ANNALES

Etyka

w Życiu Gospodarczym

tom 20, nr 2 / Volume 20, No. 2

EDITORIAL BOARD Joanna Dzionek-Kozlowska (Editor-in-Chief), Rafał Matera (Deputy Editor-in-Chief)

Janina Godłów-Legiędź, Janusz Skodlarski, Jan Jacek Sztaudynger, Danuta Walczak-Duraj

SCIENTIFIC COUNCIL

Chairman: prof. Czesław Domański, PhD, University of Lodz

prof. dr. Tevfik Erdem, Gazi Üniversitesi (Turkey) prof. Wojciech Gasparski, PhD, Kozminski University, Business Ethics Centre

prof. David J. Jackson, Bowling Green State University (USA)

prof. Bożena Klimczak, PhD, Wrocław University of Economics prof. dr. Nail Öztaş, Gazi Üniversitesi (Turkey)

dr Přemysl Pálka, PhD Tomas Bata University in Zlín (Czech Republic)

revd. Biju Michael SDB, PhD, Salesian Pontifical University, Jerusalem (Israel) prof. Michał Seweryński, PhD, University of Lodz

prof. Heather Hadar Wright, PhD, Wittenberg University (USA)

INITIATING EDITIOR

Agnieszka Kałowska

THE EDITOR OF THE ISSUE Joanna Dzionek-Kozlowska

PROOFREADING

Tamara Franiak-Krupińska, Mark Muirhead

TYPESETTING

Joanna Dzionek-Kozłowska

TECHNICAL EDITOR Leonora Wojciechowska

The “Annales. Ethics in Economic Life” is affiliated and co-financed

by the Faculty of Economics and Sociology of the University of Lodz.

The list of the reviewers will be published in the 4th issue of “Annales. Ethics in Economic Life” vol. 20 and available on-line on the journal’s website: http://www.annalesonline.uni.lodz.pl/reviews.html.

EDITORIAL BOARD ADDRESS “Annales. Ethics in Economic Life” Editorial Board

90-214 Łódź, Poland, 41, Rewolucji 1905 r. Street

phone: 48 42 635 50 58, 0048 604 770 810, fax: 48 42 635 51 60 e-mail: etykawgospodarce@uni.lodz.pl / ethicsineconlife@uni.lodz.pl

www.annalesonline.uni.lodz.pl

Printed directly from camera-ready materials provided to the Łódź University Press.

© Copyright by Authors, Łódź 2017 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017

Published by Łódź University Press First Edition W.08186.17.0.C

Printing Sheets 9,375

ISSN 1899-2226

e-ISSN 2353-4896

Łódź University Press 90-138 Łódź, 8 Lindleya St.

www.wydawnictwo.uni.lodz.pl

e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

phone +48 42 665 58 63

CONTENTS 5

Marek Jędraszewski, Roman Catholic Archdiocese of Kraków

Ludzkie „Ja” w filozofii Emmanuela Levinasa i w Schizofrenii Antoniego Kępińskiego

The Self in the Theory of Levinas and in Kępiński’s Schizophrenia 7

Michał Kapias, Grzegorz Polok, Katowice University of Economics

Rola sumienia w przeciwdziałaniu zjawisku decouplingu

Conscience as a Phenomenon to Counter Decoupling 19

Monika Krakowiak-Drzewiecka, Katowice University of Economics

Badanie instytucji: dylematy, metody, doświadczenia

Research on Institutions: Dilemmas, Methods, Experiences 31

Maciej Kassner, Nicolaus Copernicus University in Toruń

Gospodarka jako zinstytucjonalizowany proces. Instytucjonalizm Karla Polanyiego

i jego etyczne konsekwencje

The Economy as Instituted Process. Karl Polanyi’s Institutionalism and Its Ethical

Consequences 45

Katarzyna Kamińska, Kujawy and Pomorze University in Bydgoszcz

Podstawy etyczne ładu konkurencyjnego w ujęciu Waltera Euckena

Ethical Foundations of Competitive Order According to Walter Eucken 63

Agata Adamska, Tomasz J. Dąbrowski, Warsaw School of Economics

Reputacja jako instytucja: próba konceptualizacji i problemy pomiaru

Reputation as an Institution: An Attempt to Conceptualize and Measure Issues 77

Karolina Szczepaniak, Krakow University of Economics

Stosunek do własności w Polsce po 1989 roku w świetle filozofii politycznej liberalizmu

The Approach to Ownership in Poland after 1989 in the Light of the Political Philosophy

of Liberalism 89

Marek Delong, University of Rzeszow

Aspekty etyczne polskiej transformacji gospodarczej w enuncjacjach Konferencji

Episkopatu Polski

Moral and Ethical Aspects of the Polish Transition from Communism in the Enunciations

of the Polish Episcopate 103

Sławomir Kamosiński, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz

Odpowiedzialność pracodawców wobec rodzin pracowników (na podstawie badań

empirycznych)

Employers' Responsibility Towards Employees' Families (an Empirical Study) 117

Aldona Klimkiewicz, Higher School of Economics and Management in Łódź

Obniżenie wieku emerytalnego w Polsce. Implikacje dla kobiet w sferze rynku pracy

Lowering the Retirement Age in Poland. Implications for Women in the Area

of Employment 131

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 7–17

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.01

Marek Jędraszewski

Roman Catholic Archdiocese of Kraków

e-mail: metropolita@diecezja.krakow.pl

Ludzkie „Ja” w filozofii Emmanuela Levinasa

i w Schizofrenii Antoniego Kępińskiego

The Self in the Theory of Levinas and in Kępiński’s Schizophrenia

Trust is a significant component of social capital. The notion is also important in

economics, and has been investigated by psychologists and sociologists, too. The

findings of the latter disciplines may and should be useful not only in economics

but also in anthropology and metaphysics, which are able to provide answers to

the fundamental questions about the roots of human honesty, confidence and will-

ingness to help. Behind this question there is another one: what is the human Self,

which is able to trust in and to provide the necessary support to the Other if need-

ed, and how is it formed? The author of the article answers these questions with

reference to the ideas of two eminent contemporary thinkers, Emmanuel Levinas

(1906–1995) and Antoni Kępiński (1918–1972). Capturing the consistencies, simi-

larities and differences between Kempiński’s description of the situation of a per-

son with schizophrenia and the anthropological vision of Levinas’ philosophy is

possible thanks to a scheme composed of three elements: the Self, the border, and

the space-time order and hierarchy of values. If the Other is perceived as someone

responsible for the Self, then it gives birth to trust of the Self in the Other, i.e.

a strong conviction that the Other will not fail and is utterly honest with regard to

the Self. Such a conviction is the foundation on which the Self builds

a relationship with the Other. In this way, social capital, which is vital for the fur-

ther development of society, is created. The capital is interfused by trust being the

variable without which it is impossible to explain many economic phenomena.

Keywords: the Self, identity, border, information metabolism, responsibility, trust

JEL Classification: Z12, Z13

8 MAREK JĘDRASZEWSKI

1. Wstęp

W artykule Ewy Ambroziak, Pawła Starosty i Jana Jacka Sztaudyngera, zatytuło-

wanym Zaufanie, skłonność do pomocy i uczciwość a wzrost gospodarczy w Eu-

ropie, znajdujemy następujące stwierdzenia, które wskazują na ważkość relacji

między kapitałem społecznym a gospodarką, a szerzej – między etyką a życiem

ekonomicznym:

Teza o istotności wzajemnych relacji pomiędzy kapitałem społecznym a gospo-

darką jest powszechnie podzielana. Znaczenie tego kapitału dla gospodarki na

ogół uzasadniane jest w kategoriach wpływu czynników kooperacji i współdzia-

łania społecznego na zjawiska ekonomiczne. Jedną z zasadniczych przesłanek

dla bardziej efektywnej kooperacji i równocześnie istotnym składnikiem kapitału

społecznego jest zaufanie. Pojęcie to zrobiło zawrotną karierę nie tylko w psy-

chologii czy socjologii, ale również w ekonomii, jako zmienna wyjaśniająca wie-

le zjawisk gospodarczych1.

Przedstawione poniżej moje analizy nie należą do dziedziny socjologii czy

psychologii, ani, tym bardziej, do nauk ekonomicznych. Mają one charakter meta-

fizyczny, a zatem w jakiejś mierze fundamentalny wobec tych nauk szczegóło-

wych. Dotyczą bowiem zasadniczego pytania: co leży u źródeł ludzkiej uczci-

wości, zaufania i gotowości do niesienia wzajemnej pomocy. Za tym pytaniem

kryje się jeszcze jedno: czym jest i jak się kształtuje owo ludzkie „Ja”, które cha-

rakteryzuje się możliwością zaufania względem Drugiego i okazywania mu

w razie potrzeby niezbędnego wsparcia?

W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania posłużą nam refleksje dwóch wybit-

nych współczesnych myślicieli, na których niekiedy powoływał się w swoich pra-

cach ks. prof. Józef Tischner: Emmanuela Levinasa (1906–1995) i Antoniego Kę-

pińskiego (1918–1972), których dzieła pojawiły się mniej więcej w tym samym cza-

sie. Levinas, naturalizowany we Francji litewski Żyd, był fenomenologiem, który

w swych dziełach wyszedł zarówno poza transcendentalistyczną filozofię Husserla,

jak i poza ontologię Heideggera, twierdząc, że pierwszą filozofią (prima philoso-

phia) jest etyka. Jego głównymi dziełami z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych

dwudziestego wieku są: Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité (1961) i Autrement

qu’être ou au-delà de l’essence (1974)2. Natomiast Antoni Kępiński był polskim

profesorem psychiatrii, naukowcem, humanistą i filozofem. Spośród wielu jego

dzieł, wydanych częściowo pośmiertnie, punktem odniesienia dla nas będzie tutaj

napisana w 1972 roku, a opublikowana również pośmiertnie, w 1974 roku, Schizo-

frenia3. Komentując to dzieło, profesor Eugeniusz Brzezicki (1890–1974) stwier-

dził, że Kępiński

1 E. Ambroziak, P. Starosta, J.J. Sztaudynger, Zaufanie, skłonność do pomocy i uczciwość a wzrost

gospodarczy w Europie, „Ekonomista” 2016, nr 5, s. 1. 2 E. Levinas, Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité, La Haye 1961 (wyd. polskie: Całość i nieskoń-

czoność: esej o zewnętrzności, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998); idem, Autrement qu’être ou au-

delà de l’essence, La Haye 1974 (wyd. polskie: Inaczej niż być lub ponad istotą, tłum. P. Mrówczyński, Warszawa 2000). 3 A. Kępiński, Schizofrenia, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1974.

LUDZKIE „JA” W FILOZOFII EMMANUELA LEVINASA… 9

poszedł w swych rozważaniach jakby dwoma nurtami. Uwzględnił opis obrazu

łonnośćklinicznego, który spotykamy w klasycznych pracach psychopatologicz-

nych. Po wtóre, opierając się na własnym wieloletnim doświadczeniu praktycz-

nym, w no-watorki sposób rozwinął swe obserwacje i spostrzeżenia w gruncie fi-

lozoficzno-estetycznym, a jednak zarazem przyrodniczym. Sprzeciwił się

ogólnemu mnie-maniu o wyłączeniu chorych na schizofrenię poza nawias spo-

łeczny. Uzasadnił, że chorzy ci są bardzo inni, ale nie wyklęci. Ukazał bogactwo,

oryginalność, a nawet piękno myśli, fantazji i postawy chorych na schizofrenię.

Wyszedł poza banalne opisy kliniczne i poruszył dogłębnie zagadnienia często

pomijane i nieznane, klasyfikując objawy schizofrenii według ich tematyki,

struktury i ko-lorytu; autor analizuje m.in. stosunek chorych do ludzi, do świata,

do własnej roli społecznej, do siebie samych, do życia erotycznego itd.4

Nie ulega wątpliwości, że Levinas i Kępiński w swej refleksji dotyczącej ro-

zumienia człowieka wychodzą z dość odległych wobec siebie punktów. W dziele

Całość i nieskończoność: esej o zewnętrzności Levinas, odwołując się do karte-

zjańskiej idei nieskończoności, podkreślał wymiar transcendencji i nieskoń-

czonego oddalenia Drugiego (l’Autre, l’Autrui) wobec „Ja” (le Même), natomiast

w książce Inaczej niż być lub ponad istotą pojawiły się także bardzo wyraźne

wątki religijne zaczerpnięte ze Starego Testamentu, zwłaszcza postać Cierpiącego

Sługi Jahwe z Księgi Izajasza. Natomiast refleksja Kępińskiego była głównie

poświęcona pacjentowi zakładów psychiatrycznych. Można by więc powiedzieć,

że to, co pisał on o jego „Ja”, stanowi swoiste „krzywe zwierciadło”, gdy chodzi

o prawdę o człowieku i o jego relacje z innymi. Zdając sobie sprawę z tych odle-

głych wobec siebie punktów wyjścia refleksji Levinasa i Kępińskiego, zupełnie

nieoczekiwanie spotykamy podobną terminologię, którą obaj w swych dziełach się

posługiwali. To, niewątpliwie, ułatwia nam uchwycenie możliwych podobieństw i

różnic istniejących między nimi.

Przy ukazywaniu – w sposób bardzo wycinkowy i tylko aspektowy – proble-

matyki ludzkiego „Ja” poniższe refleksje zaczynają się od pewnego patologicz-

nego jego ujęcia w Schizofrenii Kępińskiego, a następnie pokazują jego pozytyw-

ne rozwiązanie, które jest zawarte w filozofii Levinasa. Ono bowiem – w naszym

najgłębszym przekonaniu – może stanowić podstawę do wypracowania filozo-

ficznej koncepcji owego „Ja”, które leży u źródeł wzajemnego zaufania, goto-

wości do niesienia pomocy i uczciwości.

2. Punkt wyjścia

Refleksje Kępińskiego dostarczają nam pewnego bardzo ważnego schematu, który

umożliwia uchwycenie zbieżności, podobieństw i różnic między jego opisem sy-

tuacji człowieka chorego na schizofrenię a antropologiczną wizją zawartą w filo-

4 E. Brzezicki, Przedmowa [w:] ibidem, s. VI.

10 MAREK JĘDRASZEWSKI

zofii Levinasa. Schemat ten stanowią trzy elementy, które wchodzą w opisywaną

przez Kępińskiego strukturę świata przeżyć. Tymi elementami są: „Ja”, granica

oraz porządek czasowo-przestrzenny i hierarchia wartości.

Centralnym, a równocześnie pierwotnym punktem świata przeżyć człowieka

jest przeżywanie przezeń jego własnego „Ja”. Jak pisze Kępiński:

u człowieka »ja« jest punktem centralnym jego świata przeżyć. Wokół niego gru-

pują się poszczególne fakty psychiczne według współrzędnych czasu i przestrze-

ni. Od punktu »ja« układa się czas przeszły, przyszły i teraźniejszy, a także kie-

runki przestrzenne: przód – tył, góra – dół, strona lewa – prawa. Gdy wszystko

wokół człowieka i w nim samym się zmienia, poczucie, że »ja jestem ja«, pozo-

staje niezmienne; tożsamość człowieka pozostaje zachowana5.

Ukazując ową tożsamość człowieka, a jednocześnie jego nieustanny kontakt

z otaczającą go rzeczywistością, Kępiński odwołał się do przykładu biologicznej

komórki, będącej częścią jakiegoś organizmu. Jak wiadomo, jej jądro jest oddzie-

lone od innych komórek pewną granicą, którą stanowi jej błona. Jednocześnie ją-

dro to jest ściśle powiązane z błoną zarówno morfologicznie, jak i funkcjonalnie.

Podobnie jest też w przypadku ludzkiego „ja” i jego granicy, która oddziela jego

świat wewnętrzny od zewnętrznego – tam właśnie, gdzie zachodzi tak zwany me-

tabolizm informacyjny.

»Ja« jest podmiotem – pisze Kępiński – który przyjmuje to, co z zewnątrz na-

pływa, i wysyła to, co wewnątrz, w świat zewnętrzny. By skomplikowane procesy

życiowe, w szczególności procesy metabolizmu informacyjnego, stały się prze-

życiem, muszą angażować »ja«. Ujawnia się tu jego integracyjna rola. Podobnie

jak jądro komórkowe steruje procesami życio-wymi organizmu i wymianą ener-

getyczno-informacyjną ustroju z jego środowiskiem, tak też »ja« jest sterującym

ośrodkiem przeżyć człowieka6.

Między innymi „ja” broni swoich przeżyć przed ciekawością otoczenia, przywdzie-

wając różnego rodzaju maski, które odpowiadają wymaganiom tegoż otoczenia.

Poza porządkiem czasowo-przestrzennym niezmiernie ważny jest porządek

wartościujący, z charakterystyczną dla niego hierarchią wartości. U człowieka

wytwarza się ona w ciągu jego życia (ontogeneza).

Próbując zrozumieć istotę schizofrenii, Kępiński opowiedział się za teorią

Eugeniusza Bleulera, według którego daje się ona ująć za pomocą dwóch obja-

wów osiowych: autyzmu i rozszczepienia. Autyzm jest przejawem patologii gra-

nicy, natomiast rozszczepienie jest przejawem patologii „Ja”. Właśnie te dwa ro-

dzaje patologii, o których w Schizofrenii pisze Kępiński, będą punktem wyjścia

dla ukazania tego pozytywnego obrazu „Ja”, które odnajdujemy w filozofii Levi-

nasa.

5 A. Kępiński, op. cit., s. 179. 6 Ibidem.

LUDZKIE „JA” W FILOZOFII EMMANUELA LEVINASA… 11

3. Granica i metabolizm informacyjny

3.1 Autyzm i utrata własnej tożsamości u Kępińskiego

Według Kępińskiego, autyzm jest przeciwstawieniem się metabolizmowi informa-

cyjnemu 7 . Polega on bowiem na tym, że człowiek wycofuje się z kontaktów

z otoczeniem, zamyka w sobie, żyje we własnym świecie, stroni od ludzi. W kon-

sekwencji taka postawa prowadzi do osłabienia wymiany informacyjnej z otocze-

niem8. Autyzmu jako pewnej patologii osobowościowej nie wolno jednak utożsa-

miać z sytuacją, w której człowiek niekiedy wycofuje się z kontaktów z otocze-

niem pod wpływem zmęczenia, chęci wewnętrznego skupienia się, głębszej re-

fleksji lub tylko dlatego, że w konkretnym otoczeniu czuje się po prostu źle. Tego

rodzaju reakcje „dawkowanego autyzmu” są mu bowiem zwyczajnie potrzebne.

Natomiast prawdziwa sytuacja patologiczna, czyli psychoza, zaczyna się wtedy,

gdy pęcznieje granica oddzielająca świat własny do otaczającego9. W pewnym

momencie granica ta pęka, gdyż prawo metabolizmu informacyjnego jest silniejsze

od tendencji autystycznych. Gdy brak jest autentycznej wymiany z otoczeniem,

tworzy się fikcyjna. Nie mogąc żyć w świecie rzeczywistym, człowiek zaczyna żyć

w świecie urojonym10. Sytuacja taka jest podobna do tego, co się dzie-je z czło-

wiekiem podczas marzenia sennego. Ze światem rzeczywistym można wal-czyć,

zwyciężać i być przezeń zwyciężanym, zmieniać go i samemu się jego presji pod-

dawać, natomiast wobec marzenia sennego człowiek jest bezsilny, jest przez nie

nawiedzony i owładnięty 11 . Jednakże w pewnym momencie sen się kończy

i człowiek wraca do normalnej rzeczywistości: jeśli podczas snu był bezsilnym

obserwatorem tego, co się działo podczas jego sennych marzeń, to po przebu-

dzeniu wraca on do w pełni świadomej, a przez to do w pełni podmiotowej dzia-

łalności. Natomiast w przypadku autyzmu człowiek jest owładnięty nowym świa-

tem psychozy, na który nie ma już żadnego wpływu i z którego nie potrafi się

wyrwać. Co więcej, jest tego swojego stanu – w przeciwieństwie do snu – całko-

wicie świadomy.

Sytuacja człowieka chorego staje się podobna do sytuacji komórki, której błona

komórkowa została uszkodzona. W następstwie tego zdarzenia substancje, które

dotąd znajdowały się na zewnątrz, wpływają do jej środka, a z wnętrza komórki

wypływają na zewnątrz te substancje, które w niej dotąd były. Podobnie jest

u schizofrenika: jego świat wewnętrzny wypływa na zewnątrz i staje się światem

rzeczywistym, a odwrotnie, świat zewnętrzny staje się jego własnym światem12.

Widać to najpierw w świecie jego uczuć. W przypadku uczuć wychodzących

od chorego dochodzi do jego generalizacji. Świat go otaczający staje się czarno-

biały, złożony z aniołów i szatanów, postaci niezwykle pięknych i przerażająco

7 Ibidem, s. 181. 8 Ibidem. 9 Ibidem, s. 182. 10 Ibidem. 11 Ibidem, s. 183. 12 Ibidem, s. 183–184.

12 MAREK JĘDRASZEWSKI

potwornych. Natomiast w przypadku przepływu uczuć od zewnątrz do chorego

może dojść do sytuacji tranzytywizmu, polegającego na tym, że pewne osoby z jego

otoczenia niejako wchodzą do niego, tak że na jakiś czas przestaje on być sobą.

Przerwanie granicy między światem wewnętrznym a zewnętrznym może prowadzić

także do tego, że chory doszedł do przekonania poznawania Ding an sich – swoiście

rozumianej Kantowskiej „rzeczy w sobie”, to znaczy, iż ma on uczucie, że odsłonił

mu się prawdziwy obraz rzeczywistości, że opadła z niej ma-ska pozorów i że dzięki

temu dane mu jest poznać, jak rzeczywistość wygląda naprawdę13.

Natomiast gdy chodzi o przekraczającą strefę uczuć wolę człowieka, także

tutaj przepływ informacji jest dwustronny. Przerwanie granicy między światem

wewnętrznym a światem zewnętrznym może prowadzić do tego, że w przypadku

przepływu informacji od zewnątrz do wewnątrz chory ma wrażenie, że stracił wła-

dzę nad sobą, że stał się automatem, że z zewnątrz »oni« kierują jego myślami,

uczuciami, słowami i ruchami14. Natomiast gdy przepływ informacji ma kierunek

odwrotny, chory jest przekonany, że to on sprawuje władzę nad swoim otocze-

niem: nad światem zjawisk przyrodniczych, roślinami i zwierzętami. W odniesię-

niu do ludzi sądzi on nawet, że potrafi odczytywać cudze myśli, kierować nimi,

wydawać na odległość rozkazy15.

3.2 Istnienie fenomenalne i relacja z Drugim u Levinasa

Problem granicy i przepływu informacji między „Ja” a Innym występuje jako je-

den z wiodących tematów dzieła Levinasa Całość i nieskończoność. Jego zdaniem,

aby relacje między „Ja” a Innym mogły właściwie się urzeczywistniać, trzeba, aby

najpierw to „Ja” było odseparowane od tego, co inne, aby mogło w pełni uzyskać

swoją wewnętrzną tożsamość, swoje scalenie. Dzięki temu pozostanie ono na

zawsze zewnętrzne wobec inności Innego. W konsekwencji między „Ja” a Drugim

będzie zachowana pełna i autentyczna, a nie tylko pozorna, transcendencja.

Być Ja (être moi) – to mieć za swą treść tożsamość (l’identité), niezależnie od in-

dywiduacji, jaką można czerpać z pewnego systemu odniesień. Ja nie jest bytem,

który pozostaje zawsze taki sam, ale bytem, którego istnienie polega na utoż-

samianiu się, na odnajdywaniu swej tożsamości we wszystkim, co mu się przy-

darza. Jest tożsamością we właściwym sensie, źródłowym dziełem identyfikacji16.

Levinas określa tak rozumiane, ciągle identyfikujące się Ja poprzez termin „Toż-

Samy” (le Même). Dzieło jego identyfikacji nie polega na tautologii „Ja jestem

Ja”, ale przybiera postać „przebywania” (séjour) w świecie: Sposób, w jaki Ja

istnieje wobec »innego« świata, polega właśnie na przebywaniu, na utożsamianiu

się przez istnienie w nim jak u siebie (chez soi)17.

13 Ibidem, s. 190. 14 Ibidem, s. 190–191. 15 Ibidem. 16 E. Levinas, Całość…, s. 22. 17 Ibidem, s. 23.

LUDZKIE „JA” W FILOZOFII EMMANUELA LEVINASA… 13

Toż-Samy jest „u siebie”, utożsamiając się z sobą, na trzech niejako pozio-

mach: rozkoszowania się światem, domostwa i pracy. Jednakże to utożsamianie

się z sobą bynajmniej nie sprawia jeszcze tego, że osiągnął on już pełnię swego

człowieczeństwa. Mówiąc językiem Kanta, znajduje się ciągle na poziomie istnie-

nia fenomenalnego, zjawiskowego, a nie jest jeszcze bytem w sobie – Ding an

sich, l’être en soi. Aby takim się stać, musi spotkać się z prawdziwą transcen-

dencją, która objawia się poprzez nagą twarz drugiego człowieka.

Powrót do (…) bytu w jednoznacznym sensie (à l’être univoque) (…) polega na

wejściu w prostotę relacji twarzą w twarz. Nie jest ona żadną grą luster, lecz

moją odpowiedzialnością, to znaczy egzystencją zobowiązaną (obligée). Relacja

ta umieszcza ośrodek grawitacji jestestwa poza nim samym. Wyjście poza eg-

zystencję fenomenalną (l’existence phénoménale) lub wewnętrzną nie polega na

byciu uznanym przez Innego, ale na ofiarowaniu mu własnego bytu. Być w sobie

(être en soi) to wyrażać się, a zatem służyć już Innemu (autrui). Na dnie ekspresji

leży dobroć. Być kath’auto – to być dobrym18.

Jak z tego wynika, w przeciwieństwie do opisywanej przez Kępińskiego sytu-

acji człowieka chorego na schizofrenię, w książce Całość i nieskończoność Levinas

podkreśla konieczność zachowania granicy między Ja (le Moi, le Même) a Drugim.

W tym celu częstokroć odwołuje się do Kartezjańskiej idei nieskończoności, widząc

w niej formalną strukturę takiego spotkania między Ja a Innym, w którym do końca

pozostaje zachowany wymiar radykalnej transcendencji. Ona rzeczywiście ma miej-

sce wtedy, kiedy Ja jest odseparowane od tego, co inne. Z drugiej jednak strony po-

zostaje możliwość przepływu informacji między nimi. Spotkanie twarzą w twarz

sprawia bowiem, że Drugi – jako Mistrz i Nauczyciel przybywający z wysokości

wymiaru etycznego – uczy Ja podstawowej odpowie-dzialności. W konsekwencji Ja

wychodzi z poziomu istnienia tylko czysto zjawiskowego, a staje się bytem w sobie

(être en soi). Jednakże tego bycia w sobie nie należy pojmować jako jakiejś dosko-

nałości w sensie ontologicznym. Dla Levinasa bycie w sobie oznacza bowiem ist-

nienie w rzeczywistości aksjologicznej, a ściślej rzecz biorąc: etycznej. Ja jest w peł-

ni sobą, kiedy jest odpowiedzialne przede wszystkim za życie Drugiego i wszystkich

Trzecich. W tej odpowiedzialności zawarte jest równocześnie zakwestionowanie ni-

czym nieograniczonej wolności Ja, jego egoizmu i wszechwładzy. Być dobrym – to

troszczyć się o innych: o wdowę, sięrotę i obcego. Tą dobrocią są przeniknięte rów-

nież inne relacje międzyludzkie, w tym także te relacje, które odnoszą się do posia-

dania rzeczy. Metafizyka, którą proponuje Levinas,

prowadzi do bytu transcendentnego jako takiego, a transcendencja nie oznacza

przywłaszczenia tego, co jest, lecz jego poszanowanie. Prawda jako poszanowanie

bytu – oto sens prawdy metafizycznej. (…) Zbliżać się do Innego to kwestionować

swoją wolność, swoją spontaniczność żywej istoty, swoje władanie nad rzeczami

– tę wolność »pędzącej siły«, ten niepowstrzymany pęd, któremu wszystko wolno,

na-wet zabić19.

18 Ibidem, s. 214–215. 19 Ibidem, s. 364, 366.

14 MAREK JĘDRASZEWSKI

4. Rozszczepienie „Ja”

4.1 Kępiński: utrata tożsamości

Jak już wcześniej zostało zauważone, drugim – poza autyzmem – objawem osio-

wym schizofrenii jest rozszczepienie, będące przejawem patologii Ja. Przez całe

swoje życie człowiek doświadcza w sobie przedziwnej dialektyki zmienności

i niezmienności: mimo że wraz z upływem czasu jest świadomy dokonujących się

w nim zmian, to z drugiej strony w jego subiektywnym odczuciu jest on zawsze

tym samym Ja. Gdyby zresztą tego swojego Ja tak właśnie nie przeżywał, nie był-

by człowiekiem, lecz automatem. Ewentualne zachwiania jego tożsamości obja-

wiają się w postaci depersonalizacji, czyli w utracie poczucia własnej rzeczywis-

tości, lub w postaci derealizacji, kiedy traci on poczucie rzeczywistości otaczają-

cego go świata. W przypadku schizofrenii chory człowiek przenosi się w inną rze-

czywistość, a jego Ja staje się innym Ja. Nie chodzi tu jednak o zmianę tego ob-

razu, jaki człowiek ma o sobie samym, ponieważ tego rodzaju zmiany przeżywa

człowiek nieustannie. Wystarczy przecież zwykła zmiana nastroju, aby ujmował

on siebie w innych niż dotychczas barwach. Natomiast schizofrenik przestaje już

być sobą, znika [bowiem u niego] poczucie ciągłości, konieczne dla zachowania

poczucia tożsamości20. Zostaje rozbita jego całość, co prowadzi do tego, że już nie

ma jednego »ja«, ale jest ich wiele21. Wyraża się to najpierw w mimice. W przy-

padku człowieka zdrowego, mimika twarzy od razu ukazuje jego nastawienie czy

to wobec drugiego człowieka, czy wobec sytuacji, w jakiej się on znalazł. Tym-

czasem na twarzy człowieka chorego psychicznie rysują się sprzeczne uczucia.

Patrząc na nią z zewnątrz, odnosi się wrażenie jej nieokreśloności i rozkojarzenia.

Bardziej zasadnicze zmiany dokonują się w jego woli. W przypadku schizofrenii

prostej i chronicznej chory człowiek doznaje w sobie tak zwanej pustki schizofre-

nicznej. Polega [ona] na niemożności wypowiedzenia »ja chcę«. Otaczające życie

przestało angażować »ja«, przestało być przeżyciem, a stało się pustką, nie ma się

już żadnego kierunku, nic już się nie chce, nie żyje się, ale wegetuje22.

Natomiast w sytuacji tego rodzaju schizofrenii, w wyniku której niejako ro-

dzi się „nowy człowiek”, doznaje on swego rodzaju olśnienia. Poznaje nową

prawdę o sobie i o świecie. Wtedy jego »ja chcę« staje się nawet silniejsze od po-

przedniego, ponieważ chory stara się je urzeczywistniać, wchodząc w nieuniknio-

ny konflikt z otoczeniem. Najczęściej jednak to Ja jest ciągle wahające się – i to

zarówno w odniesieniu do swoich uczuć, jak i do najbardziej prostych czynności.

W konsekwencji schizofrenik odsłania nam cały mechanizm decyzyjny czło-

wieka. Jak wiadomo, w przypadku człowieka zdrowego wiele jego czynności ma,

na skutek częstego powtarzania, charakter niemal mechaniczny. Tak jest, na przy-

kład, kiedy przychodzi mu coś napisać. Natomiast w przypadku schizofrenii chory

zastanawia się nad każdą swoją czynnością, która staje się dla niego prawdziwą

udręką. Odwołując się do przykładu z pisaniem – zastanawia się on nad każdą sta-

20 A. Kępiński, op. cit., s. 196. 21 Ibidem. 22 Ibidem, s. 197.

LUDZKIE „JA” W FILOZOFII EMMANUELA LEVINASA… 15

wianą przez siebie literą. Wskutek tego chory nie może podjąć decyzji, jest w sta-

nie ciągłego wahania, a gdy ją podejmie, jest ona często zaskakująca dla otocze-

nia. W ten sposób [jego] normalne życie staje się olbrzymim wysiłkiem, (…) aż

w końcu wycofuje się z wszelkiej aktywności, gdyż jest ona zbyt nużąca23.

Kiedy w przypadku człowieka chorego schizofrenia osiąga ostre formy,

struktura jego Ja i otaczającego go świata ulega gwałtownemu rozbiciu. Chory jest

owładnięty niezwykłością wydarzeń, które zachodzą w nim i w otoczeniu, nie ma

już zdolności wyboru, jest niesiony wartkim prądem omamów, urojeń, dziwnych

doznań, gwałtownych uczuć24. Człowiekowi patrzącemu nań z zewnątrz trudno

jest wtedy odgadnąć, co się w nim naprawdę dzieje: wszystko jest pomieszane,

»ja« [jest] rozbite na drobne fragmenty25. Tego rodzaju stan wewnętrznego rozbi-

cia łączy się ponadto z silnym uczuciem lęku.

Kiedy natomiast schizofrenia ma bardziej łagodny przebieg, struktury pato-

logiczne mogą ulec swoistej krystalizacji. Chory zachowuje się i przeżywa wszy-

stko zgodnie z tym, co mu się „objawiło” – staje się prześladowanym, zdobywcą

świata, świętym, diabłem, Bogiem, chorym rozkładającym się za życia itp.26.

4.2 Inny-we-mnie według Levinasa

Kiedy czytamy następujący fragment drugiego wielkiego dzieła Levinasa, zatytu-

łowanego Inaczej niż być lub poza istotą, można odnieść wrażenie, że opisuje on

stan typowy dla schizofrenii lub przynajmniej do niej zbliżony:

Psychika jest formą zdumiewającego rozszczepienia (un déphasage insolite)

– rozluźnienia lub rozprężenia – tożsamości: jest Toż-Samym (le Même) nie mo-

gącym zejść się z sobą samym, Toż-Samym rozdartym i wyrwanym z odpo-

czynku, między snem a bezsennością, utratą tchu, dreszczem. Nie znaczy to, że

Toż-Samy, wyobcowany i zniewolony przez innego, abdykuje, ale że zapomina

o sobie w odpowiedzialności za innego. Jego tożsamość zostaje jednocześnie

potwierdzona i zakwestionowana przez odpowiedzialność i służbę dla innego. Za

sprawą odpowiedzialności psychiczność duszy staje się innym we mnie (le psy-

chisme de l’âme c’est l’autre en moi); chorobą tożsamości, która jest zarazem

zakwestionowana, oskarżona i pozostaje sobą, stając się tożsamością za innego,

tożsamością przez innego27.

Powyższy fragment został jeszcze opatrzony przez Levinasa następującym przypi-

sem, podkreślającym radykalność występujących w nim sformułowań: Dusza jest

innym we mnie (L’Ame est l’autre en moi). Psychika, jeden-za-drugiego, może być

opętaniem i psychozą; dusza jest zalążkiem szaleństwa (l’âme est déjà grain de

folie)28.

23 Ibidem, s. 199. 24 Ibidem. 25 Ibidem. 26 Ibidem. 27 E. Levinas, Inaczej niż być…, s. 116–117. 28 Ibidem, s. 117, przypis 3.

16 MAREK JĘDRASZEWSKI

Podobnych fragmentów, których język zbliża się niekiedy do prozy poety-

ckiej, jest w dziele Levinasa Inaczej niż być lub ponad istotą dużo więcej. Jed-

nakże bliższa analiza ich treści wyraźnie wskazuje na to, jak wielka różnica za-

chodzi między stanem człowieka chorego na schizofrenię, którego opisał Kępiń-

ski, a wizją człowieczeństwa przedstawioną przez Levinasa. Odpowiedzialność za

Drugiego jest, według Levinasa, czymś od samego początku istnienia człowieka

trwałym, a nie jakimś stanem chorobowym, który nagle się pojawia w jego życiu.

Trwałość nieskończonej odpowiedzialności Ja za Drugiego wynika bowiem z te-

go, że człowiek w tak zwanym czasie an-archicznym został naznaczony i wybrany

przez Dobro do nieskończonej odpowiedzialności za drugiego człowieka. Ta od-

powiedzialność jest niejako wpisana w jego człowieczeństwo. W jakiejś mierze

jest ona pierwszym – a nie drugim, czy nawet wtórnym – wyrazem jego Ja. Stąd

Levinasowy człowiek przedstawiony w Inaczej niż być lub poza istotą jest nie tyle

Ja, ile bardziej Sobością. Tłumacząc to niezwykłe jego imię, Levinas nawiązywał

do sceny wyboru Izajasza przez Boga, kiedy to Najwyższy pytał: Kogo mam po-

słać? Kto by Nam poszedł?, na co prorok odpowiedział: Oto ja, poślij mnie! (por.

Iz 6, 8). Owo „mnie” (w bierniku) jest w istocie pierwszym imieniem człowieka,

a nie jego Ja (w mianowniku). Dlatego też Levinas pisze:

jedyność sobości (l’unicité de soi) polega na dźwiganiu winy drugiego czło-

wieka. W odpowiedzialności za Drugiego podmiotowość jest wyłącznie tą nieo-

graniczoną biernością biernika (cette passivité illimitée d’un accusatif), która

nie wynika z deklinacji podmiotowości występującej najpierw w mianowniku.

Stanie w bierniku, czyli oskarżenie można sprowadzić do bierności Się tylko wte-

dy, gdy jest prześladowaniem, ale też prześladowaniem, które obraca się w od-

kupienie. Bez prześladowania Ja unosi głowę i zasłania Sobość (le Soi). Od po-

czątku wszystko jest w bierniku (l’accusatif) – jest to wyjątkowy warunek lub

bezwarunkowość sobo-ści, znaczenie zaimka Się (Se), którego mianownik (le no-

minatif) »nieznany jest« nawet naszym łacińskim gramatykom29.

Symboliczną postacią, która w pełni urzeczywistniła owo człowiecze „mnie”,

jest dla Levinasa Cierpiący Sługa Jahwe z Księgi Izajasza, dźwigający na sobie cię-

żary i grzechy innych ludzi (por. Iz 53, 4–5). Jego dzieło nieskończonej odpowie-

dzialności za Drugiego jest trudem substytucji, podjętym przez niego z całkowitą

świadomością i realizowanym każdego kolejnego dnia z zupełnym poddaniem się

woli Bożej. Taka postawa zdecydowanie odbiega od postawy schizofrenika, którego

wola jest całkowicie rozbita, niezdolna do podjęcia jakiejś jednoznacznej decyzji,

ostatecznie wycofująca się z wszelkiej aktywności. Będąc biernym wobec wybrania

przez Dobro, w swej odpowiedzialności za Drugiego człowiek jest – na wzór Cier-

piącego Sługi Jahwe – ciągle aktywny. Jak pisze Levinas, dla nas człowieczeństwo

(l’humain) powstaje jako takie dzięki transcendencji – lub hiperboli – to znaczy

dzięki bezinteresowności wobec istoty, dzięki hiperboli, w której istota pęka i spada

w górę, stając się człowiekiem (en l’humain)30.

29 Ibidem, s. 188. 30 Ibidem, s. 302.

LUDZKIE „JA” W FILOZOFII EMMANUELA LEVINASA… 17

5. Zakończenie

W filozofii Levinasa pojawia się kluczowe dla niej pojęcie sprawiedliwości, poję-

tej nie tyle w sensie prawnym, ile raczej polegającej na uznaniu podstawowego

prawa do istnienia, jakim powinien cieszyć się każdy inny człowiek. Ze sprawie-

dliwością w sposób istotny powiązana jest odpowiedzialność. Natomiast odwrot-

nością i zarazem zaprzeczeniem odpowiedzialności jest zabójstwo. Zdaniem Le-

vinasa, staje się ono czymś realnie możliwym, kiedy Ja zajmie wobec Drugiego

postawę obojętności. Wyraża się ona w bezczelnym pytaniu-odpowiedzi, jakiej

Kain udzielił Bogu na pytanie: Gdzie jest brat twój, Abel?. Pierwszy w dziejach

świata zabójca odpowiedział wtedy Najwyższemu: Czyż jestem stróżem brata me-

go? (por. Rdz 4, 9). Cała filozoficzna droga Levinasa była poszukiwaniem coraz

to głębszej argumentacji na rzecz tego, że człowieczeństwo człowieka polega wła-

śnie na jego fundamentalnej nie-obojętności, na tym, że człowiek jest stworzony

jako byt, który w swej istocie jest odpowiedzialny za drugiego – za jego życie i za

jego mienie.

Kiedy Drugiego pojmuje się jako stróża mojego bytu, jako kogoś ze swej

istoty odpowiedzialnego za Ja, wtedy w tym Ja rodzi się zaufanie wobec Drugie-

go, czyli głębokie przekonanie, że on nie zawiedzie i że jest wobec tego Ja w pełni

uczciwy. Na tym przekonaniu Ja buduje swoje z Drugim relacje. W ten sposób

tworzy się tak niezbędny do dalszego dobrego rozwoju społeczeństwa kapitał spo-

łeczny, przeniknięty tą zmienną, bez której rzeczywiście nie da się wyjaśnić wielu

zjawisk gospodarczych – zaufaniem.

Bibliografia

Ambroziak E., P. Starosta, J.J. Sztaudynger, Zaufanie, skłonność do pomocy i uczciwość

a wzrost gospodarczy w Europie, „Ekonomista” 2016, nr 5.

Brzezicki E., Przedmowa [w:] A. Kępiński, Schizofrenia, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1974.

Kępiński A., Schizofrenia, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1974.

Levinas E., Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité, La Haye 1961 (wyd. polskie: Całość

i nieskończoność: esej o zewnętrzności, tłum. M. Kowalska, Wydawnictwo Nauko-

we PWN, Warszawa 1998).

Levinas E., Autrement qu’être ou au-delà de l’essence, La Haye 1974 (wyd. polskie: Ina-

czej niż być lub ponad istotą, tłum. P. Mrówczyński, Fundacja Aletheia, Warszawa

2000).

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 19–30

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.02

Michał Kapias, Grzegorz Polok Katowice University of Economics

e-mail: michal.kapias@ue.katowice.pl, grzegorz.polok@ue.katowice.pl

Rola sumienia w przeciwdziałaniu zjawisku decouplingu

Conscience as a Phenomenon to Counter Decoupling

Decoupling has been diagnosed since the second half of the last century. It is con-

ceived as a kind of separation, appearing in a variety of organisations, in situations

in which established principles or rules, aimed at normalising interpersonal rela-

tionships or governing the rules of conduct, despite being officially established,

are not implemented. Another situation may also occur. It arises when individuals

know and accept the guidelines, but for multiple – often subjective – reasons, they

do not materialize as they are blocked by individual decisions. This results in

serious consequences of a social, economic, legal or managerial nature. How they

be prevented?

Solutions based upon ethics seem to be a sound base to counteract the de-

structive consequences of decoupling. Human conscience is one of the fundamen-

tal ethical categories. Deep rooted in every person, it shapes behaviour, even

though its impact can also be minimised. It turns out that a properly formed con-

science gives better results in personal activity on both the individual and human

levels. Also, conscience enables the correct interpretation of what is prohibited

and what is expected, and thus becomes the perfect tool for countering decoupling.

Finally, it can be assumed that as long as man has a well-constituted con-

science and follows its guidance, the negative effects of a split between the recog-

nized rules and their actual observance can be minimised.

Keywords: decoupling, conscience, ethics, person

JEL Classification: A13, Z12, Z13

20 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

1. Wprowadzenie

Natura człowieka jest niezmiernie złożona, przez to często trudna do zrozumienia.

Nie na darmo już w starożytności Sokrates przekonywał napotykanych ludzi

– zgodnie z tym, co było napisane nad wejściem do wyroczni delfickiej – Czło-

wieku, poznaj samego siebie (gr. O άνθρωπος γνώθι σεαυτόν). Mądrość tej posta-

wy wydaje się bezdyskusyjna. Przecież im lepiej człowiek poznaje siebie, tym

łatwiej jest mu zrozumieć postępowanie innych ludzi.

Trudno orzec, czy powyższy motyw towarzyszy refleksji naukowców, którzy

podejmują się prób wytłumaczenia postępowania poszczególnych ludzi. Jednak

bezsprzecznie analiza takich zachowań może przyczynić się nie tylko do znalezienia

motywów kierujących działaniem poszczególnych osób, ale także do odnalezienia

sposobów, aby takie funkcjonowanie było jak najbardziej sprawne, korzystne

i efektywne. Być może właśnie takie myśli towarzyszą autorom, którzy w swych

pracach podejmują refleksję nad decouplingiem. Choć zjawisko to znane jest od

zarania dziejów, sposób jego ujęcia jest stosunkowo świeży. Nie przesądzając w tym

miejscu o dokładnym sensie owego pojęcia, można je ująć jako postawę człowieka,

w której jego czyny nie pokrywają się z wcześniej wypowiadanymi słowami.

W literaturze przedmiotu zjawisko to nie znajduje szerszego omówienia

– zwłaszcza na gruncie polskim – i zazwyczaj jego ujęcie centralizuje się wokół

wyspecjalizowanych obszarów gospodarczych1. Sięgając po literaturę światową,

także można odnieść wrażenie, iż jest to zagadnienie niedostatecznie opisane

i rozwija się w różnych przestrzeniach nauk ekonomicznych2. Można jednak zna-

leźć punkt wspólny dla wszystkich tych refleksji – jest nim problematyka moralna.

Jeśli w szerokim znaczeniu pojmować etykę jako naukowy namysł normatywny

nad postępowaniem człowieka, wtedy można odnaleźć pole analizy nad zjawi-

skiem decouplingu.

2. Zarys istoty decouplingu

Decoupling jest pojęciem niejednoznacznym i wielowymiarowym. Pojawia się

w wielu dyscyplinach naukowych. W języku polskim najczęściej tłumaczone jest

ono jako: „rozdźwięk”, „rozszczepienie” bądź „rozłączenie”. Można je opisać

1 Przykładem może być następujące opracowanie: A. Skala-Poźniak, Zjawisko decouplingu w gospodarce

w okresie transformacji, „Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej” 2010, vol. 72, s. 101–113;

A. Skala, Decoupling w sektorze transportu – weryfikacja zjawiska w warunkach spowolnienia wzrostu gospodarczego, „Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej” 2012, vol. 87, s. 85–99; Ł. Hardt, Propozy-

cje Komisji Europejskiej zreformowania Wspólnej Polityki Rolnej a potrzeby rozwojowe rolnictwa

i obszarów wiejskich w Polsce, „Studia Europejskie” 2002, vol. 4, s. 99–115; Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Polska wizja Wspólnej Polityki Rolnej wobec wyzwań oceny funkcjonowania WPR, s. 10,

http://www.powiatkoscierski.pl/upload/WPR_health_check_final.pdf (data dostępu: 5.06.2015); D. Stan-

kiewicz, Reforma wspólnej polityki rolnej UE, „Kancelaria Sejmu i Biuro Studiów i Ekspertyz”, 985: wrzesień 2003, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_03/i-985.pdf (data dostępu: 5.06.2015). 2 Wybrane publikacje zostaną zaprezentowane w dalszej części niniejszego opracowania.

ROLA SUMIENIA W PRZECIWDZIAŁANIU… 21

jako sytuację, w której pojawia się pewne działanie, lecz z różnych przyczyn nie

prowadzi ono do zamierzonego celu. Ostatecznie pod wpływem innych, pobocz-

nych bodźców pojawi się skutek zasadniczo odmienny do oczekiwanego.

Sytuacja ta występuje w różnego rodzaju organizacjach podejmujących wysi-

łek wprowadzenia w swym łonie jakiegoś ładu, normatywnej regulacji postępo-

wania członków owej organizacji. Dotyczy to relacji zarówno zewnętrznych, jak

i wewnętrznych. Bywa jednak, iż podejmowana regulacja nie jest pozytywnie

postrzegana przez wszystkie jednostki tejże organizacji. Pojawia się wtedy kon-

flikt, swoiste napięcie między tym, co nowelizowane, regulowane czy wdrażane,

a oczekiwaniem, postrzeganiem lub rozumieniem tej sytuacji przez dane podmio-

ty. Dlatego też aby dane regulacje odniosły zamierzony skutek, nader istotną kwe-

stią staje się odpowiednie ich przedstawienie i wdrożenie.

Mogą jednak zaistnieć zdarzenia, gdzie mimo dołożenia wszelkich starań

w sferze formalnej, jak również w kwestii właściwego zaprezentowania danych

zasad i ich wprowadzania, oczekiwany efekt nie został osiągnięty. Problem nasila

się zwłaszcza wówczas, gdy wszelkie formuły nakazodawcze zostały zaprezento-

wane dotyczącym ich osobom, a nawet przez nie zaakceptowane, a mimo to nie

zrealizowano zamierzonego celu. Powstały bowiem warunki, w których rozpo-

znane zasady zignorowano albo po prostu nie zadziałały one w przestrzeni aktyw-

ności danej organizacji. Taki pojawiający się rozdźwięk czy też rozszczepienie

zostało nazwane decouplingiem.

Problem ów został w szczególnej mierze rozeznany na gruncie nauk o zarzą-

dzaniu. Zajmują się one wyodrębnionymi systemami społecznymi, w których

ludzie za pomocą swych zasobów intelektualnych i materialnych zmierzają do

wyznaczonych celów. Badają więc poszczególne organizacje pod względem ich

powstawania, rozwoju i funkcjonowania3. Istotną kategorią są więc tu wszelkie

relacje, jakie pojawiają się pomiędzy poszczególnymi jednostkami – zarówno

instytucjonalnymi, jak i osobowymi.

Obserwując te relacje zauważono, iż zdarzają się sytuacje, w których zacho-

dzi potrzeba wdrożenia pewnych obostrzeń, mających na celu usprawnienie bądź

zracjonalizowanie działań dla polepszenia ich efektywności. Tworzy się więc

różnego rodzaju normy i zasady postępowania, podejmuje wysiłek ich wprowa-

dzenia, a mimo to trudno zauważyć znaczące i oczekiwane zmiany. Zostały one

bowiem zignorowane – zabrakło swoistego „przyzwolenia” dla nich i – jako „mar-

twy zapis” – nie przyjęto ich w danej społeczności. Zamiar zmiany pewnych za-

chowań i modernizowania danego środowiska nie przynosi oczekiwanego rezulta-

tu, albowiem podana zasada stała się tylko symbolicznym zapisem, odrzuconym

przez osoby, do których był on skierowany.

Nieco inna sytuacja – aczkolwiek zbieżna z poprzednią – ma miejsce wtedy,

gdy w danej organizacji dostrzega się konieczność wprowadzenia istotnych zmian,

aby polepszyć zaistniałą koniunkturę. Opracowuje się niezbędne zmiany, ustala

reguły, przeprowadza odpowiednie czynności, aby je wdrożyć, a mimo to nie

3 S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu. Węzłowe problemy i kontrowersje, Dom Organizatora TNOiK, Toruń

2007, s. 28.

22 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

osiąga się przewidywanego celu4. Pojawia się poważne pytanie o przyczyny braku

efektywności podejmowanych procesów i procedur. Czy wynika to z błędów

proceduralnych? Czy może wdrażane zasady ignorują realia życia danej organiza-

cji, idealizując, a tym samym irracjonalizując zakładane zmiany. Czy też po prostu

zawodzi „czynnik ludzki”, gdyż mentalność poszczególnych osób, nawykłych do

zastanych sytuacji, nie pozwala na zaakceptowanie wprowadzanych zmian. Osoby

te poprzestają na udawanym przyjęciu owych zasad, jednak nie przekłada się to na

jakiekolwiek modernizujące dotychczasowy układ działania.

Decoupling można zatem opisać jako rozbieżność, która powstaje pomiędzy

podejmowanymi zasadami pojawiającymi się w danej organizacji a realizowaną

w niej praktyką. Mimo takich zawirowań instytucjonalnych organizacja musi

znaleźć rozwiązanie tego, jak utrzymać swój legitymizm. Należy bowiem zauwa-

żyć, iż wszystkie podjęte w takiej sytuacji przedsięwzięcia podlegają ocenie róż-

nego rodzaju obserwatorów (beholders) – zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrz-

nych – którzy monitorują dane organizacje pod względem faktycznego przyjęcia

i wdrożenia zamierzonych reguł5.

Decoupling może przyjmować różne wymiar. Objawi się zatem w kilku wa-

riantach6:

(1) sytuacja danej organizacji zmusza ją do wprowadzenia zmian, jednak

wprowadzane są one wyłącznie formalnie, bez faktycznej ich realizacji,

(2) zasady w organizacji są przygotowane i przedstawione ogółowi jej

członków, jednak stopień ich niejasności jest tak znaczny, iż nie znajdują

one zrozumienia, a tym samym nie ma chęci ich realizacji,

(3) z różnych powodów organizacja jest zmuszona do wprowadzenia zmian,

ale są one na tyle irracjonalne, iż nie sposób orzec, czy przynoszą ocze-

kiwane rezultaty.

Ostatecznie zjawisko decouplingu można sprowadzić do dwu głównych sytu-

acji. W pierwszej zasady mające na celu dokonanie istotnych zmian w organizacji

zostały ustalone i określone, ale nie zostały wdrożone bądź po prostu nie są prze-

strzegane. Druga sytuacja pojawia się, gdy nowe reguły zaistniały, zostały wdro-

żone, jednak nie powołano systemu kontrolnego, w wyniku czego trudno orzec, na

ile zaistniały realne zmiany oraz czy pojawiły się one właśnie pod wpływem

wcześniej ustalonych reguł. Ostatecznie dochodzi do sytuacji, w których dokony-

wane zmiany – pod wpływam nowo zaistniałych zasad – nie przynoszą niezbędnej

poprawy warunków pracy lub wzajemnej komunikacji, a jedynie skutkują zdoby-

ciem legitymizmu dla podjętych decyzji bądź po prostu zyskaniem większych

profitów finansowych. Innym wariantem tej sytuacji jest ewentualność, w wyniku

której po wdrożeniu reguł efektywność zmian jest tak wielowymiarowa i niejed-

noznaczna, że nie sposób orzec, co ostatecznie je spowodowało. W efekcie

4 J.W. Meyer, B. Rowan, Institutionalized organizations: Formal structure as myth and ceremony, „American Journal of Sociology” 1977, nr 83, s. 340–363. 5 P. Haack, D. Schoeneborn, Is Decoupling Becoming Decoupled from Institutional Theory? A Com-

mentary on Wijen, „Academy of Management Review” 2015, vol. 40, nr 2, s. 307–310. 6 P. Bromley, W.W. Powell, From Smoke and Mirrors Walking the Talk: Decoupling in the Contempo-

rary World, „The Academy of Management Annals” 2012, vol. 6, nr 1, June, s. 483–530.

ROLA SUMIENIA W PRZECIWDZIAŁANIU… 23

w zależności od potrzeb: uzasadnia się sensowność kreowanych reguł, podnosi

ideę ustawicznych zmian (reform) lub po prostu traci spójność podejmowanych

działań. Każdorazowo niestety zaburza to efektywność pracy w organizacji,

a nawet może prowadzić do ukrytego bądź jawnego oporu wobec modernizacji.

Okazuje się więc, iż próby poprawy działań w ramach danej organizacji nie

zawsze przynoszą skutek. Ponadto mogą zaistnieć sytuacje, w których nawet

słuszne zmiany niekoniecznie skutkują oczekiwaną poprawą. Nie zawsze także

udaje się jednoznacznie powiązać wdrażane zasady z zaistniałymi zmianami.

Najczęściej wynika to z niedomogów, jakie spowodowane są „czynnikiem ludz-

kim”. Okazuje się bowiem, iż to właśnie człowiek jest ostateczną instancją, która

zawodzi w efektywności zarządzania. Decoupling nader często pojawia się bo-

wiem w sytuacji, gdy dana jednostka doskonale wie, w jakim kierunku należy

poprowadzić konieczną modernizację, zna zasady i nawet zapoznała się z nimi,

a jednak z różnych powodów nie przyjmuje ich, nie czyni ich swoimi zasadami.

Wydaje się więc, iż w takiej sytuacji rozwiązania instytucjonalne nie przyniosą

oczekiwanych skutków. Próby przezwyciężenia takiego stanu rzeczy można upa-

trywać w działaniach etycznych.

