Applied Psychological Research Quarterly هاي کاربردي روانشناختينامه پژوهشفصل131-113,(4)6 ,1394 2016, 6(4),113-131

های ایمنی و مذهبی مبتنی بر رویکرد اسالمی بر شاخص -اثربخشی مداخله معنوی

روانشناختی در بیماران مبتال به روماتوئید آرتریت

Effectiveness of religious - spiritual intervention based on Islamic

approach on psychological and immune indices in patients with

Rheumatoid Arthritis

Fatemeh Nazemi Ardakani * اردکانیفاطمه ناظمی

Hadi Bahrami Ehsan ** احسانهادی بهرامی

Ahmad Alipor *** پوراحمد علی

Nooshin Bayat **** نوشین بیات

چکیده مذهبي مبتني -ربخشي مداخله معنوياین پژوهش به بررسي اث

هاي ایمني و روانشناختي با توجه خصشا بر بر رویکرد اسالميدر بین بیماران مبتال به روماتوئید آرتریت D به تیپ شخصیت

پرداخته است. جامعه آماري مطالعه مشتمل بر مراجعه کنندگان -به دو کلینیک روماتولوژي در مرکز و شمال شهر تهران مي

ت صور هنفر از بیماران روماتوئید آرتریت ب 44باشد. در این بین نفره مورد مطالعه 22هدفمند انتخاب شدند و در قالب دو گروه

شناختي و ایمني در این هاي روان قرار گرفتند. ارزیابي شاخص اضطراب و استرس فسردگي،ادو گروه با استفاده از آزمون

(DASSو نمونه ) آزمون و پسگیري خون در دو نوبت پیش-

نیز D پ شخصیتبه منظور کنترل اثر تی آزمون صورت گرفت.گیري از روش تحلیل استفاده شد. با بهره Ds-14از پرسشنامه

مداخله دار کوواریانس چند متغیري، نتایج حاکي از تأثیر معنيهاي روان مذهبي مبتني بر رویکرد اسالمي بر شاخص -معنوي

بود. RAاسترس و اضطراب بیماران شناختي افسردگي،هاي اخله در کاهش شاخصهمچنین استفاده از این روش مد

ه نیز مؤثر شناخته شد. با توجه به نتایج ب (ESR،CRP) ایمنيدست آمده، پرداختن و مطالعه کردن در این زمینه و تقویت این

بعد از سالمت بسیار مهم و ضروري است.

مذهبي مبتني بر رویکرد -مداخله معنوي های کلیدی: واژههاي ایمني، روماتوئید هاي روانشناختي، شاخص اسالمي، شاخص

آرتریت

Abstract In this survey the effectiveness of religious- spiritual intervention based on Islamic approach on psychological and immune indices related to personality type D patients with rheumatoid arthritis is studied. Statistical society consisted of patients who were referenced to the rheumatology clinics in the center and northern parts Tehran. 44 patients with rheumatoid arthritis using purposive sampling in accordance with the inclusion and exclusion criteria were selected in two groups of22 individuals were examined. Psychological and immune evaluation tests of depression, anxiety and stress scale and blood samples was

conducted in two stages of pretest and posttest . Questioner Ds-14 was used for controlling of personality D effect . Using multiple covariance analysis, the results showed a significant effect of the spiritual-religious intervention based on Islamic approach on depression, stress and anxiety of patients with RA. The use of this intervention in reducing the immune parameters (ESR, CRP) was proved to be effective. According to the results, considering and studying this issue and strengthening this aspect of health is very important. Keywords: religious - spiritual Intervention

based on Islamic approach, psychological factors, immune factors, Rheumatoid Arthritis

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ email: fatemeh.nazemi@yahoo.com دانشجوي دکتري روانشناسي عمومي، دانشگاه پیام نور *

عضو هیات علمي دانشگاه تهران **

پیام نور عضو هیات علمي دانشگاه *** دانشگاه علوم پزشکي بقیه اهلل عضو هیات علمي ****

Accepted: 9 May 2015 Received 19/2/94 پذیرش: 26/4/93 دریافت: : 17 Aug 2014

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

114

مقدمهکننده و با سبب شناسي ناشناخته است ناتوان مزمن، سیستمي، روماتوئید آرتریت بیماري التهابي،

تورم مفاصل و در نهایت تغییر که عالئم عمده آن مفصلي بوده و شامل خشکي صبحگاهي، 1تا 5/0این بیماري (.1387 به نقل از زارع و خطاوي،؛ 2008 ،1باشد )فاسي شکل مفاصل مي

،رخان، میراحمد، رجا، سعید و هیدر)امران و انو درصد از جمعیت جهاني را مبتال کرده استدرصد 19/0درصد و در نواحي روستایي 33/0در ایران نیز فراواني آن در نواحي شهري (. 2015

(. از آنجا که این 1387 عباسي، خلعتبري و حاجي عبیدرحماني، شیرودي،) برآورد شده استتواند اثر قابل شود، مي خصوص در سنین بزرگسالي مي هها ب اري باعث ایجاد عمده ناتوانایيبیم

ناپذیر روماتوئید توجهي بر کیفیت زندگي بیماران داشته باشد. همچنین برحسب ماهیت تغییرخصوص به هاي درماني ضعیف این دسته از بیماران، اختالالت روانپزشکي آرتریت و پاسخو 2013)مورف، مالیشووا، باروالد، شود یافت مي RAبین بیماران ور معمول درافسردگي به ط

ي در حقیقت شیوع افسردگي در بین این دسته از بیماران در دامنه (.2015 کلي و هوتمن، کلي،به نقل از ؛ 2013 ،2)مچام، رینر، استیر و هوتوف درصد تخمین زده شده است 8/38تا 8/14

(. در ایران نیز تقریباً نیمي از افراد 2015 ئي، زونگ تي چي، هانوچ، نینگ، مینگ چئو، هاورن، ئو میا برند )رضویان، ( رنج مي8/45( و افسردگي شدید )6/51مبتال به روماتوئید آرتریت از اضطراب )

(.1388 نژاد، کاظم عباسي،گذار است. در یرتأث هاي بالیني روماتوئید آرتریت، افسردگي و اضطراب در بدتر کردن پیامد

افزایش عفونت تأثیر بگذارد، که این خود در تواند بر شناختي مي زاهاي روان حقیقت استرسعموماً این .(2014ماسکتل، ودویک، سالویک، جارکو، برین و باور،) تشدید بیماري، سهیم است

یت مرتبط استهاي فیزیولوژیک تشخیصي در بیماران روماتوئید آرترشناختي با متغیر حاالت روانهمچنین به ارتباط بین افسردگي و .(1391 ،رحماني و همکاران ؛ به نقل از عبید2009 ،3)ادورادز؛ به نقل از 2010 و همکاران، 4هاي متابولیک در مطالعات مختلف اشاره شده است )کوواجا بیماريدر این (.2012 ،گلیوسي، اندروزي، چیریاک، سیپریانا، سرولو، ماریگلیانو و همکاران ویسکو

التهابي( در میزان هاي پیش ها )شاخص اند که وجود سایتوکاین خصوص شواهد تجربي نشان دادهاختالالت خواب، مشکالت شناختي و کندي حرکت مؤثر لذتي، افسردگي مثل بي تولید عالئم شبه

1 Fausi,A.S 2 Matcham, F., Rayner, L., Steer, S., & Hotopf, M 3 Edwards 4 Khuwaja. A.K

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

115

هاي تحقیق ( یافته2011 به نقل از ویسکوگلیوسي و همکاران، ؛2009 ،ارانو همک 1)میلر است( نیز قوت بیشتري به ارتباط بین افسردگي و 2013پنگ، ونگ، وسیش، زنگ، گائو و همکاران )

