Νομική Σχολή – Τμήμα Ιατρικής

Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

(στο πλαίσιο του προγράμματος ΑΡΙΣΤΕΙΑ ΙΙ)

Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και προστασία του εμβρύου in vitro

ΕΚΘΕΣΗ για τηνΙΑΤΡΙΚΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ

ΕΜΒΡΥΟΥ IN VITROΣΤΗ ΣΟΥΗΔΙΑ

Των ΔρΝ Καλλιόπης ΚηπουρίδουΔρΝ Μαρίας Μηλαπίδου

Ιούνιος 2015

2

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ______________________________________________________________1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ___________________________________________________1

(ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑ ΙΙ)____________________________________________________1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ________________________________________________________________________________4

Ι. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ___________________________________7

Α. ΕΙΔΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ________________________________________7Β. Η ΕΠΟΠΤΕΙΑ_____________________________________________________________________________10Γ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»______________________________________________________11

ΙΙ. Η ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΕ ΖΕΥΓΑΡΙΑ________________________________________________12

Α. ΟΡΟΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ_______________________________________121. ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΦΥΣΙΚΟ ΤΡΟΠΟ__________________________________________122. ΑΠΟΦΥΓΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΣΟΒΑΡΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΤΕΚΝΟ_______________________________________143. ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΠΙΤΡΕΠΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΕ IYA________________________________________15

Β. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ IYA____________________________________________181. ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ_________________________________________________192. ΥΓΕΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ_____________________________________________________233. ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΘΥΜΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΟΥΝ ΤΕΚΝΟ______________________________254. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΖΕΥΓΟΥΣ ΓΙΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ___________325. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ» ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΡΟΥΣ & ΤΙΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΙΥΑ________________________________________________________________________________33

Γ. ΕΠΙΤΡΕΠΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ_______________________________________351. ΣΠΕΡΜΑΤΕΓΧΥΣΗ_______________________________________________________________________352. ΟΜΟΛΟΓΗ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ__________________________________________________393. ΕΤΕΡΟΛΟΓΗ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ_________________________________________________41

Δ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ__________________________________________________________________________________________46

1. ΕΠΙΤΡΕΠΤΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΤΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΩΑΡΙΩΝ_________________________462. ΚΡΥΟΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ______________________________________________________483. ΧΡΟΝΟΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΜΗ ΚΡΥΟΣΥΝΤΗΡΗΜΕΝΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ____________________________524. ΠΛΕΟΝΑΖΟΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ___________________________________________________________53

Ε. ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ____________________________________551. ΠΡΟΕΜΦΥΤΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ_____________________________________________________________552. ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΥΛΟΥ________________________________________________________________________593. ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ «ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ» ΤΟΥ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ____________________________________________61

ΙΙΙ. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ___________________________________________61

Α. ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΑ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ_____________________________________________________________621. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ______________________________________________________________622. Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ____________________________________________________________________623. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»___________________________________________________634. ΚΥΡΩΣΕΙΣ_____________________________________________________________________________64

Β. ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ__________________________________________________________________641. Η ΜΕΘΟΔΟΣ___________________________________________________________________________642. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΣΤΗ ΣΟΥΗΔΙΑ______________________________________________653. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ________________________________________________________________694. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΓΟΝΕΪΚΟΥ ΔΙΑΚΙΩΜΑΤΟΣ_________________________________________________705. ΤΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ____________________________________________________________766. Η ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΒΙΒΛΙΑ_________________________________________787. Η ΑΝΑΓΚΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ ΡΥΘΜΙΣΗΣ_______________________________________________________798. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»___________________________________________________79

Γ. ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ___________________________________________________________________________79

4

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ________________________________________________________________792. ΚΥΡΩΣΕΙΣ_____________________________________________________________________________813. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»___________________________________________________81

ΙV. ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ KAI ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ______________________81

Α. ΜΟΝΑΧΙΚΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ_____________________________________________________________________811. Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ_________________________________________812. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»___________________________________________________86

Β. ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΑΝΔΡΑΣ______________________________________________________________________861. Η ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΡΑΓΜΑΣΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ__________________________________________________________862. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»___________________________________________________87

Γ. ΟΜΟΦΥΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ_______________________________________________________________________871. ΟΡΟΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ__________________________892. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ_____________________92

Δ. ΤΡΑΝΣΕΞΟΥΑΛ____________________________________________________________________________99

V. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ_____________________________________100

Α. ΧΩΡΟΙ ΦΥΛΑΞΗΣ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_______________________________________________________100Β. ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ________________________________________________105

VΙ. ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ____________________________________108

Α. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΓΕΝΝΗΘΕΙ_______________________1081. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ_____________________________________________________________1082. ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΑΠΑΪΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ______________________________________________________1123. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________112

Β. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ / ΤΟΥ ΑΝΔΡΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΑΛΛΕΤΑΙ ΣΕ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ__________________________________________________________114

1. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΣΟΥΗΔΟΥ ΝΟΜΟΘΕΤΗ_____________________________________________________1142. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________115

Γ. ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_____________________________________________________1151. Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_______________________________1152. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________117

Δ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_________________________________________1181. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΣΟΥΗΔΟΥ ΝΟΜΟΘΕΤΗ_____________________________________________________1182. ΚΥΡΩΣΕΙΣ____________________________________________________________________________1193. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΔΟΤΗ_________________________________________________1194. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ – ΑΡΧΕΙΟ ΔΟΤΩΝ______________________________________1195. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ________________________1296. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________134

Ε. ΠΩΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_____________________________________________________1351. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ_____________________________________________________________1352. ΚΥΡΩΣΕΙΣ____________________________________________________________________________1353. «ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ»ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ_______________________________________________1364. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________136

ΣΤ. ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΓΟΡΑ Η ΠΩΛΗΣΗ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ____________________________________1381. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ_____________________________________________________________1382. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________139

Ζ. ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΦΑΚΕΛΟΥ___________________________________________________1391. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ_____________________________________________________________1392. ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΓΙΑ ΤΝ ΙΥΑ_____________________________________________________________1423. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________143

Η. ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ________________________________________________________1431. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΜΒΡΥΩΝ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ_______________________________________1432. ΚΥΡΩΣΕΙΣ____________________________________________________________________________1453. ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΥΠΑΡΧΟΝΤΟΣ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ__________________________________________1454. ΚΥΡΩΣΕΙΣ____________________________________________________________________________1455. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________146

VΙΙ. «ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ» ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ____________________________________147

5

A. ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ ΙΥΑ______________________________________________________________________147B. Η ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΩΝ ΙΥΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΥΗΔΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ________________________147Γ. ΟΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ_______________________________________151Δ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»____________________________________________________152Ε. ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ__________________________________________153

VIIΙ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ____________________________________153

Α. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΤΕΡΟΛΟΓΗΣ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΣΠΕΡΜΑΤΕΓΧΥΣΗΣ___1541. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ___________________________________________________________1542. Η ΠΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΙΜΟΜΙΞΙΑΣ___________________________________1553. ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΟΥ ΔΟΤΗ/ΔΟΤΡΙΑΣ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ____156

Β. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ________________________________1571. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ___________________________________________________________1572. Η ΠΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΙΜΟΜΙΞΙΑΣ___________________________________1583. ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ__________________159

Γ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΟΜΟΦΥΛΩΝ ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ_______________________________________1591. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ___________________________________________________________1592. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»__________________________________________________161

ΙΧ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ__________________162

Α. ΑΝΩΝΥΜΙΑ ΔΟΤΗ________________________________________________________________________162Β. ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ_________________________________________________________________164Γ. ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΓΥΝΑΙΚΑ______________________________________________________________________165Δ. ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΑΝΤΡΑΣ_____________________________________________________________________166Ε. ΟΜΟΦΥΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ_____________________________________________________________________167ΣΤ. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΙΥΑ________________________________________________167Ζ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»____________________________________________________167

Χ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ______________________________________________________________________________171

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ_______________________________________________________________________________174

6

Ι. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ1

Α. ΕΙΔΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Παγκοσμίως, η διαθεσιμότητα υπηρεσιών αντιμετώπισης της υπογονιμότητας είναι

αποτέλεσμα δημόσιων πολιτικών υγείας, οι οποίες ποικίλλουν λόγω κοινωνικοοικονομικών,

πολιτικών και σε μερικές περιπτώσεις θρησκευτικών επιρροών2.

Η Σουηδία υπήρξε πρωτοπόρος ανάμεσα στα σκανδιναβικά κράτη (Nordic Countries)3

στη θέσπιση ειδικής νομοθεσίας για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή (ΙΥΑ), αλλά

και μια από τις πρώτες χώρες παγκοσμίως που παρουσίασε έκθεση της Κυβέρνησης

αναφορικά με την εξωσωματική γονιμοποίηση4. Επίσης, η Σουηδία ήταν η πρώτη

σκανδιναβική χώρα στην οποία γεννήθηκε παιδί με την εφαρμογή μεθόδου ΙΥΑ το 19825.

Η πρώτη σχετική νομοθετική ρύθμιση, η Insemination Act (1984:1140), που άρχισε να

ισχύει από το 1985, ήταν η πρώτη του είδους της6 παγκοσμίως και αποτέλεσε το παράδειγμα

για τη θέσπιση σχετικής νομοθεσίας και στις λοιπές σκανδιναβικές χώρες. Η ανωτέρω ρύθμιση

1 ? Η παρούσα μελέτη έχει λάβει υπόψη της τα νομοθετικά και νομολογιακά δεδομένα μέχρι τις 30/06/2015.2F. Zegers-Hochschild/K. Nygren, «The impact of legislation and socioeconomic factors in the access to and global practice of ART» σε Textbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspective Informa UK Ltd 2009, 3rd Edition, σελ.885-893, σελ.885.3Ως σκανδιναβικά κράτη (Nordic Countries) θεωρούνται η Δανία, η Φινλανδία, η Ισλανδία, η Νορβηγία και η Σουηδία, όπως επίσης και οι αυτόνομες περιοχές των Νήσων Åland και Faroe και της Γροιλανδίας, βλ. σχετικά: http://en.wikipedia.org/wiki/Nordic_countries4Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, 2006, TemaNord 2006:505, σελ. 15 επ.5J. Hazekamp/L.Hamberger, «Regulation of assisted reproduction technology: The Nordic experience» σε P. Brinsden (ed), Textbook of In Vitro Fertilization and Assisted Reproduction: The Bourn Hall Guide to Clinical and Laboratory Practice, σελ.6466Κυρίως για το λόγο ότι προέβλεπε για το παιδί που θα γεννηθεί μέσω δωρεάς γαμετών το δικαίωμα να πληροφορηθεί την ταυτότητα του δότη, γεγονός που θεωρήθηκε μοναδικό και επαναστατικό. Έκτοτε και άλλες χώρες υιοθέτησαν σχετική νομοθεσία έχοντας ως πρότυπο τη σουηδική νομοθεσία-Βλ. σχετικά: E. Ekerhovd/A.Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm donors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive travelling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3): 305-314, σελ. 305, C. Gottlieb/O. Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 no 9 pp 2052-2056, σελ. 2052, S. Isaksson/A. SkoogSvanberg/G. Sydsjö/A. Thurin-Kjellberg/P.-O. Karlström/N.-G. Solensten/C. Lampic, «Two decades after legislation on identifiable donors in Sweden: are recipient couples ready to be open about using gamete donation?», Human Reproduction, 2011, vol 26, no 4 pp 853-860, σελ. 853 επ., Α. Lalos/K. Daniels/C. Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 no 1 pp 212-216, σελ. 212, A. Lalos/ C. Gottlieb/ O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 no 6 pp 1759-1768, σελ. 1759, J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, Uppsala, 2008, σελ. 15 & 42 επ., F. Linldblad/C. Gottlieb/O. Lalos, To tell or not to tell – what parents think about telling their children that they were born following donor insemination», J PsychosomObstetGynecol 2000:21: 193-203, σελ. 193 επ.

7

έχει τροποποιηθεί και συμπληρωθεί τα χρόνια που μεσολάβησαν αρκετές φορές7. Πιο

συγκεκριμένα:

-το 1988 με την Act on Fertilization Outside the Body (1988:711) επετράπη η εξωσωματική

γονιμοποίηση,

- το 1991 με τις Act on the Use of Certain Genetic Technology in Medical Screening (1991:114)

και Act on Measures for Purposes of Research or Treatment using Fertilized Human Ova

(1991:115) ρυθμίστηκαν τα ζητήματα αναφορικά με την έρευνα στα γονιμοποιημένα ωάρια –

έμβρυα,

- το 2003 επετράπη η δωρεά ωαρίων ύστερα από υιοθέτηση του υπ’ αριθμ. 2001/02:89

νομοσχεδίου που κατέθεσε το Υπουργείο Υγείας8,

- το 2005 επετράπη η υπό όρους και προϋποθέσεις δημιουργία εμβρύων για ερευνητικούς

σκοπούς

- το 2005 αναγνωρίστηκε στα ζευγάρια ομοφυλόφιλων γυναικών η πρόσβαση στις μεθόδους

ΙΥΑ κατ’ αποδοχή των τροποποιήσεων της ισχύουσας νομοθεσίας, που επέφερε το νομοσχέδιο

Assisted Fertilization and Parenthood (2004/05:137) του Υπουργείου Δικαιοσύνης.

Το 2006 τέθηκε σε εφαρμογή η Genetic Integrity Act (GIA) (2006:351), στην οποία

ενσωματώθηκαν οι ανωτέρω ρυθμίσεις και η οποία αντικατέστησε όλους τους

προηγούμενους νόμους. Ο συγκεκριμένος νόμος ισχύει και σήμερα, αναμένεται, ωστόσο,

τροποποίηση-συμπλήρωσή του εντός του έτους 2015 αναφορικά με την αναγνώριση του

δικαιώματος πρόσβασης των μοναχικών γυναικών στις μεθόδους ΙΥΑ.

Η νομοθεσία αυτή συμπληρώνεται διαρκώς από Regulations & Guidelines αναφορικά

με την ΙΥΑ, τα οποία απευθύνονται κυρίως στους γιατρούς και στους λοιπούς επαγγελματίες

υγείας που ασχολούνται με την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ. Μέχρι πρότινος η αρμοδιότητα

7L. Hamberger/M. Wikland, «Reproductive care policies around the world – Regulation and results concerning assisted reproduction in Sweden», Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 1993, Vol. 10, No. 4 1993, σελ. 243 επ., J. Lind, «The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, 2008, (22), 1, 1-21, σελ. 15, Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, TemaNord 2006:505, σελ. 17 επ., E. Rynning, «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden», σε CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research (eds. J. Taupitz& M. Weschka), εκδ. Springer Publishing House, 2009, Berlin, σελ. 764-781, J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information , Uppsala, 2008, σελ. 42 επ., The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 2 επ., Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 11 επ., White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 25 επ.8 Η εν λόγω τροποιήση πραγματοποιήθηκε με τροποποποίηση του τότε ισχύοντα νόμου και πλέον έχει ενσωματωθεί στη GIA.

8

για την έκδοση αυτών των Κανονισμών και Οδηγιών ανήκε στο National Board of Health and

Welfare. Ωστόσο, τον Ιούνιο του 2013 ιδρύθηκε η Inspektionen för vård och omsorg (IVO)

(Health and Social Care Inspectorate)9, η οποία ως αντικείμενο έχει να αναλάβει τη δράση που

μέχρι πρότινος διατηρούσε το National Board of Health and Welfare.

Το National Board of Health and Welfare έχει διαμορφώσει διάφορες κατευθυντήριες

οδηγίες. Οι ισχύουσες που αφορούν την ΙΥΑ είναι οι εξής:

1. Η SOSFS 2002:13 αναφορικά με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή

2. Η SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και

κυττάρων10

3. Η SOSFS 2009:31 αναφορικά με τους όρους φύλαξης ιστών και κυττάρων11

4. Η SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και

στην κλινική έρευνα12

Επίσης, σχετικά νομοθετήματα που αφορούν το χώρο της ΙΥΑ -είτε άμεσα είτε έμμεσα-

θεωρούνται τα εξής13:

1. The Health and Medical Services Act (1982:763) αναφορικά με το δικαίωμα

αυτοδιάθεσης του ασθενούς και το σεβασμό της αξιοπρέπειας των ανθρώπων κατά

την παροχή υπηρεσιών υγείας

2. The Personal Data Act (1998:204) αναφορικά με την επεξεργασία των προσωπικών

δεδομένων

3. The Health and Medical Services (Professional Activities) Act (1998:531) αναφορικά με

τις προβλέψεις και τις υποχρεώσεις των επαγγελματιών υγείας

4. The Biobanks in Medical Care Act (2002:297) αναφορικά με τον τρόπο συλλογής,

αποθήκευσης και χρήσης του ανθρώπινου βιολογικού υλικού για συγκεκριμένη χρήση

ενόψει και της ανάγκης σεβασμού της αξιοπρέπειας του ατόμου

5. The Ethical Review of Research involving Humans (2003:460) αναφορικά με την

προστασία του ατόμου και το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά την έρευνα

9http://www.ivo.se/om-ivo/about-health-and-social-care-inspectorate/Sidor/default.aspx10http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-3011http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-3112http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-3213 Βλ. σχετικά και Κεφάλαιο 1 – Άρθρα 3 & 4 GIA (2006:351)

9

Β. Η ΕΠΟΠΤΕΙΑ

1. Εποπτική Αρχή για την ορθή εφαρμογή της νομοθεσίας δεν υπάρχει. Ουσιαστικά από

ό,τι προκύπτει από τα ανωτέρω νομοθετικά κείμενα, αλλά και από όσα ανέκυψαν από τις

συνεντεύξεις με τα «πρόσωπα αναφοράς»14, η πιστή τήρηση της νομοθεσίας εναπόκειται στην

επαγγελματική ευσυνειδησία των επαγγελματιών υγείας, χωρίς τούτο να οδηγεί σε φαινόμενα

καταστρατήγησης της σχετικής νομοθεσίας. Τουναντίον, μέσω του συστήματος του

ομοτεχνιακού ελέγχου και της αυτορρύθμισης η νομοθεσία τηρείται απαρέγκλιτα και δεν

εμφανίζονται φαινόμενα παραβίασής της. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που αυτό έχει συμβεί, η

αντίδραση των ομοτέχνων επαγγελματιών υπήρξε σφοδρότατη με αποτέλεσμα να

περιθωριοποιηθεί ο γιατρός εκείνος που παραβίασε τα προβλεπόμενα. Οι συνέπειες δε, ήταν

τόσο σοβαρές γι’ αυτόν που καταστρατήγησε τις σχετικές διατάξεις, ώστε οι ομότεχνοί του

έκριναν ότι δε χρειάζεται το όλο ζήτημα να οδηγηθεί και ενώπιον της Δικαιοσύνης.

2. Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι στη Σουηδία τηρείται μεταξύ των Κλινικών ΙΥΑ ένα

«Αρχείο Ποιότητας» (Quality Register Q-IVF)15, στο οποίο υποχρεούνται όλες οι

συνεργαζόμενες μονάδες να αναφέρουν τους κύκλους ΙΥΑ τους οποίους εφαρμόζουν και τα

αποτελέσματα αυτών. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται το καλύτερο επίπεδο παρεχόμενων

υπηρεσιών, ενώ ταυτόχρονα καταγράφονται και τα αποτελέσματα των θεραπειών που

εφαρμόζονται, αλλά και οι τυχόν κίνδυνοι για να παιδιά που θα γεννηθούν με τον τρόπο αυτό.

Τα δεδομένα του Αρχείου δημοσιοποιούνται κάθε χρόνο.

3. Σε κάθε περίπτωση, ένα είδος εποπτείας της όλης διαδικασίας, αλλά κυρίως με τη

μορφή έκδοσης των Regulations and Guidelines, διατηρούσε μέχρι πρόσφατα το National

Board of Health and Welfare. Όπως αναφέρθηκε και αμέσως παραπάνω, όμως, τον Ιούνιο του

2013 ιδρύθηκε η Inspektionen för vård och omsorg (IVO) (Health and Social Care Inspectorate),

η οποία ως αντικείμενο έχει –μεταξύ άλλων- να αναλάβει και την επoπτική δράση που μέχρι

τότε διατηρούσε το National Board of Health and Welfare.

H ΙVO εποπτεύει πλέον τις υπηρεσίες υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας σύμφωνα με

όσα ορίζονται στην Act Support and Service for Persons with Certain Functional Impairments.

14 Ως «πρόσωπα αναφοράς» νοούνται επαγγελματίες του χώρου (γιατροί, νομικοί, φιλόσοφοί κ.λ.π.) οι οποίοι επισταμένα ασχολούνται με τα ζητήματα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Τα εν λόγω «πρόσωπα αναφοράς» κλήθηκαν να συμπληρώσουν τα ερωτηματολόγια της ερευνητικής ομάδας και κατόπιν είχαν προφορικές συνεντεύξεις με τις δύο ερευνήτριες.15 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 8 επ.

10

Κύριο έργο της IVO είναι να ελέγχει ότι το κοινό απολαμβάνει υπηρεσίες υγείας που

πληρούν υψηλές προδιαγραφές ποιότητας και συμβαδίζουν με τις προβλέψεις του νόμου και

των Κανονισμών-Οδηγιών.

Στο πλαίσιο αυτό η IVO έχει την αρμοδιότητα να προβαίνει σε:

- Ανάλυση των ελλείψεων και σφαλμάτων στις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής

πρόνοιας και στην εξαγωγή συμπερασμάτων

- Σύνταξη εκθέσεων αναφορικά με τους ελέγχους που πραγματοποιεί

προκειμένου να αποφεύγονται ελλείψεις και σφάλματα

- Παροχή συμβουλών και οδηγιών στις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής

πρόνοιας

- Έκδοση ειδικών αδειών που απαιτούνται κατά τα οριζόμενα στην Act Support

and Service for Persons with Certain Functional Impairments

Προφανές είναι ότι οι ανωτέρω αρμοδιότητες της IVO εξειδικεύονται σε ό, τι αφορά

στα ζητήματα ΙΥΑ.

Γ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Κατά την εξέταση των συνθηκών μέσα στις οποίες διαμορφώθηκε το εν λόγω

νομοθετικό πλαίσιο στη Σουηδία, αποφασιστικής σημασίας υπήρξε ο διάλογος με τα

«πρόσωπα αναφοράς».

Σε σχέση με τη διαμόρφωση της εθνικής νομοθεσίας για την υποβοηθούμενη

αναπαραγωγή τα «πρόσωπα αναφοράς» υποστήριξαν ότι θεολογικοί κύκλοι άσκησαν επιρροή

στο Σουηδό νομοθέτη εκφράζοντας συντηρητικές κυρίως απόψεις κατά τη θέσπιση της

νομοθεσίας για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Αντίθετα, το αριστερό σουηδικό κόμμα

ήθελε μια πιο προοδευτική προσέγγιση (π.χ. να έχει και η μοναχική γυναίκα πρόσβαση στις

μεθόδους της ΙΥΑ). Κατά την Εκπρόσωπο του σουηδικού Κοινοβουλίου, επίδραση στη θέσπιση

της νομοθεσίας είχαν και οι ιατρικοί σύλλογοι - θέση που υιοθετεί και μια νομικός-, ενώ τόσο

πριν όσο και κατά τη θέσπισή της δεν υπήρξαν ιδιαίτερες αντιδράσεις.

Σήμερα υπάρχουν λιγότερες αντιδράσεις κυρίως από τις φεμινιστικές οργανώσεις, οι

οποίες διαμαρτύρονται για την εμπορευματοποίηση του γυναικείου σώματος. Επίσης,

επισημαίνεται ότι πλέον γίνονται συζητήσεις για τα άτομα LGBT και το δικαίωμα πρόσβασης

τους στις μεθόδους ΙΥΑ.

11

ΙΙ. Η ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΕ ΖΕΥΓΑΡΙΑ

Αφού προηγήθηκε η αναφορά στα βασικά νομοθετικά κείμενα που ρυθμίζουν την

εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ στη Σουηδία και στις συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά

καταρτίστηκαν, ακολουθεί η ανάλυση των όρων και προϋποθέσεων που η σουηδική

νομοθεσία προβλέπει για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ, η παράθεση των επιτρεπόμενων

μορφών ΙΥΑ, αλλά και μια αναφορά σε ζητήματα που αφορούν το γεννητικό υλικό και τους επ΄

αυτού χειρισμούς στο πλαίσιο της ΙΥΑ16.

Α. ΟΡΟΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

1. ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΦΥΣΙΚΟ ΤΡΟΠΟ

Η ακούσια μη απόκτηση τέκνων, που αποτελεί πλέον μεγάλο πρόβλημα για πολλά

άτομα, ορίζεται ως η κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάποιος ο οποίος θέλει να αποκτήσει

παιδιά, αλλά έχει δυσκολίες να το πραγματοποιήσει είτε λόγω ιατρικών προβλημάτων είτε

λόγω άλλων αιτιών17. Ως υπογονιμότητα ορίζεται και στη Σουηδία η αδυναμία του ζευγαριού

να συλλάβει ή να κυοφορήσει μετά από συστηματικές χωρίς προφύλαξη σεξουαλικές επαφές

για διάστημα πέραν του ενός έτους18. Φυσικά, ο χρονικός αυτός περιορισμός δεν ισχύει για τα

ομόφυλα ζεύγη γυναικών. Στις περιπτώσεις αυτές, ο χρόνος αναμονής εξαρτάται από την

πρόσβαση σε σπέρμα από δότη19. Με βάση τα στατιστικά δεδομένα 8-9% των γυναικών στη

Σουηδία αδυνατούν παρά τη θέλησή τους να αποκτήσουν παιδί με φυσιολογικό τρόπο20.

16 Βλ. σχετικά Norden, NordForsk, Legislation on biotechnology in the Nordic countries – an overview 2014, Nordforsk, Oslo, 2014 (contributing authors: Jane Stoll, Sirpa Soini, Janne Rothmar Herrmann, Laufey Helga Gudmundsdottir, Hallvard Kvale, Anne Ingeborg Myhr), http://www.nordforsk.org/en/publications/publications_

container/legislation-on-biotechnology-in-the-nordic-countries-2013-an-overview-201417The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 2, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 12 επ., όπως επίσης και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 7 επ.18Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg, The Long and Winding Road: Emotional Reactions during in Vitro Fertilisation and Attitudes towards Cryopreserved Embryos and Oocyte Donation, Acta Univeritatis Upsaliensis, Uppsala, 2003, σελ. 1.-Bλ. Ωστόσο, και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 12, όπου παρατίθεται πώς το κάθε Τοπικό Συμβούλιο στη Σουηδία ερμηνεύει τον όρο «ακούσια μη απόκτηση τέκνων».19 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 12.20 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 5 επ., όπως επίσης και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 3 επ.

12

Όπως είναι αναμενόμενο, το ζήτημα έχει απασχολήσει και τη σουηδική έννομη τάξη, η

οποία, όπως προαναφέρθηκε, είναι μια από τις πρωτοπόρους δυνάμεις στον χώρο της ΙΥΑ21.

Ωστόσο, πουθενά στα νομοθετικά κείμενα δεν αντιμετωπίζεται ως αναγκαία προϋπόθεση για

την προσφυγή στις μεθόδους ΙΥΑ η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο.

Η προσέγγιση που υιοθετείται στη Σουηδία είναι διαφορετική και βασίζεται στη

γενικότερη αξιολόγηση, με την οποία επιφορτίζεται ο γιατρός, που καλείται να συνδράμει τα

πρόσωπα που προσφεύγουν σ’ αυτόν μέσω της διαδικασίας της υποβοηθούμενης

αναπαραγωγής, αναφορικά με την καταλληλότητά τους ως υποψήφιων γονέων22.

Στο πλαίσιο αυτό, καταρχήν σύμφωνα με το Κεφάλαιο 2 των Regulations & Guidelines

του National Board of Health and Welfare του 2008, η έρευνα αναφορικά με την

υπογονιμότητα αποτελεί τη βάση για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και αφορά το

ζευγάρι ως σύνολο23. Επίσης, με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 5 της SOSFS 2009:3224

αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα,

πριν την εφαρμογή οποιασδήποτε μεθόδου ΙΥΑ, θα πρέπει να προηγείται από το γιατρό μια

ειδική αξιολόγηση για το κατά πόσο οι σύζυγοι ή οι σύντροφοι έχουν καλές πιθανότητες να

αποκτήσουν παιδί με φυσιολογικό τρόπο και για το κατά πόσο συντρέχουν ιατρικοί λόγοι που

επιβάλλουν την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ.

Επισημαίνεται, ωστόσο, η ανάγκη να τηρείται αυτό το διάστημα του ενός έτους

σεξουαλικών επαφών χωρίς προφύλαξη πριν το ζευγάρι προχωρήσει στην εφαρμογή των

μεθόδων ΙΥΑ, εκτός αν υπάρχει εγνωσμένο ιατρικό πρόβλημα25.

Επομένως, αν θα ήθελε κανείς να απαντήσει μονολεκτικά στο ερώτημα κατά πόσο η

αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο αποτελεί ρητή προϋπόθεση κατά το σουηδικό

δίκαιο για την πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ, η απάντηση είναι αρνητική. Ωστόσο, η ιατρική

αδυναμία απόκτησης απογόνων αποτελεί τη βάση της αξιολόγησης των υποψήφιων

21 Με πιο πρόσφατο επίτευγμα τη γέννηση του πρώτου παιδιού ύστερα από μεταμόσχευση μήτρας, βλ. ενδεικτικά http://www.newsweek.com/first-successful-birth-womb-transplant-sweden-27537622The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 2 επ.23Socialstyrelsen (The National Board of Health and Welfare), Information om särskild prövning vid assisterad befruktning (Information about the special assessment in assisted reproduction), 2008, http://www.socialstyrelsen.se/publikationer2008/2008-126-7924http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-3225 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 12 επ., όπως επίσης και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 7 επ.