3. Rola sumienia w życiu indywidualnym i społecznym

Człowiek, jako byt osobowy, podejmując działanie, wpisuje je w swoiście ludzką

sferę życia moralnego. Dotyczy ono wszelkiej ludzkiej aktywności na polu działań

poznawczych, wolitywnych i emocjonalnych. Dzięki temu potrafi on racjonalizo-

wać przyjmowane wartości w postaci sądów moralnych, a więc oceniających

ludzką aktywność pod względem dobra bądź zła moralnego. Dzieje się tak pod

wpływem doświadczenia sądów powinnościorodnych. Pojawiają się one w obli-

czu przeróżnych sytuacji, w których zachodzi potrzeba powzięcia decyzji, cóż

uczynić. Dokonując wtedy analizy danych okoliczności i chcąc podjąć ostateczne

orzeczenie co do właściwego postępowania, pojawia się w człowieku przemożny

rozkaz „powinieneś”. Jest on wynikiem doświadczenia, przeżycia i konieczności

przyjęcia jakiejś postawy wobec sytuacji moralnej, z którą się zetknął. Pojawia się

wtedy imperatyw nakazujący spełnienie tego, co rozeznane zostało jako właściwe,

poprawne, słuszne, a wreszcie – powinne. W tym miejscu pojawia się właśnie

sumienie, które jest swoistym apelem do autora działania. Dlatego też sumienie

staje wobec podmiotu jako »głos« w podmiocie, ale spoza podmiotu, jako apel

instancji względem podmiotu transcendentnej7.

Warto przy tym zauważyć, iż póki swoisty rozkaz „powinieneś” nie zostanie

przez dany podmiot zamieniony na „powinienem”, póty może brzmieć jako puste,

niemające siły oddziaływania hasło. Rzucone w stronę podmiotu, nawet wydoby-

wające się z jego wnętrza, a jednak niemające siły rażenia i przemiany, gdyż jest

niezaakceptowane, niepoddane głębszej refleksji i nieprzyjęte jako własne. Czło-

7 T. Styczeń, Wprowadzenie do etyki, TN LUL, Lublin 1993, s. 101.

24 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

wiek więc, jako istota rozumna, winien dokładnie przyjrzeć się owemu nakazowi

i po dogłębnym zbadaniu i zrozumieniu, dlaczego ów nakaz się pojawia, dokonać

aktu jego akceptacji. Wtedy dopiero ujawniający się imperatyw staje się własnym

imperatywem, nakazem wydobywającym się z podmiotu i mającym zarazem wy-

mierną siłę oddziaływania na jego czyny. W spełnieniu owej powinności nikt nie

może danego podmiotu zastąpić lub wyręczyć. W jej spełnieniu objawia się swoi-

sta autonomia podmiotu.

Sumienie przynagla osobowy podmiot do spełnienia danej powinności lub

też przestrzega przed dokonaniem czynu niegodnego. Namysł nad tymi sytuacjami

pozwala człowiekowi doświadczyć wolności „ukrytej” niejako w jego własnej

indywidualności antropologicznej. Odczuwa on, iż owa powinność, objawiająca

się w sumieniu, jest największym wymaganiem jego własnej egzystencji8. Zara-

zem też broni przed różnego rodzaju nadużyciami, przed potraktowaniem osoby

w sposób niegodny, gdy krzywda może zostać jej wyrządzona zarówno przez

kogoś z zewnątrz, inną osobę, jak też z wewnątrz – gdy podmiot sam dokonuje na

sobie aktu krzywdy, wybierając to działanie, którego wybrać nie powinien.

Sumienie spełnia więc rolę osobotwórczą. Objawiająca się bowiem w nim

podjęta decyzja może udoskonalić jej podmiot, który w dodatku uaktywnia się

poprzez swój wybór. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż rozwój danej osoby zależy od

rozwoju jej własnego sumienia. Jeśli sumienie nie jest odpowiednio kształtowane,

szlifowane, doskonalone, jego powinnościorodne działanie staje się coraz słabsze,

przez co i moralny rozwój podmiotu ulega regresji. Podobnie dzieje się w przy-

padku, gdy sumienie kształtowane jest według fałszywych przesłanek, błędnych

norm i reguł. Prowadzi to do mylnych decyzji, w wyniku których osoba ulega

wewnętrznej degradacji.

Koniecznie przy tym trzeba zauważyć, iż sumienie nie jest dyspozycją, która

w człowieku jest raz na zawsze objawiona, ukonstytuowana i w pełni poprawnie

działająca. Jego prawidłowe działania w zasadniczej mierze warunkowane jest

zdobytymi informacjami, a więc uzyskaną wiedzą. Posiadając nakazodawczy

charakter względem zamiarów podejmowanych przez człowieka jest równocze-

śnie skłonne do błądzenia, do wydawania mylnych sądów. Z tego też względu

sumienie samo musi być pouczane o wartościach i normach moralnych, o ich

hierarchii, o obiektywnych regułach mających poprawnie kształtować ludzkie

życie. Przy czym trzeba zauważyć, iż na sąd sumienia ma wpływ szereg kategorii.

Wiele z nich u człowieka nie jest nawet uświadomionych. Dlatego też nie można

poprzestać na zdobytych we wczesnym rozwoju człowieka zdawkowych, uprosz-

czonych, a niejednokrotnie nawet infantylnych informacjach odnośnie moralnego

zachowania. Inaczej bowiem rozumie się moralne postępowanie, będąc dziec-

kiem, inaczej w wieku dojrzałym czy starczym. Nie relatywizuje to samego dobra,

a jedynie ustawia w innym świetle, doprecyzowuje jego zakres, pogłębia jego

znaczenie w indywidualnej egzystencji. Wydając bowiem sąd sumienia, trzeba

sobie uświadomić, iż wpływ na niego ma cała historia naszego życia, szereg do-

świadczeń osobistych, indywidualnych skłonności i ograniczeń, a przede wszyst-

8 B. Häring, Świętość a dobro. Wzajemny stosunek religii i moralności, Pallottinum, Poznań 1963, s. 49.

ROLA SUMIENIA W PRZECIWDZIAŁANIU… 25

kim zdobyta wiedza i jej świadomość. Aby więc sumienie właściwie kształtowało

osobowość ludzką, trzeba, by samo było należycie uformowane w oparciu

o obiektywną normę moralną. Osąd sumienia bowiem nie ustanawia prawa, ale

poświadcza autorytet prawa naturalnego i praktycznego rozumu w odniesieniu do

najwyższego dobra9.

Sumienie jest realną i racjonalną normą stanowiącą o konkretnym postępo-

waniu człowieka. Dlatego też uzależnienie indywidualnego postępowania od pod-

powiedzi sumienia stanowi dla człowieka główną wytyczną w moralnej regulacji

własnych czynów. Takie sumienie jawi się jako norma normans, czyli norma

normująca10, gdyż jest ostateczną instancją, do której człowiek może się odwołać,

szukając odpowiedzi na pytanie, jak postąpić. Staje się więc ono swoistym trybu-

nałem, przed którym człowiek odpowiada za to, co czyni.

W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz

któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie

potrzeba, do miłowania i czynienia dobra, a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu

nakazem: czyń to, tamtego unikaj. Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane

przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i we-

dług którego będzie sądzony11.

Może się jednak pojawić sytuacja, gdy człowiek znajduje w sobie nakaz su-

mienia do podjęcia aktu jednoznacznie niemoralnego, lecz w jego własnym sądzie

nie odnajdzie takiego przekonania (np. akt kradzieży przez kieszonkowca). Wtedy

działanie takie można nazwać subiektywnie usprawiedliwionym, gdyż np. ze

względu na wychowanie, kulturę, w której był kształtowany, jak również wyzna-

wane poglądy, jest w głębi sumienia przekonany o poprawności swego działania.

A jednak rozpatrując tę sytuację z zewnątrz, łatwo można dostrzec potężny błąd

takiego rozumowania. Brak w nim rozeznania obiektywnej prawdy, brak przyjęcia

uniwersalnych wartości. Jednakże ów subiektywizm poznawczy nie usprawiedli-

wia tego postępowania, które obiektywnie jest złe i niedopuszczalne12. Dlatego też

należy sumienie rozpatrywać jako norma normata, czyli normę normowaną. Cho-

dzi o to, aby stale kształtować, szlifować, doskonalić swe sumienie w oparciu

o obiektywną normę moralną, którą jest norma personalistyczna: persona est af-

firmanda propter se ipsam13 – osobie należy się afirmacja ze względu na nią samą.

Ostatecznie więc należy przyjąć, iż człowiek winien bezwzględnie słuchać

własnego sumienia, ale także szczerze kształtować je i pilnować jego „czystości”.

Dokonuje się tego procesu w akcie rozeznania obiektywnej prawdy i przyjęcia jej.

Dopiero w odniesieniu do owej prawdy można żywić przekonanie, iż dokonuje się

poprawne uformowanie własnego sumienia. Stąd też akty zsubiektywizowane,

9 Jan Paweł II, Veritatis splendor, Pallottinum, Poznań 1993, nr 60. 10 T. Biesaga, Sumienie [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 9, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2008, s. 270. 11 Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym [w:] Sobór Watykański II. Konstytu-

cje, Dekrety, Deklaracje, Pallottinum, Poznań 2002. 12 T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, wyd. WAM, Kraków 1974, s. 311. 13 T. Styczeń, O przedmiocie etyki i etyce, „Roczniki Filozoficzne” 1984, nr 32, z. 2, s. 174.

26 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

zindywidualizowane bądź oparte na wewnętrznej emocjonalności, choć zgodnie

z sumieniem mogą daną jednostkę zobowiązywać do działania, niekoniecznie

muszą być słuszne. Stąd nie to, co nakazane, jest dobre, lecz to, co dobre, winno

być nakazane14. Dobro zaś rodzi się w prawdzie. Zadaniem zaś człowieka jest

odkryć ową prawdę, a nie ją kreować według własnego upodobania.

4. Rola etyki biznesu w kształtowaniu sumienia

Szukając źródeł dla wspierania wyborów sumienia danego pracownika w celu

przeciwdziałania zjawisku decouplingu w przestrzeni gospodarczej, należy wska-

zać na etykę biznesu. Ona to bowiem zajmuje się określeniem i analizą reguł,

jakie powinny być przestrzegane w przestrzeni publicznej. Jako dyscyplina nau-

kowa odnosi się do praktyki moralnej w świecie biznesu, analizuje wzajemny

wpływ mechanizmów rynkowych na hierarchię wartości, a także wartości moral-

nych na funkcjonowanie rynku. Obejmuje także zespół wartości oraz norm uzna-

wanych i respektowanych w biznesie, w jego mentalności i konkretnym działaniu

w przestrzeni gospodarczej. Jawi się więc jako usystematyzowane studium pro-

blematyki moralnej w świecie biznesu.

W praktyce gospodarczej etykę biznesu realizuje się przede wszystkim

poprzez programy etyczne, kodeksy etyczne, etykę zawodową, a także społeczną

odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Ze względu na zakres dokonywanej w tym

miejscu refleksji, która ma odnieść się przede wszystkim do wspierania sumienia,

warto skoncentrować uwagę na kodeksie etycznym jako najważniejszym elemen-

cie programu etycznego dla przeciwdziałania zjawisku decouplingu w przestrzeni

gospodarczej15.

Kodeks etyczny to pewien typ dokumentu zawierającego zasady, założenia,

reguły zachowania i postępowania firm wobec otoczenia zewnętrznego oraz

w stosunku do grup wewnętrznych16. Jest on spisanym zespołem standardów dzia-

łania, których przestrzegania firma czy stowarzyszenie zawodowe wymaga od

swojego kierownictwa i pracowników. Normy znajdujące się w kodeksach obo-

wiązują wszystkich pracowników firmy, stowarzyszenia zawodowego, organizacji

niezależnie od zajmowanego przez nich w hierarchii służbowej stanowiska 17 .

Zasadniczo kodeksy zawierają zestaw zasad, reguł obowiązujących w danym

środowisku i zbiór ograniczeń (często związanych z sankcjami). Wskazane jest,

by zasady te były zakorzenione w systemach wartości pracowników i w kulturze

14 T. Ślipko, op. cit., s. 307. 15 Zobacz szerzej na ten temat: G. Polok, M. Kapias, Prawe sumienie człowieka – luksus czy powin-

ność?, wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013. 16 B. Kryk, Czy kodeks przedsiębiorstwa może stanowić rozwiązanie problemów firmy [w:] Etyka biznesu w działaniu, red. W. Gasparski, J. Dietl, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 341–342. 17 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie programów i ko-

deksów etycznych [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych – inicjatywy, programy, kodeksy, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałeczka, B. Rok, G. Szulczewski, Centrum Etyki Biznesu & Biuro

Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002, s. 31.

ROLA SUMIENIA W PRZECIWDZIAŁANIU… 27

organizacyjnej firmy czy stowarzyszenia zawodowego18. Kodeksy firm, organiza-

cji i stowarzyszeń zawodowych mają na celu pomaganie pracownikom lub człon-

kom w etycznym postępowaniu w ich wyborach sumienia. Zawierają w związku

z tym wskazania, w jaki sposób ogólne moralne zasady stosują się do tego, czym

firma, organizacja bądź stowarzyszenie zawodowe się zajmuje. Ponadto uwypu-

klają one najważniejsze zasady etyki ogólnej19, a równocześnie konkretyzują je

w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym20. Często kodeksy etyczne są istot-

nym elementem programów etycznych, które oprócz nich zawierają między inny-

mi zasady firmowe, strategię działania, standardy zachowań czy stałą ocenę dzia-

łań pod względem etycznym21.

W odniesieniu do samego podmiotu rynkowego, firmy czy organizacji sto-

sowanie kodeksów przyczynia się do wewnętrznego zintegrowania pracowników.

Chodzi o pokazanie wszystkim pracownikom etycznego wymiaru funkcjonowania

biznesu oraz jasne uświadamianie celów firmy. Kodeksy stanowią oparcie w nie-

rzadkich sytuacjach konfliktowych tak wewnątrz firmy, jak i na zewnątrz niej.

Dają pracownikom wszystkich szczebli podstawy wrażliwości etycznej w samo-

dzielnie podejmowanych w ich sumieniach decyzjach. Przy samodzielnej interpre-

tacji zasad moralnych rozwijają świadomość etyczną pracowników firmy i pozwa-

lają na kształtowanie sumień. Ponadto dają możliwość traktowania kultury firmy

jako ważnej części dobrego zarządzania.

Przestrzegany w danym podmiocie rynkowym kodeks etyczny przyczynia się

do zmniejszenia kosztów oraz do zwiększenia zysków. Dokonuje się to, ponieważ

zmniejszają się przypadki decouplingu, kłamstwa, korupcji, defraudacji i innych

złych praktyk. Następuje ograniczenie sytuacji, w których występuje konflikt

interesów, w tym konfliktów sumienia. Rodzi się zwiększone zaufanie klientów,

kontrahentów i partnerów, pogłębia się wiarygodność personelu oraz lojalność

pracowników22.

Poprawne funkcjonowanie kodeksu etycznego sprawia, że ustanawia się

długoterminowe wytyczne dotyczące prawidłowego postępowania w danym pod-

miocie rynkowym, jak też planowania serii szkoleń dla kształtowania sumień

pracowników23. W kodeksach etycznych kładzie się także nacisk na kulturę za-

chowania i umiejętność dostosowania się pracowników do konkretnej sytuacji.

Akcentuje się potrzebę etycznych kompetencji pracowników, kształtowania ich

sumień w powiązaniu z odpowiedzialnością za pracę, wzmacnia motywację ludzi

18 L. Zbiegień-Maciąg, Etyka w zarządzaniu, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1996, s. 105. 19 T. Pietrzkiewicz, Systemy wartości i kodeksy etyczne w gospodarce, Instytut Organizacji i Zarządza-nia w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 1997, s. 81. 20 R. Banajski, Treści aksjologiczne kodeksów etycznych regulujących sferę życia gospodarczego [w:]

Etyka biznesu w działaniu – doświadczenia i perspektywy, red. W. Gasparski, J. Dietl, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 327–328. 21 G. Szulczewski, Programy etyczne firm i ich wykorzystanie w działalności Public Relations [w:]

Public relations w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej organizacji, red. S. Ślusarczyk, J. Świda, D. Tworzydło, t. 1, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2003, s. 622. 22 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne programy firm: teoria i praktyka [w:] Etyka biznesu, gospodarki

i zarządzania, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, D. Miller, Wyd. Wyższej Szkoły Humani-styczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 1999, s. 163. 23 J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 59.

28 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

do właściwego postępowania, co skutkuje wydajnością pracy i ekonomicznymi

wynikami działalności firmy. Ponadto kodeksy etyczne pomagają przy rozwiązy-

waniu konfliktów interesów, czyli sporów, w których można spełnić tylko jeden

interes, co w sposób szczególny powiązane jest ze zjawiskiem decouplingu24.

Kierowanie się nakazami kodeksów etycznych daje wszystkim pracownikom

możliwość dokonywania w sumieniu trafnych wyborów etycznych, chronienia

przed destrukcyjnymi skutkami wyrzutów sumienia i ocalenia szacunku do siebie.

Pozwala ponadto na spełnienie się celu ludzkiego działania, które oprócz skutecz-

ności, efektywności, godziwości prowadzi do odczucia satysfakcji z dobrze

wykonywanej pracy 25 . Kodeks przedsiębiorstwa, organizacji, stowarzyszenia

zawodowego określa ich obowiązki wobec różnych grup wewnętrznych i ze-

wnętrznych, a jednocześnie pomaga wskazać, co można zrobić dla przeciwdziała-

nia zjawisku decouplingu w przestrzeni gospodarczej26.

5. Podsumowanie

Decoupling to zjawisko pojawiające się w obrębie perspektyw społecznych, praw-

nych, gospodarczych, a wreszcie antropologicznych i etycznych. Ze względu na

zasięg trudno je jednoznacznie ująć i zweryfikować. Bezsprzecznie jednak poja-

wia się jako pewnego rodzaju pęknięcie między powinnością wynikającą z zaist-

niałego stanu rzeczy bądź wykreowanej dyrektywy czy wymogu legalistycznego

a faktyczną postawą realizowaną przez adresatów, wykonawców czy też benefi-

cjentów danego prawa. Brak oczekiwanych skutków najczęściej wynika z ułom-

ności tzw. czynnika ludzkiego. Osoby, do których kierowane są odpowiednie

instrukcje, nie zawsze są gotowe do ich przyjęcia. Ów brak gotowości może wy-

nikać z braku należytego rozeznania danych przepisów, ich zawiłości interpreta-

cyjnej, ale także z niechęci do wprowadzania zmian czy po prostu z pragnienia

pozostawienia dotychczasowego porządku rzeczy, który dla danej osoby jest wy-

godny i upragniony. Dlatego też okazuje się, że zmiany nie prowadzą do osiągnię-

cia zamierzonego uprzednio celu.

Jak więc można zaradzić takim sytuacjom? Wydaje się, iż główny czynnik

destruktywny leży po stronie człowieka. Zachodzi więc potrzeba podjęcia odpo-

wiednich działań wzmacniających dane osoby i przekonujących je do sensowności

przemian. Jednym z kluczowych sposobów zaradzenia zjawisku decouplingu

może być odpowiednie modelowanie sfery moralnej. Człowiek w swej życiowej

aktywności nieustannie staje wobec wyzwań moralnych, zachodzi więc potrzeba

usprawniania jego decyzji w zakresie rozsądzania pomiędzy dobrem a złem.

Ludzkie sumienie jest w tym przypadku najwyższą instancją decyzyjną i rozsądza-

jącą. A jednak i ono może prowadzić do błędów lub po prosu być nieumiejętnie,

czyli źle kształtowane. Dużą pomocą stają się więc różnego rodzaju szkolenia

24 B. Kryk, op. cit., s. 342–343. 25 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie…, s. 46. 26 B. Kryk, op. cit., s. 344.

ROLA SUMIENIA W PRZECIWDZIAŁANIU… 29

etyczne, a przede wszystkim kodeksy etyczne, które spełniają funkcję doradczą.

Pomagają człowiekowi rozeznać właściwą hierarchię wartości, a także rozpoznać

meandry wzajemnego przenikania się dobra ze złem. Kodeksy uwrażliwiają czło-

wieka na sytuacje moralne, a tym samym kształtują poczucie odpowiedzialności

moralnej. Dzięki nim łatwiej rozwiązywać dylematy etyczne. Dlatego też czło-

wiek dobrze ukonstytuowanego sumienia nie tylko przeciwdziała sytuacjom deco-

uplingu, ale sam staje się liderem etycznych postaw w danej organizacji.

Bibliografia

Banajski R., Treści aksjologiczne kodeksów etycznych regulujących sferę życia gospodar-

czego [w:] Etyka biznesu w działaniu – doświadczenia i perspektywy, red. W. Ga-

sparski, J. Dietl, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Biesaga T., Sumienie [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 9, Polskie Towarzystwo

Tomasza z Akwinu, Lublin 2008.

Bromley P., W.W. Powell, From Smoke and Mirrors Walking the Talk: Decoupling in the

Contemporary World, „The Academy of Management Annals” 2012, vol. 6, nr 1,

June.

Etyka biznesu w działaniu – doświadczenia i perspektywy, red. W. Gasparski, J. Dietl, Wyd.

Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka,

D. Miller, wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź

1999.

Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kra-

ków 2001.

Gasparski W., A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski, Rola i znaczenie progra-

mów i kodeksów etycznych [w:] Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych

– inicjatywy, programy, kodeksy, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka,

B. Rok, G. Szulczewski, Centrum Etyki Biznesu & Biuro Stałego Koordynatora

ONZ w Polsce, Warszawa 2002.

Haack P., D. Schoeneborn, Is Decoupling Becoming Decoupled from Institutional Theory?

A Commentary on Wijen, „Academy of Management Review” 2015, vol. 40, nr 2.

Hardt Ł., Propozycje Komisji Europejskiej zreformowania Wspólnej Polityki Rolnej

a potrzeby rozwojowe rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, „Studia Europej-

skie” 2002, vol. 4.

Häring B., Świętość a dobro. Wzajemny stosunek religii i moralności, Pallottinum, Poznań

1963.

Jan Paweł II, Veritatis splendor, Pallottinum, Poznań 1993.

Kapias M., G. Polok, Prawe sumienie człowieka – luksus czy powinność?, wyd. Uniwersy-

tetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013.

Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym [w:] Sobór Watykański II.

Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Pallottinum, Poznań 2002.

30 MICHAŁ KAPIAS, GRZEGORZ POLOK

Kryk B., Czy kodeks przedsiębiorstwa może stanowić rozwiązanie problemów firmy [w:]

Etyka biznesu w działaniu, red. W. Gasparski, J. Dietl, Wyd. Naukowe PWN, War-

szawa 2001.

Lewicka-Strzałecka A., Etyczne programy firm: teoria i praktyk [w:] Etyka biznesu, gospo-

darki i zarządzania, red. W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, D. Miller, wyd.

Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 1999.

Meyer J.W., B. Rowan, Institutionalized organizations: Formal structure as myth and

ceremony, „American Journal of Sociology” 1977, nr 83.

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Polska wizja Wspólnej Polityki Rolnej wobec

wyzwań oceny funkcjonowania WPR, http://www.powiatkoscierski.pl/upload/WPR_

health_check_final.pdf.

Pietrzkiewicz T., Systemy wartości i kodeksy etyczne w gospodarce, wyd. Instytut Organi-

zacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 1997.

Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 9, wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu,

Lublin 2008.

Public relations w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej organizacji, red. S. Ślusarczyk,

J. Świda, D. Tworzydło, T.1, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszo-

wie, Rzeszów 2003.

Skala A., Decoupling w sektorze transportu – weryfikacja zjawiska w warunkach spowol-

nienia wzrostu gospodarczego, „Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej” 2012,

vol. 87.

Skala-Poźniak A., Zjawisko decouplingu w gospodarce w okresie transformacji, „Prace

Naukowe Politechniki Warszawskiej” 2010, vol. 72.

Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Pallottinum, Poznań 2002.

Stankiewicz D., Reforma wspólnej polityki rolnej UE, „Kancelaria Sejmu i Biuro Studiów

i Ekspertyz”, 985: wrzesień 2003, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_03/i-985.pdf.

Styczeń T., O przedmiocie etyki i etyce, „Roczniki Filozoficzne” 1984, nr 32, z. 2.

Styczeń T., Wprowadzenie do etyki, TN LUL, Lublin 1993.

Sudoł S., Nauki o zarządzaniu. Węzłowe problemy i kontrowersje, Dom Organizatora TNOiK,

Toruń 2007.

Szulczewski G., Programy etyczne firm i ich wykorzystanie w działalności Public Relations

[w:] Public relations w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej organizacji, red.

S. Ślusarczyk, J. Świda, D. Tworzydło, t. 1, Wyd. Wyższej Szkoły Informatyki

i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2003.

Ślipko T., Zarys etyki ogólnej, Wyd. WAM, Kraków 1974.

Zbiegień-Maciąg L., Etyka w zarządzaniu, Wyd. Centrum Informacji Menadżera, Warsza-

wa 1996.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 31–43

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.03

Monika Krakowiak-Drzewiecka

University of Economics in Katowice

Faculty of Management

e-mail: monika.drzewiecka@ue.katowice.pl

Badanie instytucji: dylematy, metody, doświadczenia

Research on institutions: dilemmas, methods, experiences

The paper is an opinion on the academic discussion concerning research on insti-

tutions. Its purpose is to describe the complexity of the categories of institutions

and the consequences this has on research. The article is divided into three main

parts. The first part presents the problem of conceptualizing the category of insti-

tution. The second part focuses on the methodical basis of measuring institutions.

The third part presents examples of empirical research in this field.

Keywords: institutionalism, institutions, research on institutions.

JEL Classification: B40, B52

1. Wprowadzenie

Teza o aktualności i ważności badań instytucji społecznych właściwie nie wymaga

już udowadniania. Rosnąca liczba opracowań z zakresu szeroko pojętego instytu-

cjonalizmu, będąca efektem pracy licznych przedstawicieli nauk społecznych,

stanowi świadectwo upowszechnienia się przekonania o fundamentalnym znacze-

niu instytucji dla funkcjonowania społeczeństw oraz staje się inspiracją do podej-

mowania dalszych badań tej problematyki.

Jednocześnie instytucjonalizm stał się platformą interdyscyplinarnego dialo-

gu socjologów, ekonomistów, politologów, historyków, kulturoznawców, prawni-

ków i antropologów. W konsekwencji tego zróżnicowania perspektyw badaw-

czych właściwych dla poszczególnych, wskazanych wyżej dyscyplin, w obrębie

ram teoretycznych instytucjonalizmu mieszczą się różne teorie (np. instytucji,

32 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

wyboru publicznego czy zbiorowego, kosztów transakcyjnych, struktury i agencji,

gier), rozmaite modele (np. homo oeconomicus, homo sociologicus, homo psycho-

logicus, model racjonalnego podejmowania decyzji), prowadzone są odwołujące

się do teorii badania empiryczne, różnego rodzaju eksperymenty laboratoryjne

(np. psychologiczne, gry komputerowe, symulacje) i procedury ewaluacyjne (jako

przesłanki sformułowań o charakterze normatywnym i praktycznym) oraz wyko-

rzystywane dane zastane i analizy historyczne. Ramy instytucjonalizmu są szero-

kie nie tylko w sensie wyznaczania rozległego, interdyscyplinarnego obszaru

rozważań, ale sprzyjają analizom prowadzonym na różnych poziomach życia

społecznego (od jednostki ludzkiej do złożonego i globalnego świata społeczne-

go)1. Ogólnie rzecz ujmując, analizy te obejmują zagadnienia statyki i dynamiki

instytucjonalnej. Te pierwsze zajmują się problemami struktury i funkcji instytu-

cji, te drugie zaś obejmują problematykę genezy instytucji, zmiany instytucjonal-

nej i procesów instytucjonalizacji2. Kategoria instytucji i ogólnie problematyka

instytucjonalna staje się coraz bardziej widoczna i powszechnie akceptowana jako

płaszczyzna integracji nauk społecznych3. Podstawowy problem, przed jakim stają

badacze zajmujący się tematyką instytucjonalną, sprowadzić można do pytania,

jak badać instytucje. Pytanie to zawiera szereg kolejnych dylematów, które nale-

żałoby rozstrzygnąć przed przystąpieniem do badań, np. co rozumiemy pod poję-

ciem instytucji; czy wszystkie instytucje są mierzalne; jakich metod (ilościowych

czy jakościowych) użyć, by zbadać dany problem instytucjonalny; kto powinien

być podmiotem badania, a co stanowić jego przedmiot; czy można mówić o uni-

wersalności metod badania i miar instytucji oraz czy możliwe są porównania wy-

ników takich badań itp.

Niniejszy artykuł ma na celu próbę przybliżenia odpowiedzi na wspomniane

pytania w oparciu o opinie wyrażone przez teoretyków instytucjonalizmu oraz

wybrane przykłady badań empirycznych z tego zakresu.

Przyjęto założenie, że podejście instytucjonalne w naukach społecznych po-

zostaje na etapie poszukiwania zasad i metod badania instytucji, które pozwalały-

by zintegrować dotychczasowy dorobek nurtów instytucjonalnych występujących

w ramach poszczególnych dyscyplin naukowych.

W artykule można wyróżnić trzy zasadnicze części. Pierwsza poświęcona jest

konceptualizacji kategorii instytucji. Druga odnosi się do podstaw badawczych

instytucji i dylematów z tym związanych. Trzecia przedstawia przykłady empi-

rycznych badań nad instytucjami.

1 P. Chmielewski, Homo agens. Instytucjonalizm w naukach społecznych, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 12–13. 2 B. Gąciarz, Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa,

2004, s. 30. 3 J. Wilkin, Instytucjonalne i kulturowe podstawy gospodarowania. Humanistyczna perspektywa

ekonomii, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2016, s. 113.

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 33

2. Wieloznaczność pojęcia instytucji

Różnorodność przejawiania się instytucji ma odzwierciedlenie w ich definiowa-

niu. Do najpowszechniejszych ujęć (koncepcji) tego pojęcia w naukach społecz-

nych zaliczyć można instytucje jako:

(1) reguły gry, procedury, konwencje itp.,

(2) ograniczenia,

(3) wzorce myślenia i zachowania,

(4) stany równowagi,

(5) sposoby postępowania, środki do celu,

(6) struktury i stosunki społeczne,

(7) organizacje,

(8) symbole i znaki kulturowe.

Definicja instytucji jako reguł gry jest najbardziej popularna i chyba najczę-

ściej przytaczana w literaturze przedmiotu. To podejście zostało spopularyzowane

przez Douglassa C. Northa w wydanym w 1990 roku Institutions, Institutional

Change, and Economic Performance, gdzie autor pisze, że instytucje są to zasady

gry w społeczeństwie4. Zatem instytucje ujmowane są bardzo szeroko, gdyż obej-

mują normy, konwencje, ustalenia, procedury itp., które kształtują ludzkie zacho-

wanie. Podobne podejście reprezentują także inni uczeni. Oliver E. Williamson

proponuje, by jako instytucje traktować z jednej strony otoczenie instytucjonalne

(rules of the game), a z drugiej również instytucje zarządzania, które ową grę

prowadzą (the play of the game)5. Przedstawiciel tradycyjnej ekonomii instytucjo-

nalnej, John R. Commons, definiuje instytucje jako działania zbiorowe w celu

kontroli działań indywidulanych6. Natomiast Geoffrey Hodgson twierdzi, że insty-

tucje to systemy ustanowionych i osadzonych reguł społecznych, które kształtują

ludzkie interakcje7. W ujęciu instytucji jako reguł gry chodzi o podkreślenie, że

jednostki, chcąc zrealizować własne cele i interesy, postępują zgodnie z określo-

nym zestawem reguł, które im to umożliwią. Postępowanie jednostek może być

wówczas intencjonalne i dobrowolne lub wymuszone przez oczekiwane sankcje.

Instytucje mogą być również rozumiane jako zewnętrzne ograniczenia, ale

nie w znaczeniu barier fizycznych czy technologicznych. We wspomnianej już

definicji instytucji D.C. North rozwija ją dodając: (…) lub bardziej formalnie,

(instytucje) to stworzone przez ludzi ograniczenia, które kształtują ludzkie interak-

cje8. Ujęcie instytucji jako reguł gry i jako ograniczeń jest przez niego traktowane

4 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University

Press, New York 1990, s. 3. 5 O. E. Williamson, The Institutions of Governance, „The American Economic Review”, vol. 88, nr 2, (May, 1998) s. 75; http://www.jstor.org/stable/116896?seq=1#page_scan_tab_contents (data dostępu:

15.01.2017). 6 J.R. Commons, Institutional Economics, Macmillian, New York 1934, s. 69–70, za: D. Kuder, Poję-cie instytucji w teorii ekonomii, „Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy”, 2011, nr 19, s. 85,

http://www.ur.edu.pl/pliki/Zeszyt19/06.pdf (data dostępu: 14.01.2017). 7 R.M. Hodgson, What are institutions, „Journal of Economic Issues”, vol. XL, nr 1, (March 2006), s. 2, http://www.geoffrey-hodgson.info/user/bin/whatareinstitutions.pdf (data dostępu: 14.01.2017). 8 D.C. North, op. cit., s. 3

34 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

wymiennie. Należy się jednak zastanowić, czy nie ma między nimi różnicy, która

może mieć znaczenie dla badania konkretnych przypadków. W istocie chodzi o to,

że reguły gry nie są dokładnie tym samym, co ograniczenia gry, a instytucje mogą

być postrzegane jako zewnętrzne9. Przykładowo mogą stanowić ramy dla społecz-

nych interakcji, ale nie determinować zasad tych zachowań. Występowanie ram

(ograniczeń) funkcjonowania daje jednostkom poczucie bezpieczeństwa i przewi-

dywalności w podejmowaniu działań teraz i w przyszłości, ale nie określa warun-

ków, w jakich powinny przebiegać.

Trzeci sposób ujmowania instytucji to traktowanie ich jako wzorców czy

sposobów myślenia i zachowania podzielanych przez określoną zbiorowość. Takie

podejście możemy spotkać w pracach klasyków, np. u Thorsteina Veblena, dla

którego instytucja jest czymś w rodzaju zwyczaju, który stał się w sposób oczywi-

sty niezbędny oraz powszechnie akceptowany10 i Emile’a Durkheima, który przez

instytucje rozumiał wszelkie przekonania i wszystkie sposoby postępowania usta-

nowione przez zbiorowości11. Również współcześni uczeni zwracają uwagę na

takie ujęcie instytucji, zakładając, że instytucje są samopodtrzymującym się syste-

mem podzielanych przekonań12 albo podzielanymi wzorami myślowymi13.

Instytucje są także definiowane i analizowane jako stany równowagi (social

equilibria). To podejście jest szczególnie bliskie uczonym zajmującym się teorią

gier14. Zakładają oni, że w sytuacji, kiedy wszyscy gracze zoptymalizowali swoje

działania, biorąc pod uwagę zachowania innych, i żaden z graczy nie ma powodu

do zmiany decyzji, gra osiąga równowagę. Krótko mówiąc, życie społeczne, go-

spodarcze czy polityczne jest nieustanną grą, a instytucje są sposobem (czyli spo-

łecznie ukształtowanym urządzeniem) porządkowania tej gry15.

9 R. Rogowski, Institutions as Constraints of Strategic Choice [w:] Strategic Choice and International

Relations, red. D.A. Lake, R. Powell, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1999, s. 115–116, https://books.google.pl/books?id=fce5nqEVz4IC&pg=PA115&lpg=PA115&dq=institutions+as+

constraints+on+strategic+choice&source=bl&ots=kcnDb0v1en&sig=a4TgtVpBLCwUh7ABIqWcHN

QfZlA&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwjdnv_7_O7RAhUGCpoKHav1DTsQ6AEIQTAD#v=onepage&q =institutions%20as%20constraints%20on%20strategic%20choice&f=false (data dostępu: 15.01.2017). 10 T. Veblen, Absentee Ownership and Business Enterprise in Recent Times: The Case of America,

George Allen&Unwin, London 1924, s. 101 [za:] B. Klimczak, Wybrane problem i zastosowania ekonomii instytucjonalnej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we

Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 28. 11 E. Durkheim, The Rules of Sociological Method, Macmillan, London 1982 [za:] Readings From Emile Durkheim, red. K. Thompson, Taylor & Francis e-Library, 2005, s. xiv, http://www.ufg.uni-

kiel.de/dateien/dateien_studium/Archiv/2015_Lesenswert/texte/Durkheim/%5BK._Thompson%5D_Re

adings_from_Emile_Durkheim_(Key_Te(BookZZ.org).pdf (data dostępu: 18.01.2017). 12 M. Aoki, Toward a Comparative Institutional Analysis, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts

London 2001, s. 10. 13 A.T. Denzau, D. North, Shared Mental Models: Ideologies and Institutions, „Kyklos. International Review for Social Sciencesˮ 1994, vol. 47, nr 1, s. 3–31, doi: 10.1111/j.1467-6435.1994.tb02246.x. 14 M. Aoki, op. cit.; A. Greif, Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons from Medie-

val Trade, Cambridge University Press, Cambridge 2006; A. Schotter, The Economic Theory of Social Institutions, Cambridge University Press, Cambridge 2008. 15 J. Wilkin, op. cit., s. 102.

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 35

Interesujące podejście do instytucji zaproponował socjolog Richard

Swedberg, który uważa, że kluczową kategorią dla tworzenia instytucji jest inte-

res16. Instytucje są traktowane jako środki postępowania prowadzące do konkret-

nego celu. Innymi słowy instytucje są traktowane instrumentalnie przez graczy

(najczęściej grupy nacisku), którzy wykorzystują je, by osiągnąć określone cele.

Jeżeli gracze nie są zadowoleni z istniejącego instytucjonalnego porządku, a dys-

ponują znaczącą politycznie i ekonomicznie siłą, mogą spróbować zmienić wa-

runki instytucjonalne, wykorzystując do tego presję polityczną i lobbing. Instytu-

cje służą interesom graczy, którzy są wystarczająco silni, by wpływać na ich kształt.

W socjologii instytucje są postrzegane jako struktury odpowiedzialne za wy-

stępowanie określonych zachowań i relacji społecznych. Zdaniem W. R. Scotta17

instytucje to struktury (oraz działania o charakterze kognitywnym, normatywnym

i regulatywnym), które stabilizują i nadają sens zachowaniom społecznym. Insty-

tucje są więc strukturami społecznymi, określającymi status czy role pełnione

przez jednostki, tj. rodzina, religia, armia czy szkolnictwo wyższe.

W odróżnieniu od ekonomistów, którzy wyraźnie rozróżniają zasady gry

i graczy (zgodnie z propozycją Northa), przedstawiciele nauk politycznych (J.G.

March i J.P. Olsen18) i socjologii (J.W. Meyer i B. Rowan19) uważają, że organi-

zacje również są instytucjami. Takie organizacje, jak parlament, związki zawodo-

we, organy ustawodawcze czy przedsiębiorstwa tworzą specyficzne instytucje,

które narzucają ludziom określone zachowania.

Wreszcie instytucje mogą być traktowane jako kulturowe znaki i symbole,

skrypty zachowań, mity, tabu czy świętości, które wywołują określone postawy

i zachowania. Te kulturowe i kognitywne elementy są wsparciem dla konkretnych

struktur społecznych, zapewniają im legitymizację oraz nadają sens życiu spo-

łecznemu20.

W literaturze z zakresu nauk społecznych utrwalił się podział instytucji na

formalne i nieformalne. Instytucje formalne to przede wszystkim systemy prawne,

normujące funkcjonowanie życia politycznego, gospodarczego i społecznego, ale

również kodeksy postępowania w organizacjach, organizacje publiczne i prywat-

ne, w tym przedsiębiorstwa. Obok instytucji formalnych można wymienić szereg

instytucji nieformalnych, których przykładami są zwyczaje, tradycje, normy mo-

ralne, wzory kulturowe, religie czy utrwalone sposoby myślenia. Instytucje for-

16 An Interest-Based Concept of Institutions zaprezentowany w: R. Swedberg, The Toolkit of Economic Sociology, SOCIUS Working Papers, nr 4/2006, s. 11–14; https://www.repository.utl.pt/bitstream/

10400.5/1981/1/wp200604.pdf (data dostępu: 15.01.2017) 17 W.R. Scott, Institutions and Organizations. Ideas, Interests and Identities, SAGE, Los Angeles, London, New Delhi, Singapore, Washington DC 2014, s. 55 i dalsze. 18 J.G. March, J.P. Olsen, The New Institutionalism: Organizational Factors in Political Life, „The

American Political Science Review” 1984, vol. 78, nr 3, s. 734–749, http://www.la.utexas.edu/users/ chenry/core/Course%20Materials/March1984/0.pdf (data dostępu: 15.01.2017). 19 J.W. Meyer, B. Rowan, Institutionalized Organizations: Formal Structure as Myth and Ceremony,

„The American Journal of Sociology” 1977, vol. 83, nr 2, s. 340–363; http://web.unitn.it/ files/download/12401/americal_journal_of_sociology_83_1977_meyer.pdf (data dostępu: 15.01.2017). 20 W.R. Scott, op. cit., s. 55 i dalsze.

36 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

malne i nieformalne wzajemnie się uzupełniają i nie mogą istnieć niezależnie21.

Efektywność instytucji formalnych wynika z ich spójności z istniejącymi instytu-

cjami nieformalnymi. Analiza instytucji nieformalnych pozwala zrozumieć, dla-

czego dane instytucje formalne „przyjęły się” bądź „nie przyjęły” w danej spo-

łeczności.

Powyższe zestawienie nie ma charakteru wyczerpującego i nie stanowi klasy-

fikacji istniejących definicji, lecz jest jedynie próbą zademonstrowania, jak ob-

szerny jest „koncept” instytucji, obecny w rożnych dyscyplinach i tradycjach

naukowych. Instytucje mogą być definiowane odmiennie w zależności od kontek-

stów ich występowania i celów, którym służy badanie określonego zjawiska spo-

łecznego. Nietrudno zauważyć, że poszczególne ujęcia pojęcia instytucji wykazują

pewne podobieństwa i po części mogą się nawet pokrywać. Różnice pomiędzy

nimi bywają subtelne, ale mają istotne znaczenie. To pokazuje, z jak złożonym

zjawiskiem mamy do czynienia i jak trudno w związku z tym stworzyć ogólną,

a jednocześnie precyzyjną definicję instytucji.

3. Podstawy badawcze i dylematy z tym związane

Problem rozstrzygnięć związanych z definiowaniem podstawowych kategorii,

w tym zwłaszcza instytucji, jest jednym z wielu dylematów, jakie stoją przed

badaczami reprezentującymi podejście instytucjonalne. Coraz częściej zatem po-

jawiają się opracowania poświęcone metodycznej stronie badań instytucji. Mają

one bardzo zróżnicowany charakter – począwszy od koncentrujących się na ogól-

nych założeniach przez zawierające rekomendacje dla reprezentantów poszcze-

gólnych dyscyplin naukowych aż po analizy i uwagi dotyczące badania konkret-

nych sfer życia społecznego lub pojedynczych instytucji.

Pomiar instytucji jest tematem wnikliwej analizy przedstawionej przez Stefa-

na Voigta w artykule How (Not) to Measure Institutions. Znalazły się tam m.in.

pragmatyczne propozycje dotyczące pomiaru instytucji22. Autor podkreśla, że nie

możemy obserwować preferencji podmiotów (aktorów), a jedynie ich zachowania

i zewnętrzny obserwator może ocenić, czy są one zgodne z obowiązującą zasadą

czy nie.

Żeby oszacować (estimate) różnice między związanym z daną instytucją za-

chowaniem spodziewanym i rzeczywiście obserwowanym, w pierwszej kolejności

trzeba wyodrębnić instytucję, której efekty są przedmiotem zainteresowania bada-

jącego.

21 W. Rudolf, Możliwości wykorzystania nowej ekonomii instytucjonalnej w rozwoju sektora publicz-nego, „Zarządzanie Publiczne” 2015, vol. 30, nr 2, s. 109–118; J. Wilkin, op. cit., s. 100. 22 W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały skrótowo wybrane propozycje dotyczące pomiaru

instytucji, więcej na ten temat można znaleźć w: S. Voigt, How (Not) to Measure Institutions, „Journal of Institutional Economics” 2013, vol. 9, s. 1–26, doi: 10.1017/S1744137412000148 (data dostępu:

14.01.2017).

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 37

Przed przystąpieniem do pomiaru instytucji konieczne jest przedstawienie

w zwięzły i klarowny sposób jej definicji. Kiedy instytucja zostanie wyodrębniona

na tyle precyzyjnie, na ile to możliwe, kolejnym krokiem jest określenie, jakie

zachowanie, które da się zaobserwować u aktorów, odnosi się do tejże instytucji.

Problemem jest także wybór optymalnego okresu pomiaru rzeczywistej im-

plementacji instytucji. W pomiarze niektórych instytucji można mówić o natural-

nym minimalnym okresie, wyznaczonym np. przez kadencję danego podmiotu.

Wybór zakresu czasowego badania ma również wpływ na liczbę możliwych ob-

serwacji oraz jakość dostępnych lub otrzymanych danych.

Jeżeli instytucje mają być wykorzystane jako zmienne niezależne, trzeba się

upewnić, czy występują one na tyle długo, by mogły mieć wpływ na przyjęte

w badaniu zmienne zależne. Niełatwy może okazać się również sam pomiar ob-

serwowanych zachowań. Przykładowo w odniesieniu do instytucji ekonomicznych

uwzględnienie w obliczeniach zachowania wszystkich aktorów (podmiotów) wy-

daje się prawie niemożliwe. Inaczej może być w przypadku niektórych instytucji

politycznych, gdzie liczba podmiotów (aktorów) reprezentujących władzę jest

względnie ograniczona.

W badaniach naukowych dużą wagę przywiązuje się do obiektywności po-

miaru, co w tym przypadku oznacza, że ktokolwiek powtórzy pomiar instytucji

w ten sam sposób, powinien otrzymać taki sam rezultat. Jest to możliwe wyłącznie

wtedy, kiedy kryteria, zasady kodowania, różne komponenty pomiaru itd. są

w pełni jawne. Tymczasem autor zauważa, że nawet najczęściej wykorzystywane

miary (np. Freedom in the World) nie spełniają tego warunku.

Bywa, że badacz jest zainteresowany efektami zjawiska o szerszym zakresie

niż pojedyncza instytucja, np. niezależność wymiaru sprawiedliwości. W takim

przypadku konieczne jest wyselekcjonowanie głównych składników, które na-

stępnie będą syntetyzowane, bo złożoność wybranego zjawiska nie pozwala na

bezpośrednie obserwacje i badania23.

Uzupełnieniem powyższych propozycji mogą być wnioski przedstawione

przez J.J. Sztaudyngera podczas wystąpienia na temat zasadności stosowania

metod ilościowych do analizowania instytucjonalnych uwarunkowań24. Prelegent

skupił się na trudnościach modelowania ekonometrycznego. Zwracał uwagę na

znaczenie wiedzy a priori w procesie modelowania, od której zależy jakość mode-

lu, w tym wskazanie czynników (zmiennych) kluczowych oraz możliwość odróż-

nienia zależności pozornych od rzeczywistych. Trudności w pomiarze wiążą się

z faktem, że nie ma zmiennych, które są doskonale mierzalne, a do modelu mo-

żemy wprowadzić tylko ich ograniczoną liczbę, co nie pozostaje bez wpływu na

wartość otrzymanych w ten sposób parametrów. Problemów nastręcza również

określenie kierunku oddziaływania na siebie zmiennych oraz ich współzależność.

Analizy przeprowadzane z pomocą modeli ekonometrycznych są oparte o zmiany

historyczne, więc model może służyć do przybliżonego tzw. miękkiego wniosko-

23 Ibidem, s. 16–20. 24 Wystąpienie wygłoszone w ramach Seminarium Forum Myśli Instytucjonalnej „Wokół metody. Jak badać instytucje?”, które odbyło się 7 listopada 2016 r. na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym

Uniwersytetu Łódzkiego.

38 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

wania. Modelowanie ekonometryczne może więc być przydatne do badania uwa-

runkowań instytucjonalnych, ale przy uwzględnieniu, w miarę możliwości, jego

ograniczeń i niedoskonałości. Każda próba badania instytucji powinna być zatem

poprzedzona krytycznym spojrzeniem na rzeczywistą możliwość i celowość ich

pomiaru.

Dylematy badawcze wynikające z podejścia instytucjonalnego bywają także

rozpatrywane w odniesieniu do poszczególnych dyscyplin naukowych, a w ich

ramach do konkretnych problemów. W obrębie ekonomii główne zagadnienia

poruszane w ramach nurtów instytucjonalnych dotyczą objaśnienia roli instytucji,

ich wpływu na zachowania jednostek oraz na różne aspekty działań gospodar-

czych. W ramach tych badań podejmuje się próby tworzenia modeli opisujących

zmiany instytucjonalne oraz ich oddziaływanie na funkcjonowanie sfery realnej

w różnych przekrojach. Jednak zbudowanie uniwersalnego modelu przedstawiają-

cego wpływ czynników natury instytucjonalnej na gospodarkę wydaje się niemoż-

liwe. Wiąże się to głównie z trudnościami z kwantyfikacją jakościowych elemen-

tów takiego badania. Mimo to analiza wybranych instytucji umożliwia naświetle-

nie wyznaczników rozwoju charakterystycznych dla różnych gospodarek. Pozwala

też na wskazanie pewnych wspólnych właściwości tych procesów, które w efekcie

powinny prowadzić ku dobrobytowi25.

Podejście instytucjonalne znalazło szerokie zastosowanie w badaniach wzro-

stu gospodarczego. Obecnie dziedzina ta przeżywa ogromny rozwój, także dzięki

rosnącej liczbie danych opisujących instytucje i ich jakość. Naukowcy używają

różnych miar instytucjonalnych, obejmujących polityczną niestabilność (np.

przewroty polityczne, wojny domowe), cechy charakterystyczne społeczeństwa

(zróżnicowanie dochodów, zróżnicowanie narodowościowe i religijne), jakość

kapitału społecznego, opis instytucji formalnych (np. system prawny) i miary

jakości instytucji (np. stopień wdrożenia uprawnień własnościowych), które

wpływają na wymianę gospodarczą. Ostatnio, obok prac wykorzystujących zagre-

gowane indeksy, do analizy specyficznych zagadnień są używane także zdezagre-

gowane subiektywne wskaźniki instytucjonalne26.

Janine Aron podjęła próbę usystematyzowania wskaźników instytucjonal-

nych wykorzystywanych w literaturze dotyczącej wzrostu gospodarczego, zwraca-

jąc uwagę na różnicę między wskaźnikami opisującymi cechy instytucji a wskaź-

nikami oceniającymi efekty ich działania. Miary używane w badaniach podzieliła

na pięć grup27:

(1) miary jakości instytucji (m.in. zabezpieczenie umów i uprawnień wła-

snościowych),

(2) miary jakości kapitału społecznego (m.in. miara wolności obywatel-

skich),

25 E. Gruszewska, Instytucje a proces tworzenia kapitału w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Eko-

nomicznego w Białymstoku, Białystok 2013, s. 9. 26 M. Brzozowski, P. Gierałtowski, D. Milczarek, J. Siwińska-Gorzelak, Instytucje a polityka makroek-

onomiczna i wzrost gospodarczy, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa

2006, s. 26–27. 27 J. Aron, Growth and Institutions: A Review of The Evidence, „The World Bank Research Observer”

2000, vol. 15, nr 1, s. 99–135 (metody opisane na s. 107–113).

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 39

(3) charakterystyki społeczne (m.in. zróżnicowanie etniczne, napięcia naro-

dowościowe),

(4) charakterystyki polityczne (m.in. typ i trwanie reżimu politycznego),

(5) miary politycznej niestabilności.

Jej zdaniem rozróżnienie między wskaźnikami opisującymi efekty działania

instytucji oraz cechy instytucji jest bardzo ważne, gdyż charakterystyki instytucji

ekonomicznych lub politycznych nie mówią nic o ich wpływie. Natomiast miary

jakości instytucji pokazują, jak efektywnie istniejące zasady są wdrażane. Na

przykład miary jakości instytucji formalnych obejmują subiektywne rankingi

efektywności uprawnień własnościowych i poziomu biurokracji (łatwość prowa-

dzenia działalności gospodarczej).

4. Przykłady doświadczeń badawczych

Danuta Miłaszewicz podjęła się badań empirycznych poświęconych ukazaniu

zależności między jakością instytucji a wzrostem gospodarczym, wyrażonym

poziomem PKB per capita na przykładzie Polski i wybranych krajów. W tym celu

wykorzystała wskaźniki jakości instytucji formalnych i nieformalnych, będące

wynikami badań przeprowadzonych przez The Heritage Foundation (Index of

Economic Freedom28), Freedom House (Freedom House Index29) oraz World

Bank (Worldwide Governance Indicators30), obejmujących różne aspekty struktu-

ry instytucjonalnej i pomiaru jakości instytucji31.

Autorka badań zwraca uwagę na trudności, jakie napotkała w trakcie prze-

prowadzania badań empirycznych. Pierwszą, o której wspomina, jest brak w lite-

raturze dotyczącej wzrostu gospodarczego jednej (obowiązującej) definicji insty-

tucji. O ile w ujęciach teoretycznych panuje względna zgodność w definiowaniu

tego pojęcia, o tyle w badaniach empirycznych definiowanie instytucji zależy od

celu i sposobu badania. Kolejnym problemem jest wykorzystywanie przez bada-

czy różnych typów modeli wzrostu (strukturalnych lub zredukowanych, w różny

sposób opisujących wpływ zmiennych instytucjonalnych na wzrost gospodarczy),

a w związku z tym występowanie różnic w doborze zmiennych objaśniających.

Problematyczne jest również używanie przez badaczy kilku wskaźników oceny

zmiennych instytucjonalnych, które dodatkowo mogą być z sobą skorelowane.

Autorka zauważa, że indeksy jakości instytucji zazwyczaj mierzą, jak dobrze są

oceniane reguły gry, a nie jakie są one w rzeczywistości. Powoduje to trudności

28 Szczegółowe informacje dotyczące IEF dostępne na stronie: http://www.heritage.org/index/about (data dostępu: 13.01.2017). 29 Szczegółowe informacje dotyczące FHI oraz aktualne dane dostępne na stronie: https://freedom

house.org/report/freedom-world/freedom-world-2016 (data dostępu: 13.01.2017). 30 Szczegółowe informacje dotyczące WGI oraz aktualne dane dostępne na stronie http://info.world

bank.org/governance/wgi/index.aspx#home (data dostępu: 13.01.2017). 31 D. Miłaszewicz, Jakość instytucji a wzrost gospodarczy [w:] Problemy teorii i polityki makroekono-micznej, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego”

2011, nr 19, s. 5, www.wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip19-2011/SiP-19-1.pdf (data dostępu: 13.01.2017).

40 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

z ustaleniem kierunku zależności między sytuacją gospodarczą a jakością instytu-

cji. Trzeba wówczas rozstrzygnąć kwestię endogeniczności zmiennych instytucjo-

nalnych. Ostatnią przeszkodą, o której wspomina D. Miłaszewicz, jest jakość

i dostępność danych. Zwraca ona uwagę, że wiele cech instytucji jest trudnych do

kwantyfikowania, co powoduje konieczność używania przybliżonych miar. Pod-

stawą tworzenia wskaźników jakości instytucji są badania subiektywnych odczuć

różnych uczestników życia gospodarczego i bardzo często okazują się one bar-

dziej miarodajne niż wskaźniki obiektywne. Jako przykład podaje badanie pozio-

mu korupcji – niezależnie od tego, czy kraj charakteryzuje wysoki czy niski po-

ziom skorumpowania, oficjalnie notuje się niewielką liczbę przypadków lub pro-

cesów dotyczących korupcji. Natomiast według subiektywnych odczuć badanych

w tej sprawie uzyskuje się zdecydowanie odmienne wyniki32.

Maria Lissowska analizowała instytucje gospodarki rynkowej w Polsce. Ana-

lizując przydatność różnych podejść instytucjonalnych do badania transformacji

zwraca uwagę, że przemiany instytucjonalne okresu transformacji w szerszym

zakresie, w odniesieniu do krajów Europy Środkowej i Wschodniej, były przed-

miotem prac niektórych przedstawicieli kierunków ekonomii instytucjonalnej, ale

prace te nie były liczne. Zdaniem M. Lissowskiej przegląd badań na temat wpły-

wu zmian instytucjonalnych na wzrost w gospodarkach przechodzących okres

transformacji pokazuje niejednoznaczne wyniki. Przyczyn takiego stanu rzeczy

autorka upatruje w szerokim zakresie instytucji, trudności ich mierzenia i liczbie

czynników pozainstytucjonalnych, wpływających na wzrost gospodarczy33.