تر برخي مطالعات ارتباط افسردگي و پروتئین به طور دقیق ها بخشیده است. تغییرات سایتوکایننشان RAبه شود، را در بین بیماران مبتال که در پاسخ به عفونت در خون منتشر مي cواکنشي

( نیز در 2008(. دیویس، زاترا، یانگر، موتي واال، اترپ و اروین )2013اند )مصطفي و رادوان، دادهIL-6فردي با تولید مطالعه خود نشان دادند که استرس درون

هاي حاد و که در اثر عفونت 23یابد و منجر به تولید کبدي هاي بافتي افزایش مي آسیب

CRP بیشتري دارد شود، ارتباط مي (.2013گرن، به نقل از بنت، گیلي و لین؛ 2003 ،4)پیپیس

سزایي در وضعیت سالمت افراد ایفا ههاي شخصیتي نیز نقش ب ویژگي ها، در بین سایر متغیربه طور کلي یک عامل خطر Dاند تیپ شخصیت اي که محققان نشان داده کنند. به گونه مي

تندرستي، کیفیت زندگي مرتبط با تندرستي و اشکال مختلف آفرین براي برآیندهاي نامطلوب ،2000 شود )دینولت، دگي و استرس پس از ضربه محسوب ميافسر ناراحتي از جمله اضطراب،

(. در چند سال اخیر نظریه 2005 اکوآریس، دینولت، همینگ و دیویس، و 2003 پدرسون و میدل،تني توسط دینولت هاي روان همچنین بیماري هاي قلبي و در زمینه بیماري D 5تیپ شخصیتي

اي است که ممکن است اثرات بیانگر تعامل صفات ویژه Dمفهوم تیپ شخصیتي مطرح شد.که 6عاطفه منفي -1داراي دو مؤلفه است: Dباري بر سالمتي داشته باشد. تیپ شخصیتي زیان

بازداري -2کند. اشاره ميهاي مختلف به تمایل تجربه عواطف منفي در طول زمان و موقعیت .(2000 )دینولت، که تمایل براي بازداري در ابراز این هیجانات اجتماعي است 7اجتماعي

از طریق متغیرهاي مختلفي از رژیم Dاند که تیپ شخصیتي برخي مطالعات نشان دادهي منجر به کاهش سالمت غذایي ضعیف و فقدان رژیم گرفته تا آزادسازي و پخش کورتیزول،

پذیري منفي در این دسته از افراد با سطوح باالي اي که خصوصیت هیجان شوند، به گونه ميکورتیزول در رابطه است و افزایش کورتیزول عامل میانجي در افزایش خطر فزاینده براي بسیاري

؛ به 1999 و همکاران،1و ارفرس 1998 وهمکاران،8)هیو باشد هاي جسمي و رواني مي از بیماري ( 1990ل از مسعودنیا،نق

1 Miller 2 Interlukin6 3 C reactive protein 4 Pepys .M.B 5 Type D personality 6 Negative effect 7 Social inhibition 8 Hew. F.L

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

116

به نظر ،با این شرایط و تأثیر متغیرهاي روانشناختي در وضعیت سالمتي این دسته از بیمارانهاي درماني دارویي معمول بسیار راهگشا است. اي در کنار روش رسد انجام اقدامات مداخله مي

ر رفتار، شناخت و حتي امروزه در سایه استقرار علم سایکونوروایمونولوژي امکان مطالعه تأثیترین صد سال پیش که ابتدایيمذهب و عرفان بر دستگاه ایمني فراهم شده است. از حدود یک

تر شدن این قبیل مطالعات روز به روز شاهد غني مذهب آغاز شد، شناسي مطالعات در زمینه روانهاي فراواني انجام ژوهشهاي اخیر توجه بسیاري به این مقوله جلب گردیده و پ ایم و در دهه بوده

.(2001 الرسون، کاالف و مک شده است )کوئیگ،هاي مذهبي در بین بیماري -بر اساس مطالعات صورت گرفته در زمینه مداخالت معنوي

شریبر، ؛1385 گیوري و حسیني، سیدفاطمي، رضایي، ؛2005 تروپ، )ریپن جسمي از قبیل سرطانبوالهري، ؛1390الدین، موسوي و اکبري، ، داستاني، ظهیرفالح، گلزاري؛ 2012 تابان، بک ؛2011

و سالسمن، 1391، قهاري، فالح، بوالهري، موسوي، رزاقي و همکاران؛ 1391 نظیري و زمانیان،هنسن، پدرسون، تیجنسن، کریستنسن، لین و )بک هاي قلبي بیماري ،(2015 سال، استین،

هاي کلیه بیماري ،(2015برگ، چینک و گرین میلز، ردوین، ویلسون، پونگ، ؛2014 زاکاریاک،ریني، لویه، زوزت و و راسا، پریپاتو، پاوا 1391 نیا، حجتي، نظري، قرباني و آخوندزاده، )شریف

و 2014 جعفري، )جعفري، فرجزادگان، لقماني، مجلسي و هاي غدد ( و بیماري2014ارلندي، رسد که در نظر گرفتن به نظر مي (،2014 جمال، بهرامي، حاتمي، احدي، بني کلهرنیا گلکار،

آگهي بهتري را ترسیم نیازهاي معنوي بیماران در فرایند درمان با باال بردن سطح سازگاري، پیششود. م سالمت در انسان محسوب مياي که سالمت معنوي یکي از ابعاد مه به گونه ،خواهد کرد

کند ي را بین نیروهاي داخلي فراهم ميا به طور کلي سالمت معنوي، ارتباط هماهنگ و یکپارچهفالح، )قهاري، نماید رواني و اجتماعي را جهت سازگاري با بیماري هماهنگ مي و ابعاد جسمي،

(.1391بوالهري، موسوي، رزاقي و اکبري،اي محسوب مذهب و معنویت در بین بیماران مختلف به عنوان یک دسته مکانیزم مقابله

کنند که در هاي درماني مکمل استفاده مي از روش RAرصد بیماران د 8/82از شود. بیش مياکسلي، میلنز، )کاالهان، ویلي برند از باورهاي معنوي و مذهبي بهره مي ،درصد 25این بین

(. در بین بیماران روماتوئید آرتریت، مذهب، در ارتباط با 2009 بردلي، زیائو، کري و همکاران،درو و )کیف، افلک، لفبر، اندروود، کالدول، کارآمدي باالیي دارد درد، خلق و حمایت اجتماعي

( آن دسته از بیماران که در 2000) همچنین مبتني بر نتایج مطالعه متئوس .(2010 همکاران،

1 Erfurth . E.M

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

117

)به اي را گزارش کردند بهبود کلي قابل مالحظه ،مذهبي شرکت داشتند -برنامه مداخله معنوي (2004ون، ریبنز، اتینگر و تاي ، نقل از وندرکریک، پگت، هورت

( 2005کره، ائله، یوق و مالیگان ) ،2003تا 1990هاي در یک مرور مطالعاتي نیز بین سالدهد، مدت مطرح کردند که مداخالت مذهبي میزان موفقیت در لقاح مصنوعي را افزایش مي

دهد، همچنین هش ميهاي عفوني را کا بستري بودن در بیمارستان و مدت تب داشتن در بیماريبخشد و وضعیت بیماران روماتوئید آرتریت را نیز بهبود مي عملکرد سیستم ایمني را افزایش داده،

( با ارزیابي ارتباط 2006دهد. فورد، الکس و برکمن ) هاي قلبي را کاهش مي عوارض بیماري1میزان هاي اجتماعي و جمع

