, et duris luctantur cautibus undae.

220 Consedere alii subito, sedesque replerunt.

221 Verum Thersites clamans ingentia coepta

222 turbabat solus, fuerant cui turpia semper

223 verba animo, atque ausus reges incessere dictis

224 saepe fuit multis ; tollebant undique risum

225 Argolici, quando in medium consulta ferebat.

226 Non illo ad Trojam venit deformior alter.

227 Claudus erat, transversa tuens, ad pectora curvos

228 compressosque humeros, rara lanugine acutum

229 aspersus caput : ante alios, invisus Achilli

230 atque Ithaco ; nam saepe illos sermone protervo

231 carpserat insanus : tunc et convicia voce

232 diffundens gracili, insignem vexabat Atriden.

233 Verum animo ardentes indignabantur Achivi.

234 Is vocem extollens ventoso haec protulit ore :

235 "Quidnam iterum quereris, magnorum ductor Achivum ?

236 Quid poscis ? Multo radiant tua tecta metallo,

237 innumeraeque adsunt forma praestante puellae.

238 Quas tibi nos dedimus cum magnas vertimus urbes.

239 Nunc etiamne aurum expectas quod perferet hostis

240 Iliacus, captiva sibi cum vincla resolvet,

241 cujus ego aut alii impedient mox colla catenis ?

242 An famulam vultu insignem, mollissima tecum

243 gaudia quae jungat ? Turpe est suprema tenentem

7

244 sceptra manu, populum exemplo corrumpere tali.

245 O molles Graiae, vero nec nomine Grai,

246 tendamus vela in patriam ; solusque relictus

247 hic Trojam obsideat, magnoque fruatur honore :

248 ut si quem bello praestamus noverit usum,

249 qui nunc se longe meliorem affecit Achillem

250 dedecore, et praemium pugnae mox abstulit illi.

251 Sed nimium tardam Aeacides quia surgit in iram,

252 non meritas tanto exegit pro crimine poenas."

253 Sic ait, in magnum fundens convicia regem,

254 Thersites. Bonus extemplo consurgit Ulysses,

255 atque illum torvo defigens lumine fatur :

256 "Thersita, absistas reges incessere dictis,

257 dulcisonas licet effundas e pectore voces.

258 Nan te non alius ventosa per aequora Trojam

259 deterior petiit geminos comitatus Atridas.

260 Non igitur reges petulanti scindere lingua

261 te decet, et populo turpes suadere recursus.

262 Qualis erit nobis reditus mox litora terrae

263 ad patriae, cuncti nempe ignoramus Achivi,

264 objicis Argolico pro quo nunc crimina regi,

265 et morsu laceras quem Graecia cuncta veretur.

266 Sed mea nunc imo sub pectore dicta reconde :

267 si te bacchantem atque iterum vesana furentem

268 ut nuper cernam, caput hoc cervice cruenta

269 ex humeris cedat nostris, nec deinde vocetur

270 Telemachi genitor fato jam functus Ulysses ;

271 ni te comprendens, charas e corpore vestes

272 et laenam et tunicam eripiam et quae turpia celant

273 membra tibi, et flentem Danaum ad tentoria pellam,

274 verberaque incutiam lacerum scindentia corpus."

275 Sic fatus, sceptro assurgens percussit eburno

276 qua collum attingunt humeri : tunc ille reflexus

277 ingemit, et largis humectat fletibus ora,

278 exoriturque humeris nigranti sanguine livor

279 perfusus. Sed enim ingenti maerore resedit

280 Thersites, manibus lacrimantia lumina siccans.

281 Tum quamquam Argivos jam maeror ceperat omnes,

282 ingentem effusi tollebant undique risum,

283 atque aliquis tali invasit sermone propinquum :

284 "Proh quantum Argivis Ithacus jam praestitit usum !

285 Consul<u>it Danais, pugnaeque incussit amorem.

286 Verum hoc in primis gessit, nam frena procaci

287 injecit linguae, et mordacia verba repressit

288 Thersitae ; neque enim posthac fera crimina magnis

289 regibus objiciet, conviciaque improba fundet."

290 Dixerat haec. Sed enim Trojae expugnator Ulysses

291 surgit sceptra tenens. Aderat Tritonia Pallas

292 praeconis faciem induta, et silentia jussit,

293 ut cuncti exciperent Ithaci consulta superbi.

294 Tunc ille incipiens facundo haec protulit ore :

295 "Aspicis, Atrida, quae sit sententia Graium ?

296 Mortales inter cunctos te reddere certant

297 infamem ; neque enim dissolvere pacta verentur

8

298 nec peragunt promissa tibi, ne litora terrae

299 invisant patriae, ruerint nisi moenia Trojae.

300 Utque solent pueri infantes viduaeque puellae,

301 inter se repetunt questus, Graiosque penates

302 exposcunt. Certe durum tolerare laborem

303 difficile est ; multi thalamo discedere amatae

304 conjugis haud possunt, unoque relinquere mense :

305 nos procul a patria jam nonum exegimus annum.

306 Nec mirum longi taedet si forte laboris ;

307 sed mansisse diu turpe est, vacuumque redire.

308 Ferte, viri, et duros animo tolerate labores,

309 auguris ut nostri Calchantis fata, queamus

310 scire, ratos ne habeant an vanos pectoris orsus :

311 namque tenent omnes portentum mente repostum,

312 qui non funestis liquerunt lumina fatis.

313 Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis

314 quae Priamo cladem et Trojae pestemque ferebant,

315 nos circum latices gelidos, fumantibus aris,

316 aurigeris divum placantes numina tauris,

317 sub platano umbrifera, fons lucidus unde fluebat,

318 vidimus immanem tergoque rubente draconem

319 terribili Jovis ut lapsu penetrarat ab ara.

320 Quin platani in ramo foliorum tegmine septos

321 corripuit pullos : quos cum consumeret octo,

322 nona super rabido genitrix serpente volabat,

323 cui ferus immani laniavit viscera morsu.

324 Hunc, ubi tam teneros volucres matremque peremit.

325 Qui luci ediderat, genitor Saturnius, idem

326 abdidit et duro formavit tegmine saxi.

327 Nos autem timidi stantes mirabile monstrum

328 vidimus in mediis divum versarier aris."

329 Tum Calchas haec est fidenti voce locutus :

330 "Quid nam torpentes subito obstupuistis, Achivi ?

331 Haec nobis portenta deum dedit ipse creator

332 tarda et sera, ait, sed fama ac laude perenni.

333 Nam quot aves tetro mactatas dente videtis,

334 tot nos ad Trojam belli exantlabimus annos ;

335 quae decimo cadet, et poena satiabit Achivos.

336 Edidit haec Calchas ; quae jam matura videtis.

337 Quare agite, o Danai, sacrae prope moenia Trojae

338 sistamus, dum fatalem expugnabimus urbem."

339 Dixerat haec. Magno Danai clamore fremebant,

340 tollentes Ithaci sermonem ad sidera magni ;

341 inque cavis ratibus vocis resonabat imago.

342 Protinus haec Nestor sapienti est voce locutus :

343 "Proh di ! quam similes pueris e pectore voces

344 fudistis, quibus haud curae sunt munera Martis !

345 Quem finem pacta accipient, jurataque vobis

346 numina ? Num flammis recident consulta virorum,

347 libatumque merum, commissaque dextera dextrae

348 omnibus ? Heu vanis contendimus undique verbis.

349 Et quamquam multos bellando exegimus annos,

350 nescimus tanto finem invenisse labori.

351 Atrida, semper tibi sit suprema potestas

9

352 in Danaum populos, dum fortia proelia miscent.

353 Hos sine dispereant paucos, qui vana seorsum

354 consilia invadunt (neque enim timidissima vota

355 explebunt), donec patrias tendemus ad urbes,

356 atque exacta Jovis fuerint promissa supremi.

357 Nam quando explicitis sulcabant aequora velis

358 Argivi, et Priamo cladem Trojaeque ferebant,

359 lucenti medium disrupit fulgure caelum

360 Jupiter, et dextro concussit pectora signo.

361 Nemo igitur patriae dulcissima litora terrae

362 flagitet, iliacis Veneris dum gaudia jungat

363 conjugibus, pulchramque Paris rapuisse Lacaenam

364 jam doleat, fumentque Argivis Pergama flammis.

365 Quod si quis, reditum cupiens, attingere classem

366 audeat et rapidis committere lintea ventis,

367 Argivum ante oculos vitam exhalabit in auras.

368 Tu vero, Argolicae rector fidissime gentis,

369 consule nunc populo, atque aliorum dicta facesse ;

370 nec spernenda quidem fuerint quae pectore promam :

371 in variasque tribus varias et cernere gentes

372 Argolicos propera, queat ut sibi quaeque favere.

373 Namque hoc si facies, dabitur tibi visere tandem

374 frigidus astiterit cui circum pectora pallor,

375 et qui Dardanio perfundet sanguine campos.

376 Cognosces si fata deum tua coepta retardant,

377 Argolicaeve manus bellique ignara juventus."

378 Dixerat. Haec contra placido rex edidit ore :

379 "Certe omnes superas facundo pectore, Nestor.

380 Alme Tonans, utinam, Pallas atque augur Apollo,

381 nunc mihi contingat bis quinque assistere tanta

382 praestantes virtute viros ! Jam moenia Phoebi

383 diruta, jam Priami sublimia regna jacerent.

384 Sed mea terribili perfudit corda dolore

385 Jupiter, impellens rapidis incessere dictis

386 Aeaciden caramque illi extorquere puellam ;

387 nam si cunctorum vires in bella coirent.

388 Jamdudum Inachiae popularent Pergama flammae.

389 Sed nunc ite, viri, dapibusque accumbite laetis ;

390 promite mox clypeos, et cote incendite ferrum,

391 cornipedesque epulis largis satiate fugaces,

392 fortia tum celeres aptate in proelia currus.

393 Nam dum se occiduo perfuderit aequore Titan,

394 dum tenebrae insurgent, nos tristia bella geremus ;

395 manabit cunctis ardenti pectore sudor,

396 omnibus hasta dabit magnum concussa laborem,

397 in media lassi fundabunt caede jugales.

398 Quod si aliquem aspiciam crudeli absistere pugna

399 sponte sua ad naves residentem, non satis illi

400 mox erit effugisse canes avidasque volucres."

401 Talibus Atrides. Cuncti simul ore fremebant

402 Argolici assensu magno ; velut aequoris undas

403 turbine quum rauco incumbens diverberat auster,

404 et scopulo infligit qui ventos usque sonantes

405 qui pelagi fluctus et nigros excipit imbres.

10

406 Dispersi ad naves tendunt : jam castra sereno

407 igne micant ; epulis accumbit Graia juventus.

408 Et varios orat divos, ut vulnera belli

409 effugere et mortem liceat vitare cruentam.

410 Ipse Jovi taurum mactat Pelopeius heros,

411 qui nullum eximius lustro conjunxerat annum.

412 Magnanimos vocat inde senes, et splendida Graium

413 corpora : jam Nestor primus, jam proximus illi

414 Idomeneus adest, Ajax succedit uterque,

415 Tydidesque ferox armis, et divus Ulisses ;

416 tum minor extemplo bello subit acer Atrides,

417 vidit ut ingentes fratrem versare labores.

418 Continuoque molam tollunt, stant sacraque circum,

419 effuditque preces imo de pectore Atrides :

420 "Jupiter omnipotens, magnum qui volvis Olympum,

421 non prius Hesperium declinet Phoebus in aequor,

422 quam manibus Danaum Priami fulgentia tecta

423 procumbant, nostraeque exurant ostia flammae.

424 Et meus Hectoreo jam sanguine ferveat ensis,

425 quem circum pereat sociorum maxima turba

426 et terram praeceps moribundo vertice pulset."

427 Talibus oranti surdas obstruxerat aures

428 Jupiter, et Danais tristissima fata parabat.

429 At postquam sparsere molam Superosque rogarunt,

430 conversum jugulant taurum : mox viscera nudant,

431 crura in frusta secant laeto nidore tegentes,

432 tergaque cruda super ponunt atque ignibus urunt :

433 exta alii retinent, veribusque trementia figunt ;

434 crura vorant flammae, Danai lustralibus extis

435 vescuntur, reliquum caedunt et cuspide figunt :

436 subjiciunt alii prunas, dehinc tosta reducunt :

437 et tandem accumbunt epulis mensaque fruuntur.

438 Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

439 talia dicta dedit sapienti pectore Nestor :

440 "Rex hominum Atrida, jam finem imponere verbis

441 tempus adest ; rumpenda mora, invadendaque pugna.

442 Ergo age, continuo populum ad tentoria cogant

443 praecones, celeri cursu nos castra petamus,

444 aeratasque acies Graium educamus in arma."

445 Dixerat. Extemplo surgens parebat Atrides.

446 Tum jussi incipiunt sonitu succendere dulci

447 praecones populum, Danaosque in proelia cogunt.

448 Magnanimum Atriden cingebant undique reges,

449 Argivasque acies in fortia bella parabant.

450 At vero in mediis quassabat glauca Minerva

451 terrificam expertem leti immunemque senectae

452 Aegida, quam circum fulvo spectabilis auro

453 tortilibus spiris pendebat fimbria centum,

454 quaeque boves pretio referebat singula centum :

455 hac illa irradians acies lustrabat Achivum,

456 omnibus incutiens duri Mavortis amorem.

457 Inde animum fessis validasque in proelia vires

458 subjicit, et subito pugnas miscere cruentas

459 dulce putant, avido stat cunctis pectore bellum.

11

460 Utque olim aerei sublimi in vertice montis

461 cum virides ardent silvae, procul inde micantes

462 apparent flammae radiosque ad sidera tollunt ;

463 sic Danai splendent armis caelumque serenant.

464 Utque gruum gentes celerum, seu plurimus anser.

465 Carmine seu placido qui mulcent flumina cycni,

466 Asia cum laeti pennis circum arva volantes

467 dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri,

468 nunc huc nunc illuc placido clamore feruntur ;

469 sic horum innumerum vulgus tentoria linquens

470 castra petit, Phrygii complentur prata Scamandri.

471 Extemplo resonat pedibus conterrita tellus

472 cornipedum ; steterant campis jamque agmina Graium

473 millia, quot foliis quot floribus incipit annus.

474 Ac veluti innumerae pleno cum lactis ovili

475 muscarum gentes incumbunt vere sereno,

476 et volitant mulctras ingenti murmure circum ;

477 tot Danaum stabant acies campumque tenebant,

478 ardentes animis pugnas miscere cruentas.

479 Utque solent capras facili secernere virga

480 pastores, cum se laeta inter pabula miscent,

481 sic illos vario distinguunt agmine reges

482 atque in bella cient ; quos inter stabat Atrides

483 os oculosque Jovi similis, fulgentia Marti

484 arma, neque insigni Neptuno pectore dispar.

485 Ceu quondam praestans armenti gloria taurus

486 conspicitur, toto cui surgunt cornua gyro,

487 sic illa Atridae Saturnius ipse decorem

488 luce dedit, Danaos ut forma vinceret omnes.

489 Nunc mihi, Olympiades Musae, aspirate canenti :

490 estis namque deae, vos omnia mente tenetis ;

491 ad nos vix tenuis famae perlabitur aura,

492 nec Danaum scimus sublimia nomina regum.

493 Verum ego nec numero memorem nec nomine cunctos,

494 non si forte decem linguae et totidem ora sonarent,

495 si vox indomita atque animos mihi ferreus esset,

496 ni vos, caelicolae, proles Jovis inclyta, Musae,

497 pandatis, quicumque gradus ad Pergama vertit.

498 Jamque duces referam et rapidis data lintea ventis.

499 Ibat in arma ferox Boeotis primus ab oris

500 Peneleus, comes acer erat tum Leitus illi,

501 Archesilasque et Prothoenor mox Cloniusque ;

502 quique Hyriem populus constratamque Aulida saxis,

503 qui Schoenum et Scolon tenuit, magnamque Eteonam,

504 Thespias, et Gream, Mycalessumque feracem ;

505 Hesium quicumque habuit, quique Harma et Erythras,

506 quique Eleona almam, quique Hylen, et Peteona,

507 Ocaleam, Medeona insignem moenibus urbem,

508 Copas, Eutresimque, et Thisbes grata columbis

509 tecta ; Coronea, atque ingentia prata Haliarti,

510 quos misit ; qui Glissantam, fortemque Plataeam,

511 Thebanaeque urbis qui moenia celsa reliquit ;

512 quos dedit Onchestus Neptuni splendida luco ;

513 vitiferam quicumque Arnem, quicumque Mideam,

12

514 qui Nisam coluit sacram, atque Anthedona summam :

515 quinquaginta omnes solverunt litore naves,

516 singula bis denos juvenes centumque ferebat.

517 Inde sequebatur quos Orchomenus Minyeus

518 Aspledonque dedit pulchro insudare labori :

519 illos Ascalaphus et Ialmenus inclyta Martis

520 ducebat soboles, quos virgo in luminis oras

521 edidit Astyoche egregio de sanguine nata

522 Actoris Asinae ; celsi prope culmina tecti,

523 mixta Deo mulier geminam dedit aurea prolem :

524 hi triginta altum sulcabant puppibus aequor.

525 Phocenses duxit Schediusque et Epistrophus ingens,

526 Naubolidae Iphiti magno de semine creti ;

527 qui Cyparissam urbem, duram quicumque colebat

528 Pythona, et Crissam, qui Daulida, vel Panopea,

529 quique Anemoriam, quicumque Hyampolin altam,

530 qui ripas, Cephise, tuas, pulchramque Lilaeam :

531 et bis vicenis scindebant aequora proris.

532 Hi prope Boeotos a laeva, pectora duro

533 cingebant ferro viresque in bella parabant.

534 Tum Locros Ajax in martem duxit Oileus,

535 non tamen assurgens quantus Telamonius Ajax,

536 sed minor : huic lini deductus stamine thorax

537 munibat pectus, sed erat metuendus in hasta

538 Hellenas inter proceres atque inter Achivos :

539 qui Cinon coluere, Opoentaque, Calliarumque,

540 qui Bessam et Scarphen tenuit placidasque Augeas,

541 Tarphenque et Thronium gelidi laticesque Boagri :

542 hic bis vicenas oneravit milite pinus

543 Locrorum, Euboeae quos miserat obvia tellus.

544 Euboici magno linquebant turbine Abantis

545 Chalcidaque, Eretriamque, et vitiferam Histiaeam,

546 Cerinthonque mari vicinam, vertice montis

547 surgentem Dionque, Styramque, altamque Caryston :

548 in freta quos duxit bello praestans Elephenor

549 Chalcodontiades, magnorum ductor Abantum :

550 illum cingebat cristata casside fulgor,

551 ardentesque animis duro contendere Marte,

552 et cupidi armatos ferro prosternere Troas :

553 hic bis vicenas implevit remige puppes.

554 Inde sequebatur quicumque habitabat Athenas

555 fortis Erechthei populum, quem maxima Pallas

556 nutrivit quondam et vitalis terra creavit

557 inque suo posuit juvenem Tritonia templo.

558 Hic ubi Cecropidae divam redeuntibus annis

559 agnorum caede et taurino sanguine placant :

560 Filius hos Pelei clara de stirpe Menestheus

561 egit in arma ferox, quo non praestantior alter

562 belligeros ornabat equos aciesque virorum ;

563 cui tamen annoso certabat pectore Nestor :

564 isque rates decies quinas in bella trahebat.

565 Quem prope, bis senis trabibus Salaminius Ajax

566 diffidens pontum tortas urtgebat in undas.

567 Tum quoscumque Argos dederat, Tirynthia quisque

13

568 moenia deseruit miles ; quos miserat ingens

569 Asine, Hermionesque sinus, praeclaraque Troezen ;

570 tum quos Eione, laetusque Epidaurus Iaccho

571 fundebat ; quique Aeginam et Maseta reliquit ;

572 hos bello instruxit dextra clarus Diomedes,

573 et Sthenelus bello insignis Capaneia proles,

574 Euryalusque ferox divis caelestibus aequus

575 quem Talaonides Megisteus edidit ingens :

576 verum omnes duxit Tydei pulcherrima proles,

577 octoginta levi committens carbasa vento.