Ewa Gruszewska podjęła się analizy otoczenia instytucjonalnego ukształto-

wanego podczas transformacji systemowej oraz instytucji nieformalnych w odnie-

sieniu do procesu tworzenia kapitału w Polsce. W swojej książce podkreśla, że

mimo wielu badań nad instytucjami i ich rolą w gospodarce wciąż stanowią one

tematykę nie do końca zgłębioną. Nie stworzono uniwersalnego modelu, eksponu-

jącego najsprawniejsze instytucje, które po implementacji w gospodarkach doce-

lowych działałyby najskuteczniej, generując największe korzyści. W tworzeniu

takiego modelu należałoby z pewnością wykorzystać dorobek naukowców repre-

zentujących wiele kierunków instytucjonalnych. Wielostronne podejście pozwoli-

łoby na wskazanie takich instytucji, które byłyby „dobre” dla rozwoju gospodar-

czego oraz tego, w jaki sposób kreują korzystne skutki ekonomiczne.

Autorka ta posłużyła się analizą instytucji formalnych tworzonych egzoge-

nicznie w stosunku do podmiotów sfery realnej oraz instytucji nieformalnych,

które kształtują się pod wpływem samych jednostek. W badaniach wykorzystała

zatem kompilację ujęć instytucji pochodzących z nowej ekonomii instytucjonalnej

oraz starej ekonomii instytucjonalnej i ekonomii behawioralnej34.

Przedmiotem badań B. Gąciarz była instytucjonalizacja sposobu sprawowa-

nia władzy publicznej i wzorców działania aktorów współtworzących nową prze-

strzeń, która zrodziła się w wyniku utworzenia struktur powiatów i nowych woje-

32 Ibidem, s. 23–24. 33 M. Lissowska, Instytucje gospodarki rynkowej w Polsce, Institutions for Market Economy. The Case of Poland, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 79, 85. 34 E. Gruszewska, op. cit, s. 11.

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 41

wództw samorządowych. Autorka podkreśla, że tego typu badania nie można

zrobić przy wykorzystaniu jednej konkretnej metody badawczej. Proces ten wy-

maga poznawania go z punktu widzenia wielu różnych jego aspektów. Dla uzy-

skania adekwatnej wiedzy o jego przebiegu i rezultatach niezbędne jest zebranie

różnorodnego materiału źródłowego. Z tego powodu cały projekt badawczy był

oparty na założeniach charakterystycznych dla metody integralnej. W docieraniu

do istotnych składników badanego procesu wykorzystane zostały zarówno źródła

zastane (akty prawne, dokumenty, relacje i publicystyka prasowa), jak i źródła

wywołane (wywiady oraz rezultaty badania ankietowego radnych). Najważniejsze

w tym procesie badawczym było docieranie do konkretnych faktów, które od-

zwierciedlają społeczne prawidłowości, ujawnianie wzorów myślenia i działania

określających rezultaty zachowań zbiorowych i indywidulanych aktorów społecz-

nych35.

Przy formułowaniu uogólnień i charakteryzowaniu badanych zjawisk autorka

zastosowała podejście antropologiczne polegające na dążeniu do zrozumienia

sensu określonego działania i jego wpływu na różne aspekty funkcjonowania

społeczności, w jakiej ono zachodzi. Badane zjawiska były więc charakteryzowa-

ne w kategoriach jakościowych, a nie ilościowych, poprzez ich sens i funkcje,

a nie poprzez parametry określające ich wielkość, natężenie i frekwencję oraz

z perspektywy tendencji w działaniach społecznych, jakie utrwalają, a nie z per-

spektywy bieżących przejawów. Dane ilościowe pochodzące z badań ankietowych

pełniły w tym kontekście funkcję materiału pozwalającego szczegółowo scharak-

teryzować zjawiska ustalone w drodze uogólnień obserwacji i analiz teoretycz-

nych36.

5. Podsumowanie

Problem badania instytucji jest równie interesujący, co niezwykle złożony, czego

ilustracją mogą być przytoczone w tekście przykłady badań nad instytucjami.

Uczeni próbujący wykorzystać w swoich badaniach instytucjonalne podejście

zmagają się z wieloma trudnościami, począwszy od wieloznaczności pojęcia in-

stytucji i możliwości pomiaru instytucji poprzez niełatwy dobór metody (metod)

i narzędzi badawczych, różną jakość danych i dostęp do nich, skomplikowaną

analizę i interpretację wyników aż po poprawne sformułowanie wniosków.

W komentarzach do swoich badań przywoływane autorki zwracały uwagę na ich

wieloaspektowość, oznaczającą konieczność dostrzegania wzajemnego oddziały-

wania na siebie instytucji oraz wpływu czynników pozainstytucjonalnych na ana-

lizowane zjawisko.

Przedstawiona analiza pozwala na sformułowanie wniosku o braku uniwer-

salnego wzorca procesu badawczego instytucji. Można jedynie wymienić kilka

podstawowych zasad obowiązujących w tego typu badaniach. Każdorazowo punk-

35 B. Gąciarz, op. cit., s. 16. 36 Ibidem, s. 16–17.

42 MONIKA KRAKOWIAK-DRZEWIECKA

tem wyjścia musi być precyzyjne zdefiniowanie instytucji, która będzie przedmio-

tem zainteresowania, oraz zachowań, które świadczą o jej występowaniu (lub

braku), a są możliwe do zaobserwowania. Należy sprecyzować perspektywę teore-

tyczną, w obrębie której przeprowadzane będą badania i rozważania i wówczas

podjąć decyzję o wyborze metod badawczych. Należy krytycznie podchodzić do

jakości danych, w tym do zagregowanych miar instytucji formalnych i nieformal-

nych. Dobrze jest również pamiętać, że określone instytucje działają inaczej

w zależności od kontekstu, wchodzą w interakcje z innymi instytucjami i czynni-

kami pozainstytucjonalnym, a badacz musi rozpoznać ów kontekst.

Rozważania zawarte w artykule, choć siłą rzeczy ograniczone, potwierdzają

hipotezę o poszukiwaniu przez instytucjonalistów metod pozwalających oddać

złożoność problematyki instytucji oraz konieczność zintegrowania doświadczeń

badawczych nauk społecznych w tym zakresie.

Bibliografia

Aoki M., Toward a Comparative Institutional Analysis, The MIT Press, Cambridge, Mas-

sachusetts London 2001.

Aron J., Growth and Institutions: A Review of The Evidence, „The World Bank Research

Observer” 2000, vol. 15, nr 1.

Brzozowski M., P. Gierałtowski, D. Milczarek, J. Siwińska-Gorzelak, Instytucje a polityka

makroekonomiczna i wzrost gospodarczy, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk

Ekonomicznych, Warszawa 2006.

Chmielewski P., Homo agens. Instytucjonalizm w naukach społecznych, Wydawnictwo

Poltext, Warszawa 2011.

Commons J.R., Institutional Economics, Macmillian, New York 1934.

Denzau A.T., D. North, Shared Mental Models: Ideologies and Institutions, „Kyklos. Inter-

national Review for Social Sciences” 1994, vol. 47, s. 3–31, doi: 10.1111/j.1467-

6435.1994.tb02246.x.

Durkheim E., The Rules of Sociological Method, Macmillan, London 1982.

Gąciarz B., Instytucjonalizacja samorządności. Aktorzy i efekty, Wydawnictwo IFiS PAN,

Warszawa 2004.

Greif A., Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons from Medieval Trade,

Cambridge University Press, Cambridge 2006.

Gruszewska E., Instytucje a proces tworzenia kapitału w Polsce, Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Ekonomicznego w Białymstoku, Białystok 2013.

Hodgson R.M., What are institutions, „Journal of Economic Issues” 2006, vol. 40, nr 1,

http://www.geoffrey-hodgson.info/user/bin/whatareinstitutions.pdf.

Klimczak B., Wybrane problem i zastosowania ekonomii instytucjonalnej, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006.

Kuder D., Pojęcie instytucji w teorii ekonomii, „Nierówności społeczne a wzrost gospodar-

czy” 2011, nr 19, http://www.ur.edu.pl/pliki/Zeszyt19/06.pdf.

BADANIE INSTYTUCJI – DYLEMATY, METODY, DOŚWIADCZENIA 43

Lissowska M., Instytucje gospodarki rynkowej w Polsce/Institutions for Market Economy.

The Case of Poland, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.

March J.G., J.P. Olsen, The New Institutionalism: Organizational Factors in Political Life,

„The American Political Science Review” 1984, vol. 78, nr 3, s. 734–749. http://

www.la.utexas.edu/users/chenry/core/Course%20Materials/March1984/0.pdf.

Meyer J.W., B. Rowan, Institutionalized Organizations: Formal Structure as Myth and

Ceremony, „The American Journal of Sociology” 1977, vol. 83, nr 2, http://web.

unitn.it/files/download/12401/americal_journal_of_sociology_83_1977_meyer.pdf.

Miłaszewicz D., Jakość instytucji a wzrost gospodarczy [w:] Problemy teorii i polityki

makroekonomicznej, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania

Uniwersytetu Szczecińskiego” 2011, nr 19, www.wneiz.pl/nauka_ wneiz/sip/sip19-

2011/SiP-19-1.pdf.

North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge

University Press, New York 1990.

Readings From Emile Durkheim, red. K. Thompson, Taylor & Francis e-Library, 2005,

http://www.ufg.uni-kiel.de/dateien/dateien_studium/Archiv/2015_Lesenswert/texte /Du

rkheim/%5BK._Thompson%5D_Readings_from_Emile_Durkheim_(Key_Te(BookZZ.

org).pdf.

Rogowski R., Institutions as Constraints of Strategic Choice [w]: Strategic Choice and

International Relations, red. D.A. Lake, R. Powell, Princeton University Press,

Princeton, New Jersey 1999, https://books.google.pl/books?id=fce5nqEVz4IC&Pg

=PA115&lpg=PA115&dq=institutions+as+constraints+on+strategic+choice&sourc

e=bl&ots=kcnDb0v1en&sig=a4TgtVpBLCwUh7ABIqWcHNQfZlA&hl=pl&sa=X

&ved=0ahUKEwjdnv_7_O7RAhUGCpoKHav1DTsQ6AEIQTAD#v=onepage&q=

institutions%20as%20constraints%20on%20strategic%20choice&f=false.

Rudolf W., Możliwości wykorzystania nowej ekonomii instytucjonalnej w rozwoju sektora

publicznego, „Zarządzanie Publiczne” 2015, vol. 30, nr 2.

Schotter A., The Economic Theory of Social Institutions, Cambridge University Press,

Cambridge 2008.

Scott W.R., Institutions and Organizations. Ideas, Interests and Identities, SAGE, Los

Angeles, London, New Delhi, Singapore, Washington DC 2014.

Swedberg R., The Toolkit of Economic Sociology, SOCIUS Working Papers, nr 4/2006,

https://www.repository.utl.pt/bitstream/10400.5/1981/1/wp200604.pdf.

Veblen T., Absentee Ownership and Business Enterprise in Recent Times: The Case of

America, George Allen & Unwin, London 1924.

Voigt S., How (Not) to Measure Institutions, „Journal of Institutional Economics” 2013,

vol. 9, doi: 10.1017/S1744137412000148.

Wilkin J., Instytucjonalne i kulturowe podstawy gospodarowania. Humanistyczna perspek-

tywa ekonomii, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2016.

Williamson O.E., The Institutions of Governance, „The American Economic Review”

1998, vol. 88, nr 2, http://www.jstor.org/stable/116896?seq=1#page_scan_ tab_contents.

https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2016.

http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home.

http://www.heritage.org/index/about.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 45–61

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.04

Maciej Kassner

Nicolaus Copernicus University in Toruń

Faculty of Humanities

e-mail: maciej.kassner@umk.pl

Gospodarka jako zinstytucjonalizowany proces

Instytucjonalizm Karla Polanyiego

i jego etyczne konsekwencje*

The Economy as Instituted Process. Karl Polanyi’s Institutionalism and

Its Ethical Consequences

This article is devoted to a critical reconstruction of Karl Polanyi’s institutional

theory and its ethical consequences. Starting with the distinction between the formal

(neoclassical) and the substantial (institutional) understanding of the economy, the

article proceeds to discuss the main forms of institutional integration of economic

life described by Polanyi: reciprocity (symmetry), redistribution (centricity), and

exchange (market). In this context, the author examines the connection between the

work of Karl Polanyi and the economic anthropology represented by the works of

Richard Thurnwald and Bronisław Malinowski. The author argues that three main

forms of institutional integration of economic life introduced by Karl Polanyi can be

interpreted both as analytical tools to describe institutions and as a grand scheme for

the classification of different economic systems. The next section of the article is

devoted to a comparison between the institutional theories of Douglass North and

Karl Polanyi. For North, the main explanatory category is the idea of transaction

costs, whereas for Polanyi the key idea is that of the social embeddedness of the

economy. When speaking about the social embeddedness of the economy, Polanyi

draws our attention to the inseparable bonds which exist between economic institu-

* Tytuł niniejszego artykułu nawiązuje do eseju Karla Polanyiego The Economy as Instituted Process

zamieszczonego w zbiorze Trade and Market in Early Empires. W dosłownym tłumaczeniu określenie Polanyiego należałoby przełożyć jako „podlegający instytucjonalizacji”, sądzę jednak, że zapropono-

wane przeze mnie wyrażenie adekwatnie oddaje główną intuicję Polanyiego. Cf. K. Polanyi, The

Economy as Instituted Process [w:] Trade and Market in Early Empires. Economies in History and Theory, red. K. Polanyi, C.M. Arensberg, H.W. Pearson, The Free Press, Glencoe, Illinois 1957,

s. 243–269.

Niniejsza publikacja powstała w ramach projektu badawczego „Rynek i polityka. Studium filo-zofii politycznej Karla Polanyiego”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (numer rejestra-

cyjny wniosku: 2016/20/S/HS5/00556).

46 MACIEJ KASSNER

tions on the one hand, and culture, social structure and politics on the other hand.

This theoretical difference between North and Polanyi, the author argues, has im-

portant ethical consequences. If Polanyi is right, then institutions are not only alter-

native solutions to a certain economic problem (i.e. the efficient allocation of re-

sources, the reduction of transaction costs) but above all they are the embodiment of

different conceptions of a good life. In conclusion, the author emphasizes the politi-

cal dimension of Karl Polanyi’s institutional theory with its intriguing promise of

liberating our social and political life from the economic fallacy, that is, from the

unfortunate tendency to think about society in market terms.

Keywords: Karl Polanyi, Douglass North, institutionalism, ethics

JEL Classification: A13, B31, B52, Z13

1. Wprowadzenie

Kryzys ekonomiczny z 2008 roku był nie tylko poważnym wstrząsem dla gospo-

darki światowej, ale też przyczynił się do ożywienia debaty na temat sposobu

uprawiania ekonomii jako nauki. Podważenie zaufania do ekonomii neoklasycz-

nej, wyznaczającej w dużej mierze sposób myślenia elit politycznych i bizneso-

wych, przyczyniło się do wzrostu zainteresowania nieortodoksyjnymi szkołami

myśli ekonomicznej, w tym zwłaszcza podejściem postkeynesowskim, tradycją

marksistowską oraz różnymi odmianami instytucjonalizmu. Myślicielem, do któ-

rego odwoływano się szczególnie często, był Karl Polanyi, autor opublikowanej

w 1944 pracy Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych

czasów, zawierającej oryginalną analizę powstania wolnorynkowego kapitalizmu

w dziewiętnastowiecznej Anglii i jego załamania w okresie międzywojennym1. Co

znamienne, renesans zainteresowania twórczością Karla Polanyiego dał o sobie

znać przede wszystkim w obrębie nauk politycznych, socjologii i antropologii2.

Ekonomiści, z nielicznymi wyjątkami, wciąż niezbyt często odwołują się do po-

glądów węgierskiego myśliciela3. Sytuację tę można uznać za paradoksalną, zwa-

żywszy na fakt, że sam Karl Polanyi uważał się za historyka gospodarki oraz kon-

tynuatora myśli instytucjonalnej w ekonomii.

1 K. Polanyi, Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów, tłum. M. Za-

wadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. 2 Świadectwem zainteresowania myślą Polanyiego są następujące prace zbiorowe: Reading Karl

Polanyi for Twenty-First Century: Market Economy as a Political Project, red. A. Burga, K. Agartan,

Palgrave Macmillan, New York 2007; Market and Society. The Great Transformation Today, red. Ch. Hann, K. Hart, Cambridge University Press, Cambridge 2011. 3 Cf. np. M. Cangiani, Karl Polanyi’s Institutional Theory: Market Society and It’s Disembedded

Economy, „Journal of Economic Issues” 2011, vol. 45, nr 1, s. 177–197; J. Maucourant, S. Plociniczak, The Institution, the Economy, and the Market: Karl Polanyi’s Institutional Thought for Economists,

„Review of Political Economy” 2013, vol. 25, nr 3, s. 512–531.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 47

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wypracowanego przez Karla

Polanyiego podejścia do badania gospodarek społeczeństw przednowoczesnych

i nowoczesnych. Twórczość Karla Polanyiego, jak będę starał się dowieść, może

zostać uznana za jedną z wersji instytucjonalizmu starego typu i zestawiona

z osiągnięciami takich autorów, jak Thorstein Veblen, John Commons czy John

Kenneth Galbraith. Tym, co wyróżnia podejście Karla Polanyiego na tle koncepcji

wymienionych myślicieli, jest jego zakorzenienie w europejskiej tradycji intelek-

tualnej, w szczególności zaś w dokonaniach niemieckiej szkoły historycznej

i dziele austriackiego ekonomisty Carla Mengera4. To właśnie wielkiemu Austria-

kowi Polanyi przypisuje wynalezienie rozróżnienia między formalnym a substan-

cjalnym podejściem do badania gospodarki, które stało się fundamentem jego

własnej koncepcji5. Jednak najoryginalniejsze aspekty twórczości węgierskiego

myśliciela związane są z jego fascynacją antropologią oraz pracami takich auto-

rów, jak Richard Thurnwald i Bronisław Malinowski. Odwołując się do ustaleń

antropologii, Polanyi sformułował ogólną typologię form instytucjonalnej integra-

cji życia gospodarczego występujących w różnych typach społeczeństw. Polanyi

nie traktował swoich badań jedynie jako ćwiczenia z zakresu historii czy antropo-

logii gospodarczej. Poznanie przeszłości miało prowadzić do lepszego zrozumie-

nia specyfiki nowoczesnego społeczeństwa rynkowego oraz umożliwiać podej-

mowanie bardziej świadomych wyborów między alternatywnymi sposobami

instytucjonalizacji życia gospodarczego. Przedsięwzięcie badawcze Karla Polany-

iego było zatem motywowane etycznym imperatywem wykroczenia poza błąd

ekonomizmu polegający na fałszywym utożsamieniu gospodarki z rynkiem6.

2. Formalne i substancjalne rozumienie ekonomii

Punktem wyjścia dla rozważań Karla Polanyiego jest rozróżnienie między formal-

nym a substancjalnym podejściem do badania życia gospodarczego7. O genezie

formalnego rozumienia ekonomii Polanyi pisze w następujący sposób:

Formalne znaczenie ekonomii wywodzi się z logicznego charakteru relacji mię-

dzy środkami a celami, widocznego w takich słowach, jak „ekonomiczny” czy

„ekonomizować”. Odnosi się ono do określonej sytuacji wyboru, a mianowicie

4 W dalszej części artykułu omawiam szerzej podjętą przez Polanyiego próbę pogodzenia podejścia neoklasycznego i historyczno-instytucjonalnego. 5 Cf. K. Polanyi, Carl Menger’s Two Meanings of „Economic” [w:] Studies in Economic Anthropolo-

gy, red. G. Dalton, Washington 1971, s. 16–24. Według Polanyiego rozróżnienie to znalazło się w drugim, pośmiertnym wydaniu Zasad ekonomii Mengera opublikowanym w 1923 roku i nie zostało

podjęte przez jego następców. 6 K. Polanyi, Livelihood of Man, red. H.W. Pearson, Academic Press, New York, San Francisco, London 1977, s. 6. 7 Cf. J.R. Stanfield, The Economic Thought of Karl Polanyi: Lives and Livelihoods, Palgrave, Macmil-

lan, New York 1986. Cf. też popularne omówienie różnicy między ekonomią jako teorią racjonalnego wyboru i ekonomią jako badaniem gospodarki w pracy Ha-Joon Changa (Ekonomia. Instrukcja obsłu-

gi, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015).

48 MACIEJ KASSNER

tego między różnymi zastosowaniami środków wywołanego niedostatkiem tych

środków. Jeżeli nazwiemy reguły rządzące doborem środków logiką racjonalne-

go działania, wówczas możemy określić ten wariant logiki za pomocą zaimpro-

wizowanego pojęcia ekonomii formalnej8.

Formalnie rozumiana ekonomia jest zatem nauką traktującą o logice wyboru

między alternatywnymi zastosowaniami ograniczonych zasobów. Ekonomia pod-

powiada, jak dokonywać tego rodzaju wybory w sposób najbardziej efektywny, to

znaczy prowadzący do maksymalizacji użyteczności. Rzecz jasna, nie każdy wy-

bór zakłada sytuację niedoboru. Przykładowo moralny dylemat wyboru między

dobrem a złem czy decyzja o tym, którą z wielu leśnych ścieżek wybrać się na

przechadzkę, nie zakładają ograniczoności zasobów i z tego względu znajdują się

poza zakresem zainteresowań ekonomii9. Jednak wszędzie tam, gdzie występuje

sytuacja wyboru między skończonymi zasobami, ma zastosowanie nauka ekono-

mii z jej naczelnym postulatem maksymalizowania krańcowej użyteczności. Ka-

noniczną formę formalistycznemu poglądowi na przedmiot i zakres ekonomii

nadał Lionel Robbins w pracy pod tytułem An Essay on The Nature and Signifi-

cance of Economic Science, a bardziej współczesną wersję przedstawił Gary Bec-

ker w swojej ekonomicznej teorii zachowań ludzkich10. Jak nietrudno zauważyć,

formalistyczna definicja ekonomii jako nauki zajmującej się alokacją zasobów

w sytuacji niedoboru stanowi fundament pojęciowy teorii neoklasycznej, wyzna-

czającej tożsamość głównego nurtu współczesnej ekonomii.

W opozycji do ekonomicznego formalizmu znajduje się substancjalne rozu-

mienie ekonomii jako nauki zajmującej się procesami gospodarowania. Jak wyja-

śnia Karl Polanyi:

Substancjalne rozumienie ekonomii wywodzi się z tego, że człowiek jest uzależ-

niony od natury i innych ludzi w pozyskiwaniu środków utrzymania. Odnosi się

ono do interakcji człowieka ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym w tym

zakresie, w jakiej efektem tej interakcji jest zapewnienie środków materialnego

zaspokojenia pragnień11.

Aby zaspokoić swoje pragnienia, ludzie podejmują określone działania,

wchodząc w interakcję z innymi ludźmi i z przyrodą. Można wyróżnić ekologicz-

ne, technologiczne i społeczne aspekty tych działań, odnoszące się odpowiednio

do wykorzystania zasobów naturalnych, dostępnej technologii oraz ludzkich war-

tości i instytucji, które nadają im kierunek. Suma działań służących zapewnieniu

materialnych podstaw egzystencji składa się na pojęcie procesu gospodarczego.

Na gruncie substancjalnego rozumienia ekonomii gospodarka rozpatrywana jest

jako zinstytucjonalizowany proces produkcji i alokacji dóbr. Pojęcie procesu,

wyjaśnia Karl Polanyi, sugeruje analizę w kategoriach ruchu. Chodzi zarówno

8 K. Polanyi, The Economy as..., s. 243. 9 Ibidem, s. 246. 10 L. Robbins, An Essay on The Nature and Significance of Economic Science, Macmillan, London 1932, s. 1–22; G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990, s. 19–39. 11 K. Polanyi, The Economy as..., s. 243.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 49

o ruch w przestrzeni (przemieszczanie dóbr z miejsca na miejsce), jak i zmiany

o charakterze alokacyjnym (przechodzenie dóbr z jednych rąk do drugich). Proce-

sy gospodarowania – zarówno produkcji, jak i dystrybucji – można, zdaniem Po-

lanyiego, analizować w kategoriach ruchu dóbr12. Nie przebiegają one w sposób

chaotyczny, lecz układają się w pewne powtarzalne wzorce. Tym, co nadaje pro-

cesom gospodarczym powtarzalność i przewidywalność, są według Polanyiego

instytucje.

Instytucjonalizacja procesu gospodarczego – wyjaśnia Polanyi – nadaje temu

procesowi jedność i stabilność, wytwarza strukturę mającą określoną funkcję

w społeczeństwie, nadaje znaczenie jego historii, pozwala powiązać interesy

z wartościami, motywami i polityką. Jedność i stabilność, struktura i funkcja, hi-

storia i polityka – kontynuuje węgierski badacz – wyrażają w zoperacjonalizo-

wany sposób treść naszego twierdzenia, że ludzka gospodarka jest procesem

podlegającym instytucjonalizacji13.

Jak widzimy, podejście substancjalne jest zatem ściśle związane z instytucjonali-

zmem w ekonomii i naukach społecznych.

Proponując rozróżnienie między podejściem formalnym i substancjalnym, Karl

Polanyi kwestionował uniwersalistyczne aspiracje ekonomii neoklasycznej. Zda-

niem węgierskiego myśliciela, ekonomia neoklasyczna opisuje sposób podejmowa-

nia decyzji we współczesnej gospodarce rynkowej. Jej koronnym osiągnięciem jest

teoria kształtowania się cen rynkowych. W istocie jest ona teorią rynku – i niczego

więcej. Wbrew deklaracjom podejście formalne nie dostarcza przekonującej teorii

wyjaśniającej zachowania ludzi we wszystkich epokach historycznych i w niemal

każdej sferze życia społecznego. Dla Polanyiego człowiek jest przede wszystkim

istotą społeczną. Poza domeną konkurencji rynkowej ludzie nie kierują się postula-

tem maksymalizacji użyteczności, lecz innymi zasadami postępowania, wyznacza-

nymi przez normy właściwe dla danej wspólnoty, zobowiązania wynikające z wię-

zów pokrewieństwa, przekonania religijne czy dążenie do podniesienia własnego

statusu społecznego. Założenie o ograniczoności zasobów i postulat maksymalizacji

użyteczności nie opisują zatem uniwersalnej kondycji człowieka gospodarującego,

lecz jedynie partykularny dylemat jednostki działającej w warunkach rynkowych.

Jak zauważył Gareth Dale, poprzez wprowadzenie rozróżnienia między

substancjalnym a formalnym pojmowaniem ekonomii Karl Polanyi próbował wy-

pracować rodzaj kompromisu między ekonomią neoklasyczną a podejściem instytu-

cjonalnym i szkołą historyczną14. Ekonomia neoklasyczna dostarcza narzędzi teore-

tycznych do analizy gospodarki zorganizowanej w system konkurencyjnych

rynków, podczas gdy właściwą domeną dociekań instytucjonalnych i historycznych

12 Co osobliwe, Polanyi stosuje też ten sposób analizy do produkcji: To, co zachodzi na poziomie

procesu pomiędzy człowiekiem a ziemią podczas uprawy roli czy przy taśmie produkcyjnej podczas

produkcji samochodu, jest prima facie mozaiką złożoną z ludzkich i nieludzkich ruchów. Z instytucjo-nalnego punktu widzenia jest to jedynie odpowiednik takich terminów, jak praca i kapitał, rzemiosło

i związek zawodowy, spowalnianie i przyśpieszanie czy rozpraszanie ryzyka, a także innych semantycz-

nych terminów zależnych od kontekstu społecznego. Cf. Ibidem, s. 249. 13 Ibidem, s. 249–250. 14 Cf. G. Dale, Karl Polanyi. The Limits of the Market, Polity Press, Cambridge and Malden 2010, s. 95–103.

50 MACIEJ KASSNER

są pozarynkowe aspekty porządku gospodarczego. Potrzeba wykroczenia poza in-

strumentarium ekonomii neoklasycznej daje o sobie znać w obrębie takich nauk, jak

socjologia, historia gospodarcza czy antropologia ekonomiczna, które zajmują się

gospodarkami społeczeństw przednowoczesnych lub społecznymi i kulturowymi

aspektami procesu gospodarowania. Karl Polanyi twierdzi, że rozwijane przez niego

substancjalne rozumienie ekonomii dostarcza ogólnej teorii, pozwalającej zintegro-

wać wysiłki poznawcze socjologii, antropologii i historii gospodarczej. Na gruncie

podejścia substancjalnego empiryczne badanie znanych z historii typów gospodarek

oznacza ni mniej, ni więcej jak tylko studiowanie sposobów instytucjonalizacji

procesu gospodarczego w różnych miejscach i w różnym czasie. Instytucjonalizm

dostarcza więc najbardziej ogólnych ram pojęciowych dla wszystkich nauk społecz-

nych zajmujących się badaniem życia gospodarczego15.

3. Formy instytucjonalnej integracji życia gospodarczego:

redystrybucja, wzajemność i wymiana rynkowa

Podejście instytucjonalne w ekonomii w punkcie wyjścia musi zmierzyć się z pro-

blemem embarras de richesse, a mianowicie występowaniem ogromnej różnorod-

ności instytucji w znanych z historii gospodarkach. Instytucjonalizm potrzebuje

zatem narządzi teoretycznych pozwalających sklasyfikować i opisać paletę możli-

wych konfiguracji instytucjonalnych. Próbą odpowiedzi na to wyzwanie jest sfor-

mułowana przez Karla Polanyiego typologia instytucjonalnych form integracji życia

gospodarczego. Węgierski badacz jest przekonany, że za istniejącym bogactwem

układów instytucjonalnych kryje się kilka podstawowych wzorów czy schematów.

Te powtarzające się konfiguracje węgierski badacz określił mianem form integracji,

wśród których wyróżnił redystrybucję, wzajemność i wymianę rynkową16. Każdej

z tych form odpowiada określony typ wspierającej ją struktury instytucjonalnej. I tak

redystrybucja jest powiązana z centrycznością (skupieniem władzy w centrum ukła-

du), wzajemność wymaga struktur opartych na symetrii pozycji społecznych, nato-

miast stosunki wymiany zakładają istnienie rynku. Według Karla Polanyiego empi-

rycznie istniejące gospodarki zawdzięczają spójność wymienionym formom

15 Wystąpienie Polanyiego zapoczątkowało spór w obrębie antropologii gospodarczej między substan-tywistami a formalistami, którzy utrzymywali, że metody ekonomii neoklasycznej znajdują zastosowa-

nie w badaniu gospodarek przednowoczesnych. Cf. na ten temat Ch. Hann, K. Hart, Economic Anthro-

pology. History, Ethnography, Critique, Polity Press, Cambridge and Malden 2011, s. 55–70. 16 Cf. K. Polanyi, The Economy as…, s. 250–256. Kiedy Polanyi po raz pierwszy przedstawił powyższą

typologię w czwartym rozdziale Wielkiej transformacji, wyróżnił jeszcze gospodarstwo domowe powią-

zane z zasadą autarkii jako osobny typ integracji, jednak w późniejszych pracach traktował gospodarstwo domowe jako kombinację zasad redystrybucji i wzajemności. Współcześnie Wolfgang Streeck i Philippe

Schmitter przedstawili przekonujące argumenty na rzecz uznania stowarzyszenia opartego na reprezenta-

cji interesów za czwarty podstawowy mechanizm integracji społecznej. Cf. W. Streeck, P. Schmitter, Community, Market, State – and Associations? The Prospective Contribution of Interest Governance

to Social Order, „European Sociological Review” 1985, vol. 1, nr 2, s. 119–138.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 51

integracji lub ich określonym kombinacjom. Przyjrzyjmy się zatem nieco bliżej

wyróżnionym przez węgierskiego myśliciela formom instytucjonalnej integracji

życia gospodarczego.

Zacznijmy od analizy zasady wzajemności. Karl Polanyi zwraca uwagą, że

wykształcenie się układów instytucjonalnych opartych na zasadzie wzajemności

jest niezależne od motywacji jednostek. Wzajemność jako typ integracji wymaga

nie tyle altruistycznej motywacji, co struktury społecznej opartej na istnieniu sy-

metrycznych pozycji społecznych. Istota wymiany opartej na zasadzie wzajemno-

ści polega na tym, że nie obowiązują w niej ścisłe relacje ekwiwalencji między

stronami stosunku wymiany. Dobra nie mają więc ściśle określonej „ceny”,

przyjmujący je zobowiązuje się jedynie do tego, że odwzajemni akt wymiany

w przyszłości. Stosunki ekonomiczne odwołujące się do idei wzajemności kształ-

towały się często w oparciu o system pokrewieństwa. Karl Polanyi podaje przy-

kład Melanezji, gdzie wymiana darów opierała się na zasadzie, że obowiązkiem

mężczyzny było utrzymywanie własnej siostry i jej rodziny17. System ten prowa-

dził do powstania skomplikowanej sieci ekonomicznej współzależności między

członkami plemienia. Jednym z najbardziej rozbudowanych systemów wymiany

opartych na zasadzie wzajemności był opisany przez Bronisława Malinowskiego

rytuał Kula praktykowany na Wyspach Trobrianda, polegający na obligatoryjnej

wymianie darów pomiędzy mieszkańcami poszczególnych wysp archipelagu18.

Przykłady zaczerpnięte z antropologii nie oznaczają bynajmniej, że stosunki eko-

nomiczne oparte na zasadzie wzajemności występują jedynie w społecznościach

pierwotnych. Jak zauważył Karl Polanyi, funkcjonujący w czasie drugiej wojny

światowej schemat lend and lease, umożliwiający wypożyczanie sprzętu wojsko-

wego między aliantami, był niczym innym, jak zastosowaniem na ogromną skalę

systemem wymiany w oparciu o zasadę wzajemności19.

Kolejną formą instytucjonalnej integracji życia gospodarczego wyróżnioną

przez Karla Polanyiego jest redystrybucja. Zasada redystrybucji to nic innego, jak

ruch dóbr do centrum, gdzie następuje ich ponowne rozdzielenie. Pojawienie się

stosunków gospodarczych opartych o zasadę redystrybucji wymaga istnienia

uprzywilejowanego punktu w centrum układu społecznego. Tym samym redystry-

bucja zakłada istnienie określonej hierarchii społecznej. Najprostszym przykładem

redystrybucji jest sytuacja polowania, po zakończeniu którego upolowana zwie-

rzyna jest najpierw zabierana przez przywódcę wyprawy lub wodza, a dopiero

później dzielona między uczestników łowów lub członków plemienia. Stosunki

ekonomiczne związane z zasadą redystrybucji wykorzystywały zazwyczaj organi-

zację polityczną. Na zasadzie redystrybucji oparta była gospodarka wielkich impe-

riów, jak Babilonia i Egipt, a także średniowieczny system feudalny. Skrajną

wersją systemu ekonomicznego opartego na redystrybucji był, zdaniem Polanyie-

17 K. Polanyi, Wielka transformacja…, s. 58. 18 Ibidem, s. 61. 19 K. Polanyi, The Economy as…, s. 256. Interpretacja ta może budzić wątpliwości, gdyż system lend and

lease polegał na zasadniczo jednostronnym wsparciu pozostałych aliantów przez USA. Współcześnie wskazuje się na ruch na rzecz wolnego oprogramowania jako spektakularny przykład działania wymiany

daru.

52 MACIEJ KASSNER

go, model gospodarczy panujący w Związku Radzieckim20. Rzecz jasna, politycz-

ny charakter zasady redystrybucji oznaczał, że jej rezultaty różniły się istotnie

w zależności od tego, czy dana wspólnota miała demokratyczną czy autokratyczną

organizację polityczną.

Zasada wymiany, trzecia wyróżniona przez Polanyiego forma instytucjonal-

nej integracji życia gospodarczego, odnosi się do transakcji rynkowych. Wymiana

rynkowa, najogólniej rzecz biorąc, oznacza ruch dóbr między stronami transakcji

w oparciu o ustaloną w drodze przetargu stopę ekwiwalencji. Transakcje rynkowe

wiążą się z reguły z istnieniem pieniędzy oraz tworzących ceny rynków. O ile

zasady redystrybucji i wzajemności można odnaleźć w różnych konfiguracjach

instytucjonalnych, o tyle zasada wymiany jest ściśle związana z instytucją rynku.

W ocenie Karla Polanyiego większość znanych z historii gospodarek zawdzięcza-

ła spójność zasadom wzajemności lub redystrybucji. Rynki odgrywały jedynie

pomocniczą rolę, najczęściej miały charakter lokalny, a ich oddziaływaniem nie

były objęte główne czynniki produkcji, to jest praca, ziemia i kapitał. Znaczenie

rynków zaczęło systematycznie rosnąć od XVI wieku, by osiągnąć apogeum pod

koniec wieku XIX. Załamanie się wolnorynkowego porządku gospodarczego

w dwudziestoleciu międzywojennym wywołało falę odwrotu od mechanizmów

rynkowych w stronę instytucji opartych na zasadach wzajemności i redystrybucji.

Przedstawioną powyżej typologię form instytucjonalnej integracji życia go-

spodarczego Karl Polanyi wywodzi z prac antropologów, przede wszystkim

Richarda Thurnwalda i Bronisława Malinowskiego. W opublikowanej w 1916

roku pracy poświęconej systemowi aranżowanych małżeństw wśród plemienia

Bánaro w Nowej Gwinei Richard Thurnwald zauważył, że stosunkom wymiany

opartym na zasadzie wzajemności towarzyszy istnienie symetrycznych układów

społecznych21. Argumentację tę rozszerzył Bronisław Malinowski w pracy Zwy-

czaj i zbrodnia w społeczności dzikich, dowodząc, że zasada symetrii ma instytu-

cjonalny, a nie psychologiczny charakter, a jej występowanie jest podstawą dla

wzajemnych zobowiązań 22 . Karl Polanyi uogólnił rozumowanie Thurnwalda

i Malinowskiego, dodając redystrybucję i wymianę rynkową jako kolejne dwie

formy integracji życia gospodarczego23. Ustaleniom antropologów Karl Polanyi

zawdzięcza znacznie więcej niż tylko intelektualną inspirację i egzotyczne przy-

kłady zaczerpnięte z opisów życia gospodarczego rdzennych plemion. Z teore-

tycznego punktu widzenia kluczowe znaczenie ma dostrzeżenie zależności między

istniejącą strukturą instytucjonalną a zasadami rządzącymi życiem gospodarczym.

Spontaniczne akty wymiany same z siebie nie doprowadzą nigdy do powstania

rynku, podobnie jak pojedyncze gesty altruizmu nie sprawią, że zasada wzajemno-

ści stanie się fundamentem porządku społeczno-gospodarczego. O tym, czy tak się

stanie, decyduje typ dominujących w danym społeczeństwie instytucji. Prawdziwa

20 Ibidem, s. 256. 21 R. Thurnwald, Bánaro Society. Social Organization and Kinship System of a Tribe in the Interior of

New Guinea, Memories of the American Anthropological Association, vol. III, nr 4, 1916, s. 258. 22 B. Malinowski, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich [w:] idem, Dzieła, t. II, Warszawa 1980, s. 26–27. 23 Cf. K. Polanyi, Livelihood of…, s. 49–56.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 53

lekcja antropologii polega więc na sformułowaniu holistycznej tezy o prymacie

czynników społecznych i kulturowych nad indywidulnymi, tezy prowadzącej do

odrzucenia poglądu dopatrującego się genezy instytucji w sumie jednostkowych

działań.

Opracowana przez Karla Polanyiego typologia form integracji może być wy-

korzystana do analizy rozmaitych instytucji występujących w gospodarkach histo-

rycznych i współczesnych. Rozpoznanie elementów redystrybucji, wzajemności

i wymiany rynkowej ułatwia przyjrzenie się głównym kierunkom przepływu dóbr.

Jak pamiętamy, wyróżnionym przez Karla Polanyiego zasadom integracji towa-

rzyszyły instytucjonalne struktury symetrii, centryczności i wymiany rynkowej,

nadające określony porządek przepływowi dóbr i usług. Centryczność określa

ruch dóbr na linii centrum – peryferie danego układu, podczas gdy symetria ozna-

cza ruch między analogicznymi punktami struktury społecznej. Z kolei wymiana

rynkowa przestawia dobrowolne przepływy dóbr między niepowiązanymi z sobą

punktami danego układu. Jak wskazują William Schaniel i Walter Neale, jedno-

znaczne sklasyfikowanie danej instytucji nie zawsze musi być sprawą prostą24.

Przykładowo indyjska wieś funkcjonująca w systemie kastowym może być uzna-

na za system oparty na redystrybucji, w którym plony są konfiskowane i rozdzie-

lane w interesie kasty dominującej. Jeżeli jednak spojrzymy na system kastowy

jako zorganizowaną wymianę świadczeń między kastami, to będziemy mogli

dostrzec w nim elementy oparte o zasadę wzajemności. W tej sytuacji wybór do-

minującej formy integracji zależy po części od celów badania. Tym niemniej em-

pirycznie istniejące instytucje można klasyfikować w kategoriach wyróżnionych

przez Polanyiego form integracji oraz ich różnych kombinacji25.

Teoria Karla Polanyiego może być też interpretowana jako sposób klasyfikacji

systemów ekonomicznych według dominujących w nich form instytucjonalnej inte-

gracji życia gospodarczego. Pod tym względem koncepcja Polanyiego przypomina

Marksowską teorię formacji społecznych, która wyróżniała następujące po sobie

stadia niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i komunizmu. Karl Polanyi uznaje

propozycję Marksa za nieadekwatną przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze,

Marks zbudował swój model, koncentrując się na miejscu pracy w systemie produk-

cji. Pozwoliło mu to wyróżnić kolejne etapy w postaci niewolnictwa, pańszczyzny

i pracy najemnej. Polanyi uważa schemat marksowski za nazbyt uproszczony, gdyż,

jego zdaniem, sposób instytucjonalnej integracji pozostałych czynników produkcji,

w tym zwłaszcza ziemi, pozostaje przynajmniej równie istotny. Po drugie, model

formacji społecznych zakłada liniowe następstwo postępujących po sobie faz roz-

woju, co Karl Polanyi zdecydowanie odrzuca26. Zdaniem węgierskiego myśliciela,

o charakterze danego porządku społecznego przesądza kombinacja czynników pro-

dukcji (pracy, ziemi i kapitału) oraz wyróżnionych form integracji (wzajemności,

24 Cf. W.C. Schaniel, W.C. Neale, Karl Polanyi’s Forms of Integration as Ways of Mapping, „Journal

of Economic Issues” 2000, vol. 34, nr 1, s. 96–97. 25 Sam Karl Polanyi zastosował swoją typologię form integracji do analizy instytucji afrykańskiego

księstwa Dahomej, zaangażowanego w handel niewolnikami z europejskimi potęgami w XVIII w.

Cf. K. Polanyi, Dahomey and The Slave Trade. An Analysis of an Archaic Economy, University of Washington Press, Seattle and London 1966, s. 33–95. 26 Cf. K. Polanyi, The Economy as…, s. 255–256.

54 MACIEJ KASSNER

redystrybucji i wymiany rynkowej). W większości systemów ekonomicznych moż-

na wyróżnić dominujące i podrzędne mechanizmy integracji. Za dominujące należy

uznać te, za pomocą których praca, ziemia i kapitał włączane są do porządku gospo-

darczego27. Przykładowo Polanyi utrzymuje, że gospodarki społeczeństw pierwot-

nych były zintegrowane najczęściej przez system pokrewieństwa oparty na wzajem-

ności, podczas gdy mechanizm rynkowy stał się dominującą formą integracji życia

gospodarczego dopiero w XIX w. Relacja między dominującymi i podporządkowa-

nymi wzorcami może ulegać zmianie: instytucja odgrywająca w systemie rolę mar-

ginalną może z czasem stać się jednym z dominujących mechanizmów integracji.

Warto odnotować, że wypracowana przez Karla Polanyiego klasyfikacja dopuszcza

teoretyczną możliwość istnienia różnych odmian gospodarki mieszanej, w których

poszczególne czynniki produkcji są integrowane z systemem gospodarczym za

pośrednictwem rynku, redystrybucji lub instytucji opartych na wzajemności.

Węgierski socjolog Ivan Szelényi zaadaptował wypracowaną przez Polanyie-

go typologię głównych form ustrojowych na potrzeby analizy przekształceń insty-

tucjonalnych w Europie Wschodniej. Z racji tego, że we wszystkich znanych go-

spodarkach współistnieją instytucje oparte na redystrybucji, wymianie i rynkach,

Szelényi uznaje Polanyiego za teoretyka gospodarki mieszanej28. Jednak gospo-

darki mieszane mogą zostać podzielone na kapitalistyczne i socjalistyczne w za-

leżności od tego, który z mechanizmów integracji odgrywa w nich rolę dominują-

cą (tj. obejmuje pracę, ziemię i kapitał). W gospodarkach krajów realnego

socjalizmu dominowały mechanizmy oparte na centralnym planowaniu i redystry-

bucji, podczas gdy zachodnie państwa dobrobytu, mimo wielu istotnych korekt,

zachowały dominującą pozycję rynku w systemie gospodarczym. Rolą mechani-

zmów uzupełniających – rynku w gospodarce typu socjalistycznego i państwa

w gospodarce typu kapitalistycznego – jest korekta wadliwego funkcjonowania

mechanizmów dominujących. Na podstawie tego schematu Ivan Szelényi wyróż-

nił cztery typy systemów gospodarczych w społeczeństwach uprzemysłowionych:

gospodarki zbliżające się do czystego modelu rynkowego w rodzaju Stanów Zjed-

noczonych, gospodarki zbliżające się do czystego modelu redystrybucyjnego

reprezentowane przez NRD czy ZSRR, socjalistyczne gospodarki mieszane ze

znaczną rolą rynku, takie jak Węgry, Chiny czy Jugosławia, oraz kapitalistyczne

gospodarki mieszane reprezentowane przez nordyckie państwa dobrobytu29. Ewo-

lucja ustrojowa krajów realnego socjalizmu polegała na stopniowym zwiększaniu

roli mechanizmu rynkowego, najpierw poprzez spontaniczny rozwój czarnego

rynku, potem poprzez świadome reformy. Jednak dopóki reformy te ograniczały

się do rynku towarów, systemy gospodarcze państw Europy Wschodniej zacho-

wywały zasadniczo socjalistyczny charakter. Dopiero objęcie działaniem mecha-

27 Ibidem, s. 256. Wprawdzie Polanyi mówi tu wyłącznie o pracy i ziemi, jednak w świetle koncepcji

„fikcyjnych towarów” (pracy, ziemi i pieniądza) wprowadzonej w rozdziale jedenastym Wielkiej transformacji zasadne wydaje się dodanie kapitału jako trzeciego kluczowego czynnika produkcji. 28 I. Szelényi, Karl Polanyi and the Theory of a Socialist Mixed Economy [w:] The Legacy of Karl

Polanyi. Market, State and Society at the End of Twentieth Century, red. M. Mendell, D. Salée, St. Martin Press, New York 1991, s. 331–250. 29 Ibidem, s. 239.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 55

nizmu rynkowego czynników produkcji i stworzenie rynku pracy i ziemi oraz

rynku kapitałowego oznaczało przejście od socjalistycznych gospodarek miesza-

nych do gospodarki typu kapitalistycznego30.

4. Polanyi versus North

Chociaż teoria instytucjonalna Karla Polanyiego spotkała się z dużym zaintereso-

waniem w obrębie antropologii, socjologii i nauk politycznych, ekonomiści głów-

nego nurtu rzadko zwracali na nią uwagę. Wyjątkiem jest Douglass North, który

własną wersję instytucjonalizmu rozwijał w dialogu z koncepcjami węgierskiego

myśliciela. Teorie Polanyiego, przekonywał North, stanowią poważne wyzwanie

teoretyczne dla ekonomii neoklasycznej. Sedno tego wyzwania, według Northa,

sprowadza się do twierdzenia, że postulat maksymalizacji zysku zgłaszany przez

ekonomię neoklasyczną nie pozwala wyjaśnić roli, jaką instytucje nierynkowe

odgrywają w gospodarce. Zasługą Karla Polanyiego jest to, że formułując swoją

koncepcję instytucjonalnych typów integracji życia gospodarczego, w sposób

szczególnie dramatyczny postawił problem wyjaśnienia nierynkowych mechani-

zmów alokacji zasobów. North w następujący sposób przedstawia wyzwanie,

jakie teoria Polanyiego stanowi dla ekonomii neoklasycznej:

Argument ten sięga znacznie głębiej niż nawet Polanyi zdawał sobie z tego

sprawę i stawia ekonomistę i historyka gospodarki przed fundamentalnym pro-

blemem. W jaki sposób wyjaśnimy takie zamienniki dla tworzących ceny rynków,

jak rodziny, firmy, gildie, folwarki, związki zawodowe, spółdzielnie etc., które są

organizującymi instytucjami alokującymi zasoby zamiast rynków. I najbardziej

fundamentalna kwestia, w jaki sposób wyjaśnimy rząd?31

Zdaniem Northa, wypracowane przez Polanyiego kategorie wzajemności,

redystrybucji i wymiany rynkowej, choć niezbyt precyzyjne, pozwalają uchwycić

istotne z ekonomicznego punktu widzenia instytucjonalne mechanizmy alokacji

zasobów. North przyznaje zatem, że sformułowana przez Polanyiego krytyka

ekonomii neoklasycznej była zasadniczo trafna pod względem empirycznym.

Karla Polanyiego nie można łatwo zbyć – pisze North – i jeżeli jego mara nie

prześladuje nowych historyków gospodarki, to zapewne jedynie dlatego, że nie są

świadomi, iż taki duch istnieje32.

30 Cf. szerzej: I. Szelényi, E. Kostello, Outline of an Institutionalist Theory of Inequality: The Case

of Socialist and Postcommunist Eastern Europe [w:] The New Institutionalism in Sociology, red.

M. Brinton, V. Nee, Russell Sage Foundation, New York 1998, s. 305–326. 31 D. North, Markets and Other Allocation Systems in History. The Challenge of Karl Polanyi, „Journal

of European Economic History” 1977, vol. 6, nr 3, s. 709. Interpretując typy instytucjonalnej integracji

życia gospodarczego w kategoriach konkurencyjnych mechanizmów alokacji dochodów, North lekce-waży fakt, że według Polanyiego miały one opisywać zarówno procesy dystrybucji, jak i produkcji. 32 Ibidem, s. 704.

56 MACIEJ KASSNER

Pomimo że „intuicyjny geniusz” Karla Polanyiego pozwolił mu wcześnie do-

strzec ograniczenia ekonomii neoklasycznej, w ocenie Douglassa Northa prace

węgierskiego myśliciela nie są pozbawione fundamentalnych wad33. Autor Wiel-

kiej transformacji selektywnie wykorzystuje źródła historycznie i zdecydowanie

niedoszacowuje znaczenia ryków w społeczeństwach przednowoczesnych. Ponad-

to Polanyi ma mało do powiedzenia na temat państwa i nie potrafi wyjaśnić dy-

namiki zmiany instytucjonalnej34. Przede wszystkim jednak węgierski myśliciel

nie był w stanie sformułować adekwatnej ekonomicznej teorii wyjaśniającej funk-

cjonowanie różnorodnych instytucji w dawnych i współczesnych gospodarkach.

Ambicją rozwijanej przez Douglassa Northa wersji instytucjonalizmu jest przed-

stawienie właśnie takiej teorii. Kluczem do nowego instytucjonalizmu Northa jest

koncepcja kosztów transakcyjnych. Jak pisze North, koszty definiowania i egze-

kwowania praw własności – koszty transakcyjne – prowadzą dziś do pozacenowej

alokacji wielu dóbr i usług, gdyż koszty definiowania i egzekwowania [tych praw

– M.K] przekraczają zyski35. Zgodnie z tą hipotezą nierynkowe wzorce alokacji

zasobów będą istniały wszędzie tam, gdzie istnienie określonych struktur instytu-

cjonalnych będzie generowało mniejsze koszty transakcyjne niż egzekwowanie

kontraktów rynkowych. North dowodzi, że systemy oparte na wzajemności, takie

jak opisywany przez Bronisława Malinowskiego i Karla Polanyiego rytuał Kula,

można uważać za najmniej kosztowne rozwiązanie w sytuacji, w której nie istniał

żaden system egzekwowania warunków wymiany pomiędzy handlującymi jednost-

kami36. Bardziej ogólnie, North utrzymuje, że formy organizacyjne opisywane

przez Polanyiego dobrze dają się wyjaśnić w kontekście kosztów transakcyjnych

właściwych dla ich czasu37. W dłuższej perspektywie, przekonuje North, każda

znacząca zmiana kosztów transakcyjnych może prowadzić do zmiany instytucjo-

nalnej. Z racji tego, że rozwój technologii generalnie prowadzi do zmniejszenia

kosztów transakcyjnych, należy się spodziewać, iż rynki będą odgrywały coraz

większą rolę jako dominujące mechanizmy alokacji zasobów38.

Teoria Karla Polanyiego, z czego zresztą Douglass North zdawał sobie spra-

wę, oferowała alternatywny sposób wyjaśnienia różnorodności instytucjonalnej.

Kluczem do zrozumienia teorii Karla Polanyiego jest jego oryginalna koncepcja

zakorzenienia gospodarki w społeczeństwie. Gospodarka ludzka – twierdził Pola-

33 Ibidem, s. 716. 34 D. North, Review of The Livelihood of Man by Karl Polanyi, „Business History Reviews” 1978,

vol. 52, nr 3, s. 398. 35 D. North, Markets and Other…, s. 710. 36 Ibidem, s. 713. 37 D. North, Review of the Livelihood…, s. 399. 38 D. North, Markets and Other…, s. 710. North zastrzega jednak, że jego wyjaśnienie przemian insty-tucjonalnych w kategoriach zmiany kosztów transakcyjnych ma w znacznej mierze spekulatywny

charakter. Jest tak dlatego, gdyż samo pojęcie kosztów transakcyjnych nie jest wystarczająco precyzyj-

ne. Jak pisze North: W stopniu, w którym potrafimy stworzyć porządkowy ranking kosztów transakcyj-nych, możemy wykazać, że krańcowe zmiany powinny spowodować dającą się przewidzieć presję do

instytucjonalnego przegrupowania. Zastrzeżenie do tego optymistycznego twierdzenia jest jednak takie,

że chociaż możemy i powinniśmy być w stanie przewidzieć kierunek zmiany instytucjonalnej, jej precy-zyjna forma jest wciąż poza zasięgiem sztuki. W dalszym ciągu nie możemy wyprowadzić szczegółowej

funkcji podaży rozwiązań instytucjonalnych, aby podać precyzyjną odpowiedź (s. 715–716).

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 57

nyi – jest (…) zanurzona lub zakorzeniona w instytucjach, ekonomicznych i niee-

konomicznych 39 . Mówiąc o zakorzenieniu gospodarki w społeczeństwie, Karl

Polanyi zwracał uwagę na nierozerwalne więzy istniejące między systemem go-

spodarczym a strukturą społeczną, kulturą i życiem politycznym. Możemy zatem

mówić o społecznym, politycznym i kulturowym zakorzenieniu procesów gospo-

darczych40. Badanie zmieniającego się miejsca gospodarki w społeczeństwie opie-

ra się na założeniu, że procesy gospodarowania mogą zostać przekonująco wyja-

śnione jedynie jako fragment większej całości społecznej. Taką perspektywę

tradycyjnie przyjmują nauki społeczne, takie jak socjologia, antropologia i polito-

logia, choć nie była ona też obca staremu instytucjonalizmowi spod znaku

J. Commonsa, J.K. Galbraitha i G. Myrdala. Wypracowana przez Polanyiego

kategoria zakorzenienia tworzy dogodną płaszczyznę dla teoretycznej integracji

tych różnych podejść, pozwalając jednocześnie na zachowanie ich dyscyplinarnej

odrębności. I tak antropologia bada, w jaki sposób proces gospodarowania jest

powiązany z całokształtem ludzkich motywacji i wartościowań zorganizowanym

w kulturę41, podczas gdy socjologia pyta o związek między gospodarką a strukturą

społeczną. Dla historyka studiowanie miejsca gospodarki w społeczeństwie ozna-

czać będzie analizę przemian instytucji na określonej skali czasowej, podczas gdy

instytucjonalna ekonomia polityczna zajmuje się różnymi konfiguracjami instytu-

cjonalnymi istniejącymi we współczesnych systemach ekonomicznych. Nauki

polityczne mogą natomiast analizować instytucje przez pryzmat ich uwikłania

w walkę o władzę, w tym w konflikt pomiędzy prorynkowymi i antyrynkowymi

siłami politycznymi. Na gruncie teorii Karla Polanyiego zmienne kulturowe, spo-

łeczne i polityczne urastają tym samym do rangi czynników mogących wyjaśnić

różnorodność instytucji gospodarczych i ich przemian w czasie. Koncepcja zako-

rzenienia w wydaniu Polanyiego może być zatem interpretowana jako próba wy-

pracowania wspólnego metodologicznego mianownika dla różnych podejść ba-

dawczych opozycyjnych wobec ekonomii neoklasycznej. Teoria instytucjonalna

miała dostarczyć ogólnych ram pojęciowych dla analizy zmieniającego się miej-

sca gospodarki w społeczeństwie, czyli złożonej historii związków między zinsty-

tucjonalizowanymi procesami gospodarowania a społecznym, kulturowym i poli-

tycznym otoczeniem, w którym są one zakorzenione42.