CRP دوستان و انواده،ها با اعضاي خ تماس مطرح کردند که تعدادمرتبط است. در مقابل CRPها و تعداد دفعات شرکت در مراسم مذهبي با سطح همسایه

( نیز در نتایج مطالعه خود نشان دادند، افرادي که در مراسم 2002کینگ، متئوس و پیرسون ) در آنها باالتر بود. CRPکردند سطح مذهبي شرکت نمي

روزه روشن شده است که مداخالت معنوي با تحریک مبتني بر نتایج مطالعات موجود امکه شوند. بدیهي است فرآیندهاي دستگاه ایمني موجب ایجاد پیامدهاي سالمتي مثبتي مي

هاي دارویي نه تنها از لحاظ کاربردهاي بالیني باره مداخالت گوناگون در کنار درمان ها در پژوهشاي هاي بین رشته میت زایدالوصفي براي حوزههمیت هستند، بلکه از لحاظ نظري نیز اهداراي ا

از پیش بیفزایند. تا یشبتوانند بر ارزش علمي این حیطه شناسي دارند و مي ایمني عصب روانمذهبي در کاهش ابعاد -بخشي درمان معنوي یا معنوي کنون مطالعات متعددي به بررسي اثر

)بنلي، اند هاي جسمي و رواني پرداخته يهاي مختلف، با بیمار شناختي گروه آسیب شناسانه روانریکي، ؛2012 بالو، هانوم، گینز، مارکس و پریش، ؛2012 ذیو، کوئینگ، رزماریان و وسگ،

و ایرونسون، 2010 سیتروم، گرینبرگ و رویم، ؛2011 موهر، ؛2012 موریتز، رسل و جینگ،بیماران مبتال به روماتوئید اما بررسي میزان تأثیر این روش در خصوص (.2006فلچر، استانزل و

آرتریت تاکنون مورد توجه چنداني واقع نشده است و جاي خالي پرداختن به فاکتورهاي ایمني موجود در بیماري روماتوئید آرتریت نیز در بین مداخالت تکمیلي در کنار درمان دارویي، به چشم

روماتوئید رواني افراد مبتال به جسماني و این مطالعه با هدف ارتقاي سطح سالمت لذاخورد. مي CRPمذهبي بر کاهش فاکتورهاي ایمني -هاي معنوي آرتریت در جهت بررسي تأثیر درمان

شدن )میزان ته نشین ESRشود( و )نوعي پروتئین که در پاسخ به عفونت در خون منتشر مي

1 C reactive protein

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

118

بیماران، طراحي شناختي اضطراب، افسردگي و استرس این گروه از هاي خوني قرمز( و روان سلول و اجرا شده است.

روش

گیرینمونه و روش نمونه جامعه آماری،کننده به دو کلینیک روماتولوژي واقع در شمال و جمعیت آماري پژوهش حاضر را افراد مراجعه

گیري هدفمند با رعایت دهند. از این تعداد با استفاده از روش نمونه مرکز شهر تهران تشکیل مينفر از افراد مبتال به روماتوئید آرتریت انتخاب شدند و به صورت تصادفي در 44 ورود،هاي مالک

نفري )گروه آزمایش و گروه کنترل( مورد مطالعه قرار گرفتند. دو نفر از افراد شرکت 22دو گروه هاي بیش از دو جلسه در روند مطالعه قرار نگرفتند. این دو کننده در گروه آزمایش به علت غیبت

هاي خروج همتا شدند. هاي ورود و مالک گروه بر حسب مالکتشخیص پزشک مبتني بر اینکه معاینات و آزمایشات -1 هاي ورود آزمودني به طرح: مالک

ماه از زمان ابتال آنها به بیماري 6حداقل -2 ،دهنده بیماري روماتوئید آرتریت باشد بالیني نشان سال باشد. 60تا 25ها بین سن آزمودني -4، و نوشتن داشتن سواد خواندن -3، گذشته باشد

مبتال به -2 ،بیماران با شواهدي از نشانگان ارگانیک مغزي -1 ي خروج:ها مالکسابقه اختالل اضطراب و افسردگي یا -4 ،کنندگان داروي ضد افسردگي مصرف -3 ،افیبرومیالژی

ابتال به هر بیماري کنترل نشده -5 ،رتریتهاي رواني پیش از ابتال به روماتوئید آ سایر بیماري ابتال به روماتوئید آرتریت شدید -6 میگرن، مانند دیابت،

روش اجراآزمایشي هاي شبه برداري تصادفي، از جمله طرح پژوهش حاضر به دلیل محدودیت در نمونه

المي( بر مذهبي مبتني بر رویکرد اس -آن اثربخشي یک متغیر مستقل )مداخله معنوي است. درو روانشناختي: افسردگي، اضطراب، CRP،ESR)فاکتورهاي ایمني: روي متغیرهاي وابسته

( مورد بررسي قرار گرفته است. بر همین D کننده )شخصیتبا توجه به متغیرهاي تعدیل استرس( شود. از طرح دو گروه پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل استفاده مي ،اساس

از شرکت در جلسات مداخله با ابزارهاي تحقیق مشتمل بر آزمون افسردگي، هر دو گروه قبل CRPو دریافت نمونه خون مشتمل بر فاکتورهاي Dشخصیت ،(DASSاضطراب و استرس )

مورد بررسي قرار گرفتند. برنامه مداخالتي که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته ESR وذهبي مبتني بر رویکرد اسالمي است. ساختار کلي این نوع م -اي معنوي برنامه مداخلهاست،

شناسي آمریکا طراحي گردیده که در منابع علمي معتبر مداخله بر اساس الگوي انجمن روان

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

119

( معرفي شده است. 1389 لطفي و وزیري، ؛2006 )مقاوله نامه رواني معنوي ریچاردز و برگین،تهیه شده است. الزم به ذکر است که ت سرطاناي از طریق مرکز تحقیقا هاین برنامه مداخل

نامه در مطالعه فالح، گلزاري، داستاني، ظهیرالدین، موسوي، کار رفته در این مقاوله ههاي ب مؤلفه( در زنان مبتال به سرطان پستان اجرا شده و اثربخشي معناداري نشان 1390اکبري و همکاران )

طرح شده در جلسات بر اساس نظرات دو تن از البته در این مطالعه موضوعات داده است.اخوت( در جهت تقویت موضوعات احسان و )بهرامي شناختي و قرآني متخصصین علوم روان

مذهبي مبتني بر رویکرد قرآني و مفهوم اصلي استعاذه تدوین گردیده است. مفهوم استعاذه که هاي باشد که با وجود کمبود ع ميبرگرفته از کتاب آسماني ما قرآن است، در برگیرنده این موضودارد، هرگاه خدا را در نظر آوریم و فعلي و ترس از آینده که همواره انسان را در اضطراب نگه مي

شود. ما خنثي مي پایان و مبدأ فیاض را در نظر مجسم کنیم، آالم و مصائب در قلب آن قدرت بيمصونیت از آنها برخوردار شدن از توان رجوع ها و یا در قرآن و روایات تنها راه حقیقي رفع آسیب

گیري از اوست. در اصل این موضوع پایه و اساسي است که به خوبي جایگاه معنویت به خدا و پناهامري است که در پردازش و دهد را در اسالم و مبناي اصلي این شیوه درماني را توضیح مي

عي شد تا از طریق پرداختن به آیات هاي مطرح در جلسات س محتوایي براي هر یک از مؤلفه قرآني، ادعیه و روایات در ذهن مراجعین یادآور شده و در عمل تمرین شود.

