ـ پژوهشی)مطالعات عرفانی(مجله علمی هاي خارجی دانشگاه کاشاندانشکده ادبیات و زبان

146- 123، ص94 ستانبهار و تابم، و یک شماره بیست

شناسی ابن عربی در فهم و بیان آراروش

رضا عارف مهدي دهباشی

:چکیدهاست شده هاي اندکی انجامشناسی وي پژوهشروش ةعربی، درباررغم عظمت شخصیت ابنعلی

کند؛ مقالۀ حاضر، این موضوع را در دو قلمرو تحقیقی را ایجاب میکه این امر، ضرورت چنین ترین آثار شناسیِ بیان آرا، مورد بحث قرار داده و با مراجعه به مهمشناسیِ فهم حقایق و روشروش

عربی در ري، نخست دربارة این نکته که ابنابن عربی، و به کارگیري روش تحلیل عقلی و تفسیکند. این مقاله از یک روش بیان او بحث می ة، و سپس درباراست هکرد کسب حقایق چگونه عمل

کارگیري حواس پنجگانه و ه هاي عقلی، نقلی، بق، روشعربی در فهم حقایدهد که ابنسو نشان مینهد. از سوي دیگر با را بیش از همه ارج میداند؛ اما روش مکاشفه الهام را ابزارهاي شناخت می

عربی تحت تأثیر مکاتب فکري معاصر و پیش از خود، در بیان آرا و ن که ابننشان دادن ایهاي االهیاتی و هاي نقلی، تاریخی و تبیینهاي توصیفیِ مشاهدتی یا روشهایش از روشاندیشه

هاي لغوي، مجاز و کنایه، رمز و راز، ایما و اشاره و استفاده از تأویل کارگیري روش دینی، بهدرون برد.بهره می و... نیز

خیل در عرفان اسالمی، عرفان نظري، تأویل و تشهودي، معرفت، مکاشفۀ عرفانی ها:کلیدواژه ابن عربی.الدینمحی

نویسنده (خوراسگان) دانشجوي دکتراي فلسفه و کالم اسالمی، دانشگاه آزاد اسالمی واحد اصفهان)

arefemail@yahoo.com/مسئول)

(خوراسگان)استاد دانشگاه آزاد اسالمی واحد اصفهان

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

124 94بهار و تابستان مقدمه

دین لامحمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبداهللا بن حاتم طائی معروف به محیی. ق. ـه 560اندلسی است. وي در سال عرب مسلمان عارف ،ابن عربی و شیخ اکبر

به دنیا آمد. پدرش علی بن محمد از عالمان اندلسدر جنوب شرقی مرسیهدر شهر 22و تصوف بود و جدش نیز یکی از قضات اندلسی بود. ابن عربی در حدیثو فقه

سالگی 78در دمشق در سن م.1240نوامبر 10مطابق با ه.ق638الثانی ربیع .درگذشتها را هاي متناقض و متضادي وجود دارد؛ اکثر این دیدگاهابن عربی دیدگاه ةدربار

بندي کرد:هتوان به دو دسته کلی طبقمی اند و و او را به کفر متهم کرده بند نبودهبه شریعت پاي ابن عربیبرخی معتقدند

اند.اش خواندهگویی دانسته و دیوانهها و آراء او را سرشار از تناقضحتی اندیشه دانند که پس از گذار عرفان نظري میترین عارف و بنیانگروه دوم او را بزرگ

اند و حتی هاي وي متأثر شدهفانی و متصوفه از آرا و اندیشهوي تمام فرَق عرر.ك. ابن عربی، (مسیر خود را روشن کرد. ابن عربیمعتقدند عرفان اسالمی با

48(1

در شناخت روش ابن عربی باید توجه داشت که این موضوع از دو زاویه قابل بررسی است: شناسی دریافت حقایقروش شناسی بیان حقایقروش

، روشن شود ابن عربی در دستیابی و تبیین آرا و شودمیاین مقاله کوشش در؟ بر اساس آنچه در روش گرفته استهایی را در پیش هایش چه روش یا روشاندیشه

یبه روشنفهم و تحلیل آرا باید انجام شود، الزم است نخست منظور خود را از روش

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 125 پاسخ به این پرسش باشیم که منظور از بیان کنیم؛ به تعبیر دیگر باید نخست در پی ي

شناسی در عنوان این مقاله چیست؟روش و روشیا ياز متدولوژ است و هنگامی که 2منظور از روش در این مقاله همان متد

ها یا همان متدهاست. شود، مقصود مجموعه روششناسی بحث مطرح میروششود، یکسان است؛ لذا می خوانده 3متدولوژي به این معنا با آنچه منطق عملی

متدولوژيِ بحث مطرح در واقع، شودمیهنگامی که از منطق عملی سخن گفته ر.ك. منطق (.منظور از متدولوژيِ بحث، همان منطق عملی است و شودمی

)11ص، ورزيفلسفه

شناسی دریافت حقایقروشخود هاي علمی، روشی مخصوص به هاي یا دیسیپلینیک از رشته از آنجا که هر

شود هاي ابن عربی موضوعات مختلفی مطرح میدارند و با توجه به اینکه در اندیشهدر موجود آراء در واقعهاي مختلف مربوط است و که گاه این موضوعات به رشته

ابن عربی حاوي موضوعات چند تباري است که گاه مستلزم تحقیقات آثارهاي مختلف، عالوه ني علوم و دیسیپلیاست؛ لذا شناخت تمایز و مرزها ايرشتهیانم

هاي شناسی اندیشهدر درك روش به وضوحهاي متفاوت هر علم روشبر آشنایی با ها از جهت هاي آنابن عربی مفید خواهد بود. این تمایز میان علوم و روش

کند شناسی تفکر نقدي نیز حائز اهمیت است؛ زیرا اصول تفکر نقدي اقتضا میروشهاي مختص کارگیري ابزارها و روشموضوعی پیش از اتخاذ موضع و بهتا در هر

آن، نخست جغرافیاي موضوع روشن شود؛ به دیگر سخن بر محقق الزم است، نشان از ؛ )53ص(همان، قرار داردها دهد موضوع بحث وي در حیطۀ کدام دانش یا دانش

ابن ي شناخت روشاین تمایزات و مرزها برا بحث دربارةرسد به نظر می این رو شود:ها مطرح میاي مفید باشد و اینجا است که این پرسشعربی، مقدمه هاي علمی چیست؟منظور از دیسیپلین یا همان رشته

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

126 94بهار و تابستان

علمیِ مختلف کدام است؟ يهااز رشتهیک روش هر

هاي علمی اندیشیده و به تبع آن از ابن عربی در حوزة کدام رشته یا رشته ؟برده استها بهره کدام روش یا روش

شتهر

که ي

بندیم

قسک ت

ر ی بناب

می عل

ايه

»ش

رو «

میرار

ك قمال

را ش

دانسم

ج قه پن

د بده

و خی

اریي، ت

هود، ش

ربی تج

ی،عقل

ي ها

مییم

قسي ت

سیرتف

میسم

منق تر

عی فر

می عل

ايه ه

شاخ به

وعوض

س ماسا

بر خود

یز ام ن

اقسن

ز ایک ا

ر ید. ه

شودر

آن ل

صیه تف

د کشو

ده ر آم

زیش

روك.