578 Quique Myceneae linquebant moenia terrae.

579 et quos in Martem ditissima tecta Corinthi

580 misere, et cela turritae mole Cleonae ;

581 quisquis et Orneas Araethyreamque colebat,

582 et Sicyona olim imperio quam pressit Adrastus ;

583 quos Hyperesce Gonoessaque miserat alta ;

584 Pellenem quicumque viri, quique Aegion urbem,

585 Aegialumque omnem, atque Helices lata arva tenebant ;

586 hos ratibus centum protraxit in arma Agamemnon,

587 cingebatque ducem bello spectata juventus :

588 ipse autem rutilo munitos pectora ferro

589 fulgebat Danaos inter fortissimus heros,

590 belligeras flammans ruitura in Pergama turmas.

591 Deseruit validam post haec Lacedaemona miles,

592 Pharimque, et Spartam, Messen gratamque columbis ;

593 Bryseis cessit populis, laetisque Augeis ;

594 litoreumque Helos et duras linquebat Amyclas ;

595 tum venit quoscumque Laa et quos Oetylus egit :

596 hos Menelaus ovans in martem duxit Atrides,

597 et bis trecenis praetexit aequora proris,

598 incendens validas Trojana in tecta cohortes ;

599 dedecus ipse Helenes forti depellere dextra

600 ardebat, maestosque armis abolere dolores.

601 Mox ibant quoscumque Pylosque Arenaque misit ;

602 qui Thyron Alpheo vicinum, et montibus Aepy

603 ingestum, quisquis Cyparisseenta colebat ;

604 quos Helos et Pteleon, quos fertilis Amphigenia

605 in Martem fudit, quos Dorion (hic ubi Musis

606 obvius, Oechaliam atque Euryti tecta relinquens,

607 Threicius Thamyras spoliatus carmine cessit ;

608 namque Jovis prolem stulta dum voce lacessit

609 demens, et cantu vocat in certamina divas,

610 arte miser dulci caruit, citharaeque sonantes

611 tendere suffosso est oblitus lumine chordas) :

612 hos agitans populos solerti pectore Nestor

613 cum ter tricenis ratibus surgebat in aequor.

614 Tum ruit Arcadiam et Cyllenem vomere curvo

615 qui domuit celsam, tumuli qua culmina surgunt

616 Aepytii ingentes bello qui nutrit alumnos ;

617 linquebant alii Pheneon ; pecorosa vacabat

618 Orchomenus, Rhipe, et Stratie, ventosaque Enispe ;

619 Mantineae validos misit Tegeaeque colonos ;

620 multos Parrhasia et Stymphalus in arma parabant :

621 hos satus Ancaeo duxit praestans Agapenor,

14

622 et ter vicenis pulsavit caerula proris,

623 Arcadiaeque egit populos ad bella paratos.

624 His dedit Atrides puppes, ut scindere possent

625 terga maris ; neque enim undarum commercia norunt.

626 Tum qui Buprasion quique Elidos arva tenebant,

627 Myrsinus et quantum Hyrmine et Aletion ingens

628 Oleniusque lapis spatioso limite cingit ;

629 quatuor hos egere duces : et quisque sonantem

630 bis quinis trabibus subigebat Nerea princeps,

631 exhortans avidos casura in Pergama Epeos :

632 namque hos Amphimachus Cteati fortissima proles,

633 illos Actoridae Euryti Thalpius ingens

634 armabat soboles, Amaryncidesque Diores,

635 inde Polyxinus surgebat Agasthene cretus

636 qui placido Augeas sceptro regnisque premebat.

637 Tum qui Dulichium, et sacras habitabat Echinas,

638 quae ponto elatae respondent Elidos arvis ;

639 hosque Meges duxit, fuerant cui proelia cordi,

640 quem genuit Phileus : is quondam, percitus ira,

641 Dulichium petiit, genitoris tecta relinquens :

642 hic quadragenis subigebat navibus aequor.

643 Inde Cephallenas bonus incendebat Ulysses ;

644 quos Ithace misit, quos et frondosa tenebat

645 Neritos ; incoluit quicumque Aegilipa duram,

646 quique Zacynthum altam ; quos et Crocylea, Samosque,

647 et quos Epirus dabat, et contraria tellus :

648 hos bello adjunxit solerti pectore Ulysses,

649 bis senis vacuo luctans in marmore proris.

650 Aetolos dedit inde Thoas Andraemone cretus ;

651 qui Pleurona habuit, quique Olenon, atque Pylenen,

652 Chalcidaque, Anchialonque, et saxosam Calydona ;

653 magnanimus vita quoniam decesserat Oeneus

654 cum sobole ingenti, Meleager et ipse jacebat :

655 huic igitur populus rerum concessit habenas,

656 qui sexaginta complevit milite pinus.

657 Idomeneus acer Cretas in bella ciebat ;

658 quos Cnossos dedit, et Gortynae moenia celsae,

659 Miletos, Lictosque ingens, atque arva Lycasti ;

660 qui Phaeston Rhytionque habuit ; tandemque ruebat

661 centena insignis Crete quos protulit urbe :

662 Idomeneus ovans forti metuendus in hasta,

663 Merionesque egit magno par robore Marti ;

664 atque octogenas rapuere in bella carinas.

665 Tlepolemus rapidis torquebat Nerea tonsis,

666 commisitque novem Rhodiorum carbasa ponto ;

667 exhausitque urbes quas sustinet insula ternas,

668 Lindon Ielisonque argillosamque Camirum ;

669 sed rutila ante alios rex ipse micabat in hasta,

670 quem forti Alcidae pulchra edidit Astyochea.

671 Illam Ephyrae quondam placidis extorsit ab oris

672 postquam expugnavit validas Tirynthius urbes.

673 Sed jam Tlepolemi surgens adoleverat aetas,

674 confectum senio juvenis cum forte Lycimnum

675 maternum prostravit avum ; navesque paravit

15

676 continuo, et populum ingentem per caerula traxit,

677 namque alios timuit natos durique nepotes

678 Herculis : at postquam innumeros superare labores

679 contigit, ad Rhodiae pervenit littora terrae ;

680 et subito ternas opulentis moenibus urbes.

681 Implerunt, coluitque pater Saturnius illos,

682 ante omnes augens populos, opibusque beavit.

683 Nireus ex Syma dedit hinc tria carbasa ventis,

684 Nireus Aglaiae et Charopi pulcherrima proles,

685 Nireus quo Danaos inter formosior alter

686 non fuit, excepto Pelidae corpore Achillis ;

687 sed rarum imbellis populum raptabat in arma.

688 Tum qui Nisyrum incoluit, Crapathumque, Thasumque,

689 Eurypylique urbem Coon, madidasque Calydnas,

690 his animum incendit Phidippus et Antiphus acer ;

691 Thessalus hos genuit pulchro satus Hectore ductor :

692 hi triginta altum fundebant vela per aequor.

693 Hinc radiabat ovans, Argos quicumque pelasgum,

694 quique Alon, atque Alopem, et celsam Trachina colebat,

695 quos Phthia et nitidis dedit Hellas culta puellis ;

696 Myrmidonum Hellenumque acies et Achiva juventus

697 haec erat : hic magno populus comes ibat Achilli ;

698 is decies quinis ratibus praetexerat undas.

699 Sed nunc armatas non ducit in arma cohortes

700 inclytus Aeacides ; magna namque aestuat ira,

701 et dolet absentis fervore Briseidos ardens :

702 quam rapuit postquam Lyrnessia moenia belo

703 et Thebam prostravit humi, fortemque Mycenem

704 atque illi comitem transfixit Epistrophon hasta,

705 Lepidae Eueni claro de sanguine natos.

706 Sed cito magnanimos Danaum consurget in hostes.

707 Tum quos armabat Phylace, quos florea misit

708 Pyrrhasus, atque ovium quos mater fertilis Iton,

709 et qui gramineam Pteleum atque Antrona colebat,

710 bellicus hos rapuit dux Protesilaus in arma,

711 vitales carpens auras ; sed morte jacebat

712 tum niger obscura, miseramque reliquerat altos

713 uxorem questus rumpentem atque unguibus ora

714 foedantem indignis, imperfectosque penates :

715 namque illum, ante omnes Danaos, fortissimus Hector

716 saltantem navi ferro transfixit acuto.

717 Non tamen hae valido parebant principe turmae.

718 Namque ferox illas agitabat in arma Podarces

719 Phylacidae Iphicli soboles clarissima bello,

720 et frater magni fuerat qui Protesilai

721 surgentique aetate minor : sed fortior ingens

722 Protesilaus erat ; tamen hoc se rege tuentur

723 Aemoniae turbae, nec jam ductoris egebant.

724 Is quadraginta diffudit vela per aequor.

725 Mox aderat quicumque Pheras, Boebeida circum,

726 qui Boebem, et Glaphyras, pulchramque habitabat Iolcon :

727 hos undena levi committens lintea vento

728 Admeti Eumelus soboles in proelia traxit ;

729 filia quem Peliae, nitido celeberrima vultu,

16

730 edidit Alcestis dias in luminis oras.

731 Tum quos Thaumaciae, quos et Methona ciebat,

732 quos Meliboea dedit, quosque aspera misit Olizon ;

733 his doctus celeres arcu intendisse sagittas

734 castra Philoctetes suasit, qui navibus undas

735 versabat septem, juvenes at singula habebat

736 quinquaginta gravi miscentes bella pharetra.

737 Illum autem duros tolerantem corde dolores

738 nunc bona Lemnos habet : gelidi nam vulnere laesum

739 serpentis juvenem populus dimisit Achivum :

740 sed cito magnanimum revocabunt agmina regem.

741 Non tamen hae valido carebant principe turmae,

742 namque Medon nothus insigni generatus Oileo

743 aptabat Marti, peperit quem candida Rhene.

744 Quos dedit hinc Tricce, quosque aspera misit Ithome,

745 venit et Eurythi Oechaliam quicumque reliquit :

746 hos medici armarunt Podalirius atque Machaon,

747 quos genuit Phoebo nymphaque Coronide natus.

748 Tum subiere viri quos fons Hyperea tenebat,

749 et quos Orchomenus, Titani quos culmina celsi,

750 qui rura Asterii valido suspendit aratro :

751 hos bonus Eurypylus, praeclaro Euenore cretus,

752 cum bis vicenis trabibus raptavit in arma.

753 Mox qui Gyrtonem, Argissamque, Orthemque colebat,

754 quique reliquerunt Elonam et Olossona canam,

755 his animum incendit bellum cupiens Polyoetes,

756 Pirithoi soboles quem Jupiter ipse creavit :

757 verum hunc Pirithoo pulchra edidit Hippodamia,

758 tempore quo rapidos devicit Marte bimembres

759 et penes Aethycios Pyliis detrusit ab arvis.

760 Illi autem socius fortis Geleonteus ibat,

761 Caenidae magni proles divina Coroni.

762 Hi quadraginta versarunt navibus undas.

763 Et bis undenas duxit per caerula puppes

764 ex Cypho Guneus, Enienes atque Peraebos

765 in Martem exagitans, qui Dodonamque colebant,

766 et quorum Imertus lambit Titaresius arva ;

767 qui nitidas mittit Peneo argenteus undas

768 nec se confundit fluvio, sed vertice summo

769 innatat, et liquidum currens imitatur olivum ;

770 nam caput a Stygiae protraxit fonte paludis.

771 Magnetas duxit Prothous Tenthredone cretus,

772 Peneum quicumque bibit, qui Pelion altis

773 frondibus umbrosum duro versabat aratro :

774 et quadragenis sulcavit caerula proris.

775 Hi Danaum reges Trojam petiere ducesque.

776 Sed virtute prior qui fulsit, Musa, referre

777 incipe tu nobis et equos memorare fugaces.

778 Cornipedes inter longe venere supremae

779 quas Pheretiades Eumelus agebat in arma,

780 alitibus curso similes, paribusque tegentes

781 ardua colla jubis aequali aetate decoras,

782 et plano insignes tergo ; quas flavus Apollo

783 Pieriis olim pastor nutrivit in arvis ;

17

784 ambas femino sexu atque in bella paratas.

785 Sed Danaum longe primus Telamonius Ajax

786 emicuit, rapida Aeacides dum fluctuat ira.

787 Ille etenim cunctos valido superabat Achivos

788 robore, et insignes rapiebat in arma jugales :

789 sed nunc, Atridae iratus, tentoria circum

790 stat ferus. Undisono populus se litore duris

791 exercet jaculis, et condit in aethera discos,

792 spiculaque intorquet prope currus ; inde volucres

793 cornipedes loton carpunt apiumque palustre,

794 et cohibent celeres tentoria magna quadrigas :

795 illi in bella ducem cupiunt, perque agmina Graium

796 nunc huc nunc illuc tendunt, nec proelia miscent.

797 Ast alii properant, veluti si terra micanti

798 igne ruat, pulsuque pedum sonat incita tellus.

799 Ut cum terribili ferit altus fulmine celsam

800 Jupiter Inarimem, quae lecto est clara Typhoei,

801 sic pedibus Danaum tellus concussa sonabat ;

802 et rapido campi secuerunt aequora passu.

803 Tum volucrem coelo misit Saturnius Irim

804 Iliacum ad populum, maestissima dicta ferentem.

805 Illi autem cuncti Priami intra limina regis

806 constiterant, atque in medium consulta ferebant.

807 Hic Iris placido sermonem protulit ore ;

808 Effinxitque sonum Priamei diva Politae,

809 qui stabat pedibus fidens speculator in alto

810 etnunc Ausietae tumulo, dum castra relinquant

811 Argolici aeratasque acies in Pergama cogant.

812 Hujus habens vocem, roseo sic ore locuta est :

813 "Usque tibi, senior, verborum est copia menti

814 ut cum pace vires ; sed nunc ingentia surgunt

815 bella tibi : certe rapidi certamina Martis

816 multa ego jam petii, nec tanti visere turmas

817 contigerat populi ; longo namque ordine campis,

818 arboreas frondes numerumque imitantur arenae.

819 Jamque petent bello surgentia moenia Trojae.

820 Tu vero ante alios, Hector, mea perfice dicta.

821 Adsunt auxilia excelsis in moenibus urbis

822 plurima, sed cunctis diversa est lingua maniplis :

823 quisque suos igitur populos convertat in arma,

824 et reges aptent socias in bella cohortes."

825 Dixerat. Ille deae surgens tum jussa facessit ;

826 concilium solvit, populumque impellit ad arma.

827 Panduntur portae ; ruit inflammata juventus

828 effera Teucrorum, magno surgente tumultu.

829 Est in conspectu, qua latum maxima Troja

830 explicuit campum, celsas porrecta sub auras

831 alta columna caput ; Batieam nomine dicunt

832 mortales, superi velocis busta Myrinae :

833 hic sese auxilia et pubes Trojana diremit.

834 Teucrorumque acies, cristata casside tectus,

835 Priamides Hector duxit : radiantia cunctis

836 tegmina cingebant humeros hastaeque micabant.

837 Verum Dardanios Anchisae maxima proles

18

838 Aeneas acuit bello, quem candida luci

839 edidit alma Venus nemorosae in vallibus Idae :

840 atque aderant illi comites Antenore nati

841 Archilochusque Acamasque, ardentis fulmina belli.

842 Inde subibat ovans laetam quicumque Zeleam

843 incoluit populus celsae in radicibus Idae,

844 Aesepique bibit latices : hos traxit in arma

845 egregia fulgens virtute, Lycaone cretus,

846 Pandarus ; huic arcum donavit Cynthius ipse.

847 Quique Adresteam populumque colebat Apaesi,

848 quos Pityea dedit, Tereaeque ardua celsae

849 culmina, duxerunt Adrastus et Amphius illos ;

850 lineus huic thorax armatum pectus obibat :

851 atque utrumque Merops genuit Percosius, alto

852 maximus augurio, nec prolem in bella sinebat

853 tendere ; sed nati genitoris cedere dictis

854 contempsere sui, miserandaque fata petebant.

855 Tum quos Percote effudit, quos moenia Practi,

856 Sestos, Abydeique sinus, quos misit Arisbe ;

857 hos duro Hyrtacides bello dedit Asius ingens,

858 Asius Hyrtacides, cujus nutrivit Arisbe

859 cornipedes validos ad flumina Selleentis.

860 Egit et Hippothous fortes in bella Pelasgos,

861 quos habuit Larissa ferax ; hos Marte Pylaeus

862 Hippothousque valens in proelia dura coegit,

863 Teutamides claro genuit quos sanguine Lethus.

864 Threicios Acamas et Pirous egit in hostes,

865 quos Hellespontus rapida compescuit unda.

866 Hinc Ciconum populos Euphemus in arma ciebat,

867 quem ceades tulerat vitae Troezenus in oras.

868 Inde pharetratos Pyraechmes Paeonas egit,

869 quos dederat nitidis Amydonius Axius undis,

870 Axius egregio perfundens flumine terram.

871 Paphlagonum ductor ruit inde Pylaemenes ingens

872 ex Enetis, genus est mulis silvestribus unde ;

873 adjunxitque acies quas Sesamus, atque Cythorus,

874 et quas Parthenius misit liquidissimus amnis,

875 quas Cromna Aegialusque habuit, celsique Erithini.

876 Quem prope, Alizonum populos in bella ciebant,

877 ex Alybes tectis, Odiusque et Epistrophus acer,

878 cujus inest foetis argenti copia terris.

879 Protinus inde Chromis Mysos ducebat aruspex ;

880 at non Thessalicae medicari cuspidis ictum

881 augurio valuit, namque illum stravit Achilles

882 cum flavium rubro maculavit sanguine Troum.

883 Sed Phrygas Ascanius Phorcysque in proelia traxit,

884 tunc ex Ascania cupidos incendere Martem.

885 Antiphus et Mesthles mox inde, Pylaemene creti,

886 quos peperit Gygaea palus, praeclara movebant

887 agmina Maeonios Tmoli sub culmine natos.

888 Tum Cares duxit validus certamine Nastes ;

889 qui Miletum habuit, Phthiri qui culmina celsi,

890 quos Mycalae caput et Maeandri miserat unda ;

891 illos Amphimachusque, Nomionis inclyta proles,

19

892 qui fulgens auro lascivae more puellae

893 castra adiit demens, neque enim propellere mortem

894 aurati potuere sinus, cum magnus Achilles

895 in fluvio stravit pugnantem atque abstulit aurum.

896 Sarpedon rapuit Lycios et Glaucus in arma,

897 tum procul a Lycia et velocis gurgite Xanthi.

LIBER II

IL 2_1 v.1 Atque hic Tydidae vires animumque Minerva

2 sufficit, in cunctis celebrem quo redderet illum

3 Argolicis, clarumque viro accumularet honorem.

4 Ardet inexpletum galea clypeoque coruscat

5 ignis agens flammas, aestivi sideris instar,

6 cum redit Oceano lotum rutiloque novatum

7 fulgurat ore jubar ; sic igneus emicat ardor

8 in capite inque humeris juvenis, quem bellica Pallas

9 conciet in medios hostes, qua plurima densos

10 arctat turba globos. Erat intra Pergama quidam

11 Iliaca de gente Dares, ditissimus agri,

12 Vulcani purus vates, cui pignora bina

13 Phegeus Idaeusque aderant fera bella tenentes.

14 Hi juveni infestas torserunt aequore habenas

15 subvecti bijugo curru ; pedes obviat illis

16 Tydides : sed cum vicina in proelia ventum est,

17 continuo Phegeus abducta missile dextra

18 contorquet, supraque humerum fugit irrita laevum

19 cuspis et illaesum praetervolat ; ille repente

20 arduus assurgit contra, nec inane lacerto

21 effugit jaculum, geminas interque mamillas

22 trajicit, atque rotis moribundum exturbat ab altis.

23 Illicet Idaeus pulchro vestigia curru

24 demittit, neque enim caeso persistere fratre

25 est ausus ; non ille quidem exitialia saevae

26 vulnera vitasset dextrae, sed Mulciber ipsum,

27 longaevi sortem miserans genitoris acerbam,

28 nocte operit danaisque ereptum vendicat armis.

