1

Cicern. Textos sobre la paz y la guerra.

.- De divinatione, I, 95 : Quis vero non videt in optima quaque re publica plurimum auspicia et reliqua

divinandi genera valuisse? Quis rex umquam fuit, quis populus, qui non uteretur

praedictione divina? Neque solum in pace, sed in bello multo etiam magis, quo

maius erat certamen et discrimen salutis. Omitto nostros, qui nihil in bello sine

extis agunt, nihil sine auspiciis domi. Externa videamus: Namque et

Athenienses omnibus semper publicis consiliis divinos quosdam sacerdotes,

quos mnteis vocant, adhibuerunt et Lacedaemonii regibus suis augurem

assesorem dederunt, itemque senibus (sic enim consilium publicum appellant)

augurem interesse voluerunt, iidemque de rebus maioribus semper aut Delphis

oraclum aut ab Hammone aut a Dodona petebant.

.- De divinatione, II, 58-60 :

Sanguine pluisse senatui nuntiatum est, atratum etiam fluvium fluxisse

sanguine, deorum sudasse simulacra. [] Atque haec in bello plura et maiora

videntur timentibus, eadem non tam animadvertuntur in pace; accedit illud

etiam, quod in metu et periculo, cum creduntur facilius, tum finguntur inpunius.

Nos autem ita levi atque inconsiderati sumus ut, si mures corroserint aliquid

quorum est opus hoc unum, monstrum putemus? Ante vero Marsicum bellum,

quod clypeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosissent, maximum id

portentum haruspices esse dixerunt. Quasi vero quicquam intersit mures, diem

noctem aliquid rodentes, scuta aut cribra corroserint ()

An vero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa aut ex pecude aut ex

homine nata dicuntur? Quorum omnium, ne sim longior, una ratio est. Quic-

quid enim oritur, qualecumque est, causam habeat a natura necesse est, ut,

etiamsi praeter consuetudinem extiterit, praeter naturam tamen non possit

existere.

.- De republica, I, 62-64 :

- Scipio: () Tarquinio exacto, mira quadam exultasse populum insolentia

libertatis. Tum exacti in exilium innocentes, tum bona direpta multorum, tum

2

annui consules, tum demissi populo fasces, tum provocationes omnium rerum,

tum secessio plebis, tum prorsus ita acta pleraque, ut in populo essent omnia.

-Laelius: Est, inquit, ut dicis .

-Est uero, inquit Scipio, in pace et otio; licet enim lascivire, dum nihil

metuas, ut in navi ac saepe etiam in morbo levi. Sed ut ille, qui navigat, cum

subito mare coepit horrescere, et ille aeger, ingravescente morbo, unius opem

inplorat, sic noster populus in pace et domi imperat et ipsis magistratibus,

minatur, recusat, appellat, provocat, in bello sic paret ut regi; valet enim salus

plus quam libido.

.- In L. Sergium Catilinam orationes, 2, 11-12.

Nulla enim natio est, quam pertimescamus, nullus rex, qui bellum populo

Romano facere possit; omnia sunt externa unius uirtute terra marique pacata:

domesticum bellum manet, intus insidiae sunt; intus inclusum periculum est,

intus est hostis; cum luxuria nobis, cum amentia, cum scelere certandum est.

Huic ego me bello ducem profiteor, Quirites: suscipio inimicitias hominum

perditorum. Quae sanare poterunt, quacumque ratione sanabo. Quae

resecanda erunt, non patiar ad perniciem Civitatis manere. Proinde aut exeant,

aut quiescant: aut si et in urbe, et in eadem mente permanent, ea quae

merentur expectent.

At etiam sunt qui dicant, Quirites, a me eiectum esse Catilinam. Quod ego si

verbo adsequi possem, istos ipsos eicerem, qui haec loquuntur. Homo enim

videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit; simul

atque ire in exsilium iussus est, paruit.

.- Phil. 2,37-38.