13

υποβοηθούμενων προσώπων, στην οποία καλείται να προβεί ο γιατρός πριν την εφαρμογή

των μεθόδων ΙΥΑ26. Στην αξιολόγηση αυτή είναι σαφές από τις οικείες διατάξεις του νόμου,

των Regulations και των Guidelines, ότι συνεκτιμώνται από το γιατρό τόσο τα αμιγώς ιατρικά

δεδομένα των υποψήφιων υποβοηθούμενων προσώπων όσο και η ψυχολογική τους

κατάσταση και η κοινωνική τους θέση, ειδικά στην περίπτωση που πρόκειται να εφαρμοστεί

μέθοδος υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που απαιτεί τη χρήση δανεικού (ξένου) σπέρματος

ή ωαρίου27.

Ωστόσο, είναι δυνατή η προσφυγή στις μεθόδους ΙΥΑ και σε περιπτώσεις που το

ζευγάρι δεν έχει μεν κάποιο ιατρικό πρόβλημα, αλλά δεν μπορεί να αποκτήσει παιδιά λόγω

π.χ. της απροθυμίας των μελών του να συνευρεθούν σεξουαλικά. Και η αξιολόγηση αυτού του

ενδεχομένου εναπόκειται στο γιατρό, ο οποίος καλείται να εφαρμόσει τις αναπαραγωγικές

τεχνικές. Ουσιαστικά, δηλαδή, ο γιατρός έχει ευρέα περιθώρια εκτίμησης ακόμα και όταν έχει

να αντιμετωπίσει περιπτώσεις πραγματικής και όχι ιατρικής αδυναμίας. Αντιθέτως, από τη

στιγμή που η μέθοδος της παρένθετης μητρότητας δε ρυθμίζεται νομοθετικά και δεν

εφαρμόζεται στα δημόσια νοσοκομεία της Σουηδίας28, η προσφυγή στη συγκεκριμένη τεχνική

λόγω αισθητικών ή άλλων παρόμοιων λόγων δεν είναι δυνατή.

Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι ως «ανεπιθύμητη αδυναμία απόκτησης τέκνων»

εκλαμβάνεται το να μην έχει το ζευγάρι από κοινού παιδιά (τα υιοθετημένα παιδιά

θεωρούνται κοινά τέκνα), ενώ ζευγάρια ένα μέλος των οποίων έχει υποστεί με τη θέλησή του

στείρωση δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ29.

2. ΑΠΟΦΥΓΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΣΟΒΑΡΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΤΕΚΝΟ

Από τη στιγμή που η ιατρική αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο δεν

αποτελεί ρητά προβλεπόμενη προϋπόθεση για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ, ήταν μάλλον

αναμενόμενο ότι ούτε και η αποφυγή μετάδοσης σοβαρής ασθένειας στο τέκνο προβλέπεται

ως τέτοια.

26 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 3 επ., όπως επίσης και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 15 επ.27Βλ. και παρακάτω στο Κεφάλαιο ΙΙ. Γ.28 Βλ. αναλυτικά κατωτέρω στο αντίστοιχο κεφάλαιο για την παρένθετη μητρότητα.29 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 12 επ.

14

Ωστόσο, σύμφωνα με το Κεφάλαιο 2 των Regulations & Guidelines του National Board

of Health and Welfare του 200830, πέρα από την έρευνα αναφορικά με την υπογονιμότητα ο

γιατρός θα πρέπει να εξετάσει και το ενδεχόμενο τα μέλη του ζευγαριού να είναι φορείς

σοβαρών μεταδοτικών ασθενειών, οπότε θα κρίνει αν θα πρέπει να ακολουθήσουν την

εφαρμογή μεθόδων ΙΥΑ με δικό τους γεννητικό υλικό ή με ξένο.

Με την έννοια αυτή, στις μεθόδους ΙΥΑ και ιδιαίτερα στην προεμφυτευτική διάγνωση

μπορεί να προσφύγουν και άτομα που αντιμετωπίζουν κάποια σοβαρή γενετική διαταραχή, η

οποία μπορεί να μεταφερθεί στους απογόνους τους. Η επιστήμη συνδράμει τα άτομα αυτά

στην προσπάθειά τους να αποφύγουν την μετάδοση της εν λόγω ασθένειας στα τέκνα τους.

Πάντως, η θέση31 ότι θα πρέπει να αναγνωρίζεται το δικαίωμα προσφυγής στις

μεθόδους ΙΥΑ ακόμα κι αν δεν υπάρχει πρόβλημα υπογονιμότητας, απλά για να αποφευχθεί η

μετάδοση κάποιας σοβαρής ασθένειας γνωρίζει, όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές

νομοθεσίες, άλλωστε, ιδιαίτερη απήχηση και στη Σουηδία, πράγμα που αποτυπώνεται και στις

σχετικές απαντήσεις των «προσώπων αναφοράς» στις συνεντεύξεις που

πραγματοποιήθηκαν32, χωρίς, ωστόσο, να υπάρχει περαιτέρω εξειδίκευση αναφορικά με την

έννοια της «σοβαρής ασθένειας».

Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι πλέον μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών είναι έντονος

ο διάλογος για το κατά πόσο θα πρέπει να επιτρέπεται η πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ και για

άλλους λόγους, π.χ. για παράταση της γονιμότητας μέσω της κρυοσυντήρησης ωαρίων, κάτι

που ακόμα, ωστόσο, δε ρυθμίζεται νομοθετικά.

3. ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΠΙΤΡΕΠΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΕ IYA

α. Ως γενικότερες προϋποθέσεις επιτρεπτού της προσφυγής στις μεθόδους ΙΥΑ κατά τη

σουηδική νομοθεσία, οι οποίες θα πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά, ορίζονται οι εξής33:

30 Socialstyrelsen (The National Board of Health and Welfare), Information om särskild prövning vid assisterad befruktning (Information about the special assessment in assisted reproduction), 2008, http://www.socialstyrelsen.se/publikationer2008/2008-126-7931T. Tännsjö, «Our right to in vitro fertilization-its scope and limits», JMedΕthics, 2008; Τεύχ. 34; σελ.804.32Θετικά απάντησαν στο ενδεχόμενο να εφαρμόζονται οι μέθοδοι ΙΥΑ για αποφυγή μετάδοσης σοβαρής ασθένειας τα 8 από τα 9 «πρόσωπα αναφοράς», ήτοι η συντριπτική πλειοψηφία.33K. Daniels/O. Lalos, «The Swedish Insemination act and the availability of donors», Human Reproduction, 1995, vol.10, no7, pp.1871-1874, σελ. 1871 επ., Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 15 επ., White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009,http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governi

ng_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ.

15

i. Η γυναίκα θα πρέπει να είναι παντρεμένη ή να συζεί (να έχει υπογράψει σύμφωνο

συμβίωσης ή να βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση) και να υπάρχει η έγγραφη συναίνεση

του/της34 συζύγου/συντρόφου της35

ii. Το ζευγάρι θα πρέπει να υποβληθεί σε σωματικές και ψυχολογικές εξετάσεις από

γιατρό και ψυχολόγο για να εξασφαλιστεί ότι οι γονείς θα είναι ικανοί να φροντίσουν

το παιδί.

Στο πλαίσιο αυτό ο γιατρός θα πρέπει να βεβαιώσει36 ότι :

και οι δύο γονείς θέλουν να αποκτήσουν παιδί

η σχέση του ζευγαριού είναι διαρκής και σταθερή

το ζευγάρι μπορεί να φροντίσει και να αναθρέψει το παιδί

το ζευγάρι είναι συναισθηματικά, πρακτικά, κοινωνικά και νομικά έτοιμο να δεχθεί

το παιδί σαν δικό του

το ζευγάρι να μπορεί να αντιμετωπίσει ότι το παιδί θα έχει τα γονίδια του ενός

μόνο από τους γονείς (στις περιπτώσεις όπου αυτό θα συμβεί)

το ζευγάρι θα αποκαλύψει στο παιδί την καταγωγή του (στις περιπτώσεις όπου

αυτό θα συμβεί)

β. i. Επίσης, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι με βάση το σύστημα υγείας που ισχύει στη

Σουηδία, οι μέθοδοι ΙΥΑ μπορούν να εφαρμοστούν είτε στα 7 δημόσια Νοσοκομεία 37

(Regional/University Hospitals), όπου η δαπάνη καλύπτεται εξ ολοκλήρου από το Κράτος (πλην

ενός σταθερού ποσού 100-200 SEK (11-22 ευρώ), τα οποία υποχρεούνται να καταβάλουν όλοι

οι ασθενείς) είτε στα διάφορα Ιδιωτικά Νοσοκομεία-Κλινικές, όπου το σύνολο των εξόδων

βαρύνει αποκλειστικά τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα, καθώς το Κράτος δεν καλύπτει τα έξοδα

ΙΥΑ σε Ιδιωτικές Κλινικές38.

34Δεδομένου ότι στη Σουηδία επιτρέπεται η πρόσβαση στην ΙΥΑ στα ζευγάρια ομοφυλόφιλων γυναικών.35 Με εξαίρεση την Περιφέρεια της Στοκχόλμης, όπου απαιτείται η ύπαρξη «σταθερής σχέσης» (Stable relationship).36 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 54 επ.37 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 26 επ.38L. Hamberger/M. Wikland, «Reproductive care policies around the world – Regulation and results concerning assisted reproduction in Sweden», Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 1993, Vol. 10, No. 4 1993, σελ. 243 επ., A. Svensson/M. Connolly/ M. Gallo/L. Hägglund, «Long-term fiscal implications of subsidizing in-vitro fertilization in Sweden: A lifetime tax perspective», Scandinavian Journal of Public Health, 2008;36 (8):841-849, σελ. 842 επ., White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 29.

16

ii. Πιο συγκεκριμένα, είναι απαραίτητο στο σημείο αυτό να παρατεθούν ορισμένα

στοιχεία αναφορικά με το σύστημα υγείας που ισχύει στη Σουηδία39, καθότι τα στοιχεία αυτά

είναι χρήσιμα για την κατανόηση και του τρόπου εφαρμογής της ΙΥΑ στην χώρα αυτή.

Στη Σουηδία υπάρχουν τρία ανεξάρτητα επίπεδα διακυβέρνησης: η Κυβέρνηση, τα

Τοπικά Συμβούλια των 21 Περιφερειών και οι 290 Νομαρχίες.

Τα Τοπικά Συμβούλια είναι επιφορτισμένα με την παροχή των υπηρεσιών υγείας. Οι

Νομαρχίες μεριμνούν για τα άτομα τρίτης ηλικίας και τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Η The

Health and Medical Services Act του 1982 ορίζει ειδικά ότι η ευθύνη για την εξασφάλιση για

όλους όσοι ζουν στη Σουηδία ανεξαρτήτως εθνικότητας πρόσβασης σε υψηλές παροχές υγείας

βαρύνει τα Τοπικά Συμβούλια των Περιφερειών και τις Νομαρχίες. Με τον τρόπο αυτό

εξασφαλίζονται στα Τοπικά Συμβούλια και στις Νομαρχίες ευρέα περιθώρια δράσης. Ειδικά τα

Τοπικά Συμβούλια είναι αρμόδια για τη χρηματοδότηση και την παροχή των υπηρεσιών

υγείας.

Η παροχή των υπηρεσιών υγείας στη Σουηδία χρηματοδοτείται κυρίως μέσω των

φόρων. Τα Τοπικά Συμβούλια και οι Νομαρχίες επιβάλλουν ανάλογους με το εισόδημα του

καθενός φόρους, ώστε να καλύψουν το κόστος των υπηρεσιών υγείας που παρέχουν. Επίσης,

μέρος των αναγκών τους καλύπτουν και από κρατικές επιχορηγήσεις και χρεώσεις χρηστών

των υπηρεσιών υγείας. Οποιοσδήποτε, δηλ., επισκέπτεται είτε την πρωτοβάθμια υγειονομική

περίθαλψη είτε τη δευτεροβάθμια υποχρεούται να καταβάλει ένα συγκεκριμένο ποσό. Το

ποσό αυτό κυμαίνεται ανάμεσα σε 100-200 SEK (11-22 ευρώ) για την πρωτοβάθμια

περίθαλψη και ανάμεσα σε 230-320 SEK (25-35 ευρώ) για την επίσκεψη σε κάποιο ειδικό

γιατρό. Οι ασθενείς επιβαρύνονται επίσης με το ποσό των 80 SEK (9 ευρώ) για κάθε ήμερα

νοσηλείας. Οι νέοι κάτω των 20 ετών δε βαρύνονται με τα ανωτέρω ποσά. Με βάση, ωστόσο,

το σύστημα που ισχύει στη Σουηδία, ποτέ κάποιος ασθενής δε θα δαπανήσει ποσό

μεγαλύτερο των 1100 SEK (122 ευρώ) ετησίως εξ ιδίων χρημάτων για την περίθαλψή του.

Για την προμήθεια φαρμάκων ο ασθενής πληρώνει κάποια συμμετοχή, η οποία

καθορίζεται από την κεντρική Κυβέρνηση. Ο ασθενής πληρώνει το πλήρες κόστος των

αναγκαίων συνταγογραφούμενων φαρμάκων μέχρι του ποσού των 1100 SEK (122 ευρώ). Μετά

39A. Anell/A. H. Glenngård/S. Merkur, Sweden Health System Review, European Observatory on Health Systems and Policies, 2012, σελ. 1 επ., A. Svensson/M. Connolly/ M. Gallo/L. Hägglund, «Long-term fiscal implications of subsidizing in-vitro fertilization in Sweden: A lifetime tax perspective», Scandinavian Journal of Public Health, 2008;36 (8):841-849, σελ. 842 επ.- Βλ. επίσης, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, όπως επίσης και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, όπου ειδικές αναφορές στη λειτουργία του συστήματος υγείας στη Σουηδία στο επίπεδο των Τοπικών Συμβουλίων ειδικά σε ό τι έχει να κάνει με την ΙΥΑ.

17

το ανωτέρω ποσό το ύψος της κρατικής συμμετοχής ανεβαίνει και φτάνει μέχρι και 100%. Το

μέγιστο ποσό που μπορεί να πληρώσει ο ασθενής για συνταγογραφούμενα φάρμακα εντός

ενός έτους ανέρχεται στο ποσό των 2200 SEK (244 ευρώ). Για τα μη συνταγογραφούμενα

φάρμακα και τα μη αποζημιούμενα συνταγογραφούμενα φάρμακα ο ασθενής καταβάλει το

σύνολο της δαπάνης.

Η χώρα διακρίνεται περαιτέρω σε έξι υγειονομικές περιφέρειες (the Stockholm Region,

the South-Eastern Region, the Southern Region, the Western Region, the Uppsala–Örebro

Region and the Northern Region).

Τα Νοσοκομεία είναι κατά κύριο λόγο δημόσια. Τα δημόσια νοσοκομεία οργανώνονται

σε County Council Hospitals και σε Regional/University Hospitals. Υπάρχουν 7

Regional/University Hospitals και 70 νοσοκομεία σε επίπεδο County Council.

Υπάρχουν, ωστόσο, και έξι ιδιωτικά νοσοκομεία εκ των οποίων τα τρία είναι μη

κερδοσκοπικά (Sophiahemmet, Ersta and Red Cross (Röda Korset) στη Στοκχόλμη), και τα τρία

είναι κερδοσκοπικά (St Goran hospital, Lundby hospital στο Gothenburg και Simrishamn

hospital στη νότια Σουηδία). Τα τρία πρώτα ανήκουν σε ιδιώτες, αλλά έχουν συμβάσεις με το

Τοπικό Συμβούλιο της Περιφέρειας της Στοκχόλμης να παρέχουν περίθαλψη σε συγκεκριμένο

αριθμό ασθενών κάθε χρόνο για τους οποίους αποζημιώνονται από την Περιφέρεια. Τα τρία

τελευταία ανήκουν σε ιδιώτες, αλλά χρηματοδοτούνται πλήρως από το Τοπικό Συμβούλιο

ανάλογα με τις συμβάσεις που έχουν υπογράψει.

Εξειδικευμένη ιατρική περίθαλψη παρέχεται μόνο στα Regional/University νοσοκομεία,

τα οποία διαθέτουν σύγχρονο ιατρικό εξοπλισμό και προσφέρουν υψηλού επιπέδου

εξειδικευμένη περίθαλψη. Για το λόγο αυτό και οι μέθοδοι ΙΥΑ μπορούν να εφαρμοστούν με

καλυμμένα όλα τα έξοδα από το Κράτος μόνο στα 7 δημόσια Νοσοκομεία (Regional/University

Hospitals) της Σουηδίας. Η εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ σε Ιδιωτική Κλινική συνεπάγεται την

κάλυψη του κόστους εξ ιδίων χρημάτων.

Β. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ IYA

Πέρα από τους ανωτέρω βασικούς όρους πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ στη Σουηδία,

ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέταση των γενικών προϋποθέσεων εφαρμογής των μεθόδων

αυτών στη χώρα, οι οποίες σχετίζονται με την ηλικία, την υγεία και τη συναίνεση των

συμμετεχόντων στη διαδικασία αυτή.

18

1. ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

α. Τα ηλικιακά όρια

Ως γνωστό, η ηλικία της γυναίκας που υποβάλλεται σε κάποια μέθοδο ΙΥΑ είναι ένας

από τους πιο σημαντικούς παράγοντες σε σχέση με την in vitro γονιμοποίηση. Όσο

μεγαλύτερη είναι η γυναίκα τόσο λιγότερες πιθανότητες υπάρχουν να επιτευχθεί εγκυμοσύνη

η οποία θα οδηγήσει στη γέννηση παιδιού40.

Σε αντίθεση με ό, τι συμβαίνει σε άλλες χώρες ή με ό, τι ενδεχομένως θα ανέμενε

κανείς, ανώτατο ή κατώτατο ηλικιακό όριο για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ στη Σουηδία

δεν υπάρχει41. Στο νόμο η σχετική αναφορά σε κάποιο όριο ηλικίας αφορά στους δότες

σπέρματος και ωαρίου στην εξωσωματική γονιμοποίηση42 και δεν προβλέπονται γενικότερα

ηλικιακά όρια για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ. Όμως, με βάση τα Regulations &

Guidelines του National Board of Health and Welfare43σε σχέση με το ανώτατο όριο ηλικίας η

μελλοντική μητέρα δε θα πρέπει να έχει φτάσει σε εκείνο το ηλικιακό όριο στο οποίο η

γονιμότητα συνήθως μειώνεται δραματικά44. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το National Council

on Medical Ethics (SMER) δεν θεωρεί ορθό να καθορίσει ηλικιακά όρια για την εφαρμογή των

μεθόδων ΙΥΑ, καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν ο καθένας με το δικό του τρόπο45. Ωστόσο,

εκείνο που υπογραμμίζει είναι ότι πάντοτε είναι απαραίτητο να λαμβάνεται υπόψη το

συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί, αλλά και η δυνατότητα της γυναίκας να φέρει εις

πέρας την εγκυμοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, το παιδί πρέπει να μεγαλώσει με τουλάχιστον ένα

40 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 1641The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 3.42 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 2 GIA(2006:351) οι δότες σπέρματος και ωαρίου πρέπει να είναι «of age», δηλαδή ενήλικοι.43White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ.44 Μάλιστα, προτείνεται η ΙΥΑ να ξεκινάει πριν η γυναίκα συμπληρώσει το 40ο έτος της ηλικίας της και ο σύντροφός της πριν το 56ο έτος. Το ίδιο ηλικιακό όριο θα πρέπει να ισχύει και για την σπερματέγχυση, τη δωρεά ωαρίων και τα μέτρα διατήρησης της γονιμότητας για τη γυναίκα και το σύντροφό της. Με δημόσια χρηματοδότηση, τα κρυοσυντηρημένα ωάρια προτείνεται να μεταφέρονται σε γυναίκα μέχρι 45 ετών, βλ. Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 4 και 16-17.45The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 11.

19

γονέα. Η κυρίαρχη, δηλαδή, λογική είναι ότι τουλάχιστον ένας γονέας θα πρέπει να είναι

επαρκώς νέος για να μπορέσει να φροντίσει το παιδί μέχρι την ενηλικίωσή του46.

Δεδομένου δε ότι στη Σουηδία με βάση το σύστημα που ισχύει47 την παροχή των

υπηρεσιών υγείας έχουν επωμιστεί τα Τοπικά Συμβούλια της κάθε Περιφέρειας, αυτά είναι

αρμόδια –μεταξύ άλλων- για να καθορίσουν τα ηλικιακά όρια για την εφαρμογή των μεθόδων

ΙΥΑ. Κατ’ αποτέλεσμα, τα ισχύοντα ηλικιακά όρια ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή48. Για την

παρούσα μελέτη ως σημείο αναφοράς επιλέγεται το Τοπικό Συμβούλιο της ευρύτερης

Περιφέρειας της Στοκχόλμης, η οποία αποτελεί, άλλωστε, και τη μεγαλύτερη και με τον

περισσότερο πληθυσμό Περιφέρεια της χώρας (περί τα 2.000.000 άτομα)49.

Με βάση, επομένως, τα δεδομένα του Τοπικού Συμβουλίου της Περιφέρειας της

Στοκχόλμης, το ανώτατο αυτό ηλικιακό όριο για τη μητέρα κυμαίνεται ανάμεσα στα 37 και στα

43 έτη, ενώ, αντίστοιχα ο μελλοντικός πατέρας κατά την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ θα

πρέπει να είναι σε ηλικία που να του επιτρέπει να αναθρέψει το παιδί του καθ’ όλη τη

διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, ήτοι κατά το συγκεκριμένο Τοπικό Συμβούλιο, η ηλικία του

δε θα πρέπει να ξεπερνάει τα 55 έτη50. Η βασική σκέψη, όπως διαφαίνεται και από τις

απαντήσεις των «προσώπων αναφοράς»51, είναι ότι τουλάχιστον ένας από τους γονείς να

βρίσκεται εν ζωή μέχρι το παιδί να γίνει 18 ετών.

46The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 11.47Βλ. σχετικά αμέσως παραπάνω την ανάλυση που προηγήθηκε αναφορικά με το σύστημα υγείας της Σουηδίας σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ.48 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, Peace Institute 2011, σελ. 62.49A. Anell/A. H. Glenngård/S. Merkur, Sweden Health System Review, European Observatory on Health Systems and Policies, 2012, σελ. 3, D. Carter/A. M. Watt/A. Braunack-Mayer/A. Elshaug/J. R. Moss/J. Hiller/The ASTUTE Health study group, «Should there be a female age limit on public funding for assisted reproductive technology?», Bioethical Inquiry, 2013, 10: 79-91, σελ. 80.50L. Hogström/M. Johansson/P. Ο. Janson/M. Berg/J. Francis/J. Sogn/A.-L. Hellström/A. Adolfsson, «Quality of life after adopting compared with childbirth with or without assisted reproduction», Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 2012, σελ. 1079, G. Sydsjö/C. Lampic/M. Bladh/ A. SkoogSvenberg, «Relationships in oocyte recipient couples – a Swedish national prospective follow-up study», Reproductive Health, 2014 11:38, ειδικά για την περίπτωση της δωρεάς ωαρίων σε γυναίκες μέχρι 40 ετών, White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ. – Βλ. επίσης, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 13 επ., όπου και ειδική αναφορά στα όρια ηλικία που κάθε Τοπικό Συμβούλιο θέτει και η ειδική αιτιολογία γι’ αυτό.51 Βλ. κυρίως τις απαντήσεις της Εκπροσώπου του σουηδικού Κοινοβουλίου και του Εκπροσώπου του SMER.

20

Πάντως, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη (14-11-2014) εισήγηση της Swedish

Association of Local Authorities and Regions (SKL)52 προς όλους τους εμπλεκόμενους φορείς το

ανώτατο αυτό ηλικιακό όριο αναμένεται να προσδιοριστεί στα 40 έτη για τη γυναίκα που

υποβάλλεται στις μεθόδους ΙΥΑ. Μια γυναίκα, δηλαδή, για να μπορέσει να υποβληθεί σε

κάποια από τις μεθόδους ΙΥΑ θα πρέπει να είναι μικρότερη των 40 ετών. Το αντίστοιχο

ηλικιακό όριο για τους άντρες προσδιορίζεται στα 56 έτη. Αναμένεται ότι η εισήγηση για τα

ανώτατα ηλικιακά όρια θα εφαρμοστεί σε όλες τις Περιφέρειες.

Αναφορικά με το κατώτατο ηλικιακό όριο, ούτε ο νόμος, αλλά ούτε οι Regulations &

Guidelines του National Board of Health and Welfare προβλέπουν κάτι ιδιαίτερο. Με βάση,

όμως, το Τοπικό Συμβούλιο της Στοκχόλμης απαιτείται να υπάρχει ένα κατώτατο όριο ηλικίας

των υποβοηθούμενων προσώπων, που κυμαίνεται ανάμεσα στα 19 και στα 24 χρόνια τόσο για

τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες53.

Σε σχέση με την παρούσα προβληματική χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός

ζεύγους ομόφυλων γυναικών, εκ των οποίων η μια υπεβλήθη σε υποβοήθηση της

αναπαραγωγής χωρίς επιτυχία τρεις φορές, μετά δε και την τρίτη προσπάθεια είχε παρέλθει

γι’ αυτήν το προβλεπόμενο από την Περιφέρεια ηλικιακό όριο και το Τοπικό Περιφερειακό

Συμβούλιο της Ουψάλα αρνήθηκε να επιτρέψει στο άλλο μέλος του ζευγαριού, που ήταν

νεότερη, να αξιοποιήσει τις εναπομείνασες προσπάθειες. Η αιτιολογία της απόφασης

εδράσθηκε στη σκέψη ότι μόνο ένα μέλος του ζευγαριού δικαιούται να υποβληθεί σε

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή54.

β. Η «έναρξη της θεραπείας»

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον προσδιορισμό του χρονικού σημείου που

αποτελεί την «έναρξη της θεραπείας». Σχετικά έχουν διατυπωθεί διάφορες θέσεις. Έτσι

υποστηρίζεται ως «έναρξη της θεραπείας» να θεωρηθεί:

- η ένταξη του ζευγαριού στη λίστα αναμονής σε κάποια κλινική εξωσωματικής

γονιμοποίησης

52https://translate.google.se/translate?sl=sv&tl=en&js=y&prev=_t&hl=sv&ie=UTF-8&u=http%3A%2F%2Fskl.se%2Fdownload%2F18.f5c3da514984c1cec62471a%2F1415973873141%2FMeddelanden%2Bfr%25C3%25A5n%2Bstyrelsen%2Bnummer%2B7%2B2014%2BAssisterad%2Bbefruktning%2Bdiarienummer%2B12-0877.pdf&edit-text=&act=url53White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ.54 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 19 επ.

21

- όταν το ζευγάρι πραγματοποιεί την πρώτη επίσκεψη σε κλινική εξωσωματικής

γονιμοποίησης και σκοπεύει να ξεκινήσει την ορμονοθεραπεία

- όταν η γυναίκα του ζεύγους έχει ξεκινήσει θεραπευτική αγωγή για να υποβληθεί σε

θεραπεία εξωσωματικής γονιμοποίησης.

Στην περίπτωση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, περισσότερες από μια

θεραπείες μπορεί να ξεκινήσουν ως μέρος της «συνολικής θεραπείας» (treatment package), η

οποία αποτελείται από έναν αριθμό επιμέρους θεραπειών, οι οποίες χρηματοδοτούνται από

το εκάστοτε Τοπικό Συμβούλιο. Σχετικά με τα ηλικιακά όρια, δύο διαφορετικές αρχές

εφαρμόζονται από τα Τοπικά Συμβούλια. Σύμφωνα με την πρώτη, η επόμενη της πρώτης

αγωγής δεν θα ξεκινήσει αν η ασθενής στο μεταξύ έχει περάσει το επιτρεπτό όριο, π.χ. αν το

όριο για να ξεκινήσει θεραπεία είναι τα 40 έτη και η γυναίκα φτάσει σ’ αυτήν την ηλικία κατά

τη διάρκεια της πρώτης θεραπείας, δεν της επιτρέπεται να ξεκινήσει τη δεύτερη. Κατά τη

δεύτερη αρχή, αν η πρώτη θεραπεία έχει ξεκινήσει πριν η γυναίκα περάσει το επιτρεπτό

ηλικιακό όριο, τότε μπορεί να συνεχίσει και να ολοκληρώσει τη «συνολική θεραπεία»,

ανεξάρτητα από την ηλικία της. Αυτό σημαίνει ότι αν το όριο για να ξεκινήσει η θεραπεία είναι

τα 40 χρόνια, της επιτρέπεται να ολοκληρώσει όλες τις θεραπείες ανεξάρτητα αν αυτή έφτασε

το ηλικιακό όριο κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής αγωγής55.

