Upload
wwwtipfakultesi-org
View
314
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Hastalık ve Sağlığın Hastalık ve Sağlığın Kültürel YapısıKültürel Yapısı
Alpaslan TÜRKKAN
UÜTF Halk Sağlığı AD.
Öğrenim Hedefleri
• Antropoloji, tıbbi antropoloji• Toplum• Kültür• Sağlık bakım sektörleri ( yaygın sektör,
halk sektörü, modern tıp )• Hastaneler• Tıbbi teknoloji ve getirdikleri• Hasta ve hekim açısından hastalık• Halk hastalıkları
Antropoloji
İnsan bilim– Fiziksel: İnsanın gelişimi, farklılıkları – Sosyal (kültürel): İnsan toplulukları ve
kültür farklılıkları• Tıbbi : Farklı kültür ve sosyal gruplarda
hastalık ve sağlık davranışları– Hastalık nedenleri– İnandıkları tedavi yöntemleri– Hastalanınca yaptıkları
Kültür
• Toplumdan, bireylere aktarılan
bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk ve
gelenekleri kapsayan karmaşık yapı
• Miras
• İnsan, çevre ilişkilerini nasıl düzenleyecek
• Dünyayı algılar, nasıl yaşayacağını öğrenir.
Toplum
Etrafındaki topluluklardan göreceli olarak ayrı
ve farklı kültüre sahip topluluk.
• Sınırları çok belirgin değildir
• Genellikle kendi toprağı ve politik kimliği
vardır.
• Antropologlar, farklı toplumların nasıl organize
olduklarını, hiyerarşi ve rolleri incelerler.
Kültür
• Dünyaya ve insanları sınıflara ayırır.• Kadın-erkek, çocuk-genç, sağlıklı-hasta,
varsıl-yoksul…• Her toplumda birden fazla kültür• Her sınıfın kendi kuralları vardır.• Sosyal sınıftan diğerine geçiş kuralları
vardır.• Karmaşık toplumlarda farklı dini ve etnik
gruplar bir aradadır.• Karmaşık toplumlarda mesleki alt kültür
Kültür
• Hastalık karşısındaki davranışı etkiler…
• Kişisel etmenler: Yaş, cinsiyet, kişilik, zeka, deneyim…
• Öğrenim: Resmi, gayri resmi, dini, etnik
• Sosyoekonomik: Sosyal sınıf, iş, meslek, işsizlik, sosyal destek ağları
• Çevresel: İklim, nüfus yoğunluğu, konut, ulaşım, sağlık birimleri
Kültürün kötü kullanımı
• Kültürler homojen değildir
• Kültür zaman içinde değişir
• İnanç ve davranış açıklarken genellemeden
kaçınmalı
• Genelleme önyargı ve ayrımcılık yaratır
• Kültür, sosyal ve ekonomik yapıdan ayrılamaz
• Sadece kültürel inanç ve davranışları çekip
almak imkansız.
• Bugün doğru-yarın yanlış
• Bozuk sağlığı sadece kültürün sonucu
görmeyip sosyal ve ekonomik yapıyı
incelemek…
• Kurbanı suçlamaktan kaçınmak
• Semptomlar yanlış olarak kültüre
bağlanabilir
Sağlık sorunlarından kurtulmak
• Evde dinlenme
• Yakınların önerisi
• Halk hekimi
• Tıp doktoru
«Yapı karmaşıklaştıkça seçenek artar.»
Sağlık Bakım Sistemleri
• Yaygın Sektör
• Halk Sektörü
• Modern Tıp Sektörü
Yaygın Sağlık Sektörü
• Sağlık bozukluğunu ilk tanıma,
• Eğitimi olmayan kişileri kapsayan-amatör
• Para ödemeden tedavi seçenekleri
• Kendi kendine tedavi
• Yakınların tavsiye ve tedavileri
• Dini gruplar, kendi kendine yardım grupları
• Deneyimli amatörlerin danışmanlığı
Yaygın Sağlık Sektörü
• Sağlık bakım ortamı aile
• Sunucu genellikle kadın
• Sağlık bakımının %70-90’ı
• Tıbbi ilaç- halk ilacı- perhiz-davranış değişikliği-muska-nazarlık-takı
• Hasta-iyileştirici sağlık-hastalık hakkında benzer düşüncede…
• Roller değişebilir.
Yaygın Sağlık Sektörü iyileştiricileri
• Hastalık deneyimi olanlar
• Çok çocuklu anneler
• Hekime yakın olanlar; eşi, sekreteri…
• Kendi kendine yardım grupları kurucuları
• Bazı dini grup önderleri
Halk Sektörü
• Sanayileşmemiş toplumlarda yaygın• Dini ya da din dışı tedavide uzmanlaşmış
kişiler• Sınıkçı, ebe, diş çekenler, iğneciler, otlarla
tedavi yapanlar, medyumlar, tarot, şamanlar…
• İyileştirici hastayla aynı kültürden
Halk Sektörü
• Sağlığa bütüncül yaklaşım
• Aile tanı ve tedaviye katılır
• Sorumluluk aynı zamanda ailede
• Tedavi evde
• Hastalığın “niçin” olduğunu söyler
• Ne?