(ر.ت.

اسی،

یاسم س

علودر

ی ناس

ش27

3ي،

ورزفه

فلسق

منطك.

ز ر.؛ نی

و 4659(

علم یا

شدان

علم .1 ايگزاره

امروز یکشنبه «علم متعلق به گزارة واحد؛ مانند: دانستن اینکه .1- 1 »است.

4نه موضوع واحد دارد و نه محمول واحد. .أ

موضوع واحد؛ .بولی محمول متکثر

باشد(دیسیپلین داشته یا رشته علمی)

عقلی .ب - 1 (فلسفی)

ریاضیات منطق فلسفه

علم .1- 2متعلق به مجموعه

هاگزاره

تجربی .ب - 2

فیزیک شیمی شناسیزیست

شناسیروان شناسیجامعه اقتصاد

سیاست حقوق اخالق

شهودي .ب - 3 عرفان

بخشی از شناسیروان

تاریختاریخی .ب - 4

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 127 ي

هاي یک از رشتهتوانیم بگوییم که کدامپس از پاسخ به دو پرسش نخست میکدام ابن عربیپوشانی دارد و به تبع آن هم ابن عربیهاي علمی با حوزة اندیشه

؟برده است به کارها را یا روش روشپرسش نخست این بود که دیسیپلین یا رشته علمی چیست؟ باید توجه داشت که

شود. تقسیم می ياگزاره یرغاي و دانش دانش یا علم به معناي عام آن به دانش گزاره؛ اما دانش شودمیاي همان است که از آن با عنوان مهارت نیز یاد دانش غیر گزاره

ها هاي متعلق به مجموعه گزارههاي متعلق به یک گزاره و دانشاي باز به دانشگزارههایی که اولی شامل دانش شودمی. نوع اخیر خود به دو گونه تقسیم شودمیتقسیم

را در اصطالح گونهیناکه نه موضوع واحد دارند و نه محمول واحد که شودمیکه موضوع واحد و گیردیبرمهایی را در گویند و دیگري دانشمی» اطالعات«

نوعی است که از آن با عنوان دیسیپلین یا رشته همان ،گونهینامحمول متعدد دارند؛ .شودمیعلمی یاد

هايِ توان دید، علم یا دیسیپلین به دانشندي میبتقسیم یندر اکه طورهمان

:شود کهایی گفته میگزاره ها است نه یک گزاره واحد.اوالً متعلق به مجموعه گزاره

جغرافیاي (نقلی) تاریخی

لغتبخشی از

فقه تفسیري .ب - 5

علم غیر گزاره اي(مهارت، فن، دانستن چگونگی)؛ یعنی علمی که قابلیت تبدیل .2 شدن به یک گزاره را ندارد؛ مانند: رانندگی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

128 94بهار و تابستان داشته باشدثانیاً موضوع واحد؛ ولی محموالت متکثر.

هاي علمی با مراجعه پس از بیان تقسیمات علوم و بیان روش هر شاخه از شاخههایی هستند توان چنین نتیجه گرفت که عرفان، فقه و لغت دانشبه آثار ابن عربی می

؛ پرداخته استها برده و به آن ها بهرهآوردن آراء خود از آن به دستکه ابن عربی در هاي وي، روش به آراءرفته در تفکر ابن عربی براي رسیدن کار هاي بهلذا در روش

شهودي، تاریخی و نقلی کامالً مشهود است.دانیم که می طورهمانبه سنت عرفانی و تصوف اسالمی تعلق دارد و ابن عربی

و الهام و مکاشفه به گانهپنجشناسی براي عقل، نقل و حواس متصوفه در معرفتسایر از یشبهمیت قائل هستند؛ اما نوع اخیر(مکاشفه) را عنوان ابزارهاي شناخت ا

فقها و پیروان مذاهبی که نهند. به نظر ابن عربی متکلمان، اهل حدیث، ابزارها ارج میدهند و حتی حکمایی که راه مکاشفه را به لحاظ نظري قبول عقل را اصل قرار می

قایق با مشکالت اساسی دانند، همگی در درك حدارند؛ اما در عمل ناکارآمد می )31صمواجه هستند.(ر.ك. الیواقیت و الجواهر،

ص) دریافت (کند بسیاري از آراء خود را مستقیماً از پیامبرابن عربی خود ادعا میهایی که از معانی رسد در کسب حقایق در استنباط؛ هرچند به نظر میکرده است

جاي . او خود در جايکرده است کند، روش تاریخی را نیز استفادهلغوي کلمات مییابد؛ به عنوان مثال کند که از راه مکاشفه به حقایق دست میآثارش اذعان می

گوید:میگویم، آثارم همانند آثار سایرین نیست و من تنها به اذن الهی سخن می«

اي با اراده خویش من نیز چون سایر نویسندگان نیستم. هر نویسندهکند و فشار باشد یا نباشد؛ به معلومات خود تکیه مینویسد، خواه تحت می

نویسد؛ اما خواهد، نمینویسد و هر آنچه را نمیخواهد، میهر آنچه را میمانند. ما چنین نیستیم. قلوب ما در حضور الهی به انتظار گشایشِ در می

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 129 (ر.ك. الیواقیت و الجواهر، »انتظارند فاقد هر معرفتی هستند. قلوبی که در ي

)31ص گوید:دیگر می در جاي

کنیم. اگر حقیقت ما با قلوبی خالی، معارف را از خداوند دریافت می«کنیم. از ، معارف مناسب را دریافت مییمداشته باشآمادگی پذیرش فیض را

یابیم. خداي بزرگ آموزگارمان است. این طریق به تمام حقایق دست میمعلوماتمان از هر نوع رو ینا از؛ است یدهرساین از پیامبران به ما ارث