γ. Κυρώσεις

Καθότι δεν προβλέπεται κάποια συγκεκριμένη νομοθετική ρύθμιση αναφορικά με τα

ανώτατα και κατώτατα ηλικιακά όρια, δεν τίθεται και ζήτημα παραβίασης των ορίων αυτών

και συνεπειών εκ της παραβίασης αυτής. Αυτό που στην πράξη συμβαίνει είναι ότι τα δημόσια

νοσοκομεία, στα οποία εφαρμόζονται οι ΙΥΑ, να μη δέχονται πρόσωπα κατά παράβαση των

ηλικιακών αυτών ορίων. Τα πρόσωπα αυτά δεν αποκλείονται, ωστόσο, από την εφαρμογή των

μεθόδων ΙΥΑ εν γένει, αφού έχουν τη δυνατότητα να προσφύγουν στις ιδιωτικές κλινικές. Από

‘κει και πέρα είναι θέμα του γιατρού να αποφασίσει εάν θα προχωρήσει με την εφαρμογή των

μεθόδων ΙΥΑ ή όχι. Πάντως, ακόμη και σ΄αυτή την περίπτωση αυτή ο γιατρός δεν πρόκειται να

υπερβεί κατά πολύ τα ανωτέρω όρια.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι εκτός από τις περιπτώσεις που παραβιάζεται ο νόμος

οπότε και επισείονται κυρώσεις για τους καταστρατηγούντες αυτόν, όταν δεν υπάρχει

συμμόρφωση προς τις υφιστάμενες οδηγίες και τους κανονισμούς (regulations & guidelines)

55 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 16

22

δεν προβλέπονται κυρώσεις. Σε κάθε περίπτωση οι γιατροί στη Σουηδία παραμένουν πιστοί

στο γράμμα τόσο του νόμου όσο και των οδηγιών και των κανονισμών με συνέπεια να μην

εμφανίζονται στην πράξη φαινόμενα παρανομίας. Όλα τα «πρόσωπα αναφοράς» και

ειδικότερα οι γιατροί τονίζουν ότι είναι αδιανόητο για έναν επαγγελματία υγείας να μη

συμμορφώνεται με τις νομοθετικές διατάξεις, αλλά και με τις κατευθυντήριες οδηγίες που τις

συμπληρώνουν56.

2. ΥΓΕΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

Σε σχέση με την υγεία των προσώπων που προτίθενται να υποβληθούν στην

εφαρμογή κάποιας από τις μεθόδους ΙΥΑ, από το πλαίσιο των Regulations και Guidelines57,

σαφώς προκύπτει ότι αυτή ελέγχεται λεπτομερώς και αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την

υποβολή στις μεθόδους ΙΥΑ το να είναι οι ενδιαφερόμενοι μελλοντικοί γονείς υγιείς.

Πιο συγκεκριμένα,

- με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 7 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι η

γυναίκα-λήπτρια θα πρέπει να εξεταστεί εάν είναι φορέας των ιών HIV1, HIV 2,

HTLV I, HTLV II, Ηπατίτιδας B, Ηπατίτιδας C και Σύφιλης

- με βάση το Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 8 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι μπορεί

να απαιτηθεί περαιτέρω εξέταση –ανάλογα με την προϊστορία της γυναίκας-

για ελονοσία, φυματίωση, CM, τoξόπλασμα, EBV, Τρυπανόσωμα cruzi και

λεισμανίαση

- με βάση του Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 9 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι η

μέθοδος ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγής μπορεί να εφαρμοστεί

μόνον εάν θεωρείται απίθανο κάποια μόλυνση ή ασθένεια από τις παραπάνω

να μεταφερθεί στο παιδί μέσω της σύλληψης. Οι λεπτομέρειες των

56 Τα ίδια ισχύουν κάθε φορά που γίνεται λόγος στο κείμενο για κυρώσεις.57Βλ. σχετικά την SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4-Άρθρο 10, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-30, όπου προβλέπεται η λήψη αίματος και η διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων και τηνSOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-32

Βλ. επίσης,:J. Lind,«The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, 2008, (22), 1, 1-21,σελ. 15, White & Case LLP, European Laws governing in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_

governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 27 επ.

23

αποτελεσμάτων των ιατρικών εξετάσεων καταγράφονται και η γυναίκα

ενημερώνεται για τα αποτελέσματα και τις συνέπειες τους.

- Με βάση το Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 10 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι ο

γιατρός προβαίνει σε μια ειδική εκτίμηση για το κατά πόσο είναι ασφαλές για

τη γυναίκα και το παιδί να προχωρήσει η εγκυμοσύνη. Αν η ίδια η εγκυμοσύνη

ή κάποια μόλυνση ή κάποια ασθένεια από τις παραπάνω μπορεί να θέσει σε

κίνδυνο τη ζωή ή την υγεία της γυναίκας ή του παιδιού, τότε η εφαρμογή

κάποιας μεθόδου ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγή δεν είναι δυνατή.

Τέλος, επισημαίνεται ότι κατά την αξιολόγηση στην οποία προβαίνει ο γιατρός πριν την

εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ για την καταλληλότητα των ενδιαφερόμενων προσώπων να

γίνουν γονείς, ειδικά όταν η εφαρμοζόμενη μέθοδος απαιτεί το δανεισμό σπέρματος ή

ωαρίου, οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν του και τις τυχόν ψυχικές ασθένειες, από τις οποίες

μπορεί να πάσχει κάποιο από τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα. Γενικότερα, η ανωτέρω

αξιολόγηση, θα πρέπει να αφορά την ικανότητα των μελών του ζευγαριού να λειτουργούν ως

γονείς κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, λαμβανομένων υπ’ όψιν στοιχείων όπως η

ηλικία, η κατάσταση της υγείας τους και τυχόν αναπηρίες, η μεταξύ τους σχέση, οι συνθήκες

διαβίωσης και η υποδομή να εξηγήσουν στο παιδί τη βιολογική του καταγωγή58. Κατά την

εξέταση του ζευγαριού θα πρέπει να συμμετέχει και επιστήμονας εξειδικευμένος σε ζητήματα

συμπεριφοράς. Η εξέταση θα πρέπει να λαμβάνει χώρα χωριστά με καθένα μέλος του

ζευγαριού, αλλά επίσης και με τους δύο ταυτόχρονα59.

Εάν προκύπτει από τον ιατρικό φάκελο των προσώπων ότι κάποιο από τα

ενδιαφερόμενα πρόσωπα έχει βεβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό, τότε καλείται ειδικός γιατρός

(ψυχίατρος) να γνωματεύσει σχετικά. Στην μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων η γνώμη του

ειδικού γιατρού είναι δεσμευτική και για το γιατρό που καλείται να εφαρμόσει τις μεθόδους

ΙΥΑ. Στην περίπτωση, δηλαδή, που ο ειδικός γιατρός κρίνει ότι κάποιο από τα ενδιαφερόμενα

πρόσωπα έχει βεβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό, το οποίο δεν έχει αντιμετωπίσει επιτυχώς,

τότε η εισήγησή του είναι αρνητική και κατά συνέπεια και η αξιολόγηση του γιατρού είναι

58Βλ. σχετικά τη General Advice του Κεφαλαίου 4 – Άρθρου 12 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα59Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 12 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

Βλ. Επίσης, J. Lind, «The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, 2008, (22), 1, 1-21, σελ. 15, The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 3 επ.

24

αρνητική, με αποτέλεσμα τα πρόσωπα αυτά να μην μπορούν να προσφύγουν στις μεθόδους

ΙΥΑ.

Βεβαίως, κατά της αρνητικής για οποιοδήποτε λόγο αξιολόγησης του γιατρού τα

ενδιαφερόμενα πρόσωπα έχουν το δικαίωμα να προσφύγουν ενώπιον του National Board of

Health and Welfare60. Ωστόσο, κατά πάγια τακτική του το National Board of Health and Welfare

συντάσσεται με τη γνώμη του γιατρού. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, είναι και ελάχιστες οι

περιπτώσεις τέτοιων προσφυγών που έχουν οδηγηθεί ενώπιον του National Board of Health

and Welfare61.

β. Κυρώσεις

Γενικά, στα Regulations & Guidelines του National Board of Health & Welfare δεν

προβλέπεται κάποια κύρωση για την περίπτωση παραβίασης της ανωτέρω διαδικασίας

ελέγχου της υγείας των ενδιαφερόμενων προσώπων. Ούτε στην GIA (2006:351), στην οποία

κατά κύριο λόγο παραπέμπουν οι Regulations & Guidelines προβλέπεται κάποια ειδική

κύρωση. Και στην περίπτωση αυτή, όμως, οι επαγγελματίες υγείας πιστά εφαρμόζουν το

γράμμα του νόμου και σπάνια ανακύπτουν ζητήματα καταστρατήγησής του, χάριν και στον

ομοτεχνιακό έλεγχο και στο σύστημα της αυτορρύθμισης που ακολουθείται.

Άλλωστε, όπως προαναφέρθηκε, τη γενικότερη εποπτεία των ΜΙΥΑ έχει το IVO (Health

and Social Care Inspectorate). Όλοι οι πιστοποιημένοι γιατροί, κατά συνέπεια, υπόκεινται στον

έλεγχο του IVO, καθώς και στον έλεγχο του Πειθαρχικού Συμβουλίου Υγείας και Ιατρικής

Πρακτικής (Disciplinary Board of Healthcare and Medical Treatment) και οφείλουν να

ακολουθούν τους κανόνες για την αποφυγή ιατρικών σφαλμάτων. Ανάλογα με τυχόν

αναφορές και παράπονα ασθενών λαμβάνονται αποφάσεις για την κάθε μια περίπτωση. Απλά

οι περιπτώσεις που φθάνουν ενώπιον των αρμόδιων οργάνων είναι περιορισμένες λόγω του

ομοτεχνιακού ελέγχου και του συστήματος αυτορρύθμισης.

3. ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΘΥΜΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΟΥΝ ΤΕΚΝΟ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

i. Εξετάζοντας το ζήτημα των συναινέσεων των προσώπων που επιθυμούν να

αποκτήσουν τέκνο μέσω της εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ, καταρχήν επισημαίνεται ότι η

60Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 3 GIA (2006:351) & Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 11 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.61C. Sörgjerd, «Rätten att bli förälder – en analys av reglerna om assisterad befruktning och adoption», SvJT, 2012, σελ. 675 επ.

25

συναίνεση της γυναίκας, η οποία υποβάλλεται στην εφαρμογή μεθόδων ΙΥΑ, τεκμαίρεται από

την ίδια την υποβολή της στις μεθόδους. Πάντως, υπόδειγμα τέτοιας φόρμας συναίνεσης, που

έχει συνταχθεί από την Κυβέρνηση, παρέχεται στις σχετικές SOSFS και αυτή πρέπει να

συμπληρώνεται και να καταχωρείται στα ιατρικά αρχεία του ασθενή.

Περαιτέρω, η GIA (2006:351) ρητά ορίζει τα κάτωθι σε σχέση με τις συναινέσεις των

ενδιαφερόμενων προσώπων:

στην περίπτωση της σπερματέγχυσης, κατά το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 1 σε

συνδυασμό με το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη

χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα (όπου

και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου), ρητά

απαιτείται η συναίνεση του/της συζύγου/συντρόφου της γυναίκας

στην περίπτωση εξωσωματικής γονιμοποίησης κατά το Κεφάλαιο 7-Άρθρο 2 ο

δότης σπέρματος ή η δότρια ωαρίου πρέπει να δώσουν την έγγραφη συναίνεσή

τους για τη χρήση του σπέρματος ή τη γονιμοποίηση του ωαρίου

στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης κατά το Κεφάλαιο 7-Άρθρο 3

σε συνδυασμό με το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με

τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα

(όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου)

απαιτείται επίσης ο/η σύζυγος/σύντροφος να έχει συναινέσει εγγράφως

ii. Ως ιδιαίτερος τύπος για την παροχή της συναίνεσης θεωρείται το υπόδειγμα που

αναφέρεται στις SOFS62. Το ίδιο ισχύει και όταν υπάρχει σύμφωνο συμβίωσης, αλλά και

ελεύθερη ένωση των ενδιαφερόμενων προσώπων63.

iii. Η συναίνεση απευθύνεται στο γιατρό, ο οποίος καλείται να εφαρμόσει τις μεθόδους

ΙΥΑ. Πιο συγκεκριμένα, με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §4 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με

τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, ο υπεύθυνος

62 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της σπερματέγχυσης και Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-32.63Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της σπερματέγχυσης και Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-32.

26

γιατρός υπογράφει τη φόρμα της συναίνεσης αναγνωρίζοντάς την με τον τρόπο αυτό. Επίσης,

με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και

κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, ο γιατρός οφείλει να ενημερώσει το

ζευγάρι για το περιεχόμενο της συναίνεσης και ειδικότερα για το ότι:

Η συναίνεση ισχύει από την ημέρα που υπεγράφη η φόρμα της συναίνεσης

και μέχρι νεότερης ενημέρωσης της φόρμας αυτής (§2)

Χωρεί ανάκληση της συναίνεσης προφορική ή έγγραφη (§3)

Ο γιατρός θα πρέπει άμεσα να ενημερωθεί για την ανάκληση της

συναίνεσης (§4)

Η ανάκληση ισχύει από τη στιγμή που ο γιατρός θα ενημερωθεί για την

ανάκληση της συναίνεσης (§5)

Αν ανακληθεί η συναίνεση, ο γιατρός οφείλει αμέσως μόλις ενημερωθεί για

την ανάκληση της συναίνεσης να το σημειώσει στη φόρμα της συναίνεσης

υπογράφοντας επ’ αυτού, αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτό την ανάκληση

της συναίνεσης (§6)

Η συναίνεση του τρίτου δότη στην περίπτωση της ετερόλογης εξωσωματικής

γονιμοποίηση μπορεί να ανακληθεί μέχρι τη γονιμοποίηση του ωαρίου (§7)

β. Ανάκληση της συναίνεσης

Η συναίνεση μπορεί να ανακληθεί: μέχρι τη γονιμοποίηση64. Σύμφωνα με τις

αναφορές των γιατρών σε περίπτωση ομόλογης in vitro γονιμοποίησης η έλλειψη της

ανάκλησης συνάγεται από τη φυσική παρουσία του/της συζύγου κατά τη μεταφορά του

γονιμοποιημένου ωαρίου.

Ειδικός τύπος για την ανάκληση της συναίνεσης δεν απαιτείται. Η ανάκληση μπορεί να

είναι προφορική ή γραπτή65.

Τα ανωτέρω ισχύουν και στην περίπτωση που υπάρχει σύμφωνο συμβίωσης ή

ελεύθερη ένωση ανάμεσα στα πρόσωπα που προσφεύγουν στις μεθόδους ΙΥΑ.

Σε σχέση με το ζήτημα αυτό αξίζει να σημειωθεί η άποψη των «προσώπων αναφοράς»,

η οποία δεν είναι μια και ενιαία. Δεν υπάρχει ομοφωνία, αλλά αντίθετα οι θέσεις ποικίλουν.

64 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 της SOSFS 2009:32 και Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §2 της SOSFS 2009:32 σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 της SOSFS 2009:3265Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 §3 της SOSFS 2009:32

27

Αυτό αποδεικνύει ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο ζήτημα το οποίο διχάζει την

επιστημονική κοινότητα.

Μια νομικός τάσσεται υπέρ της δυνατότητας ανάκλησης της παρεχόμενης συναίνεσης

μέχρι το στάδιο πριν τη σύλληψη (conception), ενώ η άλλη νομικός θεωρεί ότι δε θα πρέπει να

αναγνωρίζεται καν η δυνατότητα αυτή. Σύμφωνα με μια τρίτη νομικό θα πρέπει να υπάρχει

δυνατότητα ανάκλησης ακόμα και μετά τη γονιμοποίηση, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι το

άλλο μέρος του ζευγαριού δε θα μπορέσει να αποκτήσει παιδιά επισημαίνοντας ότι κανείς δεν

μπορεί να υποχρεώσει τη γυναίκα σε διακοπή της κύησης. Ο Εκπρόσωπος του SMER τάσσεται

υπέρ της δυνατότητας ανάκλησης της συναίνεσης μέχρι, όμως, το στάδιο της γονιμοποίησης. Η

Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου θεωρεί ότι κρίσιμο σημείο για την ανάκληση είναι η

εμφύτευση. Μετά από αυτό το χρονικό σημείο, αν υπάρξει ανάκληση, επαφίεται στην

απόφαση της γυναίκας αν θα διακόψει την κύηση.

γ. Ανάκληση της συναίνεσης σε περίπτωση θανάτου

Ρητή πρόβλεψη στο νόμο για το τι θα συμβεί αν κάποιο από τα πρόσωπα που έχουν

συναινέσει πεθάνει πριν από τη μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου, δεν υπάρχει. Δεν

είναι, δηλαδή, σαφές αν η συναίνεση θα θεωρείται ότι εξακολουθεί να ισχύει ή θα θεωρηθεί

ότι έχει ανακληθεί.

Αντίστοιχα, δεν υπάρχει καμία νομοθετική πρόβλεψη για το αν μπορεί να

πραγματοποιηθεί η εμφύτευση παρά την ανάκληση της συναίνεσης του άνδρα, εφόσον η

ανάκληση θεωρηθεί καταχρηστική.

Ωστόσο, εξ αντιδιαστολής από τη γενική απαγόρευση της μεταθανάτιας

γονιμοποίησης66, συνάγεται ότι η συναίνεση έχει απωλέσει την ισχύ της.

Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφαλαίο 4 - Άρθρο 14 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη

χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα απαγορεύεται ρητά

να χρησιμοποιηθεί γονιμοποιημένο ωάριο, αν το σπέρμα ή το ωάριο που χρησιμοποιήθηκαν

προέρχονται από νεκρό δότη.

Μάλιστα, ο γιατρός θα πρέπει εγγράφως να βεβαιώνει ότι πριν από κάθε θεραπεία ο

δότης/δότρια σπέρματος/ωαρίου βρίσκεται εν ζωή και ότι το σπέρμα ή τα ωάρια δε θα

66Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6-Άρθρο 4 GIA (2006:351) – Insemination (σπερματέγχυση) σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 7-Άρθρο 6 GIA (2006:351) – Fertilisation outside the body (εξωσωματική γονιμοποίηση) σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 14 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

28

χρησιμοποιηθούν εφόσον, ο δότης/δότρια έχει αποβιώσει. Μάλιστα, σύμφωνα με τις

αναφορές των γιατρών σε περίπτωση θανάτου το γονιμοποιημένο ωάριο καταστρέφεται.

Βέβαια, έχουν ήδη διατυπωθεί προτάσεις για να επιτραπεί η δυνατότητα

χρησιμοποίησης των γονιμοποιημένων ωαρίων που προέρχονται από θανόντες. Πιο

αναλυτικά, η πλειοψηφία του National Council on Medical Ethics (SMER) υποστηρίζει ότι θα

έπρεπε, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να επιτραπεί στο ζευγάρι να ολοκληρώσει

την in vitro γονιμοποίηση, η οποία έχει ήδη ξεκινήσει με κρυοσυντηρημένο γονιμοποιημένο

ωάριο, ακόμα κι αν ο δότης ωαρίου ή σπέρματος έχει πεθάνει67. Μια από τις προϋποθέσεις

που θα έπρεπε να συντρέχουν σ’ αυτή την περίπτωση είναι ότι ο δότης είχε παράσχει την

ενημερωμένη συναίνεσή του68.

Αντίθετα, η μειοψηφία του National Council on Medical Ethics θεωρεί ότι η

απαγόρευση της χρήσης του γονιμοποιημένου ωαρίου που προέρχεται από νεκρούς θα πρέπει

να εξακολουθήσει να ισχύει. Την άποψή τους αυτή την εδράζουν στο συμφέρον του παιδιού

που θα γεννηθεί, καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις για το πώς το παιδί επηρεάζεται από τη

γνώση ότι ο βιολογικός του γονιός ήταν ήδη πεθαμένος κατά τη σύλληψή του. Επίσης, κατά

την άποψη της μειοψηφίας, το να επιτραπεί κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικές

συνέπειες που δύσκολα μπορούν να προβλεφθούν, ενώ ταυτόχρονα ελλοχεύει ο κίνδυνος του

παράνομου εμπορίου και της κατάχρησης69.

δ. Ανάκληση της συναίνεσης σε περίπτωση διαζυγίου/διάστασης/διακοπής της ελεύθερης συμβίωσης

Με δεδομένο ότι ο γιατρός κατά την αξιολόγησή του εξετάζει όλα τα πραγματικά

στοιχεία που αφορούν τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα και κρίνει την καταλληλότητά τους να

αποκτήσουν πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ, η συνδρομή της προϋπόθεσης της συναίνεσης

εξετάζεται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας. Ο γιατρός, πάντως, προκειμένου να μην

προχωρήσει στην εφαρμογή των προγραμματισμένων τεχνικών θα πρέπει να έχει ενημερωθεί

για την ανάκληση της συναίνεσης που τυχόν συνεπάγεται η έκδοση διαζυγίου, η διάσταση ή η

διακοπή της ελεύθερης συμβίωσης. Το διαζύγιο, η διάσταση ή η διακοπή της ελεύθερης

συμβίωσης δεν αποτελεί από μόνο του λόγο ανάκλησης της συναίνεσης αν δεν υπάρξει και

ανάκληση της συναίνεσης.

67The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 968The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 969 Βλ. αναλυτικά The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 10

29

ε. Τα νομολογιακά δεδομένα

Συνδέοντας όσα ανωτέρω αναφέρθηκαν αναφορικά με τη συναίνεση και τη λειτουργία

της με την πρακτική εφαρμογή τους, ενδιαφέρον παρουσιάζει η Supreme Court Case T170-82

1983-03-2570, με την οποία το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο της Σουηδίας πήρε σαφή θέση

σε σχέση με την αναγκαιότητα παροχής συναίνεσης και τις προϋποθέσεις της χορήγησης της

συναίνεσης αυτής στην περίπτωση της ετερόλογης σπερματέγχυσης.

Πιο συγκεκριμένα, ο P-E.N. και η A.N., έγγαμο ζευγάρι πολλών ετών, με αρκετά

προβλήματα στο γάμο τους και άτεκνοι, απευθύνθηκαν σε ειδικούς για να αποσαφηνιστούν

τα αίτια της υπογονιμότητας που αντιμετώπιζαν. Το 1973 και ύστερα από σειρά ιατρικών

εξετάσεων πληροφορήθηκαν ότι η αιτία της υπογονιμότητας ήταν η αζωοσπερμία που

διαγνώστηκε στο σπέρμα του συζύγου και αποφάσισαν να υποβληθεί η σύζυγος σε τεχνητή

ετερόλογη σπερματέγχυση.

Πράγματι, το ζευγάρι επισκέφτηκε το νοσοκομείο του Boden και είχε μία συνομιλία

με τον ειδικό μαιευτήρα-γυναικολόγο, όπου τους εκτέθηκαν όλες οι προϋποθέσεις για την

εφαρμογή της μεθόδου της ετερόλογης σπερματέγχυσης, μεταξύ των οποίων και η παροχή

συναίνεσης από την πλευρά του συζύγου. Ο σύζυγος έδωσε τη συναίνεσή του και

παρευρέθη σε 3 σπερματεγχύσεις. Οι διαφωνίες, όμως, ανάμεσα στο ζευγάρι συνεχίστηκαν

και μετά την έναρξη της τεχνητής ετερόλογης σπερματέγχυσης. Την 4η φορά που το ζευγάρι

θα επισκεπτόταν το νοσοκομείο μάλωσαν καθοδόν και ο σύζυγος επέστρεψε στο Kalix. Η

σύζυγος συνέχισε μέχρι το νοσοκομείο Boden. Ακολούθως η σύζυγος δήλωσε ότι έμεινε

έγκυος μετά τη συγκεκριμένη τεχνητή ετερόλογη σπερματέγχυση στην οποία υποβλήθηκε. Ο

σύζυγος αμφισβήτησε το γεγονός αυτό και τον τρόπο με τον οποίο έμεινε έγκυος η σύζυγος.

Η A.N. γέννησε στις 24 Ιουλίου 1979 το γιο της J.

Ένα μήνα πριν τον τοκετό η σύζυγος έλαβε μία επιστολή από το δικηγόρο του

συζύγου, όπου αναφέρονταν ότι ο σύζυγος επιθυμούσε τη λύση του γάμου και την έκδοση

διαζυγίου. Η σύζυγος αρνήθηκε την έκδοση συναινετικού διαζυγίου. Μετά τη γέννηση του

παιδιού οι συνθήκες του γάμου βελτιώθηκαν για ένα χρονικό διάστημα. Όταν το παιδί έγινε

ενός έτους, όμως, διαταράχτηκαν εκ νέου οι σχέσεις του ζευγαριού και ο σύζυγος κατέθεσε

αίτηση διαζυγίου και προσβολής της πατρότητας αρνούμενος τη σχέση του με το παιδί.

70 NJA 1983, s. 320.

30

Στις 2 Οκτωβρίου 1981 επικυρώθηκε η λύση του γάμου μεταξύ των

προαναφερθέντων. Ο P-E.N. κατέθεσε αγωγή ισχυριζόμενος ότι δεν ήταν ο πατέρας του J.

Από τη μεριά του ο J. αιτήθηκε να απορριφθεί η αγωγή του P.-E. N.

Το District Court δέχτηκε καταρχήν ότι έχει αποδειχθεί πέρα από κάθε αμφιβολία ότι

η σύλληψη του J. πραγματοποιήθηκε μέσω τεχνητής ετερόλογης σπερματέγχυσης λόγω του

προβλήματος στειρότητας του αντιμετώπιζε ο σύζυγος. Περαιτέρω, έκρινε ότι ο σύζυγος

έδωσε καταρχήν τη συναίνεση του μεταξύ άλλων με το να παραστεί μαζί με τη σύζυγο στην

αρχική συνάντηση με το γυναικολόγο. Κατά το Δικαστήριο, όμως, η συναίνεση αυτή

ανακλήθηκε εν τοις πράγματι όταν, ενώ οι σύζυγοι ξεκίνησαν μαζί από το σπίτι τους με

κατεύθυνση το νοσοκομείο, κατά τη διαδρομή προέκυψε καυγάς μεταξύ τους που κατέληξε

στο να βγει ο σύζυγος από το αυτοκίνητο και να συνεχίσει η σύζυγος μόνη της για το

νοσοκομείο, όπου και υποβλήθηκε σε σπερματέγχυση. Εξάλλου, το Δικαστήριο επεσήμανε

ότι η σύζυγος παρά τα όσα είχαν συμβεί και ακριβώς επειδή συνειδητοποίησε ότι δεν θα

υποβαλλόταν σε σπερματέγχυση, αν διηγούνταν στο γιατρό τι είχε μεσολαβήσει, απέκρυψε

τα γεγονότα από το γιατρό και υποβλήθηκε στην προγραμματισμένη θεραπεία. Κάτω από

αυτές τις συνθήκες, το Δικαστήριο αποφάσισε ότι ο σύζυγος δεν συναίνεσε στην υποβολή

της συζύγου στη συγκεκριμένη σπερματέγχυση, η οποία κατέληξε σε εγκυμοσύνη. Με βάση

αυτά τα δεδομένα το Δικαστήριο έκρινε ότι ο σύζυγος δεν μπορεί να θεωρείται νόμιμος

πατέρας του J. και έκανε δεκτή την αγωγή του.

Το παιδί άσκησε Έφεση κατά της ανωτέρω απόφασης ζητώντας την απόρριψη της

αγωγής του συζύγου της μητέρας του.

Το Εφετείο έκρινε ότι το γεγονός γεγονός της στειρότητας του Ρ.-Ε.Ν σε συνδυασμό

με τη συναίνεση του συζύγου να υποβληθεί η σύζυγος σε τέτοια θεραπεία δεν αφαιρούν

από αυτόν το δικαίωμα να καταθέσει αγωγή προσβολής της πατρότητας.

Η υπόθεση οδηγήθηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο, το οποίο έκρινε ότι η αγωγή του P.-

E.N. είναι – ασχέτως αν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι έδωσε καταρχάς τη συγκατάθεση του

για σπερματέγχυση –αποδεκτή και βάσιμη δικαιώνοντάς τον.

31

4. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΖΕΥΓΟΥΣ ΓΙΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

α. Η υποχρέωση ενημέρωσης

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο γιατρός έχει την υποχρέωση να ενημερώνει τα

πρόσωπα που προσφεύγουν στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή για το περιεχόμενο της

συναίνεσης που οφείλουν να δώσουν, αλλά και για το δικαίωμα ανάκλησης αυτής.

Πέραν τούτου, ωστόσο, αν και δεν προβλέπεται ως ρητή υποχρέωσή του, ο γιατρός

στην πράξη ενημερώνει το ζευγάρι για το σύνολο των πιθανών κινδύνων για την υγεία της

γυναίκας, για το σύνολο των πιθανών κινδύνων για την υγεία του παιδιού που πρόκειται να

γεννηθεί, για τις μεθόδους που μπορούν να εφαρμοστούν και για τα ποσοστά αποτυχίας της

κάθε μεθόδου σε συνάρτηση με την ηλικία ή άλλα χαρακτηριστικά του ζεύγους. Η

συγκεκριμένη ενημέρωση λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο της διαδικασίας της αξιολόγησης

του ζευγαριού, στην οποία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει υποχρέωση να προβεί ο

γιατρός πριν την εφαρμογή οποιασδήποτε μεθόδου ΙΥΑ και προηγείται της χορήγησης της

συναίνεσης.