Castra mihi Pompei atque illud omne tempus obiecisti. Quo quidem tempore si,

ut dixi, meum consilium auctoritasque valuisset, tu hodie egeres, nos liberi

essemus, res publica non tot duces et exercitus amisisset. Fateor enim me,

cum ea quae acciderunt providerem futura, tanta in maestitia fuisse quanta

ceteri optimi cives, si idem providissent, fuissent. Dolebam, dolebam, patres

conscripti, rem publicam vestris quondam meisque consiliis conservatam brevi

tempore esse perituram. Nec vero eram tam indoctus ignarusque rerum ut

3

frangerer animo propter vitae cupiditatem, quae me manens conficeret

angoribus, dimissa molestiis omnibus liberaret. Illos ego praestantissimos viros,

lumina rei publicae, vivere volebam, tot consularis, tot praetorios, tot

honestissimos senatores, omnem praeterea florem nobilitatis ac iuventutis, tum

optimorum civium exercitus; qui si viverent, quamvis iniqua condicione pacis

-mihi enim omnis pax cum civibus bello civili utilior videbatur- rem publicam

hodie teneremus.

.- Phil. 2,113-114.

Habet populus Romanus ad quos gubernacula rei publicae deferat; qui

ubicumque terrarum sunt, ibi omne est rei publicae praesidium vel potius ipsa

res publica, quae se adhuc tantum modo ulta est, nondum recuperavit. Habet

quidem certe res publica adulescentis nobilissimos paratos defensores. Quam

volent illi cedant otio consulentes; tamen a re publica revocabuntur. Et nomen

pacis dulce est et ipsa res salutaris; sed inter pacem et servitutem plurimum

interest. Pax est tranquilla libertas, servitus postremum malorum omnium, non

modo bello sed morte etiam repellendum. Quod si se ipsos illi nostri liberatores

e conspectu nostro abstulerunt, at exemplum facti reliquerunt. Illi quod nemo

fecerat fecerunt. Tarquinium Brutus bello est persecutus, qui tum rex fuit cum

esse Romae licebat; Sp. Cassius, Sp. Maelius, M. Manlius propter suspicionem

regni appetendi sunt necati; hi primum cum gladiis non in regnum appetentem,

sed in regnantem impetum fecerunt. Quod cum ipsum factum per se

praeclarum est atque divinum, tum expositum ad imitandum est, praesertim

cum illi eam gloriam consecuti sint quae vix caelo capi posse videatur. Etsi enim

satis in ipsa conscientia pulcherrimi facti fructus erat, tamen mortali

immortalitatem non arbitror contemnendam.

.- Phil. 7, 7-9.

Itaque ego ille qui semper pacis auctor fui, cuique pax, praesertim civilis,

quamquam omnibus bonis, tamen in primis fuit optabilis -omne enim curriculum

industriae nostrae in foro, in curia, in amicorum periculis propulsandis

elaboratum est; hinc honores amplissimos, hinc mediocris opes, hinc dignitatem

si quam habemus consecuti sumus- , ego igitur pacis, ut ita dicam, alumnus qui

quantuscumque sum -nihil enim mihi adrogo- sine pace civili certe non fuissem-

4

periculose dico: quem ad modum accepturi, patres conscripti, sitis, horreo, sed

pro mea perpetua cupiditate vestrae dignitatis retinendae et augendae quaeso

oroque vos, patres conscripti, ut primo, etsi erit vel acerbum auditu vel

incredibile a M. Cicerone esse dictum, accipiatis sine offensione quod dixero,

neve id prius quam quale sit explicaro repudietis- ego ille, dicam saepius, pacis

semper laudator, semper auctor, pacem cum M. Antonio esse nolo () Cur

igitur pacem nolo? Quia turpis est, quia periculosa, quia esse non potest. Quae

tria dum explico, peto a bobis, patres conscripti, ut eadem benignitate qua

soletis mea verba audiatis.

.- Philip. 7,19,1-4.

Nec ego pacem nolo, sed pacis nomine bellum involutum reformido. Qua re si

pace frui volumus, bellum gerendum est; si bellum omittimus, pace numquam

fruemur. Est autem vestri consilii, patres conscripti, in posterum quam

longissime providere. Idcirco in hac custodia et tamquam specula conlocati

sumus, uti vacuum metu populum Romanum nostra vigilia et prospiciantia

redderemus. Turpe est summo consilio orbis terrae, praesertim in re tam

perspicua, consilium intellegi defuisse.

.- Phil. 7,24-5.

