ARCHITECTUUR& IDENTITEIT

Architectuur als instrument om de identiteit van een plek of cultuur te begrijpen

Nina van Osta History of Architecture RAvB

ARCHITECTUUR& IDENTITEIT

2

“Architecture is a thing of art, a phenomenon of the emotions, lying outside questions of construction and beyond them. The purpose of construction is to make things hold together; of architecture to move us. Architectural emotion exists when the work rings within us in tune with a universe whose laws we obey, recognize and respect. When certain harmonies have been attained, the work captures us. Architecture is a mater of “harmonies,” it is a “pure creation of the spirit.”

Le Corbusier, Vers une Architecture

3

De menselijke cultuur is zeer sterk verbonden met plaatsen. De onafscheidelijkheid van de mens met de aarde is vormt één van de oudste en belangrijkste filosofische onderwerpen. ‘Ik ben dus ik besta’, de methodische twijfel van Descartes (1596-1650), beargumenteerd de objectiviteit van de menselijke waarneming en het besef van plaats en tijd. Heidegger (1889-1976) betoogde dat mensen niet ‘los’ kunnen bestaan van de aarde, maar daarentegen eerder een gevangene van de aarde zijn. Hij stelt dat er een onlosmakelijke eenheid bestaat tussen de mens en de aarde.

Architectuur heeft een vooraanstaande rol als het gaat over ons verblijf in deze wereld. De bebouwde omgeving vormt – letterlijk – het middel tussen mens en aarde. Identiteit is daarnaast één van de belangrijkste redenen waarom architectuur een betekenisvolle positie inneemt in de cultuur van de mens.

IdentiteitIdentiteit is nauw verbonden met het geheugen. Het collectieve geheugen reconstrueert niet alleen het verleden, maar ook de betekenis van het heden en de toekomst. Historische gebouwen roepen hoop en verzoening tussen het heden en het verleden op.

Het verleden wordt gevormd door de behoefte aan een betekenis. Vanuit sociaal oogpunt betekent dit dat het verleden geen product is van natuur, maar van cultuur. Een gemeenschap creëert zijn eigen geschiedenis en differentieert zichzelf daarmee van andere gemeenschappen. Er ontstaat op deze manier een unieke cultuur. De verbeelding van de identiteit wordt de ruggengraat voor het ontstaan van de gemeenschap.

Zou het niet logischer zijn om identiteit niet te zien als een reeds volbracht feit maar als een proces? Identiteiten zijn namelijk niet statisch maar oneindig kneedbaar en veranderbaar. Een identiteit kan niet worden opgelegd door een geloofsovertuiging, overheid of doctrine. Identiteit is niet enkel te vinden in gebouwen en stedenbouwkundige settings. Het ontstaat op elk mogelijke plek waar zich een sociaal leven kan ontvouwen. Een local is net zo goed een vorm van identiteit als een gebouw.

4

Genius LociIn architecturale benadering ligt het keerpunt vaak tussen de noodzaak om de geest van de plek te respecteren, met als tegenhanger het verlangen om een nieuw, internationaal karakter te omarmen.Het gaat hierbij over ‘de zoektocht naar de wortels’ of het idee van ‘vooruit kijken in de tijd’; oftewel het concept van de Genius Loci versus Tabula Rasa. In deze roerige tijden zijn er twee mogelijkheden: vasthouden aan het bestaande of ontsnappen naar het onbekende.

In de Romeinse mythologie werd met ‘Genius Loci’ de beschermende geest van een bepaald gebied of plaats bedoeld. Vaak werd de Genius Loci afgeschilderd als een slang. Met het boek “Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture” (1979) herintroduceerde de Noorse architect Norbert Schulz dit thema in een moderne context. Schulz oppert dat elke plaats of locatie inherente kwaliteiten en eigenschappen bezit. Een unieke, plaatsgebonden sfeer, een eigen karakter. Zijn overtuiging is dat, hoewel ingrepen in het landschap of stedelijk weefsel soms onontkoombaar zijn, de geest van de plek altijd gerespecteerd dient te worden. De intentie van een ingreep moet de aanvulling van het kenmerkende van die plek zijn, niet de mutatie ervan.