29 Protinus abductos fratrum Tydeia proles

30 pellit equos, sociisque ad celsas ducere puppes

31 imperat. At postquam natos videre Daretis

32 magnanimi Troes, saeva hunc excedere pugna,

33 illum autem vacuos juxta procumbere currus,

34 extemplo turbati animi. Tum lumine glauco

35 insignis Pallas Gradivum in bella furentem

36 apprenditque manu, verbisque e pectore fusis

20

37 alloquitur : "Mavors, Mavors homicida, cruentae

38 injector cladis, subvertens moenia bello,

39 num conferre manum Teucros Danaosque sinemus,

40 dum pater alterutris det Jupiter altus honorem,

41 cedemusque acie, Jovis et vitabimus iram ?"

42 Talibus increpitat Pallas medioque furentem

43 Gradivum educit bello, ripisque Scamandri

44 constituit. Mox terga Phryges vertere, suumque

45 quique virum Danai straverunt aequore reges.

46 Primus Alizonum ductorem magnus Atrides

47 assurgens Odion curru deturbat inerti ;

48 intra humeros scapulas tereti transverberat hasta,

49 atque altum tota metitur cuspide pectus :

50 procumbit lata porrectus in arva ruina,

51 et percussa gemit tellus ingentibus armis.

52 Idomeneus Phaestum, Bori de sanguine cretum

53 Maeonis, excepit, quem Tarnes arva feracis

54 nutrierant : dumque is currum conscendit equosque,

55 Idomeneus humerum transmisit cuspide laevum ;

56 corruit ille rotis Stygia circumdatus umbra,

57 exuviasque viri Cretes rapuere ministri.

58 At minor Atrides volitante Scamandrion hasta

59 occupat innixus, Strophio genitore creatum,

60 venatu celebrem, quem quondam laeta sagittis

61 edocuit Diana feras, quas montibus altis

62 nutrit silva virens, ferro stravisse volucri :

63 tum vero haud favit misero pharetrata Diana,

64 nec studium abducto pellendi spicula nervo,

65 unde ingens tulit ante decus ; sed fortis Atrides

66 in medias scapulas fugientis condidit hastam ;

67 ille ruit pronus, sonitum super arma dedere.

68 Meriones Phereclum mactat de sanguine natum

69 tectonis Harmonidae, manibus varia omnia norat

70 qui fabricare suis, unum quem maxima Pallas

71 praecipuo dignata virum dilexit amore.

72 Ille et Alexandro puppes aequarat in undis,

73 principium infaustum, quae cunctis illico Teucris

74 quaeque sibi ingentem cumulum invexere malorum ;

75 namque animo ignarus non divum oracla tenebat.

76 Ergo hunc Meriones fugientem protinus hasta

77 induit, ac dextrum clunem perrumpit, et osse

78 sub duro insertat telum, mediamque penetrat

79 vesicam, et fixam transmittit cuspide pubem :

80 succiduo ruit ille genu, terraeque volutus

81 dat gemitum, effusos tenebris mors implicat artus.

82 Pedaeum ferit inde Meges Antenore cretum,

83 qui nothus est partu fusus, sed dia Theano

84 gratifica viro cari sibi pignoris instar

85 ingenue eduxit : dumque is se proripit hosti,

86 cominus accurrens pressa ferit occiput hasta

87 Phylides, rapidoque adversos turbine dentes

88 sub linguam extemplo transverberat aerea cuspis ;

89 corruit ille solo moriens, gelidumque momordit

90 mucronem teli. Post haec Hypsenora divum

21

91 impetit Eurypylus, sobolem Dolopione cretam,

92 quem populus miro semper celebrarat honore,

93 ceu supera de sede deum ; namque ille Scamandri

94 sacricola extiterat : fugientem Eumone natus

95 consequitur strictumque viro rotat impiger ensem,

96 et ferit insurgens humero qua brachia lenti

97 adnectunt nervi, validamque obnixus aheno

98 abradit mucrone manum ; cadit aequore aperto

99 sanguinolenta manus, turbataque lumina letum

100 purpureum invadit durique potentia fati.

101 Talia victores edebant funera campis.

102 At non Tydiden utro se ex agmine ferret

103 dignosses, Teucrosne inter Danaosne cieret

104 proelia : desaevit campo. Ceu spumeus amnis

105 obicibus ruptis violento gurgite fertur,

106 quem neque praeductae moles neque septa furentem

107 frondea quae dumis obeunt vineta coercent ;

108 improvisus adest, cum pleno Juppiter alveo

109 torsit aquosam hiemem ; tum late viribus aucta

110 dat stragem insurgens operumque agit unda ruinam :

111 sic Diomedeo Phrygiae terrore phalanges

112 palantes fugiunt ; multisque e millibus, acri

113 aspirare viro propioremque addere martem,

114 haud ausum cuiquam. Quem postquam strage furentem

115 Pandarus inque fugam vidit densa agmina dantem,

116 lunavit manibus sinuosum fortiter arcum :

117 tum micuit certas cuspis librata per auras,

118 perrupitque humeri qua surgunt concava dextri

119 tegmina, trajectoque rubens apparuit armo ;

120 protinus irriguo foedatur sanguine thorax.

121 Atque hic successu exultans ita Pandarus infit

122 vociferans : "Nunc, nunc, Teucri, consurgite in hostem ;

123 saucius est Danaum primus, nec cuspidis ictum

124 jam tolerare diu poterit lucemque relinquet,

125 ni frustra a Lycia venientem hortatus Apollo est."

126 Talia jactabat. Sed tristia vulnera teli

127 haud domuere virum ; gradibusque ex hoste receptis,

128 substitit ante leves currus rapidosque jugales.

129 Hic Sthenelum affatus : "Curru demittere ab alto,

130 o Capaneiade, dixit, teretemque sagittam

131 erue mi ex humero". Nihil is cunctatus, et alto

132 demissus curru saltum dedit ocius arvis ;

133 et prope consistens intortum vulnere telum

134 extulit, ac tunicis cruor insultavit ahenis.

135 Tum juvenis, supera aspectans convexa, precatur :

136 "Indomita aegiferi proles suprema Tonantis,

137 exaudi, siquando mihi siquando parenti

138 praesidio mitis per Martia bella fuisti.

139 Nunc ades, o Palla, nunc hostem insternere campo

140 annue et aggesta porrectum extendere arena,

141 qui fixit me praeventum et data vulnera jactat,

142 quique negat dudum visurum lumina solis."

143 Audiit orantem Pallas ; tum pondera membris

144 abstulit, atque auxit manibus pedibusque vigorem

22

145 cominus assistens, fuditque volantia verba :

146 "Nunc aude, atque hosti victricem consere dextram :

147 pectore namque tuo vires roburque parentis

148 impavidum ingessi, quo quondam efferbuit ingens

149 Tydeus ; atque omnem quae dudum obducta tuenti

150 mortales visus hebetabat turbida nubes

151 eripui ex oculis, quo sit tibi lumine promptum

152 purgata jam in luce hominem spectare deumque.

153 Hic si forte deum quisquam in certamine tecum

154 tentet inire manum, tu ne fer proelia contra

155 caelicolas alios ; at si Venus aurea certet

156 conserere arma tibi, tum cuspide fortis ahena

157 fige deam". Dixit ; tenuesque evasit in auras.

158 Nec mora ; ab integro juvenis Calidonius hostes

159 arietat in primos, saevaque infensior ira

160 Mavortem instaurat ; quamquam ille ardebat et ante

161 irruere in Teucros, tum vero inmania membra

162 ter tantus gliscens subiit vigor. Utque leonem

163 saltantem in caulas, stragem exitiumque ferentem

164 lanigeris ovibus, summa tenus attigit hasta

165 cum leviter pastor laesoque in pectore vires

166 succendit, nec deinde ardenti ire obvius hosti

167 sustinet ; ille furens acri ruit impete, et altis

168 grassatur stabulis victor ; trepidantque fugato

169 deserti pastore greges, coeuntque vicissim

170 attonitae pecudes et commiscentur in unum,

171 donec pulsa fames, saltuque obstrusa relinquit

172 septa leo : similis vestigia concita ductor

173 infert qua medius pugnae rotat agmina vertex.

174 Et primum Astynoon, primum se se obtulit ille,

175 decutit, ac populi pastorem Hypenora, campo :

176 illius adversam super irruit hasta mamillam ;

177 huic humeri clavem destrictus cominus ensis

178 discrevit, colloque humerum tergoque diremit.

179 Hos ubi destituit, Polydon Abantaque fundit,

180 quos luci Eurydamas genuit vaga somnia doctus

181 conjectare senex, at saeva in proelia missis

182 somnia non cecinit natis ; sed martius ambos

183 Tydides pariter vita spoliavit et armis.

184 Jamque petit Xanthumque Theonaque Phaenope cretos,

185 quos pater effoetae domitus torpore senectae

186 edidit : hi tantum fuerant quos ille peculi

187 linqueret heredes, sed et his Calydonius heros

188 ense animum eripuit, gemitum maestasque parenti

189 destituens lacrimas ; neque enim discrimine pugnae

190 excepit reduces, possessaque jugera late

191 praefecti orborum fisco viduata dicarunt.

192 Tum duo Priamidas dat Echaemonaque Chromiumque

193 germanos leto, quos idem sustulit axis :

194 utque armenta leo sylvis errantia nactus

195 aut vitulae aut vaccae perfringit guttura morsu,

196 sic miseros fratres biga detrusit ab alta

197 Tydides, vitaque ambos spoliavit et armis ;

198 at socii ad naves captos pepulere jugales.

23

199 Quem postquam Aeneas videt alta in strage tremendum,

200 perque virum bellantum acies perque horrida tela

201 rumpit iter ; campoque ferens vaga lumina circum,

202 perlustratque duces, sobolemque Lycaonis acrem

203 Pandaron offendit, dictisque irritat in hostem :

204 "Pandare, ubi est arcus tibi nunc ? Ubi spicula ? Ubi illa

205 gloria bellandi, qua te jam nemo lacessat

206 Dardanidum, nemo in Lyciis se praeferat arvis ?

207 Eia age, tende Jovi palmas, cornuque reducta

208 in juvenis corpus celeres molire sagittas

209 qui nos infestat violentus, et agmina Troum

210 demetit, ac juvenes tot fortia pectora leto

211 devolvit. Phrygibusne aliquis succensuit olim

212 propter sacra Deus ? Namque est gravis ira Deorum."

213 Talibus Aeneas. Contra sic Pandarus orsus :

214 "Aenea, armigerum vir consultissime Troum,

215 hunc ego Tydidae assimilo, clypeumque jubasque

216 et galeam agnosco, rapidos quoque cerno jugales.

217 Quem vero appello Diomedem, hominemne deumne

218 esse putem dubito. Neque enim sine numine divum

219 tantus in arma furit ; sed quidam proximus haeret

220 coelicolum, nebulaeque humeris obduxit amictum.

221 Ille extrusa meo detorsit spicula nervo

222 frustratusque ictum est : humero jam vulnera dextro

223 ingessi, praeterque cavum thoracis adegi,

224 censebamque aura functum demittier Orco ;

225 nec tamen edomui. Certe est haec ira deorum.

226 Quos vero ascendam currus rapidique jugales

227 haud mihi sunt praesto. Laribus sunt nempe paternis

228 compactae undenae bigae novitate decorae,

229 quas varii picto sternunt velamine pepli,

230 cornipedesque trahunt bijuges, qui candida mandunt

231 hordea nunc stabulis alvumque siligine complent.

232 Saepe pater suasit praesignis marte Lycaon,

233 proelia cum peterem, currus conscendere equosque ;

234 nunc repeto infelix monitus quos ante refelli :

235 namque ego dum metuo, ne clausis aggere Teucris

236 pabula deficerent nostros consumpta jugales

237 assuetos tolerare famem praesepibus altis,

238 indulsisse illis statui, tectisque reliqui ;

239 et pedes huc arcu fretus pharetraque tetendi,

240 haudquaquam auxilio nobis usuve futuris.

241 Jamque ego primores Danaum Menelaon et ipsum

242 vulnere Tydiden petii, excudique cruorem,

243 ac mage succendi. Nimirum adversa fuerunt

244 fata mihi nimium, quo primum tempore fixo

245 pendentes clavo detraxi concitus arcus,

246 Iliacasque arces adii, Teucrumque secutus

247 militiam Hectoreae suggessi gaudia menti.

248 Si vero reditu potiar, si lumine cernam

249 uxorem patriamque domum testudine tutam,

250 demetat hostilis caput hoc mihi protinus ensis

251 ni frangam hosce arcus manibus flammisque cremabo

252 succensis, qui me nequicquam in bella sequuntur."

24

253 Finierat. Phrygius contra sic excipit heros :

254 "Parce queri, cedent eventu cuncta sinistro,

255 ni simul infestos impacti turbine pugnae

256 flectimus alipedes, juvenemque lacessimus armis.

257 Quare age, et in nostrum vestigia subjice currum,

258 ut videas quanta bijuges per aperta procella

259 huc illuc rapidi fugiant rapidique sequantur.

260 Hi nos intra urbem referent, si Jupiter acrem

261 Tydiden iterum pugnae cumulabit honore.

262 Nunc age, flagra manu contractaque corripe lora,

263 ast ego cornipedes scandam martemque capessam ;

264 aut tu certa armis, ego frena sonantia flectam."

265 Tantum effatus. Ad haec Lycius ita Pandarus infit :

266 "Ipse quidem, Aenea, frenos molire tuorum

267 quadrupedum ; pandi versabunt pondera currus

268 sub solito rectore magis : ne si dare rursus

269 cogamur terga effugio, eluctantia quassent

270 colla feri, trepidique fuga retinacula vincant,

271 neve tuum optantes sonitum denso agmine nolint

272 exportare equites ; tum vero Aetolius heros

273 deturbet leto implicitos, abigatque fugaces

274 in castra alipedes. Sed jam bijugesque rotasque

275 impinge adversus ; ego saevum fortiter hostem

276 excipiam infesti venientem cuspide teli."

277 Ut fatus, picto subvectant corpora curru,

278 in juvenemque avidi volucres pepulere jugales.

279 Quos ubi prospexit Sthenelus Capaneia proles,

280 Tydiden pavido compellat protinus ore :

281 "Tydide Diomede, animo gratissime nostro,

282 En geminos tueor qui te in certamina poscunt

283 belligeros juvenes, arcu confligere suetum

284 Pandaron egregia genuit quem stirpe Lycaon,

285 Aeneamque simul quem Dardanio Anchisae

286 alma Venus peperit. Sed versis, eia age, frenis

287 cedamus, neque te in densas ita conjice turmas,

288 eripiat ne dulcem animam tibi Dardanus ensis."

289 Illum torva tuens Diomedes talibus orsus :

290 "Ne frustra ardentem pugna praevertere dictis

291 sollicita mentem ; fuga nulla e turbine Martis

292 degenerem arguerit ; sunt et nunc fortia nobis

293 pectora visque animi. Quin hos haud scandere tendo

294 cornipedes, contraque ambos pedes invehar hostes ;

295 ipsa metum longe, manifesto in lumine, Pallas

296 reppulit. At si fors pedibus diffugerit alter,

297 haud ambo evadent. Memori tu nunc animo hauri :

298 si consulta mihi juvenum Tritonia Pallas

299 amborum illato dederit de funere laudem,

300 continuo ardentes properans cohibeto jugales,

301 et versato manu frenos, stimulisque citato

302 Aeneae alipedes inque agmina pellito Graium,

303 illorum de gente satos quos Jupiter alta

304 voce potens pretium tribuit Ganymedis adempti

305 Iliaco Troi ; cunctos virtute praeibant

306 quos aurora rubens solisque alta orbita lustrat.

25

307 His vero Anchises clam Laomedonte fugaces

308 supposuit mox pastor equas, sexque inde recepit

309 semine ab aethereo stirpem furatus equinam :

310 quatuor ipse quidem plena ad praesepia nutrit ;

311 at geminos dedit Aeneae vestigia campo

312 incita ferre bonos. Quos si rapuisse licebit,

313 conserti egregium belli referemus honorem."

314 Talia colato memorant sermone vicissim.

315 Jamque hostis bijugis subvecti cominus adsunt,

316 Tydidenque prior compellans Pandarus infit :

317 "Magnanime ac prudens clari sate sanguine Tydei,

318 haud dudum intorta domui tua membra sagitta,

319 jamque gravi experiar praefixum cuspide telum."

320 Sic ait, atque manu vibrans teretem jacit hastam

321 arduus ; illa viam clypei molita per oras,

322 squamigeram pulsu destringit tegmen aheno.

323 Tum simul haec patulo proclamat Pandarus ore :

324 "Trajeci penitus ventrem ; mihi gloria tanti

325 per gentes ierit leti laudesque ferentur."

326 Ille ait : "Errasti, nullo discrimine cuspis

327 incubuit ; sed non ego vos absistere pugna

328 perpetiar, validis dum caesus viribus alter

329 exsatiet gladium mananti sanguine nostrum."

330 Haec ait ; et jaculum intorquet, quod bellica Pallas

331 direxit, propterque oculum sub naribus egit

332 transque albos pepulit dentes, memor inde tenoris

333 hasta sui linguam secuit radicitus imam,

334 sanguineasque gravi perrupit turbine fauces.

335 Corruit ille rotis praeceps, gemituque resultat

336 discolor aere rigens tunica, ingentique fragore

337 expavere feri ; tum vero animusque vigorque

338 solvitur exanimi. Clypeo dehinc saevus et hasta

339 desilit Aeneas, veritus ne exsangue cadaver

340 eripiant Danai, caesoque assistit amico,

341 ceu leo magnanimus, parmaque hastaque jacentem

342 protegit, atque ardens venientes sternere campo

343 infremit horrendum. Tum saxum sustulit ingens

344 Tydides, molem immanem, quam nec duo ferrent

345 qualia nunc hominum producit corpora tellus :

346 ipse quatit facile, et toto mox sanguine nixus

347 vicinam femori labefactat caute cruenta

348 vertebram implexi qua nexus vertitur ossis,

349 hanc cotylam appellant ; cotylam confringit et ambos

350 disrumpit nervos ac pellem dissicit ictu

351 saxum immane gravi. Tum vero cernuus heros

352 poplite succiduo ruit arvo, et robore dextrae

353 nixus humo pendet, noxque obvia lumina claudit.

354 Tum vero et tenues vitam exhalasset in auras

355 rex hominum Aeneas, ni tanta pericula nosset

356 alma Venus magno Jove nata ; hunc ipsa bubulco

357 Anchisae ediderat ; niveis quae offusa lacertis

358 implicuit caram sobolem, duplicataque pepli

359 tegmina fulgentis super intulit ut foret actis

360 valli instar jaculis, nec quisquam ex agmine Graium

26

361 pectora trajiceret vitamque hauriret ab hoste.

362 Illa quidem natum bello ex ardente ferebat.

363 At non magnanimi Diomedis jussa fideli

364 exciderant Sthenelo. Tortisque obversus habenis

365 inde suos bijuges belli de fluctibus actos

366 constituit ; paribusque jubis colla alta comantes

367 Aeneae conscendit equos, pepulitque flagello

368 intra acies Danaum : tum grato jussit amico

369 Deipylo (hunc cunctis juvenem ex aequalibus unum,

370 quod sibi fidus erat, magno afficiebat honore),

371 in castra avertisse feros ; iterumque jugales

372 ipse suos scandit. Facilesque retorquet habenas,

373 Tydidenque petens celeri rapit aequora curru.

374 Ille autem infesto fugientem Cyprida saevus

375 aere sequebatur ; puro nam lumine norat

376 degenerem esse deam, numerum nec inire dearum

377 quae fera bella regunt campis aciesque virorum

378 praecipitant pugnae, non qualis bellica Pallas,

379 impia non urbes qualis populatur Enyo.

380 Hanc ubi per medium turbae per tela per hostes

381 sectatus dudum jam tandem urgebat, acutae

382 cuspidis intendit violentam turbidus hastam

383 Tydeos egregii natus, saltuque levatus

384 extremam petit aere manum fulgente sinistram ;

385 ambrosiamque deae pallam, quam molliter ipsae

386 texuerant Charites, tenerumque interritus hasta

387 infodit corpus extremae in limite palmae.

388 Ambrosius micat inde cruor, quem nomine certo

389 ichora appellant, qualis solet esse deorum

390 caelicolum : neque enim crustis cerealibus illi

391 vescuntur caelo, nec fervida vina propinant ;

392 sunt itaque exsangues, immortalesque vocantur.