Quae potest esse maior discordia? In discordia autem pax civilis esse nullo

pacto potest. Vt omittam multitudinem, L. Visidio, equiti Romano, homini in

primis ornato atque honesto civique semper egregio, cuius ego excubias et

custodias mei capitis cognovi in consulatu meo, qui vicinos suos non cohortatus

est solum ut milites fierent sed etiam facultatibus suis sublevavit: huic, inquam,

tali viro, quem nos senatus consulto conlaudare debemus, poteritne esse paca-

tus Antonius? () Iam vero ipse se placabit et leniet provinciae Galliae, a qua

expulsus et repudiatus est? Omnia videbitis, patres conscripti, nisi prospicitis,

plena odiorum, plena discordiarum, ex quibus oriuntur bella civilia. Nolite igitur

id velle quod fieri non potest, et cavete, per deos immortalis! patres conscripti,

ne spe praesentis pacis perpetuam pacem amittatis.

.- Philip. 8,2,5-4.6

5

At in quo fuit controversia? Belli nomen ponendum quidam in sententia non

putabant: `tumultum appellare malebant, ignari non modo rerum sed etiam

verborum; potest enim esse bellum ut tumultus non sit, tumultus autem esse

sine bello non potest. Quid est enim aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut

maior timor oriatur? Unde etiam nomen ductum est `tumultus. Itaque maiores

nostri tumultum Italicum, quod erat domesticus, tumultum Gallicum, quod erat

Italiae finitimus, praeterea nullum nominabant. Gravius autem tumultum esse

quam bellum hinc intellegi potest, quod bello vacationes valent, tumultu non

valent. Ita fit, quem ad modum dixi, ut bellum sine tumultu possit, tumultus sine

bello esse non possit. Etenim cum inter bellum et pacem medium nihil sit,

necesse est tumultum, si belli non sit, pacis esse; quo quid absurdius dici aut

existimari potest? Sed nimis multa de verbo: rem potius videamus, patres

conscripti, quam quidem intellego verbo fieri interdum deteriorem solere.

Nolumus hoc bellum videri.

.- Philip. 8,11-12

Hic mihi etiam Q. Fufius, vir fortis ac strenuus, amicus meus, pacis commoda

commemorat. Quasi vero, si laudanda pax esset, ego id aeque commode

facere non possem. Semel enim pacem defendi, non semper otio studui? Quod

cum omnibus bonis utile esset, tum praecipue mihi. Quem enim cursum

industria mea tenere potuisset sine forensibus causis, sine legibus, sine

iudiciis? Quae esse non possunt civili pace sublata. Sed quaeso, Calene, quid

tu? Servitutem pacem vocas? Maiores quidem nostri, non modo ut liberi essent,

sed etiam ut imperarent, arma capiebant; tu arma abicienda censes ut

serviamus? Quae causa iustior est belli gerendi quam servitutis depulsio? In

qua etiam si non sit molestus dominus, tamen est miserrimum posse, si velit.

Immo aliae causae iustae, haec necessaria est. Nisi forte ad te hoc non putas

pertinere, quod te socium fore speras dominationis Antoni. In quo bis laberis:

primum quod tuas rationes communibus interponis; deinde quod quicquam

stabile aut iucundum in regno putas. Non, si tibi antea profuit, semper proderit.

.- Philip. 10,20-21

6

Magna quidem nos spe, et prope explorata, libertatis causam suscepimus. Sed

ut concedam incertos exitus esse belli Martemque communem, tamen pro

libertate vitae periculo decertandum est. Non enim in spiritu vita est, sed ea

nulla est omnino servienti. Omnes nationes servitutem ferre possunt, nostra

civitas non potest, nec ullam aliam ob causam nisi quod illae laborem

doloremque fugiunt, quibus ut careant omnia perpeti possunt, nos ita a

maioribus instituti atque imbuti sumus ut omnia consilia atque facta ad

dignitatem et ad virtutem referremus. Ita praeclara est recuperatio libertatis ut

ne mors quidem sit in repetenda libertate fugienda. Quod si immortalitas

consequeretur praesentis periculi fugam, tamen eo magis ea fugienda videretur

quo diuturnior servitus esset. Cum vero dies et noctes omnia nos undique fata

circumstent, non est viri minimeque Romani dubitare eum spiritum, quem

naturae debeat, patriae reddere.

.- Phil. 12, 11-12.