Zatrzymajmy się chwilę nad krytyką teorii Karla Polanyiego sformułowaną

przez Douglassa Northa. Tym, co różni obu myślicieli, jest to, w jaki sposób wy-

jaśniają oni różnorodność instytucjonalną. Jak podkreśla sam North, uprawiany

przez niego sposób analizy instytucjonalnej, odwołujący się do teorii kosztów

39 K. Polanyi, The Economy as…, s. 250. 40 Pojęcie zakorzenienia w myśli Karla Polanyiego stało się przedmiotem spornych interpretacji,

jednak ich omówienie wykraczałoby poza zakres tego artykułu. Cf. na ten temat: K. Gemici, Karl Polanyi and the Antinomies of Embeddedness, „Socio-Economic Reviewˮ 2008, vol. 6, nr 1, s. 5–33. 41 K. Polanyi, For a New West, Polity Press, Malden and Cambridge 2014, s. 134. 42 Trzeba przyznać, że uwagi Karla Polanyiego na temat roli poszczególnych dyscyplin mają charakter niesystematycznych impresji. Cf. na ten temat: K. Polanyi, For a New West, s. 133–135; idem, Carl

Menger’s…, s. 16–17.

58 MACIEJ KASSNER

transakcyjnych, pozostaje zgodny z założeniami ekonomii neoklasycznej43. Insty-

tucje dają się, jego zdaniem, wyjaśnić jako różne rozwiązania dla czysto ekono-

micznego problemu redukcji kosztów transakcyjnych. Warto zauważyć, że na

gruncie nowego instytucjonalizmu rynek traktowany jest jako rozwiązanie mode-

lowe, a instytucje nierynkowe są interpretowane jako odstępstwa od rynkowego

optimum spowodowane istnieniem wysokich kosztów egzekwowania praw wła-

sności. Nie ulega wątpliwości, że Karl Polanyi odrzuciłby ten rodzaj wyjaśnienia.

Według Polanyiego, aby zrozumieć instytucje ekonomiczne, musimy dostrzec ich

społeczne i kulturowe uwikłanie. Co więcej, tym, co naprawdę domaga się wyja-

śnienia, nie jest występowanie zakorzenionych społecznie systemów opartych na

wzajemności i redystrybucji, lecz istnienie rynku jako instytucjonalnie odrębnego

i względnie wykorzenionego z relacji społecznych mechanizmu integracji życia

gospodarczego. Z perspektywy teorii Karla Polanyiego koncepcja Douglassa Nor-

tha jawi się jako osobliwy powrót ekonomicznego formalizmu w obrębie tradycji

instytucjonalnej44. Polanyiemu tego rodzaju pogląd musiałby się wydać herezją.

Wszak głównym uzasadnieniem dla przedstawionej przez niego teorii był właśnie

imperatyw wyjścia poza ekonomiczny sposób analizy instytucji poprzez ukazanie

ich społecznego zakorzenienia. Z tego względu Polanyi koncentrował się na ta-

kich czynnikach, jak struktura społeczna, polityka czy kultura, które nie poddają

się łatwo analizie w czysto ekonomicznych kategoriach. Zważywszy na te różnice,

nie jest trudno zrozumieć, dlaczego do koncepcji Karla Polanyiego chętniej na-

wiązują socjologowie, antropologowie i przedstawiciele nauk politycznych niż

adepci ekonomii, pozostający na ogół pod wpływem nowego instytucjonalizmu45.

5. Konkluzja: etyczny wymiar instytucjonalizmu Karla Polanyiego

Możemy teraz przejść do rozważenia politycznych i etycznych konsekwencji

instytucjonalizmu Karla Polanyiego. Jak widzieliśmy, instytucje dla węgierskiego

myśliciela nie były jedynie alternatywnymi rozwiązaniami ekonomicznego ra-

chunku kosztów transakcyjnych, lecz kulturowo zakorzenionymi formami życia

społecznego. Właśnie to zakorzenienie instytucji w różnych kulturach, tradycjach

narodowych i wizjach dobrego życia nadaje im etyczne znaczenie. W twórczości

węgierskiego myśliciela można bez trudu odnaleźć motywy arystotelesowskie.

43 D. North, Economic Performance Through Time [w:] The New Institutionalism…, s. 247. North zachowuje neoklasyczne postulaty na temat niedoboru i konkurencji, modyfikując jednak założenie

o racjonalnym postępowaniu uczestników życia gospodarczego. 44 Trzeba przyznać, że w późniejszych pracach North modyfikował swoje stanowisko, wprowadzając takie elementy, jak modele mentalne, ideologie czy niepewność. Cf. np. A. Denzau, D. North, Shared Mental

Models: Ideologies and Institutions, „Kyklos” 1994, vol. 47, s. 3–31. Interesującą krytykę późnego stan-

owiska Douglassa Northa (a także teorii racjonalnego wyboru w ekonomii i naukach politycznych) przed-stawił Mark Blyth w artykule Structures Do Not Come with An Instruction Sheet: Interests, Ideas, and

Progress in Political Science, „Perspectives on Politics” 2003, vol. 1, nr 4, s. 695–706. 45 Cf. np. M. Blyth, The Great Transformations. Economic Ideas and Institutional Change in the Twentieth Century, Cambridge 2002, s. 3–44; W. Streeck, Re-forming Capitalism. Institutional Change

in the German Political Economy, Oxford University Press, 2009, s. 230–268.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 59

Karl Polanyi uważał Arystotelesa za właściwego odkrywcę ekonomii46. Obserwu-

jąc dynamiczny rozwój handlu w świecie starożytnym, Arystoteles jako pierwszy

uświadomił sobie różnicę między wymogami dobrego życia a rynkowym impera-

tywem nieustannego bogacenia się. Dla Karla Polanyiego, podobnie jak dla Ary-

stotelesa, właściwym celem działalności gospodarczej nie jest nieograniczony

wzrost gospodarczy, lecz zapewnienie materialnych podstaw dla dobrego życia.

Przyjęcie takiej perspektywy wymaga jednak zakwestionowania idei leżących

u podstaw współczesnej ekonomii, w szczególności założenia o skończoności

zasobów i nieograniczoności potrzeb. Wspólnotowe normy i instytucje, będące

ekspresją określonej wizji dobrego życia, wskazują zarazem, które ludzkie potrze-

by i aspiracje zasługują na aprobatę. Na gruncie substancjalnego pojmowania

ekonomii możliwe jest zatem zarówno określenie pewnego minimum zaspokoje-

nia potrzeb, bez którego nie można wyobrazić sobie dobrego życia, jak i wskaza-

nie na potrzeby służące jedynie konsumpcji na pokaz, które z ideałem tym nie

mają nic wspólnego47. Akceptacja substancjalnych standardów racjonalności pro-

wadzi tym samym do uznania zasadności pozarynkowych kryteriów oceny insty-

tucji ekonomicznych i polityk gospodarczych.

Nie da się zaprzeczyć, że Karl Polanyi był myślicielem zaangażowanym

w polemikę z wolnorynkowym liberalizmem i jego tendencją do gloryfikacji po-

rządku rynkowego. Sądzę jednak, że odczytanie jego prac jako demonizacji rynku

oraz idealizacji znanych z historii porządków opartych na zasadach redystrybucji

i wzajemności byłoby chybione. Właściwym wnioskiem, jaki powinniśmy wycią-

gnąć z rozważań węgierskiego myśliciela, jest konstatacja, że pluralizmowi warto-

ści musi towarzyszyć wielość instytucjonalnych form integracji życia gospodar-

czego. Jeżeli jest coś, czemu teoria Karla Polanyiego stanowczo się sprzeciwia, to

podporządkowanie całokształtu życia gospodarczego jednej idei, bez względu na

to, czy będzie to centralne planowanie czy zasada nieograniczonej konkurencji

rynkowej. Każdy godny akceptacji porządek ekonomiczny jest zatem w mniej-

szym lub większym stopniu gospodarką mieszaną, w której różnorodność instytu-

cji stanowi odzwierciedlenie wielości wyborów ideowych oraz złożoności histo-

rycznych doświadczeń.

We współczesnych społeczeństwach pluralizm wartości i pluralizm instytucji

są zagrożone przez ekspansję rynków na wszystkie sfery życia społecznego. Ten-

dencji do stałego poszerzania się zakresu oddziaływania mechanizmu rynkowego

towarzyszy nawyk myślenia o społeczeństwie w kategoriach rynkowych, który

Karl Polanyi określił mianem błędu ekonomizmu48. Ekonomistyczne skrzywienie

współczesnej kultury rodzi wiele poważnych konsekwencji, z których bodaj naj-

dotkliwszą jest atrofia wyobraźni politycznej. Tracimy zdolność do myślenia

w kategoriach politycznych, gdyż stricte polityczne pojęcia, takie jak ład czy

sprawiedliwość, wydają nam się idealistyczne i pozbawione znaczenia

46 Cf. K. Polanyi, Aristotle Discovers Economy [w:] Trade and Markets…, s. 64–94. 47 Na temat koncepcji minimów społecznych Cf. K. W. Kapp, Social Economics and Social Welfare Minima

[w:] Towards a Sociology of Culture in India. Essays in Honor of Dr. D. P. Mukerji, red. T.K.N. Unnithan et al, Prentice Hall of India, New Delhi 1965, s. 297–309, http://www.kwilliam-kapp.de/. 48 Szerzej na ten temat: K. Polanyi, Livelihood of…, s. 5–16.

60 MACIEJ KASSNER

w porównaniu z twardymi „bodźcami ekonomicznymi”. W analogiczny sposób

instytucje nierynkowe, oparte na normatywnych wizjach sprawiedliwości, nader

często zbywane są jako „suboptymalne” rozwiązania dla czysto ekonomicznego

problemu alokacji zasobów. Wyobraźnia instytucjonalna, przekonywał Polanyi,

ma zasadniczo historyczny charakter; można ją rozwijać, zgłębiając tajniki zna-

nych z historii systemów gospodarczych. Nagrodą za trud włożony w poznanie

przeszłości jest to, że przy odrobinie szczęścia być może uda nam się wydostać

spod władzy przesądów naszej własnej epoki. Instytucjonalizm Karla Polanyiego

jest zatem projektem wyzwolenia naszej społecznej i politycznej wyobraźni

z okowów ekonomizmu. Studiowanie historii i instytucji, przekonuje Polanyi,

zwiększa naszą wolność do kreatywnej adaptacji wobec wielkich i małych trans-

formacji gospodarczych, które nieuchronnie nadejdą49.

Bibliografia

Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990.

Blyth M., Structures Do Not Come with an Instruction Sheet: Interests, Ideas, and Progress

in Political Science, „Perspectives on Politics” 2003, vol. 1, nr 4.

Blyth M., The Great Transformations. Economic Ideas and Institutional Change in the

Twentieth Century, Cambridge 2002.

Cangiani M., Karl Polanyi’s Institutional Theory: Market Society and It’s Disembedded

Economy, „Journal of Economic Issues” 2011, vol. 45, nr 1.

Chang H., Ekonomia. Instrukcja obsługi, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa

2015.

Dale G., Karl Polanyi. The Limits of the Market, Polity Press, Cambridge and Malden

2010.

Denzau A., D. North, Shared Mental Models: Ideologies and Institutions, „Kyklos” 1994,

vol. 47.

Gemici, K., Karl Polanyi and the Antinomies of Embeddedness, „Socio-Economic Review”

2008, vol. 6, nr 1.

Hann Ch., K. Hart, Economic Anthropology. History, Ethnography, Critique, Polity Press,

Cambridge and Malden 2011.

Kapp, K.W., Social Economics and Social Welfare Minima [w:] Towards a Sociology of

Culture in India. Essays in Honor of Dr. D. P. Mukerji, red. T.K.N. Unnithan et al.

Prentice Hall of India, New Delhi 1965.

Kostello E., I. Szelényi, Outline of an Institutionalist Theory of Inequality: The Case of

Socialist and Postcommunist Eastern Europe [w:] The New Institutionalism in So-

ciology, red. M. Brinton, V. Nee, Russell Sage Foundation, New York 1998.

Malinowski B., Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich [w:] idem, Dzieła, t. II, Warsza-

wa 1980.

49 Ibidem, s. xlii i następne.

GOSPODARKA JAKO ZINSTYTUCJONALIZOWANY PROCES… 61

Maucourant J., S. Plociniczak, The Institution, the Economy, and the Market: Karl Po-

lanyi’s Institutional Thought for Economists, „Review of Political Economy” 2013,

vol. 25, nr 3.

Market and Society. The Great Transformation Today, red. Ch. Hann, K. Hart, Cambridge

University Press, Cambridge 2011.

North D., Economic Performance Through Time [w:] The New Institutionalism in Sociolo-

gy, red. M. Brinton, V. Nee, Russell Sage Foundation, New York 1998.

North D., Markets and Other Allocation Systems in History. The Challenge of Karl Po-

lanyi, „Journal of European Economic History” 1977, vol. 6, nr 3.

North D., Review of The Livelihood of Man by Karl Polanyi, „Business History Reviews”

1978, vol. 52, nr 3.

Polanyi K., Aristotle Discovers Economy [w:] Trade and Market in Early Empires. Econo-

mies in History and Theory, red. K. Polanyi, C.M. Arensberg, H.W. Pearson, The

Free Press, Glencoe, Illinois 1957.

Polanyi K., Carl Menger’s Two Meanings of „Economic” [w:] Studies in Economic An-

thropology, red. G. Dalton, Washington 1971.

Polanyi K., Dahomey and The Slave Trade. An Analysis of an Archaic Economy, University

of Washington Press, Seattle and London 1966.

Polanyi K., For a New West, Polity Press, Malden and Cambridge 2014.

Polanyi K., Livelihood of Man, red. H.W. Pearson, Academic Press, New York, San Fran-

cisco, London 1977.

Polanyi K., The Economy as Instituted Process [w:] Trade and Market in Early Empires.

Economies in History and Theory, red. K. Polanyi, C.M. Arensberg, H.W. Pearson,

The Free Press, Glencoe, Illinois 1957.

Polanyi K., Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów, tłum.

M. Zawadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Reading Karl Polanyi for Twenty-First Century: Market Economy as a Political Project,

red. A. Burga, K. Agartan, Palgrave Macmillan, New York 2007.

Robbins L., An Essay on The Nature and Significance of Economic Science, Macmillan,

London 1932.

Schaniel W.C., W.C. Neale, Karl Polanyi’s Forms of Integration as Ways of Mapping,

„Journal of Economic Issues” 2000, vol. 34, nr 1.

Stanfield J.R., The Economic Thought of Karl Polanyi: Lives and Livelihoods, Palgrave,

Macmillan, New York 1986.

Streeck W., P. Schmitter, Community, Market, State – and Associations? The Prospective

Contribution of Interest Governance to Social Order, „European Sociological Re-

view” 1985, vol. 1, nr 2. Streeck W., Re-forming Capitalism. Institutional Change in the German Political Economy,

Oxford University Press 2009.

Szelényi I., Karl Polanyi and the Theory of a Socialist Mixed Economy [w:] The Legacy of

Karl Polanyi. Market, State and Society at the End of Twentieth Century, red.

M. Mendell, D. Salée, St. Martin Press, New York 1991.

Thurnwald R., Bánaro Society. Social Organization and Kinship System of a Tribe in the

Interior of New Guinea, Memories of the American Anthropological Association,

vol. III, nr 4, 1916.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 63–75

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.05

Katarzyna Kamińska

Kujawy and Pomorze University in Bydgoszcz

e-mail: kkam@mat.umk.pl

Podstawy etyczne ładu konkurencyjnego w ujęciu

Waltera Euckena

Ethical Foundations of Competitive Order According to Walter Eucken

Ordoliberalism is a German economic and legal doctrine, in which ethics occupies

a privileged place. The basic premise is the freedom and responsibility of human

beings. In contrast, the starting point for considering ordoliberalism as a doctrine

is the economic, social and political order. The most prominent representative of

this doctrine was Walter Eucken. Achievements of this outstanding economist,

and other representatives of this school underlay the concept of the German social

market economy and EU competition policy. The aim of this article is to present

the concept of Eucken’s competitive order and describe its philosophical and ethi-

cal foundation. The article uses the method of descriptive analysis and literature

studies.

Keywords: Ordoliberalism, free-market economy, ethical activism

JEL Classification: B31, B52, Z13

1. Wprowadzenie

Ordoliberalizm jest niemiecką doktryną ekonomiczno-prawniczą, w której etyka

zajmuje uprzywilejowane miejsce. Podstawową jej przesłanką jest wolność i od-

powiedzialność jednostek ludzkich. Natomiast punktem wyjścia do rozważania

ordoliberalizmu jako doktryny jest ład w aspekcie ekonomicznym, społecznym

i politycznym.

64 KATARZYNA KAMIŃSKA

Ład ten pochodzi według ordoliberałów od porządku naturalnego stworzone-

go przez Boga, w którym niepodważalną zasadę stanowiła ochrona własności

prywatnej i wolności jednostki. Ordoliberałowie poszukiwali takich norm i zasad,

które pozwalałyby na urzeczywistnienie tego ładu.

Najbardziej istotny wkład w rozwój tej teorii, z punktu widzenia ekonomii,

miał Walter Eucken. Jego największym osiągnięciem było przezwyciężenie anty-

nomii w naukach ekonomicznych oraz sformułowanie teorii ładu wolnokonkuren-

cyjnego1. Pewne elementy euckenowskiego systemu teoretycznego znalazły zasto-

sowanie przy konstruowaniu niemieckiego modelu społecznej gospodarki

rynkowej, a w późniejszym okresie miały wpływ na rozwój prawodawstwa Unii

Europejskiej – szczególnie w zakresie polityki konkurencji. Założenia ładu wol-

nokonkurencyjnego Euckena legły u podstaw unijnego zakazu nadużycia pozycji

dominującej – art. 81 i art. 82 Traktatu Rzymskiego2. Celem artykułu jest prezen-

tacja teorii ładu wolnokonkurencyjnego tego ekonomisty oraz jej fundamentów

filozoficzno-etycznych. W artykule wykorzystano metodę analizy opisowej i stu-

diów literaturowych.

2. Podstawy filozoficzno-etyczne ordoekonomii Waltera Euckena

Właściwe zrozumienie Waltera Euckena i jego dorobku wymaga zapoznania się

ze środowiskiem, w którym ukształtowały się jego poglądy. Pod koniec XIX wie-

ku w Europie Zachodniej miał miejsce gwałtowny postęp społeczny, gospodarczy,

kulturalny i polityczny. Gospodarka kapitalistyczna weszła w nowe stadium

– kapitalizmu monopolistycznego, czemu towarzyszyło zaostrzanie się walki

politycznej i gospodarczej pomiędzy państwami systemu kapitalistycznego. Poja-

wiły się wielkie organizacje monopolistyczne, które niszczyły małą i średnią wła-

sność prywatną i łączyły się w skali międzynarodowej3.

Walter Eucken pochodził z arystokratycznej rodziny o bogatej tradycji inte-

lektualnej. Duży wpływ na młodego Euckena wywarł jego ojciec Rudolf Eucken

– filozof, zwolennik niemieckiego neoidealizmu i laureat literackiej Nagrody

Nobla w 1908 roku.

1 Więcej na ten temat w: P. Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki

gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 2 O znaczeniu i aktualności prac Waltera Euckena dla współczesnej gospodarki mówiła Angela Merkel

w mowie wygłoszonej z okazji 125. rocznicy urodzin tego ekonomisty w dniu 13 stycznia 2016 roku

we Fryburgu Bryzgowijskim na Uniwersytecie Alberta Ludwika. Podkreśliła m.in., że zasady ładu Euckena są i pozostaną czynnikami sukcesu dobrze funkcjonującego i godnego ładu gospodarczego.

Tekst przemówienia na stronie: https://www.bundeskanzlerin.de/Content/DE/Rede/2016/01/2016-01-

14-rede-walter-eucken.html (data dostępu: 28.07.2016). 3 Na ten temat szerzej: R. Cameron, L. Neal, Historia gospodarcza świata, Wydawnictwo Książka

i Wiedza, Warszawa 2010.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 65

Przedmiotem badań naukowych Rudolfa Euckena była filozofia arystotele-

sowska4. Uczniem R. Euckena był Max Scheler5. Wbrew XIX-wiecznemu pozy-

tywizmowi i materializmowi R. Eucken opowiedział się za idealizmem, budując

własny system, który nosił nazwę etycznego lub twórczego aktywizmu. Stanowił

on połączenie aktywistycznych wątków idealizmu niemieckiego z perspektywą

teologii protestanckiej, która kładła nacisk na realizację posłannictwa w otaczają-

cym nas świecie6. Szczególny wpływ na myślenie Waltera Euckena w kategoriach

ładu wywarła jego koncepcja etycznego aktywizmu. W jej świetle każdy człowiek

powinien starać się wprowadzać ład moralny zarówno u siebie, jak i w całym

społeczeństwie. Ład ten rozumiano jako ugruntowany system wartości, pozwala-

jący na jednoznaczne dokonywanie wyborów pomiędzy dobrem a złem w sytuacji

ustalania celów życiowych i sposobów ich realizacji. Życie ludzkie jest powoła-

niem, w ramach którego każdy człowiek ma do spełnienia ważne zadania wobec

siebie, bliźnich i Boga.

Walter Eucken w jednej ze swoich najsłynniejszych prac pt. Grundsätze der

Wirtschaftspolitik (Podstawy polityki gospodarczej) zdefiniował kluczową dla

ordoliberalizmu ideę ordo jako ład, który jest zgodny z naturą człowieka i rzeczy,

w którym występuje umiar i równowaga. Zauważał, że już filozofia starożytna

w taki sposób ujmowała pojęcie ładu, poszukując w różnorodności rzeczy ukryte-

go architektonicznego planu ukształtowania świata. Idea ordo według W. Euckena

ukształtowała się w Średniowieczu i wywarła wpływ na całą kulturę tamtej epoki.

Oznaczała ona sensowne połączenie różnorodności w całość. W czasach wystę-

powania dysfunkcyjnych systemów gospodarczych najbardziej poszukiwany przez

ludzkość jest według niego taki rodzaj ładu, który odpowiadałby rozumowi albo

naturze człowieka i rzeczy7. Ordo stało się dla niego czynnikiem zespalającym

poszczególne elementy ładu gospodarczego, prawnego i politycznego.

Zainteresowania Waltera Euckena nie obejmowały jedynie podstawowych

zagadnień ekonomii politycznej, ale krążyły także wokół problemu duchowego

rozwoju i przywództwa. W obliczu zachodzących w społeczeństwie po roku 1930

zmian poszukiwał on duchowego oparcia w ugruntowaniu nowego wizerunku

człowieka. Świecki charakter liberalizmu, socjalistyczne dążenie do równości,

braki dialektycznej teologii i rozwijający się kult państwa powodowały, według

W. Euckena, niszczenie antropologicznych podstaw ludzkiej egzystencji.

4 Rudolf Eucken studiował filozofię, filologię klasyczną i historię na uniwersytecie w Getyndze, gdzie

otrzymał stopień doktora za pracę De Aristotelis dicendi ratione. W 1871 roku otrzymał stanowisko profesora filozofii na uniwersytecie w Bazylei, gdzie w tym czasie wykładał również F. Nietzsche. Rok

później przeniósł się do Jeny i pozostał tam do momentu przejścia na emeryturę w 1920 r. W 1912

roku wykładał na Uniwersytecie Harvarda, a w 1913 roku został doktorem h.c. uniwersytetu w Syracu-se (USA). 5 Patrz szerzej: M. Krąpiec, Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. I., s. 301 i dalsze. 6 Zob. W. Eucken, Vom Radikalismus sozialistischer und Euckenischer Prägung, Jg. 3 (Jan.–März) 1927, s. 45. 7 Zob. W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Mohr Siebeck, Tübingen 2004, s. 372.

66 KATARZYNA KAMIŃSKA

Celem stało się poszukiwanie i tworzenie nowego obrazu człowieka, który

byłby alternatywą wobec obrazu jednostki ludzkiej w państwie narodowosocjali-

stycznym. Podążając za ideami ojca, poszukiwał całościowego duchowego ładu

życia8.

Wpływ myśli Rudolfa Euckena zauważalny jest w pracach syna. W książce

pt. Die Grundlagen der Nationalökonomie (Podstawy gospodarki narodowej)

Walter dwukrotnie nawiązuje do twórczości ojca. Przy charakterystyce szczebli

(Stufen) i stylów (Stile) gospodarowania odwołuje się do jego pracy pt. Geistige

Strömungen der Gegenwart9.

Związki z filozofią Rudolfa Euckena można również znaleźć w metodologii,

jaką stosował w swojej pracy naukowej. W literaturze coraz częściej pojawiają się

stanowiska, które dopatrują się związku metodologii W. Euckena z fenomenologią

w wydaniu Edmunda Husserla i stosowaną przez niego metodą abstrakcji izolują-

cej10. Metoda ta polegała na tym, że na bazie obserwacji realnego świata gospo-

darczego abstrahowano tzw. idealne typy – formy, w jakich przejawia się życie

gospodarcze. Tak uzyskane wycinki rzeczywistości stawały się podstawą do two-

rzenia modeli, na bazie których metodą dedukcji wyprowadzano dalsze tezy pozo-

stające w zgodzie ze składającymi się na te modele założeniami. Podejście to

stanowiło nowatorski sposób postrzegania rzeczywistości. W. Eucken ograniczył

swoją analizę jedynie do realiów gospodarczych, a jej centralnym pojęciem stał

się tzw. wieniec danych (Datenkranz). Pojęcie to obejmowało ogólnogospodarcze

parametry danego kraju, jak chociażby: klimat, rodzaje gleby czy wynikającą

z uwarunkowań historycznych mentalność obywateli. W. Eucken uważał, że teoria

neoklasyczna nie zajmowała się badaniem parametrów ogólnogospodarczych,

a sens polityki gospodarczej polegał według niego właśnie na przekształcaniu tych

8 Zob. K. Kamińska, Ordoliberalizm i keynesizm – dwie sprzeczne koncepcje w polityce gospodarczej

powojennych Niemiec, praca doktorska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2014 (maszynopis

niepublikowany), s. 55 i dalsze. 9 Zob. W. Eucken, Die Grundlagen der Nationalökonomie, 8. Aufl., Springer Verlag, Berlin,

Heidelberg, New York 1965, s. 38–41 oraz s. 248, [za:] A. Czech, Rudolf Eucken – filozoficzne podłoże

koncepcji Waltera Euckena [w:] Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 114. W odniesieniu do rozumienia

typów (Typen) znajdują się częste zapożyczenia z wczesnej pracy R. Euckena z 1872 roku – Die

Methode der Aristotelischen Forschung. Cf. A. Czech, op. cit., s. 114. 10 Przykładem tego jest praca: N. Goldschmidt, Entstehung und Vermächtnis ordoliberalen Denkens.

Walter Eucken und die Notwendigkeit einer kulturellen Ökonomik, „Kulturelle Ökonomik”, Band 2, Lit

Verlag, Münster, Hamburg, London 2001, s. 41 i dalsze oraz Phänomenologie und die Ordnung der Wirtschaft. Edmund Husserl-Rudolf Eucken-Michel Foucault, red. H.H. Gander, N. Goldschmidt,

U. Dathe, Egon Verlag, Würzburg 2009. W Niemczech organizowane są konferencje dotyczące związ-

ków pomiędzy oboma uczonymi o nazwie „Ekonomia i fenomenologia”. G. Szulczewski oprócz E. Husserla wspomina również Wilhelma Diltheya, który przyjaźnił się z ojcem Waltera Euckena

i mógł wywrzeć wpływ na ukształtowanie się jego poglądów metaekonomicznych. Cf. G. Szulczewski,

Rozważania o miejscu etyki i moralności w teorii i praktyce gospodarczej, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012, s. 107. Ponadto w literaturze wspomina się, że na myśle-

nie ordoliberałów w kategorii ładu wpływ miała etyka społeczna protestanckiego teologa Emila Brun-

nera. Eucken dystansuje się jednak do pewnych elementów tej koncepcji. Cf. T. Petersen, Teologiczne źródła społecznej gospodarki rynkowej. Etyka społeczna Emila Brunnera i jej recepcja w kręgach

ordoliberalnych, „Pressje. Teka XXIX Klubu Jagiellońskiego” 2012, s. 138 i dalsze.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 67

parametrów11. Przy użyciu wieńca danych W. Eucken przeprowadził analizę ła-

dów gospodarczych, które występowały w różnych krajach w różnym czasie.

W jego przypadku określenie i znajomość „typów idealnych” dla rzeczywistości

gospodarczej stanowiło podstawę połączenia historyzmu z pewnymi założeniami

ekonomii neoklasycznej12.

W. Eucken w opublikowanej w 1938 roku książce pod tytułem Nationalöko-

nomie wozu? zwracał uwagę na istnienie owej wielkiej antynomii w myśli eko-

nomicznej13. Antynomia ta miała według niego źródło w normalnym przebiegu

procesu gospodarowania. Podkreślał, że każde zjawisko ma aspekt teoretyczny

i historyczny. Był jednym z niewielu ekonomistów, którzy twierdzili, że metody

teoretyczno-dedukcyjne i historyczno-indukcyjne są do pogodzenia. Jednocześnie

W. Eucken pracował nad alternatywnym programem naukowym. Aby przezwy-

ciężyć „wielką antynomię” między badaniami teoretycznymi a historycznymi

w ekonomii, we wspomnianym dziele Die Grundlagen der Nationalokönomie

przedstawił autorską koncepcję metodologiczną. Sformułował teorię o dwóch

modelach gospodarczych – gospodarki rynkowej i gospodarki nakazowej. Według

niego rzeczywistość jest zwykle kombinacją obu tych systemów14.

Wpływ ojca najwyraźniej zaznaczył się, gdy jako dojrzały uczony Walter

sformułował podwójne zadanie swojej pracy badawczej. Jej celem jest ograniczenie

rzadkości dóbr służące ulżeniu trudom materialnej egzystencji człowieka oraz stwo-

rzenie mu warunków umożliwiających życie wolne i zgodne z zasadami etyki15.

3. Zasady konstytuujące i regulujące ładu wolnokonkurencyjnego

Waltera Euckena

Badania W. Euckena ostatecznie doprowadziły go do sformułowania teorii konku-

rencyjnego ładu gospodarczego. Podstawą tegoż ładu gospodarczego jest według

W. Euckena ład konkurencji, który może funkcjonować tylko w sytuacji, gdy

polityka gospodarcza państwa urzeczywistnia ustalone zasady konstytuujące

i regulujące. W. Eucken wyróżnia siedem zasad konstytuujących i cztery zasady

regulujące, zaznaczając, że te pierwsze mają charakter komplementarny i urze-

czywistnianie tylko niektórych z nich jest ekonomicznie nieuzasadnione i szko-

dliwe dla gospodarki16.

11 W. Eucken, Die Grundlagen der Nationalökonomie…, s. 156–158. 12 Cf. K. Kamińska, Ordoliberalizm i keynesizm…, s. 54 i dalsze. 13 W. Eucken, Nationalökonomie wozu?, II wydanie, Helmut Küpper Verlag, Godesberg 1947. 14 W. Eucken, Die Grundlagen der Nationalökonomie…, s. 245–250. 15 Ibidem, s. 114–115. Zdaniem P. Pysza, znawcy dzieł Waltera Euckena, to właśnie to przekonanie

niemieckiego ekonomisty odnośnie do jego misji jako uczonego jest bezpośrednim przejawem etycz-nego aktywizmu Rudolfa Euckena. 16 Cf. W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Mohr Siebeck, Tübingen 2004, s. 254 i dalsze.

68 KATARZYNA KAMIŃSKA

Wśród zasad konstytuujących podstawową i najważniejszą (Grundprinzip)

jest stworzenie sprawnego systemu cen konkurencji doskonałej17. Drugą w kolej-

ności i co do ważności zasadą konstytuującą była dla W. Euckena stabilizacja

walutowa. Cytując Lenina i jego powiedzenie: aby zniszczyć społeczeństwo bur-

żuazyjne, należy zrujnować jego system monetarny18, chciał wyraźnie podkreślić,

że polityka monetarna ma dla systemu opartego na konkurencji doskonałej priory-

tetowe znaczenie, chociaż porządek monetarny jest współzależny od ogólnego

porządku gospodarczego. Tu obowiązuje zasada, że wszelkie starania o wprowa-

dzenie ustroju opartego na konkurencji pozostaną daremne dopóty, dopóki nie

zostanie zapewniona stabilność wartości pieniądza19. Dobry ustrój walutowy nie

powinien być skonstruowany tylko z myślą o utrzymywaniu względnej stabilności

wartości pieniądza, ale winien funkcjonować możliwie automatycznie20. System

monetarny wbudowany w mechanizm dochodzenia do równowagi w gospodarce

mógłby stanowić bazę dla stabilizacji procesu gospodarczego21.

Ważną kwestią, którą W. Eucken porusza w Grundsätze der Wirtschaftspoli-

tik, jest samorzutność powstawania systemu monetarnego, ponieważ gdy nie po-

wstaje on samorzutnie, będzie nadużywany w celach inflacyjnych. Istnieje bo-

wiem zbyt duża pokusa, aby dysproporcje powstające w ramach prowadzonej

polityki pełnego zatrudnienia za wszelką cenę w wyniku walki o władzę pomiędzy

ugrupowaniami gospodarczymi tuszować przejściowo przy użyciu środków infla-

cyjnych, takich jak: ekspansja kredytowa, deprecjacja czy polityka niskich stóp

procentowych22.

Trzecią zasadą konstytuującą porządek konkurencji jest zagwarantowanie

otwartości rynków dla wszystkich. W. Eucken stwierdza, że wyeliminowanie

dostępu podmiotów gospodarczych do rynkowej podaży i popytu jest metodą,

która była i jest nadal najczęściej stosowana w celu złamania i ograniczenia wy-

stępującej w gospodarce krajów uprzemysłowionych silnej tendencji do konkuren-

cji23. Otwartość rynków w rozumieniu W. Euckena to możliwość swobodnego

wejścia i wyjścia na i z określonego rynku24. Polityka gospodarcza musi się zatem

opierać na zasadzie otwarcia rynków, ponieważ w przypadku ich zamknięcia

istnieje poważne niebezpieczeństwo naruszenia zasady pełnej konkurencji.

W takiej sytuacji powstają warunki do tworzenia się monopoli. Zadaniem polityki

gospodarczej jest w tym przypadku przeciwdziałanie zamykaniu lub ograniczaniu

dostępu do rynku tak przez państwo, jak i monopole prywatne.

17 Ibidem, s. 254–255. 18 Ibidem, s. 255. 19 Ibidem, s. 256. 20 Ibidem. 21Szerzej na ten temat: W.J. Folz, Das Geldtheoretische und Geldpolitische Werk Walter Eucken,

Duncker & Humblot, Berlin 1970. 22 Cf. W. Eucken, Grundsätze..., s. 257–258. 23 Ibidem, s. 264. 24 Ibidem, s. 267–268 oraz W. Eucken, Zwangsläufigkeit der wirtschaftspolitischen Entwicklung? [w:] idem, Wirtschaftsmacht und Wirtschaftsordnung, Londoner Vorträge zur Wirtschaftspolitik und zwei

Beiträge zur Antimonopolpolitik, Lit Verlag, Münster 2001, s. 32–33.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 69

Czwartą zasadą systemu W. Euckena jest istnienie własności prywatnej. Wła-

sność prywatna jest postrzegana przez niego jako niezbędny warunek ustroju opar-

tego na konkurencji. Tak więc na pytanie, czy do wprowadzenia w życie ustroju

opartego na konkurencji potrzebna jest własność produkcji, należy odpowiedzieć

twierdząco. Obecna tendencja polegająca na likwidowaniu prywatnej własności

środków produkcji coraz bardziej nas oddala od stworzenia ustroju opartego na

konkurencji25. Ład oparty na konkurencji jest warunkiem koniecznym, aby wła-

sność prywatna środków produkcji nie prowadziła do nadużyć gospodarczych

i społecznych. Własność prywatna w warunkach wolnej konkurencji oznacza dla

W. Euckena z jednej strony władzę i swobodę dysponowania w służbie ekonomii

politycznej, z drugiej niemożność ograniczania władzy i wolności innych właści-

cieli na niekorzyść ogółu. Istotną kwestią w poruszanej problematyce jest także

fakt, że własność prywatna stanowi nieodzowny warunek zachowania prywatnej

sfery wolności. W innych systemach rynkowych, w których dominuje kolektywna

własność środków produkcji, następuje osłabienie pozycji jednostki w ustroju

społecznym i pozbawia się ją w ten sposób samodzielności26.

Kolejną zasadą konstytuującą jest swoboda zawierania umów, którą, jak po-

stuluje Eucken, należy powiązać z ustrojem opartym na konkurencji. Jej brak

uniemożliwia sterowanie procesami gospodarczymi poprzez mechanizm rynkowy.

Swoboda zawierania umów przyczynia się do stworzenia ustroju opartego na

konkurencji i w jego ramach otrzymuje właściwy sens. Nie wolno jej natomiast

wykorzystywać do burzenia ustroju opartego na konkurencji przez tworzenie

struktur dominujących w gospodarce, ochronę władzy ekonomicznej lub naduży-

wanie tej władzy27.

Odpowiedzialność to szósta zasada ładu konkurencyjnego. Eucken, opisując

jej wagę, zaznaczył na wstępie, że kto odnosi korzyści, ten musi ponosić także

straty28. Oznacza to, że każdy podmiot gospodarujący powinien ponosić material-

ną odpowiedzialność za skutki swoich działań. Eucken zwraca uwagę na współ-

czesną tendencję występującą w gospodarce, która polega na tym, że odpowie-

dzialność ulega ograniczeniu, czego przykładem jest chociażby prawo o spółkach

handlowych dopuszczające tworzenie organizacji gospodarczych z ograniczoną

odpowiedzialnością. Odpowiedzialność jest elementem mechanizmu sterującego

wolnej konkurencji, gdyż ogranicza ona skłonność do tworzenia koncernów

i innych ugrupowań gospodarczych. Ponadto stanowi nieodzowną instytucję po-

rządkującą ustrój oparty na konkurencji. Każde ograniczenie odpowiedzialności

budzi skłonność do centralnego sterowania gospodarką. Eucken podkreśla, że bez

osobistej odpowiedzialności jednostek ustrój oparty na konkurencji będzie równie

mało efektywny, jak w przypadku braku odpowiednich form rynku albo systemów

25 W. Eucken, Grundsätze..., s. 271. 26 Ibidem, s. 274 i dalsze. 27 Ibidem, s. 277–279. 28 Ibidem, s. 279.

70 KATARZYNA KAMIŃSKA

monetarnych. Tak więc odpowiedzialność jest warunkiem nie tylko ustroju go-

spodarczego opartego na konkurencji, ale w ogóle takiego ustroju społecznego,

w którym panują wolność i odpowiedzialność29.

Stabilna polityka gospodarcza jest dla W. Euckena głównym wymogiem

w ustroju opartym na konkurencji i dlatego też stanowi ona siódmą zasadę konsty-

tuującą ład gospodarczy. Zadaniem polityki gospodarczej jest tworzenie ram

ustrojowych dla procesu gospodarczego. Ważne jest, by te ramy pozostawały

niezmienne, gdyż dzięki temu ustrój oparty na konkurencji będzie w pełni efek-

tywny. Długoterminowe ustalanie podatków, umów handlowych, kursów walut

mogłoby, zdaniem Euckena, podnosić skłonność do inwestowania30.

Zasady konstytuujące należy traktować jako zasady ustroju gospodarczego

i wszystkie razem służą podjęciu i wprowadzeniu w życie jednej globalnej decyzji

w sferze polityki gospodarczej. Największą korzyścią z łącznego ich stosowania

jest możliwość zapewnienia skutecznego działania mechanizmu sterowania nowo-

czesnym procesem gospodarczym. Współzależność zasad konstytuujących porzą-

dek gospodarczy jest tak silna, że stosowanie pojedynczych zasad w izolacji od

innych spowoduje, iż nie doprowadzą do założonego celu31.

Obok zasad konstytuujących istotną rolę w kształtowaniu porządku gospo-

darczego mają cztery zasady regulujące politykę gospodarczą. Ścisłe realizowanie

jedynie zasad konstytuujących nie może, według W. Euckena, zapobiec posiada-

niu przez konkretne ustroje oparte na konkurencji pewnych niesystemowych form

ustrojowych. Mają one skłonność m.in. do tworzenia różnych form monopolu,

a więc posiadają obszary, które wymagają dodatkowej korekty i nadzoru ze strony

państwa32.

Pierwsza z zasad regulujących podkreśla konieczność kontroli i nadzoru mo-

nopoli przez państwo. Władza gospodarcza w ustroju opartym na konkurencji

powinna istnieć tylko na tyle, na ile będzie to niezbędne dla podtrzymania jego

funkcjonowania. Zupełnie normalne jest dla W. Euckena istnienie w takim ustroju

dwóch rodzajów monopoli. Z jednej strony są to monopole naturalne (np. gazow-

nia, fabryka wag, aparatury medycznej) czy monopole, których funkcjonowanie

wynika z korzyści skali, z drugiej zaś strony istnieją monopole, które niszczą

ustrój oparty na konkurencji. Istotnym problemem, który się tu pojawia, jest sku-

teczny nadzór nad nim w uprzemysłowionym systemie gospodarczym, w którym

sektory przemysłu są zmonopolizowane. Eucken stwierdza jasno, że przekracza to

siły nowoczesnego państwa, gdyż polityczny wpływ grup interesantów jest zbyt

duży, a pojawiające się problemy są zbyt skomplikowane. Uważa on, że stosun-

kowo najłatwiej jest rozwiązywać problem monopoli w ustroju opartym na konku-

rencji, gdyż istnieje możliwość zapobiegania powstawaniu monopolistycznych

struktur dzięki zakazowi tworzenia karteli, a co najważniejsze – przez odpowied-

nią politykę gospodarczą i prawną.

29 Ibidem, s. 279–285. 30 Ibidem, s. 285–289. 31 Ibidem, s. 289–291. 32 Ibidem, s. 291.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 71

Nadzór nad monopolami powinien pozostawać w ręku urzędu antymonopo-

lowego, który podlegałby ustawie chroniącej od nacisków zewnętrznych grup

interesów. Znaczenie jego istnienia i funkcjonowania Eucken porównuje do roli

sądu najwyższego33. Wśród zadań urzędu antymonopolowego Eucken wyróżnia

m.in.: możliwość kontroli warunków zawieranych umów handlowych, wszelkich

form zniekształcających konkurencję (jak chociażby blokady czy rabaty dla sta-

łych klientów), kontroli i zapobiegania różnicowania cen na te same towary

i usługi czy monitorowanie nadużyć władzy przez przedsiębiorców oraz związki

zawodowe34. Nadzór nad monopolem w ustroju opartym na konkurencji powinien

być tak zdecydowany, by miał charakter profilaktyczny.

W swoich rozważaniach W. Eucken dochodzi do konkluzji, że problem nad-

zorowania i kontroli monopoli można rozwiązywać tylko wtedy, gdy przestrzegać

się będzie innych zasad konstytuujących i regulujących ładu opartego na konku-

rencji, gdy powstawanie monopoli zostanie ograniczone do minimum, a nadzór

nad nimi będzie działał według prostej i realistycznej analogii w stosunku do

konkurencji35.

Polityka dochodowa to druga zasada regulująca w ramach ładu konkurencyj-

nego Euckena. Nowoczesne, zindustrializowane gospodarki stwarzają problem

w zakresie ustroju gospodarczego, którego rozwiązania upatrywać można w reali-

zacji ładu konkurencyjnego. Jednak ustrój ten jest niedoskonały – kryje różne

zagrożenia i niedociągnięcia, co w pierwszej kolejności dotyczy sposobu podziału

produktu socjalnego. Powstające niejako automatycznie w procesie gospodar-

czym, w ramach wolnej konkurencji, dochody, płace, zyski i odsetki podlegają

neutralnej z punktu widzenia etyki dystrybucji. Zauważa jednak też, że podział

produktu społecznego przez mechanizm cenowy działający w wolnej konkurencji

jest lepszy od podziału, który dokonuje się w innych typach ustrojów, ale wymaga

korekty. Eucken stawia pytanie o możliwość takiego podziału dochodu, by opty-

malnie zrealizować warunek sprawiedliwości społecznej. Poważnym problemem

jest w tej sytuacji nierówność dochodów i zróżnicowanie majątkowe, które można

próbować niwelować za pomocą progresywnej polityki podatkowej. Zadaniem

podatku progresywnego miałoby być korygowanie procesu dystrybucji w ramach

tego ustroju. Nie może być ona jednak zbyt wysoka, by nie tłumić skłonności

podmiotów do inwestowania. Tak więc, o ile jest ona niezbędna z socjalnego

punktu widzenia, to ważne jest wytyczenie jej górnej granicy36.

Kolejna zasada regulująca dotyczy problemu prowadzenia racjonalnego ra-

chunku ekonomicznego przez poszczególne gospodarstwa domowe i przedsiębior-

stwa. Powinien on, w opinii Euckena, prowadzić do racjonalnego rachunku eko-

nomicznego w odniesieniu do całej gospodarki, by umożliwić odpowiednie

sterowanie procesem gospodarczym. To zasadnicza idea ładu konkurencyjnego.

System ten działa dość sprawnie, ale nie uwzględnia wpływu planu indywidual-

nych podmiotów gospodarujących na całą gospodarkę czy też skutków ich działań

33 Ibidem, s. 294. 34 Ibidem, s. 294–297. 35 Ibidem, s. 297 i dalsze. 36 Cf. W. Eucken, Grundsätze..., s. 300–301.

72 KATARZYNA KAMIŃSKA

na środowisko lub zdrowie pracowników. Eucken zauważa, że nawet w ustroju

opartym na konkurencji doskonałej mamy do czynienia z takimi problemami, jak

w gospodarce zmonopolizowanej. Rozwiązaniem tej kwestii jest dla niego usta-

nowienie ograniczonej kontroli państwowej, a także opracowanie przepisów, które

niwelowałyby szkody zewnętrzne37.

Ostatnia zasada regulująca odnosi się do zapobiegania anormalnym zacho-

waniom podaży. Chodzi o sytuację na rynku pracy, kiedy wzrostowi podaży towa-

rzyszy spadek płac bądź cen. Powstrzymanie tego spadku jest w jakimś stopniu

realizowane w proponowanym przez Euckena modelu ustroju, ale dodatkowo

zleca on zwrócenie uwagi na konieczność ochrony pracowników – zakaz pracy

dzieci i ograniczenie czasu pracy dorosłych. Gdyby anormalne zachowanie poda-

ży miało trwać, to reakcją państwa powinno być ustalenie płac minimalnych38.

Przedstawiony powyżej model ładu konkurencyjnego pozwala realizować

dwa cele. Po pierwsze, w sytuacji pełnej konkurencji, gdzie wszyscy uczestnicy

rynku mają możliwość wpływania na ustalenie reguł gry rynkowej, każdy uczest-

nik rynku ma wpływ na mechanizm cenowy. Po drugie, polityka realizowana

w ramach tego modelu wymaga od systemu gospodarczego oparcia na prawie

i demokracji. Podstawą ładu gospodarczego jest również przestrzeganie zasad

etycznych, dzięki czemu zyskuje on miano ładu godnego wartości osoby ludzkiej.

Brak odwołania do wartości etycznych, zdaniem Euckena, nadaje kapitalizmowi

bezwzględnego charakteru. Dlatego należy poszukiwać moralnego rozwiązania

problemów ekonomicznych39.

Teoria ładu umożliwiła połączenie pozornie wykluczających się elementów

w całość poprzez umiejscowienie ogólnej teorii ekonomii w rzeczywistym, two-

rzonym w danym momencie, w danym kraju ładzie gospodarczym. Właśnie

bezpośrednie odniesienie do rzeczywistości stało się decydującym czynnikiem

łączącym podejście neoklasyczne z podejściem historycznym. Teoria ładu gospo-

darczego wiąże spójność i logikę szkoły neoklasycznej, a uwzględnienie czynni-

ków historycznych, kulturowych nadaje jej charakter społeczny i empiryczny.

Euckenowi zależało na tym, by ekonomia spełniała służebną rolę w stosunku do

polityki gospodarczej. We wspomnianej pracy Nationalökonomie wozu? Eucken

stwierdza, że ekonomia powinna wyjaśniać procesy gospodarcze i dostarczać

rozwiązań praktycznych kwestii dnia codziennego, a nie zajmować się czystą

teorią i tworzyć modele na wysokim szczeblu abstrakcji naukowej, które nie mają

przełożenia na praktykę życia gospodarczego40.

W literaturze dotyczącej ordoliberalizmu pojawiają się sugestie mówiące

o tym, że koncepcja W. Euckena ma pewne słabości. Pomija bowiem jednostkę

ludzką jako samodzielny podmiot decyzji gospodarczych, co może prowadzić do

wykluczania słabszych jednostek z rynku, stosownie do zmieniających się kombi-

37 Ibidem, s. 301–303. 38 Ibidem, s. 303–304. 39 K. Kamińska, Etyczny wymiar ekonomii w ordoliberalizmie [w:], Zawodności rynku – zawodności

państwa – etyka zawodowa, część 1, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009, s. 21. 40 Cf. W. Eucken, Nationalökonomie ..., s. 55.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 73

nacji czynników produkcji. Wykluczenie to pociąga za sobą konieczność zintensy-

fikowania dyskrecjonalnych ingerencji państwa w proces gospodarowania,

w szczególności zaś w proces podziału dochodów. Taki sposób rozwiązywania

problemów gospodarczych stoi w sprzeczności z ordoliberalną wizją państwa,

które zajmuje m.in. pozycję bezstronnego arbitra41.

Teoria ładu, w rozumieniu W. Euckena, jest przede wszystkim normatywną

nauką z wyraźnymi celami etycznymi. Podejście to może wynikać z przekonania,

że pomiędzy ładem gospodarczym a wewnętrznym ładem moralnym istnieje

związek42. Zachowanie zasad moralnych jest warunkiem niezbędnym i wyjścio-

wym istnienia ładu gospodarczego, gdyż wolność społeczna i polityczna mogą

rozwijać się jedynie w społeczeństwie, w którym respektowane będą określone

zasady i wartości etyczne43.

Urzeczywistnianie i podtrzymywanie wolnokonkurencyjnego ładu należy do

zadań państwa, urzędu antymonopolowego i innych instytucji. Wśród tych ostat-

nich Eucken wymienia świat nauki i edukację, a także kościoły44. W. Euckenowi

nie chodziło o to, by angażowały się one w bieżącą politykę, ale by głosiły swoje

poglądy dotyczące kwestii o znaczeniu egzystencjalnym45. Zabezpieczenie funk-

cjonowania wolnej konkurencji oraz wolności do autonomicznego planowania

i podejmowania decyzji powinno zaowocować uwolnieniem inicjatyw i działań

indywidualnych, co jest niezbędnym warunkiem na drodze rozwoju społecznego.

4. Podsumowanie

Teoria ładu wolnokonkurencyjnego Waltera Euckena stała się podstawą nowego

spojrzenia na politykę gospodarczą i na jej rolę w kształtowaniu systemów gospo-

darczych. Urzeczywistnienie wszystkich elementów euckenowskiego ładu wolno-

konkurencyjnego w praktyce gospodarczej może być współcześnie bardzo trudne

ze względu na zmiany, jakie dokonały się w ciągu ostatnich lat w gospodarce

światowej. Model konkurencji doskonałej, preferowany przez Euckena, w bardzo

ograniczony sposób nadaje się do opisu jej funkcjonowania. Koncepcja ta jednak

eksponuje kilka bardzo istotnych i wciąż aktualnych kwestii. Przede wszystkim

Eucken przypomina, że ekonomia powinna odgrywać rolę służebną w stosunku do

polityki gospodarczej, co oznacza, że jej zadaniem jest wskazywanie rozwiązania

palących problemów gospodarczych i społecznych. Kryzys gospodarczy

2008/2009 i jego konsekwencje wyraźnie potwierdzają potrzebę poszukiwania

ładu zgodnego z naturą człowieka i chronionego przez odpowiednie instytucje

i regulacje prawne. Ład ten to ład zbudowany na fundamencie etycznym, a wa-

41 Cf. P. Pysz, Komplementarność i synteza koncepcji polityki gospodarczej Waltera Euckena i Ludwi-

ga Erharda [w:] Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 86. 42 Był to pogląd R. Euckena. Cf. G. Szulczewski, Rozważania o miejscu etyki…, s. 120. 43 Cf. K. Kamińska, Etyczny wymiar…, s. 21. 44 Cf. W. Eucken, Podstawy polityki gospodarczej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005, s. 367–390. 45 Ibidem, s. 387.

74 KATARZYNA KAMIŃSKA

runkiem jego zaistnienia jest zachowanie przez społeczeństwo zasad moralnych.

W przypadku teorii Waltera Euckena fundament filozoficzno-etyczny pochodził

w głównej mierze z koncepcji etycznego aktywizmu Rudolfa Euckena, a także był

wynikiem osobistych studiów i refleksji tego wybitnego ekonomisty. Poszukiwa-

nia ładu zgodnego z naturą człowieka wymagają zatem w ekonomii podejścia

interdyscyplinarnego, wieloaspektowego oraz nadania refleksji etycznej uprzywi-

lejowanego miejsca.

Bibliografia

Böhm F., Die Idee des ORDO im Denken Walter Eucken, „Ordo”, t. III, Helmut Küpper

Verlag, Godesberg 1950.

Cameron R., L. Neal, Historia gospodarcza świata, Wydawnictwo Książka i Wiedza,

Warszawa 2010.

Czech A., Rudolf Eucken – filozoficzne podłoże koncepcji Waltera Euckena [w:] Idee ordo

i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Polskie Towarzystwo

Ekonomiczne, Warszawa 2010.

Eucken W., Die Grundlagen der Nationalökonomie, 8. Aufl., Springer Verlag, Berlin,

Heidelberg, New York 1965.

Eucken W., Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Mohr Siebeck, Tübingen 2004.

Eucken W., Nationalökonomie wozu?, II wyd., Helmut Küpper Verlag, Godesberg 1947.

Eucken W., Podstawy polityki gospodarczej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005.

Eucken W., Vom Radikalismus sozialistischer und Euckenischer Prägung, Jg. 3 (Jan.–März)

1927.

Eucken W., Zwangsläufigkeit der wirtschaftspolitischen Entwicklung? [w:] idem,

Wirtschaftsmacht und Wirtschaftsordnung, Londoner Vorträge zur Wirtschaftspoli-

tik und zwei Beiträge zur Antimonopolpolitik, Lit Verlag, Münster 2001.

Folz W.J., Das Geldtheoretische und Geldpolitische Werk Walter Eucken, Duncker & Hum-

blot, Berlin 1970.

Goldschmidt N., Entstehung und Vermächtnis ordoliberalen Denkens. Walter Eucken und

die Notwendigkeit einer kulturellen Ökonomik, „Kulturelle Ökonomik”, Band 2, Lit

Verlag, Münster, Hamburg, London 2001.

Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Polskie Towarzy-

stwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.

Kamińska K., Etyczny wymiar ekonomii w ordoliberalizmie [w:] Zawodności rynku – za-

wodności państwa – etyka zawodowa, część 1, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke,

Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.

Kamińska K., Ordoliberalizm i keynesizm – dwie sprzeczne koncepcje w polityce gospodar-

czej powojennych Niemiec, praca doktorska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, To-

ruń 2014.

Krąpiec M., Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. I, Polskie Towarzystwo Tomasza

z Akwinu, Lublin 2002.

PODSTAWY ETYCZNE ŁADU KONKURENCYJNEGO… 75

Petersen T., Teologiczne źródła społecznej gospodarki rynkowej. Etyka społeczna Emila

Brunnera i jej recepcja w kręgach ordoliberalnych, „Pressje. Teka XXIX Klubu

Jagiellońskiego” 2012.

Phänomenologie und die Ordnung der Wirtschaft. Edmund Husserl-Rudolf Eucken-Michel

Foucault, red. H.H. Gander, N. Goldschmidt, N. Dathe, Egon Verlag, Würzburg

2009.

Pysz P., Komplementarność i synteza koncepcji polityki gospodarczej Waltera Euckena

i Ludwiga Erharda [w:] Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mą-

czyńska, P. Pysz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.