هاي مبارکه بقره توان به سوره مي ،اند ي آیاتي که مفهوم عوذ را در خود جاي داده از جمله (، مؤمنون18) یم(، مر98) (، نحل79و23) (، یوسف47) (، هود100) (، اعراف26) عمران (، آل67) ( اشاره نمود.36) (، فصلت57) (، غافر97-98)

با استفاده از موضوعاتي که در آیات قرآن در زمینه توصیف وضعیت مطلوب ،از طرف دیگرهاي محتوایي جلسات درماني در روش انسان مورد رضایت خداوند اشاره شده است، سرفصل

توان به شکر، صبر، بخشش، دعا و ه آن ميمذهبي تعیین گردید، که از جمل -مداخله معنوينیایش، تفکر، تعقل، تذکر، توکل و توسل اشاره داشت. همچنین از آنجا که یاد خدا برترین حالت

جلسه در تالش شد تا در بخش دوم از برنامه زماني هر ،معنویت در این رویکرد درماني استهایي جمله فراز شنیدن آیات و ادعیه از)از طریق داشتن ذکر، قالب تمرین عملي حضور در لحظه

جانده شود و تمرکز بر موضوعات مطرح در آن جلسه(، موضوع یاد خدا گن و از دعاي جوشن کبیر العمل معمول این روش با محوریت خود فرد نباشد.تنها مطابق با دستور

ر این هاي معنویت درماني مرسوم د تفاوت مبنایي و موضوعي موجود بین روش حاضر و روشهاي معنویت درماني همواره با محوریت بشر در جستجوي روشي براي بودن و روشاست که

تجربه کردن هستند و تالش دارند تا در قالب آن آرامش را به بشر هدیه کنند. البته این موضوع اهمیت به صراحت بالیکن در اغلب موارد ،دانند را با آگاهي دادن از یک بعد غیرمادي میسر مي

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

120

ارتباط و استمداد از علم و قدرت وجود الهي و چارچوبي که او در قالب دین براي انسان به منظور اشاره نشده است. ،کند کسب سعادت و آرامش واقعي تعریف مي

سر فصل موضوعات هر جلسه جلسه دو ساعته است. 8این برنامه مداخالتي متشکل از :بدین شرح است

پرداختن به بیماري روماتوئید اهداف و قوانین گروه به صورت جمعي،: معارفه، تعیین جلسه اول آرتریت

: توضیح در باره استرس، عالئم آن و چگونگي تأثیر استرس بروي سیستم ایمني، جلسه دومباره اثربخشي و چگونگي تأثیر معنویت و مذهب بر عالئم رواني و جسمي، ارائه برنامه یح درتوض

ر در لحظه و فواید آنآموزش تکنیک حضو جلسات،

اي : بحث پیرامون مفاهیم توکل و توسل و استفاده از آن به عنوان راهبرد مقابلهجلسه سوم

آن در زندگي و حل مشکالت، صحبت : تعریف دعا و نیایش، بررسي فوایدجلسه چهارم هاي شخصي شرکت کنندگان پیرامون دعا و نیایش

گذاري در تغییر هیجانات و افکار ثیر شکرررسي معناي شکر، بررسي تأ: بجلسه پنجم

صحبت پیرامون استفاده از : بررسي معناي صبر، آموزش مراحل و مراتب صبر،جلسه ششم اي در رویارویي با استرس زندگي به عنوان راهبرد مقابله صبر،

: تعریف بخشش و انواع آن، بررسي پیامدهاي بخشش و اثرات آن بر هیجان جلسه هفتم

جلسه گذشته ارائه شده، دریافت بازخورد از شرکت 7: مرور مباحثي که در تمجلسه هشو تیپ DASSهاي کنندگان، پاسخ به سؤاالت شرکت کنندگان و اجراي نوبت دوم پرسشنامه

Dشخصیتي ها از درمان رایج پزشکي خود کدام از گروهذکر است در طي اجراي مداخله، هیچالزم به

که این برنامه به درمان معمول گروه آزمایش افزوده شد و اعضاي گروه کنترل نیز منع نشدند، بلاز طریق هاي حاصل از اجراي پژوهش، اي ادامه دادند. داده به درمان رایج خود بدون هیچ مداخله

مورد تحلیل قرار گرفت. SPSS19واریانس چند متغیري با استفاده از نرم افزار تحلیل کو

ابزار 1) تنیدگی افسردگی، اضطراب ومقیاس

DASS:) سؤال دارد و در 21این مقیاس( مقیاس مذکور را مورد تحلیل 1998) شود. آنتوني و همکاران گذاري مي مقیاس لیکرت نمره

عاملي قرار دادند که نتایج پژوهش آنان مجدداً حاکي از وجود سه عامل رواني افسردگي،

1 Depression, anxiety, stress scale

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

121

از واریانس کل مقیاس توسط درصد 68 العه نشان داد کهاضطراب و تنیدگي بود. نتایج این مطافسردگي و اضطراب گیرد. ارزش ویژه این عوامل تنیدگي، این سه عامل مورد سنجش قرار مي

و ضریب آلفا براي این عوامل به ترتیب 23/1و 89/2 ،07/9پژوهش مذکور به ترتیب برابر در ه همبستگي میان عوامل در مطالعه آنتوني و بود. همچنین نتایج محاسب 95/0و 92/0، 97/0

ضریب همبستگي میان دو عامل افسردگي و تنیدگي، 48/0همکاران حاکي از ضریب همبستگي بین اضطراب و افسردگي بود. روایي و 28/0بین اضطراب و تنیدگي و ضریب همبستگي 53/0

رسي قرار گرفت و اعتبار ( مورد بر1386اعتبار پرسشنامه در ایران توسط ساماني و جوکار )و آلفاي 77/0و 76/0، 80/0اضطراب و تنیدگي به ترتیب بازآزمایي براي مقیاس افسردگي،

گزارش شد. 78/0و 74/0، 81/0اضطراب و تنیدگي به ترتیب کرونباخ براي مقیاس افسردگي، روایي واگرا و همگرا و روایي سازه )تحلیل عامل( نیز احراز گردید.

D: (Ds_14) خصیتمقیاس ش

Dاز طریق پرسشنامه نسخه فارسي مقیاس شخصیتي Dدر این پژوهش متغیر شخصیت (Ds_14) ،شود. این مقیاس داراي دو خرده مقیاس تحت عنوان ( ارزیابي مي1988)دینولت

( براي ارزیابي صفات شخصیتي کلي )روان SI) 2( و بازداري اجتماعيNA) 1عواطف منفيبا استفاده از نقطه برش D تیپ شخصیتي باشد. مي Dایي( تیپ شخصیت رنجوري و برون گر

ایتم 7هر دو مقیاس از شود. در هر دو بعد عواطف منفي و بازداري اجتماعي تعیین مي 10 بندي شده است تشکیل شده که هر ایتم بر اساس طیف لیکرتي از صفر تا چهار درجه

نسخه فارسي این مقیاس را تهیه و بعد از تأیید نسخه احسان (. باقریان و بهرامي2011)باقریان، فارسي این مقیاس، کیفیت روانسنجي آن را روي نمونه ایراني مورد بررسي جداگانه قرار دادند.

و NA،84/0نفري از بیماران سکته قلبي ایراني براي خرده مقیاس 176 آلفاي کرونیاخ در نمونهاین مقیاس از طریق اظهارنظر يیاه است. اعتبار محتوبه دست آمد SI، 86/0براي خرده مقیاس

اي ها و دو درجه اي براي آیتم پزشکان با استفاده از طیف شش درجهنفر از روانشناسان و روان 15بخش براي کل مقیاس مورد بررسي قرار گرفت. نتایج استخراج شده بیانگر اعتبار باال و رضایت

این مقیاس بود.