Veel mensen zijn gecharmeerd door de specifieke atmosfeer van gebouwen die een eeuwenoude ontwikkeling hebben doorgemaakt, waarin de geschiedenis letterlijk af te lezen is van de plek. Vaak zijn deze gebouwen of structuren met veel zorg en detail ontworpen, en stralen zij een eenheid uit; een harmonie met de menselijke cultuur en natuur.

Verschillende pogingen zijn gewaagd om gerespecteerde gebouwen of plaatsen te reproduceren in een andere context. Opvallend is dat deze pogingen vaak mislukken, met name als een historische plek in een moderne context wordt geplaatst.

Een voorbeeld van een mislukte reproductie is het in 2006 opgeleverde ‘Holland Village’ in Shenyang, China. Hier is Amsterdam Centraal Station, compleet met een Hollandse molen op het stationsplein voor de extra Hollandse touch nagebouwd, samen met een verzameling aan karakteristieke Amsterdamse grachtenpanden. Het is geen verrassing dat de nieuwbouwwijk onbewoond bleef. De verkoop werd al afgelast voordat de wijk was opgeleverd. De site heeft nog een tijdje gefunctioneerd als entertainmentpark voordat het op de kaart kwam te staan als ghost town.

Dit voorbeeld geeft aan hoe gevoelig identiteit binnen cultuur en de bebouwde omgeving ligt. Historische gebouwen of stedenbouwkundige settings kunnen niet (letterlijk) gereproduceerd worden, omdat het ontstaan ervan een ingewikkeld en langdurig cultureel proces is. Cultuur kan namelijk niet worden nagebootst. Identiteit wordt pas gevormd door het culturele proces dat volgt. Plaatsen zijn complexe systemen en tot op de dag van vandaag zijn we nog steeds slecht in het begrijpen en het omgaan van de aard van deze plekken en hun verschijning.

Een plek is méér dan zijn fysieke dimensies. Een plek wordt gevormd door historie, geografie, gevoel, atmosfeer en ruimtelijke beleving.

5

Het gebouw vormt slechts de huls waarbinnen deze ruimtelijke cultivatie kan plaatsvinden. Architectuur kán niet enkel een esthetische oefening of een technische constructie zijn.

Eeuwenlang leefden volkeren op basis van een ecologische footprint, waarin zij in direct contact stonden met de lokale voedselproductie en de fysieke arbeid dat dit met zich meebracht. Met de komst van de industriële revolutie - en daarmee de globalisering van de markt - veranderde dit resoluut.

Er ontstond een volledige ontkoppeling van een groot deel van het volk met de productie van hun eigen voedsel, en daarmee de directe relatie met de natuur en haar principes, wat grote gevolgen met zich meebracht. Tegenwoordig lijkt deze ontwikkeling alleen maar heviger plaats te vinden. Een exorbitant voorbeeld hiervan is de rijzende metropool Dubai, een buitensporig luxueuze stad die helemaal niet zou moeten kunnen bestaan in een woestijn.

De aanwezigheid van kilometers aan hoogbouw met alle mogelijke overdaad zoals zwembaden en golfbanen, sluit in mijn ogen in geen enkel opzicht aan op de ecologische omstandigheden van deze plek.

Het begrijpen en ‘voelen’ van een plek is een potentiële manier om nieuwe, betekenisvolle architectuur te creëren. Het ‘voelen’ van een plek is een fenomenologische manier van observeren, waarbij nauwkeurig het wezen van het verschijnsel omschreven wordt in de hoop om daardoor grip te krijgen op de kwaliteiten, kenmerken en algehele identiteit van de plek. Zonder daarmee het landschap aan te tasten.

De architect is enkel in staat om betekenisvolle architectuur te

creëren indien hij de verschillende fenomenologische kenmerken van de plek

heeft weten te beseffen.