Quid si ne potest quidem ulla esse pax? Quae enim est condicio pacis in qua ei

cum quo pacem facias nihil concedi potest? Multis rebus a nobis est invitatus

ad pacem Antonius: bellum tamen maluit. Missi legati repugnante me, sed

tamen missi; delata mandata: non paruit. Denuntiatum est ne Brutum obsideret,

a Mutina discederet: oppugnavit etiam vehementius. Et ad eum legatos de pace

mittemus, qui pacis nuntios repudiavit? Verecundioremne coram putamus in

postulando fore quam fuerit tum cum misit mandata ad senatum? Atqui tum ea

petebat quae videbantur improba omnino, sed tamen aliquo modo posse

concedi; nondum erat vestris tam gravibus tamque multis iudiciis ignominiisque

concisus: nunc ea petit quae dare nullo modo possumus, nisi prius volumus

bello nos victos confiteri.

.- Philip. 13,1,1-2.

A principio huius belli, patres conscripti, quod cum impiis civibus

consceleratisque suscepimus, timui ne condicio insidiosa pacis libertatis

recuperandae studia restingueret. Dulce enim etiam nomen est pacis, res vero

ipsa cum iucunda tum salutaris. Nam nec privatos focos nec publicas leges

videtur nec libertatis iura cara habere quem discordiae, quem caedes civium,

quem bellum civile delectat, eumque ex numero hominum eiciendum, ex finibus

7

humanae naturae exterminandum puto. Itaque sive Sulla sive Marius sive

uterque sive Octavius sive Cinna sive iterum Sulla sive alter Marius et Carbo

sive qui alius civile bellum optavit, eum detestabilem civem rei publicae natum

iudico. Nam quid ego de proximo dicam cuius acta defendimus, auctorem

ipsum iure caesum fatemur? Nihil igitur hoc cive, nihil hoc homine taetrius, si

aut civis aut homo habendus est, qui civile bellum concupiscit. Sed hoc primum

videndum est, patres conscripti, cum omnibusne pax esse possit an sit aliquod

bellum inexpiabile, in quo pactio pacis lex sit servitutis. Pacem cum Scipione

Sulla sive faciebat sive simulabat, non erat desperandum, si convenisset, fore

aliquem tolerabilem statum civitatis. Cinna si concordiam cum Octavio

confirmare voluisset, hominum in re publica sanitas remanere potuisset.

Proximo bello si aliquid de summa gravitate Pompeius, multum de cupiditate

Caesar remisisset, et pacem stabilem et aliquam rem publicam nobis habere

licuisset.

.- Philip. 13,5,10-7,1

Est omnino fortium virorum, quales vos esse debetis, virtutem praestare

(tantum enim possunt) fortunae culpam non extimescere. Sed quoniam ab hoc

ordine non fortitudo solum verum etiam sapientia postulatur (quamquam vix

videntur haec posse seiungi, seiungamus tamen) fortitudo dimicare iubet,

iustum odium incendit, ad confligendum impellit, vocat ad periculum: quid

sapientia? Cautioribus utitur consiliis, in posterum providet, est omni ratione

tectior. Quid igitur censet? Parendum est enim atque id optimum iudicandum

quod sit sapientissime constitutum. Si hoc praecipit, ne quid vita existimem

antiquius, ne decernam capitis periculo, fugiam omne discrimen, quaeram ex

ea: Etiamne, si erit, cum id fecero, serviendum? Si annuerit, ne ego sapientiam

istam, quamvis sit erudita, non audiam. Sin responderit: Tu vero ita vitam

corpusque servato, ita fortunas, ita rem familiarem, ut haec libertate posteriora

ducas itaque his uti velis, si libera re publica possis, nec pro his libertatem, sed

pro libertate haec proicias tamquam pignora iniuriae, tum sapientiae vocem

audire videar eique uti deo paream. Itaque, si, receptis illis [scilicet M. Antonio

eiusque sociis], esse possumus liberi, vincamus odium pacemque patiamur; sin

otium, incolumibus eis, esse nullum potest, laetemur decertandi oblatam esse

8

fortunam: aut enim, interfectis illis, fruemur victrice re publica, aut oppressi

(quod omen avertat Iuppiter!) si non spiritu, at virtutis laude vivemus

.- De offic. 1,34,6-37,5.