CRP و ESRها ارزیابي گردید. هاي ایمني نیز با تهیه نمونه خون از آزمودني: متغیر

1 Negative affect 2 Social inhibition

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

122

ها یافته

ها و میانگین طول مدت بیماري در بیشتر آن 46 12میانگین سني اعضاي گروه نمونه

جنس و تحصیالت همتا شدند. با الزم به ذکر است که دو گروه از لحاظ سن، بود. 5 90/4هاي پارامتریک است، پیش فرض نرمال بودن به آن که تحلیل کوواریانس از جمله آزمون توجه

ها مورد بررسي قرار گرفت. نتایج بررسي پیش فرض اریانس و تساوي واریانسوتوزیع، همگني کو –ها )با استفاده از آزمون لوین( و نرمال بودن با استفاده از آزمون )کالموگروف یانستساوي وار

.(P > 05/0) رنوف( برقرار بوداسمیهاي روانشناختي و ایمني بیماران در دو گروه آزمایش و میانگین و انحراف معیار شاخص

گیري از تحلیل با بهرهآمده است. 2و 1آزمون در جدول آزمون و پسکنترل در مرحله پیشبي مبتني بر رویکرد مذه -متغیري به منظور تعیین میزان اثربخشي مداخله معنويکوواریانس چند

( با کنترل 3)جدول )استرس، افسردگي و اضطراب(، شناختي هاي روان اسالمي بر میزان شاخص شناختي هاي روان نشان داد که این روش مداخله در کاهش شاخص Dاثر تیپ شخصیت

(383/0 = ،001/0 =P ،050/7 =343و F مؤثر است. میزان تأثیر این مداخله ،) در کاهشدرصد واریانس نمرات در دو گروه ناشي از 38درصد است. یعني 38هاي روانشناختي شاخص

عضویت گروهي است. تحلیل کوواریانس دو عاملي اثربخشي این روش را در خصوص هر کدام از

(، میزان افسردگيF 1وP ،301/8 =36= 007/0، = 187/0) شناختي استرس هاي روان شاخص

(380/0 = ،001/0 =P ،037/22 =361و F( و میزان اضطراب )001/0، =244/0 =P ها مشهود ( نیز نشان داد. بر اساس میزان تأثیر این روش بر هر کدام از متغیر F 1و36= 589/11،

دگي مؤثرتر از مذهبي مبتني بر رویکرد اسالمي در کاهش افسر -است که روش مداخله معنوي سایر متغیرها بوده است.

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

123

)استرس، افسردگی و های روانشناختی شاخص میانگین و انحراف معیار نمرات :1جدول

آزمون در دو گروهآزمون و پسدر مراحل پیش Dاضطراب( و متغیر تیپ شخصیت

پس آزمون پیش آزمون تعداد گروه متغیر

استرس

انحراف معیار یانگینم انحراف معیار میانگین

66/5 08/17 91/7 8/22 20 آزمایش

93/10 22 10 63/22 22 کنترل

افسردگي 23/6 8/9 49/9 25/17 20 آزمایش

76/10 04/17 35/11 18/15 22 کنترل

اضطراب 42/5 1/11 93/7 15/15 20 آزمایش

89/7 5/15 59/6 31/14 22 کنترلتیپ

Dشخصیت

45/11 75/22 20 آزمایش 92/10 81/20 22 کنترل

-( در مراحل پیشESR ،CRP) های ایمنی شاخص : میانگین و انحراف معیار نمرات2جدول

آزمون در دو گروهآزمون و پس آزمونپس آزمونپیش تعداد گروه متغیر

ESR

انحراف معیار میانگین انحراف معیار میانگین

93/5 53/8 29/7 35/12 20 آزمایش 9/8 13/16 02/8 13 22 کنترل

CRP 661/0 475/0 22/1 172/1 20 آزمایش 68/1 81/1 37/1 959/0 22 کنترل

های : نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیری تأثیر عضویت گروهی بر میزان شاخص3جدول

D )استرس، افسردگی و اضطراب( با توجه به تیپ شخصیت روانشناختی

F ارزش اثر

درجه زادي آ

مفروض

درجه آزادي

خطا

سطح معناداري

پیش آزمون

استرس

اثر المبادا ویلکس

774/0 314/3 3 34 031/0 022/0

182/0 074/0 34 3 522/2 818/0 افسردگي

461/0 000/0 34 3 689/9 539/0 اضطراب

161/0 110/0 34 3 167/2 839/0 اثر البادا ویلکس Dشخصیتعضویت

گروهي 383/0 001/0 34 3 05/7 617/0 المبادا وبلکساثر

مذهبي مبتني بر -تحلیل کوواریانس چند متغیري به منظور تعیین میزان اثربخشي مداخله معنوي( با کنترل اثر تیپ 4)جدول (،ESR) ،CRP هاي ایمني رویکرد اسالمي بر میزان شاخص

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

124

، = 481/0) هاي ایمني نیز نشان داد که این روش مداخله در کاهش شاخص Dشخصیت 001/0 =P ،702/16 =362و F ) هاي ایمني مؤثر است. میزان تأثیر این مداخله در کاهش شاخصدرصد واریانس نمرات در دو گروه ناشي از عضویت گروهي است. 48درصد است. یعني 48

ESRني هاي ایم بخشي این روش را در خصوص شاخصعاملي اثر تحلیل کوواریانس دو

(301/0= ،001/0=P ،953/15=371وF و میزان )CRP (274/0=،001/0=P، 948/13 =

ها مشهود است که ثیر این روش بر هر کدام از متغیرنیز نشان داد. بر اساس میزان تأ ،( F 1و37 بوده است. CRPمؤثرتر از شاخص ESRاین روش در کاهش شاخص

های ایمنی : نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیری تأثیر عضویت گروهی بر میزان شاخص4جدول

(ESR ،CRPبا توجه به تیپ شخصیت ) D

F ارزش اثر

درجه آزادي

مفروض

درجه آزادي

خطا

سطح معناداري

آزمونپیشESR

اثر المبادا ویلکس554/0 5/14 2 36 001/0 446/0

CRP 844/0 326/3 2 36 047/0 156/0

031/0 564/0 36 2 582/0 969/0 اثر البادا ویلکس Dشخصیتعضویت

گروهي 481/0 001/0 36 2 702/16 519/0 اثرالمبادا وبلکس

بحثمذهبي مبتني بر رویکرد اسالمي -بر اساس نتایج بدست آمده در مطالعه حاضر، مداخالت معنوي

رسد، به روماتوئید آرتریت مؤثر است. در واقع به نظر ميبر سالمت جسمي و رواني بیماران مبتال بخشد. این امر در بسیاري از هاي مذهبي و معنویت، سالمت جسمي و رواني را بهبود مي فعالیت

؛ 2005 ،کره و همکاران؛ 2013 )لوچس و کونیگ، مطالعات آزمایشي و مروري مطرح شده استالیزابت ؛ 2004 وند کریک و همکاران،؛ 2000 ات،متئو، مارلو و مک ن ؛2003 وب،؛ 2010 کیف،

چو، ؛2008 گیالم، کینگ، آبیسنسان و کونینگ، ؛ 2005 ریپتتروپ، آلتمایر، چن، فوند و کفاال،مذهبي در مقابله با یک شرایط -ها از تقویت ارتباط معنوي (. این یافته2012 و کوئینگ، 2010

موضوع و نتایجي که در مطالعات مختلف در این رغم این کند. علي دردناک مزمن حمایت مير کل مذهبي و د -هایي که تأثیر مداخالت معنوي د دارد، جاي شرح و بررسي مکانیزمزمینه وجو

کند، خالي است. البته فرضیاتي در این تبیین مي هاي سالمتيمذهب و معنویت را بروي شاخصعات روان عصب هورموني است که بر خصوص وجود دارد. یکي از این فرضیات در زمینه موضو