Βέβαια, κριτική έχει ασκηθεί στην απουσία ρητής πρόβλεψης ενημέρωσης των γονέων

που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν με τη χρήση μεθόδων ΙΥΑ από τη GIA. Κρίνεται ότι αποτελεί

ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα για να ρυθμίζεται μόνο από τα Regulations & Guidelines που

δεν έχουν δεσμευτική ισχύ71.

β. Κυρώσεις

Δεδομένου ότι ρητή υποχρέωση του γιατρού για παροχή της ανωτέρω ενημέρωσης δεν

υπάρχει72, δεν προβλέπεται και κάποια κύρωση στην περίπτωση που ο γιατρός παραβιάζει την

υποχρέωση αυτή.

Σε κάθε περίπτωση, και εδώ ισχύουν όλα ανωτέρω αναφέρθηκαν αναφορικά με τη

γενικότερη εποπτεία των ΜΙΥΑ από το IVO (Health and Social Care Inspectorate) και τον έλεγχο

όλων των πιστοποιημένων γιατρών από το του Πειθαρχικό Συμβούλιο Υγείας και Ιατρικής

71 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 61.72Γενικότερα, δεν υπάρχει στη Σουηδία ειδικός νόμος που να ρυθμίζει τα δικαιώματα των ασθενών σε αντίθεση με τις λοιπές σκανδιναβικές χώρες. Τέτοιες διατάξεις βρίσκονται διασκορπισμένες σε άλλου είδους νομοθετικά κείμενα ή σε συμφωνίες ανάμεσα στην Κυβέρνηση και τα Τοπικά Συμβούλια. Οι κανονισμοί δε, αποτελούν κυρίως οδηγίες συμπεριφοράς προς το προσωπικό και μόνον εμμέσως κατοχυρώνουν κάποια δικαιώματα των ασθενών. Βλ. σχετικά A. Anell/A. H. Glenngård/S. Merkur, Sweden Health System Review, European Observatory on Health Systems and Policies, 2012, σελ. 45, U. Winblad/Å Ringard, «Meeting rising public expectations: the changing roles of patients and citizens», σε Magnussen J, Vrangbaek K, Saltman RB, eds. Nordic health care systems – recent reforms and current policy change,. Maidenhead, Berks, Open University Press, 2009.

32

Πρακτικής (Disciplinary Board of Healthcare and Medical Treatment) σε σχέση με την τήρηση

των κανόνων για την αποφυγή ιατρικών σφαλμάτων. Αποφάσεις για την πειθαρχική ευθύνη

των γιατρών λαμβάνονται ανάλογα με τυχόν αναφορές και παράπονα ασθενών.

Παρολαυτά, επισημαίνεται και πάλι ότι οι επαγγελματίες υγείας στη Σουηδία είναι

απολύτως συνεπείς στις υποχρεώσεις του (ρητές και άρρητες) με αποτέλεσμα να μην

ανακύπτουν φαινόμενα μη ενημέρωσης των ενδιαφερόμενων προσώπων. Η έννοια του

αυτοελέγχου και της αυτορρύθμισης είναι τόσο διαδεδομένη στη χώρα, ώστε ο νομοθέτης ή οι

αρμόδιες Αρχές συχνά δεν εκτιμούν ως αναγκαία τη θέσπιση κανόνων για τη ρύθμιση

συγκεκριμένων ζητημάτων, που εκλαμβάνονται ως αυτονόητα.

γ. Το δικαίωμα άρνησης του γιατρού

Σε κάθε περίπτωση, ο γιατρός διατηρεί το δικαίωμα να αρνηθεί την εφαρμογή των

μεθόδων ΙΥΑ, αν ο ίδιος κρίνει ότι κάτι τέτοιο δεν θα πρέπει να γίνει. Ακόμα πάντως, κι αν

αρνηθεί, δεν είναι υποχρεωμένος από το νόμο να επικαλεστεί συγκεκριμένους λόγους για την

άρνησή του αυτή. Έχει, ωστόσο, την υποχρέωση τη σχετική του απόφαση και την αιτιολογία

της να τη διατυπώσει εγγράφως73. Ωστόσο, στην περίπτωση της ετερόλογης γονιμοποίησης το

ζευγάρι έχει το έννομο δικαίωμα να προσφύγει στο National Board of Health and Welfare και

να ζητήσει την επανεξέταση της υπόθεσής του. Η μεταστροφή, πάντως της απόφασης του

γιατρού είναι σπάνια.

5. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ» ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΡΟΥΣ & ΤΙΣ

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΙΥΑ

Παραπάνω εκτέθηκαν οι γενικές προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ στη

Σουηδία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το πώς αξιολογούνται στην πρακτική

εφαρμογή τους οι προϋποθέσεις αυτές από τα πρόσωπα που λόγω εξειδίκευσης ασχολούνται

με το συγκεκριμένο αντικείμενο.

Από τις συνεντεύξεις με τα «πρόσωπα αναφοράς» που πραγματοποιήθηκαν

διαπιστώνεται ότι στη μεγάλη πλειοψηφία τους αυτά συμφωνούν με όσα παραπάνω

αναφέρθηκαν ως γενικοί όροι & προϋποθέσεις πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ.

Κάποιοι εξ αυτών, μάλιστα, προχωρούν και μερικά βήματα παραπέρα και δηλώνουν

πρόθυμοι να αναγνωρίσουν το δικαίωμα πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ όχι μόνον σε

73Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 13 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

33

περιπτώσεις που συνδέονται με κάποιο λόγο υγείας (π.χ. ιατρική αδυναμία τεκνοποίησης ή

αποφυγή μετάδοσης ασθένειας στο τέκνο), άλλες και σε άλλες περιπτώσεις όπου υφίστανται

λόγοι αντικειμενικής αδυναμίας (π.χ. όταν ο σύζυγος βρίσκεται στη φυλακή). Χαρακτηριστικό

είναι ότι ο Εκπρόσωπος του SMER δήλωσε ότι θα έπρεπε η πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ να

επιτρέπεται ακόμα κι αν τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα δεν αντιμετωπίζουν κανένα πρόβλημα

υγείας. Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας συμμερίζεται την ίδια άποψη και προτείνει μάλιστα η

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή να επιτρέπεται όποτε το ζευγάρι το επιθυμεί χωρίς περαιτέρω

προϋποθέσεις (ιατρική αδυναμία απόκτησης απογόνων, ηλικιακά όρια). Αντίθετα, μια νομικός

περιορίζει τη δυνατότητα προσφυγής στις μεθόδους ΙΥΑ μόνο όταν υπάρχει ιατρική αδυναμία

τεκνοποιΐας και όταν υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης ασθένειας στο παιδί που θα γεννηθεί.

Σε σχέση με τον τρόπο που καθορίζεται το ζήτημα των ορίων ηλικίας στη Σουηδία, από

τις παρατιθέμενες απόψεις των «προσώπων αναφοράς» προκύπτει ότι ο προσδιορισμός των

ηλικιακών ορίων για τα άτομα που καταφεύγουν στις μεθόδους της ΙΥΑ αποτελεί ένα ζήτημα

που δεν εξασφαλίζει την ομοφωνία των ερωτηθέντων. Άλλοι επισημαίνουν την ανάγκη

καθορισμού των ορίων αυτών σε εθνικό επίπεδο και όχι σε τοπικό, προς αποφυγή ανισοτήτων

μεταξύ των πολιτών. Κάποιοι προτείνουν ως ανώτατο όριο ηλικίας τα 50-55 έτη για τις

γυναίκες και τα 50-60 για τους άνδρες (ανάλογα και με την ηλικία του συντρόφου) και ως

κατώτατο τα 25 έτη και για τους δύο. Ο Εκπρόσωπος του SMER αναφέρει ότι το SMER

τάσσεται κατά της καθιέρωσης συγκεκριμένων ορίων ηλικίας για τα υποβοηθούμενα

πρόσωπα. Επισημαίνει, ωστόσο, ότι θα πρέπει τουλάχιστον ένας από τους γονείς να είναι σε

τέτοια ηλικία ώστε να μπορεί να φροντίσει το παιδί μέχρι την ενηλικίωσή του. Οι ερωτηθέντες

γιατροί αναφέρουν ότι τους έχει πράγματι ζητηθεί να εφαρμόσουν μεθόδους ΙΥΑ σε γυναίκες

που είχαν υπερβεί το προβλεπόμενο όριο ηλικίας και η στάση τους ποικίλει ανάλογα με το εάν

εργάζονται σε δημόσιο ή ιδιωτικό νοσοκομείο. Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας, πάντως, επισημαίνει

ότι δεν χρειάζεται η ύπαρξη ηλικιακών ορίων. Μία νομικός υποστηρίζει την ανάγκη ύπαρξης

ανώτατων και κατώτερων ηλικιακών ορίων χωρίς περαιτέρω προσδιορισμούς.

Περαιτέρω, όλοι συμφωνούν ότι είναι αναγκαίος ο έλεγχος της υγείας των προσώπων

που προτίθενται να εισέλθουν στη διαδικασία εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ και μάλιστα

εκφράζουν την πεποίθηση ότι στη χώρα πράγματι ο έλεγχος αυτός πραγματοποιείται με τρόπο

αποτελεσματικό. Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι ακόμα κι αν διαπιστωθεί ότι οι

μελλοντικοί γονείς πάσχουν από κάποια ασθένεια (π.χ. HIV) δεν θα πρέπει να τους

απαγορεύεται η πρόσβαση στις μεθόδους της ΙΥΑ.

34

Πάντως, κοινός τόπος είναι η αντίληψη ότι η τήρηση των γενικών όρων και

προϋποθέσεων εναπόκειται στην επαγγελματική ηθική του καθενός, καθώς οι

πραγματοποιούμενοι κρατικοί έλεγχοι είναι ελάχιστοι και ουσιαστικά λαμβάνουν χώρα μόνο

ύστερα από κάποιο εξαιρετικό περιστατικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλο το σύστημα

υπολείπεται σε κάτι από άποψη ασφάλειας ή ποιότητας. Γενικότερα, η τάση που επικρατεί

είναι αυτή της απόλυτης εμπιστοσύνης στους κανόνες της αυτορρύθμισης και του

ομοτεχνιακού ελέγχου.

Γ. ΕΠΙΤΡΕΠΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Πέρα από τις ανωτέρω γενικές προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ, στη σχετική

σουηδική νομοθεσία εντοπίζονται ειδικοί κανόνες και προϋποθέσεις, που αφορούν την

εφαρμογή καθεμίας από τις μεθόδους ΙΥΑ74. Η SOSFS 2009:32 του National Board of Health and

Welfare ορίζει την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ως «το μέτρο το οποίο στοχεύει στη

γονιμοποίηση ωαρίων με ιατρικό τρόπο μέσα ή έξω από το γυναικείο σώμα»75. Υπάρχουν δύο

βασικές τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η σπερματέγχυση και η εξωσωματική

γονιμοποίηση76. Πιο συγκεκριμένα:

1. ΣΠΕΡΜΑΤΕΓΧΥΣΗ

α. Η μέθοδος

Σε περίπτωση που ένα ζευγάρι αντιμετωπίζει προβλήματα στη σύλληψη παιδιού, ο

σουηδικός νόμος επιτρέπει την εφαρμογή της μεθόδου της σπερματέγχυσης. Ως

σπερματέγχυση νοείται η εισαγωγή σπέρματος στη μήτρα μέσω ενός καθετήρα77 Στο νόμο

προβλέπεται ότι είναι δυνατή η σπερματέγχυση τόσο με τη χρήση σπέρματος του

συζύγου/συντρόφου όσο και με τη χρήση ξένου σπέρματος. Επιτρέπεται, δηλαδή, τόσο η

ομόλογη όσο και η ετερόλογη σπερματέγχυση.

74 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 15 επ.75 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 8.76 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 8.77 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 4 υποσημ. 2.

35

β. Οι προϋποθέσεις του επιτρεπτού της μεθόδου

Βέβαια, ως προς τις προϋποθέσεις του επιτρεπτού της γονιμοποίησης με την

προσφυγή στη μέθοδο της σπερματέγχυσης ο νόμος προβλέπει συγκεκριμένους όρους που

πρέπει να συντρέχουν προκειμένου να είναι σύννομη η όλη διαδικασία.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 1 GIA (2006:351) η

σπερματέγχυση μπορεί να διενεργηθεί με τους παρακάτω όρους :

η γυναίκα να είναι έγγαμη ή να συζεί με το σύντροφό της με σύμφωνο

ελεύθερης συμβίωσης (Registered Partnership Act (1994:1117) ή να βρίσκεται

με το σύντροφό της σε μόνιμη συμβίωση.

να υπάρχει η προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συζύγου ή του

συντρόφου.

ο γιατρός πρέπει να επιβεβαιώσει την καταλληλότητα του δότη. Τούτο

σημαίνει ότι ο γιατρός χωρίς πίεση ή υπαγόρευση από τους γονείς επιλέγει με

ορισμένα αντικειμενικά κριτήρια (π.χ. χρώμα, εθνικότητα κ.λ.π.) των

καταλληλότερο δότη. Πάντως, είναι δυνατό σύμφωνα με το σουηδικό δίκαιο το

ζευγάρι να ζητήσει κάποιο γνωστό του δότη. Στην περίπτωση αυτή ο γιατρός θα

πρέπει να υπογραμμίσει τις ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες της επιλογή

του και θα πρέπει, επίσης, να εκτιμήσει, αν γονείς και δότης θα μπορέσουν να

ανταποκριθούν στην ιδιαιτερότητα της κατάστασης. Περαιτέρω, τόσο το

ζευγάρι όσο και οι γονείς θα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να συναντήσουν και

κάποιον ψυχολόγο ή κοινωνικό λειτουργό78.

σύμφωνα με το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 7 GIA (2006:351) απαγορεύεται η

εισαγωγή κρυοσυντηρημένου σπέρματος χωρίς την ειδική άδεια του National

Board of Health and Welfare79/IVO.

το σπέρμα να προέρχεται από ζωντανό άνθρωπο80

78 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 58 επ.79Γενικά, με βάση την SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4-Άρθρο 2, η πράξη συλλογής σπέρματος ή ωαρίων για εξωσωματική γονιμοποίηση μπορεί να λάβει χώρα μόνον αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις των Άρθρων 4 & 7 του Κεφαλαίου 6 GIA (2006:351).80Σύμφωνα με το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 GIA (2006:351) η χρήση σπέρματος από πεθαμένο αποτελεί απαγορευμένη πράξη.- J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 589 επ.

36

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα δεδομένα που αφορούν το δότη του σπέρματος

διατηρούνται σε ειδικό αρχείο που φυλάσσεται επί 70 χρόνια81. Με τον τρόπο αυτό

κατοχυρώνεται η διατήρηση με τρόπο επαρκή των πληροφοριών αναφορικά με την

ταυτότητα των δοτών του γεννητικού υλικού ενόψει του συμφέροντος του παιδιού.

Παλαιότερα η τήρηση των σχετικών αρχείων δεν ήταν υποχρεωτική και η πιθανότητα

το παιδί να ανακαλύψει την ταυτότητα του δότη του γεννητικού υλικού ήταν

απειροελάχιστη. Τα έγγραφα είτε καταστρέφονταν είτε ήταν απρόσιτα σε

οποιονδήποτε άλλον εκτός από το γιατρό82.

Επίσης, αν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη με τον οποίο η γυναίκα δεν είναι παντρεμένη

ή δεν είναι ο μόνιμος σύντροφός της (ετερόλογη σπερματέγχυση), η γονιμοποίηση δεν μπορεί

– χωρίς την άδεια του National Board of Health and Welfare- παρά να γίνει σε δημόσια

νοσοκομεία (Regional/University Hospitals)83 υπό την επίβλεψη ειδικού μαιευτήρα-

γυναικολόγου84. Για να λάβει χώρα σε άλλο ιατρικό κέντρο απαιτείται ειδική άδεια του

National Board of Health and Welfare.85.

Επίσης, αν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη με τον οποίο η γυναίκα δεν είναι παντρεμένη

ή δεν είναι ο μόνιμος σύντροφός της (ετερόλογη σπερματέγχυση), ο γιατρός αξιολογεί αν με

βάση τις ιατρικές, ψυχολογικές και κοινωνικές περιστάσεις των συζύγων ή μονίμων

συντρόφων, είναι ορθό να γίνει η γονιμοποίηση86. Κατά την εξέταση του ζευγαριού θα πρέπει

να συμμετέχει και επιστήμονας εξειδικευμένος σε ζητήματα συμπεριφοράς. Η εξέταση θα

πρέπει να λαμβάνει χώρα χωριστά με καθένα μέλος του ζευγαριού, αλλά επίσης και με τους

δύο ταυτόχρονα87.

Η γονιμοποίηση θα πρέπει να προχωράει μόνον αν μπορεί να θεωρηθεί ότι το

μελλοντικό παιδί θα μεγαλώσει σε καλές συνθήκες. Επίσης, με βάση τη General Advice του

Κεφαλαίου 4 – Άρθρου 12 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις

81 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 GIA (2006:351) και Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 6 της SOSFS 2009:31 αναφορικά με τους όρους φύλαξης ιστών και κυττάρων.82 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 48 επ.83 Βλ. σχετικά και παραπάνω στο Κεφάλαιο ΙΙ.Α.3.84Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 2 GIA (2006:351) σε συνδυασμό με το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.85 Για το ειδικό περιεχόμενο της αίτησης χορήγησης της άδεια αυτή βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.86 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 55 επ.87Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 12 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

37

υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, η ανωτέρω αξιολόγηση, θα πρέπει να αφορά την

ικανότητα των μελών του ζευγαριού να λειτουργούν ως γονείς κατά τη διάρκεια της παιδικής

ηλικίας. Ειδικότερα θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν η ηλικία, η κατάσταση της υγείας τους

και τυχόν αναπηρίες, η μεταξύ τους σχέση, οι συνθήκες διαβίωσης και η υποδομή να

εξηγήσουν στο παιδί τη βιολογική του καταγωγή.

Αν ο γιατρός αρνηθεί τη γονιμοποίηση, θα πρέπει να ενημερώσει το ζευγάρι για τους

λόγους που δεν επιτρέπουν την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ88. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, οι

σύζυγοι ή οι μόνιμοι σύντροφοι μπορούν να προσφύγουν στο National Board of Health and

Welfare για να επανεξετάσει το ζήτημα89. Και στην περίπτωση αυτή90, ωστόσο, στη μεγάλη

πλειοψηφία των περιπτώσεων το National Board of Health and Welfare συντάσσεται με τη

γνώμη του γιατρού. Το γεγονός αυτό, άλλωστε, εξηγεί και τον πολύ μικρό αριθμό προσφυγών

κατά της άρνησης του γιατρού91.

88Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 13 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα και Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 13 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου ορίζεται ότι η αιτιολογία θα πρέπει να είναι έγγραφη.89Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 3 GIA (2006:351) &Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 11 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.90Όπως και στην περίπτωση της ψυχιατρικής εκτίμησης, βλ. σχετικά παραπάνω Κεφάλαιο ΙΙ.Β.5.91C. Sörgjerd, «Rätten att bli förälder – en analys av reglerna om assisterad befruktning och adoption», SvJT, 2012, σελ. 675 επ.

38

Αν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη92 με τον οποίο η γυναίκα δεν είναι παντρεμένη ή δεν

είναι ο μόνιμος σύντροφός της (ετερόλογη σπερματέγχυση), τότε ο μελλοντικός δότης πρέπει

να ενημερώνεται για τους όρους της δωρεάς κατά τα Άρθρα 4 του Κεφαλαίου 6 GIA και 6 του

Κεφαλαίου 7 GIA (2006:351). Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει ο μελλοντικός δότης να

ενημερώνεται για τις νομικές, ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις που η δωρεά ωαρίων ή

σπέρματος μπορεί να έχει93. Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει να του παρέχονται σχετικές

πληροφορίες:

- πρώτον, για το ότι το παιδί που θα συλληφθεί από την αξιοποίηση σπέρματος ή

ωαρίου από δωρεά έχει το δικαίωμα να πληροφορηθεί τη γενετική του καταγωγή

- δεύτερον, ότι το παιδί μπορεί να επικοινωνήσει με το δότη στο μέλλον

- τρίτον, ότι μπορεί στο μέλλον ο δότης να κληθεί να δώσει δείγμα αίματος ή να

κληθεί για άλλη έρευνα94.

γ. Κυρώσεις

Όταν υπάρξει παραβίαση των πιο πάνω προϋποθέσεων, τότε ο νόμος επισείει για τον

δράστη ποινικές κυρώσεις. Πιο αναλυτικά, στο Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 4 §1 GIA (2006:351)

προβλέπεται ότι η κατ’ επάγγελμα (για κερδοσκοπία) ή κατά συνήθεια εφαρμογή της μεθόδου

92 Από έρευνα που διενεργήθηκε σε δύο Κλινικές Γονιμότητας στη Σουηδία, στην κλινική Karolinska και στην κλινική στην Umea, διαπιστώθηκε ότι παρά τις σημαντικές δημογραφικές διαφορές ανάμεσα στο πληθυσμό των δύο κλινικών, υπήρχε γενική ομοφωνία ότι η επιθυμία για βοήθεια στα υπογόνιμα ζευγάρια ήταν το μόνο ή το βασικό κίνητρο για να γίνουν δότες σπέρματος. Η οικονομική ανταμοιβή δεν αναφέρθηκε από τους ερωτώμενους ως ένα σημαντικό κίνητρο, παρόλο που τουλάχιστον το 50% των δοτών και στις δύο κλινικές θεωρούν ότι θα πρέπει να υπάρχει αμοιβή και αποζημίωση των εξόδων που είναι σημαντικά. Οι άνδρες-δότες ανταποκρίθηκαν τόσο στη διαφήμιση όσο και στην προσωπική εμπειρία ή επαφή που είχαν με υπογόνιμα ζευγάρια. Επίσης, σύμφωνα με την έρευνα η ανάμειξη και η υποστήριξη των συντρόφων των δοτών σπέρματος θεωρείται σημαντική. Βάση αυτών των αποτελεσμάτων συνάγεται το συμπέρασμα ότι δότες σπέρματος μπορούν να υπάρξουν σε ένα σύστημα που απαιτεί από αυτούς να είναι προετοιμασμένοι να αναγνωριστούν από το παιδί στο μέλλον. Παρά το γεγονός ότι τα χαρακτηριστικά αυτών των δοτών ποικίλουν, ωστόσο τυποποιούνται από την ισχυρή επιθυμία τους να συνδράμουν υπογόνιμα ζευγάρια, βλ. αναλυτικά A. Lalos/A. Daniels/C.Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212 επ.- Σε ανάλογη έρευνα, για τη συντριπτική πλειοψηφία των δοτών κίνητρο απετέλεσε η επιθυμία τους να βοηθήσουν ζευγάρια που αντιμετώπιζαν πρόβλημα στειρότητας, ενώ κανένας από τους αποκρινόμενους δεν ανέφερε ότι το κίνητρο για τη δωρεά σπέρματος ήταν βασικά οικονομικού χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό, όμως, είναι πως, σε αντίθεση με τη δωρεά αίματος, η δωρεά σπέρματος ακόμη και σήμερα δεν είναι κοινωνικά αποδεχτή γι’ αυτό και δεν αποτελεί αντικείμενο συζήτησης με φίλους και συναδέλφους. Όλοι οι αποκρινόμενοι υπογράμμισαν ότι η δωρεά σπέρματος θα πρέπει να είναι μια πράξη αμιγώς αλτρουιστική, ενώ οι περισσότεροι από αυτούς απάντησαν ότι θα αποτελούσαν δότες ακόμη κι αν δεν δινόταν κάποια αποζημίωση (κατά τη διάρκεια της έρευνας δινόταν μια αποζημίωση 300 SEK για την κάλυψη των μεταφορικών εξόδων), E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305 επ.93 Βλ. επίσης, J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 51 επ.94Βλ. σχετικά την SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4-Άρθρο 4 σε συνδυασμό με την SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 6.

39

της σπερματέγχυσης σε αντίθεση με τα οριζόμενα ή η κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια

προμήθεια σπέρματος για την εφαρμογή της μεθόδου της σπερματέγχυσης υπό αυτούς τους

όρους τιμωρείται με χρηματική ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι 6 μήνες.

2. ΟΜΟΛΟΓΗ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ

α. Η μέθοδος

Η πιο αποτελεσματική και συνήθης μέθοδος αντιμετώπισης της υπογονιμότητας είναι η

in vitro γονιμοποίηση (τόσο ομόλογη όσο και ετερόλογη). Το πρώτο παιδί που γεννήθηκε στη

Σουηδία μέσω αυτής της διαδικασίας ήταν το 198295. Στη Σουηδία πάνω από 3.500 παιδιά –

από τις 120.000 γεννήσεις συνολικά- γεννιούνται κάθε χρόνο με τη μέθοδο αυτή96.

β. Οι προϋποθέσεις επιτρεπτού της μεθόδου

Η σουηδική νομοθεσία επιτρέπει την ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση97. Ωστόσο,

η ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση δεν επιτρέπεται κάθε φορά που το ζεύγος το επιθυμεί.

Αντίθετα, θα πρέπει να συντρέχουν μια σειρά από προϋποθέσεις προκειμένου να προσφύγει

ένα ζευγάρι σ’ αυτή τη μέθοδο αναπαραγωγής. Πιο συγκεκριμένα, οι προϋποθέσεις αυτές

είναι οι εξής:

Ο δότης/η δότρια πρέπει να είναι ενήλικοι.

Ο δότης/η δότρια πρέπει να έχει δώσει την έγγραφη συναίνεσή του/της να

χρησιμοποιηθεί το σπέρμα/ωάριο για εξωσωματική γονιμοποίηση. Η συναίνεσή

του/της μπορεί να ανακληθεί μέχρι τη γονιμοποίηση98.

Η γυναίκα πρέπει να είναι παντρεμένη ή να βρίσκεται σε μόνιμη συμβίωση99. Θα

πρέπει να σημειωθεί ότι οι σύντροφοι που έχουν υπογράψει σύμφωνο ελεύθερης

συμβίωσης εξομοιώνονται με τους συζύγους100.

Η ύπαρξη έγγραφης συναίνεσης από το/τη σύζυγο/σύντροφο είναι αναγκαία101.

95Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg, The Long and Winding Road: Emotional Reactions during in Vitro Fertilization and Attitudes towards Cryopreserved Embryos and Oocyte Donation, Acta Univeritatis Upsaliensis, Uppsala, 2003, σελ. 5.96Βλ. σχετικά K. Wänggren/F. Prag/A. Skoog Svanberg, «Attitudes towards embryo donation in Swedish women and men in reproductive age», Upsala Journal of Medical Science, 2013; 118: 187-195, σελ.187.97Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7 – Άρθρα 1, 2, 3, 4 GIA ( 2006:351).98Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 2 GIA (2006:351).99Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 3 GIA (2006:351). – Με την εξαίρεση της Περιφέρειας της Στοκχόλμης, όπoυ απαιτείται η «ύπαρξη σταθερής σχέσης» (stable relationship).100Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 1 GIA (2006:351) .

40

Σε κάθε περίπτωση η γονιμοποίηση ωαρίου γυναίκας με σπέρμα του

συζύγου/συντρόφου της και η μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου στο σώμα της δεν

μπορεί – χωρίς την άδεια του National Board of Health and Welfare- παρά να γίνει σε δημόσια

νοσοκομεία (Regional/University Hospitals)102. Για να λάβει χώρα σε άλλο ιατρικό κέντρο

απαιτείται ειδική άδεια του National Board of Health and Welfare103.

γ. Κυρώσεις

Αν υπάρξει παραβίαση των περιορισμών που θέτει ο νόμος, τότε στο Κεφάλαιο 8 –

Άρθρο 5 GIA (2006:351) προβλέπονται ποινικές κυρώσεις. Πιο συγκεκριμένα, ο δράστης της

πράξης της κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια παραβίασης των όρων των άρθρων 3 και 4 του 7ου

κεφαλαίου (Η γυναίκα πρέπει να είναι παντρεμένη ή να βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση-

Αναγκαία η ύπαρξη έγγραφης συναίνεσης από το σύζυγο/σύντροφο-Η γονιμοποίηση ωαρίου

γυναίκας με σπέρμα του συζύγου/συντρόφου της και η μεταφορά του γονιμοποιημένου

ωαρίου στο σώμα τα γυναίκας δεν μπορεί – χωρίς την άδεια του National Board of Health and

Welfare- παρά να γίνει σε δημόσια νοσοκομεία υπό την επίβλεψη ειδικού μαιευτήρα-

γυναικολόγου), τιμωρείται με χρηματική ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι έξι μήνες.

3. ΕΤΕΡΟΛΟΓΗ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ

α. Η μέθοδος

Στο σουηδικό νόμο για την γενετική ακεραιότητα (GIA) επιτρέπεται και η μέθοδος της

ετερόλογης εξωσωματικής γονιμοποίησης, δηλαδή της εξωσωματικής γονιμοποίησης με τη

χρήση τόσο σπέρματος όσο και ωαρίου τρίτου προσώπου ξένου προς το ζευγάρι. Η δωρεά

ωαρίων επιτράπηκε στη Σουηδία μετά το 2003104. Σύμφωνα με το Εθνικό Αρχείο Ποιότητας (Q-

IVF) 16.000 εφαρμογές ΙΥΑ έλαβαν χώρα το έτος 2010 από τις οποίες γεννήθηκαν περίπου

3.700 παιδιά105.

101Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 3 σε συνδυασμό με το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική.102Βλ. σχετικά και παραπάνω στο Κεφάλαιο ΙΙ.Α.3.103 Για το ειδικό περιεχόμενο της αίτησης χορήγησης της άδειας αυτής. βλ. Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.104Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg/C. Lampic/T. Bergh/Ö. Lundkvist, «Public opinion regarding oocyte donation in Sweden», Human Reproduction Vol.18, No.5 pp. 1107-1114, 2003, σελ. 1107.105 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 3.

41

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η δωρεά ωαρίων τεχνικά είναι πιο περίπλοκη, καθώς η

γυναίκα που δωρίζει τα ωάριά της θα πρέπει να υποβληθεί σε προπαρασκευαστική θεραπεία

όμοια με εκείνη της in vitro γονιμοποίησης106. Η δότρια ωαρίων θα πρέπει να είναι μικρότερη

από 36 ετών, υγιής και χωρίς ιστορικό κληρονομικής ασθένειας. Το ιδανικό θα ήταν να

πρόκειται για γυναίκα που έχει δικά της παιδιά και έτσι αποδεικνύεται η γονιμότητά της107.

β. Οι προϋποθέσεις του επιτρεπτού

Πέρα, όμως, της απαγόρευσης συνδυασμού ξένου σπέρματος και ξένου ωαρίου, με

την οποία σημειωτέον συμφωνούν τα περισσότερα από τα «πρόσωπα αναφοράς», στο μέτρο

που θεωρούν ότι είναι αναγκαία η βιολογική σύνδεση του παιδιού με τον ένα τουλάχιστον

από τους γονείς, η σουηδική νομοθεσία θέτει, ως όρο επιτρεπτού της ετερόλογης

εξωσωματικής γονιμοποίησης, τις ακόλουθες προϋποθέσεις:

Ο δότης/η δότρια πρέπει να είναι ενήλικοι.

Ο δότης/η δότρια πρέπει να έχει δώσει την έγγραφη συναίνεσή του/της να

χρησιμοποιηθεί το σπέρμα/ωάριο για εξωσωματική γονιμοποίηση. Η συναίνεσή

του/της μπορεί να ανακληθεί μέχρι τη γονιμοποίηση108.

Η γυναίκα πρέπει να είναι παντρεμένη ή να βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση109. Να

σημειωθεί ότι οι σύντροφοι που έχουν υπογράψει σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης

εξομοιώνονται με τους συζύγους110.

Η έγγραφη συναίνεση από το σύζυγο/σύντροφο είναι αναγκαία111.

Αν το ωάριο δεν είναι της γυναίκας, πρέπει να γονιμοποιηθεί με το σπέρμα του

συζύγου/συντρόφου της112.

Αν το ωάριο δεν είναι της γυναίκας ή το σπέρμα δεν είναι του συζύγου/συντρόφου της

η γονιμοποίηση και η μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου στο σώμα της μπορεί να

106Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg,The Long and Winding Road: Emotional Reactions during in Vitro Fertilization and Attitudes towards Cryopreserved Embryos and Oocyte Donation, Acta Univeritatis Upsaliensis, Uppsala, 2003, σελ. 9.107Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg, The Long and Winding Road: Emotional Reactions during in Vitro Fertilization and Attitudes towards Cryopreserved Embryos and Oocyte Donation, Acta Univeritatis Upsaliensis, Uppsala, 2003, σελ.10.108 Βλ.. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 2 GIA (2006:351).109Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 3 GIA (2006:351).110Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 1 GIA (2006:351).111Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 3 & Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.112Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 3§2 GIA (2006:351).

42

γίνει μόνο σε νοσοκομεία που διαθέτουν ειδικές μονάδες για ειδικευόμενους ιατρούς

στο πλαίσιο συνεργασίας με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα που διεξάγουν εκπαιδευτικά

προγράμματα και τα αρμόδια Τοπικά Συμβούλια (County Councils)113.

Αν η εξωσωματική γονιμοποίηση γίνει με ωάριο που δεν είναι της γυναίκας ή με

σπέρμα που δεν είναι του συζύγου/συντρόφου της, ο γιατρός θα πρέπει να

αξιολογήσει, αν με βάση τις ιατρικές, ψυχολογικές και κοινωνικές περιστάσεις των

συζύγων ή μονίμων συντρόφων, είναι ορθό να γίνει η εξωσωματική γονιμοποίηση114.

Κατά την εξέταση του ζευγαριού θα πρέπει να συμμετέχει και επιστήμονας

εξειδικευμένος σε ζητήματα συμπεριφοράς. Η εξέταση θα πρέπει να λαμβάνει χώρα

χωριστά με καθένα μέλος του ζευγαριού, αλλά επίσης και με τους δύο ταυτόχρονα115. Η

εξωσωματική γονιμοποίηση θα πρέπει να προχωράει μόνον αν μπορεί να θεωρηθεί ότι

το μελλοντικό παιδί θα μεγαλώσει σε καλές συνθήκες116.

Επίσης, με βάση τη General Advice του Κεφαλαίου 4 – Άρθρου 12 της SOSFS 2009:32

αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική

έρευνα, η ανωτέρω αξιολόγηση, θα πρέπει να αφορά την ικανότητα των μελών του

ζευγαριού να λειτουργούν ως γονείς κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Ειδικότερα,

θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν η ηλικία, η κατάσταση της υγείας τους και τυχόν

αναπηρίες, η μεταξύ τους σχέση, οι συνθήκες διαβίωσης και η υποδομή να εξηγήσουν

στο παιδί τη βιολογική του καταγωγή.

Αν ο γιατρός αρνηθεί την εξωσωματική γονιμοποίηση, τότε θα πρέπει να ενημερώσει

το ζευγάρι για τους λόγους που δεν επιτρέπουν την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥ. Αυτοί

113Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 4§2 GIA (2006:351).114 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 55 επ.- Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 5 GIA (2006:351).115Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 12 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα. Στο ζευγάρι δίνονται εξατομικευμένες πληροφορίες για το αποτέλεσμα της εξέτασης, βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 13 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.116Αναφορικά με την αξιολόγηση του συμφέροντος του παιδιού βλ. και J. Lind, «The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, (22), 1, 1-21, 2008, σελ. 14 επ., η οποία επισημαίνει ότι όσο πιο κοντά στο φυσιολογικό βρίσκεται η μέθοδος που επιλέγεται για την απόκτηση τέκνων τόσο μικρότερη είναι η παρέμβαση του Κράτουσελ. Είναι ξεκάθαρη η διαφοροποίηση ανάμεσα την ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση στην οποία δεν απαιτείται ειδική αξιολόγηση από το γιατρό για το αν το ζευγάρι θα αποτελέσει κατάλληλους γονείς για το παιδί και στην ετερόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση που ο γιατρός θα πρέπει να αξιολογήσει, αν με βάση τις ιατρικές, ψυχολογικές και κοινωνικές περιστάσεις των συζύγων ή μονίμων συντρόφων, είναι ορθό να γίνει η εξωσωματική γονιμοποίηση, ενώ αυτή θα πρέπει να προχωράει μόνον αν μπορεί να θεωρηθεί ότι το μελλοντικό παιδί θα μεγαλώσει σε καλές συνθήκες.- Βλ. επίσης, J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 51 επ.

43

μπορούν να προσφύγουν στο National Board of Health and Welfare για να

επανεξετάσει το ζήτημα117. Η σχετική απόφαση και η αιτιολόγησή της πρέπει να είναι

έγγραφη118. Και στην περίπτωση αυτή119, ωστόσο, στη μεγάλη πλειοψηφία των

περιπτώσεων το National Board of Health and Welfare συντάσσεται με τη γνώμη του

γιατρού. Το γεγονός αυτό εξηγεί και τον πολύ μικρό αριθμό προσφυγών κατά της

άρνησης του γιατρού120.

Ο γιατρός πρέπει να επιλέγει τον κατάλληλο δότη. Τούτο σημαίνει ότι ο γιατρός χωρίς

πίεση ή υπαγόρευση από τους γονείς επιλέγει με ορισμένα αντικειμενικά κριτήρια (π.χ.

χρώμα, εθνικότητα κ.λ.π.) τον καταλληλότερο δότη. Πάντως, είναι δυνατό σύμφωνα με

το σουηδικό δίκαιο το ζευγάρι να ζητήσει κάποιο γνωστό του δότη. Στην περίπτωση

αυτή ο γιατρός θα πρέπει να υπογραμμίσει τις ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες

της επιλογή τους και θα πρέπει, επίσης, να εκτιμήσει, αν γονείς και δότης θα

μπορέσουν να ανταποκριθούν στην ιδιαιτερότητα της κατάστασης. Περαιτέρω, τόσο το

ζευγάρι όσο και οι γονείς θα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να συναντήσουν και

κάποιον ψυχολόγο ή κοινωνικό λειτουργό121.

Απαγορεύεται η εισαγωγή κρυοσυντηρημένου σπέρματος χωρίς την άδεια του

National Board of Health and Welfare122

Απαγορεύεται η χρήση σπέρματος από πεθαμένο123.

Τα δεδομένα που αφορούν το δότη διατηρούνται σε ειδικό αρχείο που φυλάσσεται επί

70 χρόνια124. Έτσι, το σουηδικό Κράτος ανταποκρίνεται στην υποχρέωσή του να

διατηρεί με τρόπο επαρκή της πληροφορίες αναφορικά με την ταυτότητα των δοτών

του γεννητικού υλικού ενόψει του συμφέροντος του παιδιού. Παλαιότερα η τήρηση

των σχετικών αρχείων δεν ήταν υποχρεωτική και η πιθανότητα το παιδί να ανακαλύψει

117Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 5 GIA (2006:351) σε συνδυασμό με το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 11 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.118Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 13 §3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.119 Όπως και στην περίπτωση της ψυχιατρικής εκτίμησης, βλ. σχετικά παραπάνω Κεφάλαιο ΙΙ.Β.2.120C. Sörgjerd, «Rätten att bli förälder – en analys av reglerna om assisterad befruktning och adoption», SvJT, 2012, σελ. 675 επ.121 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 58 επ.122 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 7 GIA (2006:351), όπου γενικά απαγορεύεται η εισαγωγή κρυοσυντηρημένου σπέρματος στη χώρα.123 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 6 §2 GIA (2006:351)124Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 6 §3 GIA (2006:351) σε συνδυασμό με το Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 6 της SOSFS 2009:31 αναφορικά με τους όρους φύλαξης ιστών και κυττάρων.

44

την ταυτότητα του δότη του γεννητικού υλικού ήταν απειροελάχιστη. Τα έγγραφα είτε

καταστρέφονταν είτε ήταν απρόσιτα σε οποιονδήποτε άλλον εκτός από το γιατρό125.

Όπως προαναφέρθηκε, δεν είναι επιτρεπτός ο συνδυασμός ξένων ωαρίων και

σπέρματος στην ίδια θεραπεία126. Αυτό συμβαίνει γιατί στη Σουηδία κυριαρχεί ο

κανόνας ότι το ένα από τα δύο μέλη του ζευγαριού θα πρέπει να συνδέεται βιολογικά

με το παιδί που θα συλληφθεί με ΙΥΑ και εν συνεχεία θα γεννηθεί127.

γ. Ειδική ενημέρωση και συμβουλευτική

Ενόψει των ανωτέρω σαφώς προκύπτει ότι η περίπτωση της ετερόλογης εξωσωματικής

γονιμοποίησης, όπως και της ετερόλογης σπερματέγχυσης, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη

Σουηδία ακριβώς λόγω της μη ανωνυμίας των δοτών. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, το

παιδί που θα γεννηθεί από γεννητικό υλικό δότη, μπορεί να πληροφορηθεί την ταυτότητα του

δότη, εφόσον το επιθυμεί και οι κοινωνικές υπηρεσίες είναι υποχρεωμένες να βοηθήσουν

στην κατεύθυνση αυτή128.

Για το λόγο αυτό, άλλωστε, και προβλέπεται ειδική διαδικασία για την ενημέρωση και

τη συμβουλευτική πριν την παροχή της συναίνεσης στις περιπτώσεις της ετερόλογης

γονιμοποίησης129. Αυτού του είδους η συμβουλευτική -αν και ρητά προβλέπεται μόνο για τους

γονείς, ενώ για τους δότες εναπόκειται στον εκάστοτε γιατρό- αποσκοπεί στο να προετοιμάσει

με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τόσο τους γονείς όσο τους δότες του γεννητικού υλικού για τις

συνέπειες και τις τυχόν επιπλοκές της όλης διαδικασίας, πάντα με γνώμονα την ειδική μέριμνα

για την κάλυψη των αναγκών του παιδιού.

Πάντως, ενόψει της ιδιαιτερότητας του εν λόγω ζητήματος που συνδέεται με την

κατοχύρωση του συμφέροντος του παιδιού προκαλεί εντύπωση το ότι η παροχή της

συγκεκριμένης συμβουλευτικής δεν είναι υποχρεωτική ούτε προβλέπονται κυρώσεις σε

125 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 48 επ.126L. Hogström/M. Johansson/P. Ο. Janson/M. Berg/J. Francis/J. Sogn/A.-L. Hellström/A. Adolfsson , «Quality of life after adopting compared with childbirth with or without assisted reproduction», Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 2012, σελ. 1079, Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 3.127Βλ. σχετικά Α. Skoog Svanberg, The Long and Winding Road: Emotional Reactions during in Vitro Fertilization and Attitudes towards Cryopreserved Embryos and Oocyte Donation, Acta Univeritatis Upsaliensis, Uppsala, 2003, σελ.9.128 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 44 επ.

129 Βλ. επίσης, J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 51 επ.

45

περίπτωση παράλειψής της, αλλά απλά συμπεριλαμβάνεται στους Κανονισμούς και στις

Οδηγίες προς τους γιατρούς130.

δ. Κυρώσεις

Σε περίπτωση που παραβιαστούν οι περιορισμοί που θέτει η σουηδική νομοθεσία τότε

ο γιατρός υπέχει ποινική ευθύνη. Πιο αναλυτικά, στο Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 5 GIA (2006:351)

τιμωρείται η κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια παραβίαση των όρων των άρθρων 3 και 4 του

7ου κεφαλαίου (Η γυναίκα πρέπει να είναι παντρεμένη ή να βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση – Αν

το ωάριο είναι άλλης γυναίκας να γονιμοποιείται με το σπέρμα του συζύγου/συντρόφου της-

Αναγκαία η ύπαρξη έγγραφης συναίνεσης από το σύζυγο/σύντροφο – Αν το ωάριο δεν είναι

της γυναίκας ή το σπέρμα δεν είναι του συζύγου/συντρόφου της, η γονιμοποίηση μπορεί να

λάβει χώρα μόνο σε νοσοκομεία που διαθέτουν ειδικές μονάδες για ειδικευόμενους ιατρούς

στο πλαίσιο συνεργασίας με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα που διεξάγουν εκπαιδευτικά

προγράμματα και τα αρμόδια Τοπικά Συμβούλια (County Councils)) με χρηματική

ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι έξι μήνες.

Δ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΑ ΜΕ ΤΟ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ

ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Μέχρι τώρα έγινε αναφορά στους γενικούς όρους και τις προϋποθέσεις εφαρμογής

των μεθόδων ΙΥΑ στη Σουηδία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζουν και οι

προβλέψεις του Σουηδού νομοθέτη σε σχέση με ειδικότερα ζητήματα σχετιζόμενα με το

γεννητικό υλικό στο πλαίσιο της ΙΥΑ.

1. ΕΠΙΤΡΕΠΤΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΤΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΩΑΡΙΩΝ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

Με βάση τα Regulations & Guidelines του National Board of Health and Welfare στη

Σουηδία υπάρχει περιορισμός ως προς τον αριθμό των γονιμοποιημένων ωαρίων που

μπορούν να εμφυτευτούν. Στο Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 16 §1 -3 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με

τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα προβλέπεται ότι

μπορεί να εμφυτευθεί ένα γονιμοποιημένο ωάριο.

130 J. Stoll, Swedish donor offspring and their legal right to information, σελ. 51 επ. & 61 επ.

46

Κατ’ εξαίρεση, μπορούν να μεταφερθούν δύο γονιμοποιημένα ωάρια, όταν ο κίνδυνος

πολύδυμων κυήσεων θεωρείται μικρός131, δηλαδή στις γυναίκες άνω των 38 ετών132.

Η υιοθέτηση της τακτικής της εμφύτευσης ενός γονιμοποιημένου ωαρίου στη Σουηδία

είχε σημαντικό αντίκτυπο στη μείωση των πολύδυμων κυήσεων χωρίς ιδιαίτερες μεταβολές

στην αναλογία των εγκυμοσυνών133. Μάλιστα, προκειμένου να επιτευχθεί ίδια αναλογία

κυήσεων μεταξύ της μεταφοράς ενός και δύο εμβρύων το National Board of Health and

Welfare συνέλεξε στατιστικά στοιχεία από όλες τις σουηδικές κλινικές ΙΥΑ, και οι μονάδες

συμφώνησαν μεταξύ τους σε χρήση κριτηρίων σύμφωνα με τα οποία μια αναλογία μικρότερη

από 5% σε δίδυμες κυήσεις και μια αμετάβλητη αναλογία κυήσεων θα μπορούσε να

επιτευχθεί134. Τα προτεινόμενα κριτήρια για τη μεταφορά ενός γονιμοποιημένου ωαρίου είναι:

η ηλικία της γυναίκας να είναι μικρότερη από 40 ετών, να έχουν γίνει λιγότεροι από 3

αποτυχημένοι κύκλοι εξωσωματικής γονιμοποίησης/σπερματέγχυσης και η δυνατότητα λήψης

από τη γυναίκα τουλάχιστον 2 καλής ποιότητας εμβρύων135. Επειδή ο κανόνας, σύμφωνα με

την Εκπρόσωπο του σουηδικού Κοινοβουλίου, είναι η εμφύτευση ενός γονιμοποιημένου

ωαρίου, στη Σουηδία δεν εφαρμόζεται η μέθοδος της επιλεκτικής εμβρυϊκής μείωσης.

β. ΟΙ θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Όλα τα «πρόσωπα αναφοράς» αναγνωρίζουν την ανάγκη να μη μεταφέρονται

περισσότερα του ενός και σε εξαιρετικές περιπτώσεις των δύο γονιμοποιημένων ωαρίων στη

γυναίκα στο πλαίσιο της εξωσωματικής γονιμοποίησης, ενόψει των κινδύνων που τούτο

131C. Bergh, «Single embryo transfer: a mini-review», Human Reproduction Vol.20, No.2 pp. 323–327, 2005, σελ. 326, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 9 επ.132Βλ. σχετικά O. Hovatta/L. Veeck,«A North European perspective in assisted reproduction-new legislation is coming in Finland and in Sweden», RBM Online, Vol.4, No 2, σελ.197-198, P.O. Karlström/C. Bergh, «Reducing the number of embryos transferred in Sweden-impact on delivery and multiple birth rates», Human Reproduction Vol.22, No.8 pp. 2202–2207, 2007, σελ.2203, White & Case LLP, European Laws governing in vitro fertilization, 25/2/2009,http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 25.133 O. Hovatta, «Medical considerations of single embryo transfer» σε Textbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspectives, Informa UK Ltd 2009, 3rd Edition, σελ. 707-710 (709), P. O. Karlström/C. Bergh, «Reducing the number of embryos transferred in Sweden-impact on delivery and multiple birth rates», Human Reproduction Vol.22, No.8 pp. 2202–2207, 2007, σελ. 2204 επ.134O. Hovatta, «Medical considerations of single embryo transfer» σε Textbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspectives, σελ. 707-710 (709), P. O. Karlström/C. Bergh, «Reducing the number of embryos transferred in Sweden-impact on delivery and multiple birth rates», Human Reproduction Vol.22, No.8 pp. 2202–2207, 2007, σελ. 2204 επ.135O. Hovatta, «Medical considerations of single embryo transfer» σε Textbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspectives, σελ. 707-710 (709), P. O. Karlström/C. Bergh, «Reducing the number of embryos transferred in Sweden-impact on delivery and multiple birth rates», Human Reproduction Vol.22, No.8 pp. 2202–2207, 2007, σελ. 2204 επ.

47

εγκυμονεί για την υγεία της γυναίκας και του παιδιού. Βέβαια, υποστηρίχθηκε μεμονωμένα η

άποψη ότι θα πρέπει να επιτρέπεται και η μεταφορά 2 ή 3 γονιμοποιημένων ωαρίων. Ο

Εκπρόσωπος του SMER, η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου και ο Καθηγητής

Φιλοσοφίας136 τάσσονται υπέρ της μεταφοράς ενός μόνο γονιμοποιημένου ωαρίου. Οι

επαγγελματίες υγείας τονίζουν ότι πρακτικά αυτό ελέγχεται μέσω ενός αρχείου που οι κλινικές

που εφαρμόζουν τις μεθόδους ΙΥΑ τηρούν και υπογραμμίζουν ότι ουσιαστικά κανείς από τους

γιατρούς δε διανοείται να παραβιάσει το όριο αυτό, αφού η αντίδραση των συναδέρφων του

είναι δριμεία. Την ανάγκη τήρησης του χαμηλότερου δυνατό ορίου στον αριθμό

μεταφερόμενων γονιμοποιημένων ωαρίων τονίζουν και οι νομικοί που ερωτήθηκαν. Είναι

αντιληπτό από τις απαντήσεις των «προσώπων αναφοράς» ότι η εμφύτευση ενός μόνο

γονιμοποιημένου ωαρίου αποτελεί μια πρακτική που έχει εμπεδωθεί, γι’ αυτό και δεν

υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των απόψεων των ερωτηθέντων.

γ. Κυρώσεις

Σε περίπτωση που παραβιαστεί ο περιορισμός του νόμου για τη μεταφορά ενός (κατ’

εξαίρεση δύο) γονιμοποιημένων ωαρίων δεν προβλέπεται κάποια συνέπεια. Πιο

συγκεκριμένα, στα Regulations & Guidelines του National Board of Health & Welfare δεν

προβλέπεται κάποια κύρωση, αλλά γίνεται παραπομπή στην GIA (2006:351), η οποία εν

προκειμένω δεν προβλέπει κάποια κύρωση.

Ουσιαστικά, η τήρηση των συγκεκριμένων ορίων εναπόκειται στην επαγγελματική

ευσυνειδησία των γιατρών και τον ομοτεχνιακό έλεγχο. Στις ελάχιστες περιπτώσεις

παραβάσεων της ανωτέρω οδηγίας, η αντίδραση των ομοτέχνων επαγγελματιών υπήρξε

σφοδρότατη με αποτέλεσμα να περιθωριοποιηθεί ο γιατρός εκείνος που παραβίασε τα

προβλεπόμενα. Οι συνέπειες δε, ήταν τόσο σοβαρές γι’ αυτόν που παραβίασε τις σχετικές

διατάξεις, ώστε οι ομότεχνοί του έκριναν ότι δε χρειάζεται το όλο ζήτημα να οδηγηθεί και

ενώπιον της Δικαιοσύνης.

Πάντως, σύμφωνα με έναν εκ των γιατρών, εάν ο κανόνας αυτός παραβιαστεί και

εξαιτίας της παραβίασης αυτής λάβει χώρα κάποιο ατυχές γεγονός π.χ. θάνατος, θεωρείται

πολύ πιθανό το National Board of Health and Welfare να επιβάλλει κυρώσεις και να ασκήσει

αγωγή ενώπιον των Δικαστηρίων κατά του γιατρού.

136 Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας τάσσεται υπέρ και της επιλεκτικής μείωσης

48

2. ΚΡΥΟΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

α. Η επιλογή του νομοθέτη

i. Στη σουηδική νομοθεσία δεν υπάρχει κάποια ρητή ρύθμιση που να καθορίζει αν και

για πόσο χρονικό διάστημα μπορεί να κρυοσυντηρείται το σπέρμα137. Πάντως, δεν μπορεί το

σπέρμα να διατηρείται σε κρυοσυντήρηση μετά το 56ο έτος της ηλικίας σε δημοσίως

χρηματοδοτούμενα νοσοκομεία και σε κάθε περίπτωση το ανώτατο όριο ηλικίας των αντρών

για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ (είτε σε δημόσια είτε σε ιδιωτικά νοσοκομεία) δεν

ξεπερνά το 55ο της ηλικίας.

ii. Αντίθετα, η κρυοσυντήρηση ωαρίων είναι ρητώς επιτρεπτή.

Υπάρχουν δύο είδη κρυοσυντήρησης: η μέθοδος της αργής κρυοσυντήρησης (slow-

freeze method) και η υαλοποίηση (vitrification). Πιο αναλυτικά, στην πρώτη περίπτωση τα

έμβρυα ξεπλένονται σε μια σειρά διαλυμάτων για την διαδοχική αφαίρεση νερού από τα

κύτταρα τα οποία γεμίζονται με ένα κρυοπροστατευτικό διάλυμα. Στη συνέχεια

αποθηκεύονται και επισημαίνεται η ταυτότητα του ζευγαριού. Εν συνεχεία, τοποθετούνται σε

μια παγωμένη μονάδα η οποία ελέγχει τη σταδιακή μείωση της θερμοκρασία κάτω από -

100οC. Αυτή η διαδικασία διαρκεί περίπου 4 ώρες. Εν συνεχεία μεταφέρονται σε δεξαμενές

αποθήκευσης.

Στη διαδικασία της υαλοποίησης τα έμβρυα που έχουν καλλιεργηθεί στο στάδιο της

βλαστοκύστης κρυοσυντηρούνται με υαλοποίηση. Αυτή η σχετικά νέα μέθοδος εφαρμόστηκε

για πρώτη φορά στη Σουηδία το έτος 2005 από το Fertilitets Centrum στο Γκέτεμποργκ. Πριν

την υαλοποίηση, χρησιμοποιείται λέιζερ για να κάνει μια μικρή οπή στην εξωτερική στιβάδα

της βλαστοκύστης. Αυτή η διαδικασία μειώνει τη ποσότητα του υγρού που περιέχεται εντός

της βλαστοκύστης και προστατεύει τα κύτταρα από κρυοβλάβες (cryoinjury) κατά την ταχεία

κρυοσυντήρηση. Η υαλοποίηση περιλαμβάνει πρώτα την τοποθέτηση της βλαστοκύστης σε

υψηλή συγκέντρωση κρυοπροστατευτικού, ενός ιξώδους διαλύματος. Μετά από λίγα λεπτά η

βλαστοκύστη βυθίζεται σε υγρό άζωτο.138.

Η κρυοσυντήρηση των ωαρίων προσφέρεται στο πλαίσιο του υγειονομικού

συστήματος σε γυναίκες, οι οποίες εξαιτίας ιατρικών λόγων πρέπει να υποβληθούν σε

θεραπεία, η οποία θα επηρεάσει αρνητικά τη γονιμότητά τους139. Μια νέα μέθοδος

137 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 3.138 http://fertilitetscentrum.se/goteborg/en/about-us/139 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.

49

κρυοσυντήρησης προσφέρεται τώρα έναντι ανταλλάγματος σε υγιείς γυναίκες οι οποίες

επιθυμούν να αποθηκεύσουν τα ωάριά τους για λόγους γονιμότητας140. Όσον αφορά την

αποθήκευση των κρυοσυντηρημένων ωαρίων αυτή τη στιγμή στη Σουηδία δεν υπάρχει κάποια

ρύθμιση141. Έχει πάντως προταθεί ότι σε περίπτωση που από την εφαρμογή μεθόδου ΙΥΑ

προκύψουν έμβρυα καλής ποιότητας, τα οποία μπορούν να κρυοσυντηρηθούν, το ζευγάρι θα

πρέπει να έχει τη δυνατότητα της μεταφοράς των κρυοσυντηρημένων εμβρύων142.

Το National Council on Medical Ethics θεωρεί ότι είναι ηθικά επιτρεπτό να

παραχωρηθεί στις γυναίκες η επιλογή της αποθήκευσης των ωαρίων τους τόσο σε περίπτωση

που υπάρχει ιατρικός κίνδυνος στειρότητας όσο και στην περίπτωση που η στειρότητα

σχετίζεται με την ηλικία143. Εντούτοις, όταν η κρυοσυντήρηση γίνεται για λόγους

υπογονιμότητας που σχετίζονται με την ηλικία θα πρέπει το κόστος της αποθήκευσης και της

κρυοσυντήρησης να βαρύνει τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους. Αντίθετα, όταν η

κρυοσυντήρηση λαμβάνει χώρα για ιατρικούς λόγους η κοινωνία πρέπει να συνεισφέρει στα

έξοδα. Κατά το National Council on Medical Ethics είναι αναγκαίο να ρυθμιστεί το ζήτημα με

οδηγίες και συστάσεις (guidelines/recommendations)144, καθώς πρόκειται για ένα θέμα για το

οποίο, λόγω της έλλειψης γνώσης, απαιτείται περαιτέρω ιατρική εκτίμηση και συνεχής

παρακολούθηση των παιδιών που έχουν συλληφθεί με αυτή τη μέθοδο.