(ر.ك. همان)»خطا مصون است.شود که الهاماتی دارد و مطالب خود را از راه مدعی می به صراحتابن عربی

معارفی «گوید: چنین می رو یناز انه از راه عقل و اندیشه؛ آورده است به دستالهام ام. این معارفی است که با تکیه بر عقل و اندیشه ننوشته امکرده یانبرا که در آثارم

ر.ك. همان).»(فرستاده استفرشتۀ الهام بر قلبم فرو او در عبارات زیر ضمن سپاسگزاري از خداوند مدعی است که به غیر از پیامبران

خدا را شکر که به «و همه معلوماتش از خطا مصون است: تقلید نکرده کسیچهاز ر.ك. (»تقلید نکردم. همه معلومات ما از خطا مصون است. کسیچهامبران از جز از پی

همان)ص) (که خود را وارث پیامبر طورهماناو میان وحی و الهام تمایز قائل است و

هاي من وحی از نوع عبارات و سخن نیست؛ بلکه از سنخ نوشته«گوید: داند، میمی »الهام است.

باید توجه داشت که ابن عربی از حکیم ترمذي این سخنان ابن عربی ةدربارو جالب این است که ترمذي نیز مدعی بود که آثارش را بر هاي فراوان بردهبهره

)50ص رك. ابن عربی،طبق خواست و ارادة الهی نوشته است نه خواست خود.(

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

130 94بهار و تابستان توان چنین گفت که ابن عربی متفکري است از مجموع آنچه تاکنون بیان شد، می

ذکر هاي علمی که ه سنت عرفانی تعلق دارد. غالب سخنانش در میان تمام شاخهکه بگنجد هاي علوم شهودي است، میدر حوزة دانشی به نام عرفان که یکی از شاخه شد

.برده استهاي فراوان است از روش شهودي بهرهکه خود نیز مدعی و چنان ز روش شهودي چیست؟شود، این است که مراد اپرسشی که اینجا مطرح می

واسطه است که میان عارف به عنوان روش شهودي نوعی مواجهۀ وجودي و بیشود. با این روش شخص عارف توانایی ادراك و شهودگر با متعلق شهود ایجاد می

ها آورد که با سایر ابزارهاي شناخت قادر به ادراك آنمی به دستمشاهدة اموري را از: اندعبارتتحقق آن يهامؤلفهشی است که نیست؛ به دیگر سخن شهود رو

عارف)(وجود شهودگر .1 مواجهۀ وجودي .2 عدم واسطه .3 .شودنمیدیگر درك يهامدركمتعلق شهودي که با .4

توان به این امور و عالم غیب که با عقل و مدعی است از طرق زیر می ابن عربییافت؛ به دیگر سخن ابن عربی نیست، شهود ادراكقابلحسی گانهپنجابزارهاي

:داندیماقسام شهود را به شرح ذیل مکاشفه و مشاهده در رؤیا مکاشفه و مشاهده در حالتی بین خواب و بیداري مکاشفه و مشاهده در بیداري ۀست.(ر.ك. معناي اعتالي روح به عالم باال که بهمعراجالفتوحات المکی ،

یاي ابن عربی در فصوص ؤگري روان تحلیلر؛ نیز ر.ك. 390-348صص )278–259، صصالحکم

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 131 در نظر موضوعات مورد بررسی در تفکر نقدي باید دربارةاز جمله اموري که ي

تر شود؛ از ، این است که تاریخچۀ بحث بررسی شود تا درك موضوع آسانگرفتاي داشته و این رو باید توجه داشت که تفکرات و آراء ابن عربی چه تاریخچه

؟ در آرا و بوده استهاي فکري متأثر ابن عربی از کدام مکاتب و جریانهاي اندیشه توان یافت:ابن عربی ردپاي دو دسته منبع فکري را می هايیشهاند هايیشهانددستۀ نخست منابع اسالمی شامل؛ قرآن کریم، احادیث، آرا و .1

فا، فارابی و ابن سینا و الصاخوانصوفیان، متکلمان اشعري، قرمطیان، اسماعیلیه، عربی فلسفته الدین بن ر.ك. من أین استسقی محی(در نهایت فیلسوفان اشراقی.

)12ص، التصوفیههاي نوافالطونیان، یونانی)، اندیشه(هلنی ۀاسالمی شامل: فلسفدستۀ دوم منابع غیر .2

همان) فلسفه فیلون، فلسفه سیتوآلی و نظریه لوگوس.(ر.ك.

اناسی بیشنروش، یردقرار گنکتۀ دیگري که الزم است، مورد بحث ابن عربیشناسی در بحث روش

رك. همان) تا پس از ایضاح این (این سؤال است که اقسام روش بیان آرا کدام است؟ و جایگاه او بحث شود. ابن عربیمطلب درباره موضع

را به انواع زیر آرا،هاي تحقیق از نظر شیوة بیان توان روشبندي میدر یک تقسیم بندي کرد:دسته

گاه بیان مطلب به صورت توصیفی به معناي عام است و گاهی به صورت تجویزي یا همان هنجاري. بیان توصیفی به معناي عام خود به سه گونۀ گزارشی

. قسم نخست یا گزارشی، شودمی(توصیفی به معناي خاص)، تحلیلی و نقدي تقسیم هم » تبیین«پردازد که به آن ویسنده در آن نوع یا به بیان علت میاست که ناي گونه

کند.پردازد؛ بلکه صرفاً مشاهدات خود را بیان میگویند و یا به بیان علت نمی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

132 94بهار و تابستان پردازد. در شیوه و لوازم سخن می هافرضیشپبیان تحلیلی آن است که به ذکر

است که به مطابقت یا عدم بیان نقدي نیز دو گونه متصور است که اولی نقد نظري پردازد و دومی نقد عملی است که نتایج و آثار فردي مطابقت یک رأي با واقعیت می

کند.و اجتماعی اعتقاد به یک رأي را تبیین می: نوع اول شودمیاز سوي دیگر بیان تجویز یا هنجاري خود به دو قسم منقسم

کند و ا و نبایدهاي روشی بحث میبیان هنجاري نام دارد که روشی است که از بایده کند.که از بایدها و نبایدهاي ارزشی بحث می شودمی یدهنامدیگري هنجاري ارزشی

را در قالب نمودار نشان دهیم به هایشهاندهاي بیان آرا و اگر بخواهیم تقسیم روش شکل زیر خواهد بود:

قیق تح

شرو

عمي ا

عناه م

ی بصیف

تو

گزارشی(توصیف

اخص)به معناي

تعلیلی(تبیین)

که صرف مشـاهدات را گـزارش مشاهدتی

دهد.می

هاي یک قول و نتایج مترتب بر آن)فرضتحلیلی(کشف پیش

نقدي

نظري(به مطابقت یا عـدم مطابقـت یـک رأي بـا واقـع پردازد.)می

عملی(به نتایج و آثار فردي و اجتماعی اعتقـاد بـه یـک پردازد.)میرأي

یز)جو

ي(تجار

هن

ــدهاي ــدها و نبای ــی(از بای ــاريِ روش هنج

ــدهاي ــدها و نبای ــی(از بای ــاريِ ارزش هنج

(.