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

125

شناختي به خوبي نشان داده شده است و در نتایج هاي ایمني و حاالت روان اساس ارتباط شاخصمطالعه حاضر نیز این موضوع مطرح شده است. بدین شکل که افسردگي و استرس مزمن با سطح

اخص ایمني افزایش مرتبط است و البته در پي استرس حاد نیز به سرعت این ش IL6باالي تو، ویلمسن، آوون، و استپ1998 )مائس، سانگ، لبن، دي یونگ، ون گستل و همکاران، یابد مي

1992)بتیله و کلین، سهیم است CRPدر سنتز کبدي IL6شاخص .(2001 فالور و محمدعلي،روني را مکانیزم د (. این ارتباطات،1989 لکون، دیوید، اندوس، گیگر و همکاران، وکستل، گومز

شود مرتبط مي CRPکند که از طریق آن افسردگي و استرس با سطوح گسترش یافته ایجاد ميلو، کانینگام، ؛2013 کارلوویک، سرتي، ورکیک، مارنیناک و مارسینکو، ؛2013)ایواتا، اوتا و دومن،

با کاستن از ،بنابراین (.2007 همر و چیدا، تو، و استپ 2009، دامي، کولر و واسکو کائم، کریشناسها میزان غیر عادي ، اضطراب و استرس و در پي آنشناختي از جمله افسردگي هاي روان شاخصشود. اتفاقي که در این مطالعه و سایر مطالعات، هاي ایمني، این روابط به خوبي تبیین مي شاخص

مذهبي عامل آن بوده است. فرضیه دیگري که مطرح است در زمینه -مداخالت معنويارائه الگوي سبک زندگي سالم مشتمل بر عدم مصرف ،موضوعات رفتاري است. به عنوان مثال

-هاي عصبي هاي فیزیکي که خود تعادل از دست رفته سیستم سیگار، مصرف الکل و ارائه فعالیتو 1996 روسکي، اسکمید و الندو، ؛2002 کند )لینداسترم و ایساکاسو، هورموني را اصالح مي

شناختي و فیزیولوژیکي مطرح هاي روان (. این دو مسیر به عنوان مسیر2002 کاران ،کینگ و همتوانند بر برون دادهاي فیزیکي تأثیر بگذارند. در محتواي ارائه شده در جلسات که مي شوند مي

رسد تقویت ارتباط با خدا، تأکید بر مذهبي مبتني بر رویکرد اسالمي، به نظر مي -مداخله معنويهاي مختلف، پرداختن به موضوع مهم ها و مکان و تمرین درک حضور خداوند در زمان تجربه

تواند تبیین کننده و ارائه دهنده توضیحات ، ميو رجوع به خداوند در لحظات مختلفاستعاذه معنوي باشد، که به تقویت سالمت معنوي به عنوان یکي از ابعاد مهم سالمت در انسان، به

تباط یکپارچه بین نیروهاي داخلي اعم از ابعاد جسمي، رواني و اجتماعي به منظور برقراري ار سازگاري با بیماري منجر شود. این خود مسیر بسیار مهمي است.

هاي ساز مشکالت جسمي و همچنین بیماري زمینه هایي که جهت کنترل برخي از متغیر متغیر دهد، اثر درماني را تحت تأثیر قرار مي هاي مندي افراد از برنامه تني است و میزان بهره روان

در این مطالعه کنترل شده است. این تیپ شخصیتي عامل مهمي در تبیین Dتیپ شخصیت پیامدها و عوارض آگهي، تني، پیش هاي فردي در پاسخ به استرس، اختالالت روان تفاوتاثرات زیان باري بر ه از افراد،شناختي است. مبتني بر نتایج بدست آمده صفات ویژه این دست روان

هاي اجتنابي آنها در ارتباط، زمینه اضطراب و افسردگي را اي که سبک سالمتي دارد، به گونهآبي عبدالحمید، بلنک، )سوکالینگام، سازد کند. در ادامه پایندي به درمان را تضعیف مي فراهم مي

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

126

نیز مورد بررسي IL6و CRPتهابي هاي ال(. تأثیر این خصوصیات بر شاخص2012 و هرسچفلد، (.2013)موندا، علي، سیمز، کله، لیپسکوم، لوي و همکاران ، قرار گرفته است

ها، نبود توان به اختصاص اکثریت گروه به خانم مي هاي این مطالعه، از جمله محدودیت تني بر این موضوعات، ها اشاره کرد. مب امکان پیگیري نتایج مطالعه در درازمدت و تعداد کم نمونه

-مذهب و مداخله معنوي ، د که در مطالعات آتي در زمینه بررسي اثرات معنویتشو پیشنهاد ميهاي مذهبي تعلق افراد به گروه مذهبي در حیطه سالمت جسمي اثر متغیر جنس، نوع بیماري،

اصلي استعاذه اي که مبتني بر مفهوم مندي و اثربخشي این شیوه مداخله مختلف بر میزان بهرهبرگرفته از قرآن است، مشخص شود و بررسي اثربخشي این شیوه مداخله در طوالني مدت نیز به

طرح اضافه شود. مذهبي بدان توجه شود، کم -بایست در پرداختن به مداخالت معنوي در پایان امري که مي

از این طریق به خوبي و و سالمتي،افتن بدین باور است که مسیر شفا ي دست ی کردن فاصلهکه البته با توجه به نوع تربیت دیني و عقاید مذهبي که در دین ما به ،شود روشني محقق مي

تر از بقیه مسیرها ما را خوبي و با آمیختگي ذاتي ارائه شده است، این مسیر راهي است که سریعهاست را از ین نعمتخصوص زماني که نعمت سالمتي که برتر بهرساند. به نتیجه مطلوب مي

است که رجوع به مبدأ و مقصود . در آن هنگامایم و گویي مجالي براي زندگي نداریم دست داده گشاست.بسیار راه ما ، براياولین و آخرین

منابع

(. اثربخشي رویکرد گروه درماني معنوي بر کاهش میزان افسردگي، 1391) ق. و زمانیان، س ج.، نظیري، بوالهري، 117-87(،1)3جامعه شناسي زنان، ب و استرس در زنان مبتال به سرطان سینه.اضطرا

بررسي رابطه افسردگي با کیفیت زندگي بیماران مبتال به آرتریت (.1388) ا م. وکاظم نژاد، ف.، عباسي، رضویان، 9-1(،80) 16روماتوئید. دانشکده پزشکي ،

(. اثر دعا بر سالمت معنوي بیماران مبتال به سرطان. 1385) ف ،ا. و حسیني، م.،گیوري ن.، رضائي، سید فاطمي، 304-295(،4)5فصلنامه پایش،

تأثیر دعا بر سالمت معنوي بیماران (.1391) گ م. و آخوندزاده، نظري، ر.، قرباني، ح.، ح.، حجتي، نیا، شریف 79-75(،2)3همودیالیزي. مجله پرستاري مراقبت ویژه،

علوم فشار رواني. اضطراب و بررسي اعتبار و روایي فرم کوتاه مقیاس افسردگي، (.1386) ب س. و جوکار، ساماني، 76-65(،3)26اجتماعي و انساني دانشگاه شیراز،

(. بررسي افسردگي و اضطراب در بیماران 1391) ش.، خلعتبري، ج. و حاجي عباسي، ا عبید رحماني، ف.، شیرودي، 22-15(، 85)22گیالن،دچار آرتریت روماتوئید. مجله علوم پزشکي

(. تهران انتشارات سماط.1387اصول طب داخلي هاریسون. ترجمه: فاطمه خطاوي و الهام زارع ) (.2008) فاسي ، آ