393 Ejulat alma Venus, foedoque e vulnere tardum

394 sistit humi natum : simul illum Phoebus Apollo

395 nube cava obtexit, ne quisquam ex agmine Graium

396 transigeret pectus vitamque hauriret ab hoste.

397 Protinus infensa Diomedes voce dolenti

398 inclamat divae : "Belli, Jove nata, tumultus

399 effuge. Non teneras satis est fraudare puellas ?

400 At si te rursus miscentem proelia campo

401 offendam, faxo metues ubicumque vel ipsum

402 ad pavidas belli nomen tibi venerit aures."

403 Sic ait. Illa obiter luget ; torquebat acerbe

404 plaga cruenta deam ; quam densa extra agmina praepes

405 comprensam educit par vento cursibus Iris,

406 peste gravem saeva ; formosos decolor artus

407 infecit livor. Tum laeva in parte sedentem

408 Gradivum offendunt, porrectae cuspidis hastam

409 cornipedesque cava celeres caligine septum.

410 Tum dea procumbit duplicato poplite, et acres

411 poscit equos supplex mandentes dentibus aurum.

412 "Care, inquit, frater, si te mea cura remordet,

413 da, rogo, cornipedes, ut celsi culmen Olympi

414 sidereasque domos repetam ; nam vulnere acerbo

27

415 torqueor infandum, quo me mortalis iniqua

416 Tydides laesit dextra, qui ferre parenti

417 audebit jam bella Jovi et concurrere in armis."

418 Dixerat. Auratis fulgentes tradit habenis

419 continuo Gradivus equos ; tum diva volucres

420 subnixa in currus animum moerore fatigat :

421 una Iris vehitur, frenisque operata regendis

422 instigat bijuges flagris ; avidique volarunt

423 aera per liquidum, celsique ad culmen Olympi

424 coelicolumque domos pennis fugere citatis.

425 Hic tum pressit equos par vento cursibus Iris,

426 disjunxitque rotis, et dulcis gramine pavit

427 ambrosiae. Sed enim matris Venus alma Diones

428 labitur in genua ; at gnatam dea mollibus ulnis

429 implicat, atque manu permulcens nomine blande

430 compellat, placidaque affatur voce dolentem :

431 "Cui tantum de te licuit, mea nata, deorum,

432 ceu tibi sit studium violenta capessere bella ?"

433 Tum Venus haec contra : "Diomedis dextra superbi

434 Tydidae incussit vulnus, quod turbine belli

435 eriperem Aeneam dulcissima pignora nostrum,

436 quae mihi cunctorum est longe carissima proles.

437 Nec jam adeo in Grais bellum Phrygibusve geretur,

438 jam Superos ipsos Danai in fera bella lacessunt."

439 Sic Venus ; et Veneri contra sic orsa Dione :

440 "Perfer et immitem tolera, mea nata, dolorem,

441 multi etenim superum caeli quos sustinet axis

442 mortali infandos opera excepere labores.

443 Ipse quidem Mavors Oti validique Ephialtis

444 passus Aloeidum manicas atque aspera quondam est

445 vincula ; dumque micans radiis recidiva resumptis

446 ter deciesque polo repararet cornua Phoebe,

447 aerata inclusus stetit et devinctus in olla :

448 atque avidum stragis numen periisset ibidem ;

449 sed nivea effulgens forma aeriboea noverca

450 Mercurium admonuit, qui furtim carcere tetro

451 jam domitum angusta subtraxit compede Martem.

452 Quin etiam Juno regina tricuspide telo

453 Amphitryoniadae dextram violata mamillam est,

454 corripuitque deam dolor inmedicabilis ictu.

455 Mox Erebi in portis et manes inter opacos

456 pennigera aeternum cruciarunt spicula Ditem,

457 Herculis aegifero geniti Jove concita nervo :

458 ille autem in magni se sustulit atria caeli

459 multa dolens telo graviter transfixus acerbo,

460 nam forti detrusa humero letalis arundo

461 vexabat misere ; tandemque salubribus illum

462 Paeeon succis fovit mitique veneno :

463 sic fati immunis nec sorti obnoxius atrae,

464 evasit sospes conducto vulnere Pluton.

465 Ille quidem infelix, qui, turpi ingentia probro

466 gesta notans, superos violento perculit arcu !

467 "Sic in te glauco praesignis lumine Pallas

468 perpulit hunc : nescitque amens Tydeius heros,

28

469 qui Superis certet, viridi procumbere in aevo ;

470 non illum insani reducem discrimine Martis

471 stare rudes circum natos, genibusque supinis

472 lascivire patris laeti, blandoque parentem

473 compellare sono. Caveat mox viribus audax

474 Tydides, nequis secum praestantior armis

475 dimicet ; ac dulci tandem viduata marito

476 sopitos miseri sonitu plangoris amicos

477 Aegialaea suos strato excitet Adrastine,

478 atque virum populi summum deploret Achivi."

479 Sic ait, et manibus fluidum de vulnere natae

480 ichora abstersit ; tactu medicata coibat

481 laesa manus, mites tactu evasere dolores.

482 Haec dum Juno simul laete Pallasque tuentur,

483 ante Jovem exsultant, Venerique illudere certant.

484 Ac prior orsa loqui coram sic caesia Pallas :

485 "Jupiter o genitor, numquid mea protinus aegre

486 dicta feres ? Dum fors Danaas Cytherea puellas

487 pellicit ut Teucros patrio procul orbe sequantur,

488 harum unam pulchra defensam pectora palla

489 attigit, atque manum fibula perstrinxit acuta."

490 Subrisit dictis hominum pater atque deorum ;

491 tum Venerem accersit, placidaque ita voce profatur :

492 "Non tibi debentur pugnae, mea nata, labores,

493 te decet unanimes thalamis conjungere amantes ;

494 bella furens agitet Mavors atque innuba Pallas.

495 Dumque haec alterno memorant sermone vicissim,

496 in Phrygium furit Aeneam Calydonius heros ;

497 et licet obductum Phoebea agnosceret umbra,

498 stat conferre deo pugnam, stat mittere ad umbras

499 Aeneam, spoliisque artus incingere opimis.

500 Ter conatus ibi mucrone abscindere nubem

501 persultans pedibus campum, ter magnus Apollo

502 reppulit adversi clypeum, juvenemque retorsit ;

503 jamque iterum par ille deo se sustulit arvis,

504 cum sic horrendum intonuit pharetratus Apollo :

505 cedito, Tydide, et Superis certare caveto

506 consiliis ; neque enim par divum morte carentum

507 est genus, atque hominum terrae qui summa peragrant."

508 Haec Deus. Ille gradu paulum cedente regressus,

509 ocius arcigeri devitat Apollinis iram.

510 Tum juvenem ereptum tenui discrimine leti

511 Pergameis infert laribus sublimis, ubi illi

512 templum erat ; hic Phoebe gravida succincta pharetra,

513 hic Latona ducem consolanturque foventque

514 invectum longis penetralibus. Ipse repente

515 arcitenens tenuem effingit sine viribus umbram

516 in faciem Aeneae, simulatisque instruit armis :

517 "Quam circum obnixi Troes Danaumque phalanges

518 certatim alterni confligunt turbine Martis ;

519 aeratosque orbes taurino tergore amictos,

520 pectoribus tectis, et scuta volantia tundunt.

521 Mox deus arcitenens Gradivum in bella furentem

522 increpitat : Mavors, Mavors homicida, cruentae

29

523 injector cladis, subvertens moenia bello,

524 nonne hunc Tydiden pugna prohibebis iniqua,

525 qui ferus in magnum jam stringeret arma Tonantem ?

526 Jam Veneri extremam temeravit cuspide palmam,

527 et mihimet tandem congressus daemonis instar."

528 Dixit, Pergameaque levis super astitit arce.

529 Continuo resides Teucros stimulabat in arma

530 feralis Mavors, Thracasque in bella trahentem

531 mentitus versa pernicem Acamanta figura,

532 a Jove nutritam Priameia pignora turbam

533 sic voce instigans : "O quos Jovis, inquit, alumnus

534 eduxit Priamus, Phrygium quonam usque sinetis

535 concidi populum segnes ? An donec ob ipsas

536 confligant portas ? En nobis Hectoris instar

537 observatus, in hoc miserabilis occubat arvo

538 Aeneas Anchisiades pars maxima belli.

539 Eia agite, unanimes hostili ex agmine fortem

540 extorquete, viri, socium." Sic excitat acres

541 Bellipotens Teucros renovatque ad vulnera dictis.

542 Interea ingentem Sarpedon Hectora in hostes

543 talibus exstimulat : "Quo nunc evanida fluxit

544 vis antiqua animi ? Quid enim jactare solebas

545 te te unum, generis comitatum et fratribus, urbem

546 defensurum armis, populo auxiliisque carentem ?

547 Nunc cum tela manus poscunt, nullum aequore toto

548 intueor : pavitant, ceu saevo offusa leoni

549 turba canum ; soli gerimus nos proelia campo

550 auxilio acciti. Nempe ipse in castra tetendi

551 huc procul a Lyciae populis Xanthique fluentis,

552 consortemque tori dulcem gnatumque reliqui

553 infantem, laetas segetes multumque peculi

554 quae voto expeteret pauper : nec segnius hortor

555 in Martem Lycios, juvenemque invadere pugna

556 est amor. Atque mihi nil hic quod agatve feratve

557 Argolicus praedator adest. Tu languidus Hector

558 cunctaris, nec degeneres hortatibus imples

559 Dardanidas, patriamque jubes thalamosque capessant ;

560 ne ceu venatu sinuosa in retia pulsi

561 ludibrio sitis Danais praedaeque superbis,

562 neu vestram expugnent armis victricibus urbem.

563 Cuncta tuam exposcunt curam : noctesque diesque

564 te reges ambire licet, qui fida ministrant

565 auxilia, ut tantos durent in Marte labores,

566 ut maneant ; nec fas invisis carpere dictis."

567 Talibus Hectoream mentemque animumque momordit.

568 Ille autem e curru saltu demissus in arvum

569 infert se mediis, geminasque reciprocat hastas,

570 continuoque animos vulgi et trepidantia bello

571 corda virum insano Martis succendit amore.

572 Jamque fugam sistunt, infestaque pectora Teucri

573 hostibus objectant ; denso contra agmine Grai

574 conferti, intrepidisque obnixi viribus instant.

575 Ac veluti aestivas ubi surrigit area fruges

576 cum tepidi glumas venti populantur inanes,

30

577 et sua ruricolae nudi frumenta citato

578 ventilabro ejectant, flabrisque agitata secundis

579 diducit sensim frugem glumasque volantes

580 flava Ceres, canent extremo in margine acervi ;

581 agmina sic Danaum putrido concreta superne

582 pulvere canescunt, quem sollicitatus equorum

583 pulsibus attollit glomeratque sub aethera campus,

584 dum mixti obvertunt aurigae undantia lora.

585 Incursant glomerati hostes ; circumque nigrantem

586 Iliaci praeses belli Mars aggerat umbram,

587 undique collustrans acies, mandataque Phoebi

588 exigit aurato gladii fulgore micantis,

589 qui resides illi Teucrorum in proelia suasit

590 instaurare animos, cum primum Pallada vidit

591 securam Danaum campo abscessisse cruento.

592 Ipse autem pingui ex adyto in certamina misit

593 Aeneam, et valido distendit robore pectus.

594 Isque ubi se sociis immiscuit, omne repente

595 laetatur Troum ductore superstite vulgus,

596 vidit ut incolumem venientem et viribus auctum :

597 nil tamen inquirunt ; neque enim labor improbus urgens

598 compellare sinit, dederat quem magnus Apollo,

599 qui nitido argento radiantem sustinet arcum,

600 demittensque neci mortalia corpora Mavors,

601 et numquam fesso gradiens contentio motu.

602 Tum Danaos gemini Ajaces et clarus Ulysses

603 Tydidesque ferox stimulant in Martia bella.

604 Ipsi non vires, Phrygiae non gentis ovatus

605 horrere ; at similes nebulis perstare coactis ;

606 quales supremis per sudum Jupiter olim

607 montibus agglomerat, Boreae cum flabra quierunt,

608 cum venti posuere boni qui dulcibus auris

609 concreta obscuro detergunt nubila caelo :

610 sic Danai in saevos conniti firmiter hostes.

611 At bonus Atrides digesta per agmina fertur

612 multa monens, comitumque animos sic voce fatigat :

613 "Este viri, fortemque animum praestate, verentes

614 quisque suum alterni socium ; timor omnis abesto :

615 quos pudor et virtus animant in Martia bella,

616 incolumes superant ; vertentes turpia terga

617 gloria nulla manet, vis nulla in pectore surgit."

618 Dixit ; et excusso torquens hastile lacerto

619 Pegasiden prima pugnas a fronte cientem

620 Democoonta ferit, comitem certamine saevo

621 magnanimi Aeneae, grato quem semper honore

622 affecere Phryges Priamei pignoris instar.

623 Saepe ille in primis inimicum invadere Martem

624 censuerat, cursu pernix atque alite planta.

625 Utque illi Atrides clypei conjecit in orbem

626 telum ingens dextra, nulla vi tegminis haesit

627 lancea, sed penetrans obducti cingula baltei

628 implicuit mucrone virum, mediumque peregit,

629 et tandem extrema cunctata elanguit alvo ;

630 corruit ille sonans, sonitum super arma dedere.

31

631 Ecce Diocleos, fortissima pectora, natos

632 Crethona Orsilochumque haurit mucrone corusco

633 Aeneas. Horum genitor Phaerea colebat

634 moenia, dives opum, genus alta e stirpe liquentis

635 Alphei Pylios qui gurgite perluit agros.

636 Is clarum regno Orsilochum suscepit ; at inde

637 magnanimus celebri est factus virtute Diocles ;

638 hic geminam luci sobolem fera bella tenentem

639 Crethona Orsilochumque tulit : qui Graia secuti

640 agmina, primaeva picti lanugine malas,

641 Iliacos domito petierunt marmore campos,

642 Atridum auspiciis, hic blandae lumina vitae

643 deseruere simul. Qualesque in vertice montis

644 ubere materno gemini crevere leones ;

645 mox stabula invadunt, populant armenta gregesque,

646 dum tandem infesta sub pectus cuspide adacta

647 ipsi hominum periere manu ; sic turbine teli

648 oppetiunt miseri concreto in pulvere fratres,

649 abietibus similes. Quos dura in fata cadentes

650 ut vidit miserans, primos Menelaus in hostes

651 proripuit gressum fulvo circumdatus aere

652 evibransque hastam, magnam cui mentem animumque

653 inspirat Mavors, saevis ut concitus ausis

654 Aeneae dextra patulo procumberet arvo.

655 Quem simul Antilochus prospexit Nestore cretus,

656 principibus Troum mediis se se intulit ultro,

657 sollicitus ne quid populorum pastor acerbus

658 discrimen subeat, rumpatque ingentia coepta.

659 Jamque manus illi, jam tela adversa tenere,

660 molirique impar bellum ; cum protinus ardens

661 exoritur juvenis. Tum quamquam maximus armis,

662 haud tamen ambobus pugna concurrere iniqua

663 sustinet Aeneas, refugosque agit aequore gressus.

664 Olli ut conferto jam dudum ex hoste recepta

665 mandarunt sociis miserorum funera fratrum,

666 conversi in prima bellantes fronte lacessunt.

667 Jamque Pylaemeneum, certantem robore Marti,

668 Paphlagonum regem clypeis sua membra tegentum,

669 dat leto Atrides, et clavem transforat hasta.

670 Nec mora ; Atymniaden collato marte Mydona

671 Antilochus ferit aurigam fortemque ministrum :

672 is volucres flectebat equos, teretique molarem

673 contortum excepit cubito, manibusque remissis

674 splendida candenti ceciderunt frena elephanto

675 pulvereum in campum : tum nudo effulgurat ense

676 Antilochus, mediumque infodit vulnere tempus,

677 eque rotis juvenem terrae detrusit anhelum :

678 perstitit ille diu defixo vertice praeceps,

679 sinciput obstipum subversosque arduus armos,

680 nam putris aggestis absorpsit campus arenis ;

681 mox tamen effusum patulis proculcat in arvis

682 ungula quadrupedum, dominumque in pulvere mersat :

683 quos porro Antilochus subigit, tortoque flagellat

684 verbere, et Argolicum properans compellit in agmen.

32

685 Haec procul ut vidit, contra se se ingerit Hector

686 vociferans ; sequiturque ducem Trojana juventus,

687 quam Bellona furens saevusque agit aequore Mavors :

688 funestum infelix pugnae gerit illa tumultum,

689 terrificamque manu quassat Mars impius hastam ;

690 et nunc magnanimum praevertitur Hectora gressu,

691 nunc pone insequitur. Tum vero Aetolius heros

692 ut Martem agnovit, pavidus vestigia pressit.

693 Ceu quondam imbellis gradiens per plana viator

694 substitit ad fluvium, quum rauco murmure vidit

695 cogentem spumas, trepidusque repente refugit ;

696 haud secus ille gradum recipit, populumque coercet,

697 atque ait : "O socii, quid enim miramur in armis

698 Hectora belligerum, celebremque ingentibus ausis ?

699 Unus adest juveni semper deus, horridaque arcet

700 fata potens. En nunc Mavors, en ille figuram

701 mortalem indutus. Quocirca, pectore ad hostem

702 converso, refugos paulatim abducite gressus ;

703 cedamus, neque bella deis inimica feramus."

704 Talibus admonuit socios ; jamque agmina Troum

705 contulerant gressum. Tum princeps impiger Hector

706 belligerum Anchialon saevumque in marte Menesthem,

707 subnixos uno in curru, deturbat in arvum.

708 Quos procul exanimes miserans Telamonius Ajax

709 irruit actutum, stridentemque exigit hastam,

710 Amphiumque petit Selago genitore creatum,

711 qui segetum ac pecoris dives paesaea colebat

712 moenia, sed Priami natorumque arma secuto

713 injecit fera Parca manus ; nam turbidus Ajax

714 infossa extremam per cingula complicat alvum.

715 Ille ruens contundit humum ; simul involat heros

716 induviis inhians : Teucri creberrima contra

717 spargere tela manu, jaculorum protinus imber

718 ingruere, innumeris horrere hastilibus umbo

719 obrutus. At quando stant obnixa omnia contra

720 nec pote ferre manum turbae, rapit ille cruentam

721 et super exanimum posito pede subtrahit hastam,

722 seque suis reddit ; votique ex hostibus impos

723 protelatus abit, denso namque agmine adorti

724 certatim ingestis subigunt decedere contis.

725 Sic juvenem intrepidum et spectatum fortibus ausis

726 conturbant statu, profligatumque retrudunt.

727 Talia dum campis eduntur proelia passim,

728 Tlepolemum ingentem latumque potentia fati,

729 Herculeam sobolem, dium in Sarpedona movit.

730 Ergo ubi contulerant vestigia rapta vicissim

731 filius atque nepos magni Jovis, illicet audax

732 Tlepolemus prior his effari vocibus infit :

733 "Sarpedon Lycium ductor, quae causa subegit

734 te belli immunem segni hic languere pavore ?

735 Atqui vana ferunt, qui magno ducere nomen

736 de Jove te memorant, quando sic stirpe priorum

737 degeneras hominum quos Jupiter edidit olim ;

738 qualem fama canit quemdam mihi rite parentem

33

739 immanem Alciden animosum more leonis,

740 qui quondam huc senis advectus puppibus, atque

741 exiguo comitatu emensus caerula propter

742 Laomedontis equos, subvertit Pergama bello

743 Dardaniasque virum viduavit gente maritas.

744 Tu vero imbellis passim socia agmina cernis

745 exspirare animas. Sed enim auxiliaria Teucris

746 haud ultra arma feres, Lyciis qui adveneris arvis,

747 non tibi si vires superent ; nam vulnere nostro

748 occumbes, tristesque Erebi penetrabis ad umbras."

749 Tum contra impavida Sarpedon mente profatur :

750 "Ille quidem augustae subvertit moenia Trojae

751 Laomedonteo sumens de crimine poenas,

752 qui juvenem, officio devictus, tristibus asper

753 increpuit dictis, bijuges nec reddidit acres,

754 pro quibus ille procul submotis venerat oris.