Pysz. P., Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Szulczewski G., Rozważania o miejscu etyki i moralności w teorii i praktyce gospodarczej,

Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 77–88

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.06

Agata Adamska, Tomasz J. Dąbrowski

Warsaw School of Economics

Collegium of Business Administration

e-mail: agata.adamska@sgh.waw.pl, tomasz.dabrowski@sgh.waw.pl

Reputacja jako instytucja:

próba konceptualizacji i problemy pomiaru

Reputation as an Institution: An Attempt to Conceptualize and

Measure Issues

The article deals with the problem of identifying institutions and measuring them.

As an example, reputation was taken into consideration. The analysis leads to the

conclusion that reputation could be treated as an institution and could be measured

in the context of its impact on economic outcomes. This measurement can be

carried out at three levels of detail: micro, meso and macro, of which the third is

the least recognized in new institutional economics.

Keywords: institution, reputation, economic outcomes, institutional economics

JEL Classification: A12, B52, Z13

1. Wprowadzenie

Miarą atrakcyjności podejścia badawczego jest zdolność eksplanacyjna i predyk-

cyjna powstających w jego ramach teorii. Doświadczenia ostatnich kilkunastu lat

dowiodły licznych słabości, jakie w tym zakresie przejawia ekonomia głównego

nurtu. Tłumaczy to rosnącą popularność nurtów heterodoksyjnych, w tym również

podejścia instytucjonalnego1, które jest o tyle interesujące, że daje możliwość

stworzenia szerokiej płaszczyzny współpracy zróżnicowanego grona przedstawi-

cieli nauk społecznych – nie tylko ekonomistów, ale również socjologów, prawni-

ków, politologów, etnologów i antropologów społeczno-kulturowych czy psycho-

1 O zwiększającym się znaczeniu podejścia instytucjonalnego może świadczyć przyznanie w 2016 r. Nagrody

Nobla z ekonomii Oliverowi Hartowi i Bengtowi Holmströmowi za ich wkład w rozwój teorii kontraktów.

78 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

logów społecznych. Dalszy rozwój podejścia instytucjonalnego będzie jednak

zależał w dużej mierze od zdolności wypracowania w jego obrębie metodyki ba-

dań pozwalającej na wyjście poza stwierdzenie, że „instytucje są istotne” i umoż-

liwiającej bliższe poznanie mechanizmów oddziaływania różnych instytucji na

zachowania jednostek2.

Projektując metodykę badań odnoszących się do wpływu wywieranego przez

instytucje, można przyjąć jedną z dwóch zasadniczych orientacji. Pierwsza z nich

opiera się na założeniu istnienia silnych, nierozerwalnych powiązań między insty-

tucjami tworzącymi określony system instytucjonalny, których występowanie

uniemożliwia dezagregację. W takiej sytuacji wskazane byłoby badanie nie od-

działywania poszczególnych instytucji, lecz związków zachodzących między

kształtem matrycy instytucjonalnej a różnymi parametrami ekonomicznymi. Przy-

kładem wykorzystywania tego typu ujęcia są badania nad różnymi odmianami

kapitalizmu3 (Varieties of Capitalism – VoC). Odmienną orientację należałoby

przyjąć w przypadku, gdy siła powiązań nie narzuca konieczności rozpatrywania

wpływu instytucji w sposób zagregowany lub daje się zidentyfikować instytucje

na tyle autonomiczne, że ich oddziaływanie może być analizowane w oderwaniu

od pozostałych elementów systemu instytucjonalnego (co nie wyklucza uwzględ-

niania kontekstu tego systemu). Takie ujęcie jest charakterystyczne np. dla badań

nad znaczeniem praw własności4. W niniejszym artykule przyjęto drugą z prezen-

towanych orientacji. Jego celem jest bowiem konceptualizacja fenomenu reputacji

jako istotnej instytucji regulującej zachowania jednostek, a także przedstawienie

problemów związanych z pomiarem samej reputacji oraz wywieranego przez nią

2 Pojęcie „jednostka” w tym kontekście odnosi się nie tylko do osób, ale również organizacji czy zbiorowości, np. grup w ramach organizacji bądź społeczności w ramach państwa. 3 Cf. m.in. G.M. Hodgson, Varieties of Capitalism and Varieties of Economic Theory, „Review of

International Political Economy” 1996, vol. 3, nr 3; D. Coates, Models of Capitalism. Growth and Stagnation in the Modern Era, Polity Press, Cambridge 2000; Varieties of Capitalism: the Institutional

Foundations of Comparative Advantage, red. P.A. Hall, D. Soskice, Oxford University Press, Oxford

2001; B. Amable, The Diversity of Modern Capitalism, Oxford University Press, Oxford 2003; A. Sapir, Globalization and the Reform of European Social Models, „Journal of Common Market

Studies” 2006, vol. 44, nr 2; Varieties of Capitalism in Post-Communist Countries, red. D. Lane,

M. Myant, Palgrave Macmillan, London 2007; Debating Varieties of Capitalism. A Reader, red. R. Hancké, Oxford University Press, Oxford 2009; A. Nölke, A. Vliegenthart, Enlarging the

Varieties of Capitalism: The Emergence of Dependent Market Economies in East Central Europe,

„World Politics” 2009, vol. 61, nr 4; B. Farkas, The Central and Eastern European model of capital-ism, „Post-Communist Economies” 2011, vol. 23, nr 1; D. Bohle, B. Greskovits, Capitalist Diversity

on Europe’s Periphery, Cornell University Press, Ithaca and London 2012. 4 Cf. m.in. H. Demsetz, Toward a Theory of Property Rights, „American Economic Review” 1967, vol. 57, nr 2; A.A. Alchian, H. Demsetz, The Property Right Paradigm, „The Journal of Economic

History” 1973, vol. 33, nr 1; The Economics of Property Rights, red. E. Furubotn, S. Pejovich, Ball-

inger Publishing, Cambridge 1974; S. Pejovich, The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1990; E. Ostrom, E. Schlager, The

formation of property rights [w:] Rights to nature: ecological, economic, cultural and political princi-

ples of institutions for the environment, red. S.S. Hanna, C. Folke, K.-G. Mäler, Island Press, Washing-ton 1996; N. Schulz, F. Parisi, B. Depoorter, Fragmentation in Property: Towards A General Model,

„Journal of Institutional and Theoretical Economics” 2002, vol. 158, nr 4.

REPUTACJA JAKO INSTYTUCJA… 79

wpływu. Przedmiotem analizy jest więc pojedyncza, względnie autonomiczna

instytucja i jej oddziaływanie w sferze mikro, mezo i makro. Artykuł ma charakter

koncepcyjny.

2. Instytucje i ich znaczenie

Pojęcie „instytucja” jest złożone, wielowymiarowe i wieloznaczne, co sprawia, że

dotychczas nie udało się wypracować jego definicji, która byłaby powszechnie

akceptowana. Stworzenie takiej definicji jest tym trudniejsze i mniej prawdopo-

dobne, że pojęcie to występuje w różnych naukach społecznych, gdzie jest niekie-

dy odmiennie rozumiane. Dla T. Veblena, uważanego za twórcę instytucjonali-

zmu, instytucje społeczne stanowiły dominujące sposoby myślenia uwzględniające

poszczególne warunki społeczne, poszczególne funkcje jednostki i społeczności5, zaś

instytucje ekonomiczne były utartymi zwyczajowo sposobami regulowania proce-

sów życiowych społeczeństwa w odniesieniu do środowiska materialnego, w którym

to społeczeństwo żyje6.

Z kolei według G. von Schmollera instytucje to częściowe uporządkowanie

życia społecznego, które spełnia szczególne cele i które może niezależnie dalej

ulegać ewolucji7. Nieco szerzej patrzył na instytucje J.R. Commons, który defi-

niował je jako

zbiorowe działanie polegające na kontroli, uwalnianiu i rozwoju zachowań jed-

nostki. To zbiorowe działanie obejmuje różnorodne formy od niezorganizowane-

go zwyczaju do form działających w sposób zorganizowany, takich jak rodzina,

korporacja, związek branżowy, związek zawodowy, system rezerw, państwo8.

W ujęciu proponowanym przez tego autora instytucje stanowiły zatem nie tylko

schematy poznawcze czy mechanizmy regulacyjne, ale mogły także przybierać

postać organizacji będących jednym z przejawów form działających w sposób

zorganizowany. Chociaż obecnie dominujący wydaje się pogląd, że instytucje

i organizacje stanowią byty odrębne, to również wśród współczesnych autorów

pojawiają się niekiedy ujęcia nieuwzględniające tej dychotomii. Na przykład dla

A. Greifa instytucje są systemem zasad, przekonań, norm i organizacji9.

5 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa 2008, s. 161. 6 Ibidem, s. 163. 7 Cyt. za: E.G. Furubotn, R. Richter, Institutions and Economic Theory: The Contribution of the New

Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2000, s. 6. 8 J.R. Commons, Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21, nr 4, s. 648. 9 A. Greif, Institutions and the Path to the Modern Economy, Lessons from Medieval Trade, Cam-

bridge University Press, Cambridge 2006, s. 36–37.

80 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

Większość badaczy zajmujących się instytucjami traktuje je jednak jako re-

guły, formalne i nieformalne zasady postępowania10. Wyraźnie jest to widoczne

u E. Ostrom, definiującej instytucje jako

systemy reguł działania, które określają, kto ma prawo do podejmowania decyzji

w danej sferze, jakie działania są dozwolone, a jakie zabronione, jakie zasady

agregacji będą stosowane, jakich procedur należy przestrzegać, jakie informacje

powinny być dostarczone, a jakie muszą pozostać poufne, oraz jakie wynagro-

dzenie zależnie od swoich działań otrzymują jednostki11.

Autorem, który najbardziej zdecydowanie opowiadał się za ścisłym rozdzie-

leniem instytucji i organizacji, był D.C. North. Wskazywał on, że instytucje są

regułami gry w społeczeństwie, lub bardziej formalnie, są po ludzku obmyślonymi

ograniczeniami, które kształtują ludzkie interakcje12. Organizacje są zaś graczami,

uczestnikami gry. Według tego autora konceptualnie reguły gry muszą zostać

odróżnione od graczy13. Zaproponowana przez D.C. Northa perspektywa instytu-

cji jako reguł gry zyskała popularność nie tylko na gruncie ekonomii, ale także

w innych naukach społecznych. Widoczne jest to m.in. w sposobie, w jaki instytu-

cje są definiowane przez socjologów ekonomicznych. Na przykład W. Morawski

uważa, że instytucje to faktycznie systemy bodźców i antybodźców, które, jeśli są

dobrze skomponowane, sprawiają, że ludzie – gracze – będą dochodzić do wnio-

sku, iż działając razem w duchu współpracy, można powiększyć pulę wygranych14.

Z kolei w ocenie P. Chmielewskiego instytucje obejmują formalne i nieformalne

reguły oraz sankcje związane z ich przestrzeganiem, tworząc strukturę dla ludz-

kiego działania i zachowania, czyli redukują towarzyszącą człowiekowi niepew-

ność15.

Podsumowując przedstawione rozważania definicyjne, można zatem stwier-

dzić, że instytucje są regułami, bądź zbiorami reguł, tworzącymi strukturę bodźców

i sankcji, porządkujących sposób postępowania wchodzących z sobą w interakcje

jednostek (osób, organizacji). Instytucje odgrywają bardzo ważną rolę w życiu spo-

łecznym i ekonomicznym. Zwraca się uwagę, że kierując działaniami prowadzą do

kształtowania się i utrwalania wzorców zachowań, a nawet mogą rzutować na po-

stać mentalnego odzwierciedlenia rzeczywistości, powstającego w umysłach pod-

miotów funkcjonujących w danym otoczeniu instytucjonalnym. Jak zauważa

G.M. Hodgson, instytucje mogą kreować stałe oczekiwania wobec zachowań in-

10 A. Ząbkowicz, Instytucjonalny kontekst funkcjonowania rynku i organizacyjne formy koordynacji jako elementy nowego paradygmatu w ekonomii, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we

Wrocławiu” 2015, nr 405, s. 12. 11 E. Ostrom, Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action, Cambridge University Press, Cambridge 1990, s. 51. 12 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University

Press, Cambridge 1990, s. 3. 13 Ibidem, s. 4. 14 W. Morawski, Instytucje: oczekiwania i rozczarowania [w:] Transformacje. Przewodnik po zmianach

społeczno-ekonomicznych w Polsce, red. A. Górny, P. Kaczmarczyk, M. Lesińska, Scholar, Warszawa 2016, s. 231. 15 P. Chmielewski, Homo agens. Instytucjonalizm w naukach społecznych, Poltext, Warszawa 2011, s. 258.

REPUTACJA JAKO INSTYTUCJA… 81

nych. Generalnie, instytucje pozwalają uporządkować myślenie, oczekiwania i dzia-

łanie, nadając kształt i spójność ludzkiej aktywności16. Dzięki temu zachowania stają

się bardziej przewidywalne, co ogranicza niepewność i tworzy warunki do zaistnie-

nia zjawiska zaufania. Można też przyjąć, że instytucje są spoiwem łączącym prze-

szłość z przyszłością17. Łączą obydwa wymiary w tym sensie, że ich kształt jest

zazwyczaj uwarunkowany historycznie, ale jednocześnie istniejące instytucje, two-

rząc bariery i bodźce, formują wzory zachowań, które wywierają wpływ na przyszłe

działania jednostek.

3. Reputacja w kontekście instytucjonalnym

Pojęcie „reputacja” jest równie trudne do zdefiniowania, jak pojęcie „instytucja”.

Powody braku możliwości stworzenia powszechnie akceptowanej definicji repu-

tacji również są podobne – reputacja jest zjawiskiem złożonym i wielowymiaro-

wym, stanowiącym przedmiot badań w różnych naukach społecznych (ekonomii,

naukach o zarządzaniu, socjologii), co utrudnia wypracowanie konsensusu. Na

najbardziej ogólnym poziomie wskazuje się, że reputacja to zbiór cech przypisa-

nych firmie, o których można wnioskować na podstawie jej przeszłych działań18,

lub nieco szerzej zapis przeszłych uczynków oraz cech jednostki, które można na

podstawie tych uczynków wnioskować19. Tak ogólne określenie reputacji jest jed-

nak niewystarczające. Należy bowiem zwrócić uwagę, że jej kształtowanie się

w odniesieniu do podmiotu (niezależnie od tego, czy będzie nim osoba czy orga-

nizacja) następuje w długim okresie, w którym podmiot ten może podejmować

zróżnicowane działania sygnalizujące odmienne, niekiedy nawet sprzeczne z sobą

cechy. Ujęcie reputacji jako „zapisu przeszłych uczynków” wymaga również

odpowiedzi na pytanie, gdzie zapis ten powstaje lub kto go dokonuje, co pozwala-

łoby zidentyfikować „twórcę” reputacji.

W rozwiązaniu problemu sygnalizowania zróżnicowanych cech pomóc może

odwołanie się do definicji P. Herbiga i J. Milewicza, którzy wskazali, że reputacja

stanowi opinię na temat spójności w czasie cech charakterystycznych jednostki. Opinia

ta jest oparta na chęci i zdolności jednostki do powtarzalnego zachowania w podob-

nym stylu20. Z definicji tej wynika, że reputacja powstaje dopiero, gdy działania pod-

miotu charakteryzuje pewien względnie stały wzorzec. Wzorzec ten jest interpretowa-

ny przez inne jednostki dokonujące oceny zachowań podmiotu. Reputacja nie jest

16 G.M. Hodgson, What Are Institutions?, „Journal of Economic Issues” 2006, vol. 40, nr 1, s. 2. 17 E. Gruszewska, Dezintegracja w zinstytucjonalizowanym świecie, „Ekonomia i Prawo” 2011, vol. 7, s. 50. 18 K. Weigelt, C. Camerer, Reputation and Corporate Strategy: A Review of Recent Theory and Appli-

cations, „Strategic Management Journal” 1988, vol. 9, nr 5, s. 443. 19 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 166. 20 P. Herbig, J. Milewicz, To be or not to be … credible that is: a model of reputation and credibility

among competing firms, „Marketing Intelligence & Planning” 1995, vol. 13, nr 6, s. 24.

82 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

więc własnością podmiotu, lecz jest mu „przypisywana” przez oceniających. W kon-

tekście oceny zwraca się również uwagę, że reputacja może mieć charakter stratyfiku-

jący, bowiem podmioty różnią się między sobą pod względem wyniku ewaluacji21.

Reputacja opiera się na cechach podmiotu sygnalizowanych przez spójny

w czasie wzorzec jego dotychczasowych działań. Oznacza to jej zakorzenienie

w przeszłości. Jednocześnie jednak reputacja odnosi się do przyszłości. Jej podtrzy-

mywanie wymaga bowiem zachowań zgodnych z ukształtowanym wzorcem, który

rodzi oczekiwania co do sposobu przyszłego postępowania podmiotu. Jak zauważa

D. Chong, osoba tworzy reputację, utrzymując kierunek działań, które dostarczają

informacji na jej temat i kreują oczekiwania wobec niej wśród innych22. W tym

sensie reputacja kieruje zachowaniami podmiotu. Według T.J. Dąbrowskiego jest

swojego rodzaju obietnicą składaną na przyszłość poprzez konsekwentne działania

w przeszłości. Tak długo, jak obietnica jest dotrzymywana, reputacja ulega wzmoc-

nieniu; zaprzestanie dotrzymywania obietnicy oznaczałoby osłabienie reputacji, co

motywuje podmiot do zachowań zgodnych z oczekiwaniami. Tym samym reputacja

łączy (...) przeszłość i teraźniejszość z przyszłością23.

Podsumowując dotychczasowe rozważania definicyjne można przyjąć, że repu-

tacja stanowi szeroko podzielaną, dość stabilną ocenę (mającą potencjalnie stratyfi-

kujący charakter), opartą na spójnym w czasie wzorcu działań podmiotu, uwzględ-

niającą również jego zdolność i gotowość do sprostania oczekiwaniom

uwarunkowanym tym wzorcem. Nawiązania do reputacji pojawiały się już w pra-

cach instytucjonalistów: O.E. Williamson zwracał na nią uwagę w kontekście

governing structures24, P.R. Milgrom, D.C. North i B.R. Weingast odwoływali się

do niej jako do mechanizmu współtworzącego warunki pozwalające na ograniczenie

zachowań oportunistycznych25 , A. Greif rozpatrywał reputację w nawiązaniu do

teorii agencji26, zaś E. Ostrom traktowała ją jako ważny element drugiej generacji

modeli racjonalności, uwzględniających związki między reputacją, zaufaniem

i wzajemnością a poziomem współpracy27.

Mimo tak szerokiego odwoływania się do reputacji w różnych kontekstach

i w nawiązaniu do kluczowych teorii ekonomii instytucjonalnej (zwłaszcza nowej

ekonomii instytucjonalnej – teoria kosztów transakcyjnych, teoria kontraktów,

21 Idea porównywania ocen poszczególnych podmiotów jako odzwierciedlenia stanu ich reputacji leży

u podstaw tworzenia wszelkiego rodzaju rankingów, stanowiących efekt pomiaru reputacji. 22 D. Chong, Reputation and Cooperative Behavior, „Social Science Information” 1992, vol. 31, nr 4, s. 683. 23 T.J. Dąbrowski Kształtowanie reputacji banku komercyjnego. Podejście symboliczne i substancjalne,

Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2016, s. 63. 24 Cf. O.E. Williamson, Economic Institutions: Spontaneous and Intentional Governance, „Journal of Law, Economics, & Organization” 1991, vol. 7, Special Issue; idem, Comparative Economic Organi-

zation: The Analysis of Discrete Structural Alternatives, „Administrative Science Quarterly” 1991,

vol. 36, nr 2. Do efektu reputacji O.E. Williamson nawiązał nawet w swoim wykładzie noblowskim, dotyczącym ekonomii kosztów transakcyjnych: O.E. Williamson, Ekonomia kosztów transakcyjnych:

naturalne etapy rozwoju, „Zarządzanie Publiczne” 2015, nr 2. 25 P.R. Milgrom, D.C. North, B.R. Weingast, The Role of Institutions in The Revival of Trade: The Law Merchant, Private Judges, and The Champagne Fairs, „Economics and Politics” 1990, vol. 2, nr 1. 26 A. Greif, Contract Enforceability and Economic Institutions in Early Trade: The Maghribi Traders’

Coalition, „The American Economic Review” 1993, vol. 83, nr 3. 27 E. Ostrom, A Behavioral Approach to the Rational Choice Theory of Collective Action Presidential Ad-

dress American Political Science Association 1997, „American Political Science Review” 1998, vol. 92, nr 1.

REPUTACJA JAKO INSTYTUCJA… 83

teoria agencji), dotychczas reputacja nie była w zasadzie rozpatrywana jako insty-

tucja per se. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może stanowić podnoszona

niekiedy wątpliwość dotycząca siły wpływu, jaki reputacja miałaby wywierać na

rzeczywiste zachowania jednostek. Twierdzi się, że wpływ ten jest nie tak duży ze

względu na ograniczenia w dostępie do informacji na temat stanu reputacji po-

szczególnych podmiotów. Wydaje się jednak, że takie podejście nie uwzględnia

zmian w zakresie widoczności reputacji wywołanych przez nowe technologie.

Technologie te drastycznie obniżają koszty zarówno rozprzestrzeniania, jak i po-

zyskiwania informacji, sprawiając, że stają się one praktycznie pomijalne28. Za-

warta w reputacji ocena przestaje być zatem informacją prywatną, a staje się in-

formacją powszechną. Nie jest już oparta jedynie na uprzednich bezpośrednich

doświadczeniach czy wymianie informacji wewnątrz wąskiej grupy, a staje się

„wiedzą ogólną”, co musi być brane pod uwagę przez jednostki przy podejmowa-

niu decyzji dotyczących ich przyszłych działań.

Podstawową cechą instytucji jest ograniczanie niepewności. Reputacja nie-

wątpliwie pełni taką rolę. Jest swojego rodzaju nieformalnym regulatorem zacho-

wań, wyznacza bowiem oczekiwania wobec sposobu postępowania jednostki oraz

tworzy bodźce do działania zgodnego z tymi oczekiwaniami; istnieją także sank-

cje (utrata reputacji) w przypadku podejmowania przez jednostkę działań, które są

z oczekiwaniami sprzeczne. Dzięki temu zachowania jednostki stają się bardziej

przewidywalne, co stanowi podstawę obdarzania ją zaufaniem, a w dalszej kolej-

ności rozwoju relacji zaufania.

4. Pomiar reputacji i jej oddziaływania

Złożony charakter reputacji sprawia, że wypracowanie metod jej pomiaru nastrę-

cza wiele trudności. Podstawowym, wymagającym rozwiązania problemem jest

brak jednej, powszechnie akceptowanej definicji reputacji. Jak zauważa T.J. Dą-

browski, powoduje to, że już na wstępie prac nad metodą pomiaru pojawia się

zasadnicze pytanie, co ma być jego przedmiotem29. Różny sposób zdefiniowania

reputacji będzie prowadził do odmiennych odpowiedzi na pytanie, jak ją mierzyć.

Najczęściej na potrzeby pomiaru przyjmuje się założenie, że reputacja stanowi

powszechnie podzielaną ocenę, mającą względny charakter, a więc hierarchizują-

cą podlegające ewaluacji podmioty. Takie podejście leży u podstaw wszelkich

metod pomiaru opartych na filozofii rankingu. Według V.P. Rindovej i C.J. Fom-

bruna rankingi reputacji odzwierciedlają porządkowanie, hierarchię statusu wyra-

żającą wyższość i niższość ich uczestników30. Rankingi pozwalają zatem określić,

28 Przykład stanowią serwisy i platformy internetowe umożliwiające dokonywanie ocen, które są widoczne i dostępne dla wszystkich użytkowników. 29 T.J. Dąbrowski, Problemy pomiaru reputacji jako wartości dla klienta, „Handel Wewnętrzny” 2011,

listopad–grudzień, s. 269. 30 V.P. Rindova, C.J. Fombrun, Constructing competitive advantage: The role of firm – constituent

interactions, „Strategic Management Journal” 1999, vol. 20, nr 8, s. 699.

84 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

kto ma lepszą reputację, a kto gorszą. Wymagają jednak wysokiego poziomu

rozpoznawalności podmiotów, aby ich reputacja była dobrze widoczna dla szero-

kiego grona oceniających31.

Wyniki rankingów reputacyjnych zazwyczaj różnią się między sobą, niekiedy

w dość zdecydowany sposób. Jest to spowodowane dwoma głównymi czynnika-

mi. Po pierwsze, ze względu na specyfikę reputacji, będącej konstruktem złożo-

nym i wielowymiarowym, a zatem trudno poddającym się bezpośredniemu pomia-

rowi, pomiar ma przede wszystkim charakter pośredni – w ramach tworzenia

rankingów ocenie podlegają cechy kształtujące reputację. Brak zgody co do tego,

jakie cechy decydują o reputacji podmiotu, a co za tym idzie, jakie powinny być

uwzględniane w badaniach, prowadzi do różnic w wynikach pomiarów. Po drugie,

badania przeprowadzane na potrzeby tworzenia rankingów obejmują różne grupy

dokonujące ewaluacji podmiotu. Dobór tych grup ma istotne znaczenie, bowiem

każda z nich zwraca uwagę na inne cechy kształtujące reputację. Szersza bądź

węższa paleta uwzględnianych grup będzie więc wywierała wpływ na uzyskiwane

wyniki.

Z punktu widzenia oceny znaczenia reputacji jako instytucji istotny wydaje

się jednak nie tyle sam pomiar reputacji, co badanie jej oddziaływania, zwłaszcza

w sferze ekonomicznej. Badanie to w najprostszej postaci obejmowałoby związek

stanu reputacji (lub zmiany tego stanu) bądź też odgrywanej przez nią roli z osią-

ganymi wynikami ekonomicznymi. Badania takie można prowadzić na poziomie

mikro (poszczególnych osób, np. prezesów zarządów lub pojedynczych organiza-

cji, np. przedsiębiorstw czy uczelni), na poziomie mezo (grup przedsiębiorstw lub

całych sektorów) bądź na poziomie makro (państw czy systemów instytucjonal-

nych).

Dotychczas najlepiej rozpoznany jest wpływ reputacji na poziomie mikro.

Rezultaty istniejących badań potwierdzają generalnie korzystne oddziaływanie

dobrej reputacji na wyniki finansowe przedsiębiorstw32 oraz zdolność przedsię-

biorstw do utrzymywania ponadprzeciętnych wyników w dłuższym okresie 33 .

Istnieją również badania mogące wskazywać na pozytywny wpływ reputacji na

31 Szeroki przegląd rankingów reputacji można znaleźć w: C.J. Fombrun, List of Lists: A Compilation of International Corporate Reputation Ratings, „Corporate Reputation Review” 2007, vol. 10, nr 2. Do

rankingów o najdłuższej historii i największej rozpoznawalności należą AMAC/WMAC oraz RQ. Opis

metodyk ich tworzenia znajduje się odpowiednio na stronach: http://fortune.com/worlds-most-admired-companies/ oraz http://www.theharrispoll.com/reputation-quotient. 32 Szeroki przegląd badań poświęconych relacjom między reputacją a osiąganymi wynikami fi-

nansowymi można znaleźć m.in. w: J.M. de la Fuente-Sabaté, E. de Quevedo-Puente, Empirical Analy-sis of the Relationship between Corporate Reputation and Financial Performance: A Survey of the

Literature, „Corporate Reputation Review” 2003, vol. 6, nr 2. Cf. A. Carmeli, A. Tishler, Perceived

Organizational Reputation and Organizational Performance: An Empirical Investigation of Industrial Enterprises, „Corporate Reputation Review” 2005, vol. 8, nr 1; D.L. Deephouse, E.J. Ourso, The Effect

of Financial and Media Reputations on Performance [w:] Part IV: How Do Reputations Affect Corpo-

rate Performance?, „Corporate Reputation Review” 1997, vol. 1, nr 1–2; M. Eberl, M. Schwaiger, Corporate Reputation: Disentangling the Effects on Financial Performance, „European Journal of

Marketing” 2005, vol. 39, nr 7–8; R.L.M. Dunbar, J. Schwalbach, Corporate Reputation and Perfor-

mance in Germany, „Corporate Reputation Review” 2000, vol. 3, nr 2. 33 Cf. P.W. Roberts, G.R. Dowling, Corporate reputation and sustained superior financial perfor-

mance, „Strategic Management Journal” 2002, vol. 23, nr 12.

REPUTACJA JAKO INSTYTUCJA… 85

poziomie mezo. Interesujący przypadek w tym zakresie opisuje P. Sztompka,

odwołując się do wyników badań J.C. Colemana 34 i B.D. Richmana35 , którzy

poddali analizie nowojorską społeczność żydowskich przedsiębiorców zajmują-

cych się handlem diamentami. Badacze ci zwrócili uwagę na silne więzi zaufania,

występujące w tej społeczności, uwarunkowane racjonalnym dążeniem poszcze-

gólnych członków grupy do zachowania reputacji. Powszechna troska o dobrą

reputację sprawia, że

wielkie, milionowe transakcje odbywają się tutaj bez podpisywania kontraktów,

bez notariuszy, sądów, a tylko bezpośrednio, ustnie. Jeden diler wręcza drugie-

mu wieczorem worek diamentów wart kilka milionów dolarów, aby ten zbadał

ich jakość i następnego dnia kupił lub zwrócił. Dzięki temu cała społeczność

oszczędza na kosztach transakcyjnych: wynagrodzeniach notariuszy, prawników,

kosztów arbitrażu czy procesów i dzięki temu uzyskuje przewagę rynkową,

a w rezultacie intratny monopol36.

Największe wyzwanie, jak się wydaje, stanowi badanie oddziaływania repu-

tacji na poziomie makro. Z punktu widzenia rozpatrywania reputacji jako instytu-

cji najbardziej właściwe byłoby poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o istnienie

związku między rolą, jaką w systemie instytucjonalnym występującym w danym

kraju, lub grupie krajów, odgrywa reputacja, a różnymi ogólnymi miarami pozio-

mu rozwoju gospodarczego. Możliwe jest również koncentrowanie się na węż-

szych zagadnieniach odnoszących się do bardziej szczegółowych aspektów relacji

między znaczeniem reputacji w kontekście wybranych elementów systemu insty-

tucjonalnego a mniej zagregowanymi wyznacznikami wyników ekonomicznych.

Przykład może stanowić badanie związku między rolą reputacji w różnych syste-

mach ładu korporacyjnego37 a poziomem występujących w nich kosztów kontroli.

5. Podsumowanie

Rosnąca popularność podejścia instytucjonalnego w naukach społecznych, w tym

w ekonomii, spowodowana jest w dużej mierze jego inkluzywnym charakterem,

którego jednym z przejawów jest szerokie definiowanie samego pojęcia instytucja.

Pozwala to na stosowanie tego pojęcia w odniesieniu do bardzo szerokiego spek-

trum mechanizmów regulujących sposób postępowania jednostek i wyklucza

tworzenie zamkniętego katalogu instytucji. Równocześnie przyjęcie takiej filozofii

34 J.C. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of Sociology”

1988, vol. 94, Supplement. 35 B.D. Richman, How Community Institutions Create Economic Advantage. Jewish Diamond Mer-chants in New York, „Law & Social Inquiry” 2006, vol. 31, nr 2. 36 P. Sztompka, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Wydawnictwo Znak, Kraków

2016, s. 288. 37 Więcej na ten temat: A. Adamska, T.J. Dąbrowski, Znaczenie reputacji spółek w różnych systemach

ładu korporacyjnego, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015, nr 97.

86 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

stawia przed badaczami wyzwanie związane z koniecznością każdorazowego

ustalenia, czy dany mechanizm stanowi instytucję czy też nie. W artykule wyka-

zano, że reputacja może być uznawana za instytucję, co otwiera pole do dalszych

badań nad rolą, jaką odgrywa ona w sferze ekonomicznej. Jednocześnie zauważo-

no, że zakres tych badań obejmuje trzy poziomy: mikro, mezo i makro, wskazując

na ten ostatni poziom jako na obszar dotychczas najsłabiej rozpoznany.

Bibliografia

Adamska A., T.J. Dąbrowski, Znaczenie reputacji spółek w różnych systemach ładu korpo-

racyjnego, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015, nr 97.

Alchian A.A., H. Demsetz, The Property Right Paradigm, „The Journal of Economic His-

tory” 1973, vol. 33, nr 1.

Amable B., The Diversity of Modern Capitalism, Oxford University Press, Oxford 2003.

Bohle D., B. Greskovits, Capitalist Diversity on Europe’s Periphery, Cornell University

Press, Ithaca and London 2012.

Carmeli A., A. Tishler, Perceived Organizational Reputation and Organizational Perfor-

mance: An Empirical Investigation of Industrial Enterprises, „Corporate Reputation

Review” 2005, vol. 8, nr 1.

Chmielewski P., Homo agens. Instytucjonalizm w naukach społecznych, Poltext, Warszawa

2011.

Chong D., Reputation and Cooperative Behavior, „Social Science Information” 1992,

vol. 31, nr 4.

Coates D., Models of Capitalism. Growth and Stagnation in the Modern Era, Polity Press,

Cambridge 2000.

Coleman J.C., Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of

Sociology” 1988, vol. 94, Supplement.

Commons J.R., Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21, nr 4.

Dąbrowski T.J., Kształtowanie reputacji banku komercyjnego. Podejście symboliczne

i substancjalne, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2016.

Dąbrowski T.J., Problemy pomiaru reputacji jako wartości dla klienta, „Handel We-

wnętrzny”, listopad–grudzień 2011.

Debating Varieties of Capitalism. A Reader, red. R. Hancké, Oxford University Press,

Oxford 2009.

Deephouse D.L., E.J. Ourso, The Effect of Financial and Media Reputations on Perfor-

mance [w:] Part IV: How Do Reputations Affect Corporate Performance?, „Corpo-

rate Reputation Review” 1997, vol. 1, nr 1–2.

Demsetz H., Toward a Theory of Property Rights, „American Economic Review” 1967,

vol. 57, nr 2.

Dunbar R.L.M., J. Schwalbach, Corporate Reputation and Performance in Germany, „Cor-

porate Reputation Review” 2000, vol. 3, nr 2.

REPUTACJA JAKO INSTYTUCJA… 87

Eberl M., M. Schwaiger, Corporate Reputation: Disentangling the Effects on Financial

Performance, „European Journal of Marketing” 2005, vol. 39, nr 7–8.

The Economics of Property Rights, red. E. Furubotn, S. Pejovich, Ballinger Publishing,

Cambridge 1974.

Farkas B., The Central and Eastern European model of capitalism, „Post-Communist

Economies” 2011, vol. 23, nr 1.

Fombrun C.J., List of Lists: A Compilation of International Corporate Reputation Ratings,

„Corporate Reputation Review” 2007, vol. 10, nr 2.

Fuente-Sabaté de la J.M., E. de Quevedo-Puente, Empirical Analysis of the Relationship

between Corporate Reputation and Financial Performance: A Survey of the Litera-

ture, „Corporate Reputation Review” 2003, vol. 6, nr 2.

Furubotn E.G., R. Richter, Institutions and Economic Theory: The Contribution of the New

Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2000.

Greif A., Contract Enforceability and Economic Institutions in Early Trade: The Maghribi

Traders' Coalition, „The American Economic Review” 1993, vol. 83, nr 3.

Greif A., Institutions and the Path to the Modern Economy, Lessons from Medieval Trade,

Cambridge University Press, Cambridge 2006.

Gruszewska E., Dezintegracja w zinstytucjonalizowanym świecie, „Ekonomia i Prawo”

2011, vol. VII.

Herbig P., J. Milewicz, To be or not to be … credible that is: a model of reputation and

credibility among competing firms, „Marketing Intelligence & Planning” 1995, vol.

13, nr 6.

Hodgson G.M., Varieties of Capitalism and Varieties of Economic Theory, „Review of

International Political Economy” 1996, vol. 3, nr 3.

Hodgson G.M., What Are Institutions?, „Journal of Economic Issues” 2006, vol. 40.

Milgrom P.R., D.C. North, B.R. Weingast, The Role of Institutions in The Revival of Trade:

The Law Merchant, Private Judges, and The Champagne Fairs, „Economics and

Politics” 1990, vol. 2, nr 1.

Morawski W., Instytucje: oczekiwania i rozczarowania [w:] red. A. Górny, P. Kaczmar-

czyk, M. Lesińska, Transformacje. Przewodnik po zmianach społeczno-

ekonomicznych w Polsce, Scholar, Warszawa 2016.

Nölke A., A. Vliegenthart, Enlarging the Varieties of Capitalism: The Emergence of De-

pendent Market Economies in East Central Europe, „World Politics” 2009, vol. 61,

nr 4.

North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge

University Press, Cambridge 1990.

Ostrom E., A Behavioral Approach to the Rational Choice Theory of Collective Action

Presidential Address American Political Science Association 1997, „American Po-

litical Science Review” 1998, vol. 92, nr 1.

Ostrom E., E. Schlager, The formation of property rights [w:] Rights to nature: ecological,

economic, cultural and political principles of institutions for the environment, red.

S.S. Hanna, C. Folke, K.-G. Mäler, Island Press, Washington 1996.

Ostrom E., Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action,

Cambridge University Press, Cambridge 1990.

88 AGATA ADAMSKA, TOMASZ J. DĄBROWSKI

Pejovich S., The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Sys-

tems, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1990.

Richman B.D., How Community Institutions Create Economic Advantage. Jewish Diamond

Merchants in New York, „Law & Social Inquiry” 2006, vol. 31, nr 2.

Rindova V.P., C.J. Fombrun, Constructing competitive advantage: The role of firm – con-

stituent interactions, „Strategic Management Journal” 1999, vol. 20, nr 8.

Roberts P.W., G.R. Dowling, Corporate reputation and sustained superior financial per-

formance, „Strategic Management Journal” 2002, vol. 23, nr 12.

Sapir A., Globalization and the Reform of European Social Models, „Journal of Common

Market Studies” 2006, vol. 44, nr 2.

Schulz N., F. Parisi, B. Depoorter, Fragmentation in Property: Towards A General Model,

„Journal of Institutional and Theoretical Economics” 2002, vol. 158, nr 4.

Sztompka P., Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Wydawnictwo Znak,

Kraków 2016.

Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.

Varieties of Capitalism in Post-Communist Countries, red. D. Lane, M. Myant, Palgrave

Macmillan, London 2007.

Varieties of Capitalism: the Institutional Foundations of Comparative Advantage, red.

P.A. Hall, D. Soskice, Oxford University Press, Oxford 2001.

Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa 2008.

Weigelt K., C. Camerer, Reputation and Corporate Strategy: A Review of Recent Theory

and Applications, „Strategic Management Journal” 1988, vol. 9, nr 5.

Williamson O.E. Ekonomia kosztów transakcyjnych: naturalne etapy rozwoju, „Zarządza-

nie Publiczne” 2015, nr 2.

Williamson O.E., Comparative Economic Organization: The Analysis of Discrete Structur-

al Alternatives, „Administrative Science Quarterly” 1991, vol. 36, nr 2.

Williamson O.E., Economic Institutions: Spontaneous and Intentional Governance, „Jour-

nal of Law, Economics, & Organization” 1991, vol. 7, Special Issue.

Ząbkowicz A., Instytucjonalny kontekst funkcjonowania rynku i organizacyjne formy koor-

dynacji jako elementy nowego paradygmatu w ekonomii, „Prace Naukowe Uniwer-

sytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2015, nr 405.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 89–101

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.07

Karolina Szczepaniak

Krakow Univesity of Economics

e-mail: kszczepaniak25@wp.pl

Stosunek do własności w Polsce po 1989 roku

w świetle filozofii politycznej liberalizmu

The Approach to Ownership in Poland after 1989 in the Light

of the Political Philosophy of Liberalism

The political philosophy of liberalism created by Locke and Nozick treats property

as a birth right, the natural right of man. The attitude to ownership in Poland is

determined by the experience of individuals having been deprived of the right to

property during the communist period and the restitution of property rights in the

post-communist era. The guidelines of the liberal concept of property refer in the

text to contemporary phenomena of attitudes to property in the area of spatial

economy and the housing market.The paper attempts to indicate the need to rede-

fine contemporary attitudes to property.

Keywords: property, liberalism, political transformation, homo sovieticus, proper-

ty rights, absolutism

JEL Classification: N34

1. Wprowadzenie

Przywrócenie własności prywatnej w Polsce po 1989 roku miało szerokie impli-

kacje ekonomiczne i społeczne. Dzisiejszy stosunek do posiadania jest wypadko-

wą antropologicznego i aksjologicznego wymiaru procesu pozbawienia człowieka

własności i jej późniejszej restytucji.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie stosunku Polaków do własno-

ści prywatnej, który został zdeterminowany ponadczterdziestoletnim funkcjono-

waniem systemu komunistycznego oraz wskazanie na potrzebę jego redefinicji.

Punktem wyjścia do rozważań jest zdefiniowanie pojęcia „własność” oraz analiza

90 KAROLINA SZCZEPANIAK

koncepcji powstawania własności, wariantów jej ograniczenia, a także zasad

sprawiedliwego podziału dóbr w myśli J. Locke’a oraz R. Nozicka. Kolejnym

etapem jest odczytanie filozoficznego znaczenia własności w życiu człowieka

w kontekście istnienia i demontażu systemu komunistycznego. Pozwoli to na

szersze spojrzenie na niektóre ze współczesnych zjawisk gospodarowania w prze-

strzeni oraz funkcjonowania rynku mieszkaniowego, dla których podstawą jest

koncepcja własności.

2. Interdyscyplinarność pojęcia własności

Własność jest jednym z podstawowych elementów konstrukcji porządku społecz-

nego, gospodarczego, politycznego. Pojęcie własności ma charakter interdyscypli-

narny i zajmuje miejsce w wielu dziedzinach badawczych. Dla nauk prawnych

punktem wyjścia przy określaniu własności jest stosunek ludzi do rzeczy, czyli

podmiotu do przedmiotu własności, gdzie podmiotem są osoby fizyczne, prawne,

a przedmiotem są rzeczy. Własność w sensie prawnym to wyłączność posiadania,

użytkowania, rozporządzania rzeczą1, co wskazuje na jej ujmowanie w katego-

riach władzy nad przedmiotem własności2. W sensie socjologicznym własność

rozumiana jest jako względnie trwałe stosunki między ludźmi związane z prawną

kategorią własności lub z pozaprawnym wykonywaniem pewnych czynności

wobec rzeczy i związanych z tym działań wobec ludzi3.

Na gruncie ekonomii mówi się o własności środków produkcji jako o „zasa-

dzie organizacyjnej”4, decydującej o całokształcie stosunków dystrybucji i pro-

dukcji w społeczeństwie. W świetle tej perspektywy wyróżnia się5:

(1) własność prywatną: kapitalistyczną, drobno wytwórczą (rodzin nieza-

trudniających pracowników), pracowniczą (akcjonariat pracowniczy),

(2) własność publiczną: państwową, komunalną.

3. Własność w filozofii politycznej liberalizmu

3.1 Ujęcie Johna Locke’a

Koncepcja własności została przedstawiona w filozofii politycznej stworzonej

przez angielskiego myśliciela Johna Locke’a, nazwanego później ojcem liberali-

zmu. Locke pisał prace w drugiej połowie XVII w. w ogarniętej społecznymi nie-

1 Z. Mierzwa, Pojmowanie własności. Aspekty prawne i ekonomiczne, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2007, nr 733, s. 65–74. 2 S. Kozyr-Kowalski, Zasady socjologicznej analizy własności, http://www.staff.amu.edu.pl/~kozyr/

wlasnosc.htm (data dostępu: 2.02.2016). 3 S. Grzelak, Uwagi na temat pojęcia „własność” [w:] Własność prywatna, red. T. Wawak, Wyd. Infor-

macji Ekonomicznej, Kraków 1993, s. 263. 4 S. Lis, Własność jako kategoria ekonomiczna [w:] Własność, red. T. Wawak, Wyd. Informacji Eko-nomicznej, Kraków 1990, s. 46. 5 Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 26.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 91

pokojami Anglii. Filozof stworzył koncepcję własności opartą na prawach natury

i uczynił posiadanie własności prywatnej głównym prawem jednostki, podstawą

wolności. Uznawał ograniczenie własności m.in. przez dobro ogółu oraz prawo.

Locke wywodził prawo własności z teorii praw natury. Koncepcja praw natu-

ry była dominującym systemem filozoficznym XVII i XVIII wieku. Odnosi się

ona do okresu, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury

i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Locke określa

go stanem natury. Można go przyrównać do organizacji społeczeństwa pierwotne-

go, pozbawionego pieniądza i ograniczeń w stosunku do ziemi. Wyłonienie pań-

stwa następuje poprzez umowę społeczną, czyli akt dobrowolnego zrzeszenia się

wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej6.

Koncepcje Locke’a mają podłoże teologiczne. Warunkiem istnienia praw na-

tury jest wola Stwórcy7. Locke wyróżnił dwa rodzaje własności: własność rzeczy

i własność siebie (self-property), różniące się sposobem powstania, jednak stano-

wiące przyrodzone prawa człowieka. Określać je można odpowiednio własnością

w ujęciu węższym i szerszym8.

Własność w ujęciu węższym odnosi się do własności rzeczy i ma początek

w porządku przedkontraktualnym, czyli stanie rzeczy stworzonym przez Boga,

który nadał ludziom świat we wspólne władanie9. Oprócz świata, człowiek otrzy-

mał też od Boga rozum, dla zapewnienia sobie w życiu największych korzyści

i wygód10 . Locke uważa, że wobec tego musiało pojawić się „zawłaszczenie”

części świata fizycznego, dokonane przez człowieka dla osiągnięcia korzyści11.

Własność, w rozumowaniu filozofa, była zatem naturalnym rezultatem rozumnej

działalności człowieka. Tę rozumną działalność stanowiła praca.

Podobnie też ambra należy do tego, kto ją swą pracą wydobył ze wspólnego sta-

nu natury, w jakim uprzednio pozostawała, i stała się własnością tego, kto zadał

sobie ten trud12.

Poprzez wydobycie przez człowieka rzeczy z tego, co wspólne (własność po-

przez pracę) następuje przejście ze stanu natury do umowy społecznej. Locke nadaje

pracy człowieka potężną rolę kreującą, z jednej strony ustanawiającą posiadanie,

z drugiej umożliwiającą wstąpienie na wyższy poziom egzystencji – rozwój.

Własność w ujęciu węższym jest zatem rezultatem naturalnego dążenia czło-

wieka do organizacji przestrzeni, w której egzystuje, i dokonuje się w procesie

pracy. Prowadzi do rozwoju, który można rozumieć jako komplikację stosunków

społecznych, konieczność ich skodyfikowania oraz ochrony przez powołaną do

tego instytucję – państwo.

6 J. Justyński, Historia doktryn polityczno-prawnych, Wyd. POZKAL, Toruń 2004, s. 220. 7 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. 8 M. Kuniński, Własność i wolność, http://www.omp.org.pl/stareomp/indexcff1.php?module=subjects &func=viewpage&pageid=451 (data dostępu: 3.02.2016). 9 J. Locke, op. cit., s. 180. 10 Ibidem, s. 181. 11 Ibidem, s. 180–198. 12 Ibidem, s. 183.

92 KAROLINA SZCZEPANIAK

Własność w szerszym ujęciu czyni przedmiotem i podmiotem tej własności

człowieka – człowiek, rodząc się, jest uprawniony do zachowania samego siebie

(self-ownership):

Mimo że ziemia i wszystkie niższe istoty są wspólne wszystkim ludziom, to jednak

każdy człowiek dysponuje własnością swej osoby. Nikt nie ma do niej żadnego

uprawnienia poza nim samym. Możemy więc powiedzieć, że praca jego ciała

i dzieło jego rąk słusznie należą do niego13.

Własność owoców pracy człowieka wynika zatem z zakorzenionej w jego je-

stestwie własności siebie samego. Własność siebie w pełni realizuje się w sprzę-

żeniu z rozumnym działaniem, pojmowanym jako zarządzanie swoją materialną

własnością – wyodrębnioną w procesie pracy. Odbywa się to w ramach państwa

prawa, powołanego do ochrony obydwu – własności prywatnej oraz własności

swojego „ja” – utożsamianej z wolnością wewnętrzną człowieka. W myśl tego

rozumowania oddzielenie człowieka od tego, co dlań naturalne i przyrodzone,

dysponowania sobą i swoim majątkiem, jest równoznaczne ze zniewoleniem.

Locke uznaje jednak ograniczenia w stosunku do własności. W przypadku

własności prywatnej przede wszystkim podkreśla adekwatność posiadania do

potrzeb: Ktoś może tak dalece posługiwać się tym, co pożyteczne dla jego życia,

dopóki tego nie zniszczy14.

Poprzez zniszczenie rozumie tutaj marnotrawstwo lub destrukcję tego, co

mogłoby stanowić korzyść dla innych. Locke dopuszcza ograniczenie własności

w momencie, gdy ma miejsce niezgodne z zamiarem Boskim psucie rzeczy.

Ograniczenie praw własności w odniesieniu do własności wspólnej wiąże się

u Locke’a z tzw. umową praw gruntowych. Filozof uważa za słuszne istnienie

przestrzeni, której nikt nie może ogrodzić i wyłączyć ze wspólnej całości, na zasa-

dach obowiązujących w stanie natury. Grunt stanowiący własność wspólną przed-

stawia wartość ze względu na możliwość korzystania z niego przez wspólnotę.

Jest on nienaruszalny, ponieważ chroni go prawo15. Koncepcja państwa Locke’a

wskazuje jednak nie na ograniczenie wolności człowieka poprzez prawo, a na

pełne jej zaistnienie w ramach prawa. Porządek prawny jest rezultatem rozumno-

ści człowieka, dążącego do realizacji własnego interesu, przy poszanowaniu inte-

resu ogółu.

Istotnym zagadnieniem poruszonym przez oświeceniowego filozofa

w związku z rozważaniami nad własnością jest sprawiedliwość. Zdaniem Locke’a,

porządek przedkontraktualny cechował sprawiedliwy podział – człowiek posiadał

tyle, ile potrzebował do życia. Zasoby były wówczas nieograniczone. Kryteria

podziału stanowiły ludzka praca i wygoda życia16.

13 Ibidem, s. 180–181. 14 Ibidem, s. 184. 15 Ibidem, s. 186. 16 Ibidem, s. 187.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 93

W społeczeństwie na wyższym stadium rozwoju dostęp do dóbr podlega po-

działowi. Filozof twierdzi, że człowiek w procesie pracy zawłaszcza dobra i jest

ich jedynym właścicielem tam, gdzie pozostają jeszcze dla innych nie gorsze do-

bra wspólne17. Oznacza to, że wejście w posiadanie czegoś jest moralnie słuszne,

jeżeli nie pogarsza sytuacji innych ludzi. Warunek ten został później nazwany

klauzulą (proviso) Locke’a18.

W literaturze i myśli inspirowanej koncepcją oświeceniowego filozofa można

odnaleźć rozbieżne interpretacje jego poglądów na sprawiedliwość społeczną.

Według marksistowskich myślicieli, Locke opowiadał się za egalitaryzmem. We-

dług T. Dzięgiela, Locke opowiadał się za indywidualizmem i wolnością gospo-

darczą, i uznawał związane z tym nierówności19.

3.2 Ujęcie Roberta Nozicka

Amerykański filozof Robert Nozick nawiązał do koncepcji własności Locke’a

w XX wieku. Był on teoretykiem libertarianizmu, nurtu uznawanego za nowocze-

sną formę liberalizmu, uznającego nienaruszalność własności prywatnej. Nozick

starał się rozpoznać sprawiedliwy układ relacji między jednostką a państwem.

Stworzył koncepcję sprawiedliwych udziałów, czyli podziału zasobów w oparciu

o sprawiedliwe i spontaniczne procesy wymiany. Jest ona też nazywana teorią

sprawiedliwego posiadania, sprawiedliwości udziałów lub teorią uprawnień (en-

titlement theory)20. Filozof postulował istnienie państwa minimalnego, nieograni-

czającego wolności dysponowania rzeczą przez człowieka.

Punktem wyjścia dla swoich rozważań Nozick uczynił koncepcję samoposia-

dania Locke’a, którą pozbawił teologicznych skojarzeń. Zdaniem Nozicka, jed-

nostka ma moralne prawo do posiadania własności prywatnej ze względu na pod-

stawowe, przysługujące człowiekowi z natury, prawo do posiadania siebie

samego; ciała, talentów, uzdolnień i pracy21. Nozick używa pojęcia self-ownership

do określenia samoposiadania, w odróżnieniu od stosowanego przez Locke’a self-

-property, oznaczającego „własność w swej własnej osobie”.

Nozick zastanawia się nad powstawaniem własności, czyli wchodzeniem

w posiadanie. U Locke’a odbywało się to w procesie pracy, czyli zawłaszczania

części nieograniczonych dóbr poprzez ich uprawę. We współczesnym Nozickowi

społeczeństwie rozwiniętym, w którym dobra są ograniczone i większość z nich

ma już właścicieli, koncepcja powstawania własności Locke’a wymaga ponowne-

go rozważenia.

17 Ibidem, s. 182. 18 R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010, s. 213. 19 T. Dzięgiel, Prawo do własności prywatnej, „Diametros – An Online Journal of Philosophy” 2005, nr 4, s. 1–11, http://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/index.php/diametros/article/download/96/73, doi: http://dx.

doi.org/10.13153/diam.4.2005.96 (data dostępu: 3.02.2016). 20 R. Nozick, op. cit. 21 B. Kalicka-Diakon, Robert Nozick: Zasada samoposiadania i państwo, http://mises.pl/blog/2012/06/

30/kalicka-diakon-robert-nozick-zasada-samoposiadania-i-panstwo/ (data dostępu: 15.02.2016).

94 KAROLINA SZCZEPANIAK

Dla wyjaśnienia powstawania własności prywatnej i jej umocowania jako

sprawiedliwej zasady organizacji społeczeństwa Nozick odwołuje się do klauzuli

Locke’a. Filozof wyróżnia słabszy i mocniejszy wariant warunku (proviso)

Locke’a, gdzie mocniejszy daje się stosować tylko w sytuacji nieograniczonej

ilości wolnych dóbr. Wariant słabszy proviso ma zastosowanie w sytuacji, gdy

dobra są ograniczone, czyli w warunkach współczesnych myślicielowi22.

Nozick wyróżnia dwie konsekwencje wejścia przez jednostkę w posiadanie.

Pierwszą jest pozbawienie innej osoby możliwości poprawienia swojej sytuacji

poprzez uwłaszczenie się (wskutek ograniczoności dóbr). Druga konsekwencja

wskazuje na pozbawienie innej osoby czegoś, czego przedtem mogła używać (ogra-

niczenie wolności do dysponowania dobrami wspólnymi) 23 . Mocniejsze proviso

czyni pierwszy i drugi wariant niedozwolonym. Słabsze proviso Locke’a dopuszcza

wariant pierwszy i wyklucza drugi.

W społeczeństwie rozwiniętym wchodzenie w posiadanie, którego rezultatem

jest ograniczenie innym możliwości uwłaszczenia się, jest uzasadnione. Nozick

interpretuje klauzulę Locke’a przez pryzmat założenia o pozostawaniu dość i nie

gorszych dóbr, nie zaś jako postulat egalitaryzmu24. Podkreśla znaczenie możli-

wości rozporządzania własnością i decydowania o efektywnym jej wykorzystaniu

jako elementów pożądanych ze społecznego punktu widzenia:

Własność prywatna zwiększa produkt społeczny, oddając środki produkcji w rę-

ce tych, którzy mogą ich użyć w sposób najbardziej efektywny, zachęca do eks-

perymentów, gdyż w sytuacji kontrolowania zasobów przez wielu niezależnych

ludzi wypróbowanie nowego przemysłu nie wymaga zgody jednego człowieka

ani jakiejś jednej wąskiej grupy ludzi, własność prywatna umożliwia ludziom

decydowanie o strukturze i rodzaju ryzyka, które chcą ponosić, prowadząc do

specjalizacji w obszarze ponoszenia ryzyka, własność prywatna zabezpiecza los

przyszłych pokoleń, skłaniając niektórych do powstrzymania się przed teraźniej-

szą konsumpcją; zapewnia zróżnicowane możliwości zatrudnienia ludziom nie-

popularnym, którzy nie muszą przekonywać do siebie jednej osoby czy jednej

wąskiej grupy osób25.

Zdaniem Nozicka, własność prywatna stanowi podstawę dobrobytu społecz-

nego – zwiększa efektywność, nowatorstwo, inicjatywność, przedsiębiorczość,

racjonalne zachowanie, myślenie perspektywiczne. Przywodzi to na myśl koncep-

cję przyczyn bogactwa narodu Adama Smitha, który uznawał nierówność podziału

kapitału w społeczeństwie za uzasadnioną. Skoncentrowanie kapitału w rękach

przedsiębiorców stanowiło czynnik rozwojowy gospodarki i społeczeństwa26.