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

127

اثربخشي مداخله معنوي به شیوه (.1390) اکبري، م.ا ظهیرالدین،ع.،موسوي،م و فالح،ر.، گلزاري،م.، داستاني،م.، 80-69(.19)5اندیشه ورفتار، ن در زنان مبتال به سرطان پستان.گروهي بر ارتقاي امید و سالمت روا

رفتاري -(. اثربخشي مداخله هاي شناختي1391) سید م و همکاران قهاري، ش.،فالح، ر.،بوالهري، ج.، موسوي. در مذهبي در کاهش اضطراب و افسردگي در زنان مبتال به سرطان پستان. دانش و پژوهش -،معنوي

.40-33(،4)13ي،روانشناسي کاربرد

و مؤلفه هاي آن با سالمت عمومي در دانشجویان. مجله علوم D(. رابطه بین تیپ شخصیتي 1390) مسعود نیا،ا .149-143(. 2)5رفتاري،

Aquarius, A.E., Denollet, J., Hamming, J.F., & Devries. J.(2005). Role of

disease status and type D personality in out comes in patients with peripheral arterial disease. American journal cardiology, 96, 996-1001

Bagherian,R., Bahrami Ehsan,H.(2011).Psychometric properties of the Persian version of Type D personality scale(DS14).Iran Journal psychiatry behavior science,5(2),12-17

Bataille,R., Klein, B.(1992).C- reactive protein levels as a direct indicator of interleukin-6 levels in humans in vivo. Arthritis Rheumatology, 35,982-984

Bekk-Hansen, S., Pederson, Ch., Thygensen,K., Christensen,S., Lynn,C.W., & Zachariac,R.(2014).The role of religious faith ,spirituality and existential considerations among heart patients in a secular society: relation to depressive symptoms 6 months post-acute coronary syndrome. Journal of health psychology, 19(6), 740-753

Bennett, J.M.,Gillie, B.,Lindgren, M.E. (2013).Inflammatation through a psycho neuroimmunological lens. Handbook of system and complexity in heart.19chapter .J.P.Sturmberg and C.M. Martin (eds)

Bonelli,R., Dew,R.E., Koenig,H.G., Rosmarin, D.H.,& Vesegh, S.(2012).Religious and spiritual factors in depression: review and integration of research. Depression research and treatment,2012,1 -8.http://dx.doi.org/10.1155/2012/962860

Baqutayan,S.M.S.(2012). Managing anxiety among breast cancer’s patients. Advances in Psychology Study, 1(1), 4-7.

Ballow,S.H., Hannum, S., Gaines, J.M., Marx, K.A., & Parrish, J.M.(2012).The role of spirituality experiences and activities in the relationship between chronic illness and psychological well -being. Journal of religion and health, 51(4), 1386-1396

Castell,J.V., Gomez-lechon,M.J., David, M., Andus, T., Geiger, T., Trul-lenque, R & etal. (1989).Interleukin-6 is the major regulator of acute phase protein synthesis in adult human hepatocytes. Federation of European Biomedical Societies, 242, 237-239

Çoruh, B., Ayele, H., Pugh, M., & Mulligan, T.(2005). Does Religious Activity Improve Health Outcomes? A Critical Review of the Recent Literature. Explore: The Journal of Science and Healing, 1(3), 186-191. doi: 10.1016/j.explore.2005.02.001

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

128

Chou,C.T.(2010). Alternative therapies: what role do they have in the management of lupus? Lupus. , 19(12), 1425-9.doi: 10.1177/ 0961203310379872.

Callahan, L.F., Wiley- Exley, E.K., Mielenz, T. J., Bradly, T.J., Xiao, Ch., Currey, Sh.S.,& etal.(2009).Use of complementary and alternative medicine among patients with arthritis. Preventing chronic disease, 6(2), 1 -23.http://www .cdc.gov /pcd/ issues /2009 /apr/08-0070.htm

Denollet , J.(2000). Type D personality. A potential risk factor refined. Journal Psychosomatic Research, 49, 255-66.

Davis, M. C., Zautra, A. J., Younger, J., Motivala, S. J., Attrep, J., & Irwin, M. R. (2008). Chronic stress and regulation of cellular markers of inflammation in rheumatoid arthritis: Implications for fatigue. Brain, Behavior, and Immunity, 22(1), 24-32. doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.bbi.2007.06.013

Elizabeth Rippentrop, A., Altmaier, E.M., Chen, J.J., Found, E.M., & Keffala, V.J. (2005). The relationship between religion / spirituality and physical health, mental health, and pain in a chronic pain population. Pain, 116(3), 311-321.

Ford,E.S.,Loucks,E.B.,&Berkman,L.F.,(2006). Social integration and concentration of c- reactive protein among US adults. Annual epidemiology.16 (2).78-84.doi:10.1016/j.anne pidem.2005.08.005

Gillum, R.F., King,D.E., Obisensan, T.G., Koening, H.G. (2008). Frequency of attendance at religious services and mortality in a U.S. national cohort. Annual Epidemiology, 18(2), 124-129. doi:10.1016/j.annepidem.2007.10.015

Hollywell, C., & Walker, J. (2009). Private prayer as a suitable intervention for hospitalized patients: a critical review of the literature. Journal of Clinical Nursing, 18(5), 637-651.doi: 10. 11 11/j.1365-2702.2008.02510.x

Iwata, M., Ota, K.T., & Duman, R.S. (2013). The inflammasome: Pathways linking psychological stress, depression, and systemic illnesses. Brain, Behavior, and Immunity, 31(0), 105-114. doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.bbi.2012.12.008

Imran,M.Y., Anwer Khan, S.E., Mir Ahmad, N., Raja, S.F., Saeed, M.A., & Haider, I.I.(2015).Depression in rheumatoid arthritis and in relation to disease activity. Pakistanian journal medicalscience,31(2),393-397. doi:http:// dx.doi.org/ 10.12669/ pjm s.312.6589

Ironson,G.,Stuetzle,R.,& Flecher,A.(2006).An increase religious -ness/spirituality occurs after HIV diagnosis and predicts slower disease progression over 4 years in people with HIV. Journal of general medicine, 21(5), 62-68h

Jafari,N., Farajzadegan,A., Loghmani, A., Majlesi, M., & Jafari, N.(2014).Spiritual well-being and quality of life of Iranian adults with

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

129

type2 diabetes. Evidence-based complementary and alternative medicine, 2014,1-8.http://dx.doi.org /10.1155/ 2014 / 6 19028

Kalhornia golkar, M., Bani jamal, sh., Bahrami, H., Hatami, H.R.,& Ahadi, H.(2014). Effect of spiritual therapy on blood pressure, anxiety and quality of life in patients with high blood pressure. Journal of Kermanshah University of Medical Sciences, 18,(8), 462-470

Kelley,G.A., Kelley,S.K., & Hootman,J.M.(2015). Effects of exercise on depression in adults with arthritis: a systemic review with meta -analysis of randomized controlled trails. Arthritis research & therapy. http://dx.doi.org/10.1186/s13075-015-0533-5

Keefe, F. J., Affleck, G., Lefebvre, J., Underwood, L., Caldwell, D. S., Drew, J& et al.(2010). Living with rheumatoid arthritis: The role of daily spirituality and daily religious and spiritual coping. The Journal of Pain, 2(2), 101-110.doi: 10.1054/ jpai. 20 01.19296

Karlović, D., Serretti, A., Vrkić, N., Martinac, M., & Marčinko, D. (2012). Serum concentrations of CRP, IL-6, TNF-α and cortisol in major depressive disorder with melancholic or atypical features. Psychiatry Research, 198(1), 74-80.doi: http://dx.doi. org/10.1016 /j.psychres.2011.12.007

Koeing, H.G.(2012).Religion, spirituality and health: the research and clinical implication. International scholarly research network, 2012, 1 -33.doi: 10.5402 2012/278730

Koenig, H. G., McCullough, M.E., Larson, D.B. (2001). Handbook of religion and health? NewYork: Oxford University Press.