755 At tibi fata feret funestaque vulnera leti

756 nostra manus, magnumque dabis mihi martis honorem,

757 exactamque animam volucrum moderator equorum

758 excipiet Dites." Sic ore effatur ; et ambo

759 alter in alterius torquent hastilia corpus :

760 fraxineum toto jaculatur sanguine robur

761 Tlepolemus, manibusque virum tela incita utrimque

762 certa secant auras. Telum Sarpedonis hostem

763 per medium fixit guttur, totumque peregit ;

764 at femur irrumpit violento fraxinus ictu

765 Tlepolemi contorta manu, rubefactaque summas

766 scrutatur latebras, duroque infigitur ossi.

767 Illum aegre Lycii torpentia membra trahentem

768 exportant, torquetque virum cruciatibus hasta

769 pendula dum femori trahitur defixa cruento ;

770 vulnere namque alto detrusum exsculpere lignum

771 haud ausum cuiquam, quo se discrimine posset

772 sponte referre sua pedibusque insistere certis :

773 is labor urgebat trepidos, ea cura ministros.

774 At parte ex alia referunt Argiva juventus

775 Tlepolemum exanimem. Tum postquam agnovit Ulysses

776 infelicem obitum socii, seseque animumque

777 increpat ipse suum tam dira et acerba ferentem :

778 aestuat ancipitemque alternat pectore curam,

779 invadatne Jovis prolem, Lyciasne corusco

780 exagitet mucrone acies rapiatque sub umbras.

781 Sed miserum Lycii fatum ductoris Ulyssi

782 invida sors renuit ; mox illi flava virago

783 alternantem animum Lycium compellit in agmen.

784 Caeranon hic umbris et Alastora dat, Chromiumque,

785 Alcandrumque, Haliumque, Noemonaque, Prytanimque.

786 Atque alios Lycium fudisset dius Ulysses,

787 ni porro agnosset cristatae cassidis Hector ;

788 in primasque acies vibranti splendidus aere

789 se tulit, ingenti Danaos formidine terrens.

790 Protinus adventu Sarpedon laetus amici,

791 talibus implorans juvenem lugubre profatur :

792 "Priamide, ne me laniandum desere saevis

34

793 Argolicis ; tolle o miserum, refer ocius urbis

794 moenibus ; hic blandam liceat mihi rumpere vitam,

795 quando fata negant reditus, et conjugis ora

796 laeta meae renuunt parvumque revisere natum."

797 Ille nihil ; campumque legit ; namque acrior intus

798 cura premit, multos Danaum demittere ad Orcum.

799 Semianimem interea socii Sarpedona sistunt

800 sub Jovis aegiferi ramosae tegmine fagi.

801 Nec mora ; fraxineum, reserato vunere, truncum

802 extundit Pelagon, comitum longo ordine primus :

803 linquitur ille animo, atque oculis nox incubat atra,

804 respiratque iterum, Boreae nam spiritus aegram

805 inspirans animam recidiva suscitat aura.

806 Interea Argolici non Martis et Hectoris armis

807 palantes fugere, imparibusve occurrere telis ;

808 sed regredi sensim, rabidum ut novere Gradivum.

809 Quem vero hic primum quem postremum impiger Hector

810 dejecit, natus Priami, et Mars aeneus arvis ?

811 Divinum Teuthranta, equitemque in pulvere Orestem,

812 et Trechum Aetolum consternunt, Oenomaumque

813 qui studio succensus opum Cephisia propter

814 stagna habitarat Hylen, alii qua pinguibus arvis

815 Boeoti posuere lares. Sed candida Juno

816 hos ubi sanguineo late defervere campo

817 prospexit, volucri compellans voce Minervam :

818 "Pro Superi, o magni proles invicta Tonantis,

819 siccine, ait, nostris cecidit sententia fallax

820 pollicitis, simul ac bello expugnarit Atrides

821 Iliacas Menelaus opes et verterit urbem.

822 Undisonum ut relegat pontum patriamque revisat ?

823 Quid ? Martemne ultra lymphato pectore campis

824 sanguineum furere et pugnas agitare sinemus ?

825 Immo, age, nos itidem contra expediamur ad arma."

826 Sic ait. Illa deae monita imperiumque capessit.

827 Protinus auratis alacres accingit habenis

828 alipedes Juno magni matrona Tonantis.

829 At festina rotas Hebe subnectit ahenas

830 curribus, atque octo radios quos ferreus axis

831 circumagit, radiatque ardenti aeterna rotarum

832 curvatura auro, quam circum innexuit orbem

833 aeneus extremum visu mirabile canthus :

834 hinc atque hinc axem rapida vertigine circum

835 argento modii fulgent : argentea lora

836 aureaque intendunt subnixam splendida sedem :

837 desuper assurgunt camuro duo tympana dorso :

838 fulgurat argento temo editus. Illicet Hebe

839 porrectumque jugo temonem subligat aureo,

840 aureaque annectit latis subitura ferorum

841 vincula pectoribus. Tum colla comantia Juno

842 subjuga prosubigit, flagratque cupidine pugnae.

843 At vero Aegiferi soboles Jovis innuba Pallas

844 exuit ardentem peplum, quem docta laborum

845 ipsa suis manibus mira variaverat arte,

846 deponitque Jovis strato ; tunicamque repente

35

847 induit, et patriis in bellum accingitur armis.

848 Nec mora, centenis radiantem ad pectora transfert

849 Aegida fimbriolis : clypeique extrema coronant

850 hinc Pavor, hinc robur violentum, inde Impetus ardens,

851 Seditioque minax ; medium porro asperat orbem,

852 terrificum horrendum vultu specieque tremendum,

853 Gorgonei cervix monstri, gestamina dextrae

854 Aegiferi patris. Tum lectos aurea cassis

855 obnubit crines, gemini cui tempora circum

856 orbiculi effulgent, duplex hinc nexus et illinc

857 mordaci galeae juncturas fibulat auro ;

858 quae capita integeret peditum quot moenia centum

859 maxima conciperent. Volucri mox ignea planta

860 flammato infertur curru ; duramque gravemque

861 ingentemque manu valida vi corripit hastam

862 qua densas Jove nata acies heroaque fundit

863 pectora, quos odio contra dea flagrat acerbo.

864 Protinus urget equos Juno, et crepitante flagello

865 praecipitare moras subigit ; caelique repente

866 sponte sua patuere fores, servantibus Horis.

867 Caelum ingens ollis et magni culmen Olympi

868 custodisse datum est : aliaeque nigrantibus umbris

869 obductum et crassa purgant caligine mundum ;

870 nube premunt auras aliae. Stimulisque citati

871 emicuere feri reseratae e limine portae.

872 Nec mora, multijugi supremo in vertice Olympi

873 convenere Jovem secreta in sede quietum.

874 Hic rapidos ubi pressit equos Saturnia Juno,

875 sceptrigerum tali compellat voce Tonantem :

876 "Jupiter o genitor, non tu pro talibus ausis

877 succenses Marti ? Fers ne hunc tam saeva furentem ?

878 Nam quantum qualemque, nefas ! abolevit Achivum

879 efferus insontem populum ! Nempe ipsa lacessor ;

880 ocia Cypris agit cornuque insignis Apollo,

881 quorum hic hortatu furit ecce nefarius illex.

882 Obstiterisne tua, genitor, mihi protinus ira,

883 si male mulctatum proturbo ex aequore Martem ?"

884 Jupiter huic contra, nebulas qui cogit et imbres :

885 "Immo, age, belligeram, suevit quando illa Gradivum

886 edomuisse armis, contra hunc impelle Minervam."

887 Dicta probat Juno, rapidosque accensa jugales

888 aera per liquidum repetito verbere adurget.

889 Olli autem sese per inania nubila librant

890 praepetibus pennis, pariter tellure jacenti

891 stelligerique procul suspensi e culmine mundi :

892 quantum namque acie quondam transmittat acuta

893 qui mare purpureum scopulo despectet ab alto

894 aera pugnaci luctatus rumpere visu ;

895 tantum alacres spatii sublimia colla ferentes

896 persultant divum alipedes. Trojamque repente

897 appellunt, qua se collatis viribus uno

898 gurgite confundunt Simoentis et unda Scamandri.

899 Huc ubi perventum, frenos Saturnia Juno

900 supprimit, atque feros curru subducit aperto,

36

901 et caliganti circum contexit amictu ;

902 his vero ambrosium caelestia pabula gramen

903 submittit Simois. Nulla est mora, protinus illac

904 assimiles pavidis cursum rapuere columbis,

905 suppetias Danais. At postquam intra agmina ventum est

906 magnanimosque duces, qui, denso examine mixti

907 Tydiden circum truculentum, bella leonum

908 fulmineosque imitantur apros quorum aspera vis est,

909 compressis propere gradibus dea candida Juno

910 Stentora magnanimum simulat ; qui gutture ahenam

911 fundebat vocem, et patulo clamabat hiatu

912 quinquaginta sonent quantum simul ora virorum ;

913 hisque animos tollit dictis et conciet armis :

914 "Quis pudor, indecores pulcherrima corpora Grai !

915 Proelia dum campis dius miscebat Achilles,

916 numquam ausi Iliacae limen transcendere portae

917 Trojugenae, numquam Danais componere dextras ;

918 tantum Thessalicae trepidabant cuspidis ictus !

919 At nunc, urbe procul, media in navalia pugnant.

920 Talibus evibrat mentes atque efferat iras.

921 Ipsa Diomedem glauco dea lumine Pallas

922 curriculo aggreditur ; medio quem convenit arvo

923 inter equos interque rotas, dum tabida mulcet

924 vulneris ora manu, volucris quod turbine teli

925 Pandarus inflixit. Namque armum nexile vasti

926 umbonis lorum riguo sudore madescens

927 torserat attritu, defectaque robore dextra

928 languebat juveni ; qui postquam inserta levarat

929 vincla humeris, fluido tergebat sanguine vulnus.

930 Utque jugum tetigit Pallas, sic farier orsa est :

931 "Quam sibi dissimilem Tydeus in luminis oras

932 progenuit sobolem ! Nempe illi ad bella calenti

933 major in exiguo regnabat corpore virtus.

934 Saepe ego gliscentem pugnas animisque furentem

935 sedabam et dulci subigebam abscedere bello.

936 Cum petiit solus Thebanas nuntius arces :

937 saepe illum dapibus jussi indulgere quietum

938 aulai in medio, sed enim acri robore mentem

939 suffectus, juvenes saeva in tentamina pugnae

940 sollicitare ferox, omnes anteire repente

941 Cadmeidas. Sic ipsa aderam, juvenemque fovebam

942 intrepidum. Sed te, dum fervent proelia campo,

943 nequicquam observo jubeoque inferre cruentum

944 Dardanidis bellum. Quod seu tibi membra citatus

945 exantlata labor domuit, seu frigida mentem

946 formido implicuit, numquam te exinde superbi

947 Tydeos Oenidae genitum de sanguine jactes."

948 Sic Dea. Sic contra fortissimus excipit heros :

949 "Nosco te, Aegiferi proles invicta Tonantis ;

950 atque ideo palam effabor, nec pectore condam.

951 Nulla premit formido animum, nulla aggravat artus

952 segnities ; tua me, o Palla, tua jussa retardant.

953 Ipsa vetas aliis collata occurrere pugna

954 caelitibus, Veneremque jubes contundere telo

37

955 attrectantem acies : en nunc vestigia sensim,

956 numinis ergo tui, refero, cunctosque gregari

957 hic Danaos socia pariter regione subegi ;

958 Martem etenim toto video defervere campo."

959 Suscipit hunc contra bellis accincta virago :

960 "Tydide Diomede, animo gratissime nostro,

961 jam neque Mavortem metuas nec quemque deorum,

962 dat tibi sum praesto dum te foveoque tegoque ;

963 atque adeo adversos, age nunc, impinge jugales

964 Gradivo intrepidus, Gradivum cominus hasta

965 impete : nusquam istum jam tu vereare furentem,

966 saevum immane malum, varium et mutabile semper ;

967 namque mihi coram Junonique ante recepit

968 cernere et adverso in Teucros belloque fovere

969 rem Danaam, qui nunc contra auxiliaribus armis

970 Iliacas sustentat opes, Graium agmina late

971 proterit ; en penitus promissa oblita fidesque."

972 Dixit ; et e curru Sthenelum detrudit in aequor,

973 seque rotis sublimem infert, heroaque propter

974 accumbit : gemuit sub pondere faginus axis,

975 terribilem invectans divam juvenemque potentem.

976 Corripit hinc flagrum Pallas facilesque lupatos.

977 Impingitque levem currum bijugesque Gradivo.

978 Ille autem immanem Periphanta in pulvere tetro

979 stravit Ochesiaden, Aetolae gentis alumnum.

980 Mox Dea Tartaream, ne se Mars cernere possit,

981 induitur capiti galeam. Tum letifer, acrem

982 Tydeos ut vidit natum, Periphanta repente

983 deserit exsanguem bibula Gradivus arena,

984 infensusque viro violento turbine fertur.

985 At postquam alterno ventum in certamina cursu est,

986 fulmineam princeps contendit protinus hastam

987 lora jugumque super saevo conamine Mavors,

988 quam propere exceptam dextra in diversa repellit

989 innocuamque rotis obliquat caesia Pallas.

990 Continuo aeratum Diomedes missile contra

991 exigit : ast imum directa cuspide virgo

992 impellit ventrem, praeductaque texta penetrat,

993 et lacerat pulchrum teli violentia corpus ;

994 hinc hastam evellit. Tum vero saucius altum

995 ejulat armipotens, quanto clamore novena

996 millia bellantum clament aut dena virorum.

997 Hic qualis caeli facies, quum nubibus atris

998 conditur in tenebras, sicco quas flamine ventus

999 contrahit humentes, talis sublimis in auras

1000 Tydidae apparet saevi Mavortis imago

1001 dum sese caecis in caelum e nubibus aufert.

1002 At postquam in magni se sustulit atria caeli,

1003 assedit patri ; atque animum maerore fatigans

1004 extulit ambrosio turpatum sanguine vulnus,

1005 et simul has aegro gemitu dedit ore querelas :

1006 "Jupiter omnipotens, ecquid scelera ista quietus

1007 usque feres ? Quotiens alternis numina divum

1008 conflixere odiis, humani germinis ergo !

38

1009 Tecum bella omnes gerimus : tu namque puellam

1010 pestiferam insanam, cui semper crimina cordi,

1011 fudisti in lucem. Nempe omnis turba deorum

1012 imperiis parere tuis, tibi cedere sueti ;

1013 hanc unam non re non dictis corripis ullis,

1014 uni cuncta licent, quia te genitore creata est.

1015 Quae modo Tydiden, Teucrorum strage superbum,

1016 cum superis certare armis animosa subegit :

1017 nam Venerem extremae collisam margine palmae

1018 perculit ; inde mihi, violenti daemonis instar,

1019 congressus telo est. Sed enim discrimina cursu

1020 evasi. Quod ni mea sors impervia leto

1021 lege foret Superum, diris cruciatibus ictus

1022 inter defunctos penetrassem in Tartara manes."

1023 Talia dicentem, jam dudum lumine torvo

1024 defigit genitor, tum contra ita farier infit :

1025 "Parce meas lacrimis fletuque obtundere sedes,

1026 versicolor Mavors. Unum te ex omnibus odi

1027 caelitibus, rutili quot sustinet axis Olympi :

1028 semper enim strages rixas et proelia et arma

1029 mente agitas, matrisque tibi intolerabilis haeret

1030 Junonis furor et rabidae vis effera mentis ;

1031 quam saepe indomitam consulto inflectere verbis

1032 cogor ; et illius, ni me sententia fallit,

1033 consilio, infestae pateris discrimina pugnae

1034 sed et ferre diu tantos, Gradive, dolores

1035 haud libitum, nostro quando te e germine mater

1036 edidit, et nostra deducis origine nomen."

1037 Sin alius Superum dias in luminis oras

1038 usque adeo immanem summo genuisset Olympo,

1039 jam pridem ingemeres Erebo detrusus opaco.

1040 Vix ea ; cum magni Paeeon jussa Tonantis

1041 suscipit, et sparso conducit vulnera succo,

1042 nil mortale etenim medicas hebetaverat artes.

1043 Ac veluti humenti glomerata coagula lacte

1044 concrescunt tactu, solidumque gelantur in orbem,

1045 sic tum plaga coit Caelesti fota veneno.

1046 Sanguine sordentem Junonia diluit Hebe,

1047 obtentuque artus operosae vestis obumbrat.

1048 Occupat extemplo solio vicina paterno

1049 strata ferus Mavors, nimioque superbit honore.

1050 Jamque domos superas caelo petiere remenso

1051 Juno colens Argos et Alalcomeneia Pallas,

1052 fatiferum postquam pepulere ex aequore Martem.

LIBER III

39

IL3_1 v.1 At Superi magni circum atria fulva Tonantis

2 aurato sedere solo, quis dulcibus Hebe

3 invergit nectar pateris ; illi aurea dextris

4 pocula suscipiunt laeti, redduntque vicissim,

5 sidereosque oculos Trojana in moenia vertunt.

6 Interea obliquis Junoni illudere dictis

7 pertentans natus Saturni, haec edidit ore :

8 "Nempe favent geminae Menelao in proelia divae,

9 Juno colens Argos, et Alalcomeneia Pallas,

10 quae procul aethereis residentes sedibus illum

11 prospiciunt laetae. Sed nulla injuria tardat

12 Cyprida ridentem, Paridi quin sedula custos

13 haereat, atque atrae depellat nubila mortis :

14 et nuper cum jam cuncti suprema putarent

15 fata sequi juvenem, tribuit Cytherea salutem.

16 Nunc sua belligero victoria cessit Atridae.

17 Sed nos consilio dubias quis casus agat res

18 scrutemur, validasne fero concurrere Marte

19 expediat turmas, an juncto foedere utrosque

20 servari populos. Atque haec sententia cunctis

21 si stet certa deis, teneant sua moenia Teucri,

22 Argivamque Helenen iterum Menelaus habeto."

23 Dixerat. Extemplo Pallasque et candida Juno

24 collectam abductis iram ostendere labellis ;

25 namque Jovi haerentes, qua possent laedere Teucros

26 versabant animo. Tenuitque silentia Pallas,

27 succenses patri ; sed Juno protinus iram

28 expressit, talesque effudit pectore voces :

29 "Saturni immanis soboles, quae verba profaris ?

30 Mene jubes tanto longum sudasse labore

31 nequicquam, et fessos pressa cervice jugales

32 esse mihi frustra, dum tristia proelia regi

33 Iliaco natisque paro, dum cogere coetus

34 incumbo, et Graias rapto in certamina turmas ?

35 Perge tamen, sed non alii tua jussa volentes

36 addicent Superi." Tales dedit ore querelas.

37 Quam contra alterna nebularum voce coactor

38 Jupiter effatur, magnaque exaestuat ira :

39 "Quid tibi nam Priamus, Priami quid regia proles

40 obfuit aut in te potuit committere tantum

41 infelix, quae sic effreno pectore tendis

42 diruere ingentis pulcherrima moenia Trojae ?

43 Nec prius absistes odiisve infracta quiesces,

44 moenia quam Teucrum portasque ingressa patentes,

45 et Priamum et natos Trojaeque potentis alumnos

46 dentibus exedas crudos. Sed quae tibi saeva

47 mente sedent, age, exsequere, ut certamina tandem

48 haud constent magno nobis, cogarque severus

49 succensere tibi. Verum haec sub mente reconde

50 dicta, soror, memori : quotiens ego numine tendam

51 expugnare meo praesignem moenibus urbem,

52 siqua tibi est animo, siquam mortalia complent

53 corpora cara tibi, tum nostram protinus iram

40

54 atteruisse cave. Sic nobis certa voluntas,

55 hoc tibi quando volens animo nolente remisi.

56 Nam quascumque urbes rutilo sol lumine lustrat,

57 et quascumque tegit stellati culmen Olympi,

58 ante omnes, colui magnae sacra moenia Trojae,

59 et Priamum et Priami populum praedivitis omnem ;

60 plurima namque meis mactata est victima sacris,

61 et multo calet ara mero ac nidore piata,

62 qualia dant Superis mortales praemia divis."