22 J. Miklaszewska, Libertariańskie koncepcje wolności i własności, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskie-go, Kraków 1994, s. 30. 23 R. Nozick, op. cit., s. 211. 24 Ibidem, s. 212. 25 Ibidem, s. 211. 26 H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 96.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 95

Uzasadnieniem dla ograniczenia prawa własności u Locke’a było kryterium

zepsucia rzeczy – niezgodne z zamiarem Boskim marnotrawstwo dóbr. Ograni-

czeniem mogło być także dobro ogółu oraz prawo, czyli przyjęta w drodze umowy

społecznej struktura zasad, odzwierciedlająca prawa natury.

Nozick uznaje uzasadnione moralnie ograniczenia własności prywatnej. Ist-

nieją okoliczności w odniesieniu do zawłaszczania, które włączają klauzulę Loc-

ke’owską. Człowiekowi nie wolno zawłaszczyć dóbr niezbędnych do życia innym

– źródła wody na pustyni czy wyspy, która stanowi schronienie dla rozbitka27.

Ograniczenie prawa własności u Nozicka jest jednak niewielkie. Własność ozna-

cza u niego niemal całkowitą swobodę dysponowania rzeczą, fizyczne jej posia-

danie.

Jednostki mają prawa i są rzeczy, których ani żadna osoba, ani żadna grupa nie

może nikomu zrobić (bez naruszenia jego praw). Prawa te są tak silne i daleko-

siężne, że powstaje pytanie: co, jeśli cokolwiek, wolno państwu i jego funkcjona-

riuszom? Jak wiele miejsca prawa jednostki pozostawiają dla państwa?28

Nozick krytykuje ograniczanie prawa własności przez państwo. Twierdzi, że

pełna realizacja własności jest możliwa tylko w ramach państwa minimalnego29.

Postulat państwa minimalnego jest związany z teorią sprawiedliwego posia-

dania. Nozick, posługując się proviso Locke’a, twierdzi, że sprawiedliwe nabywa-

nie i przekazywanie własności, uzupełnione o zasadę naprawiania wyrządzonych

krzywd, stanowi wystarczającą podstawę sprawiedliwej organizacji stosunków

własnościowych w społeczeństwie. Stąd wszelkie próby ingerencji państwa

w proces swobodnego przepływu własności, podejmowane w oparciu o jakąś

zasadę (krytyka państwa opiekuńczego zarówno w wersji liberalnej, jak i socjali-

stycznej), są bezcelowe. Spontaniczność procesów wymiany można ograniczyć

jedynie siłą30.

Przewrotność koncepcji Nozicka polega na domaganiu się uzasadnienia praw

państwa w stosunku do jednostki, nie jednostki w stosunku do państwa. 300 lat od

publikacji Dwóch traktatów o rządzie Locke’a, w których wywodził on z praw

natury prawo człowieka do posiadania rzeczy i siebie samego, Nozick nie uważa

już za potrzebne udowadnianie prawa człowieka do niepodlegania państwu. Ina-

czej, filozof domagał się definicji i uzasadnienia ingerencji władz państwowych

w życie jednostki31.

27 R. Nozick, op. cit., s. 215. 28 Ibidem, s. 5. 29 J. Miklaszewska, op. cit., s. 31. 30 Ibidem, s. 34. 31 Ibidem, s. 35.

96 KAROLINA SZCZEPANIAK

4. Pojmowanie własności w postkomunistycznej Polsce i jego

przestrzenne implikacje

Od końca drugiej wojny światowej do 1989 roku w Polsce funkcjonował ustrój

komunistyczny oparty na gospodarce centralnie sterowanej, dającej prymat wła-

sności państwowej nad własnością prywatną. W myśl doktryny socjalistycznej

człowiekowi odebrano prawo do posiadania i dysponowania rzeczami, a własność

czynników produkcji miała być uspołeczniona. Zmiany ustrojowe po 1989 roku

umiejscowiły własność prywatną i jej ochronę w centrum nowo tworzonych aktów

prawnych. Przywracając wolność gospodarczą, wolny rynek, wolność jednostki,

dokonano polityczno-gospodarczego odejścia od komunizmu.

Przytoczone rozważania Locke’a i Nozicka dotyczą natury własności, proce-

su jej powstawania, możliwości ograniczenia, a także sprawiedliwego porządku

społecznego konstruowanego w oparciu o prawo do posiadania. Obydwaj filozo-

fowie uznają posiadanie za przyrodzone, zakorzenione w naturze człowieka dąże-

nie i czynią je podstawą jego wolności. Socjalizm zanegował to prawo poprzez

uspołecznienie własności. Ideą tego systemu było stworzenie społeczeństwa po-

zbawionego nierówności, wynikających z wyzysku klasy robotniczej przez klasę

posiadającą środki produkcji. Pozbawienie własności prywatnej miało przesunąć

siłę ciężkości z „mieć” na „być”, doprowadzić do powstania „człowieka uspołecz-

nionego”. Człowiek miał pokonać „mieć”, a także „mieć siebie”32.

Produktem komunizmu był człowiek zniewolony. Jego „ja” zostało podpo-

rządkowane celom systemu, niebędącym jego własnymi celami33. Przez ponad

40 lat jednostka funkcjonująca w komunizmie wykształciła różne mechanizmy

pozwalające na przetrwanie: stała się klientem komunizmu 34 , przyjęła barwy

ochronne35, podwójną moralność36. Konstrukcje tych postaw, pozwalających na

egzystencję w warunkach wynaturzenia, głęboko utkwiły w człowieku, determinu-

jąc obecny stosunek do posiadania oraz do posiadania siebie. Mentalność czło-

wieka zniewolonego, zdaniem ks. Józefa Tischnera, cechuje ciągłe podnoszenie

oczu do góry, w celu chwytania nowych objawień oraz skłonność przeciwna, cią-

głe tupanie nogami, na widok wszystkiego, co spływa z góry37. Człowiek zniewo-

lony umiejscawia źródło zadowolenia czy frustracji poza sobą, swoim „ja”, pod-

czas gdy to on sam jest źródłem tych emocji i środkiem do ich przezwyciężenia.

Według Locke’a, w procesie pracy ustanawiana jest własność, co stwarza

warunki dla rozwoju człowieka i społeczeństwa. W komunizmie dokonano redefi-

nicji pojęcia pracy. Uczyniono z niej iluzję. Praca stała się wyrazem planu, będą-

cego wcieleniem racjonalności dziejów – czym w religii jest Opatrzność, tym

w komunizmie był plan. Plan to Opatrzność zlaicyzowana38. Plan zastąpił rozum-

32 J. Tischner, Etyka solidarności oraz Homo sovieticus, Wyd. Znak, Kraków 2005, s. 153. 33 E. Fromm, Ucieczka od wolności, Wyd. Czytelnik, Warszawa 2005, s. 116. 34 J. Tischner, op. cit., s. 141. 35 Barwy ochronne, reż. Krzysztof Zanussi, Polska 1977. 36 C. Miłosz, Zniewolony umysł, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989. 37 J. Tischner, op. cit., s. 151. 38 Ibidem, s. 141.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 97

ność człowieka, która tworzyła wcześniej wartość poprzez gospodarowanie. Sto-

sunek człowieka do pracy w komunizmie przestał być swoistym sacrum. Proces

pracy został zdeprawowany, pozbawiony znaczenia w wyniku odebrania prawa do

własności jej rezultatów. Gwarancja pracy i wynagrodzenia bez względu na efekty

i poniesiony trud pozbawiła jej roli kreatora rozwoju.

Własność u Locke’a była efektem rozumnej działalności człowieka – pracy.

U Nozicka własność jest efektem sprawiedliwej wymiany, mającej na uwadze

także dobro innych. Obecnie, mając na względzie przyczyny kryzysu ekonomicz-

nego, wydaje się, że można mówić o wypaczeniu pojęcia pracy i własności za-

równo w odniesieniu do socjalizmu, jak i kapitalizmu.

Współcześnie popularnym sposobem nabywania jest kupno na kredyt. Ozna-

cza to, że praca nie tyle ustanawia własność, co daje jej przyrzeczenie w przyszło-

ści. Innym aspektem tego problemu jest utożsamianie własności z wolnością oraz

ranga nadawana tego typu transakcjom; kojarzenie ze wstąpieniem w dojrzałość

oraz społeczny wyznacznik pozycji majątkowej. Takie podejście może stanowić

ślepy zaułek ze względu na cechy polskiego rynku mieszkaniowego, m.in. pozba-

wiony skrupułów stosunek deweloperów do klientów czy wady państwowego

programu dopłat do mieszkań dla młodych, którego głównym beneficjentem są

banki39.

Zjawisko to ma także szerszy wymiar. W świetle teorii Locke’a utożsamianie

własności z wolnością może być słuszne, jeżeli ma początek we własności siebie

samego oraz jeśli jest owocem produktywności człowieka. Powszechnie wiadomo,

że jednym ze źródeł kryzysu ekonomicznego 2008 roku była wzmożona akcja

kredytowa na rynku nieruchomości. Ludzie nieposiadający pracy, aktywów, do-

chodu wchodzili w posiadanie, często nieadekwatne do możliwości finansowych.

Ograniczenie własności u obydwóch filozofów jest związane ze sprawiedli-

wym podziałem dóbr. Locke pisze o nienaruszalności praw gruntowych – czyli

niemożności zawłaszczenia części chronionej prawem całości, ponieważ narusza-

łoby to swobodę innych do korzystania z nich. Nozick czyni podstawą sprawie-

dliwej organizacji stosunków społecznych sprawiedliwe nabywanie i przekazywa-

nie własności, uzupełnione o zasadę naprawy wyrządzonych krzywd. Zarządzanie

własnością ma wymiar moralny, zakładający niepogarszanie sytuacji innych.

W komunizmie człowiek, nie mogąc posiadać, zaczął używać i przestał sza-

nować dobro wspólne – w końcu ten, kto używa, nie posiada, ale jednak posiada,

bo zaspokaja potrzeby, a czyż nie o to chodzi istocie, która wierzy, że jest wielkim

zestawem potrzeb?40 Sytuacja tej dwoistości ukształtowała wypaczony stosunek

do dobra wspólnego, nieprzedstawiającego wartości (wykluczenie własności),

jednak pozwalającego na korzystanie z niego. Homo sovieticus nie zna różnicy

między swym własnym interesem a dobrem wspólnym. Dlatego może podpalić

katedrę, byle sobie przy tym ogniu usmażyć jajecznicę41.

39 F. Springer, 13 pięter, Wyd. Czarne, Wołowiec 2015. 40 J. Tischner, op. cit., s. 188–189. 41 Ibidem, op. cit., s. 145.

98 KAROLINA SZCZEPANIAK

W zagospodarowaniu przestrzennym funkcjonuje wiele zjawisk będących kon-

sekwencją deformacji pojęcia własności w komunizmie i związanych z nadawaniem

własności prywatnej rangi sacrum. Mówi się o „absolutyzacji” prawa własności

w stosunku do dobra wspólnego42 oraz upowszechnieniu zasady „co nie zabronione,

to dozwolone”. Postulat ładu przestrzennego, będącego jednym z priorytetów pla-

nowania przestrzennego, czyli takiego ukształtowania przestrzeni, które tworzy

harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwa-

runkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe,

kulturowe, kompozycyjno-estetyczne43, pozostaje martwy. Usankcjonowany prawem

jest brak odpowiedzialności jednostki za wpływ jej działań na położenie innych

ludzi.

Przykładem absolutyzacji prawa własności w przestrzeni jest tzw. szyldoza,

czyli krzykliwe, niekorespondujące z otoczeniem i zazwyczaj nielegalne oznacza-

nie lokalizacji działalności gospodarczej, będące, w przekonaniu niektórych, wy-

razem jej swobody44. Problem stanowi też lokalizowanie przez deweloperów osie-

dli na działkach pozbawionych infrastruktury dojazdowej lub terenach, na których

konieczność dodatkowych inwestycji infrastrukturalnych stanowi zagrożenie

dla harmonii istniejących rozwiązań45. Widoczne w krajobrazie przedmieść bloki

graniczące z pastwiskiem są przykładem tej działalności. Koszty związane z ob-

sługą infrastrukturalną ponosi najczęściej gmina. Taka działalność budowlana

odbywa się zazwyczaj na podstawie decyzji o warunkach zabudowy i dotyczy

obszarów, dla których nie uchwalono planu miejscowego46, co wskazuje także na

słabość polskich regulacji.

Innym przykładem zakłócenia przestrzeni wspólnej są osiedla zamknięte.

Powstające w centrum miast płoty oddzielają przestrzeń „uprzywilejowaną”,

„bardziej komfortową”, od tej, do której dostęp mają wszyscy. W ten sposób od-

bywa się współczesna segregacja. Zjawisko to wskazuje na wzmożoną chęć

ochrony własności w momencie, gdy człowiek ma już do niej prawo. W ramach

osiedli formułują się wspólnoty, które wykazują dbałość o ogrodzone dobro

wspólne. Istnienie osiedli zamkniętych jest jednak zagrożeniem dla integralności

tkanki miejskiej i przeszkodą dla procesów rewitalizacji (np. poprzez pozytywną

gentryfikację), których beneficjentami byłaby zbiorowość, a nie wyróżniona

garstka.

42 B. Kolipiński, Kultura planowania przestrzennego, http://ucbs.uw.edu.pl/wp-content/uploads/Koli pins.KulturaAutor.POPR_..pdf, (data dostępu: 3.02.2016); M. Kaczmarczyk, Wstęp do socjologicznej

teorii własności, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 32; A. Jędraszko, Zagospodarowanie

przestrzenne w Polsce – drogi i bezdroża regulacji ustawowych, Wyd. PLATAN, Warszawa 2005. 43 Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2015,

poz. 199, z późn. zm., art. 2, ust. 1. 44 F. Springer, Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni, Wyd. Czarne, Wołowiec 2013. 45 D. Hołuj, A. Hołuj, Mechanisms of densification of the city in the neoliberal economy – a case study:

the surroundings of the eastern part of the former airport runway Rakowice-Czyżyny in Cracow, „Bulletin

of Geography. Socio-economic Series” 2015, nr 27, s. 81–93, doi: http://dx.doi.org/10.1515/bog-2015-0006; F. Springer, op. cit., s. 13. 46 Ustawa z dnia 27 marca 2003, op. cit., art. 4, ust. 2.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 99

Ciekawe jest to, że głównym argumentem za powstawaniem osiedli zamknię-

tych w Polsce jest dążenie do podwyższenia bezpieczeństwa ich mieszkańców.

Natomiast w Berlinie, w którym wskaźniki przestępczości są wyższe niż w War-

szawie, funkcjonuje zaledwie jedno takie osiedle i to na obrzeżach miasta.

W Warszawie w 2004 roku było ich ponad 40047.

Kolejną ilustrację stosunku do własności w postkomunistycznej Polsce sta-

nowiło funkcjonowanie Komisji Majątkowej. Organ ten został stworzony

w 1989 48 roku (działał przez 22 lata) w celu zadośćuczynienia Kościołowi

za utratę majątku znacjonalizowanego w PRL-u. Komisja składała się z przedsta-

wicieli państwa oraz Kościoła i rozstrzygała o przejmowaniu własności nierucho-

mości na wniosek strony kościelnej w drodze postępowania regulacyjnego.

Postępowanie to miało charakter sądu polubownego 49 , co determinowało jego

jednoinstancyjny charakter50 oraz oznaczało brak możliwości odwołania się od

podjętych decyzji, mających moc prawną równą wyrokowi sądu państwowego.

Prace prowadzone były w trybie niejawnym, bez nadzoru i kontroli typowych dla

postępowania administracyjnego. Formalną kontrolę nad pracami Komisji Mająt-

kowej sprawowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Z przyznanych w związ-

ku z tym uprawnień najważniejszym była możliwość wyznaczania członków ko-

misji, będących reprezentacją strony rządowej. Przywilej ten nie został

wykorzystany przez żadnego ze sprawujących urząd ministrów.

Procesowi rewindykacji mienia kościelnego towarzyszyło wiele naruszeń

i poczucie niesprawiedliwości. Przejęte nieruchomości były zazwyczaj natych-

miast odsprzedawane z zyskiem dla deweloperów i bez względu na los mieszkań-

ców. Do dziś nierozstrzygnięta pozostaje kwestia poprawności prowadzonych

postępowań oraz manipulacji na korzyść osób trzecich przez przedstawiciela Ko-

ścioła ds. Komisji Majątkowej51. Funkcjonowanie Komisji Majątkowej, upraw-

nionej do pozbawiania własności, stało się, mimo odwrotnego zamysłu, symbo-

licznym powrotem do praktyk PRL-u, podporządkowujących jednostkowy los

arbitralnie wydawanym decyzjom uprawnionych organów. W konsekwencji po-

jawiły się zarzuty niedostatecznej kontroli oraz braku zaangażowania w prace

komisji ze strony państwa, a także krytyka postawy Kościoła, który u progu roz-

woju polskiego kapitalizmu miał szansę do nauki społecznej i dania pozytywnego

przykładu stosunku do własności.

47 F. Springer, op. cit., s. 156. 48 Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej

Polskiej, Dz.U. 1989, Nr 29, poz. 154. 49 Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 1992 roku. Sygn. akt W. 11/91, Dz.U. 1992, nr 52, poz. 250. 50 J. Kuciński, Z. Trzciński, Prawo gospodarcze. Podręcznik da studentów ekonomii i zarządzania,

Wyd. C.H. BECK, Warszawa 2002, s. 79. 51 M.in. M. Pietraszewski, M. Kowalski, P. Głuchowski, „Tata” i siostry, http://wyborcza.pl/1,76842,852

2184,_Tata__i_siostry.html (data dostępu: 16.02.2016); T. Szymborski, Komisja Majątkowa i służby

specjalne. Z afery uchodzi powietrze. Napompowany balon pęka, http://wpolityce.pl/polityka/132614-komisja-majatkowa-i-sluzby-specjalne-z-afery-uchodzi-powietrze-napompowany-balon-peka (data dostę-

pu: 16.02.2017).

100 KAROLINA SZCZEPANIAK

5. Podsumowanie

Zmiany lat 90., związane z przekierowaniem gospodarki z centralnie sterowanej

na kapitalistyczną, uczyniły własność prywatną zasadą ustrojową, instytucją

prawną i elementem regulacji praw człowieka. Ze względu na ograniczenie moż-

liwości zaspokajania potrzeby posiadania w komunizmie po upadku systemu na-

stąpiła gorączka konsumpcyjna.

Koncepcja „niewidzialnej ręki rynku”52, uznana za jedną z charakterystyk li-

beralizmu, mająca przekuwać egoistyczny interes w dobro ogółu, nie działa

w dziedzinie gospodarki przestrzennej, gdzie interes wspólnoty nadal potrzebuje

wsparcia ze strony regulacyjnej. Ostatni kryzys udowodnił, że także na gruncie

ekonomii podniesienie własności prywatnej i związanej z nią wolności rozporzą-

dzania rzeczą do rangi nienaruszalnego prawa człowieka prowadzi do dysfunkcji.

W jednym i drugim przypadku cenę płaci zbiorowość.

28 lat po transformacji ustrojowej nadal obserwuje się skutki odwrócenia

znaczeń, których dokonał komunizm. Zmiany mechanizmów funkcjonowania

potrzebują ewolucji głęboko zakorzenionych nawyków i przekonań. Wymagają

czasu, zmiany pokoleniowej, może nawet więcej. Józef Tischner twierdził, że

upadek komunizmu nie przynosi końca homo sovieticus. Jednostka ta przerzuca

bowiem na kapitalizm rozbudzone przez poprzedni system pragnienia raju na

ziemi, obietnicę zaspokajania potrzeb. Jest to niewolnik, który po wyzwoleniu się

z jednej niewoli czym prędzej szuka sobie drugiej53. Ważne jest zatem przywróce-

nie własności jej filozoficznego znaczenia. Tak w kontekście naprawy zniszczeń

wyrządzonych przez komunizm, jak i przez obecny system.

Bibliografia

Barwy ochronne, reż. Krzysztof Zanussi, Polska 1977.

Dzięgiel T., Prawo do własności prywatnej, „Diametros – An Online Journal of Philosophy”

2005, nr 4, s. 1–11, http://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/index.php/diametros/arti

cle/download/96/73, doi: http://dx.doi.org/10.13153/diam.4.2005.96.

Fromm E., Ucieczka od wolności, Wyd. Czytelnik, Warszawa 2005.

Grzelak S., Uwagi na temat pojęcia „własność” [w:] Własność prywatna, red. T. Wawak,

Wyd. Informacji Ekonomicznej, Kraków 1993.

Hołuj D., A. Hołuj, Mechanisms of densification of the city in the neoliberal economy

– a case study: the surroundings of the eastern part of the former airport runway

Rakowice-Czyżyny in Cracow, „Bulletin of Geography. Socio-economic Series”

2015, nr 27, s. 81–93, doi: http://dx.doi.org/10.1515/bog-2015-0006.

Jędraszko A., Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce – drogi i bezdroża regulacji usta-

wowych, Wyd. PLATAN, Warszawa 2005.

52 H. Landreth, D.C. Colander, op. cit., s. 92. 53 J. Tischner, op. cit., s. 141.

STOSUNEK DO WŁASNOŚCI W POLSCE… 101

Justyński J., Historia doktryn polityczno-prawnych, Wyd. POZKAL, Toruń 2004.

Kaczmarczyk M., Wstęp do socjologicznej teorii własności, Wyd. Oficyna Naukowa, War-

szawa 2006.

Kalicka-Diakon B., Robert Nozick: Zasada samoposiadania i państwo, http://mises.pl/blog/

2012/06/30/kalicka-diakon-robert-nozick-zasada-samoposiadania-i-panstwo/.

Kolipiński B., Kultura planowania przestrzennego, 2014, http://ucbs.uw.edu.pl/wp-content/

uploads/Kolipins.KulturaAutor.POPR_..pdf.

Kozyr-Kowalski S., Zasady socjologicznej analizy własności, http://www.staff.amu.edu.pl/

~kozyr/wlasnosc.htm.

Kuciński J., Z. Trzciński, Prawo gospodarcze. Podręcznik da studentów ekonomii i zarzą-

dzania, Wyd. C. H. BECK, Warszawa 2002.

Kuniński M., Własność i wolność, http://www.omp.org.pl/stareomp/indexcff1.php?module=sub

jects&func=viewpage&pageid=451.

Landreth H., D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wyd. Naukowe PWN, Warsza-

wa 2005.

Lis S., Własność jako kategoria ekonomiczna [w:] Własność, red. T. Wawak, Wydawnic-

two Informacji Ekonomicznej, Kraków 1990.

Locke J., Dwa traktaty o rządzie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.

Mierzwa Z., Pojmowanie własności. Aspekty prawne i ekonomiczne, „Zeszyty Naukowe

Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2007, nr 733.

Miklaszewska J., Libertariańskie koncepcje wolności i własności, Wyd. Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 1994.

Miłosz C., Zniewolony umysł, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989.

Nozick R., Anarchia, państwo, utopia, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010.

Pietraszewski M., M. Kowalski, P. Głuchowski, „Tata” i siostry, http://wyborcza.pl/1,7684

2,8522184,_Tata__i_siostry.html.

Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998.

Springer F., 13 pięter, Wyd. Czarne, Wołowiec 2015.

Springer F., Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni, Wyd. Czarne, Wołowiec

2013.

Tischner J., Etyka solidarności oraz Homo sovieticus, Wyd. Znak, Kraków 2005.

Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 1992 roku. Sygn. akt W. 11/91,

Dz.U. 1992, nr 52, poz. 250.

Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczy-

pospolitej Polskiej, Dz. U. 1989, Nr 29, poz. 154.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym,

Dz.U. 2015, poz. 199, z późn. zm.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 103–116

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.08

Marek Delong

Univesity of Rzeszow

Department of Political Science

e-mail: m-delong77@tlen.pl

Aspekty etyczne polskiej transformacji gospodarczej

w enuncjacjach Konferencji Episkopatu Polski

Moral and Ethical Aspects of the Polish Transition from Communism

in the Enunciations of the Polish Episcopate

The Polish Episcopate critically assessed the social and economic situation in

Poland in the period of the transition from communism to democracy and free-

market economy. Privatizations led to production being stopped and an increase in

unemployment. Profit became the measure of labor, not human dignity. The eco-

nomic and social reality was dominated by the treatment of economics and finan-

cial success as the highest values, and the dissemination of the opinion that in

politics and economics there are no values.

The political elites showed an inability to develop long-term strategies for

getting out of the crisis. The disappearance of the morality of many representa-

tives of public life, which manifested itself in universal corruption and the aspira-

tion to improve their social status as soon as possible, contributed to this state of

affairs. As a result, there was a crisis of the idea of the common wealth and an

increase in crime.

The social crisis was particularly visible in moral attitudes, social behaviour,

and in the economic sphere, public finance, on the labour market, and in the

quickly progressing social stratification.

Keywords: Polish Episcopate, ethics, economy

JEL Classification: A13, Z12

104 MAREK DELONG

1. Wprowadzenie

Konferencja Episkopatu Polski jest głównym organem Kościoła hierarchicznego,

mającym charakter kolegialny. Posiada osobowość prawną kanoniczną, która jest

uznawana przez państwo polskie. Jej decyzje mają bardzo istotne znaczenie dla

funkcjonowania Kościoła katolickiego w polskim życiu publicznym. Wydaje

dokumenty, które stanowią rozwinięcie nauczania społecznego Kościoła oraz

nawiązuje dialog z władzami politycznymi.

Zadaniem Konferencji Episkopatu Polski jest nauczanie i wyjaśnianie pod-

stawowych problemów społecznych w duchu nauki chrześcijańskiej. Po 1989 roku

była ona najbardziej aktywna w takich kwestiach, jak model stosunków państwo

– Kościół, konkordat, konstytucja, wybory, środki społecznego przekazu, naucza-

nie religii w szkołach, rewindykacja majątku kościelnego, ochrona życia poczęte-

go, a także w debacie poprzedzającej integrację Polski z Unią Europejską. Wiele

enuncjacji wpisywało się w problemy relacji między państwem a Kościołem,

wpływu decyzji wyborczych katolików na kształtowanie się systemu demokra-

tycznego, zagadnień związanych z nauką społeczną Kościoła, takich jak praca,

bezrobocie, a także kwestie katechetyczne i wychowawcze oraz bioetyczne1.

Konferencja Episkopatu Polski koncentrowała się na problemach społecz-

nych, sytuacji rodziny, jej kondycji moralnej i warunkach egzystencji materialnej.

Akcentowała problemy bezrobocia, pauperyzacji społecznej, potrzebę wychowa-

nia młodego pokolenia w oparciu o wartości chrześcijańskie i patriotyczne. Zwra-

cała uwagę na potrzebę realizacji skutecznej, długofalowej polityki prorodzinnej.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie aspektów etycznych polskiej

transformacji gospodarczej w świetle enuncjacji Konferencji Episkopatu Polski.

Był to istotny element programowy oficjalnych wypowiedzi Kościoła hierarchicz-

nego w Polsce, który uznawał tę kwestię za szczególnie ważną w dobie przyspie-

szonych przemian. Podkreślano, że transformacja gospodarcza przyniosła ogrom-

ne koszty społeczne, gdyż jej przebieg wiązał się z brakiem poszanowania dla

podstawowych wartości i łamaniem zasad moralności chrześcijańskiej.

Spośród wykorzystanych metod badawczych szczególne znaczenie miała

analiza systemowa oraz metoda genetyczno-historyczna, chociaż nie jest ona kon-

sekwencją pogłębionych, archiwalnych badań źródłowych i stanowi uzupełnienie

metody analizy systemowej.

2. Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski wobec przemian

gospodarczych

Transformacja gospodarcza jest procesem tworzenia nowego systemu gospodar-

czego, zainicjowanym przez formalną zmianę ustroju politycznego, czyli jest

elementem transformacji ustrojowej. Proces przemian w Polsce został zapocząt-

1 K. Skowronek, Między sacrum a profanum. Studium językoznawcze listów pasterskich Konferencji

Episkopatu Polski (1945–2005), LEXIS, Kraków 2006, s. 317.

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 105

kowany w 1989 roku, ale problematyczne jest określenie daty końca transformacji

gospodarczej. Wielu komentatorów uważa, że jeszcze się ona nie dokonała. Nie

zmienił tego również fakt wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, bo

państwo wciąż prowadzi w niektórych obszarach aktywną politykę gospodarczą2.

Konferencja Episkopatu Polski zachowywała wyraźną powściągliwość wo-

bec przemian gospodarczych związanych z prywatyzacją i przekształceniami

własnościowymi. Mimo oczekiwań społecznych oraz zarzutów polityków bardzo

rzadko wypowiadała się na tematy gospodarcze. W warunkach polityzacji polskiej

prywatyzacji jednoznaczne stanowisko hierarchii kościelnej mogłoby być postrze-

gane jako przejaw politycznego zaangażowania3.

Charakteryzując stosunek Kościoła do przemian gospodarczych, biskup Ta-

deusz Pieronek przyznał, że Kościół dopuścił się na tym polu wyraźnych zanie-

dbań:

Przeważało przekonanie, że nie należy hamować reform, nie powinno się utrud-

niać rządowi działań, których koniecznym skutkiem ubocznym było pogłębienie

rozwarstwienia na bogatych i biednych. Kościół zresztą wierzył, że działania te

na dalszą metę poprawią sytuację gospodarczą, a przy tym był w niezręcznej sy-

tuacji politycznej, niepozwalającej mu na przeciwstawienie się rządom wywo-

dzącym się z „Solidarności”, które popierał4.

Konferencja Episkopatu Polski akcentowała jednak problemy społeczne

związane z transformacją gospodarczą. Zwracała uwagę na potrzebę obecności

Kościoła wśród bezrobotnych. Podkreślała, że problemy społeczne powodują

apatię i zniechęcenie wykorzystywane do manipulacji społecznej przez tych, któ-

rzy są odpowiedzialni za długotrwałą ruinę ekonomiczną Polski5.

Po upadku komunizmu – pisała Aniela Dylus – w niektórych listach pasterskich

Episkopat artykułował ogólne poparcie prowadzonych reform. Na przykład

w maju 1990 roku domagał się, aby nie nakładano na społeczeństwo nadmier-

nych ciężarów i aby równomiernie rozkładano je na wszystkich. W październiku

1992 roku biskupi z aprobatą konstatowali kształtowanie się nowych struktur ła-

du społecznego. Sygnalizowali jednocześnie, że pojawiające się zagrożenia

w postaci bezrobocia oraz ubożenia społeczeństwa, zwłaszcza ludzi starych, nie-

pełnosprawnych i rodzin wielodzietnych, nie są nieodzownym następstwem pro-

cesów przemian6.

2 M. Bałtowski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006, s. 328. 3 A. Dylus, Przekształcenia własnościowe w Polsce w świetle nauczania społecznego Kościoła,

„Chrześcijanin w Świecie” 1994, rok 24, nr 2–3 (197–198), s. 37. 4 Cyt. za: T. Pieronek, Kościół i gospodarka, „Ład”, 30 października 1994 [w:] Spór o Polskę 1989–99.

Wybór tekstów prasowych, wstęp, wybór i układ P. Śpiewak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-

wa 2000, s. 645. 5 Komunikat z 248. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, Łódź, 23 czerwca 1991 roku, „Tygodnik

Powszechny” 1991, Nr 27 (2191), 7 lipca, s. 2. 6 A. Dylus, Przekształcenia własnościowe w Polsce…, s. 37. W komunikacie z 239. Konferencji Ple-narnej Episkopatu Polski, która obradowała w dniach 7–8 marca 1990 roku w Warszawie, podkreślo-

no, że władza państwowa powinna dołożyć wszelkich starań, aby koszty społeczne przemian były

106 MAREK DELONG

Konferencja Episkopatu Polski krytycznie oceniała sytuację społeczną

w okresie transformacji 7 . Wskazywała na potrzebę znalezienia sposobów, które

pomogłyby rozbić bariery społecznej obcości, izolacji, obojętności8. W procesie

przemian politycznych i gospodarczych powinna być uwzględniona chrześcijańska

zasada dobra wspólnego, na które w skali państwa składa się dobro wszystkich grup

społecznych, a przede wszystkim rodziny jako podstawowej komórki społecznej.

Istotny jest także obecny w nauczaniu społecznym Kościoła postulat słusznej płacy,

czyli takiej, która wystarczy na godziwe utrzymanie, a także na potrzebę zapewnie-

nia opieki zdrowotnej i oświaty na właściwym poziomie oraz podjęcia działań na

rzecz powszechnego zatrudnienia. Realizację dobra wspólnego należy wiązać

z niedopuszczaniem do ukształtowania się uprzywilejowanych grup społecznych,

odpowiednim dostosowaniem płac do cen towarów, udostępnieniem dóbr kultural-

nych jak największej części społeczeństwa, likwidacją albo co najmniej ogranicze-

niem dysproporcji wśród różnych sektorów gospodarki. Produkcję dóbr należy

dostosować do produkcji usług konsumpcyjnych, głównie tych, które są świadczone

przez władze publiczne, sposób produkcji dostosować do rozwoju nauki i techniki

i dbać o to, żeby z dobrobytu mogły korzystać również następne pokolenia9.

Przedstawiciele polskiej hierarchii kościelnej podkreślali, że kondycja moralna

społeczeństwa też pozostawia wiele do życzenia. Chociaż zostało ono wyzwolone

z urzędowego ateizmu, to jednak duża jego część żyje tak, jakby Boga nie było,

zatruwana przez zakamuflowany ateizm, laicyzm i zorganizowany materializm

praktyczny. Chrześcijanie są narażeni na inwazję liberalizmu moralnego, stają wo-

bec pytań: jak mają żyć, kogo słuchać i na jakim fundamencie budować przy-

szłość10. Biskupi zwracali uwagę na pogarszanie się stopy życiowej rodzin, podkre-

ślając, że brakuje właściwej polityki społecznej, zasiłki są za niskie, jednakowe dla

wszystkich i nie uwzględniają rzeczywistych potrzeb rodzin. Lansowanie wizji

„kraju dla silnych” również negatywnie wpływało na warunki rodzinne. Mówili

wręcz o karaniu rodziców za zrodzenie i wychowanie potomstwa gwałtownym

spadkiem stopy życiowej. Sytuacji rodziny nie sprzyjały, będące od dawna proble-

rozkładane możliwie proporcjonalnie, z uwzględnieniem potrzeb grup najsłabszych i najbiedniejszych. Cf. Komunikat z 239. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, Warszawa, dnia 8 marca 1990 roku,

„Tygodnik Powszechny” 1990, nr 11 (2125), 18 marca, s. 2. Z kolei w komunikacie z 240. Konferencji

Plenarnej, która odbyła się w dniach 30 kwietnia – 2 maja 1990 roku w Warszawie, zawarte zostało następujące sformułowanie: Ciężary nakładane na społeczeństwo nie powinny być jednak bardziej

dotkliwe i dłużej trwające niż jest to konieczne. Cf. Komunikat z 240. Konferencji Plenarnej Episkopa-

tu Polski, Warszawa, dnia 2 maja 1990 roku, „Tygodnik Powszechny” 1990, nr 19, 13 maja, s. 2. 7 Wyzwolenie idzie przez rodzinę. List biskupów polskich na uroczystość Świętej Rodziny 1992 r., Jasna

Góra, dnia 27 listopada 1992 r., Podpisali: Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi obecni na 259. Konfe-

rencji Plenarnej Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000, vol. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003,

s. 1811 (dalej: Listy pasterskie). 8 List Episkopatu Polski na uroczystość NMP Królowej Polski 3 maja 1993 r., Warszawa, dnia 23 marca 1993 r. [w:] Listy pasterskie…, s. 1819. 9 Słowo biskupów polskich w sprawie wyborów do parlamentu, Olsztyn, dnia 19 czerwca 1993 r., 262.

Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1823–1824. 10 Na dzień zawierzenia Polski Najświętszej Maryi Pannie 26 VIII 1993, Olsztyn, dnia 19 czerwca

1993 r., 262. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1826–1827.

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 107

mem Europy Zachodniej, cywilizacja pieniądza, kultura dobrobytu i konsumpcjo-

nizm. Są to zjawiska przekraczające granice państw i mające zgubny wpływ na

sytuację demograficzną Europy11.

Konferencja Episkopatu Polski twierdziła, że ewangelizacja jest potrzebna

także w życiu społeczno-gospodarczym. Realizujący dzieło ewangelizacji Kościół

bywa często mylnie postrzegany jako podmiot życia politycznego, mimo że jest

jedynie stróżem porządku moralnego i sumieniem krytycznym12. Podkreślała, że

nie da się usprawiedliwiać tolerancji wobec łamania praw człowieka, naruszania

zasad sprawiedliwości społecznej, egoistycznego podejmowania działań wymie-

rzonych w dobro wspólne oraz lekceważenia elementarnych zasad moralności13.

Przekształcenia własnościowe doprowadziły do zahamowania produkcji i wzrostu

bezrobocia; bogacenia się jednych i staczania się w nędzę drugich, a walka o zdo-

bycie władzy szła w parze z apatią i wycofywaniem się z życia społecznego14.

Konferencja Episkopatu zaznaczała, że Polacy powinni przestać postrzegać

państwo jako instytucję opiekuńczą, a nabrać przekonania, że są podmiotem praw

i obowiązków. Nie świadczy o sile państwa dominacja polityki nad gospodarką,

lecz samodzielność obywateli, również w zakresie inicjatyw gospodarczych. Prze-

kształcenia własnościowe nie mogą powodować strachu obywateli o przyszłość.

Społeczeństwo powinno być na bieżąco informowane co do ich dalszych i bliż-

szych skutków. Biskupi ostrzegali, że wykorzystywanie bezradności obywatel-

skiej obróci się kiedyś przeciwko sprawcom takich przemian15.

Dbałość o dobro wspólne powinna mieć charakter twórczy, a nie ograniczać

się do krytyki proponowanych rozwiązań. Powinnością władzy państwowej jest

realne zaangażowanie w budowanie dobra wspólnego, a tym samym rezygnacja

z wykorzystywania instytucji państwowych dla własnych lub grupowych intere-

sów16. Każde państwo demokratyczne powinno zachowywać podstawowe normy

etyczne w ustawodawstwie i życiu publicznym. Samo sformułowanie norm praw-

nych przy jednoczesnym unikaniu odpowiedzi na pytania dotyczące ich uzasad-

nienia, czy to w wierze religijnej, czy w uniwersalnych zasadach etycznych, nie

zagwarantuje zachowania bądź podtrzymywania ładu moralnego. Brak oparcia

życia społecznego na gruncie norm i wartości powoduje jego niestabilność17.

11 Na uroczystość Świętej Rodziny: „Wypełnić wszystko według prawa Bożego”, Jasna Góra, dnia 25

listopada 1993 r., 265. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1841. 12 List biskupów polskich: Akcja Katolicka w służbie nowej ewangelizacji, Szczecin, dnia 17 czerwca 1995 r., 277. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1906. 13 Orędzie biskupów polskich o potrzebie dialogu i tolerancji w warunkach budowy demokracji, Wigry,

dnia 15–16 września 1995 r., 279. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1931–1933. 14 A. Dylus, Trudna wolność katolików w Polsce, „Przegląd Powszechny” 1993(12), nr 868, s. 365. 15 List biskupów Polski o roli katolików w procesie przekształceń polskiego rolnictwa i przeobrażeń społecznych wsi i małych miast, Warszawa, dnia 17 marca 1995 r., 275. Konferencja Plenarna Episko-

patu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1893. 16 Komunikat z 303. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Podpisali: Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi zebrani na 303. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski, Warszawa,

dnia 2 marca 2000 r., http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WE/kep/komunikat303.html, (data dostę-

pu: 12.09.2013). 17 O wartościach chrześcijańskich w życiu społeczeństwa i narodu, Warszawa, dnia 30 kwietnia

1993 r., 261. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 2464.

108 MAREK DELONG

Biskupi uznali, że społeczeństwo zdawało sobie sprawę z trudności przemian

systemowych, ale ponosiło bardzo wysokie koszty. Szczególnie dotknięci byli

mieszkańcy małych miast, bezrobotni, bezdomni, ludzie zepchnięci na margines

biedy materialnej, którym nie wystarcza środków do życia. Bardzo trudna stała się

sytuacja rolników, a w największym stopniu pracowników zlikwidowanych Pań-

stwowych Gospodarstw Rolnych, po upadku których nie stworzono żadnych

sensownych struktur organizacyjnych. Miernikiem pracy stał się zysk, a nie god-

ność człowieka18. Rzeczywistość gospodarczą i społeczną zdominowało traktowa-

nie ekonomii i sukcesów finansowych jako najwyższych wartości oraz upo-

wszechnianie opinii, że w polityce i ekonomii nie obowiązują żadne wartości.

Skutkowało to żenującym poziomem konfliktów politycznych i wzrastającą liczbą

przestępstw gospodarczych. Najczęściej spotykanymi elementami rozgrywek

politycznych stały się nienawiść, intryga, nieufność i nieuzasadnione oskarżenia,

a religię traktowano czysto instrumentalnie. Interesy partyjne stały się ważniejsze

od interesów narodowych. Spowodowany w ten sposób chaos moralny prowadził

do zacierania różnic między bohaterstwem a zdradą, wiernością i konformi-

zmem19.

Konferencja Episkopatu Polski wyrażała wdzięczność wszystkim, którzy

podjęli trud reform oraz zwracała uwagę na niezdolność elit politycznych do

wypracowania długofalowej strategii wychodzenia z kryzysu. Przyczynił się

do tego zanik moralności wielu przedstawicieli życia publicznego, przejawiający

się w powszechnej korupcji i dążeniu do jak najszybszej poprawy statusu społecz-

nego. W konsekwencji doszło do kryzysu idei dobra wspólnego i wzrostu prze-

stępczości. Biskupi odnotowali kilka sukcesów transformacji, ale podkreślali, że

Polska znalazła się na progu trzeciego tysiąclecia w sytuacji poważnego kryzysu,

który jest widoczny w postawach moralnych, zachowaniach społecznych,

a w sferze gospodarczej w finansach publicznych, na rynku pracy i w szybko

postępującym rozwarstwieniu społecznym. Wszystko to wywołało jeszcze więk-

sze niezadowolenie społeczne, apatię i pogłębiającą się niewiarę w lepszą przy-

szłość20.

Kościół zabiera głos nie dlatego, że rości sobie prawo do wydawania eksper-

tyz w sprawach społecznych, politycznych czy gospodarczych. Wychodzi z zało-

żenia, że wyznawana wiara powinna mieć konsekwencje w szeroko rozumianym

życiu społecznym. Kościół jest zobowiązany do ukazywania grzechów społecz-

nych, które powodują ogromne rozwarstwienie społeczne między bogactwem

a nędzą. Hierarchowie podkreślali, że wypowiadając się na temat nowej „kwestii

społecznej” Kościół nie liczy na żadne korzyści i przywileje i nie chce nikomu

narzucać swojej koncepcji21.

18 List pasterski. Uświęcenie czasu pracy i wakacji w Duchu Świętym, Pelplin, dnia 5 czerwca 1998 r.,

Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi obecni na 295. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu

Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 2063. 19 O wartościach chrześcijańskich w życiu społeczeństwa…, op. cit., s. 2467. 20 Ibidem. 21 Komunikat z 321. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi zebrani na 321. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski, Warszawa, 12 marca

2003 r., „L’Osservatore Romano” 2003, Rok XXIV, nr 5 (253), s. 57.

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 109

3. Problem bezrobocia

Transformacji gospodarczej towarzyszyły zjawiska, które stanowiły znaczące

zagrożenie dla wolności, gdyż spowodowały biedę, niepewność, zachwianie po-

czucia bezpieczeństwa, strach, utratę orientacji i sensu. Jedne z nich są charaktery-

styczne dla budowania nowego ustroju: bezrobocie, bezdomność, dysproporcje

w standardzie życia, załamanie się opiekuńczości państwa. Z kolei zjawiskami

specyficznymi dla polskiej transformacji były: lęk przed napływem obcego kapita-

łu, przed wyzyskiem ze strony obcych oraz przed wyprzedażą polskiego majątku

i ziemi22.

Konferencja Episkopatu stała na stanowisku, że nie może wykazywać obo-

jętności na wzrastające w niektórych warstwach społecznych poczucie krzywdy

i społecznej degradacji, więc występuje w roli rzecznika sprawiedliwości, solidar-

ności społecznej oraz obrońcy tych, których niesprawiedliwość dotknęła w naj-

większym stopniu23.

W 1992 roku było prawie 2,5 miliona bezrobotnych, wśród których przewa-

żała młodzież. Bezrobocie wpływało destruktywnie na życie rodzinne, ograniczało

perspektywy życiowe i w konsekwencji prowadziło do masowego ubożenia społe-

czeństwa. Powiększała się grupa ludzi, których dochody nie pozwalały na osią-

gnięcie minimum egzystencji. Byli to głownie ludzie starsi, rodziny wielodzietne,

osoby samotnie wychowujące dzieci oraz niepełnosprawni fizycznie i umysłowo.

Nie wolno tej sprawy – czytamy w liście Episkopatu zatytułowanym „Wspólna

troska chrześcijańskiego narodu o własną Ojczyznę” – pozostawić swemu bie-

gowi, mówiąc, że są to nieodzowne następstwa procesu przekształceń gospodar-

czych. Jeśli tak jest, to tym bardziej trzeba poszukiwać sposobów zmniejszenia

tego zła, zwłaszcza w konkretnych wypadkach. Z satysfakcją stwierdzamy, że

władze państwowe oraz związki zawodowe z wielką troską poszukują właści-

wych rozwiązań, które uwzględniałyby dobro poszczególnych ludzi, grup spo-

łecznych, jak wreszcie dobro państwa, czyli nas wszystkich24.

Bezrobocie stało się zagrożeniem dla pokoju społecznego i demokracji. Spo-

łeczeństwo stanęło przed nieznanymi wcześniej problemami, dotąd rozwiązywa-

nymi zazwyczaj przez państwo, którego zadaniem było zagwarantowanie miejsc

pracy25.

Ta nowa „kwestia społeczna” – pisała Aniela Dylus – niewątpliwie ma wielora-

kie oblicza. Trudna sytuacja na rynku pracy dodatkowo negatywnie rzutuje na

stosunki pracy. Pracownicy szantażowani groźbą zwolnienia zmuszani bywają

do akceptacji niegodziwych warunków pracy. Wyrażają zgodę na niesprawie-

22 A. Dylus, Trudna wolność katolików…, s. 364. 23 List biskupów polskich: Akcja Katolicka w służbie nowej ewangelizacji, Szczecin, dnia 17 czerwca

1995 r., 277. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1906. 24 Wielka troska chrześcijańskiego narodu o własną Ojczyznę, Warszawa, dnia 16 października 1992 r., 258. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, s. 1805. 25 A. Dylus, Kościół wobec bezrobocia: czy i jak „pocieszać”, „Znak” 2000, nr 537 (2), s. 5.

110 MAREK DELONG

dliwe wynagrodzenie, brak zabezpieczenia socjalnego, fałszowanie danych doty-

czących zarobków (by obniżyć koszty ubezpieczenia społecznego) i w ogóle na

przedmiotowe traktowanie26.

Negatywne konsekwencje transformacji przyczyniły się do wzrostu patologii

społecznej, przestępczości i brutalności w relacjach międzyludzkich. Rozwiązanie

tego problemu to nie tylko zadanie państwa, ale i całego społeczeństwa. W pierw-

szej kolejności należy odbudować etos pracy obciążony naleciałościami poprzed-

niego systemu. Za przekształceniami gospodarczymi powinny pójść możliwości

uzyskiwania nowych kwalifikacji, które ułatwiłyby znalezienie pracy. Konferencja

Episkopatu Polski zwracała się też do obywateli o uczciwość wobec państwa. Na-

ganne jest pobieranie zasiłku dla bezrobotnych, gdy można podjąć pracę. Jest to

okradanie państwa i działanie na szkodę dobra wspólnego. Biskupi apelowali, aby

główną zasadą realizowanych reform społecznych była dbałość o człowieka, spra-

wiedliwość społeczną, równość szans dla każdego i integralny rozwój narodu27.

Konferencja Episkopatu podkreślała, że bezrobocie dotyka znaczną część Po-

laków, a perspektywy na przyszłość nie są optymistyczne. Rozwiązanie tej nowej

„kwestii społecznej” jest uzależnione od zbudowania nowej kultury życia i pracy,

które postawią człowieka w centrum wszystkich przedsięwzięć społecznych28 .

Tymczasem coraz więcej dziedzin życia społecznego wskazuje, że zagrożona jest

godność człowieka i jego wszechstronny rozwój. Bezrobocie przybrało postać

klęski społecznej i stało się sprawdzianem weryfikującym rozwój i postęp spo-

łeczny29.

Nauczanie społeczne Kościoła wychodzi z postulatem dokonania rewizji ro-

zumienia pojęcia rozwoju, który błędnie utożsamiany jest jedynie ze wzrostem

materialnym. Jednak wzrost gospodarczy niekoniecznie musi oznaczać wzrost

zatrudnienia. Bezrobocie można traktować jako miernik kryzysu gospodarczego,

który może pojawiać się w krajach o gospodarce wolnorynkowej, ale jest to spoj-

rzenie jedynie z ekonomicznego punktu widzenia i przy założeniu określonego

systemu gospodarczego, które prowadzi do zacieśniania samego pojęcia bezrobo-

cia do tzw. bezrobocia niedobrowolnego, czyli sytuacji społeczno-ekonomicznej,

w której wielkie rzesze ludzi są gotowe pracować za każde, nawet bardzo niskie

wynagrodzenie, ale nie ma dla nich po prostu miejsc pracy. Taka sytuacja może

być wynikiem niedorozwoju całej gospodarki albo kryzysu30.

26 Ibidem. 27 Komunikat z 303. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Podpisali: Kardynałowie,

Arcybiskupi i Biskupi zebrani na 303. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski, Warszawa, dnia 2 marca 2000 r., http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WE/kep/komunikat303.html, (data dostę-

pu: 12.09.2013). 28 W trosce o nową kulturę życia i pracy, List społeczny Konferencji Episkopatu Polski, 30.10.2001, http://episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=wtrosce, (data dostępu: 19.02.2011). 29 Kościół katolicki na Śląsku wobec bezrobocia, Damian Zimoń, Arcybiskup Metropolita Katowicki,

Katowice, w Uroczystość św. Józefa, Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny, 19 marca 2001, http:// www.episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=bezrobocie1, (data dostępu: 19.02.2011). 30 Ibidem.

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 111

Przedstawiciele hierarchii kościelnej zwracali uwagę na coraz bardziej zau-

ważalne zjawisko wykluczenia społecznego, będące konsekwencją gwałtownego

powiększania się różnicy w sferze materialnej pomiędzy beneficjentami przemian

i tymi, którzy stali się ich ofiarami. Narastające poczucie społecznej niesprawie-

dliwości potęgowane było także tym, że znaczna część korzystających na prze-

mianach gospodarczych i politycznych to jednocześnie sprawcy nieszczęść spo-

łecznych. Wszystko to groziło utratą identyfikacji sporej części Polaków

z państwem polskim31.

Biskupi wyrażali niepokój z powodu oznak głębokiego kryzysu państwa. Na-

leży jak najszybciej wyeliminować z życia społecznego przejawy korupcji, prywa-

ty, kierowania się partyjnym interesem czy też pogoni za zyskiem za wszelką

cenę. Najgorsze w tym wszystkim jest to, że niektórzy Polacy uznają te negatywne

zjawiska życia społecznego za normalne i dbają jedynie o własny zysk, nie prze-

jawiając przy tym jakichkolwiek skrupułów moralnych32.

Wielkie bezrobocie, korupcja, brak wizji, a także woli rozwiązywania pro-

blemów społecznych wśród ekipy rządzącej prowadziły do poważnych napięć

społecznych. W takiej sytuacji biskupi apelowali do polityków, aby kierowali się

przede wszystkim dobrem wspólnym, a nie egoistycznymi interesami jednostek,

grup społecznych czy też partyjnych33.

Wspólnota Kościoła – czytamy w liście Episkopatu – według swoich możliwości

pomaga i będzie pomagała ludziom dotkniętym biedą. Z całą mocą biskupi jednak

podkreślają, że rozwiązanie kwestii ekonomicznych i społecznych, a zwłaszcza bez-

robocia, należy przede wszystkim do kompetentnych struktur państwowych34.

Niestety, zdarzało się, że dobroczynność bywała pojmowana instrumentalnie,

jako środek do promocji rynkowej własnej firmy. Kościół przypomina o godności

ludzi biednych i potrzebie poszukiwania sprawiedliwych i stabilnych rozwiązań

problemów społecznych. Ludzie biedni mają prawo oczekiwać, żeby stworzono

im odpowiednie warunki do funkcjonowania w życiu społecznym, co jest równie

ważne, jak przydzielanie im doraźnych zapomóg35.

Konferencja Episkopatu Polski wskazywała na negatywne pozostałości sys-

temu opartego na ideologii marksistowskiej, które utrudniały budowanie demo-

kracji. Były to przede wszystkim: brak umiejętności potrzebnych dla stworzenia

31 Ibidem. 32 Komunikat z 323. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi obecni na 323. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski, Paradyż, dnia 15 czerwca

2003 r., „L’Osservatore Romano” 2003, Rok XXIV, nr 7–8 (255), s. 58. 33 Słowo Rady Stałej Konferencji Episkopatu Polski oraz Biskupów Diecezjalnych, Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi, Jasna Góra, 25 sierpnia 2003 r., „L’Osservatore Romano” 2003, Rok XXIV,

nr 10 (257), s. 61. 34 Ibidem. 35 List pasterski: O radzie i ślubie ewangelicznego ubóstwa na niedzielę przed IX Światowym Dniem

Życia Konsekrowanego (30 stycznia 2005 r.), Bp A. Dzięga, Biskup Sandomierski, Przewodniczący

Komisji Konferencji Episkopatu Polski ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Sandomierz, w Uroczystość Objawienia Pańskiego, 6 stycznia 2005 roku, http://

www.episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=2005119_0, (data dostępu: 27.09.2011).

112 MAREK DELONG

demokracji, kultury dyskusji i sporów politycznych, podejrzliwość, brak cierpli-

wości, nietolerancyjność, a także brak wiedzy o społeczeństwie, regułach życia

politycznego i inicjatywy gospodarczej. Doprowadziły one do pojawienia się

społecznej bierności, frustracji, beznadziejności i skłonności do emigracji36. Oka-

zało się, że wolność, demokracja i gospodarka oparta na zdrowych zasadach eko-

nomicznych wymagają wielu poświęceń i nie mogą być zbudowane w krótkim

czasie. Nie rozliczono też sprawców niesprawiedliwości poprzedniego systemu,

co więcej, znaczna część społeczeństwa jest przekonana, że korzystają oni w wol-

nym państwie w sposób bezkarny z uzyskanych wcześniej przywilejów. Domino-

wały prywata i korupcja, prowadzące do zatracenia wrażliwości na dobro wspól-

ne, dobro osoby ludzkiej i kierowanie się interesami partyjnymi zarówno wśród

indywidualnych polityków, jaki i całych środowisk politycznych37.

Przemiany gospodarcze przyczyniły się do powstania wielu obszarów biedy.

Niewielka część społeczeństwa osiągnęła dobrobyt i staje się coraz bardziej boga-

ta, ale znacznie pogłębiły się różnice pomiędzy bogatymi i żyjącymi na skraju

nędzy38.

Obok powodów do radości i dumy – pisali biskupi – w naszej Ojczyźnie jest też

wiele bólu, cierpienia i rozczarowania, spowodowanego zachodzącymi przemia-

nami. Ból ten czasami ujawnia się w formie niepokojów, strajków czy demon-

stracji. Wśród form protestów stosowanych w społeczeństwie demokratycznym

strajki to ostateczność. Władze jednak powinny szybciej dostrzegać potrzeby

społeczeństwa i wychodzić im naprzeciw. Taka jest rola i obowiązek państwa.

(…) Dostrzegamy wysiłki władz państwowych, związane z fundamentalnymi re-

formami, bez których przyszłość Polski jest nie do pomyślenia. Los reform, któ-

rych konieczności się na ogół nie kwestionuje, zależy od stopnia zaangażowania

całego narodu39.

Konferencja Episkopatu Polski krytykowała lansowanie radykalnej ideologii

kapitalizmu, według której rozwiązanie wszelkich problemów społecznych i go-

spodarczych jest możliwe tylko dzięki systemowi opartemu na swobodnej grze sił

rynkowych, a wszelkie inne metody są skazane na niepowodzenie. Doprowadziło

to do wyniszczenia materialnego i moralnego na skutek wypaczenia najbardziej

elementarnych stosunków gospodarczych i zdezawuowania takich cech, jak: pra-

cowitość, prawdomówność, wiarygodność, inicjatywa40.