Holland VillageShenyang, China

6

Tabula RasaDe tegenhanger van het concept van de Genius Loci is Tabula Rasa. In het Latijn betekent Tabula Rasa een ‘onbeschreven blad’. In de architectuurtheorie gebruiken we het als een metafoor voor een nieuwe start, zonder rekening te houden met de bestaande bebouwing of andere vormen van context. In de twintigste eeuw speelde het Tabula Rasa-thema een belangrijke rol tijdens de opkomst en bloei van het modernisme. Modernisten als Le Corbusier, Walter Gropius en Mies van der Rohe zochten naar een nieuw paradigma, een architectuur zonder verwijzingen naar het verleden. Door de bagage van de traditie af te werpen, zouden zij onbevangen en vrij van context opnieuw kunnen beginnen.

Een befaamd voorbeeld is Le Corbusier’s Plan Voisin uit 1925, waarin hij pleitte voor de afbraak van het noordelijk deel van het historische centrum van Parijs en te vervangen door hoogbouw in een streng stedenbouwkundig grid.

Na de Tweede Wereldoorlog openbaarde het Tabula Rasa-denken van de moderne beweging zich in de herbouw van zwaar getroffen stadscentra (zoals Rotterdam en Berlijn) tot de bouw van complete nieuwe steden. Maar ook vóór de Tweede Wereldoorlog waren architecten en stedenbouwkundigen al bezig met het idee van een onbeschreven blad. De Berlijnse architectuurschrijver Paul Scheerbart richt zich in zijn boek Glasarchitektur uit 1914 op het idee dat de gehele gebouwde omgeving zou kunnen worden omgezet naar een landschap van totale transparantie.

Het boek was een aanslag op het bourgeoise gedachtengoed met de stationaire architectuur van de 19e eeuw, waarin de gegoede burgerij haar idee van traditionele wooncultuur cultiveerde.

Het idee van Scheerbart over de openbaring van architectuur als een transparante materie werd niet alleen aangespoord door het verlangen naar transparantie an sich, maar ook door het idee dat het karakter van een woning neutraal en gedestilleerd voor haar inwoners zou moeten zijn. In een huis gemaakt van glas, wordt het traditionele wonen onmogelijk gemaakt. Bewoners zijn niet in staat zijn om hun sporen achter te laten op het glas. Op deze manier zouden leefomgevingen bevrijd kunnen worden van de last van persoonlijke identiteit. De bewoners krijgen de kans om hun dagelijks leven elke dag opnieuw te beginnen – zonder de ballast van het verleden. Indien de persoonlijke leefomgeving wordt gereduceerd tot het absolute minimum kan een mens zich pas volledig verbinden met een gemeenschap, aldus Scheerbart’s overtuiging.

Scheerbart’s fictiewereld kan gezien worden als een voorloper van het Tabula Rasa-concept; de intentie om elk ornament, elk overbodig object te verwijderen en daarmee de leefomgeving te beperken tot de pure basis van lege, transparante ruimtes. De inwoners van deze transparante woningen werden door Scheerbart omschreven als figuren zonder enige psychologische kenmerken, volledig transparant in hun gedachten en manieren.

7

Hun relatie met de technologie stond hen toe om volledig zelfvoorzienend te leven, zonder enig gebruik van externe (energie)bronnen. Scheerbart introduceerde een kunstmatige wereld waarin elk spoor van cultuur en natuur was uitgewist, en waarbij technologie vorm gaf aan eenvoudige, doelgerichte stedelijke omgevingen.