Τα ωάρια τα οποία προορίζονται για μεταφορά του κυτταρικού πυρήνα τους, μπορούν

να κρυοσυντηρηθούν για πέντε (5) χρόνια ή για μεγαλύτερη περίοδο, αν δοθεί σχετικά άδεια

από το National Board of Health and Welfare. Σε περίπτωση χορήγησης της άδειας το National

Board of Health and Welfare, θα πρέπει να καθορίζει και το χρονικό διάστημα για το οποίο θα

εξακολουθήσει η φύλαξη145. Το χρονικό διάστημα που παραμένουν κρυοσυντηρημένα δεν

υπολογίζεται στο διάστημα των 14 ημερών κατά το οποίο επιτρέπεται σύμφωνα με το νόμο η

διενέργεια πειραμάτων146. Για τα υπόλοιπα ωάρια δεν υπάρχουν κανόνες για τη χρονική

140 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.141 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.142 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 4.143 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.144 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.145 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 4 GIA (2006:351).146Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 4 & 6 GIA (2006:351).

50

περίοδο που μπορούν να κρυοσυντηρηθούν147. Τα κρυοσυντηρημένα ωάρια φυλάσσονται στις

βιοτράπεζες148.

iii. Σύμφωνα με το σουηδικό νόμο επιτρεπτή είναι και η κρυοσυντήρηση

γονιμοποιημένων ωαρίων149. Τα γονιμοποιημένα ωάρια κρυοσυντηρούνται για πέντε χρόνια ή

για μεγαλύτερη περίοδο, αν δοθεί σχετικά άδεια από το National Board of Health and

Welfare150. Σε περίπτωση χορήγησης της άδειας το National Board of Health and Welfare, θα

πρέπει να καθορίζει και το χρονικό διάστημα για το οποίο θα εξακολουθήσει η φύλαξη. Η

άδεια χορηγείται ύστερα από αίτηση του ζευγαριού και επιτρέπει την παράταση της

κρυοσυντήρησης για έναν επιπλέον χρόνο151. Το χρονικό διάστημα που παραμένουν

κρυοσυντηρημένα δεν υπολογίζεται στο διάστημα των 14 ημερών κατά το οποίο επιτρέπεται

σύμφωνα με το νόμο η διενέργεια πειραμάτων152.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι κλινικές ειδοποιούν τους ασθενείς για τον κανόνα

των 5 ετών, αλλά και για τη δυνατότητα επέκτασης του χρονικού ορίου. Η πλειονότητα των

κλινικών στέλνουν σχετική ειδοποίησης ένα με τρεις μήνες πριν λήξει το χρονικό όριο153 για να

ειδοποιήσουν σχετικά τους ενδιαφερόμενους. Τα κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια

φυλάσσονται και αυτά στις βιοτράπεζες.

Τα έμβρυα τα οποία οι ασθενείς δεν επιθυμούν να τα διατηρήσουν ή τα οποία δεν

μεταφέρθηκαν για άλλους λόγους εντός του χρονικού διαστήματος των 5 ετών θα πρέπει

καταστρέφονται ή αν ο ασθενής συναινεί, να δωρίζονται είτε για σκοπούς διασφάλισης της

ποιότητας (quality assurance purposes) είτε για ηθικώς επιτρεπτή έρευνα154. Υπολογίζεται ότι

147Βλ. σχετικά Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 3 και 6.148Για την ίδρυση και τους όρους λειτουργίας των βιοτραπεζών, βλ. παρακάτω Κεφάλαιο V. 1.149 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8 επ.,150 Το έτος 2012 195 ζευγάρια υπέβαλαν αίτηση στο National Board of Health and Welfare για να εξαιρεθούν από τον κανόνα των 5 ετών. Από αυτές τις αιτήσεις οι 180 έγιναν δεκτές. Στους ασθενείς που υποβάλουν αίτηση μετά τη συμπλήρωση του 46 έτους της ηλικίας τους ή σε εκείνους των οποίων τα έμβρυα έχουν ήδη ξεπεράσει το όριο των 5 ετών συνήθως δεν χορηγείται παράταση, βλ. Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.151 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.152Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 4 & 6 GIA (2006:351).153 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.154 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.

51

περίπου 1200 κρυοσυντηρημένα έμβρυα καταστρέφονται ή δωρίζονται για τους πιο πάνω

σκοπούς κάθε χρόνο155. Μάλιστα, υποστηρίζεται ότι η μεταφορά κρυοσυντηρημένων ωαρίων

είναι πιο απλή και πιο φθηνή διαδικασία για τον ασθενή και την κλινική από την

πραγματοποίηση ενός νέου κύκλου ορμονών και ωοληψία156.

Σύμφωνα με το National Council on Medical Ethics το χρονικό διάστημα των 5 ετών για

την κρυοσυντήρηση πρέπει να επιμηκυνθεί157.

iv. Στη σουηδική νομοθεσία δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για τη δυνατότητα

κρυοσυντήρησης ορχικού ιστού ή ωοθηκικού ιστού. Ωστόσο, το National Council on Medical

Ethics θεωρεί αναγκαία την έκδοση οδηγιών και συστάσεων (guidelines/recommendations)

που να ρυθμίζουν την κρυοσυντήρηση του ορχικού ιστού158.

β. Κυρώσεις

Σε περίπτωση που παραβιαστούν τα πιο πάνω χρονικά όρια κρυοσυντήρησης των

ωαρίων τα οποία προορίζονται για μεταφορά του κυτταρικού πυρήνα τους και των

γονιμοποιημένων ωαρίων, τότε υπέχει ποινική ευθύνη ο δράστης της πράξης. Πιο αναλυτικά,

σύμφωνα με το Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 3 GIA (2006:351) η παραβίαση των όρων του Κεφαλαίου

5 – Άρθρο 4 GIA (2006:351) συνεπάγεται χρηματική ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι

ένα έτος. Οι μικρότερης σημασίας παραβιάσεις των όρων του Κεφαλαίου 5 δε θα πρέπει να

ποινικοποιούνται. Σε κάθε περίπτωση η άσκηση της ποινικής δίωξης για τα εν λόγω εγκλήματα

προϋποθέτει τη συναίνεση του National Board of Health and Welfare.

γ. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον Καθηγητή

Φιλοσοφίας, ο οποίος όχι μόνο τάσσεται υπέρ της κρυοσυντήρησης, αλλά είναι και αντίθετος

στην καταστροφή του γεννητικού υλικού μετά το πέρας της πενταετίας, καθώς υποστηρίζει ότι

θα πρέπει το πλεονάζον γεννητικό υλικό να χρησιμοποιείται για οποιονδήποτε σκοπό

συμφωνεί το ζευγάρι. Μια νομικός, ενώ είναι υπέρ της κρυοσυντήρησης, υποστηρίζει ότι το

155 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.156 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 8.157 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 5. – βλ. επίσης Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 4 όπου υποστηρίζεται ότι ο όριο των 5 ετών για την κρυοσυντήρηση θα πρέπει να καταργηθεί ειδικά για τα ζευγάρια νεαρής ηλικίας που είναι αναγκασμένα μετά από 5 χρόνια να καταστρέψουν τα κρυοσυντηρημένα έμβρυα.158 Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ.6.

52

πλεονάζον γεννητικό υλικό θα πρέπει να καταστρέφεται. Αντίθετα, κατά την άποψη του

Αναπληρωτή Καθηγητή των Research Ethics, θα πρέπει να υπάρχει ένα ανώτατο χρονικό όριο

κρυοσυντήρησης.

3. ΧΡΟΝΟΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΜΗ ΚΡΥΟΣΥΝΤΗΡΗΜΕΝΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

Κατά το σουηδικό νόμο τα μη κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια μπορούν να

διατηρηθούν 14 ημέρες159.

β. Κυρώσεις

Η παραβίαση του χρονικού διαστήματος των 14 ημερών έχει ποινικής φύσεως

συνέπειες για το γιατρό. Σύμφωνα με το Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 3 GIA (2006:351) η παραβίαση

των όρων του Κεφαλαίου 5 – Άρθρο 3 συνεπάγεται χρηματική ποινή/πρόστιμο ή ποινή

φυλάκισης μέχρι ένα έτος. Οι μικρότερης σημασίας παραβιάσεις των όρων του Κεφαλαίου 5

δε θα πρέπει να ποινικοποιούνται. Η άσκηση της ποινικής δίωξης για τα εν λόγω εγκλήματα

προϋποθέτει τη συναίνεση του National Board of Health and Welfare.

4. ΠΛΕΟΝΑΖΟΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

Κατά τη διάρκεια μιας εφαρμογής μεθόδου in vitro γονιμοποίησης, συνήθως

δημιουργούνται περισσότερα καλής ποιότητας έμβρυα από αυτά που το ζευγάρι θα

χρησιμοποιήσει. Τα πλεονάζοντα έμβρυα συνήθως κρυοσυντηρούνται για μελλοντική χρήση

από το ίδιο ζευγάρι. Μετά το πέρας, όμως, 5 ετών θα πρέπει, σύμφωνα με το σουηδικό νόμο,

να καταστραφούν. Ωστόσο, για ζευγάρια που έχουν κάποια γενετική ασθένεια ή για ζευγάρια

που κανένα μέλος τους δεν έχει βιώσιμους γαμέτες η δωρεά εμβρύων θα ήταν μια λύση 160.

Στις περισσότερες χώρες, για τα ζευγάρια που αντιμετωπίζουν τα παραπάνω προβλήματα η

υιοθεσία είναι η μόνη επιλογή που έχουν. Επιπλέον, η δωρεά εμβρύων θα μπορούσε να

αποτελέσει μια εναλλακτική και για τα ζευγάρια που έχουν υποβληθεί επανειλημμένα αλλά

ανεπιτυχώς σε in vitro γονιμοποίηση. Η δωρεά ωαρίων είναι πιο οικονομική από την in vitro

γονιμοποίηση, αλλά και από τη δωρεά σπέρματος και ωαρίου.

159Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 3 GIA (2006:351).160Βλ. σχετικά K. Wänggren/F. Prag/A. Skoog Svanberg, «Attitudes towards embryo donation in Swedish women and men in reproductive age», Upsala Journal of Medical Science, 2013; 118: 187-195, σελ. 187.

53

Στη Σουηδία τα ζευγάρια που έχουν πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια ύστερα από

εξωσωματική γονιμοποίηση μπορούν να επιλέξουν να τα δωρίσουν για έρευνα. Ωστόσο, δεν

μπορούν να τα δωρίσουν σε άλλο υπογόνιμο ζευγάρι. Εκείνο που προβληματίζει είναι οι

επιπτώσεις που θα έχει στο παιδί αφενός το γεγονός ότι δεν θα συνδέεται γενετικά με

κανέναν από τους γονείς του και αφετέρου τη δυσκολία να χειριστεί ψυχολογικά το ότι μπορεί

να έχει δίδυμα αδέρφια σε άλλες οικογένειες.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας που διενεργήθηκε στη Σουηδία

ανάμεσα σε άνδρες και σε γυναίκες που βρίσκονταν σε αναπαραγωγική ηλικία αναφορικά με

τη δωρεά εμβρύων, η μεγάλη πλειοψηφία (73%) των ερωτωμένων είχαν θετική στάση

απέναντι στη δωρεά εμβρύων. Ένα ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό (75%) ήταν υπέρ του

επιτρεπτού της δωρεάς εμβρύων σε υπογόνιμα ζευγάρια, ενώ σχεδόν οι μισοί (49%) ήταν

θετικοί στη δωρεά εμβρύων σε μοναχικές γυναίκες. Το 51% από αυτούς που απάντησαν

αντιμετώπιζαν θετικά τη δωρεά εμβρύων για έρευνα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι άνδρες

ήταν πιο πρόθυμοι από τις γυναίκες να τα δωρίσουν για έρευνα161. Αυτό συμβαίνει γιατί οι

γυναίκες –σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με τους άνδρες- αντιμετωπίζουν τα έμβρυα ως

εν δυνάμει ανθρώπους162.

Γενικά η νομική κατάσταση στη Σουηδία αναφορικά με το δικαίωμα διάθεσης των

υπεράριθμων (supernumerary) γονιμοποιημένων ωαρίων που σχετίζονται με την ΙΥΑ είναι

σήμερα ασαφής163 και σύμφωνα με το National Council on Medical Ethics το δικαίωμα

διάθεσης στα μη γονιμοποιημένα ωάρια και στο σπέρμα είναι αναγκαίο να διασαφηνιστεί και

να ρυθμιστεί. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, το εμπόριο ωαρίων και σπέρματος θα πρέπει να

εξακολουθήσει να είναι παράνομο164.

Κατά τη γνώμη του National Council on Medical Ethics, το δικαίωμα διάθεσης στα

γονιμοποιημένα ωάρια πρέπει να το έχει αποκλειστικά το ζευγάρι που έχει υποβληθεί στη

θεραπεία, ανεξάρτητα αν η θεραπεία περιλαμβάνει δικούς του ή ξένους γαμέτες165.

161K. Wänggren/F. Prag/A. Skoog Svanberg, «Attitudes towards embryo donation in Swedish women and men in reproductive age», Upsala Journal of Medical Science, 2013; 118: 187-195, σελ. 189.162K. Wänggren/F. Prag/A. Skoog Svanberg, «Attitudes towards embryo donation in Swedish women and men in reproductive age», Upsala Journal of Medical Science, 2013; 118: 187-195, σελ. 190.163The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 10.164The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 11.165The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 11.

54

Για τα μη γονιμοποιημένα ωάρια και το σπέρμα166 ισχύουν οι προβλέψεις της Biobanks

in Medical Care Act (2002:297)167, όπως αναλυτικά θα παρουσιαστεί παρακάτω στο τμήμα που

αφορά τους χώρους φύλαξης του γεννητικού υλικού.

β. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι το πλεονάζον

γεννητικό υλικό θα πρέπει να μπορεί να χρησιμοποιείται από το ζευγάρι για οποιοδήποτε

σκοπό συμφωνεί. Αν το ζευγάρι επιθυμεί την καταστροφή του, θα πρέπει να καταστρέφεται.

Ωστόσο, από τους ερωτώμενους μόνο αυτός και μία νομικός τάσσονται υπέρ της καταστροφής

του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού. Οι απόψεις των υπολοίπων ποικίλουν: πρέπει να

διατίθεται για έρευνα ή να δωρίζεται ή να αξιοποιείται για την παραγωγή βλαστοκυττάρων.

Ε. ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Στο πλαίσιο της εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ εξαιρετικής σημασίας είναι οι γενετικοί

χειρισμοί που μπορούν να λάβουν χώρα και οι οποίοι γεννούν μια σειρά από νομικά

ζητήματα.

1. ΠΡΟΕΜΦΥΤΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ

α. Η μέθοδος

Η προεμφυτευτική γενετική διάγνωση είναι η διαδικασία εκείνη με την οποία

πραγματοποιείται γενετικό τεστ στα έμβρυα αφού έχει προηγηθεί εξωσωματική

γονιμοποίηση. Στόχος αυτής της διαδικασίας είναι η διάγνωση της παρουσίας γονιδίων τα

οποία θα μπορούσαν να προκαλέσουν κάποια γενετική ασθένεια. Με την προεμφυτευτική

διάγνωση επιτρέπεται η επιλεκτική μεταφορά και εμφύτευση γονιμοποιημένων ωαρίων στη

γυναικεία μήτρα που δε θα φέρουν τη συγκεκριμένη ασθένεια. Αυτή η μέθοδος προσφέρεται

σε ζευγάρια τα οποία γνωρίζουν ότι διατρέχουν το κίνδυνο για κάποια συγκεκριμένη γενετική

ασθένεια168.

Για να πραγματοποιηθεί η προεμφυτευτική διάγνωση αναλύονται ένα ή δύο κύτταρα

που λαμβάνονται από ένα γονιμοποιημένο ωάριο το οποίο βρίσκεται σε ένα τέτοιο στάδιο (6-

166 Για εκτενέστερη ανάλυση βλ. παρακάτω: Κεφάλαιο V. 1.167 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 11.168K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión Vol. II, 2007, σελ. 64.

55

10 cell-stage embryo) στο οποίο μπορεί να φτάσει 3 μέρες μετά τη γονιμοποίηση. Τα

γονιμοποιημένα ωάρια καλλιεργούνται in vitro και βιοψία διενεργείται στα κύτταρα που

έχουν αφαιρεθεί από τα έμβρυα. Εν συνεχεία, πραγματοποιείται γενετική ανάλυση αυτών των

κυττάρων, η οποία επιτρέπει τη μεταφορά και την εμφύτευση των γονιμοποιημένων ωαρίων

χωρίς τη γενετική νόσο169.

β. Η σχετική συζήτηση στη Σουηδία

Στη Σουηδία η συζήτηση γύρω από την προεμφυτευτική διάγνωση είχε ξεκινήσει ήδη

από το 1985170. Ωστόσο, μόνο μετά την επιτυχημένη εφαρμογή της στο Ηνωμένο Βασίλειο

έγινε πιο έντονη171. Το 1992 το SMER πρότεινε την αυστηρή ρύθμιση της προεμφυτευτικής

διάγνωσης. Πιο συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι θα πρέπει να εφαρμόζεται αποκλειστικά στο

πλαίσιο μιας κλινικής έρευνας και από ζευγάρια που μπορούσαν να τεκνοποιήσουν μόνο μέσω

της εξωσωματικής γονιμοποίησης και διέτρεχαν τον κίνδυνο να μεταδώσουν κάποια γενετική

ασθένεια στο παιδί που θα γεννιόταν. Επιπλέον, το SMER διατήρησε επιφυλάξεις όσον αφορά

στην πιθανότητα η εφαρμογή αυτής της μεθόδου να μεταβάλει την αντίληψη για την αξία των

ανθρώπων, γι’ αυτό και πρότεινε να συνεχιστεί ο διάλογος επί του θέματος172.

Το 1994 -αν και δεν είχε ψηφιστεί κάποια ρύθμιση σχετικά με την προεμφυτευτική

διάγνωση- γεννήθηκε το πρώτο παιδί στη Σουηδία ύστερα από εξωσωματική γονιμοποίηση

και προεμφυτευτική διάγνωση. Την ίδια χρονιά το National Board of Health and Welfare

συνέστησε την εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου με αυστηρούς περιορισμούς.

Ειδικότερα, εξέδωσε το 1994/1995 έγγραφο173 στο οποίο οριζόταν ότι η προεμφυτευτική

διάγνωση θα έπρεπε να χρησιμοποιείται από ζευγάρια που είχαν τη γενετική προδιάθεση σε

σοβαρή γενετική ασθένεια και για τη διάγνωση σοβαρών, κληρονομικών ασθενειών που

οδηγούν βαθμιαία στο θάνατο και για τις οποίες δεν υπήρχε κάποια θεραπεία174. Το

συγκεκριμένο έγγραφο του National Board of Health and Welfare έτυχε έντονης κριτικής

169K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión Vol. II, 2007, σελ. 64.170Βλ. σχετικά SOU 1985:5.171K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión Vol. II, 2007, σελ. 66.172K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 66-67.173 Το συγκεκριμένο έγγραφο δεν είχε το status επίσημων οδηγιών, βλ. σχετικά K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 67.174K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 67.

56

κυρίως από οργανώσεις αναπήρων οι οποίοι υποστήριζαν ότι με την εφαρμογή της

συγκεκριμένης μεθόδου ενισχύονταν οι αρνητικές συμπεριφορές προς τα άτομα που είχαν

κάποια αναπηρία ή ασθένεια. Επίσης, αμφισβητήθηκε η έννοια «σοβαρή ασθένεια»175.

Το 2002 μια άτυπη συμβουλευτική ομάδα αναφορικά με τα ηθικά ζητήματα που

εγείρονται από την προεμφυτευτική διάγνωση πρότεινε λιγότερο αυστηρές προϋποθέσεις για

την εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου. Πιο συγκεκριμένα, πρότεινε ότι η σοβαρότητα της

ασθένειας δεν θα πρέπει να αποτελεί όρο του επιτρεπτού της. Επίσης, προϋπόθεση του

επιτρεπτού της δεν θα έπρεπε να αποτελεί και ο όρος η γενετική νόσος να οδηγεί σε πρόωρο

θάνατο λόγω απουσίας θεραπείας176. Αντίθετα, η συγκεκριμένη ομάδα πρότεινε ως

απαραίτητες προϋποθέσεις :

- Το ζευγάρι να έχει υψηλό κίνδυνο για συγκεκριμένη μονο-γονιδιακή ή

χρωμοσωματική ασθένεια με σημαντικές πιθανότητες να μεταδοθεί στο παιδί

- Η μέθοδος της εξωσωματικής γονιμοποίησης να είναι επαρκώς ασφαλής για το

συγκεκριμένο ζευγάρι

- Το ζευγάρι να έχει επαρκώς ενημερωθεί τόσο προφορικά όσο και έγγραφα για τη

φύση της νόσου, τον κίνδυνό της, τις εναλλακτικές της προεμφυτευτικής διάγνωσης

μεθόδους, τις θετικές και αρνητικές πλευρές της προεμφυτευτικής διάγνωσης.

- Το ζευγάρι να εξακολουθεί να έχει σοβαρή βούληση για εφαρμογή της

προεμφυτευτικής διάγνωσης και να τους έχει προσφερθεί η συμβατική λύση της

προγεννητικής διάγνωση ως τρόπος ελέγχου177.

Η ίδια ομάδα υποστήριξε ότι η εφαρμογή της προεμφυτευτικής διάγνωσης έχει

λιγότερες επιβλαβείς συνέπειες για το ζευγάρι που την επιλέγει από ό τι η προγεννητική

διάγνωση και μια ενδεχόμενη διακοπή της κύησης. Επίσης, θεωρούσε ότι η προεμφυτευτική

διάγνωση αποτελεί ένα μέσο προκειμένου τα ζευγάρια να επιτύχουν το σκοπό τους όσον

αφορά τον οικογενειακό τους προγραμματισμό178.

175K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 67.176K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 67.177K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 67.178K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 68.

57

Το SMER αποδέχτηκε την πλειονότητα αυτής της πρότασης με ορισμένες εξαιρέσεις.

Επίσης, υποστήριξε ότι το ανθρώπινο έμβρυο νοείται ως ανθρώπινη ζωή υπό ανάπτυξη, αλλά

χωρίς το ηθικό και οντολογικό status του ανθρώπου. Επιπρόσθετα υπογράμμισε την σημασία

των αρχών της ωφέλειας, της μη βλάβης, της δικαιοσύνης και του σεβασμού της ακεραιότητας

του ζεύγους και της αυτονομίας179.

γ. Η Λευκή Βίβλος του 2004

Το σκεπτικό του SMER υιοθετήθηκε σε μια Λευκή Βίβλο (White Paper) του 2004, η οποία

αποτέλεσε προστάδιο του σουηδικού νόμου. Έτσι, πλέον, στη Σουηδία είναι επιτρεπτή η

προεμφυτευτική διάγνωση180 μόνον, όμως εφόσον συντρέχουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις

που προβλέπονται ρητά από το νόμο. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο 4-Άρθρο 2 GIA

(2006:351) τίθενται οι ακόλουθες προϋποθέσεις181:

Η προεμφυτευτική διάγνωση είναι δυνατή μόνον εφόσον η γυναίκα ή ο άντρας έχουν

προδιάθεση για σοβαρές μονογενετικές ή χρωμοσωμικές κληρονομικές νόσους, που

εγκυμονούν υψηλή πιθανότητα να γεννήσουν παιδί με γενετική ασθένεια ή αναπηρία.

Ρητά απαγορεύεται στο νόμο η χρήση της προεμφυτευτικής διάγνωσης για επιλογή

χαρακτηριστικών.

Επίσης, απαγορεύεται, χωρίς την άδεια του National Board of Health and Welfare, η

επιλογή γονιδίων μέσω της προεμφυτευτικής διάγνωσης προκειμένου να γεννηθεί ένα

παιδάκι «αδελφός-σωτήρας» - Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί αυτή η άδεια

να χορηγηθεί182.

δ. Η διαδικασία

Τη συνδρομή των πιο πάνω προϋποθέσεων σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση ελέγχει ο

θεράπων γιατρός, ο οποίος συστήνει την προεμφυτευτική διάγνωση.

179K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión, Vol. II, 2007, σελ. 68.180 Για την πορεία μέχρι την εφαρμογή της προεμφυτευτικής διάγνωσης στη Σουηδία και για τη διατύπωση επιχειρημάτων υπέρ και κατά της μεθόδου, βλ. σχετικά K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión Vol. II, 2007, σελ. 63 επ.181Αναλυτικά για τις προϋποθέσεις του επιτρεπτού της προεμφυτευτικής διάγνωσης βλ. O. Hovatta, L. Veeck, «ANorthEuropeanperspectiveinassistedreproduction-newlegislationiscominginFinlandandinSweden», RBM Online, Vol.4, No 2, σελ.197-198.182 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 2 §3 GIA (2006:351).

58

Στο σουηδικό νόμο δεν προσδιορίζεται ειδικά ποιος διενεργεί την προεμφυτευτική

διάγνωση. Οπότε από την απουσία ρητής αναφοράς συνάγεται ότι διενεργείται τόσο από τα

κέντρα ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής όσο και από τα ειδικά διαγνωστικά κέντρα.

ε. Κυρώσεις

Η σουηδική νομοθεσία GIA (2006:351) δεν προβλέπει κάποια κύρωση στην περίπτωση

που πραγματοποιηθεί προεμφυτευτική διάγνωση χωρίς τη συνδρομή των ανωτέρω

αναφερόμενων προϋποθέσεων που τάσσει ο νόμος.

Βέβαια, αν η προεμφυτευτική διάγνωση δεν γίνει με τον επιστημονικά σωστό τρόπο και

παρουσιαστούν προβλήματα υγείας στο παιδί μετά τη γέννησή του, τότε, εφόσον ο γιατρός

έχει τελέσει κάποιο ιατρικό σφάλμα, θα έχει και την αντίστοιχη ποινική ευθύνη. Μέχρι στιγμής

δεν έχει απασχολήσει τη Δικαιοσύνη κάποιο σχετικό ζήτημα.

Άλλωστε, η γενικότερη εποπτεία των ΜΙΥΑ ανήκει στο IVO (Health and Social Care

Inspectorate) και ο έλεγχος όλων των πιστοποιημένων γιατρών στο Πειθαρχικό Συμβούλιο

Υγείας και Ιατρικής Πρακτικής (Disciplinary Board of Healthcare and Medical Treatment) σε

σχέση με την τήρηση των κανόνων για την αποφυγή ιατρικών σφαλμάτων. Αποφάσεις για την

πειθαρχική ευθύνη των γιατρών λαμβάνονται ανάλογα με τυχόν αναφορές και παράπονα

ασθενών.

στ. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Από τα πρόσωπα αναφοράς» που ερωτήθηκαν, οι γιατροί δήλωσαν ότι όσες φορές

έχουν εφαρμόσει τη συγκεκριμένη μέθοδο σχετιζόταν με την ανάγκη αποφυγής μετάδοσης

κάποιας σοβαρής ασθένειας από τους γονείς στο παιδί και ελάχιστες φορές αποσκοπούσε στη

γέννηση ενός παιδιού «αδελφού – σωτήρα». Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστήριξε ότι θα

πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα από το ζεύγος να χρησιμοποιήσει αυτή την τεχνική κατά το

δοκούν χωρίς περιορισμό. Οι υπόλοιποι θεωρούν ότι πρέπει να χρησιμοποιείται είτε για την

αποφυγή μετάδοσης φυλοσύνδετης ασθένειας στο παιδί είτε για να επιτευχθεί η γέννηση

παιδιού που θα μπορούσε να βοηθήσει στη θεραπεία του μεγαλύτερου αδερφού του που

πάσχει από κάποια σοβαρή ασθένεια.

59

2. ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΥΛΟΥ

α. Η νομοθετική επιλογή

Στη Σουηδία επιτρέπεται η επιλογή του φύλου του παιδιού183. Ωστόσο, αυτή η

ρύθμιση του νόμου δεν είναι χωρίς περιορισμούς. Πιο συγκεκριμένα, σκοπός της πρόβλεψης

είναι η αποφυγή μετάδοσης στο παιδί κάποιας φυλοσύνδετης νόσου. Ο έλεγχος της

πιθανότητας και του κινδύνου μετάδοσης στο παιδί που θα γεννηθεί κάποιας ασθένειας που

συνδέεται με το φύλο διενεργείται από το γιατρό.

Εντούτοις, σε περίπτωση που ο γιατρός δεν ελέγξει αυτή την προϋπόθεση και

προχωρήσει σε επιλογή φύλου, διότι π.χ. οι γονείς επιθυμούν την απόκτηση τέκνου

συγκεκριμένου φύλου, μένει ατιμώρητος, καθώς στην GIA (2006:351) εν προκειμένω δεν

προβλέπεται κάποια κύρωση.

Πάντως, όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τη γενικότερη εποπτεία των ΜΙΥΑ από το

IVO (Health and Social Care Inspectorate) και τον έλεγχο όλων των πιστοποιημένων γιατρών

από το Πειθαρχικό Συμβούλιο Υγείας και Ιατρικής Πρακτικής (Disciplinary Board of Healthcare

and Medical Treatment) σε σχέση με την τήρηση των κανόνων για την αποφυγή ιατρικών

σφαλμάτων ισχύουν και εν προκειμένω.