Atque in re publica maxime conservanda sunt iura belli. Nam cum sint duo

genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per vim, cumque illud

proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad posterius, si uti non

licet superiore. Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam causam, ut sine

iniuria in pace vivatur, parta autem victoria, conservandi ii, qui non crudeles in

bello, non inmanes fuerunt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos,

Sabinos, Hernicos in civitatem etiam acceperunt, at Karthaginem et Numantiam

funditus sustulerunt; nollem Corinthum, sed credo aliquid secutos,

oportunitatem loci maxime, ne posset aliquando ad bellum faciendum locus ipse

adhortari. Mea quidem sententia paci, quae nihil habitura sit insidiarum, semper

est consulendum. In quo, si mihi esset obtemperatum, si non optimam, at

aliquam rem publicam, quae nunc nulla est, haberemus. Et cum iis, quos vi

deviceris consulendum est, tum ii, qui armis positis ad imperatorum fidem

confugient, quamvis murum aries percusserit, recipiendi sunt. In quo tantopere

apud nostros iustitia culta est, ut ii, qui civitates aut nationes devictas bello in

fidem recepissent, earum patroni essent more maiorum.

Ac belli quidem aequitas sanctissime fetiali populi Romani iure perscripta est.

Ex quo intelligi potest nullum bellum esse iustum, nisi quod aut rebus repetitis

geratur aut denuntiatum ante sit et indictum. Popilius imperator tenebat

provinciam, in cuius exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem Popilio

videretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem legione

militabat, dimisit. Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato ad

Popilium scripsit, ut, si eum patitur in exercitu remanere, secundo eum obligaret

militiae sacramento, quia priore amisso iure cum hostibus pugnare non poterat.

Adeo summa erat observatio in bello movendo. Marci quidem Catonis senis est

epistula ad Marcum filium, in qua scripsit se audisse eum missum factum esse

a consule cum in Macedonia bello Persico miles esset. Monet igitur ut caveat,

ne proelium ineat; negat enim ius esse, qui miles non sit, cum hoste pugnare.

9

.- De offic. 1.79-84

Omnino illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaerimus, animi

efficitur, non corporis viribus. Exercendum tamen corpus et ita afficiendum est,

ut oboedire consilio rationique possit in exsequendis negotiis et in labore

tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi

cura et cogitatione; in quo non minorem utilitatem afferunt, qui togati rei

publicae praesunt, quam qui bellum gerunt. Itaque eorum consilio saepe aut

non suscepta aut confecta bella sunt, non numquam etiam illata, ut M. Catonis

bellum tertium Punicum, in quo etiam mortui valuit auctoritas. Qua re expetenda

quidem magis est decernendi ratio quam decertandi fortitudo, sed cavendum,

ne id bellandi magis fuga quam utilitatis ratione faciamus. Bellum autem ita

suscipiatur, ut nihil aliud nisi pax quaesita videatur. Fortis vero animi et

constantis est non perturbari in rebus asperis nec tumultuantem de gradu deici,

ut dicitur, sed praesenti animo uti et consilio nec a ratione discedere.

Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione

futura et aliquanto ante constituere, quid accidere possit in utramque partem et

quid agendum sit, cum quid evenerit, nec committere, ut aliquando dicendum sit

"non putaram". Haec sunt opera magni animi et excelsi et prudentia consilioque

fidentis; temere autem in acie versari et manu cum hoste confligere immane

quiddam et beluarum simile est; sed cum tempus necessitasque postulat,

decertandum manu est et mors servituti turpitudinique anteponenda. De

evertendis autem diripiendisque urbibus valde considerandum est, ne quid

temere, ne quid crudeliter. Idque est viri magni rebus agitatis punire sontes,

multitudinem conservare, in omni fortuna recta atque honesta retinere. Ut enim

sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponant, sic

reperias multos, quibus periculosa et calida consilia quietis et cogitatis

splendidiora et maiora videantur. Numquam omnino periculi fuga

committendum est, ut inbelles timidique videamur, sed fugiendum illud etiam,

ne offeramus nos periculis sine causa, quo esse nihil potest stultius. Quapropter

in adeundis periculis consuetudo imitanda medicorum est, qui leviter

aegrotantes leniter curant, gravioribus autem morbis periculosas curationes et

ancipites adhibere coguntur. Quare in tranquillo tempestatem adversam optare

dementis est, subvenire autem tempestati quavis ratione sapientis, eoque

magis, si plus adipiscare re explicata boni quam addubitata mali. Periculosae

10

autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas suscipiunt, partim rei publicae.

Itemque alii de vita, alii de gloria et benivolentia civium in discrimen vocantur.