King, D.E., Mainous, A.G., & Pearson, W.S.(2002). C-reactive protein/ diabetes/and attendance at religious services. Diabetes care.27. 1172-1176

Lindstrom, M., Isacasson, S.O.(2002).Smoking cessation among daily smokers, aged 45-69 years: a longitudinal study in Malmo, Sweden.Addiction,97,205-215

Low, C. A., Cunningham, A. L., Kao, A. H., Krishnaswami, S., Kuller, L. H., & Wasko, M. C. M. (2009). Association between C-reactive protein and depressive symptoms in women with rheumatoid arthritis. Biological Psychology, 81(2), 131-134.doi: http://dx.doi.org/ 10.1016/j.biopsycho .2009 .02. 003

Lu, S., Peng, H., Wang, L., Vasish, S., Zhang, Y., Gao, W& et al. (2013). Elevated specific peripheral cytokines found in major depressive disorder patients with childhood trauma exposure: A cytokine antibody array analysis. Comprehensive Psychiatry, 54(7), 953-961.doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.comppsych.2013 .0 3.026

Lucchese,F.A.,&Koeing,H.G.(2013). Religious, spirituality and cardiovascular disease: research, clinical implication, and opportunities in Brazil. Rev Bras Cir Cardiivase, 28(1), 103-128.Doi:10.5935/1678-9741.20130015

، سال ششم4پژوهشي، شماره -روانشناختي، علمي کاربردي هايپژوهش نامهفصل

130

Munoz,A.R., Salsman, J.M., Stein, K.D., & Cella,D. (2015). Assessment of chronic illness therapy-spiritual well-being: Report from the American cancer society’s studies of cancer survivors. Cancer, 121(11), 1838 -1844.Doi:10.1002/cncr.29183

Maes, M., Song, C., Lin, A., De Jong, R., Van Gastel, A., Kenis, G & et al.(1998). The effects of psychological stress on humans: increased production of pro-inflammatory cytokines and aTh1- like response in stress – induced anxiety. Cytokines, 10,313-318

Muscatell, K.A., Dedovic, K., Slavic, G.M., Jarcho, M.R., Breen, E.C., Bower, J.E& et al.(2014).Greater amygdala activity and dorsomedial prefrontal -amygdala coupling are associated with enhanced inflammatory responses to stress .Brain, Behavior, and immunity, Article in press. http://dx.doi.org /10. 1016 /j.bbi .20 14.06.201

Matthews, D.A., Marlowe, S.M,. MacNutt, F.S.(2000). Effects of intercessory prayer on patients with rheumatoid arthritis. South Medical Journal, 93(12), 1177-86.

Mills, P.J., Redwine, L., Kathleen, W., Peng, M.A., Chinh, K., Greenberg, B.H., & et al.(2015).The role of gratitude in spiritual well -being in asymptomatic heart failure patients spirituality in clinical practice,2(1),5-17

Morf, H., Malysheva, O., & Baerwald, C. G. O. (2013). Depression and its determinants in patients with rheumatoid arthritis. Brain, Behavior, and Immunity, 29, Supplement (0), S21.doi: http://dx. doi.org/10.1016/j.bbi.2013.01.064

Miao-chiu, L., How-Ran,G., Ming-Chi, L., Hanoch,L., Ning-Sheng, L., Tzung-Yi, T.(2015). Increased risk of depression in patients with rheumatoid arthritis: a seven-year population-based cohort study. Clinics, 70(2). http://dx.doi.org/ 10.6061/ clinics/ 2015 (02)04

Mwendwa, D. T., Ali, M. K., Sims, R. C., Cole, A. P., Lipscomb, M. W., Levy, S.-A & et al. (2013). Dispositional depression and hostility are associated with inflammatory markers of cardiovascular disease in African Americans. Brain, Behavior, and Immunity, 28(0), 72-82.doi: http://dx.doi.org /10.1016 /j. bbi. 20 12.10.019

Mostafa, H., & Radwan, A.(2013). The relationship between disease activity and depression in Egyptian patients with rheumatoid arthritis. The Egyptian Rheumatologist, 35(4), 193-199.doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.ejr.2013.05.001me

Mohr,S.(2011).integration of spirituality and religion in the care of patients with severe mental disorder. Religion, 2011(2), 549-565

Pederson, S.s., & Middel, B.(2004).Increased vital exhaustion among type D patients with ischemic heart disease. Journal psychosomatic research, 51,443-449

... ي بر رویکرد اسالمي برمذهبي مبتن -اثربخشي مداخله معنوي

131

Rusa, S.G., Peripato, G.L., Pavarini, S.C.I., Inouye, K., Zazeetta, M.S.,& Orlandi, F.D.S.(2014).Quality of life/spirituality ,religion and personal beliefs of adults and elderly chronic kidney patients under hemodialysis. Review latino-American enfermagem, 22 (8). http://dx.doi/10.1590/0104-1169.3595.2495

Rippentorp, E.A. (2005). The relationship between religion spirituality and physical health, mental health and pain in chronic pain population. Pain, 166, 311-21.

Roski, J., Schmid, L.A., Lando, H.A.(1996).Long-term association of helpful and harmful spousal behaviors with smoking cessation. Addiction behavior, 97,205-215

Rickhi,B., Moritz,S., Reesal, R.,& Jing,T.(2011).A spirituality treating program for depression: a randomized controlled trial. International journal of psychiatry in medicine.43 (3), 315-329

Revheim, N., Greenberg, W.M., & Citrome, L.(2010). Spirituality, schizophrenia, and state hospitals: program description and characteristics of self-selected attendees of a spirituality therapeutic group. Psychiatry Quarterly., 81(4),285-92.doi: 10. 10 07/s11126-010-9137-z.

Richards,P.S., & Bergin, A.E.(2006). A spiritual strategy for counseling and psychotherapy. Washington, DC: American Psychological Association. Doi: 10. 1037/11214-000

Steptoe, A., Hamer, M., & Chida, Y. (2007). The effects of acute psychological stress on circulating inflammatory factors in humans: A review and meta-analysis. Brain, Behavior, and Immunity, 21(7), 901-912.doi: http://dx.doi.org /10.1016 /j.bbi.2 007.03.011

Schreiber, J.A. (2011). Image of God: effect on coping and psycho - spiritual outcomes in early breast cancer survivor. Oncology Nurse Forum, 38(3), 203- 301.

Steptoe, A., Willemsen, G., Qwen, N., Flower, L., Mohamed-Ali, V. (2001). Acute mental stress elicits delayed increases in circulating inflammatory cytokines levels. Clinical science, 101,185-192

Webb, J.R.(2003).spiritual factors and adjustment in medical rehabilitation: understanding forgiveness as a means of coping. Journal of applied rehabilitation counseling, 34(3), 17-24.

VandeCreek, L., Paget, S., Horton, R., Robbins, L., Oettinger, M., & Tai, K. (2004). Religious and nonreligious coping methods among persons with rheumatoid arthritis. Arthritis Care & Research, 51(1), 49-55.doi: 10.1002/art.20074

Viscogliosi, G., Andreozzi, P., chiriac, I.M., Cipriani, E., Servello, A., Marigliano, B., & et al. (2012). Depressive symptoms in older people with metabolic syndrome: is there a relationship with inflammation? International journal of Geriatric psychiatry, 28, 242 -247.Doi:10.1002/gps.3817