Θα πρέπει να σημειωθεί, βέβαια, ότι αν λάβει χώρα διακοπή της κύησης, επειδή το

έμβρυο δεν έχει το επιθυμητό φύλο, εντός του νόμιμου ορίου των 18 εβδομάδων 184, τίποτα

δεν μπορεί να ειπωθεί αναφορικά με τη νομιμότητά της.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας γυναίκας από το Eskilstuna στη νότια Σουηδία,

η οποία προχώρησε δύο φορές σε διακοπή της κύησης, όταν ανακάλυψε το φύλο του παιδιού

που κυοφορούσε. Η συγκεκριμένη γυναίκα έχοντας ήδη δύο κόρες, ζήτησε αμνιοπαρακέντηση

προκειμένου να καθησυχάσει τις ανησυχίες της για πιθανές χρωμασωματικές ανωμαλίες, ενώ

παράλληλα, ζήτησε να πληροφορηθεί και το φύλο του εμβρύου. Οι γιατροί στο Νοσοκομείο

Mälaren εξέφρασαν την ανησυχία τους και απευθύνθηκαν στο National Board of Health and

Welfare προκειμένου ρωτήσουν πώς να χειριστούν το αίτημά της από τη στιγμή που δεν

υπήρχε κάποιος ιατρικός λόγος να το πράξουν. Το National Board of Health and Welfare

αποκρίθηκε ότι δεν θα μπορούσαν να της το αρνηθούν και ότι δεν μπορούσαν να της

183 Κεφάλαιο 4 - ‘Αρθρο 2 GIA (2006:351).184Βλ. σχετικά και το Section 1 της Abortion Act (No 595/1974, όπως τροποποιήθηκε με την Act No 998/2007).

60

αρνηθούν τη διακοπή της κύησης μέχρι την 18η εβδομάδα της εγκυμοσύνης, ακόμα κι αν το

αίτημά της αυτό εδράζεται αποκλειστικά στο φύλο του παιδιού185.

β. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Από τα ερωτηθέντα «πρόσωπα αναφοράς», οι γιατροί δήλωσαν ότι δεν τους έχει

ζητηθεί να επιλέξουν το φύλο του παιδιού ούτε καν για ιατρικούς λόγους, ενώ από τις

νομικούς η μια ανέφερε ότι θα μπορούσε να δεχτεί την επιλογή φύλου για ιατρικούς λόγους,

οι υπόλοιπες απορρίπτουν την επιλογή φύλου ανεξαρτήτως για το λόγο που θα μπορούσε να

λάβει αυτή χώρα. Επίσης, η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου υποστήριξε ότι η

επιλογή φύλου θα πρέπει να επιτραπεί σε περιπτώσεις σοβαρών ασθενειών (π.χ. αιμοφιλία).

Αντίθετα, ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υιοθετεί μια πιο φιλελεύθερη στάση υποστηρίζοντας ότι

το ζευγάρι θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επιλέγει το φύλο του παιδιού κατά το δοκούν.

Αν η επιλογή αυτή περιοριζόταν μόνο στις περιπτώσεις που γίνεται για την αποφυγή

μετάδοσης σοβαρής φυλοσύνδετης ασθένειας, τότε θα υπήρχε μια αρνητική στάση κατά των

ατόμων που πάσχουν από κάποια εκ γενετής ασθένεια. Για να μην υπάρχει η διάκριση θα

πρέπει –κατ’ αυτόν- να επιτρέπεται και στις περιπτώσεις της επιλογής φύλου. Τέλος,

υποστηρίχθηκε και η άποψη από τον Αναπληρωτή Καθηγητή των Research ότι θα μπορούσε να

επιτραπεί η επιλογή φύλου στην περίπτωση που μια οικογένεια έχει πολλά παιδιά του ίδιου

φύλου (π.χ. 7 αγόρια).

3. ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ «ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ» ΤΟΥ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

α. Η νομοθετική πρόβλεψη

Στο σουηδικό νόμο απαγορεύονται επεμβάσεις «βελτίωσης» του γενετικού υλικού.

Πιο αναλυτικά, με βάση το Κεφάλαιο 2 – Άρθρα 3 & 4GIA (2006:351) απαγορεύονται τα

πειράματα για σκοπούς ερευνητικούς ή σκοπούς θεραπείας, αν εμπεριέχουν γενετικές

αλλαγές που θα μπορούν να κληρονομηθούν.

Επίσης, απαγορεύεται και η χρήση μεθόδων που αποσκοπούν στο να προκαλέσουν

γενετικές αλλαγές που μπορούν να κληρονομηθούν.

β. Κυρώσεις

Σε περίπτωση που παρά τη ρητή απαγόρευση του νόμου πραγματοποιηθούν πράξεις

βελτίωσης του γενετικού υλικού, ο δράστης υπέχει ποινική ευθύνη. Σύμφωνα με το Κεφάλαιο

185 Για την υπόθεση αυτή βλ. αναλυτικά http://www.thelocal.se/20090512/19392

61

8 – Άρθρο 2 GIA (2006:351) ο υπαίτιος τέτοια πράξης τιμωρείται με χρηματική ποινή/πρόστιμο

ή ποινή φυλάκισης μέχρι έξι μήνες, εκτός αν η πράξη τιμωρείται πιο αυστηρά από το Σουηδικό

Ποινικό Κώδικα.

γ. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι όλα, εκτός από ένα, τα «πρόσωπα

αναφοράς» τάσσονται υπέρ της απαγόρευσης της επέμβασης «βελτίωσης» στο γενετικό υλικό.

Ο μόνος ο οποίος καταρχήν διάκειται θετικά στη δυνατότητα βελτίωσης του γενετικού υλικού

κάθε φορά που το επιθυμεί το ζευγάρι είναι ο Καθηγητής Φιλοσοφίας. Ωστόσο, αναγνωρίζει

ότι αποτελεί ένα πολύπλοκο ζήτημα από τη στιγμή που η βελτίωση του γενετικού υλικού

μπορεί να γίνει υλοποιήσιμη στο μέλλον μέσω της γενετικής θεραπείας της βλαστικής σειράς

(germline genetic therapy). Εντούτοις, κατά τον ίδιο προς το παρόν αποτελεί επιστημονική

φαντασία κάτι τέτοιο.

ΙΙΙ. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Ύστερα από την αναλυτική παρουσίαση των γενικών και ειδικών όρων και

προϋποθέσεων εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ στη Σουηδία, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει

και η ρύθμιση των ειδικών μορφών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από το Σουηδό

νομοθέτη.

Α. ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΑ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

Προχωρώντας στις ειδικές μορφές υποβοηθούμενη αναπαραγωγής, διαπιστώνουμε ότι

με βάση το σουηδικό νομοθετικό πλαίσιο, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση

απαγορεύεται186.

Σχετικές διατάξεις υπάρχουν τόσο στο Κεφάλαιο 6-Άρθρο 4 της GIA (2006:351), που

προβλέπει την αντίστοιχη απαγόρευση στην περίπτωση της σπερματέγχυσης, όσο και στο

Κεφάλαιο 7-Άρθρο 6 της GIA (2006:351), όπου απαγορεύεται η μεταθανάτια γονιμοποίηση

στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Σχετική, τέλος, είναι και η διάταξη του

Κεφαλαίου 4 – Άρθρο 14 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις

υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

186The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 9, U. Ahluwalia/M. Arora, «Posthumous Reproduction and Its Legal Perspective», IJIFM, Vol. 2, No 1, σελ. 12,

62

Μάλιστα, με βάση την §2 του Άρθρου 14 του Κεφαλαίου 4 της SOSFS 2009:32

προβλέπεται ειδικά ότι οι διαδικασίες, με βάση τις οποίες διασφαλίζεται ότι ο γιατρός έχει

βεβαιώσει ότι ο δότης του σπέρματος ή των ωαρίων είναι ζωντανός και ότι δε

χρησιμοποιούνται το σπέρμα ή τα ωάρια που έχουν δωριστεί και των οποίων ο δότης έχει

πεθάνει, πρέπει να είναι έγγραφες. Με βάση το ανωτέρω άρθρο απαγορεύεται, επίσης, να

χρησιμοποιηθεί ακόμα και το γονιμοποιημένο ωάριο, το οποίο έχει προέλθει από σπέρμα ή

ωάριο προερχόμενο από νεκρό δότη. Σύμφωνα με τις αναφορές των γιατρών σε περίπτωση

θανάτου το γονιμοποιημένο ωάριο καταστρέφεται.

2. Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Πάντως, διεξάγεται ήδη συζήτηση για το κατά πόσο θα πρέπει να επιτραπεί η

μεταθανάτια γονιμοποίηση στις περιπτώσεις εκείνες που η εφαρμογή κάποιας μεθόδου

υποβοήθησης της αναπαραγωγής είχε ξεκινήσει πριν το θάνατο του πατέρα/της μητέρας.

Σύμφωνα με την πλειοψηφία των μελών του SMER, η χρησιμοποίηση γονιμοποιημένων

ωαρίων –με ωάριο ή σπέρμα από νεκρό- είναι δυνατόν να επιτραπεί υπό προϋποθέσεις. Θα

πρέπει, δηλαδή, να είναι δυνατόν για ένα ζευγάρι/άτομο να ολοκληρώσει την ΙΥΑ που έχει ήδη

ξεκινήσει με κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια, ακόμη κι αν το ωάριο ή το σπέρμα

προέρχεται από νεκρό. Μια προϋπόθεση για τη χρησιμοποίηση γονιμοποιημένων ωαρίων από

ωάριο ή σπέρμα νεκρού είναι η ενημερωμένη συναίνεση του δότη τους187.

Η πλειοψηφία υποστηρίζει, επίσης, ότι θα πρέπει να είναι δυνατή η χρησιμοποίηση μη

γονιμοποιημένων ωαρίων και σπέρματος από νεκρό προκειμένου να ολοκληρωθεί μια

θεραπεία γονιμότητας που έχει ήδη ξεκινήσει. Έτσι, όταν ένα ζευγάρι έχει αρχίσει μια

θεραπεία γονιμότητας με τη χρησιμοποίηση του σπέρματος του συντρόφου και αυτός εν

συνεχεία πεθάνει κατά τη διάρκεια της θεραπείας, θα πρέπει να είναι δυνατή η συνέχισή της.

Σε αυτές τις περιπτώσεις το παιδί θα έχει ένα γονέα, κατάσταση συγκρίσιμη με την προσφυγή

στις μεθόδους από τις μοναχικές γυναίκες188.

Αντιθέτως, κατά τη μειοψηφία του SMER η χρήση ωαρίων, σπέρματος και

γονιμοποιημένων ωαρίων που προέρχονται από νεκρούς θα πρέπει να απαγορεύεται. Η

απαγόρευση αυτή εδράζεται στο συμφέρον του παιδιού. Από τη στιγμή που δεν είναι γνωστό

πώς επιδρά στο παιδί η γνώση ότι οι γενετικοί του γονείς ήταν νεκροί κατά το χρόνο της

187 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 8.188 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report, σελ. 9.

63

σύλληψης, δεν μπορεί να αποκλειστεί η αρνητική επίδραση. Επίσης, η μειοψηφία επισημαίνει

ότι, αν επιτραπεί η χρήση γαμετών που προέρχονται από νεκρούς, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος

να επιτραπεί και για άλλες χρήσεις. Επιτρέποντας αυτή τη μέθοδο μπορεί να οδηγήσει σε

κοινωνικές συνέπειες που είναι δύσκολο να προβλεφθούν. Επίσης, αναφέρεται ως επιχείρημα

ότι η αποδοχή αυτής της μορφής ΙΥΑ εγκυμονεί τον κίνδυνο να οδηγήσει σε παράνομο

εμπόριο και καταχρήσεις189.

3. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» οι μεν γιατροί δήλωσαν ότι δεν τους έχει ζητηθεί η

εφαρμογή της μεθόδου, αφού είναι γνωστό ότι αυτή απαγορεύεται, ενώ η πλειοψηφία των

νομικών190, αλλά και ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics τάχθηκαν υπέρ της

εφαρμογής της μεθόδου με αυστηρές προϋποθέσεις που συνδέονται με την προηγούμενη

συναίνεση του θανόντος και το χρονικό όριο μέχρι του οποίου μπορεί να εφαρμόζεται η

μέθοδος. Να σημειωθεί ότι ο Καθηγητής Φιλοσοφίας δεν εξαρτά την εφαρμογή της

συγκεκριμένης τεχνικής από κάποιο χρονικό όριο. Η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου

υποστήριξε ότι κάθε περίπτωση θα πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά με γνώμονα πάντα το

συμφέρον του παιδιού. Όμως, επισημαίνει ότι η μέθοδος αυτή θα μπορούσε να γίνει

αποδεκτή όταν η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή έχει ξεκινήσει πριν το θάνατο.

4. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Με βάση τη γενικότερη πρόβλεψη του Κεφαλαίου 8 – Άρθρο 4 της GIA (2006:351)

προβλέπεται ότι η κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια εφαρμογή της μεθόδου της

σπερματέγχυσης κατά παράβαση όσων ορίζονται στο Κεφάλαιο 6 (δηλ. και μετά θάνατον του

δότη) ή η κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια προμήθεια σπέρματος κατά παράβαση όσων

ορίζονται στο Κεφάλαιο 6 (δηλ. και μετά θάνατον του δότη) για την εφαρμογή της μεθόδου

της σπερματέγχυσης υπό αυτούς τους όρους τιμωρείται με χρημ. ποινή/πρόστιμο ή ποινή

φυλάκισης μέχρι 6 μήνες.

189 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 10.190 Μόνο μία νομικός τάσσεται κατά της εφαρμογής της συγκεκριμένης τεχνικής.

64

Β. ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ

1. Η ΜΕΘΟΔΟΣ

Οι νέες εφαρμογές της ΙΥΑ, και δη η μέθοδος της παρένθετης μητρότητας, έχουν

τροποποιήσει πλέον τον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνεται η μητρότητα: για τη γυναίκα που

δωρίζει τα ωάριά της υποβαθμίζεται ο γενετικός δεσμός για χάρη της γυναίκας που επιθυμεί

και κυοφορεί το παιδί. Αντίθετα, όταν η γυναίκα που επιθυμεί το παιδί δίνει τα ωάριά της και

η παρένθετη μητέρα κυοφορεί το έμβρυο, εκείνο που θεωρείται θεμελιώδες είναι ο γενετικός

δεσμός. Όταν, όμως, τα ωάρια έχουν δωρισθεί από ένα τρίτο πρόσωπο και το έμβρυο

κυοφορείται από την παρένθετη μητέρα, εκείνο που θεωρείται σημαντικό είναι η επιθυμία της

μητέρας που θέλει να αποκτήσει απογόνους191. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι η μητρότητα δεν

είναι πια αυταπόδεικτη. Το ίδιο, άλλωστε, μπορεί να υποστηριχθεί και για τις σύγχρονες

οικογένειες, αλλά και για τα άτομα192. Οι δομικές αλλαγές στους κόλπους της οικογένειας είναι

μια πραγματικότητα. Για συγκεκριμένες δε κατηγορίες προσώπων, όπως τα ζεύγη των οποίων

και τα δύο μέλη αντιμετωπίζουν προβλήματα στειρότητας/υπογονιμότητας, τα ομόφυλα

ζευγάρια ανδρών, τις μοναχικές γυναίκες, τους μοναχικούς άνδρες και τις γυναίκες με

δυσλειτουργίες της μήτρας, η παρένθετη μητρότητα θα αποτελούσε μια λύση193ς.

Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζοντας την ειδική αυτή μορφή ιατρικώς υποβοηθούμενης

αναπαραγωγής, δηλαδή, την απόκτηση τέκνων μέσω της μεθόδου της παρένθετης

μητρότητας, παρατηρείται ότι στην ειδική σουηδική νομοθεσία για την ιατρικώς

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, δηλαδή στην GIA (2006:351), δεν προβλέπεται καμία

συγκεκριμένη ρύθμιση για την εφαρμογή της μεθόδου αυτής194. Ούτε απαγορεύεται ρητά από

το νόμο, αλλά ούτε και ρυθμίζεται η εφαρμογή της195. Στην πράξη, πάντως, η μέθοδος αν

εφαρμόζεται αυτό συμβαίνει είτε ιδιωτικά (δηλ. μεταξύ ιδιωτών) στο εσωτερικό της χώρας

191 M. Witkowsky, Giving Birth. Debating Surrogate Motherhood in Sweden, A Question of Equal ity, Stockholms universitet 2014, σελ. 10.192 M. Witkowsky, Giving Birth. Debating Surrogate Motherhood in Sweden, A Question of Equality, σελ. 12.193 M. Witkowsky, Giving Birth. Debating Surrogate Motherhood in Sweden, A Question of Equality, σελ. 4.194Για το τι ισχύει σχετικά με την παρένθετη μητρότητα στη Σουηδία και τις συζητήσεις για την ανάγκη νομοθετικής ρύθμισης της εφαρμογής της μεθόδου βλ.αναλυτικά J. Stoll, Surrogacy Arrangement sand Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, Uppsala 2013, σελ. 99 επ., The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 6.195 Norden, NordForsk, Legislation on biotechnology in the Nordic countries – an overview 2014, Nordforsk, Oslo, 2014 (contributing authors: Jane Stoll, Sirpa Soini, Janne Rothmar Herrmann, Laufey Helga Gudmundsdottir, Hallvard Kvale, Anne Ingeborg Myhr), http://www.nordforsk.org/en/publications/publications_container/legisla

tion-on-biotechnology-in-the-nordic-countries-2013-an-overview-2014

65

είτε στο εξωτερικό και δεν καλύπτεται ασφαλιστικά. Στα δημόσια νοσοκομεία αποφεύγεται η

εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής, λόγω ακριβώς της απουσίας ειδικής νομοθετικής

ρύθμισης.

2. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΣΤΗ ΣΟΥΗΔΙΑ

Αξίζει, όμως, πριν εξετάσει κανείς το τι συμβαίνει στην πράξη στη Σουηδία σε σχέση με

τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, να αναφερθεί κανείς στην προϊστορία της μη ρύθμισης

της εφαρμογής της συγκεκριμένη μεθόδου ΙΥΑ196.

Με βάση την επίσημη θέση της Πολιτείας, η οποία εκφράστηκε από την Επιτροπή που

συστήθηκε για να ερευνήσει το θέμα το 1985, η παρένθετη μητρότητα στερείται ηθικού

ερείσματος, αφού προϋποθέτει ότι τα παιδιά μετατρέπονται σε αντικείμενο οικονομικής

συναλλαγής, και για το λόγο αυτό δε θα μπορούσε να ρυθμιστεί νομοθετικά. Επιπλέον,

διατυπώθηκαν επιφυλάξεις για το κατά πόσο η παρένθετη μητρότητα θα μπορούσε να είναι

μια αλτρουϊστική διαδικασία ή θα έπαιρνε το χαρακτήρα οικονομικής συναλλαγής. Επίσης,

υποστηρίχτηκε ότι η μέθοδος της παρένθετης μητρότητας έρχεται σε αντίθεση με το σουηδικό

νόμο για την υιοθεσία197, και τέλος εκφράστηκε και η θέση ότι η παρένθετη μητρότητα έρχεται

σε σύγκρουση με το δικαίωμα της γυναίκας να έχει πλήρη έλεγχο του σώματός της198.

Διατυπώθηκαν επίσης, επιχειρήματα και κατά της αλτρουϊστικής παρένθετης

μητρότητας, τα οποία συνοψίζονται στα εξής199:

Δεν αποτελεί δικαίωμα η απόκτηση παιδιών

Η παρένθετη μητρότητα είναι μη φυσιολογική

Δεν είναι δυνατή η οριοθέτηση μεταξύ αλτρουϊστικής και με αντάλλαγμα

παρένθετης μητρότητας

Υπάρχει εκμετάλλευση των γυναικών

Η εγκυμοσύνη περιέχει ιατρικούς κινδύνους

Το συναισθηματικό δέσιμο μεταξύ της μητέρας και του εμβρύου χάνεται

Υπάρχουν διάφορα νομικά προβλήματα

196Αναφορικά με την προϊστορία της μη ρύθμισης της εφαρμογής της παρένθετης μητρότητας, βλ .J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 102 επ.197Ο οποίος αποκλείει οποιαδήποτε οικονομική συναλλαγή.198Αφού αυτή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης δε θα μπορεί π.χ. να παραμελεί τον εαυτό της, να καταναλώνει ναρκωτικά ή φάρμακα ή ακόμα και να τερματίσει την εγκυμοσύνη. Κάποιος άλλος εκτός από την παρένθετη μητέρα έχει τον καθοριστικό λόγο για το μέλλον του παιδιού.199 Τα επιχειρήματα αυτά συζητήθηκαν λεπτομερώς στην έκθεση του SMER.

66

Με βάση τα παραπάνω κυρίως επιχειρήματα η ρύθμιση της παρένθετης μητρότητας δε

συμπεριλήφθηκε στις σχετικές με την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή νομοθετικές

ρυθμίσεις.

Το κρίσιμο, βέβαια, ζήτημα είναι, αν τα παραπάνω επιχειρήματα κατά της νομοθετικής

ρύθμισης της εφαρμογής της παρένθετης μητρότητας εξακολουθούν να ισχύουν και σήμερα.

Καταρχάς, πλέον δε θεωρείται a priori δεδομένος ο μη αλτρουϊστικός χαρακτήρας της

παρένθετης μητρότητας. Πάντως, τα όσα διατυπώθηκαν σχετικά με τη σύγκρουση μιας

ενδεχόμενης νομοθετικής ρύθμισης της παρένθετης μητρότητας με τις ρυθμίσεις για την

υιοθεσία εξακολουθούν να ισχύουν και σήμερα και το ερώτημα είναι, αν θα ήταν δυνατή μια

νομοθετική αλλαγή, ούτως ώστε να συμπορευτούν τα δύο σχήματα.

Από την πλευρά της, η πλειοψηφία του SMER θεωρεί ότι η αλτρουιστική παρένθετη

μητρότητα –αφού τηρηθούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις- αποτελεί μια ηθικά επιτρεπτή

μέθοδο ΙΥΑ200, καθώς η παρένθετη μητρότητα δίνει τη δυνατότητα σε γυναίκες που δεν

μπορούν να κυοφορήσουν για ιατρικούς λόγους, όπως και σε ομοφυλόφιλους άντρες να

γίνουν γονείς. Το ζήτημα της δυνατότητας των μοναχικών ατόμων να γίνουν γονείς

χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη τεχνική θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σε μελλοντική έρευνα

για την ΙΥΑ201. Τέτοιες προϋποθέσεις για την εφαρμογή της αλτρουϊστικής παρένθετης

μητρότητας θα μπορούσαν να είναι:

- ο στενός συγγενικός δεσμός μεταξύ του ζευγαριού που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί

και της φέρουσας μητέρας

- η ύπαρξη ήδη δικών της παιδιών από την κυοφόρο

- η μη γενετική σύνδεση της φέρουσας μητέρας με το παιδί που θα γεννήσει.

- η διεξοδική και κατάλληλη αξιολόγηση202 και η πρόσβαση σε υποστήριξη και

συμβουλευτική κατά τη διάρκεια της διαδικασίας για την παρένθετη μητέρα και τους

μελλοντικούς γονείς

200 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 7.201 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 7.202 Υποστηρίζεται, μάλιστα, ότι το σύστημα ελέγχου της καταλληλότητας των γονέων πρέπει να είναι ανάλογο με αυτό που ισχύει για την υιοθεσία και πρέπει να προωθείται από την Κυβέρνηση και όχι από την ιδιωτική κλινική, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη διαδικασία υιοθεσίας. Το βασικό είναι η ικανότητα των γονέων να φροντίσουν αξιοπρεπώς ένα παιδί. Αυτό σημαίνει πως τα ζητήματα σχετικά με την ηλικία, την οικονομική κατάσταση ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό είναι δευτερεύουσας σημασίας, βλ. αναλυτικά A. Casparsson, Surrogacy and the best interest of the child, Centre for Applied Ethics Linköping University 2014, σελ. 24.

67

- η ενημέρωση του παιδιού που θα γεννηθεί σε πρώιμο στάδιο για τη γέννησή του από

παρένθετη μητέρα

- η δυνατότητα του παιδιού, μετά την ενηλικίωσή του, να πληροφορηθεί για την

παρένθετη μητέρα203.

Επίσης, σύμφωνα με την πλειοψηφία του SMER οι γυναίκες θα πρέπει να μπορούν να

αποφασίσουν τι θα κάνουν με το ίδιο τους το σώμα. Αυτή η απόφαση είναι σύμφωνη με την

αρχή του αυτοκαθορισμού και της αυτονομίας. Λόγω του γεγονότος ότι η παρένθετη

μητρότητα αποτελεί ένα περίπλοκο και πολυδιάστατο ηθικό ζήτημα θα πρέπει να εξεταστούν

τα κριτήρια που θα εφαρμόζονται σε μια τέτοια απόφαση. Είναι σημαντικό να ληφθούν

υπόψη οι πιθανές ψυχολογικές επιπτώσεις για την κυοφόρο, αλλά και ο κίνδυνος

εξαναγκασμού των γυναικών να κυοφορήσουν204.

Αντίθετα, σύμφωνα με τη μειοψηφία του SMER η παρένθετη μητρότητα δεν θα πρέπει

να είναι επιτρεπτή στη Σουηδία υπό καμία μορφή της. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η

συγκεκριμένη μέθοδος δεν είναι ηθικά αποδεκτός τρόπος απόκτησης παιδιών. Υπάρχουν

πολλές ανασφάλειες σχετικά με τις ψυχολογικές συνέπειες για την κυοφόρο και για τα παιδιά

που γεννιούνται κατόπιν τέτοιας συμφωνίας. Επίσης, είναι δύσκολη η διασφάλιση του

αυτοπροσδιορισμού και της ενημερωμένης συναίνεσης στη σχετική συμφωνία205. Η μειοψηφία

θεωρεί ότι η συγκεκριμένη μέθοδος αντιτίθεται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, με την έννοια

ότι ένα πρόσωπο χρησιμοποιείται ως μέσο για την εξυπηρέτηση σκοπών άλλων ατόμων.

Ακόμα κι αν η αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα εφαρμόζεται χωρίς προβλήματα στην

πράξη, εμπεριέχει αβεβαιότητα και κινδύνους για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Υποστηρίζεται,

επίσης, ότι, αν επιτραπεί η αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα, ελλοχεύει ο κίνδυνος λίγο

αργότερα να οδηγήσει και στην αποδοχή της έναντι ανταλλάγματος μορφής της. Επιπρόσθετα,

το παιδί που θα γεννηθεί μπορεί να βρεθεί στο μέσο διαμαχών στην περίπτωση που η

κυοφόρος αλλάξει γνώμη και δεν θέλει να το παραδώσει στους κοινωνικούς του γονείς. Αλλά

μπορεί και οι εν δυνάμει γονείς να μη θέλουν πλέον να παραλάβουν το παιδί. Τέλος, είναι

άγνωστη η επίδραση που μπορεί να έχει στην ανάπτυξη του παιδιού το γεγονός ότι η φέρουσα

203 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 7.204 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 7.205 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 8.

68

μητέρα συστηματικά απέφευγε να δεθεί συναισθηματικά με το έμβρυο κατά τη διάρκεια της

εγκυμοσύνης ή η γνώση ότι γεννήθηκε από άλλη γυναίκα.

Πάντως, το SMER ομόφωνα απέρριψε την έναντι ανταλλάγματος παρένθετη μητρότητα

ως μια μη ηθικά ανεκτή μέθοδο. Αυτή η μορφή παρένθετης μητρότητας εγκυμονεί τον κίνδυνο

να οδηγήσει στην εκμετάλλευση των γυναικών και στην εμπορευματοποίηση της

αναπαραγωγικής διαδικασίας, αλλά και της απόκτησης παιδιών.

Το SMER, επίσης ομόφωνα θεωρεί ότι είναι ιδιαίτερης σημασίας τα παιδιά που

γεννιούνται στο εξωτερικό μέσω παρένθετης μητέρας να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες όπως τα

υπόλοιπα παιδιά. Το πρόβλημα αυτό είναι υπαρκτό και παραμένει είτε η μέθοδος αυτή είναι

επιτρεπτή στη Σουηδία είτε όχι.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις 14 Μαρτίου 2012, το σουηδικό Κοινοβούλιο έλαβε την

απόφαση να ασχοληθεί με την έκδοση μιας επίσημης κυβερνητικής έκθεσης (SOU) σχετικά με

την παρένθετη μητρότητα206. Αυτή η κίνηση στη σουηδική πολιτική διαδικασία

αντιπροσωπεύει ένα πρώτο βήμα για τη νομιμοποίηση της μεθόδου. Της απόφασης αυτή

προηγήθηκαν πολλά χρόνια συζητήσεων, κατά τις οποίες η σουηδική ομοσπονδία για τα

δικαιώματα των λεσβιών, των ομοφυλόφιλων, των αμφιφυλόφιλων και των τρανσέξουλ

αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη, δραστηριοποιούμενη υπέρ της νομιμοποίησης της

παρένθετης μητρότητας ήδη από το 2008207.