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 133 ي

. شودمیآکسیولوژیک) نامیده (ها سروکار دارد، علم ارزشیعلمی که با ارزش از: اندعبارتبرخی از علوم آکسیولوژیک

هایی؛ چون: خوب، بد، درست، نادرست، باید، نباید، وظیفه، اخالق: از ارزش کند.مسئولیت، فضیلت و رذیلت بحث می

گوید.هایی؛ مثل: آزادي، برابري، برادري، عدالت و... سخن میسیاست: از ارزش روح و ... هایی؛ مثل زیبا، زشت، باشکوه، فخیم، باشناسی: درباره ارزشزیبایی

گوید.سخن می ،مباح، مکروه، حرام، نجاست، طهارت، فقه: از احکامی؛ همچون: واجب، مستحب

کند.حلیت و... بحث می

عرفان عملی که از بایدها و نبایدهاي عملی در سیر و سلوك عرفانی سخن گوید.می

توان گفت: ابن عربی در بیان آراء خود غالباً از روشبندي باال میبر اساس تقسیمبرد؛ هر چند بعضاً روش گزارشی توصیفی، گزارشی آن هم از نوع مشاهدتی بهره می

میل زن به شود؛ مانند آنجا که درباره علت بیان علت) نیز در آثار او دیده می(تعلیلیخاطر خلقت زن از پهلوي مرد ه ب«گوید و مدعی می شود: سخن میمرد 5)124ص المکیۀ،ر.ك. الفتوحات (.»است

مطرح شد، باید این مطلب هم افزوده که بحث گزارش تعلیلی و تبیین آرااینک شناسی همواره این پرسش نیز قابل طرح است که متفکر مدنظرِ ما شود که دربارة روش

کند؟ که این روش استداللی اي تنظیم میهاي خود را به چه شیوهها و استداللتبیین غیر از شیوه و روش بیان است.

در آثار ابن عربی باید بدانیم که هاي استداللبنابراین پیش از بحث از روش یادآوريو مقدمتاً الزم است بار دیگر شودمیهاي استدالل به چند گونه تقسیم روش

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

134 94بهار و تابستان شود که بین روش اکتساب حقایق با روش بیان حقایق تفاوت است. در اکتساب

لی در بیان حقایق، انتقال با الفاظ مد آوردن حقایق مد نظر است؛ و به دستحقایق، نظر ماست.

کنند:هاي استدالل را به پنج نوع تقسیم می، روشیشناسروشدر عقلی تجربی تعبدي)(نقلی شهودي تاریخی

در ارائۀ ابن عربیهاي استدالل الزم است، روشن شود که آیا دربارة روشهاي تجربی یا شهودي یا نقلی یا ستداللاز ا برده یاهایش از استدالل عقلی بهره اندیشه

استفاده کرده است؟ یادشدههاي تاریخی یا ترکیبی از دو یا سه یا چند روش از روش ةدهندابن عربی نشان آراءگفت مالحظۀ آثار و توانیمدر پاسخ به پرسش فوق

از از روش استدالل شهودي، نقلی و تاریخی است؛ مثالً در بحث یابن عرب ةاستفادگوید: شیوة ادراك و شهود حقایق، وي از حضور قلب در محضر خدا سخن می

ر.ك. الیواقیت و الجواهر،(»مانندقلوب ما در حضور الهی به انتظار گشایشِ در می« )31ص

ة گوید که باز به شیودر جاي دیگر از دریافت حقایق با قلوبِ خالی سخن می(ر.ك. »کنیم.معارف را از خداوند دریافت میبا قلوبی خالی «... شهودي اشاره دارد:

)همان، معارفی از جانبِ فرشتۀ الهام کرده استرا از راه شهود کسب ابن عربی آنچه

) (ر.ك. همان.»فرستاده استکه فرشته الهام بر قلبم فرو «... کند: داند و تصریح میمی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 135 ر.ك. ابن عربی، (»ت.هاي من ... از سنخ الهام اسنوشته«: گویدیمیا در جاي دیگر ي

)50ص، خطایی راه شودمیدر آنچه از راه شهود کسب ابن عربی یشناسمعرفتاز منظر

ندارد؛ به دیگر سخن عارف به سبب آنکه عارف است، معصوم است و از همین رو ، ر.ك. الیواقیت و الجواهر(»همه معلومات ما از خطا مصون است.«کند: ادعا می

)31صروش نقلیِ ابن ةباال روش شهودي کامالً آشکار است. دربار يهانمونهدر تمام

تۀ دیگر ؛ اما نکخواهد شدو شواهدي نیز ارائه خواهد شدعربی در ادامه سخن گفته هاي او از چه نوع است؟ این است که ببینیم تبیین ابن عربی شناسی بیان آراءدر روش

گونه که اگر ین تفاوت است؛ بدینکه مشخص است، بین توصیف و تبی طورهمانچرا الف، ب «جمله یک توصیف است؛ اما اگر بپرسند: ، این»است الف، ب«بگوییم:

آید، نامش تبیین است؛ در واقع در تبیین بیان علت مد نظر آنچه در پاسخ می» است؟ است.