.- Pro Murena 22, 24

Sed ut hoc omisso ad studiorum atque artium contentionem revertamur, qui

potest dubitari quin ad consulatum adipiscendum multo plus adferat dignitatis

rei militaris quam iuris civilis gloria? Vigilas tu de nocte ut tuis consultoribus

respondeas, ille ut eo quo intendit mature cum exercitu perveniat; te gallorum,

illum bucinarum cantus exsuscitat; tu actionem instituis, ille aciem instruit; tu

caves ne tui consultores, ille ne urbes aut castra capiantur; ille tenet et scit ut

hostium copiae, tu ut aquae pluviae arceantur; ille exercitatus est in

propagandis finibus, tuque in regendis. Ac nimirum (dicendum est enim quod

sentio) rei militaris virtus praestat ceteris omnibus. Haec nomen populo

Romano, haec huic urbi aeternam gloriam peperit, haec orbem terrarum parere

huic imperio coegit; omnes urbanae res, omnia haec nostra praeclara studia et

haec forensis laus et industria latet in tutela ac praesidio bellicae virtutis. Simul

atque increpuit suspicio tumultus, artes ilico nostrae conticiscunt... Summa

dignitas est in eis qui militari laude antecellunt.

.- De Repub. 3.34.

Sed his poenis quas etiam stultissimi sentiunt, egestate, exilio, vinculis,

verberibus, elabuntur saepe privati oblata mortis celeritate, civitatibus autem

mors ipsa poena est, quae videtur a poena singulos vindicare; debet enim

constituta sic esse civitas, ut aeterna sit. Itaque nullus interitus est rei publicae

naturalis ut hominis, in quo mors non modo necessaria est, verum etiam

optanda persaepe. Civitas autem cum tollitur, deletur, extinguitur, simile est

quodam modo (ut parva magnis conferamus) ac si omnis hic mundus intereat et

concidat.

.- Manil. 44.7-46.1

Itaque, ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem quantum

auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum

11

exempla sumantur. Qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est

imperator, tanta repente vilitas ex summa inopia et caritate rei frumentariae

consecuta est unius hominis spe ac nomine quantam vix in summa ubertate

agrorum diuturna pax efficere potuisset. Iam accepta in Ponto calamitate ex eo

proelio de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimuissent, hostium

opes animique crevissent, satis firmum praesidium provincia non haberet,

amisissetis Asiam, Quirites, nisi ad ipsum discrimen eius temporis divinitus Cn.

Pompeium ad eas regiones Fortuna populi Romani attulisset. Huius adventus et

Mithridatem insolita inflatum victoria continuit et Tigranen magnis copiis

minitantem Asiae retardavit. Et quisquam dubitabit quid virtute perfecturus sit

qui tantum auctoritate perfecerit, aut quam facile imperio atque exercitu socios

et vectigalia conservaturus sit, qui ipso nomine ac rumore defenderit?

.- Agr. 2,8,1-2,9,7

Ego qualem Kalendis Ianuariis acceperim rem publicam, Quirites, intellego,

plenam sollicitudinis, plenam timoris; in qua nihil erat mali, nihil adversi quod

non boni metuerent, improbi exspectarent; () sublata erat de foro fides non

ictu aliquo novae calamitatis, sed suspicione ac perturbatione iudiciorum,

infirmatione rerum iudicatarum; novae dominationes, extraordinaria non

imperia, sed regna quaeri putabantur. Quae cum ego non solum suspicarer,

sed plane cernerem -neque enim obscure gerebantur- dixi in senatu in hoc

magistratu me popularem consulem futurum. Quid enim est tam populare quam

pax? Qua non modo ei quibus natura sensum dedit sed etiam tecta atque agri

mihi laetari videntur. Quid tam populare quam libertas? Quam non solum ab

hominibus verum etiam a bestiis expeti atque omnibus rebus anteponi videtis.

Quid tam populare quam otium? Quod ita iucundum est ut et vos et maiores

vestri et fortissimus quisque vir maximos labores suscipiendos putet, ut

aliquando in otio possit esse, praesertim in imperio ac dignitate. Quin idcirco

etiam maioribus nostris praecipuam laudem gratiamque debemus, quod eorum

labore est factum uti impune in otio esse possemus.

.- Fam. 10, 6, 1-2

12

Quae locutus est Furnius noster de animo tuo in rem publicam, ea gratissima

fuerunt senatui, populo Romano probatissima. Quae autem tuae recitatae

litterae sunt in senatu nequaquam consentire cum Furni oratione visae sunt.