Po dwunastu latach przemian systemowych w Polsce – pisali biskupi – musimy

stwierdzić, że wielu ludzi odpowiedzialnych za kształt życia publicznego bezkry-

tycznie uwierzyło, że upadek marksizmu oznacza automatycznie powstanie

36 List Pasterski Episkopatu Polski o chrześcijańskim etosie pracy, Jasna Góra, dnia 30 listopada 1990 r., 244. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, op. cit., s. 1698. 37 Słowo biskupów polskich na Wielki Jubileusz Narodzenia Zbawiciela, Jasna Góra, dnia 25 listopada

1999 r., Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi zgromadzeni na 302. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie…, op. cit., s. 2105. 38 Ibidem, s. 2103. 39 Ibidem, s. 2103–2104. 40 W trosce o nową kulturę życia…, op. cit., http://episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=wtrosce,

(data dostępu: 19.02.2011).

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 113

sprawiedliwego społeczeństwa oraz zaufało mechanizmom wolnorynkowym, któ-

re we wszystkich dziedzinach miały zagwarantować dobro każdego i wszystkich.

W miejsce ideologii kolektywnej pojawiła się wypaczona wersja liberalizmu,

która wyrodziła się w liberalną ideologię głoszoną często w jej zwulgaryzowanej

formie, ujmującej rzeczywistość niemal wyłącznie w kategoriach ekonomicz-

nych. W ten sposób niezbędny dla kraju rozwój utożsamiano jedynie ze wzrostem

gospodarczym41.

4. Podsumowanie

Początkowo Konferencja Episkopatu Polski była bardzo powściągliwa w formu-

łowaniu ocen transformacji gospodarczej, obawiając się oskarżeń o polityczne

zaangażowanie Kościoła i nie chcąc występować przeciwko rządom wywodzącym

się ze środowisk opozycji antykomunistycznej. Jednak już w roku 1992 domino-

wało stanowisko krytyczne. Negatywnie oceniano polską transformację gospodar-

czą, zwracając uwagę na ogromne koszty społeczne przemian i towarzyszący im

upadek moralności.

Konferencja Episkopatu Polski twierdziła, że budowanie nowego systemu

cechowało się nagminnym lekceważeniem podstawowych wartości i łamaniem

zasad moralności chrześcijańskiej. Przestrzegała wiernych, że moralność katolicka

jest nie do pogodzenia z jakąkolwiek formą korupcji. Podkreślała, że państwo

przekształcono w oligarchiczną grę grup interesów, co stanowi podważenie zasady

praworządności władzy i szkodzi obywatelom. Nawoływała do jak najszybszego

zerwania z takimi praktykami i zorganizowania autentycznego państwa prawa42.

Gospodarka wolnorynkowa nie została oparta na zasadach etycznych, przez

co zamieniła się w bezwzględną walkę. Jej koszty poniosła biedniejąca i pozba-

wiona szans poprawy bytu część społeczeństwa, która nie potrafiła się znaleźć

w nowej rzeczywistości. Konferencja Episkopatu Polski twierdziła, że zapanowało

niepisane przyzwolenie na egoistyczne urządzanie sobie życia bez żadnych mo-

ralnych barier i bez względu na szkody, jakie to przynosi wspólnocie. Krytykowa-

ła model konsumpcyjny, relatywizm, apoteozę sukcesu, bogactwa oraz wizję ła-

twego życia bez rozterek sumienia.

Biskupi wzywali ludzi wierzących do zwiększania aktywności w życiu poli-

tycznym, przypominając, że jest to prawo i obowiązek ludzi świeckich wynikający

z chrześcijańskiej odpowiedzialności za ojczyznę43. Spory i konflikty polityczne

są charakterystyczne dla demokracji. Jest to konsekwencja konkurencji różnych

wizji rzeczywistości społeczno-politycznej i gospodarczej, która podlega nieu-

stannej redefinicji. Konkurencja ta musi jednak przebiegać według pewnych reguł,

które w polskiej demokracji nie są przestrzegane.

41 Ibidem. 42 Komunikat z 321. Zebrania Plenarnego…, op. cit., s. 57. 43 B. Górowska, Konferencja Episkopatu Polski, W trosce o człowieka i dobro wspólne, Tarnów 2012, s. 72, Recenzja, Ośrodek Analiz Politologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, 8/2013, http://oapuw.

pl /wp-content/uploads/2013/08/Górowska-B.pdf, s. 249, (data dostępu: 12.09.2013).

114 MAREK DELONG

Konferencja Episkopatu Polski piętnowała atakowanie Kościoła w celu osią-

gnięcia korzyści politycznych. Zdecydowanie sprzeciwiała się ośmieszaniu jego

nauki moralnej, działalności, niesprawiedliwemu oskarżaniu, a przy tym szerzeniu

antyklerykalizmu, uznając takie działania za nieetyczne i społecznie szkodliwe.

Lansowanie w życiu politycznym rywalizacji na zasadzie przyjaciel – wróg jest

nie do przyjęcia z etycznego punktu widzenia, a ponadto ma negatywny wpływ na

zachowania obywateli i zniechęca do udziału w życiu politycznym, co przejawia

się przede wszystkim w bardzo niskiej frekwencji w wyborach44.

Bibliografia

Bałtowski M., M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa

2006.

Dylus A., Kościół wobec bezrobocia: czy i jak „pocieszać”, „Znak” 2000, nr 537 (2).

Dylus A., Przekształcenia własnościowe w Polsce w świetle nauczania społecznego Kościo-

ła, „Chrześcijanin w Świecie” 1994, Rok XXIV, nr 2–3.

Dylus A., Trudna wolność katolików w Polsce, „Przegląd Powszechny” 1993, vol. 12,

nr 868.

Górowska B., Konferencja Episkopatu Polski, W trosce o człowieka i dobro wspólne, Tar-

nów 2012, Recenzja, Ośrodek Analiz Politologicznych Uniwersytetu Warszawskie-

go, 8/2013, http://oapuw.pl/wp-content/uploads/2013/08/Górowska-B.pdf.

Komunikat z 239. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, Warszawa, dnia 8 marca 1990

roku, „Tygodnik Powszechny” 1990, 18 marca, nr 11 (2125).

Komunikat z 240. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, Warszawa, dnia 2 maja 1990

roku, „Tygodnik Powszechny” 1990, 13 maja, nr 19.

Komunikat z 248. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, Łódź, 23 czerwca 1991 roku,

„Tygodnik Powszechny” 1991, 7 lipca, nr 27 (2191).

Komunikat z 303. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Podpisali: Kardy-

nałowie, Arcybiskupi i Biskupi zebrani na 303. Zebraniu Plenarnym Konferencji

Episkopatu Polski, Warszawa, dnia 2 marca 2000 r., http://www.opoka.org.pl/bi

blioteka/W/WE/kep/komunikat303.html.

Komunikat z 323. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, Kardynałowie,

Arcybiskupi i Biskupi obecni na 323. Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu

Polski, Paradyż, dnia 15 czerwca 2003 r., „LOsservatore Romano” 2003, Rok

XXIV, nr 7–8 (255).

Kościół katolicki na Śląsku wobec bezrobocia, Damian Zimoń, Arcybiskup Metropolita

Katowicki, Katowice, w Uroczystość św. Józefa, Oblubieńca Najświętszej Maryi

Panny, 19 marca 2001, http://www.episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=bez ro-

bocie1.

List biskupów Polski o roli katolików w procesie przekształceń polskiego rolnictwa i prze-

obrażeń społecznych wsi i małych miast, Warszawa, dnia 17 marca 1995 r., 275.

Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski

44 Ibidem.

ASPEKTY ETYCZNE POLSKIEJ TRANSFORMACJI … 115

1945–2000, t. 1-2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wy-

dawnictwo Michalineum, Marki 2003.

List biskupów polskich: Akcja Katolicka w służbie nowej ewangelizacji, Szczecin, dnia 17

czerwca 1995 r., 277. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie

Episkopatu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA,

ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

List biskupów polskich: Akcja Katolicka w służbie nowej ewangelizacji, Szczecin, dnia 17

czerwca 1995 r., 277. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie

Episkopatu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA,

ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

List Episkopatu Polski na uroczystość NMP Królowej Polski 3 maja 1993 r., Warszawa,

dnia 23 marca 1993 r. [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, t. 1–2, bp

P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum,

Marki 2003.

List Pasterski Episkopatu Polski o chrześcijańskim etosie pracy, Jasna Góra, dnia 30 listo-

pada 1990 r., 244. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie

Episkopatu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA,

ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

List pasterski. Uświęcenie czasu pracy i wakacji w Duchu Świętym, Pelplin, dnia 5 czerwca

1998 r., Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi obecni na 295. Zebraniu Plenarnym

Konferencji Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000,

t. 1-2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Mi-

chalineum, Marki 2003.

List pasterski: O radzie i ślubie ewangelicznego ubóstwa na niedzielę przed IX Światowym

Dniem Życia Konsekrowanego (30 stycznia 2005 r.), Bp A. Dzięga, Biskup Sando-

mierski, Przewodniczący Komisji Konferencji Episkopatu Polski ds. Instytutów

Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Sandomierz, w Uro-

czystość Objawienia Pańskiego, 6 stycznia 2005 roku, http://www.episkopat.pl/?a

=dokumentyKEP&doc=2005119_0.

Na dzień zawierzenia Polski Najświętszej Maryi Pannie 26 VIII 1993, Olsztyn, dnia 19

czerwca 1993 r., 262. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie

Episkopatu Polski 1945-2000, t. 1-2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA,

ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Na uroczystość Świętej Rodziny: „Wypełnić wszystko według prawa Bożego”, Jasna Góra,

dnia 25 listopada 1993 r., 265. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy

pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, t. 1-2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki

CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

O wartościach chrześcijańskich w życiu społeczeństwa i narodu, Warszawa, dnia 30 kwiet-

nia 1993 r., 261. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Epi-

skopatu Polski 1945-2000, t. 1-2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki

CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Orędzie biskupów polskich o potrzebie dialogu i tolerancji w warunkach budowy demokra-

cji, Wigry, dnia 15-16 września 1995 r., 279. Konferencja Plenarna Episkopatu Pol-

ski [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, t. 1-2, bp P. Libera,

ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki

2003.

116 MAREK DELONG

Pieronek T., Kościół i gospodarka, „Ład”, 30 października 1994 [w:] Spór o Polskę 1989–

99. Wybór tekstów prasowych, wstęp, wybór i układ P. Śpiewak, PWN, Warszawa

2000.

Skowronek K., Między sacrum a profanum. Studium językoznawcze listów pasterskich

Konferencji Episkopatu Polski (1945-2005), LEXIS, Kraków 2006.

Słowo biskupów polskich na Wielki Jubileusz Narodzenia Zbawiciela, Jasna Góra, dnia 25

listopada 1999 r., Kardynałowie, Arcybiskupi i Biskupi zgromadzeni na 302. Ze-

braniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Episkopatu

Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki CSMA,

Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Słowo biskupów polskich w sprawie wyborów do parlamentu, Olsztyn, dnia 19 czerwca

1993 r., 262. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Episko-

patu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki

CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Słowo Rady Stałej Konferencji Episkopatu Polski oraz Biskupów Diecezjalnych, Kardyna-

łowie, Arcybiskupi i Biskupi, Jasna Góra, 25 sierpnia 2003 r., „L’Osservatore Ro-

mano” 2003, Rok XXIV, nr 10 (257).

W trosce o nową kulturę życia i pracy, List społeczny Konferencji Episkopatu Polski,

30.10.2001, http://episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=wtrosce.

Wielka troska chrześcijańskiego narodu o własną Ojczyznę, Warszawa, dnia 16 październi-

ka 1992 r., 258. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski [w:] Listy pasterskie Epi-

skopatu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki CSMA, ks. S. Łącki

CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Wyzwolenie idzie przez rodzinę. List biskupów polskich na uroczystość Świętej Rodziny

1992 r., Jasna Góra, dnia 27 listopada 1992 r., Podpisali: Kardynałowie, Arcybi-

skupi i Biskupi obecni na 259. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski [w:] Listy

pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000, t. 1–2, bp P. Libera, ks. A. Rybicki

CSMA, ks. S. Łącki CSMA, Wydawnictwo Michalineum, Marki 2003.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, May 2017, 117–130

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.09

Sławomir Kamosiński

Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz

e-mail: slawomirkamosinski@ukw.edu.pl

Odpowiedzialność pracodawców wobec rodzin

pracowników (na podstawie badań empirycznych)

Employers’ Responsibility towards Employees’ Families (An Empirical

Study)

Employers’ responsibility towards employees' families follows from their respon-

sibility for the employed person. It is not responsibility of a direct character. It is

indirect responsibility that is, in fact, a consequence of moral and ethical princi-

ples. It should be assumed that not all relations between the employer and em-

ployee are governed by legal provisions. Some of them should be based on mutual

trust, on a will for dialogue and respect. Undoubtedly, the relations between em-

ployers and employees in small, often family-type companies, where management

is of paternalistic character, are often different from relations in a big company,

where the owner, for objective reasons, has no opportunity to meet all workers

personally.

Nevertheless, in any company, regardless of size, in my opinion, the employ-

er should take responsibility not only for the employed person, but also for his/her

family.

Following the above remarks, the way employers understand the concept of

responsibility for employees’ families is presented in the first part of the paper.

The description was based exclusively on opinions expressed by employers in the

public media. Only well-known employers were selected, so-called “icons of

entrepreneurship”. The second part of the paper, based on the author's empirical

research conducted among workers employed in the private and public sectors,

describes the same problem but from the point of view of employees. The main

research question comes down to specifying ways in which an employer's respon-

sibility for an employee’s families is best executed, apart from remuneration paid

regularly for the performed job. As pointed out by many employees, an employed

person would expect the employer to understand the correlation defined by many

respondents as “employer awareness” i.e. understanding that family-related prob-

lems affect productivity at work. The research proved that employers’ awareness

of taking responsibility for their employees’ families is gradually increasing.

118 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

Keywords: employer, employee, worker, employer’s responsibility towards em-

ployee’s family, ethics of personnel management

JEL Classification: J52, Z13

1. Wprowadzenie

Odpowiedzialność pracodawcy wobec rodzin pracowników wynika z jego odpo-

wiedzialności za pracownika, którego zatrudnia. Nie ma ona charakteru odpowie-

dzialności bezpośredniej. Jest to odpowiedzialność pośrednia, która w zasadzie

wynika wprost z zasad moralnych i etycznych. Przyjąć bowiem należy, że nie

wszystkie relacje między pracodawcą a pracobiorcą są regulowane przez akty

prawa. Znaczna ich część opiera się na wzajemnym zaufaniu stron do siebie, na

woli dialogu i szacunku. Nie budzi przy tym wątpliwości fakt, że inny charakter

mają relacje między pracodawcą a pracobiorcą, które kształtują się w małej firmie,

często rodzinnej, gdzie zarządzanie ma zazwyczaj paternalistyczny charakter,

a inaczej te same relacje zachodzą w firmie dużej, w której właściciel z przyczyn

obiektywnych nie ma możliwości poznania swoich pracowników. Niemniej jed-

nak w każdej, niezależnie od wielkości, firmie, w moim przekonaniu, pracodawca

za obowiązek powinien przyjąć to, że zatrudniając pracownika, bierze odpowie-

dzialność nie tylko za niego, lecz także za jego rodzinę.

Zwracając uwagę na powyższe w niniejszym artykule omówiono w pierwszej

kolejności, jak odpowiedzialność wobec rodzin pracowników rozumieją praco-

dawcy. Oparto się wyłącznie na opiniach wyrażanych przez pracodawców pu-

blicznie, w mediach. W drugiej części artykułu, na podstawie badań empirycznych

autora, przeprowadzonych wśród pracobiorców, zobrazowano ten sam problem

z ich perspektywy. Podstawowe pytanie badawcze sprowadza się do określenia

form, w których w praktyce, poza wynagrodzeniem wypłacanym cyklicznie za

świadczoną pracę, zdaniem pracowników, najpełniej realizowana jest odpowie-

dzialność pracodawcy wobec rodzin pracowników. Wyniki badania ukazały, że

wśród pracodawców świadomość tego, że są odpowiedzialni nie tylko za pracow-

ników, lecz także wobec ich rodzin, jest coraz wyższa. Nadal jednak aktualne

pozostaje retoryczne pytanie, które zadał Richard Sennett: Jeśli pracodawca mówi

ci, że sam jesteś panem własnego losu i nie możesz liczyć na instytucję, kiedy

będziesz w potrzebie, czemu miałbyś czuć się wobec niej lojalny?1.

1 R. Sennett, Kultura nowego kapitalizmu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, War-

szawa 2010, s. 52.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 119

2. Odpowiedzialność pracodawcy wobec rodzin pracowników

w opiniach pracodawców

Sens pośredniej odpowiedzialności pracodawcy wobec rodzin pracowników wy-

nika, w moim przekonaniu, w pierwszej kolejności z potrzeby zrozumienia przez

pracodawcę roli, jaką w życiu człowieka odgrywa praca i wynagrodzenie za nią,

które wypłacane jest cyklicznie. Najważniejszą zasadą jest sprawiedliwe wyna-

gradzanie za wykonywaną pracę. W ujęciu etycznym odpowiedzialność praco-

dawcy wobec rodziny pracownika wymaga rozstrzygnięcia, jaka skala wysokości

poborów wypłacanych pracownikowi pozwala na godne życie. Zofia Jacukowicz

z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w 2009 roku zwróciła uwagę, że wynagro-

dzenie niewystarczające na utrzymanie jest ewidentnie niesprawiedliwe2. Rozwija-

jąc tę myśl, stwierdza, że zasadnicze pytanie, na które wymagane jest udzielenie

odpowiedzi, sprowadza się do tego, na utrzymanie ilu osób ma wystarczyć wyna-

grodzenie jednej osoby3. W ten sposób dotyka się kwestii rodziny, liczby osób

żyjących we wspólnym gospodarstwie domowym. Dochodzi się zatem do zagad-

nienia odpowiedzialności pracodawcy wobec rodziny pracownika.

Pytania pracowników o wysokość wypłacanych im poborów pojawiają się

w każdej epoce. W okresie Polski Ludowej, w maju 1971 roku, jeden z robotni-

ków otwarcie pytał na szkoleniu ideologicznym organizowanym przez Polską

Zjednoczoną Partię Robotniczą: dlaczego przed wojną w Polsce kapitalistycznej

mężczyzna mógł sam zapracować na rodzinę, a w Polsce Ludowej nie może?4.

Zmiana własnościowa, która dokonała się w Polsce po 1989 roku, wywołała

głębszą refleksję na temat poborów wypłacanych pracownikom i w związku z tym

pośredniej odpowiedzialności pracodawcy za położenie materialne rodziny pra-

cownika. Przedsiębiorca Krzysztof Jędrzejewski przekonuje, że współpraca

z pracownikami, których on zatrudnia, nie polega na wyciskaniu z ludzi, co się da

i płaceniu minimalnych stawek, bo na przykład rynek pracy jest słaby i można

wykorzystać okazję5. To przekonanie uznać należy za osobliwe, ponieważ słabość

rynku pracy i przewagę na nim pracodawcy wielu przedsiębiorców wykorzystało,

głównie w dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, do realizacji wy-

łącznie własnych celów ekonomicznych. Obecnie szczególnie narażeni na wska-

zane szykany płacowe są pracownicy, którzy legitymują się niskimi kwalifikacja-

mi zawodowymi i dodatkowo wkraczają w tzw. wiek przedemerytalny. Jest to

grupa osób wyznaczonych zwyczajowo granicą wieku pięćdziesięciu lat.

Z przyczyn obiektywnych ich pozycja na rynku pracy słabnie i są oni okazją do

wykorzystania przez pracodawcę, jak stwierdził Krzysztof Jędrzejewski6. Z taką

2 Z. Jacukowicz, Etyka wynagradzania [w:] Biznes, Prawo, Etyka, red. W. Gasparski, J. Jabłońska-

Bonca, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 198–199. 3 Ibidem, s. 199. 4 Instytut Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, Sprawa obiektowa „Naprawa”, t. VIII, sygn. By

069/1283. 5 Czy da się robić biznes z Bogiem, z Krzysztofem Jędrzejewskim rozmawiał Filip Kowalik, „Forbes” 2016, nr 1, s. 169. 6 Ibidem, s. 169.

120 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

sytuacją spotkano się w 2014 roku w jednej ze szwalni w Polsce. Niskie stawki

ustalane za godzinę pracy, powiązane z akordem zespołowym, były przyczyną

tego, że podstawowa myśl, która przyświecała zatrudnionym osobom w wieku 50

i więcej lat, to wola przejścia na wcześniejszą, nawet skromną, emeryturę. Gdy nie

ma takiej możliwości, pracownicy uzasadniają swoje położenie w następujący

sposób: Ludzie nigdzie nie pójdą, bo są w takim wieku, że gdzie? A starszych osób

w firmie przybywa7. Z drugiej strony padają oskarżenia kierowane pod adresem

właściciela, że widać, że panowie odżyli (…). Jak przejmowali spółkę, byli bar-

dziej normalni, teraz im się poprawił byt. Siedzę w branży odzieżowej, to widzę,

jak chodzą poubierani. Dobrze im się na nas zarabia8.

Krzysztof Jędrzejewski podkreśla, że w jego przekonaniu zawsze należy kie-

rować się, w przypadku ustalania wysokości poborów pracowników, zasadą spra-

wiedliwości. To pozwala na uczciwe i etyczne traktowanie pracobiorcy: U nas

płace mają być adekwatne do tego, co człowiek robi. Nie przemawia za tym jednak

etyka chrześcijańska, ale racjonalne myślenie. Ludzie źle opłacani nie angażują

się i szukają innych możliwości pracy9. Solange Olszewska, właścicielka produku-

jącej autobusy firmy Solaris, zwraca uwagę, że wynagrodzenie podstawowe pra-

cowników jest powiększane o premię, której wysokość uzależniona jest od wyni-

ków osiąganych przez nich indywidualnie. W uzasadnieniu tego sposobu

motywowania pracowników podała: W końcu ludzie mają rodziny, a pracuje się

dla pieniędzy10.

Ryszard Florek, właściciel firmy Fakro, uważa, że jest rzeczą naturalną to, iż

każdy przedsiębiorca czuje się odpowiedzialny za pracowników, których zatrud-

nia: Pokażcie mi prezesa, który nie czuje się odpowiedzialny za pracowników11.

W praktyce przedsiębiorca z jednej strony ma załogę, a z drugiej klientów, rynek.

On się porusza tylko między tymi dwiema rzeczywistościami. Jest zysk, jest rozwój.

To jest jego cel. Jeśli firma się nie rozwija, to upada. Dbanie o rozwój to też jest

odpowiedzialność za przyszłość załogi12. Należy jednak podkreślić to, na co skar-

ży się duża części pracobiorców, że rozwój firmy nie może dokonywać się ich

kosztem i wpływać na wysokość wypłacanych im poborów.

Powyżej cytowani, rozpoznawalni w kraju przedsiębiorcy, tzw. ikony pol-

skiego biznesu, podkreślają zgodnie, że wysokość wypłacanych poborów nadal

jest dla pracownika podstawowym bodźcem do tego, aby był efektywny i lojalny

wobec firmy. Zwracają przy tym uwagę, że pracownik jest świadomy zmienności

koniunktury rynkowej i dostrzega korelację między wysokością płacy a położe-

niem ekonomicznym firmy. Nadal jednak istnieją firmy, które przewagę konku-

rencyjną na rynku zdobyły dzięki temu, że zatrudniają osoby o niskich kwalifika-

7 B. Bialik, Mrok w szwalni, „Wysokie Obcasy” 2014, nr 42 (801), s. 12. 8 Ibidem. 9 Czy da się robić biznes z Bogiem…, s. 169. 10 K. Rybiński, Go global! Wywiady z twórcami polskich firm, które zdobyły rynki międzynarodowe,

Wydawnictwo HELION, Gliwice 2014, s. 321. 11 Demokracja, wolność i puste kieszenie, z Ryszardem Florkiem rozmawiają Leszek Kostrzewski i Piotr Miączyński, „Gazeta Wyborcza” 2016, 3–4 września, nr 206.8813, s. 13. 12 Ibidem.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 121

cjach, mające słabą pozycję na rynku pracy. To położenie wskazanych osób jest

wykorzystywane do szantażu płacowego i w następstwie zrodziło się zjawisko,

które można określić mianem uwięzienia pracownika w firmie.

Zmienność koniunktury gospodarczej w wielu wypadkach zmusza przedsię-

biorcę do przejściowego ograniczania produkcji i w ślad za tym redukcji zatrudnie-

nia. Przedsiębiorca, który czuje się odpowiedzialny za swoich pracowników

i pośrednio odczuwa odpowiedzialność wobec ich rodzin, musi wówczas podjąć

decyzję, w jaki sposób rozwiązać problem nadmiaru rąk do pracy w trudnym okresie

złej koniunktury. Najprostszym rozwiązaniem, po które chętnie sięgali prezesi oraz

właściciele firm w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, a sięga się po nie

również obecnie, była redukcja zatrudnienia polegająca na zwolnieniu z pracy całej

lub części załogi. Jest to proste remedium, pozwalające na szybkie przywrócenie

płynności finansowej firmy. W następstwie stosowania przez pracodawców tego

środka zaradczego pojawiło się przekonanie, głęboko zakorzenione w świadomości

społecznej, że praca u prywatnego przedsiębiorcy wiąże się z dużym ryzykiem

szybkiej jej utraty. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o świadczenie pracy,

szczególnie dla osób o niższych kwalifikacjach zawodowych, to dramat życiowy.

Inna postawa przedsiębiorców w okresie pogorszenia koniunktury wiąże się z za-

przestaniem wypłacania poborów pracownikom13. Jest to postawa skrajnie nieucz-

ciwa wobec pracowników i świadczy o braku poczucia jakiejkolwiek odpowiedzial-

ności pośredniej wobec ich rodzin.

Można przyjąć, kierując się wypowiedzią Ryszarda Florka, że dojrzali polscy

przedsiębiorcy, gdy pogarsza się koniunktura rynkowa, poszukują rozsądnego

wyjścia z tej sytuacji. Ryszard Florek podpowiada z własnej praktyki, że najważ-

niejsze jest wówczas otwarcie się na dialog z załogą. Taka postawa wyraża bo-

wiem z jednej strony szacunek dla pracujących u danego przedsiębiorcy pracow-

ników, a z drugiej pozwala lepiej zrozumieć intencje każdej ze stron i jest

praktycznym sprawdzianem postawy odpowiedzialności pracodawcy wobec ro-

dziny pracownika. Ryszard Florek, który doświadczył empirycznie takiej sytuacji,

opisuje sposób jej rozwiązania następująco:

Zrobiliśmy spotkanie z załogą, mówimy, jaka jest sytuacja. Wybierajcie: podno-

simy ceny naszych produktów, ale jest ryzyko, że połowę klientów stracimy. Albo

obniżamy wynagrodzenia (…) Obniżamy wynagrodzenia. Jak sytuacja wróciła

do normy, podnieśliśmy je. To nie jest tak, że przedsiębiorca jest Panem Bogiem,

który mówi, że tobie dam 1 tys. zł, a tobie 2 tys. Ciebie zwolnię, a ciebie nie. (…)

Decyduje rachunek ekonomiczny14.

Wola rozmowy z pracownikami, wynikająca z wewnętrznej potrzeby przed-

siębiorcy, jest często podstawowym narzędziem sprawnego i w miarę bezkonflik-

towego kierowania zespołem. Umiejętność nawiązania rozmowy z załogą pozwala

na kształtowanie pozytywnego wizerunku, budowę na rynku pracy marki solidne-

go przedsiębiorcy. Te niematerialne składniki kapitału osobistego przedsiębiorcy

13 A. Kiełbasiński, Biznes bez retuszu, „Gazeta Wyborcza” 2016, 29 lutego, s. 16–17. 14 Demokracja, wolność i puste…, s. 13.

122 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

są fundamentem tzw. szeptanej reklamy. Z praktyki biznesu wynika, że reklama

tego typu jest najskuteczniejszym narzędziem, które zwiększa szansę pracodawcy

na pozyskanie odpowiedzialnych pracowników. Ta cecha pracownika, obok kwa-

lifikacji, jest najbardziej pożądana przez pracodawców.

Dla wielu dojrzałych pracodawców, którzy czują się bezpośrednio odpowie-

dzialni za pracownika i pośrednio za jego rodzinę, dokonanie wyboru, kto z pra-

cowników będzie zwolniony w przypadku spowolnienia koniunktury gospodar-

czej, jest kluczową kwestią. Rozterki, jak stwierdził Zbigniew Sosnowski,

właściciel produkującej rowery firmy Kross, dotyczą rozwiązania problemu, czy

istnieje coś takiego jak ludzkie zwolnienie. Zbigniew Sosnowski podjęcie decyzji,

którego z pracowników zwolnić, aby zmniejszyć zatrudnienie w firmie o 400

osób, uzasadniał, używając następujących argumentów:

Miałem mnóstwo spotkań z kadrą kierowniczą. Analizowaliśmy każdą osobę

przeznaczoną do zwolnienia, także pod kątem tego, czy jej rodzina będzie miała

z czego żyć. Czasami zwalnialiśmy lepszego pracownika, bo wiedzieliśmy, że ma

żonę albo męża, który pracuje gdzie indziej, i poradzą sobie. Jeśli u mnie pra-

cowało małżeństwo, od razu było wiadomo, że jedno z nich musi zostać. Nawet

jeśli w hierarchii efektywności nie plasowali się gdzieś bardzo wysoko15.

Problem redukcji miejsc pracy z przyczyn ekonomicznych, zdaniem psycho-

loga biznesu Jacka Santorskiego, jest generalnie trudny dla menedżerów. W 2005

roku Jacek Santorski zauważył:

Te zwolnienia są krzywdzące dla większości pojedynczych pracowników, z dru-

giej strony są konieczne z punktu widzenia działania całości. Nierzadko kierow-

nicy mówią, że jeżeli z 17 osób mają zwolnić trzy, to nie zwalniają trzech naj-

słabszych, tylko jedną najsłabszą, a dwie takie, które sobie poradzą. To trudny

wybór, bo pozostawienie tego słabszego też go w pewnym sensie krzywdzi i może

być odebrane przez innych niesprawiedliwie. Menedżerom często trudno pogo-

dzić kryteria społeczne i biznesowe16.

Wnosić można, że raczej nie ma wśród przedsiębiorców osób, które bez emocji

podejmują decyzję o zwolnieniu pracowników. Zawsze pojawia się refleksja na

temat społecznej odpowiedzialności przedsiębiorcy nie tylko za pracownika, lecz

również za jego najbliższych. Od tego problemu nie ma ucieczki.

Interesującym zjawiskiem, które wiąże się z pośrednią odpowiedzialnością

pracodawcy wobec rodzin pracowników, jest to, że w wielu firmach pracodawca

preferuje zatrudnianie w pierwszej kolejności członków rodziny pracownika. Ta

forma rekomendacji jest zazwyczaj wystarczającym argumentem dla pracodawcy.

Znana w sektorze produkcji lotniczej firma Hispano-Suiza Polska z Sędziszowa

Małopolskiego, zatrudniająca w 2012 roku 430 pracowników, szczyciła się tym,

że wskaźnik spokrewnienia zatrudnionych w niej w tamtym czasie osób wynosił

15 L. Kostrzewski, P. Miączyński, Łowcy milionów, AGORA SA, Warszawa 2012, s. 53. 16 Dusza z ciała biznesmena, z Jackiem Santorskim rozmawia Piotr Gruszczyński, „Tygodnik Po-

wszechny” 2005, dodatek „Ucho Igielne. Przewodnik”, 27 marca, nr 5, s. 16.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 123

30%. Specyficzny, rodzinny charakter zakładu, zdaniem dyrektora generalnego

firmy, udało się osiągnąć dzięki temu, że dochodzi do małżeństw, ale też rodzice

przyprowadzają do pracy swoje dzieci, które potem już tu zostają. To znaczy, że

mamy ogromne zaufanie wśród pracowników. Przekłada się to też na wzrost

wskaźnika zaangażowania w pracy, bo okazuje się, że kadra jest bardzo solidna17.

Podobne spostrzeżenia mają właściciele firmy Ultratech z Rzeszowa, również

związanej z produkcją podzespołów dla lotnictwa. Według nich strategia zatrud-

niania całych rodzin w zakładzie ma sens, ponieważ wiąże się ona z zaufaniem do

pracowników i brakiem anonimowości 18 . Kierujący firmą MTU AeroEngines

Polska Sp. z o.o. z Jesionki pod Rzeszowem stwierdził w 2012 roku, że zakłady,

w których pracownicy są z sobą spokrewnieni, powstają często w sposób natural-

ny. Młoda załoga to atut firmy, ponieważ możemy wraz z naszymi pracownikami

wspólnie przeżywać tak niezwykle radosne chwile, jak śluby czy też narodziny

dzieci19.

Pokrewieństwo załogi zatrudnionej w przedsiębiorstwie to zarazem wzrost

odpowiedzialności pracodawcy za oboje rodziców, pracujących razem, i pozosta-

jące na ich utrzymaniu dzieci. Preferowanie w toku rekrutacji pracowników do

firmy członków najbliższej rodziny osoby już zatrudnionej jest praktykowane

także w zakładzie pracy chronionej Zelan Sp. z o.o. w Nakle nad Notecią. Ta

zasada obowiązuje również w przypadku rekrutacji praktykantów i stażystów. Po

raz kolejny potwierdza się przekonanie pracodawcy o tym, że zatrudnianie osób

spokrewnionych z sobą zwiększa lojalność pracowników wobec pracodawcy,

a zarazem rośnie skala odpowiedzialności pracodawcy wobec rodziny pracowni-

ka. Duże znaczenie dla wielu rodzin ma fakt, że Zelan Sp. z o.o. to zakład pracy

chronionej, który umożliwia podjęcie pracy zawodowej niepełnosprawnym człon-

kom rodziny pracownika. Ten charakter zakładu pozwala na osiąganie dodatkowej

korzyści w postaci większej socjalizacji osób niepełnosprawnych przez włączenie

ich w rytm pracy i obowiązków. Nowym rozwiązaniem, wprowadzonym w oma-

wianej firmie po raz pierwszy w 2016 roku, a wynikającym z faktu wzrostu świa-

domości pracodawcy w zakresie pośredniej jego odpowiedzialności wobec rodzin

pracowników, jest to, że w sierpniu każdego roku zatrzymywana jest produkcja.

Cała załoga jest kierowana w tym czasie na urlop. W ten sposób przez dwa tygo-

dnie rodziny mogą być razem.

Odpowiedzialność pracodawcy za pracownika i pośrednio wobec jego rodzi-

ny to także wsparcie socjalne. Solange Olszewska, właścicielka firmy Solaris,

mówiąc o tej kwestii, zwróciła uwagę: Cały czas rozwijamy politykę socjalną,

dopłacamy do wczasów, mamy fundusz socjalny na trudne chwile, wypadki loso-

17 W. Stepaniuk, Giganci precyzji i solidności, http://www.polskiprzemysł.com.pl (data dostępu: 27.02.2013). Więcej na ten temat: S. Kamosiński, Sektor produkcji lotniczej w Polsce po 1990 roku. Zarys

problemu [w:] Prawne, administracyjne i ekonomiczne uwarunkowania działalności lotniczej w Polsce,

red. K. Biskup, Z. Bukowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2014, s. 54. 18 A. Chaberski, Innowacyjne firmy rodzinne w sektorze lotniczym [w:] Raport o innowacyjności

sektora lotniczego w Polsce w 2010 roku, red. T. Baczko, Warszawa 2011, s. 58; więcej: S. Kamosiń-

ski, op. cit., s. 54. 19 W. Stepaniuk, Precyzja i profesjonalizm, http://polskiprzemysł.com.pl (data dostępu: 27.02.2013).

Więcej na ten temat: S. Kamosiński, op. cit., s. 54.

124 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

we, finansujemy lekcje języków obcych, dopłacamy do posiłków itp. Od ubiegłego

roku [2013 roku – S.K.] oferujemy naszym pracownikom, którzy są rodzicami

małych dzieci, żłobek. Nazywa się Żłobek pod Zielonym Jamniczkiem. Podobno

jest najpiękniejszy w Polsce20. W żłobku przygotowano trzydzieści miejsc dla

maluchów, a położony jest niedaleko fabryki, dzięki czemu gdy dziecku coś dole-

ga, to tata czy mama biegną na drugą stronę [żłobek znajduje się po drugiej stro-

nie ulicy, przy której jest fabryka – S.K.]. I po pięciu minutach sprawa jest roz-

wiązana. Są już wśród naszej załogi panie, które są w ciąży i już dzisiaj zapisują

dzieci do naszego żłobka. To bardzo wzruszające. Bardzo o ten żłobek dbamy21.

Konkludując, Solange Olszewska stwierdziła, że wszystko po to, aby nasi pracow-

nicy wiedzieli, że ich dzieci są pod najlepszą możliwą opieką w czasie, kiedy oni

pracują22.

Solange Olszewska dotyka źródła odpowiedzialności pracodawcy wobec ro-

dziny pracownika. Jest nim potrzeba zapewnienia pracownikowi spokojnych,

w sensie psychicznym, warunków pracy. Gdy pracownik wie, że jego dziecko

znajduje się pod dobrą opieką, niedaleko miejsca, gdzie on wykonuje swoje służ-

bowe obowiązki, osiągając spokój psychiczny, jest zdolny do efektywniejszej

pracy, większego w nią zaangażowania. Decyduje o tym przekonanie, że praco-

dawca nie zawiedzie go, gdy on i jego rodzina znajdą się w potrzebie.

Pośrednia odpowiedzialność pracodawcy wobec rodziny zatrudnionego w je-

go przedsiębiorstwie pracownika polega, moim zdaniem, także na zorganizowaniu

przez pracodawcę tzw. zakładowego transportu zbiorowego do miejsca pracy. Od

wielu lat ten sposób dowozu pracowników sprawdza się w Zakładach Mięsnych

Henryka Stokłosy w Śmiłowie koło Piły. Autobusy z logo firmy docierają do

miejscowości pozbawionych dostępu do zbiorowego transportu publicznego

i dowożą osoby tam mieszkające do pracy w Śmiłowie i z pracy do domu. Przed-

siębiorca, decydując się na dowóz pracowników własnym transportem, przez

wskazaną działalność rozszerzającą jego świadczenia na rzecz pracowników dzia-

ła, w moim przekonaniu, prewencyjnie. Zapobiega wykluczeniu społecznemu

rodzin mieszkających poza głównymi szlakami komunikacyjnymi. Z całą pewno-

ścią jednym z czynników wpływających na podjęcie decyzji o dowozie pracowni-

ków do fabryki była likwidacja począwszy od października 1991 roku Państwo-

wych Gospodarstw Rolnych. Po ich rozwiązaniu byli pracownicy, mający

zazwyczaj niskie kwalifikacje zawodowe i mieszkający często we wsiach stwo-

rzonych sztucznie na potrzeby PGR, nie mieli dużych szans na znalezienie pracy.

Dowóz ich do pracy i oferowane bezpośrednio w zakładzie doszkolenie pozwalają

na wyjście tych ludzi z wykluczenia społecznego. Odpowiedzialność tej firmy

wobec rodzin pracowników wiąże się także z tym, że zatrudnieni są cyklicznie

obdarowywani paczkami żywnościowymi, co dodatkowo wzmacnia ich motywa-

cję do pracy.

20 K. Rybiński, op. cit., s. 320–321. 21 Ibidem, s. 321. 22 Ibidem.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 125

Elastyczność czasu pracy dla wielu pracowników jest ważnym elementem,

który biorą pod uwagę, decydując się na nawiązanie stosunku pracy z pracodawcą.

Niechętnie na temat elastyczności czasu pracy wypowiadają się natomiast przed-

siębiorcy. Zjawisko elastycznego czasu pracy dostrzegane jest w dużych ośrod-

kach miejskich, gdzie osobom młodym oferowana jest praca, związana ze świad-

czeniem jej na stanowiskach kreatywnych, wymagających samodzielnego

rozwiązania problemu. Sprawdza się w tym przypadku zapowiedź prof. Roberta

B. Reicha, że na rynku pracy pojawią się w XXI wieku trzy kategorie pracowni-

ków: usług analizy symbolicznej (rozwiązywanie i odkrywanie problemów), usług

personalnych oraz rutynowych wytwórców23. Dwie kategorie pracowników, usług

analizy symbolicznej oraz usług personalnych, z racji wykonywanych zadań, dają

możliwość elastycznego, dostosowanego często do rytmu biologicznego człowie-

ka, czasu pracy.

Przywilej, o jakim marzy wielu potencjalnych pracobiorców, czyli elastyczny

czas pracy, dla wielu nadal jest nieosiągalny, ponieważ kreowanie przez praco-

dawców miejsc pracy z elastycznymi godzinami, z racji specyfiki branży, w której

osadzili swój biznes, jest niemożliwe. Brak elastyczności godzin pracy warunkuje

potrzeba zachowania stałego rytmu produkcji, systematyczność i powtarzalność

wykonywanych zadań w określonych przedziałach czasowych. Nie ulega wątpli-

wości, że miejsca pracy w tych sektorach gospodarki są przeznaczone przede

wszystkim dla grupy tzw. pracowników rutynowych, od których oczekuje się

zdyscyplinowania, w tym dyscypliny czasu pracy i zdolności do wykonywania

poleceń. Organizacja czasu pracy dla tych osób nie zmieniła się od czasu rewolu-

cji przemysłowej i jest wkomponowana w epokę industrialną. Z tego powodu

część pracodawców decyduje się na dowóz pracowników do swojego zakładu.

Uwzględniając powyższe uwagi, łatwiej zrozumieć to, że pracodawcy niechętnie

godzą się na wykonywanie zadań związanych z pracą zawodową poza firmą (czę-

sto jest to niemożliwe).

Reasumując, odnieść należy się, moim zdaniem, do stwierdzenia Margaret

Heffernan, która zwróciła uwagę, że we współczesnej gospodarce przetrwa tylko

ta firma, która będzie oparta na silnych więziach społecznych, odda prawo głosu

każdej zatrudnionej w niej osobie i uznawać będzie, że każda zatrudniona w niej

osoba ma znaczenie i warto zapewnić jej prawo do rozwoju. Jej zdaniem, dla

dzisiejszych firm, obok wydajności, priorytetem powinna być skuteczność24. Jak

pokazały powyższe przykłady, największą skuteczność osiąga się poprzez nawią-

zanie przez właściciela i kierownictwo firmy dialogu z załogą. Pracodawca, któ-

remu nie jest obojętny los zatrudnionych przez niego osób i pośrednio ich rodzin,

ma wpływ na wyższą efektywność swoich pracowników, tym samym powiększa

się zysk firmy i wzmacnia jej pozycja na rynku.

23 R.B. Reich, Praca narodów. Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996, s. 141–145. 24 M. Heffernan, Koniec epoki superkultur, „Gazeta Wyborcza” 2016, 27–28 lutego, s. 36.

126 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

3. Odpowiedzialność pracodawcy wobec rodzin pracowników

w opinii pracowników (badanie ankietowe)

Dla obiektywnego zobrazowania problemu odpowiedzialności pracodawcy wobec

rodzin pracowników niezbędne jest sprawdzenie, jak tę odpowiedzialność po-

strzegają i oceniają pracobiorcy. Ich opinie autor niniejszych rozważań zebrał na

podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w dniach 23–28 lutego 2017

roku. Ankietowani zatrudnieni są w regionie kujawsko-pomorskim, którego cechą

charakterystyczną jest występowanie dużej, w porównaniu do całego kraju, liczby

firm rodzinnych25. Ankietowani świadczyli pracę w firmach małych i średnich

(zatrudniających do 250 osób)26.

Wyrażenie woli odbycia niezobowiązującej rozmowy pracodawcy z pracow-

nikiem o jego rodzinie, w tym o dzieciach i rodzicach, jest dla wielu pracodaw-

ców, tak wynika z obserwacji pracowników, zadaniem trudnym. Zdaniem praco-

biorców, jest grupa pracodawców, którzy są otwarci na podjęcie rozmowy

i chętnie, w wolnej chwili, zapytają pracownika o rodzinę. Według zebranych

informacji ta grupa stanowi około 55,3% wszystkich pracodawców. Pracownicy

podkreślają przy tym, że rozmowa o rodzinie była „zwykłą pogawędką”. Druga,

mniejsza część pracodawców, jak podkreślają ankietowani pracownicy, nigdy nie

porusza w rozmowie kwestii rodziny. Asekurują się w ten sposób przed posądze-

niem ich o wścibskość, a może nawet dyskryminację. Tak oceniają to zachowanie

pracownicy. Zauważają oni także, że pracodawca nie przejawia woli rozmowy

z nimi o ich rodzinach, ponieważ w ten sposób chroni siebie przed późniejszą

roszczeniowością niektórych osób. Rzucono temat, więc śmiało można pytać

o dodatki – napisał ankietowany. Wnosić można, że jest to pośrednia forma

ochrony pracodawcy przed tzw. pracownikami socjalnymi. Niestety ankietowany

nie rozwinął tej kwestii i nie wyjaśnił, jakie treści ukrył pod tym pojęciem. Inny

ankietowany brak zainteresowania pracodawcy rodziną pracownika uzasadnia

tym, że wielu pracodawcom brakuje świadomości, że problemy rodzinne przekła-

dają się na wydajność pracowników. Ankietowany zwrócił uwagę, iż być może

pracodawcy uważają, że skoro płacą pracownikom za pracę, to nie mają już wo-

bec nich innych zobowiązań.

Na ciekawy problem, związany z wątkiem rozmowy pracodawcy z praco-

biorcą o rodzinie, zwróciła uwagę inna ankietowana osoba: Pracodawcy unikają

też rozmów na temat rodziny, aby żadna trudna sytuacja rodzinna pracownika nie

wzbudzała w nich współczucia, które spowodowałoby zmianę jakichś planów

firmy. Ta wypowiedź bezpośrednio koresponduje z inną, w której ankietowany

podkreślił, że nie chcą wnikać w sytuację pracowników, ponieważ nie chcą kiero-

25 A. Kowalewska, J. Szut, B. Lewandowska, M. Kwiatkowska, Podsumowanie [w:] Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, red. A. Kowalewska, Warszawa 2009, s. 27, https://www.

parp.gov.pl/images/PARP_publications/.../2009_firmy_rodzinne_szanse.pdf (data dostępu: 21.03.2017). 26 Ankietowano łącznie 94 pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym (47 osób) i sektorze publicznym (47 osób). Zadano ankietowanym 14 pytań. Proszono, aby ankietowane osoby zaznaczyły

odpowiedź twierdzącą lub przeczącą i stworzono możliwość do swobodnej wypowiedzi.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 127

wać się np. rodziną czy dziećmi pracownika w podejmowaniu decyzji np. o pod-

wyżce czy dodatkowym czasie pracy. Konsekwencją tego typu postaw było wska-

zanie, że zaledwie w 23,4% przypadków pracodawca zdecydował się na zakup

upominku dla pracownika, gdy urodziło mu się dziecko. Ankietowani zwracali

uwagę na to, że w tej sytuacji najbliżsi współpracownicy zbierają się na wspólny

prezent. Prawdopodobnie pracodawcy chcą uniknąć zbytniej zażyłości z pracow-

nikiem, nie chcą wchodzić w bliskie z nim relacje, aby nie zaburzyć bezstronnej

zależności właściciel – pracobiorca. Pracobiorcy zauważają jednak, że w przypad-

ku np. jednodniowej choroby dziecka pracodawca stwarza pracownikowi możli-

wość odrobienia tego dnia w innych godzinach. Na takie rozwiązanie godzi się aż

48,9% pracodawców. Położenie nacisku przez pracodawcę na zachowanie stałego

rytmu pracy nie wyklucza tolerowania przez niego sporadycznych spóźnień

w sytuacji, gdy pojawiła się niespodziewana potrzeba odwiezienia przez pracow-

nika dziecka do przedszkola lub szkoły. Tego typu spóźnienia usprawiedliwia

68,1% pracodawców. Pracodawca decyduje się na uelastycznienie czasu pracy

pracownika także wtedy, gdy pracownik chce pójść z dzieckiem do lekarza. De-

cyduje się na to aż 82,9% pracodawców, według opinii wyrażanej przez praco-

biorców. W przedstawionych sytuacjach pracodawcy są elastyczni i wykazują się,

co podkreślają pracobiorcy, dużą dozą empatii.

Godne podkreślenia jest natomiast to, że według wskazań ankietowanych co-

raz rzadziej pracodawca wywiera presję na pracownika, aby podjął on pracę

w godzinach ponadwymiarowych lub w dni wolne. Pracodawcy unikają składania

tego typu propozycji pracownikom, co świadczy o ustabilizowaniu się sytuacji

ekonomicznej wielu firm w Polsce. Potrafią one organizować czas pracy w ten

sposób, aby nie burzyć pracownikowi czasu przeznaczonego na odpoczynek

i bycie z rodziną. Zaledwie 23% zatrudnionych doświadczyło nacisków ze strony

pracodawcy, aby podjęli pracę poza wyznaczonym czasem.

Rzadko natomiast pracodawca pyta pracownika o to, czy wykonywane obo-

wiązki zawodowe ograniczają jego prywatny czas, który powinien poświęcić

rodzinie. Takie pytanie zadało zaledwie 17% pracodawców. Pytanie to, w moim

przekonaniu, jest istotne dla pracodawcy, szczególnie w sytuacji, gdy zatrudnia on

w firmie oboje rodziców, a jak podkreślają pracodawcy, jest to dla nich sytuacja

pożądana. W przypadku organizowania pracy na zmiany, czy niespodziewanego

wydłużenia dnia pracy, sytuacja ta może prowadzić do kolizji z obowiązkami

rodzicielskimi (np. odebranie dziecka ze żłobka lub przedszkola). Niewiedza pra-

codawcy o tym problemie nie zwalnia go z odpowiedzialności etycznej, gdy na-

stąpi wyraźna kolizja w zakresie nałożonych obowiązków zawodowych i możli-

wości ich wykonania w określonym dniu, który wskazał pracodawca.

Interesujące oceny pracowników, w odniesieniu do prezentowanych wcze-

śniej opinii pracodawców, zebrano na temat redukcji zatrudnienia. W opinii pra-

cownika, gdy pracodawca z powodu pogorszenia koniunktury rynkowej decyduje

się na rozwiązanie umowy o pracę, to przy podejmowaniu tej decyzji stan rodzin-

ny pracownika nie odgrywa żadnej roli. Tylko 23,4% pracowników uważa, że

pracodawca przy typowaniu osób do zwolnień weźmie ten element pod uwagę.

Dla pracodawcy, który podejmuje taką decyzję, w opinii pracobiorcy, liczą się

128 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

przede wszystkim twarde wyniki finansowe i wola utrzymania firmy. Jacek San-

torski, badając tego typu sytuacje, stwierdził, że bardzo dużo ludzi, nawet bardzo

bogatych, boi się bankructwa, totalnej zagłady, boją się tego przede wszystkim

jako kompromitacji27. W momencie zagrożenia bytu firmy działa instynkt samo-

zachowawczy, który nakazuje właścicielowi przedsiębiorstwa w pierwszej kolej-

ności potrzebę ratowania majątku firmy, podstawy bytu jego własnej rodziny.

Problemy rodzinne innych osób schodzą wówczas na dalszy plan. Stan rodzinny

nie interesuje, zdaniem pracowników, pracodawcy także wówczas, gdy decyduje

się on na udzielenie pracownikowi podwyżki. Zaledwie 2,1% pracowników

stwierdziło, że rodzina odgrywa w podjęciu tej decyzji rolę. W tym przypadku

pracodawca ocenia odpowiedzialność pracownika, jego efektywność. Decydują

czynniki obiektywne.

Pracownicy z nieskrywaną ulgą podkreślają, że w ich firmach nie ma mod-

nych do niedawna, jednodniowych lub kilkudniowych spotkań integracyjnych. Ich

zdaniem, tego typu spotkania odrywały ich od rodzin właśnie wtedy, gdy był czas

wolny i ładna pogoda. Natomiast z żalem informują, że w zaledwie 19% firm

organizowane są pikniki rodzinne, na które przychodzi pracownik ze swoją rodzi-

ną. Tego typu forma integracji pracowników i ich rodzin jest oceniana bardzo

pozytywnie przez pracowników. Jako bardziej korzystne rozwiązanie i formę

zachęty do pracy zatrudniony odczytuje przekazanie mu przez pracodawcę upo-

minku na święta lub współfinansowanie karnetu na basen czy siłownię. Odnoto-

wać należy również to, że pracodawcy decydują się na wsparcie rodziców posyła-

jących dzieci do szkoły we wrześniu każdego roku. Jest to, jak wynika z badania

ankietowego, bardzo skromna grupa pracodawców, niemniej jednak gest ten po-

twierdza gotowość pracodawców do bycia odpowiedzialnymi wobec rodzin pra-

cowników. W praktyce pracodawcy oferują pracownikom tzw. bon na wyprawkę

dla dzieci do szkoły. Bon ten jest realizowany w wyznaczonych punktach handlo-

wych od lipca do końca września. Nie został on zlikwidowany, gdy pojawił się

rządowy program Rodzina 500 plus.

Powyższa ankieta pozwala na sformułowanie kilku ogólnych wniosków. Na

podstawie jej wyników można wskazać na to, że pomimo wielu sytuacji nagan-

nych, obserwowanych w relacjach pracodawca – pracobiorca, powoli zmienia się

mentalność pracodawców, którzy na zatrudniane przez siebie osoby nie spoglądają

już wyłącznie jak na zasób ludzki, jakim dysponują i jaki powinien wypracować

określonej wysokości zyski, lecz na człowieka, który żyje w rodzinie, ma określo-

ne kłopoty. Empatia pracodawców jest szczególnie widoczna w przypadku za-

trudniania rodziców małych dzieci, które wymagają staranniejszej opieki. Praco-

dawcy coraz częściej decydują się na podjęcie rozmowy o rodzinie pracownika

i ma ona charakter, jak podkreślali ankietowani, życzliwej towarzyskiej pogawęd-

ki. W ten sposób pracodawca dąży do poznania pracownika i zarazem chce z nim

zbudować więź emocjonalną. Dojrzali pracodawcy zorientowali się, że pracownik,

o którego się troszczą i który odczuwa, iż pracodawca pośrednio opiekuje się

także jego rodziną, z większym emocjonalnym zaangażowaniem wykonuje powie-

27 Dusza z ciała…, op. cit., s. 16.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACODAWCÓW WOBEC RODZIN… 129

rzone mu obowiązki i chętniej współpracuje z pracodawcą, gdy zostanie o to po-

proszony. Pośrednia troska o rodzinę pracownika sprzyja budowie pozytywnego

wizerunku pracodawcy w oczach pracowników, a także, co równie ważne, w lo-

kalnym środowisku. O swoich pracodawcach pracownicy mówią podczas rodzin-

nych czy towarzyskich spotkań i wówczas powstaje najcenniejszy zasób o charak-

terze niematerialnym, wizerunek pracodawcy, który może wzmacniać lub osłabiać

markę budowanej przez niego firmy.

4. Podsumowanie

Zysk, jako podstawowa nagroda, którą otrzymuje właściciel firmy za podjęcie

ryzyka inwestycyjnego, nie zmienił swojego charakteru. Zmieniły się, i to wyma-

ga podkreślenia, drogi do jego osiągania. Pracodawcy w Polsce nie są już tak

skorzy do tego, aby traktować pracownika instrumentalnie, jako narzędzie do

wykonania określonych zadań. Ugruntowanie pozycji na rynku, zbudowanie przez

wiele firm silnej marki i pozytywnego wizerunku, a także wzrost oczekiwań pra-

cowników w stosunku do pracodawcy sprawiły, że pracodawcy coraz częściej

zabiegają o trwałość więzi emocjonalnej pracownika z zakładem. Pozyskanie

lojalnego i odpowiedzialnego pracownika jest dla współczesnych pracodawców

priorytetowym wyzwaniem. Realizacja tego celu wymaga, aby pracodawca czuł

się odpowiedzialny nie tylko za pracownika, lecz odczuwał pośrednią odpowie-

dzialność wobec jego rodziny. Gdy przez pracodawcę zostanie zaspokojona po-

trzeba akceptacji i uznania pracownika i jego rodziny, to zyskuje on najważniejszy

zasób niematerialny, mający postać kapitału zaufania.

Bibliografia

Bialik B., Mrok w szwalni, „Wysokie Obcasy” 2014, nr 42 (801).

Chaberski A., Innowacyjne firmy rodzinne w sektorze lotniczym [w:] Raport o innowacyj-

ności sektora lotniczego w Polsce w 2010 roku, red. T. Baczko, Warszawa 2011.