-3مکانیکی -2انگیزشی -1بندي کرد: توان به شرح ذیل تقسیمانواع تبیین را می زبانی. -5الهیاتی -4ارگانیکی

که شودمی آشکار وضوح بهبا توجه به این اقسام و با مراجعه به آثار ابن عربی نکته از سخنان منقول از وي ینا هاي او الهیاتی، انگیزشی و زبانی است.غالب تبیین

در این تحقیق نیز کامالً قابل استنباط است.شناسی ابن عربی باید متذکر شد، که در بحث روش شناختیآخرین نکته روش

بودن است؛ از آنجا 7دینیو برون 6دینیانواع برهان و دلیل در آثار او از جهت درونرا منتسب به فتوحات و فصوصکه ابن عربی، عارفی مسلمان است که آثاري چون

یدبادهد، براهین و دالیل او را داند؛ بلکه به پیامبر(ص) نسبت میخود نمی شمرد و این با مدعاهاي خود او نیز سازگاري دارد. ینیددرون

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

136 94بهار و تابستان هاي متفاوت و متناقض را اي است که امکان برداشتگونهشیوة بیان ابن عربی به

ن، مطالعۀ آثار ابن عربی را بر شاگردان برخی از بزرگا رو یناز ادهد؛ به خواننده میکردند و علت آن را نیز عدم توانایی طالب در درك درست مفاهیم و خود ممنوع می

)183صالطیب، کردند.(ر.ك. نفخمطالب ابن عربی ذکر میعرفا در آثار خود «...گوید: خود ابن عربی در باب مباحث مطرح شدة عرفا می

براي عامه مردم نیست. اگر نااهالن و هایناکنند؛ اما می برخی اسرار الهی را بیانر.ك. الیواقیت (»ها را نهی خواهند کرد.بیگانگان را در حال مطالعه این اسرار ببینند آن

)22-20صصو الجواهر، اي از ابهام، از این عقیدة ابن عربی شاید بیان و پیچیدن مطالب عرفانی در لفافه

در باب باال در ضمن کالمش مشهود است. ابن عربی نشأت گرفته باشد که در معقول شناسیتوجهی به روشیه) و در توجیه بیاصول احکام شرع(معرفت اسرار

گذارده عباداتسزاوار این بود که باب اصول فقه پیش از شروع «گوید: می واراشارهر.ك. .»(م، زیرا این ترتیب را ما از روي اختیار برنگزیدیچنین نشدشد، ولی می

)163ص، المکیۀالفتوحات گیرد، می به خود را معقولسخنان ۀشائب شکالم یی کههرجادر آثارش ابن عربی

بی است و از علوم تلقی و هتمامی مطالب ما از جنس علوم و «...ه ککند میتأکید )171صر.ك. همان، »(باشد.تدلی می

هاي خود، نظام واژگانی خاصی دارد که مختص به شیخ براي بیان آرا و دیدگاهنوشته که آشنایی با آن اصطالحات صوفیهخود اوست؛ از این رو کتابی با عنوان

،در جعل کلمات که الزمۀ درك نظام فکري او است؛ هرچند خود او مدعی استنفس الرحمانی) »(نفس«گر در شرع و ا«گوید: می چنان کهآن استبند شرع بسیار پاي

)310صر.ك. همان، (»کردیمنبود، ما با وجود علممان بدان، بدان(نفس) اطالق نمی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 137 چنین شهودش در شرع است که یمدع یعربمعناي این سخن آن است که ابن ي

دهد، نه اینکه از شرع در جایش قرار می استعانتشده و این اصطالح را با یدهنام اصطالحی جدید باشد.خود واضع

هایش این است که وي در از جمله امتیازات ابن عربی در بیان آرا و اندیشهادبیات عرب و نثر و نظم آن بسیار مهارت داشت و حتی برخی او را یکی از چند

)555صاسالم، المعارفدائرةاند.(ر.ك. نثرنویس بزرگ عرب دانستهکلمات و ةآهنگ زیبا و مسحور کنند خود فصوصشرح ۀابوالعال عفیفی در مقدم

کند:می توصیفچنین را این ابن عربیروش رنج هر که خواهان آن آهنگ برین و برجسته است، ناگزیر باید«

را از اینجا و هاپارهبازیابی آن را بر خود هموار سازد و بکوشد تا آن »آنجا بازیابد و کنار هم نهد و دوباره آن آهنگ برجسته را بازسازد.

)11ص، فصوص الحکم (ر.ك.، ادیب، نویسنده، شودمیکه صوفی بزرگی شمرده همان اندازهبه ابن عربی

افکار و احساسات، ها،نیز هست. توانایی بیان دیدگاه یهماگرانهنرمند و شاعري تخیل و تصورات وي به او توانایی به تصویر کشیدن نظام فکري خود در قدرت بیانِ

دهد تا در بر زبان آوردن مقصود از همۀ استعدادها و هاي مختلف را میشکل مند شود.هاي سخنوري و نویسندگی بهرهکاريریزه

کند و بخواهد مقصود خود را بسیار واضح و روان مطرح می آنگاه کهابن عربی نماید یا تفسیري ت ضرورت آن را با زبردستی خاص خود تأویل میدر صور

العمل ناشایستی را احتمال عکس که آنگاهدهد و در مقابل، متفاوت از آن ارائه میکند اي از مجاز و کنایه، رمز و راز، ایما و اشاره بیان میدهد، آراء خود را در پردهمی

ست که وي را در برابر مخالفان حفظ که این سبک بیان براي او همچون سپري اخواند و پس از اینکه )؛ مثالً در جایی فرعون را مسلمان می55صابن عربی، کند(می

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

138 94بهار و تابستان نفس من فرعون است « گوید:زند و میخواهند، دست به تأویل میاز وي توضیح می

)169-168صصالطیب، ر.ك. نفخ(»و هواهاي پست من هامانغالباً محتوایی چند وجهی دارد. او در بیان خود از سویی به ابن عربیشیوة بیان

ظاهر و لفظ شریعت توجه دارد و از سویی دیگر معانی صوفیانه خود را تبیین کند؛ لکن مقصود اصلی او همان مفاهیم صوفیانه است و هدفش از بیان ظاهري می

مطالب، حفظ ظاهر و نجات یافتن از مخالفان است.آیات و بر اساستوان دید که وي آراء خویش را در روش بیان ابن عربی می

هاي وي الهیاتی است.کند؛ به تعبیر دیگر بسیاري از تبییناحادیث بیان میبرد، هاي خود بسیار از آن بهره میهایی که او در ارائۀ آرا و اندیشهاز جمله روش

نی هایی که ناظر بر عشق زمیو غزل تأویل است؛ به عنوان نمونه در توجیه اشعار گوید:بود، می شجاع سرودهالدین بن براي نظام دختر مکین

مهاجرت، مأوا، یا کلماتی چون دوست، وطن، آنچه از قبیل خاطره،«کنند و زار، یا تعابیري؛ مانند زنان که مانند خورشید طلوع میتپه، باغ، نی

صفات يدر معنارا هاینایز دیگر شبیه اند، یا هر چهمانند اصنام ایستادهو در دور کناز ظاهر این عبارت خود را... ذهن فهم کنمتعالی و قدسی

شرح ر.ك. ذخائر و االعالق (»جستجوي باطن باش تا حقیقت را دریابی. )5ص، ترجمان االشواق