• Eğitim çıraklık yoluyla…
Alternatif ve tamamlayıcı tıp
• Halk hekimliği-modern tıp
• Akupunktur, osteopati, homeopati, hipnozcu,
masaj
• Hollanda’da toplumun % 5.2’si (1987)
• Almanya’da 7000 heilpraktiker (1939’dan beri
tanınıyorlar)
Alternatif ve tamamlayıcı tıp
• 1990: ABD her üç kişiden biri, başvuru 1.
basamaktan fazla…
• % 89 hekim tavsiyesi olmadan başvurmuş
• Cepten ödeme 10.3 milyar dolar (hastane
12.8 milyar)
Modern Tıp
• Farklı toplum-farklı tıp sistemi
• Farklı tutum– Temel hak- Satın alınması gereken hizmet
Modern tıp eleştirileri
• Sistem toplumdaki eşitsizlikleri yansıtır
• Hekimlerin çoğu erkektir
• Saygı ve yüksek gelirli görevlerde erkekler çoğunluktadır
• Kişileri tıbbi personele bağımlı kılmaktadır
• Hastalar için olumsuz- ilaç ve cihaz üreticileriyle ilişki
• Doğal yaşam dönemleri medikalize
• Yalnızca hasta kişi hatta organla ilgileniyor…
• Tıbbi sistem içinden çıktığı toplumun değer, ideoloji, politik yapısı, ekonomisi ile birlikte anlaşılabilir.
Her üç sektörde kültüre bağımlıdır…
• Batı tıbbının bağımlılığı (benzer ekonomik yapıda ülkeler incelenmeli) (İngiltere, Almanya, İtalya, Fransa, İspanya)
• Trankilizan, hipnotik, sedatifler:
İngiltere’de en sık yazılan ilaçlar (% 8.6)
Fransa (% 6.8), Almanya (% 6.0), İtalya (% 3.1), İspanya (% 2.0)
• Nöroz tanısı İngiltere’de % 5.1, Fransa’da % 4.1, İtalya’da % 3.2, İspanya’da % 1.7
• Sadece morbidite değil! Terminoloji, tanı kriterleri, tutum farklı
• İngiltere - ABD hekimleri ve İngiliz-Fransız hekimleri şizofreni tanı ve tedavi ölçütleri farklı
• Cerrahi operasyon oranları farklı (ABD, Kanada ve İngiltere)
• Kaplıca-hidroterapi kullanımı farklı (Almanya-Fransa)
Tanılar farklı
• ABD,İngiltere, Almanya, Fransa diğer ülkelerde eş anlamlısı olmayan tanı…
• Karaciğer krizi
• Spasmofili
• Dolaşım kollapsı
• Barsak sorunu…
Kültür, tıbbi inanç ve uygulamaları etkiliyor
• ABD’de yüksek bypass ve cerrahi
• Makine- tamir edilebilir
• Vücut zaman zaman bakımdan geçmeli
• Hekimler saldırgan «yapabilirim-yaparım»
• Öncü göçmen ruhu
• Daha fazla tanı testi ve cerrahi…
• İlaç kullanırlarsa Avrupalı meslektaşlarıma göre yüksek doz
Hekim yaklaşımlarının nedeni
• Hekimlere ödeme tarzı
• Malpraktis korkusu
• Kültürel değerler
Batı tıbbında hastaneler
• Bilimsel tıbbın uygulama mekanı
• Hasta aile ve toplumdan ayrılır.
• Kişiliksizleştirme - numaralandırılmış vaka-yatak
• Rahatsızlık dışı her şey önemsiz.
• Kişi bedeni, mahremiyeti, davranışı, beslenmesi, zaman
kullanması üzerindeki kontrolünü kaybeder
• Küçük toplum; kendi kültürü, gelenek, hiyerarşi ve lisanı
• Geçici dertliler toplumu…
Batı tıbbında hastanelere farklı bakış…
• Dış dünyaya uyum sağlayamayanlar için bir sığınak
• “Hastadan” “sağlam” üreten bir fabrika
• Azami kar amaçlayan ticari bir kuruluş
• Bir dine ya da tıbbi geleneğe adanmış bir tapınak
• Hekim, hemşire, hastalar için bir üniversite
• Çok uyumsuzların kapatıldığı bir hapishane
• Bir kent
Tıbbi teknoloji
• Vücut içi süreçlerin tanınmasını sağlar.
• Beden – duygu ayrışımı ve bedenin nesneleşmesi
• Vücut algısı değişimi
• Vücut sınırlarında bulanıklaşma… MR US ile
şeffaflaşma
Tıbbi teknoloji
• Yaşam destek ünitesi, diyaliz makinesi,
monitörler: “Kendi” ve “kendi olmayan
arasındaki sınırı belirsizleştirebilir.
• Geçici-kalıcı cyborg
Tıbbi teknoloji
• Zaman açısından bazı teknolojiler
• Sosyal ve biyolojik doğum ve ölüm arası
süre uzatmıştır.