63 Ad quem sic oculis fatur Juno inclyta magnis :

64 "Tres equidem ante alias amplector, Jupiter, urbes,

65 Argosque, et Sparten, et compita lata Mycenes :

66 oderis istarum quotiens, nil deprecor, illam

67 verte solo ; neque enim conatus frangere tentem

68 ipsa tuos ; nec si studeam te flectere, conjunx,

69 Irascarve tibi, nostri perfecta voluntas

70 esse animi poterit, rerum tibi tanta potestas !

71 Par tamen est longos certo quoque fine labores

72 exegisse mihi, quod sum dea, quod genus idem

73 et pater ambobus fuerit, meque ipse priorem

74 Saturnus dias in luminis edidit oras.

75 Quin etiam conjunx dicor tua, culmen Olympi

76 qui regis et Superos certis moderaris habenis.

77 Verum haec alterna cedemus mente vicissim,

78 ipsa tibi, tu vero mihi ; sic omnis in unum

79 conveniet mox turba deum. Nunc maxima Pallas,

80 imperiis instincta tuis, petat agmina Graium

81 Dardaniasque acies, utque ipsi foedera rumpant

82 Trojani tentet sacrataque jura resolvant."

83 Haec postquam effata est, hominum pater atque deorum

84 talibus extemplo succendit Pallada dictis :

85 "I medios inter populos, et dissere, Palla,

86 crimina bellorum ; rumpant sacra foedera Troes

87 exhortare prius, Danaosque in bella lacessant."

88 Dixit. At illa leves caeli demissa per auras

89 advolat effuso transmittens aethera cursu.

90 Qualem ingens natus Saturni, curva tenentis

91 consilia, aethereo stellam de culmine misit,

92 prodigium nautis populove in bella coacto,

93 spargentem rutilos celsis in nubibus ignes ;

94 haud secus insiliens campo se bellica Pallas

95 intulit in medios. Subitus pavor occupat artus

96 spectantum ; fusaque aliquis sic voce propinquum

97 continuo invadens. "Aut nos accingere, dixit,

98 cogemur pugnae, ferroque lacessere Martem ;

99 aut pater omnipotens stabili nos foedere junget

100 Jupiter, et populi concordi pace fruentur,

101 namque hominum a tristi custodit pectora bello."

102 Talia dicta dabant. Formam dea vertitur oris

103 Laodoci in vultus praeclaro Antenore creti,

104 et Lycium toto mox Pandaron agmine quaerit.

105 Hunc ubi belligeras inter consistere turmas,

106 quas procul Aesepi deduxit fontibus heros,

107 repperit, his juvenem compellat vocibus ultro :

41

108 "Obsequere, eia, precor, mihi, nate Lycaonis ingens,

109 torque levem cornu Menelai in membra sagittam ;

110 pronum sterne solo : quem si cecidisse sub armis

111 contigerit, Teucros insigni laude fovebis,

112 quos bene apud memores tanti tibi gloria facti

113 nusquam aberit ; Paris ipse quidem splendentia dives

114 ante alios tibi dona dabit, si turbine teli

115 incitus Atrides vitam exhalabit in auras

116 ascendetque rogum. Sed jam molire sagittam,

117 et Lycium votis Phoebum precibusque vocato,

118 insignem cornu certum propellere telum ;

119 offer sacra deo, caesurum pinguibus aris

120 primitias pecudum, repetes cum tecta Zeleae."

121 Talibus amentis mentem Tritonia suasit.

122 Continuoque feri compactum e cornibus arcum

123 deprompsit capri, quem caeci in faucibus antri

124 ipse olim observans, inopino vulnere dulces

125 perculerat latebras linquentem, antroque supinum

126 straverat intorto trajectum pectora ferro ;

127 ille bis octonis surgentia cornua palmis

128 vertice fundebat, docto quae deinde labore

129 artificique manu desecta aptataque prudens

130 expoliit faber, et solido capita addidit auro.

131 Hunc ubi jam extulerat, terrae subsedit, et acri

132 contendit nervo ; comitum quem turba latentem

133 collatis operit clypeis, ne forte, priusquam

134 dirigat aligerum Menelai in corpora ferrum,

135 exciti insurgant Danai Martemque lacessant.

136 Sublevat hinc tegmen pharetrae, immanemque sagittam

137 seligit actutum, sed qua nec acutior ulla

138 nec minus incerta est nec quae magis audiat arcum,

139 tristiaque intento componit spicula nervo,

140 et pharetrata vocat Lycii mox numina Phoebi :

141 "Inde ovium primos foetus sollemnia sacra

142 caesurum pingues sese promittit ad aras,

143 cum repetet sacrae mox dulcia tecta Zeleae.

144 Tum bubulum abduxit nervum, volucremque sagittam

145 atque arcum ferro pariter nervoque papillam

146 contigit, et latum cornu sinuavit in orbem.

147 Sibila dehinc arcus nervique dedere sonantes ;

148 per mediasque volans acies avidumque cadendi

149 turbine prosiluit rapido penetrabile telum.

150 At non cura tui, Menelae, e pectore divum

151 exciderat : verum ante alios dea bellica magno

152 nata Jove assistens, telum detorsit amarum,

153 et dirum avertit fatum ; velut anxia mater

154 exigit obscaenam nati de corpore muscam,

155 cum dulci fruitur somno. Mox excipit ictum

156 angustus rutilo praefulgens balteus auro,

157 qui juncto duplicem nexu thoraca premebat ;

158 tum varia intortum perrumpit cingula telum,

159 thoracisque moras mitramque ex aere rigentem

160 praeductum jaculis animae tutamen acutis

161 confodit, et summum describit vulnere corpus ;

42

162 Continuoque niger prorumpit vulnere sanguis.

163 Puniceo veluti detersum Maeonis olim

164 aut Cariatis ebur violat cum femina fuco,

165 cornipedem quod frenet equum, jacet illud in alto

166 compositum thalamo, multique in proelia ferre

167 optavere equites nequicquam, namque verendo

168 servatur regi, validum quod luce rubenti

169 ornet equum pariterque equiti sit gloria celso ;

170 sic tibi purpureo, Menelae, nitentia crura

171 et femora et pulchri rubuerunt sanguine tali.”

172 Illicet ipse virum timuit regnator Atrides,

173 ut nigrum aspexit fundentia membra cruorem ;

174 nec minus extimuit fatum Menelaus acerbum.

175 At vero exsertum tenui de vulnere nervum

176 ut vidit, geminasque hamatae cuspidis alas,

177 pectore collegit vires animumque recepit.

178 Hic Agamemno manum juvenis capit, atque ita fatur,

179 et graviter socios inter gemit ipse gementes :

180 "Care, tuo exitio percussi foedera, frater,

181 te solum objectans cunctis in proelia Teucris.

182 Sic te vulneribus petiere, ac jura fidemque

183 calcavere Phryges ! Sed enim jurata deorum

184 numina, et agnorum cruor, ac libamina sacri

185 fusa meri, dextraeque datae acceptaeque vicissim,

186 haudquaquam evadent fallacibus irrita Teucris.

187 Nam licet Argivum nondum Saturnius ausis

188 annuerit, certo faciet rata numine tandem

189 vota animi ; meritasque gravi pro crimine poenas

190 mox capita ipsa Phrygum miseris cum matribus atque

191 pignoribus solvent caris. Namque haec mihi certa

192 mente animoque sedent : aderit, nec fallimur, olim

193 certa dies, sacram quae diruat Ilion urbem

194 et Priamum et Priami populum regnumque superbi ;

195 Jupiter at celso residens in culmine Olympi

196 ipse manu horrendam Phrygibus cinctamque tenebris

197 Aegida concutiet flagranti fervidus ira

198 Dardaniam ob fraudem. Certo haec cuncta ordine fient.

199 At dolor urgebit saevus mea pectora, frater,

200 si moriere tuaeque implebis stamina vitae.

201 Namque ego ad optatum remeabo inglorius Argos,

202 et Danai patrias repetent mox remige sedes,

203 Argivamque Helenen Priamo Teucrisque relinquent

204 egregiam laudem ; Phrygiis tua putrida campis

205 mox opere infecto, Menelae, e pectore fundet :

206 o utinam in cunctis Agamemno ita vindicet iram,

207 ut modo, belligeros qui frustra huc duxit Achivos,

208 jamque domum patriamque tenet maria alta remensus,

209 et vacuis cessit ratibus, fratremque reliquit ! -

210 Haec ubi quis referet, tellus mihi lata dehiscat !"

211 Sic ait. Ast juvenis contra imperterritus infit :

212 "Parce metu, Argivum quatiat ne pectora terror,

213 namque volans nullo telum discrimine adactum est,

214 sed picturatus rapidum compescuit ictum

215 balteus, ac multo fabrum sudata labore

43

216 mitra rigens, duplicique exactus tegmine thorax.

217 Quem contra excipiens Agamemnon talibus orsus :

218 o sint vera utinam, frater, quae pectore fundis !

219 Verum abstergebit vulnus spargetque salubri

220 mox opifer succo nigros abigente dolores."

221 Dixit ; et extemplo divinum nomine signans

222 Talthybium alloquitur praeconem, et talia fatur :

223 "Huc, age, rumpe moras, arcesse Machaona magnum

224 Asclepi genitum medici de sanguine summi,

225 belligerum ut cernat jam jam Menelaon Achivum

226 ductorem, intorta fixit cui membra sagitta

227 Dardania arquitenens Lyciave e gente creatus ;

228 gloria magna suis, Danais dolor omnibus ingens."

229 Sic ait. Ast illi concussit pectora terror.

230 Protinus ad Danaas referunt vestigia turmas.

231 Hinc ubi jam gressus tulerant qua flavus in armis

232 constiterat juvenis, magno regnumque ducumque

233 concursu obsaeptus, et dis coelestibus aequus

234 conserta medius stabat claudente corona,

235 continuo ex habili retrahebat spicula balteo,

236 sollicitansque manu praeductae cuspidis alas

237 evellit geminas ; tum picti vincula baltei,

238 thoracemque simul, textumque exsolvit ahenae

239 squamigerum mitrae multo sudore coactum :

240 hinc ubi jam eliciti perspexit vulnera teli,

241 mitia deterso sparsit medicamina tabo,

242 ipsius ante patri dederat quae munera Chiron.

243 Belligerum interea dum sic Menelaon Achivi

244 circumstant, clypeis protectae corpora Teucrum

245 processere acies. Tum vero accingier armis

246 pro se quisque ardent Danai, pugnaeque parant se.

247 Non hic torpenti resolutum membra veterno,

248 non trepidum cernas, non fervida bella paventem

249 magnanimum Atriden, saevi sed munera Martis

250 ardentem, atque alacri properantem in proelia passu.

251 Linquit equos, linquit volucres lato aequore currus :

252 illicet hos crebras efflantes naribus auras

253 sedulus excepit custos fidusque minister

254 Piraidae Eurymedon Ptolemaei clara propago ;

255 hos illum servare jubet, si membra fatiget

256 improbus inde labor dum Graios instruit armis.

257 Ipse pedes campos atque agmina nota pererrat

258 magnanimus ductor. Tum siquos cernit inertes,

259 praecipitare moras verbis instigat amicis :

260 "Argivi celerate, et saevo incumbite Marti.

261 Jupiter hac stabit genitor Danaisque favebit :

262 et qui jura prius, qui testes foederis icti

263 contempsere deos, horum post fata cadaver

264 vulturibus dabitur rapidis ; nos dulcia Troum

265 pignora et uxores ratibus ducemus amatas,

266 Pergama cum nostris manibus prostrata jacebunt."

267 Quos vero invisi languere in munera Martis

268 aspicit, irata castigat voce paventes :

269 "Argivi bello praestantes, nulla pudoris

44

270 dedecoris vos signa tenent ? Quid statis inertes

271 hinnuleis similes ? Volucri postquam impete apertam

272 planitiem secuere leves, mox languida fessi

273 genua trahunt, nullasque cient sub pectore vires.

274 Haud secus attoniti statis, pugnamque timetis.

275 Quonam erit usque mora haec ? An dum Trojana juventus

276 ad Danaas raptim puppes litusque feratur ?

277 Dumque oculi cernant vestri, num dextera magni

278 vos tegat alta Jovis fatumque expellat acerbum ?"

279 Sic duce digna gerens acies lustrabat Atrides.

280 Admisso petit inde gradu densa agmina Cretum,

281 membra armis regem juxta Idomenea tegentum.

282 Viribus ille apro similis, tum pectore prudens,

283 agmina prima parat bello ; postrema coercet

284 Meriones. Verum hos ingens ubi vidit Atrides,

285 Idomenea alacri compellans voce profatur :

286 "Te certe ante omnes Danaos ego semper honore

287 afficio, sive in duri certamine Martis,

288 sive opere in reliquo, placidae seu munere mensae,

289 cum primi Argivum flagrantis pocula Bacchi

290 cratere immiscent : epotum namque Lyaeum

291 instaurant alii vicibus capita alta comantes

292 Argolici, et vacuis pateris nova vina refundunt ;

293 at plena assistunt Baccho tibi pocula semper,

294 ceu mihi, quo valeas, animus cum suaserit, ora

295 colluere ac frenare sitim. Sed nunc age, qualem

296 jactabas quondam, talem te in proelia praesta."

297 Quem contra Idomeneus Cretum dux protinus infit :

298 "Me comitem, Atride, cernes in bella paratum,

299 quod tibi jampridem nutu verbisque recepi.

300 Verum hortare alios crinito vertice Achivos

301 ut cito pugnemus, quando irrita foedera Troes

302 fecere, ast ipsis letum saevique dolores

303 impendent, qui jura prius laesere fidemque."

304 Sic ait. Inde animum laetus perrexit Atrides,

305 Ajacesque petit glomerata per agmina tendens.

306 Olli inducebant humeris fulgentibus arma ;

307 densa simul peditum nubes in bella subibat.

308 Qualem praerupto scopuli de culmine pastor

309 per mare tendentem zephyri spiramine nubem

310 prospicit ; illa procul piceae caliginis instar

311 apparet ponto gradiens, ac turbine saevo

312 praecipitat ; timet ille videns, pavidasque sub antrum

313 cogit oves, properatque gravem vitare procellam :

314 tales, juxta illos, juvenum quos Jupiter ingens

315 nutrierat tendunt glomeratae in bella phalanges,

316 nigrantes, densae clypeis et fortibus armis.

317 Hos quoque perspiciens, animo gavisus Atrides

318 talibus alloquitur verbisque volantibus infit :

319 "Ajaces, Graium ductores aere micantum,

320 haud opus hortatu vobis jussisque meis est ;

321 vos potius densas in bellum accendite turmas.

322 Jupiter o utinam, Pallasque et pulcher Apollo,

323 omnibus idem animus foret alto in pectore Graiis !

45

324 Ocius ut prono pulsaret culmine terram

325 urbs Priami, et nostris manibus prostrata jaceret."

326 Dixit ; deseruitque duces, reliquosque petivit.

327 Nestora tum Pylium facundi convenit oris,

328 aptantem pugnae socios dictisque monentem ;

329 quem circum ingentem Pelagonta et Alastora cernit,

330 Aemonaque Chromiumque Creonta Biantaque regem.

331 Ille in fronte equites currus rapidosque jugales,

332 extrema pedites acie densosque bonosque

333 ceu murum belli statuit ; timidosque coegit

334 protinus in medium, ne saevas aequore possint

335 detractare vices duroque abscedere marti.

336 Inde equiti edicit validos inhibere jugales,

337 nec reliquam turbare aciem ; tum ne sibi quisquam

338 fidat, equum regere et telo decernere doctus,

339 nec procul a sociis procurrere longius ausit ;

340 neve pedem timidi referant, aciemque refringant.

341 At quicumque alacres versans in pulvere bigas

342 hostilem ruet ad currum, tum lancea dextra

343 olli versetur facili ; namque hoc mage confert.

344 Sic validas urbes, sic moenia celsa priores

345 vincebant bello ; talem in certamine mentem,

346 talem animum quondam patres in pectore habebant.

347 His in bella senex jam longo callidus usu

348 hortatur socios. Quem postquam laetus Atrides

349 aspexit, volucri compellat voce repente :

350 "O utinam veluti crudo tibi pectore fervet

351 nunc ingens animus, sic te sequerentur et ipsa

352 genua, senex, firmasque darent pia numina vires

353 Martis in arma feri ! Sed te domat aegra senectus.

354 Atque utinam haec alium premeret, tibi laeta juventus

355 afforet !" Hunc dulci Nestor sic excipit ore :

356 "Atride, ipse etiam cuperem nunc viribus illis

357 esse tibi, quas ante meo rex Marte peremptus

358 sensit Ereuthalion. Sed non simul omnia magni

359 caelicolae prabent homini : si laeta virebant

360 membra annis quondam, nunc me mea deficit aetas.

361 Sic quoque nunc equites inter versabor ; et illos

362 consilio, qui solus honos solet esse senectae,

363 in martem subigam : juvenili lancea dextra

364 versetur, calido fervent quis sanguine membra."

365 Dixerat. Inde animum laetus perrexit Atrides ;

366 atque in procinctu Petei de stirpe Menestheum

367 offendit stantem, quem circum bellica pubes

368 fulgebat juvenum quos patria misit Athenae.

369 Hunc prope consilio stabat praesignis Ulysses,

370 atque Cephallenum praestantes robore turmae

371 stipabant regem. Belli nondum ille tumultus

372 senserat ; et nuper Teucri fortesque Pelasgi

373 adversum excierant saeva in certamina gressum :

374 illi autem campo vestigia fixa tenebant,

375 infestam donec Teucri et prima agmina Graium

376 incipiant conferre manum Martemque lacessant.

377 Quos ubi conspexit, dictis castigat amaris

46

378 rex hominum Atrides, ac verba volantia fundens :

379 "Nate, inquit, regis Petei quem Jupiter ipse

380 nutriit, et tu astu fallaci ornate dolisque,

381 quid trepidi statis ? Quaeve haec cunctatio, donec

382 bella serant alii ? Vos certo prima ciere

383 agmina, vos primo decuit confligere Marte,

384 quos ego sum primo mensae dignatus honore,

385 cum Danais epulae senibus mensaeque parantur.

386 Hic tostae veribus carnes, hic dulcia semper

387 pocula prompta manent valido spumantia Baccho.

388 Vos etiam ante decem spectabitis ire cohortum

389 praesidia in pugnas hostilibus obvia turmis ?"

390 Hunc torve aspiciens ita callidus infit Ulysses :

391 "Quod verbum, Atride, vallum tibi dentibus aptum

392 tam temere effugit, qui nos certamina dixti

393 negligere ? At cum jam Troum Danaumque catervae

394 incipient conferre manu fera munera Martis,

395 Telemachi patrem, modo sint tibi talia curae,

396 principibus cernes mixtum concurrere Teucris

397 intrepidum. Sed tu ventosa et inania jactas."

398 Ad quem subridens sic ore effatus Atrides,

399 ut juvenem saeva correptum novit ab ira,

400 et placidus dictis contraria dicta retexit :

401 "Insignis Laertiade percallide Ulysses,

402 non ego te nimium carpo, non jussibus hortor ;

403 mollia solerti semper tibi pectore surgunt

404 consilia, et quicquid sapio mecum sapis ipse.

405 Sed tamen haec alio placentur tempore, siquid

406 convitii dictum est, dique haec vana omnia reddant."

407 Dixit, deseruitque duces, reliquosque petivit.

408 Tydidaeque citus Diomedis in agmina tendit ;

409 magnanimumque heroa videt, juxtaque fugaces

410 cornipedes lentoque evinctos glutine currus :

411 cominus astabat Sthenelus Capaneia proles.

412 Hos vero aspiciens dictis instigat amaris

413 rex hominum Atrides, ac verba volantia fundit :

414 "Tydeos heu soboles volucrum domitoris equorum,

415 quid trepidas ? Quae degenerem tam sera moratur

416 segnities ? Non sic genitor trepidanter in hostem

417 tendebat Tydeus : primum illi invadere Martem

418 dulce fuit, sociosque in pugnam anteire sequentes.

419 Sic referunt qui pugnantem videre ; sed ipsi

420 haud equidem occurri, nec cernere contigit umquam ;

421 verum omnes superasse ferunt, dum bella gerebat.