هاي عاشقانه، دریافت اسرار الهی او معتقد است مقصود صوفیان در اشعار و غزلانوار الهی، اسرار به معارف ربانی، هایی که در مکه سرودهاست و او با اشعار و غزل

.کرده استعلوم عقالنی و نصایح شرعی اشاره روحانی، اذعانابن عربی در بیان دلیل انتخاب چنین روش و قالبی براي بیان این معارف

کند:می

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 139 مندند؛ عالقه شودیسروده مها به شعرهایی که در موضوع عشق آدم«... ي

و اصوالً این زبانی است که هر امکرده یانبلذا من هم مقاصد را از این راه )237ص، الفتوحات المکیۀر.ك. »(کند.اندیشی از آن استفاده میادیب باریک

او گاه با معتبر خواندن معناي ظاهري و لفظی عباراتی که داراي معانی مجازي کند و گاه آیه یا حدیثی را از معناي لفظی آن ف میهستند، تفسیرهاي شگفتی کش

.است یدهنرسکند که به عقل کسی اي بر آن بار میدور کرده و معانیدر کهآن«گوید: می )17انفال/(...»و ما رمیت اذ رمیت «به عنوان مثال او از آیه

»ص) کرد، ظاهر مطلب بود.(انداخت خدا بود و آنچه پیامبرحقیقت تیر می.(ر.ك. داندسپس معناي ظاهري و لفظی این آیه را دلیلی بر وحدت وجود می

)86صفصوص الحکم، دهد نه گونه آیات و احادیث، معناي ظاهري را اساس قرار میابن عربی در این

بیند.او این قبیل مفاهیم را مجازي نمی در واقعمفهوم باطنی را؛ بدنا ایوب اذ نادي ربه أنی مسنی و اذکر ع«در جاي دیگر در بیان معناي آیه

واژه شیطان در این آیه «گوید: ) می41ص، فصوص الحکم»(الشیطان بنصب و عذاببه معنی هجران، دوري و فراق است. رنجی که ایوب متحمل شده بود به دلیل

فصوص (»بیماري نبود؛ بلکه ریشه در حجاب او و آگاه نبودنش به حقایق داشت. )173ص، الحکمشناختی اي روشنکته ابن عربیهاي ارگیري روش تأویل در آثار و اندیشهکبه

دسته توان به دورا می گرانلیتأوتوان به سادگی از کنار آن گذشت. است که نمی تقسیم کرد:

اول افرادي که صادقانه عقیده دارند قرآن و عرفان و برهان از یکدیگرکه ظاهرش با ادعاي عارف نندیبیمو چون در قرآن آیاتی را رندیناپذییجدا

تناسبی ندارد براي تأویل ناچارند از ظاهر به باطن عبور کنند و ناچارند بگویند

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

140 94بهار و تابستان که ظاهر قرآن با عرفان سازگاري ندارد؛ به تعبیر بهتر این گروه از قرآن تأویالتی

کنند که با برهان و عرفان سازگار باشد.را استخراج می که از یک آیه چندین نوع تأویل که گاه نقیض دستۀ دیگر گروهی هستند

بینند که تأویالتشان با برهان، عقل و و لزومی نمی کشندیمیکدیگرند را بیرون .داشته باشدبا یکدیگر سازگاري

از میان دو گروه فوق ظاهراً ابن عربی را باید جزء دستۀ دوم دانست. متدولوژي از قرآن روشن نیست. این مطلب موهم این ابن عربی در استخراج تأویالت متناقض

سن کار ح در توان از قرآن هر سخنی را استخراج کرد.(ر.ك.معناست که گویا می37-29صص ،د و نقد ابن عربیموح(

گیرد، استخراج واقعیات می به کارروش دیگري که ابن عربی در آثار خود مبتنی بر این فرض یابن عربشناختی است. روش وجودشناختی از واقعیات زبان

است که زبان صرفاً امري قراردادي نیست؛ بلکه منبعث از واقعیتی در عالم خارج مبتنی بر تصوري است که وي از زبان عربی ابن عربیاست؛ به تعبیر بهتر این روش

داند. او این زبان و هر اسمی را دارد و اینکه زبان عربی را تنها زبان موجه و معتبر مییا نشأت گرفته از آن اي از اسماء الهیالواقع نشانهاست، فی آندر که ؛ همچنین ر.ك.37-29صص ،و نقد ابن عربی دسن کار موحح در پندارد.(ر.ك.می

)یاتالمبادي و الغایات فی معانی الحروف و اآلیا به عنوان مثال در جاي دیگر دست به استخراج واقعیت وجود شناختی دیگري

خاطر خلقت زن از ه میل زن به مرد ب« گوید:میزند و می یشناختزبانیت از یک واقع ،المکیۀ ر.ك. الفتوحات(.. .»پهلوي مرد است و در پهلو هم انحنا و انعطاف است.

8)124صشده در مکه را به رشته تحریر در الهامات دریافت فتوحات المکیهاو در کتاب

هاي فتوحات، گاه با هم پیوند منطقی و منظمی آورد. موضوعات و مسائل و بخشمی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 141 شوند و گاه مؤلف از ندارند، گاه نیز دو موضوع غیر مرتبط با هم در یک جا بیان می ي

خود گیرد. خود ابن عربی در توجیه این روشموضوع مورد بحث فاصله می )348و 89صصر.ك. همان، (گونه است.گوید: در قرآن هم وضع همینمی

آنچه گفته شد، خالصه و «مدعی می شود: فتوحات مکیهدر مقدمه کتاب وي که اهل هاآنکه اهل تقلیدند و چه هاآنعقیده و باور عوام مسلمانان بود، چه ةفشرد

.» نظرند...به تعبیر از آنجا که؛ اما 9بپردازدخواص دیدگاهبه گزارش تا کوشدیم آنگاه، جداگانه به بیندمی ییهایدگیچیپو هايدشوارالخواص، ۀخالص ةدر عقیدخودش

يجايجادر و کندمیالي کتاب پراکنده هرا در الب عقاید آنپردازد؛ بلکه نمی هاآنخداوند کهآن«به این امید که .گویدمیآشکارا از آن سخن به زعم خود آن گسترده و

را خواهد هاآنرا خواهد یافت و قدر هاآنبدو درك و دریافت بخشیده، )41 -38صصر.ك. همان، .»(شناخت

ص) را از طریق کشف (مدعی است: پیامبر الحکمفصوص ابن عربی دربارة کتاباند، فرمودهو شهود در رؤیا دیده و این کتاب را دقیقاً به همان شکل که حضرت