De fictieve wereld die Scheerbart in 1914 omschreef, komt anno 2016 heel erg in de buurt van de wereld zoals zij nu is. De Tweede Wereldoorlog bood het ultieme ongeschreven blad papier voor de nieuwe generatie stedenbouwers en architecten. Onder invloed van de industrialisering en de veranderde manier van produceren ontstond een nieuw soort architectuur, ontdaan van traditionele elementen zoals binnenwanden en ornamenten. Fabrieken en kantoren werden gereduceerd tot de absolute basis; lege vloeren met lange kolommenrijen als enige onderbreking. De logica van deze inrichting was (en is vandaag de dag nog steeds) een gevolg van de noodzaak om zo snel en goedkoopmogelijk te bouwen. De essentie van het doel blijft over en

het karakter verdwijnt – of het nu over wonen, werken of reizen gaat. Resultaat zijn generieke ruimtes in generieke steden – zoal Rem Koolhaas in zijn Generic City omschrijft. Want hoe weet je dat je je in de luchthaven van Shanghai bevindt of die van Detroit?

Het generieke gebouw is geopend voor elke vorm van interpretatie, geschikt voor elk type activiteit en elk type persoon. De duizenden nieuwbouwtorenflats die er sinds 1945 zijn gebouwd tonen een nieuw idee over privé eigendom - een die niet langer wordt vertegenwoordigd door de ‘sporen’ die de architect of de voorgaande bewoners hebben achtergelaten, zoals maatwerkmeubilair, ornamenten en andere karakteristieke kenmerken uit de tijd waarin de woning gebouwd is.

De gebouwde ruimte is zó neutraal, dat er niks meer overblijft waar een mens zich aan kan refereren of identiteit aan kan ontlenen. De enige identiteit die wellicht overblijft is een digitale identiteit.

Plan VoisinLe Corbusier

8

Landschap als afleesbare persoonlijkheidIdentificatie en oriëntatie zijn twee primaire behoeftes van het wezen van de mens op aarde. Ergens tot behoren is misschien wel de belangrijkste waarde die een mens kent. Bestaan betekent behoren tot een specifieke plek.

Elk landschap is een vastgesteld gebied, een omgeving met een duidelijk afleesbare persoonlijkheid. Eeuwenlang heeft de mens in verbinding met het landschap geleefd. Form follows function: de bebouwde omgeving dient het doel van de activiteit. Op deze manier ontstaat lokale, plaatsgebonden architectuur. Nu de ambachten uit het leven verdwijnen, raakt de mens meer en meer verwijderd van het landschap, van de Genius Loci.

In feite maakt de sterkte afhankelijkheid van onze hele industrie, de gecentra-liseerde markt en infrastructuur, onze samenleving zeer kwetsbaar. Als we niet uitkijken is de hele wereld straks één grote eenheidsworst. Ik voer een pleidooi om alle lokale architectuur die er nog is te behouden ter ere van het regionaal erfgoed. Daarnaast zouden architecten bij aanvang van een project de locatie tot de ziel moeten onderzoeken, voelen en vaststellen, om het daarna om te zetten en er een nieuwe vorm aan te geven. Nieuwe architectuur is niet slecht, als het maar gebaseerd is op de Genius Loci van de plek.

Een schitterend voorbeeld hiervan is het in 2013 opgeleverde project Fogo Island in Canada, ontworpen door de Noorse architect Todd Saunders. Op verschillende plekken op het eiland Newfoundland,zijn vier kunstenaarsstudio’s en één hotelgesitueerd, elk verschillend in ontwerp.

Hoewel we het hier overduidelijk over moderne architectuur hebben, is elk gebouw met uiterste zorg ontworpen. Het uitgangspunt is de traditionele Newfoundland havenarchitectuur, de manier waarop deze in het landschap is ingebed en welke materialen en ambachten zijn gebruikt tijdens de productie ervan.

Het hotel is zo ontworpen dat het een minimale impact achterlaat op het landschap. Staande op stalen poten richt het gebouw geen schade aan de onderliggende rotsen, mossen en bijzondere plantsoorten. De gebruikte materialen voor zowel het interieur als het exterieur van de gebouwen zijn lokaal geproduceerd en vervaardigd. De schaarse kennis en kunde die is overgebleven van de lokale ambachtslieden is essentieel voor de vervaardiging van de detaillering en inrichting van de gebouwen. Eeuwenoude, vergeten tradities zijn in ere hersteld door op eenzelfde manier te produceren. Bovendien is rekening gehouden met de ecologische impact; er zijn verschillende milieuvriendelijke voorzieningen toe-gepast, zoals composttoiletten, zonne-elektriciteit en houtkachels.