422 At quondam nostras hospes sine Marte Mycenas,

423 delectus populi crebros in proelia cogens,

424 cum Polynice adiit Superis caelestibus aequo.

425 Olli etenim bellum Thebana in tecta parabant,

426 et secum educi juvenes in proelia lectos

427 auxilio orabant : votisque repente secundi

428 annuerant cives, atque agmina fida parabant ;

429 at pater infaustum demittens aethere signum

430 Jupiter avertit. Tum nostra ex urbe profecti,

431 postquam iniere viam et gressu petiere citato

47

432 Asopum viridem vincis et gramine molli,

433 nuntius a magnis iterum submissus Achivis

434 magnanimus Tydeus, densos Eteoclis in aula

435 accinctos dapibus Cadmeae stirpis alumnos

436 continuo offendit : nec, solus et advena, Tydeus

437 confertam extimuit turbam ; cunctosque vocabat

438 in certamen atrox, nulloque repente labore

439 victor erat : sic glauca oculos Tritonia favit !

440 At Cadmei equites, stimulis suadentibus irae,

441 dum redit, insidiis tacitoque invadere bello

442 accingunt sese : viridi tum robore fortes

443 quinquaginta legunt ; facinusque in triste trahebant

444 Aemonides Maeon superis caelestibus aequus,

445 natus et Autophoni bellis acer Lycophontes.

446 Hos etiam indecori mactavit funere Tydeus ;

447 damnavit leto cunctos, eque omnibus unum

448 viventem Aemoniden Thebana in tecta remisit,

449 ostentis divum parens, Aetolius heros.

450 Talis erat Tydeus ; cujus de sanguine natus

451 deterior bello est, sed fandi munere major."

452 Haec ubi dicta dedit, tenet ore silentia presso

453 Tydides, regis veritus dicta aspera magni.

454 Verum his extemplo Capaneius excipit heros :

455 "Vera quidem nosti ; quae nunc mentiris, Atride ?

456 Nos septem egregiam portis devicimus altam

457 Theben ; nec tantum meliora ad moenia vulgus

458 duximus, at Jovis auxilio ostentisque deorum

459 paruimus. Sontes effrena licentia patres

460 damnavit leto ; quos tu componere nobis

461 parce, paremque illis nostro ne confer honorem."

462 Ad quem sic torvo Diomedes lumine fatur :

463 "Comprime, amice, sonum, dictisque hoc tempore nostris

464 obsequere : in regem neque enim convicia fundo,

465 hortantem Danaos bellum miscere cruentum ;

466 hujus enim decus est, si Grai Teucria vincent

467 agmina et extremis superabunt Ilion armis ;

468 hunc manet et luctus, victis certamine Achivis.

469 Quare, age, curemus validas in proelia vires."

470 Dixit ; et e curru saltum dedit ocius arvis ;

471 aeneaque arma simul concussi in pectore regis

472 horrendum insonuere immani concita pulsu,

473 intrepidumque ingens cepisset protinus horror.

474 Ac veluti undisono cum litore concita saevi

475 aequoris unda frequens zephyro luctante movetur,

476 consurgit pelago primum, dehinc margine summo

477 fracta immane fremit, tum promontoria circum

478 tollitur incurva, et spumam salis exspuit albam ;

479 haud secus Argivum glomeratae in bella phalanges

480 agmine perpetuo tendebant. Ipse monebat

481 quisque suum doctor populum, compressaque vulgus

482 ora tenens ibat tacitum ; nec pectore tantae

483 plebis inesse sonum dicas, rata jussa verentis

484 ductorum : et quae quisque humeris varia induit arma

485 spargebant rutilum Phoebi sub sidere lumen.

48

486 At Teucri de more ovium quae divitis olim

487 Stant caula domini innumerae, distentaque lacte

488 ubera mulgentur, densantque in gutture vocem,

489 auditique acuunt matres balatibus agni ;

490 talis Dardanio sonus exsurgebat in hoste :

491 non idem cunctis clamor, non omnibus una

492 vox erat, at mixtae diverso ex agmine linguae.

493 Hos Mars armipotens, glauci dea luminis illos

494 in bellum exstimulat Pallas, Terrorque, Pavorque,

495 quamque homicida vocat Mavors comitemque sororemque

496 haud umquam fesso gradiens Contentio motu ;

497 parva quidem primo, mox se se attollit in auras,

498 ingrediturque solo, et celso caput aethere condit.

499 Haec tum dira sui cunctis incussit amorem

500 per medias invecta acies, augensque virorum

501 crudeles gemitus. Et jam pleno aequore in unum

502 convenere locum ; confertique agmine denso

503 praetexunt junctos clypeos, hastasque, virumque

504 robora qui duro clausi thorace micabant ;

505 texitur hinc atque hinc validis umbonibus agger.

506 Hic ingens oritur populo coeunte tumultus ;

507 hic una assurgit gemitus clamorque ruentum

508 vincentumque simul ; manabat sanguine tellus.

509 Utque ubi decursu rapido de montibus altis

510 miscent se socia torrentia flumina valle

511 et pluvios magnis conducunt fontibus imbres,

512 at sonitum exaudit procul alto e vertice pastor ;

513 sic mixti auditur populi clamorque pavorque.

514 Continuo Antilochus stantem primo agmine saeva

515 morte Thalysiaden Echepolum sternit in aequor ;

516 namque aes adversum cauda praesignis equina

517 illisit galeae, et perrupit vulnere frontem,

518 atque os interius trajecit ahenea cuspis :

519 olli oculis tenebrae exortae, moriensque cruentam

520 pulsat humum turri similis, campoque recumbit.

521 Quem subito, arreptum pedibus, praestans Elephenor

522 Chalcodontiades magnorum ductor Abantum

523 protrahit ex acie ; atque ardescens ocius illum

524 denudare armis, inopino concidit ictu.

525 Namque ubi magnanimus regem conspexit Agenor

526 tractantem exanimum corpus, qua exserta patebant

527 incurvi juxta clypeum latera, hausit ahena

528 cuspide conitens, ac leto membra resolvit.

529 Sic animum efflavit juvenis. Juxtaque ruentem

530 durum opus exoritur Troum Danaumque repente ;

531 utque lupi, irrumpunt adverso Marte vicissim,

532 virque virum impellit. Princeps Telamonius Ajax

533 Anthemione satum viridem Simoesion hasta

534 confodit : hunc Idae descendens vertice quondam

535 feta parens Phrygii genuit Simoentis ad undam,

536 atque ibi cum geminis servare parentibus hirtas

537 consuerat pecudes ; nomen Simoesius inde

538 deductum ; sed non caris genitoribus ille

539 qui se nutrierant mercedem solvit, et aevum

49

540 perbreve finivit transfossus cuspide longa

541 magnanimi Ajacis : qui primo ex agmine in arma

542 tendenti irrupit pectus, juxtaque papillam

543 trans abiit dextram atque averso apparuit armo

544 lancea ahena viri ; tunc ille extemplo cruentam

545 plausit humum moriens, jacuitque in pulvere campi.

546 Populus humenti ceu quondam educta palude,

547 consurgens laevi trunco indetonsaque caelo

548 brachia sustollens, acie quam nixus ahena

549 subsecuit faber ut summum cingentia currum

550 inflectat ligna, ast illa in margine ripae

551 sicca jacet fluvii ; talem Simoesion Ajax

552 straverat Anthemiden. Quem contra intorsit acutam

553 Priamides hastam, vario thorace refulgens,

554 Antiphus ; illa autem volitans deerravit ab illo,

555 et miserum adverso trajecit in inguine Leucum

556 fortem Ithaci comitem, dum caesum forte cadaver

557 protrahit ex acie ; cadit ille effusus in ipsum,

558 exanimumque manu corpus moriente remittit.

559 Hunc ubi conspexit, graviter succensus Ulysses

560 in primas fert sese acies, atque aere corusco

561 armatus caesum assistit, tum missile dextra

562 contorquet, cautoque simul se lumine lustrat.

563 Continuo vacuo cesserunt aequore Teucri ;

564 nec jaculi frustrata acies, Priamoque creatum

565 Democoonta nothum rapido transverberat ictu,

566 venit Abydaeo qui quondam e litore Trojam,

567 quae volucres educit equos in gramine molli.

568 Olli Ithacus, socii fato concussus acerbo,

569 aerata infensus cava tempora transilit hasta,

570 mox tenebrae clausere oculos, magnoque fragore

571 stravit humum moriens, sonitum super arma dedere.

572 Tum primi cedunt Teucrorum, et splendidus Hector ;

573 at Danai tollunt clamorem, et corpora caesa

574 extorquent hosti, penitusque intra agmina raptant.

575 Haec ubi Pergameo de culmine vidit Apollo,

576 indoluit, Teucrosque alto clamore vocavit :

577 "Surgite, belligeri Troes, ne cedite Grais ;

578 saxea non illis non ferrea corpora certe

579 adsunt quo valeant miserum scindentia corpus

580 tela pati : non hic crinitae natus Achilles

581 bellatur Thetidis ; namque is navalia circum,

582 laedentem moerore animum nunc digerit iram."

583 Haec ubi terribilis celsa deus urbe profatus,

584 continuo insignis supremi nata Tonantis

585 Tritogenea alacres animos attollit Achivum,

586 confertam ingrediens aciem qua cernit inertes.

587 Hic Amarynciden Diorea Parca ligavit ;

588 namque miser dextro violenti pondera saxi

589 excepit talo, quod Thracum ductor in illum

590 torserat Imbrasides Pirus quem miserat Aenos,

591 atque ambos penitus nervos perrupit et ossa

592 saxum immane viri : cadit ille extemplo supinus

593 pulvereum in campum, jactataque brachia caros

50

594 explicat ad socios, animamque expirat in auras.

595 Accurrit propere Pirus, qui fuderat arvis

596 pugnantem, mediumque impulsa cuspide ventrem

597 trajicit annitens : ast illi lubrica putrem

598 straverunt terram miserando viscera lapsu,

599 aeternaeque oculos tenebrae clausere natantes.

600 Mox ipsum Aetoli, ferventem caede, Thoantis

601 Lancea consequitur volitans, supraque papillam

602 figitur et sese media intra viscera condit :

603 inde Thoas juveni assistens hastamque receptat

604 pectore sanguineam, vaginaque eripit ensem,

605 et ventrem irrumpens animam saevo eripit hosti.

606 Haud tamen instratum campo dura exuit arma ;

607 namque illum Thraces cristis capita alta corusci

608 circumstant socii, et manibus tela aspera versant ;

609 et licet ingentem fortem atque in proelia clarum,

610 extrudunt : ille adverso mox pectore gressum

611 rettulit, et victum saevo se ex hoste recepit.

612 Sic in pulveribus fusi jacuere vicissim

613 Threicius ductor, quique acres egit Epeos ;

614 plurimaque hinc atque hinc sternuntur corpora morti.

615 Nemo quidem accedens, duri non munera Martis

616 laudasset, mediis si forte in millibus iret

617 integer et nullo violatus vulnere belli,

618 apprensumque manu ductaret bellica Pallas

619 depellens volucres tela ejectata per auras.

620 Illa namque die Troes Danaique frequentes

621 pulvereum prono sternebant pectore campum.

LIBER IV

AD LAURENTIUM MEDICEM ELEGIA

IL4_1 v.1 Tu quoque praelustres Medicum subiture penates

2 compita qua latas explicuere vias,

3 i, liber, Ausoniae mondum vetus incola terrae ;

4 i, pete sublato tecta superba gradu.

5 Illic invenies qui Lydi signa leonis

6 qui sancta Etruscas pace tuetur opes :

7 illum tu celso praesignem vertice nosces ;

8 ne dubita, certas porriget ille notas.

9 Et sive argutis sociantem carmina nervis

10 offendes, clario carmina digna deo ;

11 sive fluentini turba stipante senatus

12 versantem patriae pondera magna suae ;

13 siste, liber, moneo, procul inde, et comprime gressum,

14 comprime frenatos ore tacente modos.

51

15 Inde ubi te capitis nutu dextraque vocarit,

16 haec illi nostro nomine dicta refer :

17 Maxime Laurenti, Syllanae gloria gentis,

18 Laurenti, Medicae nobilitatis honos,

19 ille tuus vates qui me per turbida duxit

20 aequora, qui longum carpere jussit iter ;

21 quo duce, Romuleas nuper delatus in oras,

22 effugi Argolicos per freta longa lares ;

23 quique meum semper memori solet ore referre

24 te placida fratrem substinuisse manu ;

25 ille tuas, inquam, vates me mittit in aedes

26 qui referam grandi tristia bella pede.

27 Et rogat excipias blando mitissime vultu,

28 ut liceat pleno fundere vela sinu.

29 Quod si Maeonia non junxit carmina plectro,

30 nec potuit tanta bella sonare tuba,

31 quid mirum ? Saevi dudum fera munera Martis

32 aggreditur, tenui non adeunda pede.

33 Ante cupidineas plectro leviore sagittas,

34 ante pharetrati luserat arma dei :

35 nunc opus est graviore lyra, dum nostra referre

36 bella cupit Latiis emodulanda sonis.

37 Si tamen ipse regas puppim, si carmina vatis

38 detineant aures qualiacumque tuas,

39 contrahet angusto validas in pectore vires,

40 et pede non humili Dardana bella canet.

41 Inde ubi Maeonium Latiis invexerit oris,

42 excipiet fortes area major equos,

43 attonitoque tuas cantabit pectine laudes ;

44 materiam sacri carminis ipse dabis.

45 Tum, Volaterra, suis iterum vexabere chartis,

46 nequicquam celsis edita culminibus :

47 Pergama, Tantalidae bello superata bilustri,

48 Aeternum Danais jam peperere decus ;

49 sed tibi, vix unum cum Delia junxerat orbem,

50 perfidiae ponas nunc Volaterra dedit.

51 Interea, magni divinum carmen Homeri

52 dum referet, timidae dirige vela ratis ;

53 annue victuris conanti intexere chartis

54 proelia Maeonia concelebrata lyra.

55 Sed jam longa mora est : dextro, liber, omine curre ;

56 exciderintque tibi ne mea jussa cave.

57 Namque ego, siquid habent vatum praesagia veri

58 quos avium cantus et vaga penna monet,

59 auguror excipiet blando Laurentius ore.

60 O faveat nostro Cynthius augurio !

P4_2 v.1 At postquam adversas acies fulgentibus armis

2 ornavere duces, sonitu et clangore feruntur

52

3 Dardanidae. Qualis nigro sonat aere quondam,

4 cum rapidos imbres gelidae cum frigora brumae

5 clangentes fugere grues, ad terga volantes

6 Oceani, letumque viris caedemque ferentes

7 Pygmaeis, quos mane novo in fera proelia poscunt.

8 At Danai, ardentes socias defendere vires,

9 Martis anhelabant furias, tacitique ruebant.

10 Ac veluti cogente noto quum vertice montis

11 assurgit caligo, ovium non aequa magistris

12 nocte tamen furi melior, deprendere tantum

13 quisque potest oculis quantum transmittere saxo ;

14 sic Danaum pedibus sinuosa volumina nigri

15 pulveris insurgunt subito, campumque secabant.

16 Obvia sed postquam rapido vestigia gressu

17 contulerant, primus se se effundebat in hostem

18 pulcher Alexander ; celeris qui tegmina pardi

19 induerat latis humeris, arcumque sonantem

20 fulmineumque ensem atque aeratae cuspidis hastas

21 concutiens geminas, proceres in bella ciebat

22 Argolicos secum duro concurrere Marte.

23 Quem postquam minor, in duri certamina Martis

24 ante acies longe gradientem, agnovit Atrides,

25 ut validus magno gaudet leo corpore praestans,

26 quem stimulat jejuna fames, si forte fugacem

27 conspexit capream aut surgentem in cornua cervum ;

28 quod si illum rabidique canes viridisque juventus

29 insequitur properans, captos vorat ore cruento ;

30 sic ille aspiciens hostem, mox pectore toto

31 gaudia concepit, currumque repente relinquens

32 desiliit, meritas ardens exposcere poenas.

33 Hunc ubi pugnantes inter bellare priores

34 novit Alexander, gelida formidine mentem

35 concussus, letum effugit sociosque petivit.

36 Sic ubi quis cernit nemoroso in monte draconem.

37 Avertit gressum, tremulos pavor occupat artus

38 attoniti, pallorque genis exsanguibus errat ;

39 sic sese ad populum cursu trepidante recepit

40 continuo Paris, et magnum vitavit Atridem.

41 Quem subito rapidis incessit vocibus Hector :

42 "Insignis forma, Paridis cognomine falso,

43 proditor, insano mulierum turpis amore,

44 lurida sensisses utinam tu fata priusquam

45 vidisses charam sobolem dulcesque hymenaeos !

46 Hoc vellem ; cunctosque magis, miserande, juvaret.

47 Quam sic ante oculos aliorum cedere pugna.

48 Ergo nunc merito populus ridebit Achivum,

49 insignem ante putans bello ; quod splendidus ornat

50 te decor, at nullo pugnandi robore fulges.

51 An talis valido stipatus milite classem

52 solvisti ex Apia, quum dulci conjuge fortem

53 privasti regem, crudelia damna parenti

54 molitus patriaeque tuae, sed gaudia saevis

55 hostibus atque ipsi, infelix, tibi dedecus ingens ?

56 An forti conferre manum vitabis Atridae,

53

57 illum ausus quondam grata viduare puella ?

58 Non tibi succurrent citharae, Venerisque beatae

59 munera, non forma aut crines, cum perlitus atro

60 pulvere succumbes. Nimium sed Dardana pubes

61 formidat ; quae te lapidum non tegmine duro

62 jamdudum operuit meritoque affecit honore."

63 Dixerat haec. Placidoque Paris sic excipit ore :

64 "Debita quod nobis, Hector, convicia fundis,

65 cor viget usque tibi, ferratae more securis

66 quae validum findit robur, doctaque sonantem

67 fabricat arte ratem, juvenem quoque viribus auget

68 gestantem ; sic indomito tu pectore fulges.

69 Non tamen objicias Veneris sacra munera nobis

70 purpureae : nulli magnorum spernere fas est

71 inclyta dona deum : neque enim caelestia quisquam

72 sponte capit, verum haec superis mittentibus adstant.

73 Quod si tantus amor duro me opponere bello,

74 nunc alii sedeant Teucri fortesque Pelasgi ;

75 at mecum ferro certet Menelaus, et arma

76 expediat : mox qui bello superabit, opesque

77 accipiat pulchramque Helenen. Vos jungite foedus,

78 vos pacem firmate animis : tum Pergama Teucros

79 detineant ; Graium populus velocibus aptum

80 Argos equis repetat, terramque invisat Achivam."

81 Haec ubi dicta dedit, gaudens fortissimus Hector

82 extemplo se se Teucris pugnantibus infert :

83 et mediam rapiens hastam, fulgentia sistit

84 agmina. Sed Danai nervo exturbante sagittas

85 torquebant, durisque urgebant Hectora saxis ;

86 verum ingens toto clamavit pectore Atrides :

87 "State, viri, nec tela manu diffundite, Grai,

88 ut quaecumque sedent animo jam proferat Hector."

89 Dixerat. Absistunt, tacitique silentia servant

90 Argolici. Bonus extemplo sic incipit Hector :

91 "Accipite, o Danai, fortesque in bella Pelasgi,

92 consilium Paridis qui solus proelia movit.

93 Dardanias jubet ipse acies atque agmina Graium

94 detrahere arma humeris duroque absistere Marte ;

95 et secum ferro certet Menelaus, et arma

96 expediat : tum qui bello superabit, opesque

97 accipiat pulchramque Helenen. Mox aurea cunctos

98 pax habeat, socient dextras et foedera jungant."

99 Talia Priamides ; tenuere silentia cuncti.

100 Quem sic arguto Menelaus suscipit ore :

101 "Me quoque nunc audite, viri ; nam pectora torquet

102 nostra dolor, cupio populum jam Marte cruento

103 amovisse omnem : vos, mille pericula passi

104 me propter Paridemque simul, finite labores ;

105 at nostrum pereat quem mors et tristia belli

106 fata manent, alii sedeant pugnamque relinquant.