را بی هیچ کم و کاستی از آن فصوصواقع او حرف به حرف . درنوشته استرا به او دادند و فصوص داند و مدعی است که آن حضرت کتابص) می(پیامبر

)32صر.ك. همان، (»آن را به مردم ابالغ کن«فرمودند: نگاهی به ابن عربی در تخیل ید طوالیی دارد و تخیالتش بسیار زیباست و اگر

هاي وي این است که با یابیم که یکی از روشمجموعه آثار وي بیندازیم، درمیکشد؛ هرچند این سناریو در گیري از تخیل، سناریویی بسیار زیبا را به تصویر میبهره

يهادر قالباین تناقضات وقتی .برخی از نقاط دچار تناقضاتی هم شده استحسن کار موحد در ر.ك.(.دهندنشان می یش خود راگیرند بیش از پمفهومی قرار می )37-29صص، و نقد ابن عربی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

142 94بهار و تابستان باید اعتراف کرد که آثار ابن عربی ابن عربیهاي دربارة روش بیان آرا و اندیشه

شناسی او سیال است تر روشدهد و به تعبیر دقیقشناسی واحدي را نشان نمیروشروش شهودي گاه از روش نقلی و... گنجد. او گاه از و در یک چارچوب نمی

کند و این یکی از نکات مهمی است که در داوري و نقد آثار و استفاده می، حسن کار موحد و نقد ابن عربی در یابد.(ر.ك.هاي وي اهمیت میاندیشه )37-29صص

بودن اندیشۀ » گشتاري«ناشی از شناسی ابن عربی راشاید بتوان سیال بودن روش. دهدو صیرورت را نشان می» شدن«هاي ابن عربی نوعی اندیشه، او دانستبی پایان آن همانند ايِو ساختار دایره پذیردینماما پایان ؛که آغاز می شود صیرورتی

)142ص(ر.ك. چنین گفت ابن عربی، .که پایان نداردتجلیات الهی است :گویدیمدر این باره ن ربپروفسور هانري کُ

به دستشناخت عینی و درستی از او تواندینمعربی ابن پژوهشگرِ«، چیزي نیست جز رسدیمآورد. شناختی که پژوهشگر در این باره بدان

که ابن عربی در آن چهره بر او تجلی کرده، آن هم به اندازه ياچهرهتخیل خالق در عرفان ابن (.»داشته استگنجایی و توانی که پژوهشگر

)162صعربی، و خاموشی گزیده است وضوعاتدر بسیاري از م خود مدعی استابن عربی

در قالب کلمات بریزد، کج و خواستیمرا هاآناگر داند کهدلیل آن را این نکته میآن براي عالم از راه نظر فکري حاصل و علم نبود دركقابلو شدمیمعوج

)31ص، المکیۀ(ر.ك. الفتوحات .شودنمی

نتیجهدهد که هاي وي نشان میآوردن آرا و اندیشه به دستدر عربیابن بررسی روش

از: روش شهودي، روش اندعبارتبرده؛ کار بهها را آن ابن عربیهایی که روش

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 143 و الهام و مکاشفه به گانهپنجتاریخی و روش نقلی. او براي عقل، نقل و حواس ي

سایر ابزارها ارج از شیبعنوان ابزارهاي شناخت اهمیت قائل است؛ اما نوع اخیر را کرده ص) دریافت (نهد. او مدعی است بسیاري از آراء خود را مستقیماً از پیامبرمی

هایش از معانی لغوي کلمات، روش تاریخی رسد در استنباط؛ هرچند به نظر میاست .قرار داده استرا نیز براي کسب حقایق مورد استفاده

، براي بوده استمکاتب فکري متأثر هاي او از کدامدربارة اینکه اندیشهگرفت: اول منابع اسالمی اعم نظر توان دردو دسته منابع را می ابن عربیهاي اندیشه

الصفّا، از: قرآن، حدیث، آثار صوفیان، متکلمان اشعري، قرمطیان، اسماعیلیه، اخوانفلسفه فارابی و ابن سینا، فیلسوفان اشراقی؛ دیگر منابع غیراسالمی شامل:

هاي نوافالطونیان، فلسفه فیلون، فلسفه سیتوآلی و نظریه یونانی)، اندیشه(هلنی لوگوس(کلمه).

گزارشی آن هم از نوع -ابن عربی در بیان آراء خود غالباً از روش توصیفیبرد. او می به کارتعلیلی را نیز -گیرد؛ هرچند بعضاً روش گزارشیمشاهدتی بهره می

استدالل شهودي، نقلی و هاي ها از روشهایش نیز مانند کسب آندر بیان اندیشهباید گفت که ابن عربیاز نظر انواع تبیینِ موجود در آثار کند. تاریخی استفاده می

هاي او الهیاتی و انگیزشی و زبانی است و براهین و دالیل او را باید در غالب تبیین دینی شمرد.زمرة براهین و دالیل درون

هاي متفاوت و متناقض را به اي است که امکان برداشتگونهبیان او بهشیوة هاي خود، نظام واژگانی خاصی دارد. در دهد. وي براي بیان آرا و دیدگاهخواننده می

افکار و ها،ادبیات عرب و نثر و نظم آن بسیار مهارت دارد. توانایی بیان دیدگاههاي مختلف نِ نظام فکريِ خود در شکلاحساسات و تخیالت، توان به تصویر کشید

هاي سخنوري و کاريدهد تا در بیان مقصود از همۀ قوا و ریزهمی ابن عربیرا به دهد، آراء خود العمل ناشایستی را میکه احتمال عکس آنگاهو یردبهره گنویسندگی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

144 94بهار و تابستان ابن بیان ةیوکند. شاي از مجاز و کنایه، رمز و راز، ایما و اشاره بیان میرا در پرده

هایی است که او در ارائه غالباً محتوایی چند وجهی دارد. تأویل از جمله روش عربیگاه با معتبر خواندن معناي ظاهري و برد.هاي خود بسیار از آن بهره میآرا و اندیشه

دهد و گاه آیه یا لفظی از عباراتی که معانی مجازي دارند، تفسیرهاي شگفتی ارائه میکند که به فکر کسی اي بر آن بار میکند و معانیا از معناي لفظی آن دور میحدیثی ر

شناسی ابن عربی در استخراج تأویالت متناقض از قرآن روشن روش. است یدهنرستوان از نیست. این مطلب موهم این معناست که گویا وي بر این عقیده است که می

قرآن هر سخنی را استخراج کرد.شناختی استخراج خود واقعیات وجودشناختی را از واقعیات زباناو در آثار

کند. این روش او مبتنی بر این فرض است که زبان صرفاً امري قراردادي نیست؛ می بلکه منبعث از واقعیتی در عالم خارج است.