Wat ik erg mooi vind is dat dit project ook een maatschappelijk-economisch effect dient; door gasten van buitenaf uit te nodigen om het eiland te bezoeken, ontstaat er nieuwe werkgelegenheid en wordt de geest van de plek overgedragen op de bezoekers en eventuele nieuwe bewoners. Het is gelukt om moderne architectuur te maken én om de geest van de plek te vangen, zonder deze aan te tasten.

9

Fogo Island Inn Todd Saunders

10

Genius Loci / Collages Anastasia Savinova

De architecturale kenmerken van een specifiekeEuropese stad vormen samen een fictief gebouw

11

ConclusieDe eeuwenoude verbinding van de mens met een plek - de culturele interactie met hun omgeving - heeft zeer bijzondere plaatsen en gebouwen opgeleverd. Venetië, de waterstad met haar historische gebouwen en bruggen en het Colosseum in Rome, het grootste amfitheater van het Romeinse Rijk, bezitten over deze unieke kwaliteiten. Deze plekken kunnen aangeduid worden als een plek met een Genius Loci. De geest van de plek is op deze plaatsen duidelijk waarneembaar, evenals de verbinding van de mens met het landschap.

De onstuitbare groei veroorzaakt door de industriële revolutie brengt een nieuw soort verstandhouding tussen mens en context met zich mee; een die is gebaseerd op het principe van productie en standaardiseerding en het idee van oneindige aanwezigheid van natuurlijke bronnen. Dit nieuwe systeem veroorzaakt vanaf het begin frictie. Het verlangen om een nieuw, internationaal karakter te omarmen heeft plaatsen gecreëerd die als alles behalve een culturele identiteit kunnen worden omschreven.

Mijn stelling is dat we binnen de ontwerpcultuur een stap terug moeten zetten om dichter bij het wezen van de mens te komen. We zouden architectuur moeten maken die is gebaseerd op de context en het (culturele) karakter ervan. Ik ben er van overtuigt dat – ook nu in deze moderne tijd – het mogelijk is om plekken met identiteit te creëren die gebaseerd zijn op de Genius Loci. Plekken met culturele waarde, maar ook plekken die in harmonie zijn met het landschap. Gebouwen zouden, net zoals planten, specifiek moeten kunnen reageren op de context, het milieu en de beschikbaar gestelde middelen.

In mijn visie is dit het begin van een nieuwe architectuur, een architectuur die is gebaseerd op een meer diepgaande kennis van de menselijke cultuur, die in interactie staat met de context waarin hij leeft.

12

13

Bronnen

DocumentaireAvrotros Close-Up Todd Saunders - Terug naar Fogo Islands http://web.avrotros.nl/closeup/player/AT_2048594/

BoekenChristian Norberg-Schulz Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture Rizolli (1991)

Dieter Hassenpflug The Urban Code of China Birkhäuser GmbH, Basel (2010)

ArtikelenRoel Griffioen Genius loci - archipedia http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?id=14400 Tabula Rasa - archipedia http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=14295

Prashad Shetty Architecture and Identity http://www.academia.edu/3589410/Architecture_and_Identity

Vladimír Czumalo Architecture and Identity http://autoportret.pl/wp-content/uploads/2012/02/17.-Czumalo.pdf

Pier Vittorio Aureli The Theology of Tabula Rasa: Walter Benjamin and Architecture in the Age of Precarity http://thecityasaproject.org/2015/05/the-theology-of-tabula-rasa-walter- benjamin-and-architecture-in-the-age-of-precarity/

Floris Alkemade Tabula Scripta - lectoraat Amsterdam Academy of Architecture http://issuu.com/bouwkunst/docs/academie_van_bouwkunst_lectoraat_fl