Czy da się robić biznes z Bogiem, z Krzysztofem Jędrzejewskim rozmawiał Filip Kowalik,

„Forbes” 2016, nr 1.

Demokracja, wolność i puste kieszenie, z Ryszardem Florkiem rozmawiają Leszek Ko-

strzewski i Piotr Miączyński, „Gazeta Wyborcza” 2016, 3–4 września, nr 206.8813.

Dusza z ciała biznesmena, z Jackiem Santorskim rozmawia Piotr Gruszczyński, „Tygodnik

Powszechny” 2005, dodatek „Ucho Igielne. Przewodnik”, 27 marca, nr 5.

Heffernan M., Koniec epoki superkultur, „Gazeta Wyborcza” 2016, 27–28 lutego.

Instytut Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, Sprawa obiektowa „Naprawa”, t. VIII, sygn.

By 069/1283.

Jacukowicz Z., Etyka wynagradzania [w:] Biznes, Prawo, Etyka, red. W. Gasparski,

J. Jabłońska-Bonca, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

130 SŁAWOMIR KAMOSIŃSKI

Kamosiński S., Sektor produkcji lotniczej w Polsce po 1990 roku. Zarys problemu

[w:] Prawne, administracyjne i ekonomiczne uwarunkowania działalności lotniczej

w Polsce, red. K. Biskup, Z. Bukowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza

Wielkiego, Bydgoszcz 2014.

Kiełbasiński A., Biznes bez retuszu, „Gazeta Wyborcza” 2016, 29 lutego.

Kostrzewski L., P. Miączyński, Łowcy milionów, AGORA SA, Warszawa 2012.

Kowalewska A., J. Szut, B. Lewandowska, M. Kwiatkowska, Podsumowanie [w:] Firmy

rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, red. A. Kowalewska, Warszawa

2009, https://www.parp.gov.pl/images/PARP_publications/.../2009_firmy_rodzinne

_szanse.pdf.

Reich R.B., Praca narodów. Przygotowanie się do kapitalizmu XXI wieku, Wydawnictwo

Adam Marszałek, Toruń 1996.

Rybiński K., Go global! Wywiady z twórcami polskich firm, które zdobyły rynki międzyna-

rodowe, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2014.

Sennett R., Kultura nowego kapitalizmu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA

SA, Warszawa 2010.

Stepaniuk W., Giganci precyzji i solidności, http://www.polskiprzemysł.com.pl.

Stepaniuk W., Precyzja i profesjonalizm, http://polskiprzemysł.com.pl.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2017

Vol. 20, No. 2, February 2017, 131–144

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.20.2.10

Aldona Klimkiewicz Higher School of Economics and Management in Lodz

e-mail: aldona.klimkiewicz@wp.pl

Obniżenie wieku emerytalnego w Polsce

Implikacje dla kobiet w sferze rynku pracy

Lowering the Retirement Age in Poland. Implications for Women in the

Area of Employment

The subject of the publication is the analysis of the situation of women in the

labour market in terms of lowering the retirement age. The reinstatement of quite

a low retirement age threshold which makes women eligible for retirement indi-

cates a change in their position in the area of employment.

Manipulating the retirement age is a basic instrument of influence on pension

schemes and the formation of human resources for labour markets in European

countries, the latter affected by the ageing of the population. A dominant trend is

to raise the age limit in order to increase manpower resources and to cut back

public expenditure on benefits.

Without a doubt, the lowering of the retirement age in Poland will have

a number of socioeconomic consequences, which will include an outflow of wom-

en from the labour market, and a depletion of manpower resources, which in turn

may result in lessened migratory pressure. However, the thesis can be advanced

that the amount of benefits received, due to a shorter input period, will arouse

a greater interest in the option of combining benefit receipt with gainful employ-

ment. The solutions adopted in this respect will not only impact the situation of

women, but other social groups as well, which will be clearly visible in the re-

sponse from the labour market.

Keywords: retirement age, woman, pension, labour market.

JEL Classification: J14, J88

132 ALDONA KLIMKIEWICZ

1. Wprowadzenie

Przedmiotem publikacji jest analiza sytuacji kobiet na rynku pracy w perspekty-

wie obniżenia wieku emerytalnego. 1 października 2017 r. nastąpi zróżnicowanie

w oparciu o kryterium płci i jednocześnie obniżenie ustawowego wieku emerytal-

nego kobiet do 60. roku życia oraz wieku emerytalnego mężczyzn do 65. roku

życia. Powrót do dość niskiej granicy wieku uprawniającego kobiety do przejścia

na emeryturę oznacza zmiany w ich sytuacji osobistej i rodzinnej oraz wywoła

daleko idące konsekwencje w sferze zatrudnienia. Artykuł koncentruje się głównie

na zawodowych konsekwencjach obniżenia wieku emerytalnego kobiet, z pobież-

nym potraktowaniem kwestii demograficznych i dochodowych.

Manipulacja wiekiem emerytalnym stanowi podstawowe narzędzie oddzia-

ływania na systemy emerytalne i instrument kształtowania zasobów ludzkich

rynku pracy. W krajach europejskich, dotkniętych procesem starzenia się społe-

czeństw, tendencją wiodącą jest podwyższanie granicy wieku w celu zwiększenia

zasobów siły roboczej i zmniejszenia wydatków publicznych na świadczenia eme-

rytalne. Proces podwyższania wieku emerytalnego zwykle jest rozłożony w czasie

i skoordynowany z proaktywnymi działaniami w obszarze rynku pracy na rzecz

utrzymania aktywności zawodowej osób w wieku przedemerytalnym. W tym

kontekście rezygnacja ze stopniowej indeksacji wieku w Polsce oznacza odejście

od trendów europejskich w zakresie polityki kształtowania wieku emerytalnego.

Abstrahując od przyczyn czy oceny zasadności takiego rozwiązania, należy

stwierdzać, że zahamowanie operacji podwyższenia wieku emerytalnego i jedno-

cześnie powrót do granicy 60 lat w przypadku kobiet w Polsce wywoła szereg

konsekwencji o charakterze społeczno-ekonomicznym. Należą do nich odpływ

kobiet z rynku pracy i uszczuplenie zasobów siły roboczej, co może skutkować

zmniejszeniem presji migracyjnej. Perspektywa dłuższego życia na emeryturze

przy otrzymywaniu świadczenia w niższej kwocie (efekt stosowania formuły

zdefiniowanej składki) będzie sprzyjała podejmowaniu decyzji o odroczeniu

przejścia na emeryturę lub o powrocie na rynek pracy. Można zatem postawić

tezę, że wysokość świadczeń w związku z krótszym okresem oszczędzania na

emeryturę spowoduje zwiększone zainteresowanie powrotem do pracy zarobko-

wej. W związku z tym niezwykle istotne są warunki łączenia pobierania emerytu-

ry z dochodami z pracy oraz możliwość przeliczenia wysokości nabytego świad-

czenia w oparciu o wypracowany staż i kapitał. Okoliczności te będą ważne

również dla kształtowania się sytuacji na rynku pracy i decyzji pracodawców

w kwestii zatrudniania. Przyjęte w tym obszarze rozwiązania wpłyną nie tylko na

sytuację kobiet, lecz również innych grup społecznych, co uwidoczni się w reakcji

rynku pracy.

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 133

2. Zmiany dotyczące granicy wieku emerytalnego w systemie

emerytalnym

Przez kilkanaście ostatnich lat w Polsce podejmowano działania mające na celu

złagodzenie niekorzystnego wpływu procesów demograficznych na finanse fun-

duszy emerytalnych, a w konsekwencji budżet państwa. Starania reformatorów

skupiały się na zachowaniu stabilności finansowej systemu emerytalnego, a także

na zapewnieniu adekwatności emerytur. Do najważniejszych modyfikacji dokona-

nych w tym czasie można zaliczyć: zmianę formuły wymiaru emerytury, wprowa-

dzenie wielofilarowej konstrukcji systemu emerytalnego, zastosowanie mieszane-

go finansowania repartycyjno-kapitałowego, znaczne ograniczenie dostępu do

wcześniejszych emerytur, wprowadzenie emerytur pomostowych, a także pod-

wyższenie i zrównanie wieku emerytalnego docelowo do 67 lat dla obu płci.

Przeprowadzone w polskim systemie emerytalnym modyfikacje nie odbiega-

ły od działań podejmowanych w pozostałych krajach UE1. Wyniki prognoz demo-

graficznych wskazują bowiem, że europejskie społeczeństwa się starzeją. Do 2030

roku połowa populacji Europy Zachodniej będzie miała ponad 50 lat, a oczekiwa-

na długość dalszego życia dla osób w tym wieku wyniesie 40 lat2. W Polsce pro-

ces ten prowadzi do istotnych zmian w strukturze wiekowej ludności, oddziałują-

cych na rynek pracy. Przede wszystkim obserwowany jest znaczny ubytek rąk do

pracy wynikający z niskiej od kilkudziesięciu lat dzietności, niezapewniającej

prostej zastępowalności pokoleń, oraz wydłużającego się trwania życia.

Stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego w Polsce, prowadzące do jego

docelowego ujednolicenia, miało pozytywnie wpłynąć na kształtowanie zasobów

pracy oraz finanse systemu emerytalnego. Podwyższeniem wieku emerytalnego

objęto kobiety urodzone po 31 grudnia 1952 r. oraz mężczyzn urodzonych po

31 grudnia 1947 r. Proces ten rozpoczął się 1 stycznia 2013 r. i miał zakończyć się

dla mężczyzn w 2020 r., a dla kobiet w 2040 r. Rozłożenie operacji w czasie,

zwłaszcza w stosunku do kobiet, stwarzało szanse na przystosowanie wszystkich

uczestników rynku pracy do nowej granicy wieku emerytalnego. W uzasadnieniu3

do projektu ustawy podwyższającej wiek emerytalny4 zostały podkreślone wielo-

wymiarowe korzyści zarówno dla finansów publicznych, jak i dla przyszłych

świadczeniobiorców. Wskazano na potrzebę podwyższenia wieku emerytalnego

ze względu na rosnącą oczekiwaną długość życia, która bezpośrednio wpływa na

wysokość otrzymywanych świadczeń. Niemniej jednak zaznaczono, że procesowi

1 Szerzej: G. Uścińska, Problemy współczesnych systemów emerytalnych – kierunki rozwiązań w zakresie

wieku emerytalnego, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2011, nr 4; B. Kłos, Europejskie systemy emery-talne – stan i perspektywy, Biuro Analiz Sejmowych, „Analizy” 2011, nr 5; M. Dybał, Reformy systemów

emerytalnych, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 2, s. 289–303; Z. Czepulis-Rutkowska, Trendy w funkcjo-

nowaniu systemów emerytalnych w Europie, „Polityka Społeczna” 2016, nr 11–12, s. 2–3. 2 ISSA, Social Policy Highlight 12, http://www.ageing.ox.ac.uk/download/77 (data dostępu: 2.04.2017). 3 Por. Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS

(druk 329), http://www.sejm.gov.pl (data dostępu: 14.03.2017). 4 Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń

Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2012 r. poz. 637 (dalej: ustawa podwyższająca).

134 ALDONA KLIMKIEWICZ

podwyższania wieku winny towarzyszyć działania zachęcające do wydłużenia

aktywności zawodowej przez osoby w wieku przedemerytalnym. Z drugiej strony

podwyższanie wieku emerytalnego nie zostało dokonane z uwzględnieniem czyn-

ników biologicznych, związanych z naturalnym zjawiskiem starzenia się organi-

zmu i stopniową utratą przez ludzi zdolności do wykonywania pracy zarobkowej.

Tendencji do rosnącej oczekiwanej długości życia w Polsce towarzyszy proces

wydłużania się okresu życia w dobrym zdrowiu, lecz charakteryzuje go zdecydo-

wanie wolniejsze tempo.

Dla złagodzenia dokonywanych zmian wprowadzono nowe świadczenie

o charakterze okresowym, tzw. emeryturę częściową dla osób legitymujących się

znacznym stażem ubezpieczeniowym. Brak warunku rozwiązania stosunku pracy

wskazywał adresatów takiego rozwiązania – zostało ono skierowane do starszych

pracowników niezdolnych już do wykonywania obowiązków zawodowych

w pełnym wymiarze. Jednakże istotnym mankamentem emerytury częściowej

było zmniejszanie podstawy obliczenia świadczenia docelowego, co pod wzglę-

dem dochodowym stawiało kobiety w jeszcze gorszej sytuacji.

3. Mechanizm obniżenia wieku emerytalnego od 1 października

2017 roku

Długofalowy pozytywny efekt podejmowanych działań mających racjonalizować

finanse publiczne zostanie znacznie osłabiony na skutek wprowadzenia 1 paź-

dziernika 2017 r. obniżenia granicy wieku emerytalnego do jej poprzedniej wyso-

kości, tj. 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn5. Do tego czasu osoby uprawnione

nabywają prawa emerytalne zgodnie z harmonogramem przewidzianym w ustawie

podwyższającej wiek emerytalny. W uzasadnieniu do prezydenckiego projektu

ustawy obniżającej wiek emerytalny podważono zasadność operacji go podwyż-

szającej, wskazując, że

obecna sytuacja społeczno-gospodarcza Polski nie uzasadnia podwyższenia

podstawowego wieku emerytalnego, a także rynek pracy oraz system publicznej

opieki zdrowotnej w Polsce nie były i nadal nie są przygotowane na wydłużenie

okresu aktywności zawodowej ubezpieczonych. Dlatego też podwyższenie wieku

emerytalnego nie przyniesie zakładanych, pozytywnych efektów6.

Oszczędności poczynione w systemie emerytalnym zostaną zniwelowane przez

wydatki związane z wypłatą rent z tytułu niezdolności do pracy, zasiłków dla

bezrobotnych czy też świadczeń przedemerytalnych. Podkreślono również, że

przywrócenie poprzedniej granicy wieku emerytalnego ma stworzyć ubezpieczo-

5 Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-

czeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2017 r. poz. 38 (dalej: ustawa zmieniająca). 6 Por. Uzasadnienie do prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach

z FUS (druk 62), http://orka.sejm.gov.pl (data dostępu: 17.03.2017).

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 135

nym możliwość wyboru momentu opuszczenia rynku pracy. Decyzja ta jest uza-

leżniona od wielu indywidualnych czynników, takich jak sytuacja ekonomiczna

pracodawcy, perspektywy znalezienia innego zatrudnienia, kwalifikacje zawodowe

ubezpieczonego, oczekiwania co do poziomu życia po zakończeniu okresu aktyw-

ności zawodowej, inne formy aktywności, jego stan zdrowia czy samopoczucie7.

Warto zauważyć, że wprowadzając obniżenie wieku emerytalnego nie doko-

nano jego ujednolicenia, lecz przywrócono zróżnicowany jego próg ze względu na

płeć. Tym samym kobiety będą mogły skorzystać z uprawnień emerytalnych 5 lat

wcześniej niż mężczyźni. Krótszy czas wnoszenia składek do systemu emerytal-

nego oraz zwiększona liczba miesięcy pobierania emerytury przełożą się na

znacznie niższe świadczenie niż w przypadku nabycia praw emerytalnych w wie-

ku 67 lat.

4. Wpływ obniżenia wieku emerytalnego kobiet na wysokość

emerytur

Wyliczenie świadczenia nabywanego w niższym wieku emerytalnym od 1 paź-

dziernika 2017 r. będzie odbywało się w oparciu o formułę zdefiniowanej składki,

w której wysokość świadczenia jest wypadkową wpłaconych składek, poddawa-

nych procesowi waloryzacji lub inwestowania, oraz przeciętnego dalszego trwania

życia w momencie przejścia na emeryturę. Takie rozwiązanie pozwala na indywi-

dualizację świadczenia oraz respektowanie zasady ekwiwalentności. Wkład do

systemu jest uzależniony nie tylko od wartości poszczególnych składek, ale rów-

nież ich liczby powiązanej z okresem aktywności zawodowej. Ubezpieczony

w celu uzyskania jak najwyższego świadczenia emerytalnego powinien wykazać

aktywną postawę prozatrudnieniową, dążąc do zachowania ciągłości pracy oraz

opóźniania momentu zakończenia aktywności zawodowej.

Skutki obniżenia wieku emerytalnego odczują przede wszystkim kobiety. Dla

nich przeciętne świadczenie w wyniku dokonanych zmian będzie niższe o prawie

1000 zł w 2030 r. i około 3000 zł w 2060 r. W tym czasie mężczyźni otrzymają

emerytury niższe odpowiednio o 732 zł i 952 zł8. Tak znaczne zmniejszenie wy-

sokości emerytur będzie miało wpływ na pogorszenie sytuacji dochodowej świad-

czeniobiorców. Niska emerytura obliczona na podstawie własnego wkładu może

powodować, że wielu beneficjentów, zwłaszcza kobiet, będzie nabywało prawo do

emerytury minimalnej. Świadczenie to ma stanowić odpowiednik dochodów po-

zwalających na zaspokojenie potrzeb na poziomie co najmniej minimum socjalne-

go9. W przypadku, gdy wysokość emerytury, obliczonej w oparciu o zgromadzony

7 Ibidem. 8 Załącznik do projektu Stanowiska Rady Ministrów wobec prezydenckiego projektu ustawy o zmianie

ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw

(druk nr 62); http://orka.sejm.gov.pl (data dostępu: 11.03.2017). 9 Szerzej: A. Klimkiewicz, Nowa emerytura jako element warunkujący godny poziom życia, „Annales.

Etyka w Życiu Gospodarczym” 2011, vol. 14, nr 2, s. 165 i n.

136 ALDONA KLIMKIEWICZ

przez ubezpieczonego zasób, jest mniejsza niż kwota najniższej emerytury, pod-

wyższa się ją, aby nie była ona niższa od świadczenia minimalnego. Ubezpieczo-

ny musi jednak spełnić określone warunki, tj. ukończyć wiek emerytalny oraz

posiadać określoną długość okresu składkowego i nieskładkowego10. Ze względu

na przesunięcie granicy wieku emerytalnego liczbę wymaganych okresów stażu

ubezpieczeniowego zwiększono do 25 lat. Ustawa zmieniająca złagodziła warunki

jej uzyskania, przywracając od 1 października 2017 r. uprzednią wysokość wska-

zanych okresów, tj. 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Jak już wspomniano, wyższy wiek emerytalny, połączony z przedłużoną ak-

tywnością zawodową, sprzyjał wzrostowi wartości emerytur, czego konsekwencją

byłaby konieczność dopłat do świadczenia minimalnego jedynie w stosunku do

około 20% kobiet. Natomiast powrót do niższej granicy wieku emerytalnego może

dać efekt w postaci dwukrotnego zwiększenia liczby uprawnionych osób. Szacuje

się, że od 2040 r. połowa emerytów będzie otrzymywała świadczenie minimalne,

a ich procent będzie stale wzrastał. Ponadto około 70% osób urodzonych na prze-

łomie lat 80. i 90. będzie mogło liczyć tylko na najniższą emeryturę. Ze względu

na fakt, że dopłaty będą finansowane z budżetu państwa, ciężar ich pokrycia zo-

stanie przerzucony na przyszłe pokolenia pracujących11.

5. Wyzwania dla rynku pracy w kontekście zmian demograficznych

5.1 Kształtowanie zasobów rynku pracy do 2050 roku

Celem polityki rynku pracy jest utrzymanie stabilnej liczby osób aktywnych za-

wodowo, zapewnienie pełnego i produktywnego zatrudnienia odpowiednio dla

potrzeb gospodarki i finansów publicznych. Realizacja tych zamierzeń stanowi

warunek niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania systemu emerytalnego.

Bez względu na przyjętą metodę finansowania – repartycyjną, kapitałową lub

kombinację obu – w ramach systemów emerytalnych dokonywany jest podział

łącznej produkcji pomiędzy osobami aktywnymi zawodowo i emerytami. Istnieje

wobec tego potrzeba utrzymania w zatrudnieniu oraz zaktywizowania jak naj-

większej liczby osób12. Jednakże w obliczu obserwowanych i przewidywanych

zmian w strukturze wiekowej polskiego społeczeństwa oraz biorąc pod uwagę

poziom zatrudnienia okazuje się, że będzie to cel dość trudny do realizacji.

10 Art. 87. ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-

łecznych, Dz.U.2016.887 ze zm. (dalej: ustawa emerytalna). 11 M. Malec, J. Tyrowicz, Niski wiek emerytalny, wysoka cena [w:] Starzenie się ludności, rynek pracy i finanse publiczne w Polsce, red. P. Lewandowski, J. Rutkowski, Instytut Badań Strukturalnych, Unia

Europejska 2017, s. 30. 12 M. Żukowski, Systemy emerytalne a aktywność zawodowa – w Polsce i innych krajach UE [w:] Aktywizująca polityka społeczna, red. J. Orczyk, M. Żukowski, „Zeszyty Naukowe” nr 89, Wydawnic-

two Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007, s. 116 i n.

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 137

W Polsce, będącej jednym z młodszych unijnych państw, grupa osób w wieku

65+ stanowić będzie prawie 1/3 populacji. Zwiększy się mediana wieku ludności

z 39,6 lat w 2015 r. do 50,7 w 2050 r.13 Prognoza wskazuje, że w Polsce do 2050 r.

nastąpi spadek liczby osób w wieku 15–64 lat o 8,3 mln14. Ludność w wieku pro-

dukcyjnym mobilnym (18–44 lat) zostanie uszczuplona o 6 mln osób, a nasilenie

tego zjawiska będzie miało miejsce w latach 2020–2035. Przez wszystkie objęte

prognozą lata liczba osób w wieku niemobilnym (45–59/64) spadnie o około

1,8 mln. Mamy zatem do czynienia z zaawansowanym starzeniem demograficznym

zasobów pracy, co oznacza, że mniej będzie osób w wieku produkcyjnym, i będą

one starsze niż dotychczas. Utrzymanie wyższego wieku emerytalnego pozwoliłoby

na zachowanie liczby starszych pracowników na poziomie z 2013 r.15

Zmniejszenie zasobów pracy oznacza spadek tempa rozwoju gospodarczego,

chyba że wzrośnie produktywność i ulegnie zwiększeniu zatrudnienie, m.in. po-

przez dłuższą aktywność zawodową osób w wieku przedemerytalnym. Warun-

kiem realizacji tej idei jest prowadzenie polityki rynku pracy sprzyjającej aktyw-

ności zawodowej wskazanych osób, w tym zmiany nastawienia zarówno

pracodawców, jak i pracobiorców.

5.2 Poziom zatrudnienia w Polsce i krajach Unii Europejskiej

W strategii „Europa 2020” wyznaczono cel, jakim jest osiągnięcie zatrudnienia na

poziomie 75% dla państw Unii Europejskiej do 2020 r.16 Do tego czasu dla Polski

wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20–64 lata ma kształtować się na poziomie

71%17. W związku z tym ważne staje się pozyskanie wszystkich potencjalnych

zasobów, którymi może dysponować rynek pracy. Chodzi tutaj zwłaszcza o zak-

tywizowanie osób ze starszych grup wiekowych. Generacja 50+ stanowi grupę

o dużym potencjale zawodowym, mogącą uzupełnić braki siły roboczej wynikają-

ce z migracji zawodowej młodych Polaków oraz niskiego przyrostu naturalnego.

O tym, że zasoby te nie są w pełni wykorzystywane, świadczą wartości

wskaźnika zatrudnienia w 2010 r. i 2016 r. (tabela 1). Dla Polski były one w każ-

dym analizowanym przypadku niższe niż średnie unijne dla 28 państw, chociaż

różnica pomiędzy ich wartościami w 2016 r. była mniejsza od obserwowanej

w 2010 r. W 2016 r. wartości tych wskaźników znacząco wzrosły zarówno dla

UE28, jak i dla Polski. Uwagę zwracają wartości wskaźnika zatrudnienia star-

szych osób w obu analizowanych latach. W 2010 r. jego wartość była niższa

o 12,1 pkt proc. od odnotowanej dla UE28, a w 2016 r. różnica ta zmniejszyła się

do 9,1 pkt proc. Badanie z podziałem na płeć wskazywało na dużo większą roz-

bieżność wartości dla kobiet (w 2010 r. było to 14,3 pkt proc., a w 2016 r. 11,03

pkt proc.) niż dla mężczyzn (odpowiednio 9,3 pkt proc. i 6,3 pkt proc.) w porów-

13 http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=proj_15ndbims&lang=en (data dostępu: 13.04.2017). 14 GUS, Prognoza ludności na lata 2014–2050, „Studia i Analizy Statystyczne”, Warszawa 2014, s. 131. 15 GUS, op. cit., s. 148–149. 16 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF (data dostępu: 5.04.2017). 17 http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/annexii_en.pdf (data dostępu: 5.04.2017).

138 ALDONA KLIMKIEWICZ

naniu do średniej unijnej. Różnice były jeszcze większe w zestawieniu z krajami

osiągającymi ponadprzeciętne wartości tych wskaźników, i tak w 2016 r. w Szwe-

cji zatrudnionych było 75,5% osób w wieku 55–64 lata, w Niemczech 68,6%,

w Danii 67,8%, w Estonii 65,2% oraz na Litwie 64.6%. Wysokie zatrudnienie

starszych osób okazało się możliwe do osiągnięcia nie tylko przez państwa Euro-

py Zachodniej, lecz również kraje postkomunistyczne. Rodzi to szansę efektywnej

aktywizacji tej grupy, a zwłaszcza starszych kobiet, i tym samym wzrostu zatrud-

nienia w Polsce.

Tabela 1. Wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej 20–64 w UE28 i w Polsce w 2010 r.

i 2016 r. (%)

Wyszczególnienie 2010 2016

UE28 Polska UE 28 Polska

zatrudnienie ogółem osób w wieku 20–64 lata 68,6 64,3 71,1 69,3

mężczyźni 75,1 71,3 76,9 76,4

kobiety 62,1 57,3 65,3 62,2

zatrudnienie ogółem osób w wieku 55-64 lata 46,2 34,1 55,3 46,2

mężczyźni 54,5 45,2 62,0 55,7

kobiety 38,5 24,2 48,9 37,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://ec.europa.eu/eurostat/web/lfs/data/main-

tables (data dostępu: 20.04.2017).

5.3 Instrumenty prawne ochrony pracowników w okresie przedemerytalnym

Analizując sytuację kobiet na rynku pracy w związku z obniżeniem wieku emery-

talnego, nie sposób pominąć pewnych instrumentów prawnych bezpośrednio

wpływających na ich szanse na zatrudnienie.

Należy do nich zaliczyć w pierwszej kolejności przepisy zakazujące dyskry-

minacji na rynku pracy, w szczególności ze względu na płeć i wiek, co oznacza,

że te kryteria nie mogą stanowić bariery zatrudnienia, jak również pracodawca nie

może ich wykorzystać jako bezpośredniej przyczyny rozwiązania stosunku pracy.

Nakaz stosowania zasady równości przy korzystaniu z pośrednictwa pracy, wyra-

żony w art. 36 ust. 4 pkt 3 ustawy o promocji zatrudnienia18, również dotyczy płci

i wieku. Te same kryteria nie mogą negatywnie wpłynąć na sytuację kobiety

w sferze nawiązania, realizacji i rozwiązania stosunku pracy w rozumieniu

art. 183a k.p.19 i następnych.

Niezmiernie ważną regulacją jest art. 39 k.p., zgodnie z którym pracodawca

nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakują nie wię-

cej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umoż-

liwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku. Celem wska-

zanej regulacji jest ochrona osób znajdujących się w okresie przedemerytalnym.

Wiek okołoemerytalny należy do cech społeczno-demograficznych, których wy-

18 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn., Dz.U. z 2016 r., nr 645 ze zm., (dalej jako: ustawa o promocji zatrudnienia). 19 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz.U. z 2016 r. poz. 1666, 2138 i 2255.

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 139

stąpienie powoduje wyższe zagrożenie ryzykiem bezrobocia20, a w konsekwencji

zmniejszenie szans na nabycie uprawnień emerytalnych bądź na wypracowanie

świadczenia o odpowiedniej wysokości. Warto przypomnieć, że bezrobotni powy-

żej 50. roku życia są zaliczani do osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy na

gruncie art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia, w związku z tym mogą liczyć na

wiele specjalnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu, skierowanych bez-

pośrednio do nich. Art. 39 k.p. stanowi zatem jeden z przejawów wykorzystania

prawa w celu polepszenia sytuacji na rynku pracy osób w starszym wieku, z tym

że jego działanie jest ukierunkowane na utrzymanie posiadanego zatrudnienia.

Wprowadzanie instrumentów ochronnych jest uzasadniane faktycznym

mniejszym zainteresowaniem pracodawców pracownikami generacji 50+ ze

względu na ich niższe predyspozycje, wynikające chociażby z dezaktualizacji

kwalifikacji zawodowych, mniejszą mobilność czy utratę zdolności psychofizycz-

nych do wykonywania pracy. Ta ochrona osób w wieku przedemerytalnym przed

wypowiedzeniem stosunku pracy wzmacnia ich pozycję prawną, lecz zdecydowa-

nie osłabia możliwości zatrudnienia. Ze względu na omawiany w tym miejscu

zakaz wypowiadania umowy ich szanse na podjęcie pracy są minimalne21.

Przywracając niższy wiek emerytalny, ustawodawca w art. 28 ustawy zmie-

niającej utrzymał czteroletni okres ochronny dla pracowników, którzy w dniu

wejścia w życie tej ustawy będą objęci ochroną stosunku pracy wynikającą

z art. 39 k.p., lub dla osób, które byłyby objęte taką ochroną, jeżeli w tym dniu

pozostawałyby w stosunku pracy. Od dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej

wskazane osoby będą korzystały z ochrony stosunku pracy do osiągnięcia wieku

emerytalnego wynikającego z przepisów ustawy podwyższającej.

Dla osób przechodzących na emeryturę w wieku emerytalnym obowiązują-

cym od 1 października 2017 r. szczególna ochrona wypowiedzenia stosunku pracy

obejmie kobiety w wieku 56+ i mężczyzn w wieku 61+.

W związku ze zróżnicowaniem wieku ze względu na płeć kobiety dość szyb-

ko wchodzą w okres ochrony przedemerytalnej, co może oznaczać redukcję szans,

i tak już dużo mniejszych z racji samego wieku, na zatrudnienie po ukończeniu

pięćdziesiątego roku życia. Pracodawcy są bowiem bardziej skłonni zatrudnić

młodą osobę, nawet z niższymi kwalifikacjami, niż osobę w wieku 50+. Oznacza

to, że główny cel art. 39 k.p. – stabilizacja stosunku pracy osób w wieku przede-

merytalnym i urealnienie uzyskania emerytury – nie będzie realizowany w stosun-

ku do kobiet, będą one bowiem w ocenie pracodawców mniej konkurencyjne.

Z kolei brak statusu pracowniczego sprawia, że mogą liczyć ewentualnie na uzy-

skanie prawa do świadczenia przedemerytalnego22.

Warto również zwrócić uwagę, iż z ochrony przewidzianej art. 39 k.p. nie ko-

rzysta taki pracownik, któremu wprawdzie do osiągnięcia wieku emerytalnego

brakują nie więcej niż 4 lata, lecz któremu dalsze zatrudnienie nie umożliwia

20 Por. MRPiPS, Osoby powyżej 50. roku życia na rynku pracy w 2015 roku, Departament Rynku Pracy

Wydział Analiz i Statystyki, Warszawa 2016. 21 Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III, red. K.W. Baran, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2015; LEX/el. 2017 (data dostępu: 18.04.2017). 22 Ibidem.

140 ALDONA KLIMKIEWICZ

uzyskania prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku23. Sąd Najwyższy wyja-

śnił również, że zakaz wypowiedzenia umowy o pracę wynikający z art. 39 nie

dotyczy pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy i pobiera-

jącego jednocześnie emeryturę24.

6. Możliwość łączenia pobierania emerytury z pracą zarobkową

stanowiącą tytuł ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczony w momencie osiągnięcia wieku emerytalnego ma prawo wystąpić

z wnioskiem o ustalenie prawa do emerytury. Zgodnie z art. 103a ustawy emery-

talnej ustawodawca uzależnia realizację uprawnień emerytalnych od uprzedniego

rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, przez którego zatrudniony był bezpo-

średnio przed dniem nabycia prawa do emerytury. W innym przypadku zawieszo-

ne zostanie prawo do emerytury bez względu na wysokość przychodu uzyskiwa-

nego przez emeryta. Przyjęte rozwiązanie jest zgodne z traktowaniem emerytury

jako świadczenia zastępczego w stosunku do wynagrodzenia za pracę, a nie jego

uzupełnienia.

Emeryt może łączyć pobieranie świadczenia z pracą zarobkową. Jednak

zgodnie z art. 103 ustawy emerytalnej, prawo do emerytur i rent ulega zawiesze-

niu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu po przekroczeniu określonych usta-

wowo limitów, przy czym nie stosuje się tego rozwiązania w stosunku do emery-

tów, którzy ukończyli 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni). W konsekwencji

osoby, które nabyły prawo do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym,

mogą łączyć osiąganie dochodów z pracy zarobkowej i pobieranie świadczeń.

Znaczenia nie ma w tym przypadku ani wysokość ich zarobków, ani rodzaj dzia-

łalności, z której zostały uzyskane. Zakładając, że rozwiązanie to nie ulegnie

zmianie przy obniżeniu wieku emerytalnego, wysoce prawdopodobne wydaje się,

że z możliwości łączenia emerytury z pracą skorzysta znaczna liczba świadcze-

niobiorców. Wskazuje na to kilka przyczyn. Po pierwsze, będzie to grupa młodsza

niż przechodząca na emeryturę zgodnie z harmonogramem przewidzianym dla

podwyższonego wieku emerytalnego, która już poczyniła określone plany zawo-

dowe. Poza tym ważny jest czynnik psychologiczny – w pewnym stopniu osoby te

zaakceptowały już dłuższe pozostanie na rynku pracy. Po drugie, możliwość uzu-

pełniania emerytury dochodami z pracy może wydać się kuszącą perspektywą,

zwłaszcza przy prognozach dotyczących wysokości świadczenia i przewidywanej

długości życia.

23 Cf. wyrok SN z 22 marca 1977 r., I PRN 24/77, LexPolonica nr 317957. 24 Uchwała SN z 11 czerwca 1991 r., I PZP 19/91, LexisNexis nr 312243, OSNCP 1992, nr 1, poz. 14.

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 141

Wskazuje się, że wprowadzenie ograniczenia łączenia pobierania emerytury

z pracą przyniosłoby wymierne korzyści dla budżetu państwa i wpłynęło na

zmniejszenie liczby osób przechodzących na emeryturę25. W przygotowanej przez

ZUS publikacji „Biała Księga”26 przedstawiono możliwe do przyjęcia przez pra-

wodawcę warianty łączenia pracy zarobkowej i pobierania emerytury:

(1) pozostawienie dotychczasowych zasad zawieszalności świadczeń,

(2) wprowadzenie całkowitej zawieszalności świadczeń w razie osiągania

dodatkowego przychodu z aktywności ekonomicznej – obowiązującej

tylko osoby, które nie osiągnęły powszechnego wieku emerytalnego,

(3) całkowite uwolnienie możliwości łączenia pobierania świadczenia oraz

uzyskiwania przychodu z pracy zarobkowej.

Przedstawione przez ZUS warianty mają być efektywne zarówno finansowo,

jak i społecznie.

W „Białej Księdze” zaproponowano także rozwiązanie wprowadzające moż-

liwość przechodzenia na emeryturę tylko raz w życiu. Po spełnieniu warunków

uprawniających do emerytury należałoby podjąć decyzję o pobieraniu jej lub kon-

tynuacji aktywności zawodowej. Powrót do zatrudnienia wiązałby się obligatoryj-

nie z przerwaniem pobierania świadczenia, a emerytura nie byłaby ponownie

przeliczana. Ta propozycja jest zbieżna z postulatami zgłaszanymi w trakcie prac

legislacyjnych nad ustawą zmieniającą27. Sugerowane rozwiązania, zaostrzające

warunki łączenia pracy zawodowej z emeryturą, mają na celu jak najdłuższe

utrzymanie w zatrudnieniu najstarszych pracowników. W razie wdrożenia tego

postulatu będą oni musieli podjąć decyzję o momencie opuszczenia rynku pracy

lub o ewentualnym zawieszeniu emerytury w celu kontynuacji zatrudnienia. Dla

świadczeniobiorców szczególnie dotkliwy byłby brak możliwości podwyższenia

emerytury o kolejne okresy pracy.

Warto się zastanowić, czy możliwe jest zatrzymanie na rynku pracy osób

zbliżających się do starości. Wraz ze starzeniem się organizmu następuje stopnio-

wa utrata przez ludzi zdolności do wykonywania pracy zarobkowej. Wobec tego

ważna jest nie tylko długość życia, lecz także jego jakość. W 2014 r. oczekiwana

długość dalszego życia bez niepełnosprawności dla kobiet w wieku 65 lat była

szacowana na 8,1 roku, natomiast dla mężczyzn 7,5 roku28. W porównaniu z 2007

rokiem wartości te były o rok wyższe w obu przypadkach29, co może świadczyć

o powolnym wydłużaniu się oczekiwanej długości życia w zdrowiu. W takim

razie zaangażowanie kobiet w pracę w okresie okołoemerytalnym jest prawdopo-

dobne. Kobiety nie tracą zdolności do pracy z powodu wieku wcześniej niż męż-

czyźni, a ustalenie dla nich granicy przechodzenia na emeryturę odmiennej niż dla

25 Szacuje się, że od 1 października 2017 r. z prawa do emerytury może skorzystać 200–300 tys. osób, a w całym 2017 r. ich liczba może przekroczyć 0,5 mln. Za: http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1025

771,prof-uscinska-550-tys-wnioskow-do-zus-o-emeryture-w-calym-2017-r.html (data dostępu: 15.03.2017). 26 ZUS, Biała Księga. Przegląd emerytalny. Bezpieczeństwo dzięki odpowiedzialności, 2016, s. 9–10. 27 Ibidem, s. 10–11. 28 http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdph220&lang

uage=en (data dostępu 25.04.2017). 29 W 2011 r. wartości te były wyższe od tych przewidywanych w 2014 r. i wynosiły odpowiednio 8,3

lat dla kobiet i 7,6 dla mężczyzn.

142 ALDONA KLIMKIEWICZ

mężczyzn wynika w głównej mierze z tradycji systemów emerytalnych oraz peł-

nionych przez nie funkcji opiekuńczych. Dowodzi tego chociażby wiek, jakim

wykazują się kobiety i mężczyźni przechodzący na emeryturę. W 2014 r. mężczy-

znom pierwszorazowo przyznano świadczenie, gdy mieli 61 lat, a kobietom, kiedy

osiągały średnio 59,8 lat30. Zatem kobiety uzyskiwały świadczenie w wieku po-

równywalnym z mężczyznami, mimo że granica wieku emerytalnego mężczyzn

była już wyznaczona powyżej 65. roku życia.

7. Podsumowanie

Należy stwierdzić, że przywrócenie wieku emerytalnego zróżnicowanego na płeć

będzie miało charakter jednorazowej operacji, mającej na celu realizację obietnic

wyborczych. Pomijając jednak aspekty polityczne, zmiana ta wpłynie na kształto-

wanie się zasobów siły roboczej i sytuację rynku pracy, choć skonkretyzowanie jej

skutków jest dość trudne. Zakres i kierunek oddziaływania będzie zależał zarówno

od czynników makroekonomicznych, dotyczących całej gospodarki (poziom bez-

robocia, wydatki publiczne, stopień inflacji), jak i od czynników w skali mikro

– od sytuacji dochodowej gospodarstw emeryckich po indywidualne preferencje

pracowników i pracodawców. Z całą pewnością jednak nastąpi odpływ kobiet

z rynku pracy, a wobec zmniejszającego się obecnie bezrobocia może pojawić się

deficyt pracowników. Pozytywnymi efektami takiej sytuacji mogą być wzrost

konkurencyjności i podwyżka wynagrodzeń, a w odniesieniu do starszych pra-

cowników – wzrost ich atrakcyjności na rynku pracy.

Kobiety w wieku okołoemerytalnym reprezentują znaczny potencjał pracow-

niczy, choć obecnie wskaźnik zatrudnienia wśród najstarszych grup wiekowych

jest dużo niższy niż dla całej populacji w wieku produkcyjnym. Może to być efekt

tego, że pracodawcy preferują pracowników młodszych, ale może to być również

uwarunkowane oceną kwalifikacji zawodowych i umiejętności starszych pracow-

ników. W przypadku kobiet przerwy w pracy i łączenie obowiązków domowych

z zawodowymi nie sprzyjają pogłębianiu kwalifikacji, przez co spada ich atrak-

cyjność na rynku pracy. Nie bez znaczenia pozostaje nadal stan zdrowia, ponie-

waż sam fakt dożycia określonego wieku nie przesądza przyjęcia tezy, że osoby te

są zdolne do pracy. Zdrowotne uwarunkowania zdolności do pracy z natury rzeczy

mają wymiar indywidualny i są bardzo trudne do uwzględnienia w ustawowej

granicy wieku emerytalnego. Stąd należałoby wrócić do dyskusji nad elastycznym

wiekiem emerytalnym, który pozwoli na indywidualną ocenę możliwości dalszego

zatrudnienia i podjęcie racjonalnej decyzji emerytalnej. Do takiego rozwiązania

w istocie zmierzają propozycje przechodzenia na emeryturę tylko raz, z brakiem

możliwości przeliczenia świadczenia po powrocie do pracy.

30 www.zus.pl (data dostępu: 12.04.2017).

OBNIŻENIE WIEKU EMERYTALNEGO W POLSCE… 143

Niższy wiek emerytalny skróci aktywność zawodową kobiet i może wpłynąć

na ograniczenie możliwości rozwoju zawodowego oraz niższe płace, zwłaszcza

w odniesieniu do generacji 50+. Pracodawcy bowiem, uznając, iż inwestycja

w podnoszenie bądź uaktualnianie ich kwalifikacji oraz awans zawodowy może

się w pełni nie zwrócić, ukierunkują swoje zainteresowanie na młodsze pracowni-

ce lub mężczyzn. Kobiety będą również wcześniej niż mężczyźni wchodziły

w okres ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę. Wydaje się, że będzie to

ważna okoliczność wpływająca na decyzję dotyczącą zatrudnienia bądź utrzyma-

nia w zatrudnieniu pracownicy.

Otwarta pozostaje kwestia uregulowania zasad łączenia wykonywania pracy

zarobkowej z pobieraniem emerytury. Obecnie pozostawiono możliwość łączenia

emerytury z pracą, co z jednej strony pozwala na uzupełnienie dochodów w okre-

sie poprodukcyjnym, a z drugiej wpływa na dłuższe pozostawanie w zasobach

pracy. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza dla kobiet, których świadczenia w wielu

przypadkach nie będą wyższe niż minimalna emerytura. Konsekwencją będzie

pauperyzacja kobiet na emeryturze, co każe przypuszczać, iż będą egzystowały

poniżej poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb i staną się beneficjentkami

pomocy społecznej albo, jeśli zdrowie pozwoli – wrócą na rynek pracy bądź będą

korzystały ze wsparcia rodzin. Osiągnięcie granicy wieku emerytalnego nie obli-

guje do starań o ustalenie emerytury, jednak z możliwości tej na pewno skorzysta

zdecydowana większość uprawnionych. Niewykluczona jest także presja praco-

dawców na podjęcie takiej decyzji.

Bibliografia

Dybał M., Reformy systemów emerytalnych, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 2.

Czepulis-Rutkowska Z., Trendy w funkcjonowaniu systemów emerytalnych w Europie,

„Polityka Społeczna” 2016, nr 11–12.

GUS, Prognoza ludności na lata 2014–2050, „Studia i Analizy Statystyczne”, Warszawa

2014.

ISSA, Social Policy Highlight 12, http://www.ageing.ox.ac.uk/download/77.

Klimkiewicz A., Nowa emerytura jako element warunkujący godny poziom życia [w:]

„Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym” 2011, vol. 14, nr 2.

Kłos B., Europejskie systemy emerytalne – stan i perspektywy, Biuro Analiz Sejmowych,

„Analizy” 2011, nr 5.

Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III, red. K.W. Baran, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2015;

LEX/el. 2017.

Malec M., J. Tyrowicz, Niski wiek emerytalny, wysoka cena [w:] Starzenie się ludności,

rynek pracy i finanse publiczne w Polsce, red. P. Lewandowski, J. Rutkowski, In-

stytut Badań Strukturalnych, Unia Europejska 2017.

MRPiPS, Osoby powyżej 50. roku życia na rynku pracy w 2015 roku, Departament Rynku

Pracy Wydział Analiz i Statystyki, Warszawa 2016.

144 ALDONA KLIMKIEWICZ

Uścińska G., Problemy współczesnych systemów emerytalnych – kierunki rozwiązań

w zakresie wieku emerytalnego, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2011, nr 4.

ZUS, Biała Księga. Przegląd emerytalny. Bezpieczeństwo dzięki odpowiedzialności. 2016.

Żukowski M., Systemy emerytalne a aktywność zawodowa – w Polsce i innych krajach UE

[w:] Aktywizująca polityka społeczna, red. J. Orczyk, M. Żukowski, „Zeszyty Nau-

kowe” nr 89, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007.

Akty prawne

Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu

Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2017 r. poz. 38.

Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-

pieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2012 r. poz. 637.

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst

jedn. Dz.U. z 2016 r., nr 645 ze zm.

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-

łecznych, Dz.U.2016.887 ze zm.

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, Dz.U. z 2016 r. poz. 1666, 2138 i 2255.

Inne źródła

Uchwała SN z 11 czerwca 1991 r., I PZP 19/91, LexisNexis nr 312243, OSNCP 1992, nr 1,

poz. 14.

Uzasadnienie do prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach

z FUS (druk 62), http://orka.sejm.gov.pl.

Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach

z FUS (druk 329), http://www.sejm.gov.pl.

Wyrok SN z 22 marca 1977 r., I PRN 24/77, LexPolonica nr 317957.

Załącznik do projektu Stanowiska Rady Ministrów wobec prezydenckiego projektu ustawy

o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

oraz niektórych innych ustaw (druk nr 62), http://orka.sejm.gov.pl.

http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=proj_15ndbims&lang=en.

http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/annexii_en.pdf.

http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdph

220&language=en.

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF.

http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1025771,prof-uscinska-550-tys-wnioskow-do-zus-o-

emeryture-w-calym-2017-r.html.

www.zus.pl.

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 145

Wskazówki dla Autorów

Redakcja zwraca się do wszystkich Autorów z prośbą o stosowanie następujących

rygorów dotyczących objętości i formy tekstów nadsyłanych do druku w naszym

czasopiśmie.

(1) Objętość artykułów powinna wynosić około 12–15 stron (około ½ arkusza

wydawniczego, czyli około 20 000 znaków ze spacjami).

(2) Redakcja prosi o dołączenie do opracowań streszczeń o objętości nieprze-

kraczającej 200 słów (około ½ strony maszynopisu) w językach polskim

i angielskim wraz ze słowami kluczowymi (nie więcej niż 5).

(3) Wszystkie teksty należy formatować według norm:

po 30 wierszy na jednej stronie;

czcionka Times New Roman, 12 pkt.;

odstęp 1,5 wiersza (w przypisach 10 pkt., odstęp 1);

marginesy po 2,5 cm z każdej strony.

(4) Teksty należy nadsyłać w wersji elektronicznej na adres: etykawgospo-

darce@uni.lodz.pl. Prosimy o nadsyłanie tekstów zapisanych w forma-

tach doc, docx lub rtf.

(5) Układ pierwszej strony rozprawy powinien wyglądać następująco: z lewej

strony u góry imię i nazwisko Autora oraz nazwa uczelni lub instytucji, adres

e-mail. Poniżej tytuł na środku strony (wycentrowany). Wszystkie te ele-

menty należy pisać pismem tekstowym, nie zaś wielkimi literami. Poniżej

przykład:

Wiesław Banach

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

e-mail: banachw@uam.poznan.pl

Rynek jako dziedzina kultury

1. Uwagi wstępne

Każda refleksja o charakterze etycznym – także i ta, która dotyczy gospodarczej

działalności człowieka – zakładać musi jakąś formę autonomii jednostki…

(6) Prosimy o dzielenie tekstu śródtytułami (z arabską numeracją od lewego

marginesu).

(7) Przypisy numerujemy w sposób ciągły. Numery przypisów należy umiesz-

czać we frakcji górnej, bez nawiasów lub kropek, w wierszu z wcięciem

akapitowym.

146 WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

(8) Zapis bibliograficzny książek w przypisie powinien zawierać: inicjał

imienny autora, nazwisko, tytuł pracy (kursywą), wydawnictwo, miejsce

i rok wydania, stronę, np.:

J. Kowalski, J. Nowak, Dzieła zebrane, WN PWN, Warszawa 2003,

s. 15–16.

J. Kowal, Etyka zawodowa [w:] Etyka, red. K.J. Zieliński, WN PWN,

Warszawa 2003, s. 15.

Zapis bibliograficzny czasopism i wydawnictw ciągłych: inicjał imienia,

nazwisko, tytuł (kursywą), nazwa czasopisma, rok, numer, stronę, np.:

J. Kowal, Statystyka dla ekonomistów, „Ekonomista” 1998, nr 5, s. 23.

(9) Tytuły czasopism i części wydawniczych piszemy w cudzysłowie.

(10) W tytułach angielskich słowa rozpoczynamy wielką literą – z wyjątkiem

zaimków, przyimków i spójników:

S.P. Leather, Workplace Violence: Scope, Definition and the Global

Context, International Labour Organization, Geneva 2001.

(11) W tekście kropka lub przecinek występuje po numerze przypisu, a nie

przed. Przypisy kończymy kropką.

(12) Przypis nawiązujący do bezpośrednio poprzedzającego przypisu literaturo-

wego: Ibidem, s. 254. (w tym przypadku prosimy nie pisać op. cit.).

(13) Przypis nawiązujący do poprzedzającego (niebezpośrednio) przypisu lite-

raturowego: J. Kowal, op. cit., s. 254.

(14) Po nazwisku dodajemy początek tytułu tylko wtedy, gdy wykorzystujemy

kilka pozycji bibliograficznych tego samego autora.

(15) Określenia i cytaty w językach obcych (niezależnie od języka) należy pisać

kursywą.

(16) Cytaty powinny być ujęte w cudzysłowy.

(17) Powołując się na dane liczbowe, należy podawać źródło ich pochodzenia

(łącznie z numerem strony). Tablice statystyczne powinny być budowane

zgodnie z zasadami przyjętymi w Roczniku Statystycznym.

(18) Przy odwołaniach do źródeł internetowych prosimy podać datę dostępu

do strony, np.:

A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations,

ed. E. Cannan, 1904, Library of Economics and Liberty,

www.econlib.org/library/Smith/smWN0.html (data dostępu: 01.01.2013).

Prosimy uwzględniać numer DOI (Digital Object Identifier), jeśli jest

nadany.

(19) Do artykułu prosimy dołączyć zestawienie wszystkich publikacji i źró-

deł przywoływanych w tekście (bibliografię).

Uprzejmie prosimy o przestrzeganie ww. wskazówek dla Autorów, gdyż jest

to warunkiem skierowania artykułu do recenzji i druku.

EDITORIAL GUIDELINES FOR AUTHORS 147

Editorial Guidelines for Authors

The Editorial Board recommends preparing papers according to the rules presen-

ted below:

(1) Papers are typically between 12 to 15 pages, which is approximately

20,000 characters (with spaces).

(2) The length of the abstract for a paper should not exceed 200 words

(approximately 0,5 page) with keywords (up to 5).

(3) All papers should be written according to the format:

30 lines per page;

Times New Roman font, 12 pt;

1,5 line spacing (footnotes 10 pt, single line spacing);

all margins at 2,5 cm.

(4) Papers should be submitted via email to the address:

ethicsineconlife@uni.lodz.pl.

Papers should be in doc, docx or rtf format.

(5) The first page should contain: in the top-left corner – the author’s name

and surname, affiliation (name of the university) and an e-mail address

below the title of the article – centred. For example:

Wiesław Banach

Adam Mickiewicz University, Poznań

e-mail: banachw@uam.poznan.pl

Market as a cultural phenomenon

1. Introductory remarks

One of the fundamental methodological problems of economics as a separate

science is the question...

(6) The paper should be divided into sections numbered with Arabic numerals.

(7) Footnotes should be numbered with Arabic numerals. Footnote numbers

should be in superscript, without parenthesis or dots.

(8) A reference to a book should contain: the initial of the author’s name, sur-

name, the title (in italics), the publishing house, the place and year of pub-

lication, page number, e.g.:

J. Kowalski, J. Nowak, Dzieła zebrane, WN PWN, Warszawa 2003,

p. 15–16.

J. Kowal, Etyka zawodowa [in:] Etyka, ed. K.J. Zieliński, WN PWN,

Warszawa 2003, p. 15.

148 EDITORIAL GUIDELINES FOR AUTHORS

A reference to an article published in a journal should contain: the initial

of the author’s name, surname, the title (in italics), the name of the

periodical, year, issue, page number, e.g.:

J. Kowal, Statystyka dla ekonomistów, „Ekonomista” 1998, no. 5, p. 23.

(9) The journals’ titles should be written in inverted commas.

(10) For English titles, all words should be written in capital letters – except

articles, prepositions and conjunctions, e.g.:

S.P. Leather, Workplace Violence: Scope, Definition and the Global

Context, International Labour Organization, Geneva 2001.

(11) Dots and commas should be placed after a footnote number, not before it.

All the footnotes should end with a dot.

(12) A footnote that refers to the same source as the previous footnote:

Ibidem, p. 254. (in such a case, please, do not use op. cit.).

(13) A footnote that refers to the source previously cited:

J. Kowal, op. cit., p. 254.

(14) The beginning of the source title should be added after the author’s sur-

name only if more than one source from the same author is cited.

(15) All terms or quotations from Latin or other foreign languages should be

written in italics.

(16) All quotations should be written in inverted commas.

(17) The source of any numerical data should be clearly stated (with the page

numbers). All statistical tables should be constructed according to the rules

used in Statistical Yearbooks.

(18) A citation to website content should include an access date, e.g.:

A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth

of Nations, ed. E. Cannan, 1904, Library of Economics and Liberty,

www.econlib.org/library/Smith/smWN0.html (accessed: 01.01.2013).

Please, include a DOI (Digital Object Identifier) if the journal lists one.

(19) A list of references in alphabetical order should be added at the end of the

paper.

We kindly ask you to respect the guidelines, since it is a precondition of for-

warding an article for the reviewing procedure.

PROCEDURA RECENZJI / PROCEDURE FOR REVIEWING 149

Procedura recenzji

W celu zapewnienia miarodajnej i rzetelnej oceny tekstów składanych do publikacji

w czasopiśmie „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” teksty te podlegają recenzji.

Do oceny każdego z artykułów redakcja powołuje dwóch niezależnych recen-

zentów spoza macierzystej jednostki autora z zachowaniem procedury podwójnej

anonimowości (ang. double-blind review process). W przypadku artykułów w języku

obcym co najmniej jeden z recenzentów jest afiliowany w instytucji naukowej mają-

cej siedzibę w innym państwie niż kraj pochodzenia autora publikacji.

Recenzje mają formę pisemną i zawierają jednoznaczny wniosek recenzenta

dotyczący dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia. Na podstawie

uzyskanych ocen Redakcja podejmuje decyzję o odrzuceniu, przyjęciu albo odesła-

niu publikacji do Autora w celu naniesienia poprawek.

Autorzy mają możliwość udzielenia odpowiedzi na recenzje. Odpowiedzi te

przyjmuje i rozpatruje Redakcja.

Formularz recenzji można pobrać ze strony:

www.annalesonline.uni.lodz.pl/pliki/recenzja_wzor.pdf.

Procedure for reviewing

To ensure honest and unbiased assessment of papers submitted to the Editorial

Board of the 'Annales. Ethics in Economic Life' / 'Annales. Etyka w życiu gospo-

darczym', they are evaluated according to the review procedure recommended by

the Ministry of Science and Higher Education in Poland.

All the papers are assessed by two independent reviewers who are not affiliated

with the research centres of the authors. The evaluation is carried out in accordance

with the procedure of double anonymity of the reviewer and the author of the article

(double-blind review process). In cases of papers written in a foreign language, at

least one of the reviewers is affiliated to a research centre located in a country other

than that from which the author comes.

The reviews are provided in writing. The reviewer concludes categorically

whether an article is ready for publishing, ought to be corrected or should be

rejected. On the basis of the reviews the Editorial Board takes a decision to publish,

reject or send the paper back to the author to make necessary corrections.

The authors can reply to the reviews. These replies are considered by the

Editorial Board.

The review form can be downloaded form:

www.annalesonline.uni.lodz.pl/pliki/review_form.pdf.