گاه با هم فتوحاتهاي برخی از آثار وي همچون موضوعات و مسائل و بخشگوید ندارند. خود ابن عربی در توجیه این روش بیان خود میپیوند منطقی و منظمی

الحکمفصوصگونه است. او حرف به حرف آثاري همچون در قرآن هم وضع همینداند و به تبع آن شیوة بیان آن را نیز از ص) می(را بی هیچ کم و کاستی از آن پیامبر

داند.خود نمی

گیري از ، این است که وي با بهرهگرفته کار به ابن عربیهایی که یکی از روشکشد که گاه این سناریو در تخیل، سناریویی بسیار زیبایی از جهان را به تصویر می

مفهومی قرار يهادر قالببرخی از نقاط دچار تناقضاتی است. این تناقضات وقتی دهند.نشان می ، بیش از پیش خود راگیرندیم

- تر روشدهد و به تعبیر دقیقنشان نمیشناسی واحدي را آثار ابن عربی روش

ابن عربی نوعی هايیشهاندگنجد. شناسی او سیال است و در یک چارچوب نمی

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

عربی درابن شناسیروش

فهم و بیان آراء 145 و پذیردینماما پایان ؛. شدنی که آغاز می شوددهندو صیرورت را نشان می» شدن« ي

.که پایان نداردبی پایان آن همانند تجلیات الهی است ايِساختار دایره

ها:نوشتپی

. براي مطالعه بیشتر ر.ك. دریاي عرفان، شرح حال سید علی قاضی طباطبایی، هادي هاشمیان، 1اسوة «و 41ی، صیدومین یادنامه عالمه طباطبا ، موسسه فرهنگی طه، قم؛ همچنین رك.32ص

؛ 65، ص1379به کوشش محمود طیار مراغی و صادق حسن زاده، انتشارات آل علی، » عارفانهمچنین ر.ك. روح مجرد، محمد حسین حسینی تهرانی، ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسالم،

.239؛ همچنین ر.ك. شرح منظومه، مرتضی مطهري، ص342ص2. Method 3. Practical Logic/Practical Reasoning 4. Information

ناء و انعطاف. حنو المرأة على الرجل لکونها خلقت من الضلع و الضلع فیه انح56. Textual 7. Met textual/Post textual

. حنو المرأة على الرجل لکونها خلقت من الضلع و الضلع فیه انحناء و انعطاف8 ز مردان راه و راز و کشف و ... .. آنان که از گزیدگان خدایند و ا9

منابع قرآن کریم.

1384مرکز، تهران وداغ؛ ترجمه داوود وفایی، نشر اول، سلیمان ابن عربی.

1379انتشارات آل علی، قم ،چاپ پنجم ؛، صادق حسن زادهاسوه عارفان. ل خالق در عرفان ابن عربی1383؛ هانري کربن، مترجم ان شاء اهللا رحمتی، جامی، تهران تخی. 1387؛ نصرحامد ابو زید، ترجمه سید محمد راستگو، نی، تهران چنین گفت ابن عربی. 1368، تهران بزرگ اسالمی المعارفةدائر جلد اول، بنیاد ؛ احمد آتش،اسالم المعارفدائرة.

»7سال اول، شماره ، کتاب ماه فلسفه؛ مصطفی ملکیان، »حسن کار موحد و نقد ابن عربی در ، .1387فروردین

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020

مطالعات عرفانی مو یک اره بیستشم

146 94بهار و تابستان قم ، هادي هاشمیان، موسسه فرهنگی طه ی،یشرح حال سید علی قاضی طباطبا ؛دریاي عرفان

1379.

موسسه مطالعات و صادق حسن زاده، و محمود طیار مراغی ؛ییعالمه طباطبا هدومین یادنام .1362، تهران تحقیقات فرهنگی

ه.ق.1312بیروت العلمیۀ المطبعۀ، الدین ابن عربی؛ محیشرح ترجمان االشواقذخائر و االعالق

»و میرباقري فرد سید علی اصغر ؛»یاي ابن عربی در فصوص الحکمؤگري رروان تحلیل .1388پاییز و زمستان ،10رهشما ،مطالعات عرفانی، اشرف ،خسروي

ق.ه 1414محمد حسین حسینی طهرانی، انتشارات حکمت، تهران ؛روح مجرد. »تابستان 14، شماره فصلنامه علوم سیاسی؛ مصطفی ملکیان، »شناسی در علوم سیاسیروش ،

1380. جلد اول، صدرا، تهران بی تا.مطهري مرتضی ؛منظومهشرح ، ۀ الفتوحاتللکتاب ۀالعام ۀالمصری ۀالهیئالدین ابن عربی، جلدهاي اول، دوم و سوم، محی ؛المکی ،

ه.ق.1282قاهره

عفیفی، قاهره ابوالعالء الدین ابن عربی، به کوشش محی ؛فصوص الحکم و خصوص الکلم م.1946

دارالتنویر؛ نصرحامد ابو زید، التأویل دراسۀ فی تأویل القرآن عند محی الدین بن عربی فلسفۀ ، م.1983بیروت

الدین ابن عربی، مصحح سعید عبد الفتاح، یمح؛ المبادي و الغایات فی معانی الحروف و االیات ه.ق. 1427، بیروت دارالکتب العلمیه

»ن أین استسقی محیاالدب الکلیۀ مجلهعفیفی، ابوالعال ؛»ه التصوفیهالدین بن عربی فلسفتم ، م.1933، 1 شماره جلد اول، جامعه القاهره،

؛ رضا عارف، رساله دکترا رشته ورزي و کاربرد آن در تحلیل آرا صدرالدین شیرازيمنطق فلسفه .1394فلسفه و کالم اسالمی، به راهنمایی مهدي دهباشی، دانشگاه آزاد اسالمی، اصفهان

م.1968، جلد دوم، بیروت احسان عباسمقري، احمدبن محمد؛ الطیبخنف

مصطفی البابی الحلبی و ۀمطبعشعرانی، جلد اول، بن احمد عبد الوهاب ؛الیواقیت و الجواهر ه.ق.1305 قاهره ،اوالده

Dow

nloa

ded

from

s-e

rfan

i.kas

hanu

.ac.

ir at

0:5

3 +

0330

on

Wed

nesd

ay F

ebru

ary

5th

2020