– Prenatal tanıda US, fetüse doğumdan önce
kişilik kazandırır.
– Yaşam destek üniteleri sosyal ölümü biyolojik
ölümün sonrasına erteleyebiliyor.
Tıbbi teknoloji
• Hastaneye giren karmaşık teknoloji…
• Sağlıkçıları dış kişilere bağımlı kılmıştır.
• Gelişmekte olan ülkeler …
• EKG, EEG, Test sonuçları: “Kağıt hastalar”
• Tanı, tedavi ve hastayla iletişimi
zorlaştırabilir.
Hasta-Hekim Etkileşimi
• Aynı sosyal ve kültürel alt yapıda
olsalar da
• Sağlığı farklı değerlendirirler.
Hekim açısından hastalık
• Tıp mesleği: alt kültür
• Öğrenciler bu alt kültürü benimser
• Batı tıbbı bilimsel akılcılığa dayanır.
• Her olgunun bir nedeni vardır.
• Neden henüz bulunamadı: «idiyopatik»
• Ölçülebilen veriler daha değerlidir.
• Belli parametrelerin dışı patolojiktir.
Hekim açısından hastalık
• Her hastalığın nedeni, bulguları, doğal gidişi ve
sonucu vardır.
• Hastalığın sosyal, kültürel ve psikolojik boyutlarını
yok sayar.
• Hastanın kişiliği, inançları, kültürü ve
sosyoekonomik durumu önemsenmez.
• İndirgeyicidir: İnsandan… dokuya….daha az
hakkında daha çok bilmek önemsenir.
Hasta açısından hastalık
• Rahatsızlık (illness): Hastanın hekime giderken
hissettiği
• Hastalık (disease): Hekimden ayrılıp evine
giderken sahip olduğu
• “Hastalık bir organın sahip olduğu, rahatsızlıksa
kişinin sahip olduğu şeydir”
Hastalık-belirti
• Farklı kültürlerde,
• Farklı kişilik yapılarında
• Farklı değerlendirilir.
Hastalık-Sağlık
• Aile, kültür ve sınıflar için farklı olabilir.
• Endüstrileşmemiş toplumda sağlık: kişi – diğer
kişiler, kişi – doğa, kişi – doğa üstü güçler
arasındaki denge
• Bu ilişkilerdeki dengesizlik fiziksel ve psikolojik
bulgular yaratabilir.
• New York » Regionville- sırt ağrısı başvurusu
» Düşük SED’da başvuru düşük
• İskoç işçi sınıf anneleri : çocuk dolaşıp
oynadığı sürece sağlıklı
Rahatsızlık
• Kişinin kendini rahatsız olarak tanımlama süreci
1.Kendi algısına
2.Diğer kişilerin onu rahatsız algılamasına
Kişinin kendini rahatsız tanımlaması
• Vücut görünümünde değişiklik• Bedensel işlevlerde değişme• Anormal kanamalar• Ekstremitelerde fonksiyon bozukluğu• Beş duyuyla ilgili değişiklikler• Ağrı, ateş gibi durumlar• Alışılmadık duygulanım• Başkalarıyla ilişkilerde değişiklikler
– Son 2 haftada belirtileri olan % 91– Hekime başvuran % 16
Hastalanmak
• “Hasta” rolü alabilmek için diğer kişilerle uzlaşma
gerektirir. (Sağlık-normal-normal dışı)
• Hastalık diğer kişileri de ilgilendirir
• Hasta kişi bazı görevlerden izinlidir.
• Çevre, hastayla ilgilenmeyi görev sayar.
• Hasta rolü hekim tarafından onaylanırsa güçlenir.
Halk Hastalıkları
• Kültüre bağlı sendromlardır.
• Belli bir kültürün üyelerinde görülür.
• Kültür bu hastalıkların nedenini, tanısını, önlem ve
tedavisini açıklar.
• Çoğunda somatizasyon. Bu hastalıklar öğrenilebilir.
• Her toplumda vardır.
• Bazı hayatı tehdit eden hastalıklar halk hastalığına
dönüşebilir.(orta çağda veba)
Halk Hastalığı Olarak AIDS
Basında tekrarlanan metaforlar:
•Çağın vebası
•Görünmeyen bir bulaşıcı ( miasma )
•Günahkarlara ceza
•Saldırgan (yabancı korkusu)
•Topluma açılmış savaş
Hastalık nedenleri: Halk Teorileri
Geniş talihsizlik algısı içerir. Bilimsel olmasa
da kendi içinde tutarlı…
•Kişinin kendisinde
•Doğal dünyada
•Sosyal dünyada
•Doğaüstü dünyada
Hekime Başvuruyu Etkileyen Etmenler
• Sağlık hizmetinin varlığı
• Kişinin maddi olarak karşılayabilmesi
• Geleneksel tedavilerin başarı durumu
• Kişinin sorunu nasıl algıladığı
• Kişinin çevresindekilerin sorunu nasıl
algıladıkları
Dikkatiniz için teşekkürler