Pacis enim auctor eras, cum collega tuus, vir clarissimus, a foedissimis

latronibus obsideretur; qui aut positis armis pacem petere debent aut, si

pugnantes eam postulant, victoria pax, non pactione, parienda est. () Crede

igitur mihi, Plance, omnis quos adhuc gradus dignitatis consecutus sis (es

autem adeptus amplissimos) eos honorum vocabula habituros, non dignitatis

insignia, nisi te cum libertate populi Romani et cum senatus auctoritate

coniunxeris. Seiunge te, quaeso, aliquando ab iis cum quibus te non tuum

iudicium sed temporum vincla coniunxerunt.

.- Fam. 12.18.1-2

Etsi periniquo patiebar animo te a me digredi, tamen eo tempore me consolabar

quod et in summum otium te ire arbitrabar et ab impendentibus magnis negotiis

discedere. Utrumque contra accidit; istic enim bellum est exortum, hic pax

consecuta, sed tamen eius modi pax in qua, si adesses, multa te non

delectarent, ea tamen quae ne ipsum Caesarem quidem delectant. Bellorum

enim civilium ii semper exitus sunt ut non ea solum fiant, quae velit victor, sed

etiam ut iis mos gerendus sit, quibus adiutoribus sit parta victoria.

.- Qu. Fr. 1.1.5-7

Nunc vero ea pars tibi rei publicae commissa est in qua aut nullam aut

perexiguam partem fortuna tenet et quae mihi tota in tua virtute ac moderatione

animi posita esse videatur. Nullas, ut opinor, insidias hostium, nullam proeli

dimicationem, nullam defectionem sociorum, nullam inopiam stipendi aut rei

frumentariae, nullam seditionem exercitus pertimescimus; quae persaepe

sapientissimis viris acciderunt, ut, quem ad modum gubernatores optimi vim

tempestatis, sic illi impetum fortunae superare non possent. Tibi data est

summa pax, summa tranquillitas, ita tamen ut ea dormientem gubernatorem vel

13

obruere, vigilantem etiam delectare possit. Constat enim ea provincia primum

ex eo genere sociorum quod est ex hominum omni genere humanissimum,

deinde ex eo genere civium qui aut quod publicani sunt nos summa

necessitudine attingunt aut quod ita negotiantur ut locupletes sint nostri

consulatus beneficio se incolumis fortunas habere arbitrantur. At enim inter hos

ipsos exsistunt graves controversiae, multae nascuntur iniuriae, magnae

contentiones consequuntur.

.- ad. Brut.5.1-2

Voluntas mea, Brute, de summa re publica semper eadem fuit quae tua, ratio

quibusdam in rebus (non enim omnibus) paulo fortasse vehementior. Scis mihi

semper placuisse non rege solum sed regno liberari rem publicam; tu lenius,

immortali omnino cum tua laude. Sed quid melius fuerit, magno dolore

sensimus, magno periculo sentimus. Recenti illo tempore tu omnia ad pacem,

quae oratione confici non poterat, ego omnia ad libertatem, qua sine pax nulla

est. Pacem ipsam bello atque armis effici posse arbitrabar. Studia non deerant

arma poscentium, quorum repressimus impetum ardoremque restinximus.

Itaque res in eum locum venerat ut, nisi Caesari Octaviano deus quidam illam

mentem dedisset, in potestatem perditissimi hominis et turpissimi M. Antoni

veniendum fuit; quocum vides hoc tempore ipso quod sit quantumque

certamen. Id profecto nullum esset, nisi tum conservatus esset Antonius. Sed

haec omitto; res enim a te gesta memorabilis et paene caelestis repellit omnis

reprehensiones, quippe quae ne laude quidem satis idonea adfici possit.

Exstitisti nuper vultu severo; exercitum, copias, legiones idoneas per te brevi

tempore comparasti. Di immortales! Qui ille nuntius, quae illae litterae, quae

laetitia senatus, quae alacritas civitatis erat! Nihil umquam vidi tam omnium

consensione laudatum. Erat exspectatio reliquiarum Antoni, quem equitatu

legionibusque magna ex parte spoliaras; ea quoque habuit exitum optabilem.

Nam tuae litterae quae recitatae in senatu sunt et imperatoris et militum

virtutem et industriam tuorum, in quibus Ciceronis mei, declarant. Quod si tuis

placuisset de his litteris referri et nisi in tempus turbulentissimum post

14

discessum Pansae consulis incidissent, honos quoque iustus et debitus dis

immortalibus decretus esset.