107 Nunc agnum Phoebo niveum, sed velleris atri

108 ferte agnam Terrae ; ast alium nos inde feremus

109 caelicolum regi. Veniat qui foedera jungat

110 mox Priamus ; neque enim infidis jam credere natis

54

111 est animus, neu quis pacemque et foedera rumpat.

112 Usque leves pendent juvenili in pectore sensus ;

113 acta senes cernunt, et quae ventura trahantur."

114 Sic ait. Ardentes Teucri fortesque Pelasgi

115 laetantur, durosque putant finisse labores.

116 Jam celeres cohibentur equi, jam fortibus armis

117 expediunt humeros acies terraeque reclinant ;

118 et prope contractor discreti limite sistunt.

119 At geminos Hector sacram dimittit in urbem

120 praecones, referant qui puri velleris agnos,

121 et Priamum accersant. Graium quoque ductor Atrides

122 Talthybium ad naves mittit, qui perferat agnum :

123 ille volat celeri transmittens aequora passu.

124 Aurea dehinc Helenae se nuntia contulit Iris,

125 Laodices vultum simulans ; quae, maxima forma

126 natarum Priami, Trojano Antenore natum

127 connubio fovit gaudens Helicaona regem.

128 Illa quidem duplicem percurrens pectine telam,

129 clausa domo vacua, saevi longo ordine belli

130 egregium variabat opus, certamina pingens

131 quae nuper vacuo gesserunt aequore campi

132 se propter Graiumque acies et Dardana pubes.

133 Ad quam sic roseo Thaumantias ore locuta est :

134 "Eia age, nympha, veni ; populi fulgentia cernes

135 agmina belligeri, quis dudum cernere ferro

136 mos fuerat, duri linquentes munera Martis

137 defigunt tellure hastas et scuta reclinant.

138 Sed Paris et validus campo Menelaus aperto

139 concurrent ; mox quem victoria certa sequetur,

140 continuo gaudebit ovans te conjuge felix."

141 Sic fatur ; dulcemque animo succendit amorem

142 conjugis antiqui, patriae simul atque parentum.

143 Illa domum, niveo defendens corpus amictu,

144 deserit, et lacrimis oculos irrorat obortis ;

145 quam geminae incessu famulae comitante sequuntur,

146 insignis vultu Clymene, Pyttheis et Aethre.

147 Protinus ad Scaeas venit maestissima portas.

148 Hic juxta Priamumque et Panthoon atque Thymoetem,

149 Lampumque et Clytium, Martisque Hicetaona prolem,

150 Ucalegon atque Antenor consultus uterque,

151 Dardanii sedere senes ; quis longa senectus

152 ardorem excussit belli, sed pectore dulces

153 fundebant voces. Patula sic arbore quandam

154 perrumpunt silvas cantu florente cicadae.

155 Tales Dardaniae servabant culmina portae.

156 At simul incessu tacitum subducere gressum

157 in turrim videre Helenen, sic quisque profatur :

158 "Non pudet Argivum populos atque agmina Troum

159 ferre diu tantos hac pro muliere dolores :

160 illa quidem forma divarum vultibus aequa est ;

161 sed, talis quamvis, redeat patriamque revisat,

162 ne nobis triste exitium natisque relinquat."

163 Talia dicta dabant. Priamus tum voce puellam

164 affatus : "Venias, animo gratissima, dixit,

55

165 nata, meo ; veteremque, oculo properante, maritum

166 cognatosque simul dulcesque videbis amicos.

167 Non mihi tu belli causa es, sed numina divum.

168 Quin, age, pande viri nomen qui pectore lato

169 prominet Argivis : praestantes vertice summo

170 nempe alios cerno ; sed cui sit corpore tanta

171 majestas, numquam licuit deprendere visu :

172 regia forma viri cunctos excedit Achivos."

173 Dixerat. Illa seni placido sic ingerit ore :

174 "Fas mihi, care socer, tua semper jussa vereri.

175 Atque utinam miserae lux illa extrema fuisset,

176 cum thalamum fratres natam sociasque relinquens

177 huc adii comitata Parim ! Sed numina postquam

178 sic voluere deum, gemitu mea pectora vexo.

179 Nunc adeo quae scire cupis, rex maxime, promam :

180 insignem bello Atriden Agamemnona cernis,

181 justitiaque bonum gentes frenare superbas ;

182 qui mihi jam levir fuerat, dum fata sinebant."

183 Haec ubi dicta, senex illum admiratur, et infit :

184 "O felix nimium Atride, nimiumque beate,

185 cum tot Graiorum populi tua jussa capessant !

186 Vitiferas quondam Phrygiae delatus ad oras

187 illius innumeros vidi telluris alumnos,

188 Mygdonis atque Otrei turmas, quo tempore castra

189 Sangarii circum ripas fixere sonantis.

190 Namque ego tunc bello auxilium praebere cruento

191 lectus, Amazoniae simul advenere phalanges."

192 Sed Danaum plures campo funduntur aperto.

193 Inde senex, acie solertem ut vidit Ulyssem :

194 "Nunc etiam mihi, nata, refer quis proximus, inquit,

195 ille Mycenaei minor est qui vertice regis,

196 sed validis praestans humeris et pectore lato.

197 Gramineum laedunt fulgentia tegmina campum,

198 aeratas obit ipse acies Danaosque pererrat :

199 sic aries, nitido spectandus vellere, quondam

200 itque reditque vias, niveum cum lustrat ovile."

201 Dixerat. Alternaque Helene sic voce secuta est :

202 "Hic vafer est magni natus Laertis Ulysses,

203 aspera quem duris Ithace nutrivit in arvis,

204 omnia consilia et fraudes perquirere doctus."

205 Tum sic Antenor prudenti est ore locutus :

206 "Vera refers, mulier, nec te mendacia tangunt ;

207 nam quando Iliacas orator venit in arces

208 te repetens, fortisque simul Menelaus, utrumque

209 hospitio excepi ; juvenumque expendere summum

210 contigit ingenium atque arcanos pectoris astus.

211 Hic cum se arrecti populo ingessere coacto,

212 praestabat latis humeris et vertice Atrides ;

213 mox Ithacus major visus, dum sedit uterque.

214 Sed cum progressi in medium consulta referrent,

215 orabat paucis raptim Pelopeius heros

216 dulcisonas fundens voces : non futilis ille.

217 Non verbosus erat. Verum annis major Ulysses

218 dejecto surgens figebat lumine terram ;

56

219 immotumque tenens sceptrum, non ulla diserti

220 signa dabat ; stultum certe iratumve putares :

221 at simul ingentem fundebat pectore vocem

222 et nivis hibernae certantia verba procellis,

223 non alius magno se se conferret Ulyssi,

224 namque oris formam eloquio vincebat honestam."

225 Dixerat. Inde senex Ajacem lumine cernens ;

226 "Quisnam, inquit, juvenis porrecto corpore surgens

227 ille est, qui toto despectat vertice Graios ?"

228 Sic Priamus. Contraque Helene sic protinus addit :

229 "Hic murus Danaum populo est, fortissimus Ajax.

230 Haud procul hinc, Cretum ducibus circumdatus, ingens

231 constitit Idomeneus ; patriae quem litora terrae

232 linquentem saepe, hospitio tectisque recepit

233 insignis bello majoris frater Atridae.

234 Cunctorum mihi nunc procerum datur ora tueri

235 Argivum, et certo signarem nomine cunctos :

236 sed geminos nequeo deprendere lumine fratres,

237 quos mecum partu genitrix pulcherrima fudit,

238 cestibus egregium Pollucem et Castora frenis ;

239 aut petiere quidem Rhoeteum puppibus aequor,

240 sed pudet aeratis se nunc inferre catervis,

241 cum metuant nostram lacerantia jurgia famam."

242 Dixerat. Ast illos genitali viscere tellus

243 ceperat in patriis durae Lacedaemonis oris.

244 Et jam Dardaniam praecones sacra per urbem

245 gestabant, ovium fetus et munera Bacchi

246 abdita villoso lascivae tegmine caprae.

247 Fulgentem praeco Idaeus cratera tenebat,

248 Aureaque ardenti radiantia pocula testa.

249 Tum sic hortatur regem, atque ita protinus infit :

250 "Surge age, te Danaum proceres atque agmina Troum,

251 Laomedontiade, accersunt qui foedera jungas.

252 Nam Paris et validus campo Menelaus aperto

253 concurrent ; mox qui bello superabit, opesque

254 accipiet pulchramque Helenen : nos foedera cuncti

255 jungemus pacemque animi : tum Pergama Teucros

256 servabunt, Graium populus velocibus aptum

257 Argos equis repetet terramque inviset Achivam."

258 Ut fatus, timuit Priamus, sociisque vocatis

259 jungere equos mandat ; cuncti sua jussa facessunt.

260 Tum prior insurgens curru se subjicit alto

261 ipse, manuque simul faciles detorquet habenas :

262 intulit hinc rapidis Antenor membra quadrigis ;

263 mox ambo Scaeae tendunt ad limina portae,

264 effusique leves adigunt in plana jugales.

265 At simul admisso petierunt agmina cursu,

266 demittunt arvis gressum, mediisque seniles

267 immiscent artus populis. Tum magnus Atrides,

268 et dux Nerithiae gentis consurgit Ulysses.

269 Inde parat foedus praeconum sedula turba,

270 atque onerat miti crateras munere Bacchi,

271 et regum digitos infusa perluit unda.

272 Tum bonus Atrides sublatum tegmine cultrum

57

273 diripit (hunc nitidi vaginae aptaverat ensis)

274 agnorumque comas niveo de vertice tondet,

275 quas ducibus certo dispensant ordine cunctis

276 praecones ; fusamque Atrides pectore vocem,

277 et geminas cum voce manus, ad sidera tendit :

278 "Jupiter omnipotens, Idaeo in vertice regnans,

279 et tu, Sol, qui cuncta vides quique omnia sentis,

280 fluminaque, et tellus, angustaque Tartara poenis,

281 qui regitis sontesque animas et inania regna,

282 este mihi testes, et firmum jungite foedus.

283 Dardanio si fors Paridi victoria cedet,

284 Tyndarida accipiat gaudens, opibusque fruatur ;

285 at nos fluctivagis relegemus caerula proris :

286 sin nostrum adierit fratris victoria Martem,

287 reddat opes nobis atque Helenen Trojana juventus,

288 et Danaum populo meriti referantur honores

289 postera venturi quos noscat temporis aetas.

290 At mihi si Priamus, Priami si regia proles,

291 cum Paris occiderit ferro, non omnia servent,

292 instaurabo acies et tristia proelia Teucris,

293 Pergama dum nostro procumbant ardua bello."

294 Sic fatus, cultro stomachum fulgente reclusit

295 agnorum, et tremulo quatientes viscera motu

296 deposuit terrae, nigro manante cruore.

297 Tum pateras complent hausto cratere micantes,

298 et terram Baccho libant, superosque precantur.

299 Atque aliquis caelum suffigens lumine fatur :

300 "Jupiter omnipotens ac cetera numina divum,

301 qui primus pacem hanc nobis et foedera rumpet,

302 sic illi et natis cerebrum fundatur ut ista

303 vina fluunt terrae, Veneris quoque gaudia jungant

304 externis carae uxores et jura resolvant."

305 His superum genitor surdas obstruxerat aures.

306 Tum Priamus tales effudit pectore voces :

307 "Accipite haec animis, Teucri fortesque Pelasgi ;

308 ipse quidem verso repetam nunc Pergama cursu,

309 quod nequeam, pugnas nato miscente, paternos

310 conscelerare oculos et tristia bella tueri.

311 Nam Superi norunt omnes Superumque creator,

312 sanguineo moribundus humum quis vertice tundet."

313 Sic ait ; et nitidos in currum sustulit agnos,

314 ascenditque simul, lentasque retorsit habenas :

315 intulit hinc nitidis Antenor membra quadrigis :

316 et tandem Iliacas versi referuntur ad arces.

317 Hic Hector Priami soboles et dius Ulysses

318 planitiem ingentem pugnae metantur in usum ;

319 inde vagas quatiunt aerata casside sortes,

320 qui prior intorto succendat proelia cornu.

321 At populi orabant tensis ad sidera palmis,

322 atque aliquis geminae sic fatus in agmine turbae est :

323 "Rex superum, idaeis praesignis gloria montis,

324 qui prior hoc genti bellum commovit utrique,

325 da, precor, alme Tonans, inimica occumbere dextra ;

326 nos vero aeterno devinctos foedere serva."

58

327 Sic ait. Inde oculos avertens maximus Hector

328 concusso Paridis suffudit tegmine sortem.

329 Extemplo sedere alii ; juxtaque fugaces

330 quadrijuges aderant, versisque coloribus arma.

331 Inde Paris nitido squalentia tegmina ferro

332 circumdat latis humeris ; ocreisque nitentes

333 laevibus includit suras, ubi plurima curvo

334 argento irradians juncturas fibula mordet ;

335 inde Lycaonium fratris spectandus in armis

336 thoraca induitur ; collo suspendit acutum

337 mox ensem, argenti claro fulgore micantem ;

338 tum laevam ingenti clypeo tegit ; ardua fulvam

339 cassida caesariem cauda praesignis equina

340 integit extemplo ; et dextrae gravis incubat hasta.

341 Nec secus egregiis stabat Menelaus in armis.

342 His actis, geminae surgunt in limite gentis,

343 quisque truces oculos hostili in corpore fixus.

344 Protinus adstantum subitus pavor occupat artus.

345 Illi demenso stant cominus aequore campi ;

346 crispantesque graves hastas ingentibus iras

347 accendunt stimulis. Tum primus Troius heros

348 fulmineam validis emittit viribus hastam ;

349 illa volans clypei fulgenti umbone corusci

350 incidit, obtusaque ad terram cuspide fugit.

351 Hic ferro Atrides praefixum robur acuto

352 jamdudum in Paridem librans, ita ad aethera fatur :

353 "Omnipotens genitor, da nostro occumbere ferro

354 Dardanium Paridem, meritasque exsolvere poenas,

355 ut metuant omnes venturum semper in aevum

356 hospitium violare sacrum et confundere pacem."

357 Sic fatus, magnum contorquet robur in hostem,

358 et clypeum ingentem valido transverberat ictu,

359 thoracisque moras varii tunicamque recludit

360 extemplo, ad mediam teritur qua sutilis alvum.

361 Ille nigram abducto vitavit corpore mortem.

362 Tum bonus Atrides nitidum consurgit in ensem

363 arduus ; et summas galeae dum percutit oras,

364 dissiluit multo perfractus fragmine mucro.

365 Ille gemens caeloque advertens lumina fatur :

366 "Rex divum omnipotens, crudeli pectore nullus

367 est tibi par Superum : ferro punire cruento

368 sperabam demens hostem ; nunc debilis ictum

369 destituit mucro, nec summum vulnere corpus

370 lancea perstrinxit nostro contorta lacerto."

371 Sic fatus, nitido surgentem vertice conum

372 arripiens, hostem Danaum torquebat in agmen :

373 at miseri fauces urgebat sutile vinclum

374 fulgentis galeae molli sub gutture fixum.

375 Traxissetque illum vacuo de limite campi

376 Inachius ductor, rapido ni concita cursu

377 fortia rupisset laxatis vincula nodis

378 alma Venus : galeam dextra protraxit inanem

379 Tantalides, Graiumque illam provolvit in agmen ;

380 sedula quam subito sociorum turba prehendit.

59

381 Dumque redit nigrum cupiens haurire cruorem

382 robore ferrato, juvenem Cytherea paventem

383 abstulit, ut facile est magnis posse omnia divis,

384 et multo nebulae circum dea fudit amictu.

385 Mox illum thuris placidum exhalante vaporem

386 constituit thalamo ; Scaeaeque ad limina portae

387 intendens, Helenen adiit, quam plurima circum

388 turba nurum steterat. Nitida tum veste trahebat,

389 ambrosiaque manu deducens horrida vultum

390 lanificae simulavit anus, quae plurima quondam

391 cara Therapneae mollibat pensa maritae,

392 dum Lacedaemonios habitaverat illa penates.

393 Hanc Venus effingens, tremulo sic edidit ore :

394 "Ad Paridem converte gradum, Ledaea, vocantem,

395 appulit in thalamos qui jam testudine comptos ;

396 non illum saevi nigro de pulvere belli

397 sed levibus credas nuper cessisse choreis,

398 aut illas petere et molli se accingere ludo."

399 Sic ait, et stimulos acres sub pectore vertit.

400 Quae postquam divae cervicem lumine pulchram

401 fulgentesque oculos et candida pectora novit,

402 obstupuit, dulcique graves dedit ore querelas :

403 "Quid me iterum, dixit, miseram dea fallere tentas ?

404 Anne aliquam rursus Phrygiae extorquebis in urbem

405 Maeoniosve lares, siquis tibi forsan et illic

406 gratus adest hominum ? Quae nunc fallacia nectis

407 verba, simul campi Menelaus in aequore vicit,

408 et trahere invisam Graias me quaerit in urbes ?

409 Quin, age, jam pridem sequere, et fulgentia caeli

410 sidera flammigerumque polum, Cytherea, relinque,

411 atque illum observa, dum longo fessa labore

412 fies servati conjunx aut serva mariti.

413 Ipsa quidem, turpe est etenim, sociare recuso

414 jam Paridi thalamum, neu verbis improba carpat

415 Iliadum me turba nurum cumuletque dolores."

416 Tum Venus iratam sic protulit aurea vocem :

417 "Irritare meam, infelix, jam desine mentem,

418 neu cogar longos odio subvertere amores ;

419 namque ego, si pereas, inimica in bella Pelasgos

420 Dardaniosque adigam, et te lurida fata sequentur."

421 Haec ubi dicta dedit, passu Ledaea timenti

422 prosequitur divam, nullo cernente, beatam,

423 aurea defendens nitido velamine membra.

424 Atque ubi surgentes Paridis tetigere penates,

425 ad solitos famulae se se vertere labores ;

426 illa viri thalamum petiit testudine tutum,

427 quam placidis ridens stratis Erycina locavit.

428 Inde sedens, oculisque Parim defixa modestis :

429 "Venisti, Argolici pugna devicte mariti,

430 atque utinam hostili cecidisses vulnere, dixit,

431 olim qui valido Menelaum vincere ferro

432 jactabas demens. Age, nunc, in proelia posce

433 magnanimum Atriden, iterumque lacessere pugna

434 incipe belligerum juvenem ; temeraria rursus,

60

435 admoneo, ne tu secum certamina jungas,

436 ni cupis exciso pertundere vertice campum."

437 Sic ait. Alternoque Paris sic excipit ore :

438 "Desine jam gravibus convicia fundere dictis,

439 o dulcis conjunx. Nunc me superavit Atrides

440 Palladis auxilio ; posthac crudelia nostro

441 vulnera Marte feret : sunt et mea numina contra

442 multa mihi. Sed jam Veneris sociemus amico

443 gaudia laeta toro : numquam mea pectora tanto

444 vulnere fixit Amor, vel cum fluitantia remis

445 aequora dispellens, placida Lacedaemone raptam

446 te duxi, virgo, ad Cranaen ; haec insula dulci

447 connubio primum geminos sociavit amantes ;

448 ut mea nunc lentis uruntur pectora flammis."

449 Sic fatus, prior in lectum se subjicit altum,

450 quem tenera assequitur conjunx : sic ambo nitenti

451 accubuere toro, molli languore soluti.

452 At geminas ardens acies Menelaus obibat,

453 more ferae absentem nequicquam in pulvere campi

454 vestigans Paridem : non illum Trojae pubes,

455 non socii graio potuere ostendere regi ;

456 nec si conspiciant, Paridis reverentia Teucros

457 detineat, sed quisque duci ostendisset Achivo.

458 Namque erat ille suis pallentis imagine mortis

459 invisus pariter cunctis. Tum major Atrides :

460 "Accipite haec, inquit, Troesque et Dardana pubes,

461 et Troum socii. Campum Menelaus apertum

462 solus habet, sequiturque suum victoria Martem :

463 ereptas nunc victor opes Helenenque reposcit ;

464 reddite, et Argolicis meriti referantur honores,

465 postera venturi quos norit temporis aetas."

466 Talibus Atrides. Danai simul ore fremebant.