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι από τα «πρόσωπα αναφοράς» οι γιατροί

ανέφεραν ότι δεν έχουν εφαρμόσει τη μέχρι σήμερα μη ρυθμιζόμενη νομοθετικά μέθοδο, η

μια νομικός θεωρεί ότι η μέθοδος δε θα πρέπει να επιτρέπεται, ενώ η άλλη τάσσεται υπέρ της

εφαρμογής της μεθόδου υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μεταξύ των οποίων η ιατρική

αναγκαιότητα (αδυναμία τεκνοποίησης με άλλο τρόπο), η βιολογική σύνδεση του παιδιού με

έναν τουλάχιστον από τους γονείς, η κάλυψη των ιατρικών εξόδων και των μισθών που χάνει η

κυοφόρος κλπ. Ο Εκπρόσωπος του SMER αποδέχεται την εφαρμογή της μεθόδου μόνο για

αλτρουιστικούς λόγους, ενώ δεν έχει επίσημη θέση ως προς τα αποζημιούμενα ποσά. Η

Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου υποστηρίζει ότι θα πρέπει να επιτρέπεται η

αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα, όταν υπάρχει ιατρική αδυναμία απόκτησης παιδιού με

άλλο τρόπο, αλλά και όταν επιθυμούν να τεκνοποιήσουν ομόφυλα ζευγάρια. Υπέρ του

επιτρεπτού της παρένθετης μητρότητας τάσσεται και ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research

206 J. Gondouin, «Adoption, Surrogacy and Swedish Exceptionalism», Critical Race and Whiteness Studies, Vol. 8, No 2, 2012, σελ. 2.207 J. Gondouin, «Adoption, Surrogacy and Swedish Exceptionalism», Critical Race and Whiteness Studies, Vol. 8, No 2, 2012, σελ. 2.

69

Ethics, όταν υπάρχει ιατρική αδυναμία απόκτησης παιδιού με άλλον τρόπο και όταν

χρησιμοποιείται γεννητικό υλικό του μελλοντικού πατέρα. Επίσης, για τα ζητήματα που έχουν

σχέση με το σώμα της τόσο ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics όσο και η

Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου θεωρούν ότι θα πρέπει η ίδια να αποφασίζει

(διακοπή κύησης κ.λ.π.). Σύμφωνα με αυτούς, τα παιδιά θα πρέπει να ενημερώνονται για τη

γέννησή τους από παρένθετη μητέρα. Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι θα πρέπει να

επιτραπεί η συγκεκριμένη μέθοδος χωρίς προϋποθέσεις. Μάλιστα, δέχεται και τη διάθεση

αμοιβής στην κυοφόρο, η οποία θα χορηγείται από την κοινωνία μέσω του συστήματος

υγείας, σε αντίθεση με τον Αναπληρωτή Καθηγητή των Research Ethics, που είναι αντίθετος

στη χορήγηση αμοιβής στην παρένθετη μητέρα. Όσον αφορά τα ζητήματα που άπτονται με το

σώμα της εγκύου (διακοπή κύησης, ρήτρες κ.λ.π.) υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να υπάρξει

επέμβαση χωρίς τη θέλησή της.

3. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ

Πάντως, ως έχουν τα πράγματα, στο Κεφάλαιο 7 - Άρθρο 3 GIA (2006:351), αναφέρεται

ότι «…γονιμοποιημένο ωάριο μπορεί να μεταφερθεί στο σώμα της γυναίκας, αν είναι

παντρεμένη ή βρίσκεται σε μόνιμη συμβίωση και ο σύζυγος/σύντροφος έχει δώσει την

έγγραφη συναίνεσή του. Αν το ωάριο δεν είναι της γυναίκας θα πρέπει να έχει γονιμοποιηθεί

με σπέρμα του συζύγου/συντρόφου της.»

Η εξωσωματική γονιμοποίηση, επομένως, δεν μπορεί να εφαρμοσθεί, εκτός αν ένας

από τους μελλοντικούς γονείς είναι γενετικά συνδεδεμένος με το παιδί. Από τη στιγμή, λοιπόν,

που και η γυναίκα που θα γεννήσει το παιδί ή ο σύζυγος/σύντροφός της θα πρέπει να είναι

ένας από τους μελλοντικούς γονείς, η παραπάνω πρόβλεψη απαγορεύει κατ’ αποτέλεσμα την

εφαρμογή της εξωσωματικής στο πλαίσιο της παρένθετης μητρότητας.

Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι τα ζευγάρια στη Σουηδία δεν μπορούν να προσφύγουν

στη συγκεκριμένη μέθοδο. Η ανωτέρω ρύθμιση αφορά τις μεθόδους που εφαρμόζονται στο

πλαίσιο ισχύος της GIA, δηλαδή τις μεθόδους που εφαρμόζονται σε νοσοκομεία που

χρηματοδοτούνται από το Κράτος ή σε εγκεκριμένα από το National Board of Health and

Welfare ινστιτούτα. Δεν υπάρχει καμία ρητή ή σιωπηρή ρύθμιση που απαγορεύει τις

συνεννοήσεις μεταξύ ιδιωτών που καταλήγουν στην εφαρμογή της παρένθετης μητρότητας.

Η παραβίαση του ανωτέρω κανόνα εντός του πλαισίου ισχύoς της GIA (2006:351),

δηλαδή σε νοσοκομεία που χρηματοδοτούνται από το Κράτος ή σε εγκεκριμένα από το

National Board of Health and Welfare ινστιτούτα, συνεπάγεται κατά το Κεφάλαιο 8 - Άρθρο 5

70

της GIA, όταν τελείται κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια, χρημ. ποινή/πρόστιμο ή ποινή

φυλάκισης μέχρι 6 μήνες. Οι ανωτέρω δε ποινικές κυρώσεις αφορούν το γιατρό που προβαίνει

στη μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου στο σώμα της γυναίκας.

4. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΓΟΝΕΪΚΟΥ ΔΙΑΚΙΩΜΑΤΟΣ

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, και δεδομένης της μη ρύθμισης της εφαρμογής της

παρένθετης μητρότητας, αλλά και της εν τοις πράγμασι εφαρμογής της θα πρέπει να

διευκρινιστούν ορισμένα στοιχεία αναφορικά με τη θεμελίωση του γονεϊκού δικαιώματος

(parenthood) στις περιπτώσεις γέννησης παιδιών με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας

και ειδικά της νομικής θέσης των γυναικών που γεννούν τα παιδιά ως παρένθετες μητέρες στη

Σουηδία.

Με βάση το σουηδικό Κώδικα Τέκνων και Γονέων τα γονεϊκά δικαιώματα διακρίνονται

σε τρεις κατηγορίες, τη μητρότητα (maternity), την πατρότητα (paternity) και τη γονεϊκότητα

(parenthood) προς το παρόν για τη σύζυγο της γυναίκας που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί.

α. Ο Κώδικας Τέκνων και Γονέων δεν προβλέπει κάποια ειδική ρύθμιση για τη

θεμελίωση της μητρότητας εν γένει. Στη Σουηδία εφαρμόζεται η αρχή mater semper certa est,

η οποία διατρέχει γενικά τα ευρωπαϊκά δίκαια208.

Ο κανόνας αυτός απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα όταν επετράπη νομοθετικά η

δωρεά ωαρίων στη Σουηδία, οπότε έπρεπε να εξασφαλιστεί ότι η γυναίκα που γεννάει το

παιδί ύστερα από δωρεά ωαρίων θα θεωρούνταν και η νόμιμη μητέρα του παιδιού. Για το

λόγο αυτό είχε προταθεί να ενσωματωθεί σχετική ρύθμιση στο πρώτο κεφάλαιο του Κώδικα

Τέκνων και Γονέων. Αν κάτι τέτοιο είχε πράγματι λάβει χώρα, θα είχε αποκρυσταλλωθεί και το

πεδίο της εφαρμογής της παρένθετης μητρότητας. Ωστόσο, με δεδομένο ότι σε όλα τα

ευρωπαϊκά δικαιϊκά συστήματα εφαρμογή έχει η λατινική ρήση mater semper certa est,

κρίθηκε ότι δεν υπήρχε ανάγκη για προσθήκη μιας τέτοιας γενικής ρύθμισης στον Κώδικα

Τέκνων και Γονέων, αλλά επιλέχθηκε να ρυθμιστεί ειδικά το ζήτημα μόνον σε σχέση με την

περίπτωση της δωρεάς ωαρίων.

Δεδομένης, πάντως, της γενικότερης τάσης της σουηδικής νομοθεσίας να προστατεύει

στο μέγιστο δυνατό βαθμό τα συμφέροντα του παιδιού προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι

ακόμα και σήμερα δεν έχει καθιερωθεί ένα νομοθετικό καθεστώς που να αποτυπώνει με

σαφήνεια τη νομική θέση των γονέων στην περίπτωση της παρένθετης μητρότητας και άρα και

τα δικαιώματα του παιδιού που γεννιέται μέσω της συγκεκριμένης τεχνικής ΙΥΑ. Πάντως, είναι

208 M. Witkowsky, Giving Birth. Debating Surrogate Motherhood in Sweden, A Question of Equality, σελ. 10.

71

αλήθεια, ότι κανείς δε θα μπορούσε πριν από μερικά χρόνια να προβλέψει τη ραγδαία εξέλιξη

της παγκόσμιας «βιομηχανίας» της παρένθετης μητρότητας, γεγονός που δίνει πλέον και στα

ζευγάρια από τη Σουηδία τη δυνατότητα να αναζητήσουν πολύ πιο εύκολα την εφαρμογή της

συγκεκριμένης μεθόδου.

Με την έννοια αυτή και ενόψει των συγκεκριμένων αλλαγών καθίσταται σαφές ότι θα

πρέπει και ο Σουηδός νομοθέτης να επανεξετάσει, αν ο κανόνας mater semper certa est

επαρκεί ή θα πρέπει να υπάρξει μια επικαιροποίηση της σχετικής νομοθεσίας209.

Πάντως, ως έχει η νομική κατάσταση, μητέρα του παιδιού θεωρείται και από νομικής

άποψης εκείνη που το γεννάει.

Ειδική πρόβλεψη υπάρχει, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μόνον για την περίπτωση της

δωρεάς ωαρίων. Πιο συγκεκριμένα, στο Άρθρο 7 του πρώτου Κεφαλαίου του Κώδικα Τέκνων

και Γονέων ρητά αναφέρεται ότι, αν μια γυναίκα γεννήσει παιδί κατόπιν δωρεάς ωαρίων από

άλλη γυναίκα μέσω εξωσωματικής γονιμοποίησης, τότε η πρώτη θα θεωρείται η μητέρα του

παιδιού. Η μητρότητα, δηλαδή, στην περίπτωση αυτή συνδέεται με την κυοφορία και τη

γέννα.

Από τη στιγμή που η εθιμική αρχή mater semper certa est ισχύει στη Σουηδία για τη

θεμελίωση της μητρότητας, τούτη θα πρέπει να εφαρμοστεί και στην περίπτωση της

παρένθετης μητρότητας. Η γυναίκα που γεννάει το παιδί θεωρείται και μητέρα αυτού. Ακόμα

κι αν πρόθεσή της είναι να παραδώσει το παιδί στους γονείς που επιθυμούν να αποκτήσουν

παιδί, αυτή θεωρείται η μητέρα του κατά το χρόνο της γέννησής του210.

Η μητέρα που επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο, η κοινωνική, δηλαδή, μητέρα, δεν έχει

νομικά κανένα γονεϊκό δικαίωμα κατά το χρόνο γέννησης του παιδιού. Ακόμα κι αν η ίδια έχει

προμηθεύσει με ωάρια την παρένθετη μητέρα, η γενετική της σχέση με το παιδί ουδεμία

επίδραση ασκεί στη νομική της υπόσταση ως μητέρας του παιδιού, η οποία δεν υφίσταται καν

εφόσον δεν έχει γεννήσει η ίδια το παιδί.

Περαιτέρω, ουδεμία επιρροή ασκεί το γεγονός ότι μπορεί το παιδί να έχει γεννηθεί στο

εξωτερικό211. Ανεξάρτητα από το αν τα γονεϊκά δικαιώματα της γυναίκας που επιθυμεί να

αποκτήσει παιδί αναγνωρίζονται στη χώρα όπου γεννιέται το παιδί, αυτή δε θα θεωρείται

μητέρα του παιδιού κατά το σουηδικό δίκαιο, όπου η μητρότητα είναι συνυφασμένη με τη

γέννα του παιδιού.

209J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 102 επ.210J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 120.211J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 121.

72

Η κοινωνική μητέρα θα πρέπει να υιοθετήσει το παιδί για να καταστεί νόμιμος γονέας

του. Κατ’ αντιστοιχία, και στην περίπτωση της δωρεάς ωαρίων, η δωρήτρια δεν έχει κανένα

νόμιμο γονεϊκό δικαίωμα κατά το σουηδικό νόμο. Ακόμα κι αν η δωρήτρια των ωαρίων είναι η

γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει το παιδί (κοινωνική μητέρα), θα πρέπει να προβεί στη

διαδικασία της υιοθεσίας του παιδιού212 για να της αναγνωριστούν τα νόμιμα γονεϊκά της

δικαιώματα.

β. Αναφορικά με τη θεμελίωση της πατρότητας, κατά το σουηδικό δίκαιο, πατέρας

θεωρείται ο άντρας με τον οποίο είναι παντρεμένη η μητέρα κατά το χρόνο γέννησης του

παιδιού213, αν και υπάρχουν περιπτώσεις που η πατρότητά του μπορεί να προσβληθεί.

Υπάρχουν ασφαλώς και ειδικές περιπτώσεις που η πατρότητα θα πρέπει να θεμελιωθεί

μέσω της διαδικασίας της «επιβεβαίωσης» (confirmation) ή δικαστικής απόφασης. Έτσι, αν ο

πατέρας δεν είναι παντρεμένος με τη μητέρα του παιδιού αλλά συζούν, η πατρότητά του θα

θεμελιωθεί κατόπιν «επιβεβαίωσης» σύμφωνα με τη διαδικασία του Άρθρου 4 του πρώτου

Κεφαλαίου του Κώδικα Τέκνων και Γονέων214. Στην ίδια διαδικασία πρέπει να υποβληθεί και ο

πατέρας, ο οποίος δε διαμένει με τη μητέρα του παιδιού, προκειμένου να θεμελιωθεί η

πατρότητά του. Αν η πατρότητα δεν τεκμαίρεται αυτόματα ή δεν μπορεί να «επιβεβαιωθεί»,

τότε μπορεί να θεμελιωθεί στη βάση δικαστικής απόφασης.

Ειδικά στην ΙΥΑ, ανεξάρτητα αν μεσολαβεί ή όχι δωρεά σπέρματος, πατέρας του

παιδιού θεωρείται ο άντρας με τον οποίο η μητέρα είναι παντρεμένη κατά το χρόνο γέννησης

του παιδιού. Αν χρησιμοποιήθηκε ξένο ωάριο, αυτός μπορεί να προσβάλει την πατρότητά του,

αν αποδείξει ότι δεν είχε συναινέσει στη διαδικασία της ΙΥΑ. Αν ο πατέρας του παιδιού συζεί

με τη μητέρα, τότε η πατρότητά του τεκμαίρεται, εφόσον έχει συναινέσει στη διαδικασία της

ΙΥΑ, αλλά θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να προβεί και στη διαδικασία της «επιβεβαίωσης» της

212 Στη Σουηδία το σύστημα ενισχύει την ανάδοχη φροντίδα των παιδιών παρά την υιοθεσία, ακόμη κι αν οι γονείς αρνούνται να τα φροντίσουν και επιθυμούν να τα δώσουν για υιοθεσία. Μάλιστα, λαμβάνονται μέτρα για την αποφυγή της υιοθεσίας των παιδιών που γεννιούνται στη Σουηδία. Ακόμη και σε σοβαρές υποθέσεις παιδικής κακοποίησης το παιδί τοποθετείται σε ανάδοχες οικογένειες και γίνονται προσπάθειες να εδραιωθούν καλές σχέσεις με την οικογένεια που γεννήθηκε. Η εγχώρια υιοθεσία στη Σουηδία αποτελεί ένα πολύ μικρό ποσοστό. Το έτος 2010 μόλις 19 παιδιά υιοθετήθηκαν, ενώ οι διασυνοριακές υιοθεσίες έφτασαν περίπου τις 650. Η υπεύθυνη αρχή, που είναι το National Board of Health and Welfare, έχει αναπτύξει ένα αισιόδοξο, εκτεταμένο υποστηρικτικό πρόγραμμα, και γίνονται συνεχείς προσπάθειες για τη βελτίωση της εφαρμογής του, έτσι ώστε να ενισχυθούν οι σχέσεις του παιδιού με τη βιολογική οικογένειά του, βλ. αναλυτικά J. Gondouin, «Adoption, Surrogacy and Swedish Exceptionalism», Critical Race and Whiteness Studies, Vol. 8, No 2, 2012, σελ. 5.213Έτσι προβλέπει ο Κώδικας Τέκνων και Γονέων, βλ. και J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 123.214Η εν λόγω διαδικασία γίνεται εγγράφως και ενώπιον δύο μαρτύρων. Εγκρίνεται από η νόμιμη μητέρα του παιδιού και από τις Υπηρεσίες Κοινωνικής Πρόνοιας.

73

πατρότητας. Ο δότης σπέρματος μπορεί επίσης να αναγνωρίσει την πατρότητά του, αν δεν

υπάρχει η συναίνεση του συζύγου ή του συμβιούντος με τη μητέρα.

Ειδικά στην περίπτωση της παρένθετης μητρότητας215, αν η παρένθετη μητέρα είναι

παντρεμένη, τότε ο σύζυγός της θα θεωρηθεί πατέρας του παιδιού κατά το χρόνο της

γέννησής του. Μπορεί, βεβαίως, να ανατραπεί το τεκμήριο της πατρότητας, αν αποδειχτεί ότι

αυτός δεν είναι πατέρας του παιδιού. Αν ο ίδιος επιθυμεί να προσβάλλει την πατρότητα του

παιδιού που θα γεννηθεί, θα πρέπει να ισχυριστεί ότι δεν είχε συναινέσει στη διαδικασία της

ΙΥΑ.

Αν η παρένθετη μητέρα δεν είναι παντρεμένη, αλλά συζεί με κάποιον, αυτός θα

θεωρηθεί πατέρας του παιδιού που θα φέρει στον κόσμο η παρένθετη μητέρα, εφόσον,

βέβαια, έχει συναινέσει στη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας. Στην περίπτωση αυτή, θα

πρέπει η πατρότητά του, πάντως να εγκριθεί και από τις αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες πριν

θεμελιωθεί.

Ο πατέρας που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί (commissioning father) και έχει δώσει το

σπέρμα του μπορεί –σε αντίθεση με τη γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει το παιδί και έχει

δώσει το ωάριό της- να αναγνωριστεί ως πατέρας του παιδιού μέσω της διαδικασίας της

«επιβεβαίωσης». Τούτο δε ισχύει ανεξάρτητα από το αν ο γενετικός πατέρας βρίσκεται σε

ετερόφυλη ένωση, σε ομόφυλη ένωση ή είναι μόνος του. Επίσης, και ο απλός δότης

σπέρματος, που κατά το χρόνο της δωρεάς δεν επιθυμούσε να αποκτήσει το παιδί, μπορεί να

διεκδικήσει την αναγνώριση της πατρότητας του παιδιού216 σε μεταγενέστερο στάδιο.

γ. Ειδικά για την περίπτωση των ζευγαριών ομοφυλόφιλων γυναικών από το 2005 ο

Κώδικας Τέκνων και Γονέων προβλέπει ότι αυτά βρίσκονται από νομική άποψη στην ίδια θέση

με τα ετερόφυλα ζευγάρια σε ό τι αφορά στα γονεϊκά δικαιώματα. Έτσι, με βάση τη GIA

(2006:351), η σύζυγος ή η συμβία της γυναίκας που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί με τη

συνδρομή της ΙΥΑ, θεωρείται γονέας του παιδιού αυτού. Ωστόσο, η αναγνώριση των γονεϊκών

δικαιωμάτων της προϋποθέτει τη διαδικασία της «επιβεβαίωσης» ή την έκδοση δικαστικής

απόφασης. Με τον τρόπο αυτό ο Σουηδός νομοθέτης, αν και επεδίωξε να εξομοιώσει τα

ομόφυλα ζευγάρια των γυναικών σε ό τι αφορά τα γονεϊκά δικαιώματα με τα ζευγάρια

διαφορετικού φύλου, τούτο δεν επετεύχθη απόλυτα, αφού στην περίπτωση των ομόφυλων

215J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 123 επ.216Αυτή είναι μια ερμηνεία που δίδεται δεδομένου ότι το Άρθρο 6 του πρώτου Κεφαλαίου τα Κώδικά Τέκνων και Γονέων δε διακρίνει ανάμεσα σε δότη σπέρματος που δωρίζει ιδιωτικά το σπέρμα του για τος σκοπούς της παρένθετης μητρότητας και σε δότη σπέρματος που δωρίζει ιδιωτικά το σπέρμα του για τους σκοπούς της κλασικής γονιμοποίησης, βλ. σχετικά J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 126.

74

ζευγαριών γυναικών (παντρεμένων ή υπό συμβίωση), πάντως, η αναγνώριση των γονεϊκών

δικαιωμάτων της δεύτερης γυναίκας – γονιού προϋποθέτει τη διαδικασία της «επιβεβαίωσης»

ή της δικαστικής απόφασης, κάτι που δεν ισχύει για τα ετερόφυλα ζευγάρια217. Τα ζητήματα,

που θέτει η ανωτέρω ρύθμιση, η οποία εξομοιώνει μεν τα ομόφυλων ζευγάρια γυναικών με τα

ετερόφυλα ζευγάρια, αλλά όχι εν όλω, είναι αντικείμενο θεωρητικής συζήτησης και ήδη έχουν

γίνει προτάσεις προς τροποποίηση της συγκεκριμένης διάταξης218.

Σε ότι αφορά το χώρο της ΙΥΑ, ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι, καθώς η παρένθετη

μητρότητα δε ρυθμίζεται από το σουηδικό δίκαιο, θεωρείται ότι η ανωτέρω πρόβλεψη, με

βάση την οποία η σύζυγος ή η συμβία της γυναίκας που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί με τη

συνδρομή της ΙΥΑ θεωρείται γονέας του παιδιού αυτού, δεν έχει ισχύ σε περιπτώσεις

παρένθετης μητρότητας. Για το λόγο αυτό, η σύζυγος ή η συμβία της παρένθετης μητέρας δεν

αναγνωρίζεται ως νόμιμος γονέας του παιδιού. Ούτε η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει

παιδί (commissioning parent) έχει κάποιο νομικό δικαίωμα σε σχέση με το παιδί που θα

γεννηθεί με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.

Σε ό τι αφορά στα ομόφυλα ζευγάρια αντρών ο Κώδικας Τέκνων και Γονέων δεν

προβλέπει τίποτα αναφορικά με τη θεμελίωση των γονεϊκών τους δικαιωμάτων και τούτο δεν

είναι περίεργο, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο μόνος τρόπος να αποκτήσει παιδί ένα ζευγάρι

αντρών είναι μέσω παρένθετης μητρότητας / υιοθεσίας. Στην περίπτωση δε της παρένθετης

μητρότητας μόνο ο ένας από αυτούς μπορεί να είναι ο γενετικός και νόμιμος πατέρας του

παιδιού κατά το χρόνο της γέννησής του. Ο σύντροφός του που επιθυμεί να αποκτήσουν μαζί

παιδί δεν έχει νομικά κανένα γονεϊκό δικαίωμα κατά το σουηδικό νόμο. Για να αναγνωριστεί

ως νόμιμος γονέας του παιδιού θα πρέπει να υιοθετήσει το παιδί του συντρόφου του –

γενετικού γονέα του παιδιού.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω σε ό τι αφορά τα ομόφυλα ζευγάρια, πρέπει να

υπογραμμιστεί το γεγονός ότι ο μόνος τρόπος για να αποκτήσει ο μη γενετικός γονέας του

παιδιού που έχει γεννηθεί μέσω παρένθετης μητρότητας νόμιμα γονεϊκά δικαιώματα είναι

μέσω της υιοθεσίας. Για τους άντρες συντρόφους η υιοθεσία του παιδιού είναι δυνατή για το

μη νόμιμο γονέα, εφόσον ο γενετικός γονέας έχει ήδη αναγνωρίσει την πατρότητά του. Οι

γυναίκες – ζευγάρια που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί (commissioning couples), ωστόσο,

δεν μπορούν να θεμελιώσουν κανένα νόμιμο γονεϊκό δικαίωμα με το παιδί, αφού η μητρότητα

217J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 128 επ.218J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 129 επ.

75

συνδέεται, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, με τη γέννα του παιδιού και άρα ενυλώνεται

καταρχήν μόνο στο πρόσωπο της παρένθετης μητέρας.

Παρατηρείται, δηλαδή, μια έντονη διάκριση ανάμεσα στα ομόφυλα ζευγάρια αντρών,

που μπορούν να ακολουθήσουν την πιο «εύκολη» διαδικασία της υιοθεσίας219, εφόσον ο

γενετικός πατέρας έχει αναγνωρίσει την πατρότητά του, και στα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών

που δεν μπορούν να κάνουν κάτι αντίστοιχο, αφού μητέρα θα παραμένει η παρένθετη και άρα

θα πρέπει να προσφύγουν στην πιο «δύσκολη»220 διαδικασία υιοθεσίας221.

δ. Τέλος, σε ό τι αφορά το μοναχικό άντρα και τη μοναχική γυναίκα που προσφεύγουν

στην μέθοδο της παρένθετης μητρότητας για να αποκτήσουν παιδί, ο μεν πρώτος μπορεί να

αναγνωριστεί ως νόμιμος πατέρας του παιδιού που έχει γεννηθεί από μια παρένθετη μητέρα

μέσω της διαδικασίας της «επιβεβαίωσης», εφόσον συνδέεται γενετικά με το παιδί επειδή

έχει χορηγήσει το σπέρμα του, ενώ η μοναχική γυναίκα, ανεξάρτητα από το αν συνδέεται

γενετικά με το παιδί που θα γεννηθεί, δεν μπορεί να θεωρηθεί μητέρα του, καθώς δεν το έχει

γεννήσει. Γι’ αυτήν η μόνη λύση για να αναγνωριστεί ως νόμιμος γονέας του παιδιού είναι

μέσω της υιοθεσίας222.

5. ΤΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

α. Τα προβλήματα που δημιουργεί η απουσία νομοθετικής ρύθμισης στη Σουηδία σε

σχέση με την εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, αποτυπώνονται

παραστατικότατα στην Supreme Court Case Ö 5154-04, Decision 7 July 2006223.

Το 2002 ένα παντρεμένο ζευγάρι που δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδί αποφάσισε να

προσφύγει στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας. Προς τούτο ήρθαν σε συμφωνία με την

αδερφή του συζύγου, η οποία θα κυοφορούσε το παιδί. Τα δύο μέλη του ζευγαριού έδωσαν

αμφότεροι το γεννητικό τους υλικό και η γυναίκα, μετά από εφαρμογή ΙΥΑ στη Φινλανδία,

κυοφόρησε και γέννησε το παιδί στη Σουηδία.

Παρότι οι δύο κοινωνικοί γονείς από τη γέννηση του παιδιού το φρόντιζαν και ο

πατέρας είχε μόνος τη γονική μέριμνα του παιδιού, οι νόμιμοι γονείς του παιδιού που

219 Προβλέπεται πιο απλή διαδικασία υιοθεσίας όταν το ένα από τα δύο μέλη του ζευγαριού έχει αναγνωρισμένο γονεϊκό δικαίωμα του παιδιού.220 Ο λόγος για την κλασική μέθοδο υιοθεσίας, που εφαρμόζεται όταν κανένα από τα δύο μέλη του ζευγαριού δεν έχει θεμελιωμένο γονεϊκό δικαίωμα του παιδιού.221J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 131 επ.222J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 132.223 NJA, 2006, s 505.

76

γεννήθηκε με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας ήταν ο πατέρας και η αδερφή του –

παρένθετη μητέρα.

Όταν το παιδί έγινε ενός έτους η κοινωνική μητέρα υπέβαλε αίτηση υιοθεσίας,

προκειμένου να αποκτήσει και αυτή τη γονική μέριμνα του παιδιού και να αναγνωριστεί ως

νόμιμη μητέρα.

Η αίτηση έγινε δεκτή το 2004 από το Περιφερειακό Δικαστήριο. Στη συνέχεια, όμως, ο

κοινωνικός πατέρας και η αδερφή του – παρένθετη μητέρα ανακάλεσαν τη συναίνεσή τους για

την υιοθεσία και ο κοινωνικός πατέρας προσέφυγε ενώπιον του Εφετείου, ζητώντας να

απορριφθεί η αίτηση της γυναίκας του για την υιοθεσία του παιδιού, με το επιχείρημα ότι είχε

ανακαλέσει τη συναίνεσή του για την υιοθεσία και η άδεια για την υιοθεσία δεν μπορούσε να

δοθεί χωρίς τη συναίνεσή του.

Το Εφετείο απέρριψε την αίτηση της υιοθεσίας και η κοινωνική μητέρα προσέφυγε

ενώπιον του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου της χώρας, τα οποίο κατά πλειοψηφία (3/2)

επιβεβαίωσε την κρίση του Εφετείου, θεωρώντας ότι η ανάκληση της συναίνεσης προς

υιοθεσία ήταν ισχυρή και δεν ήταν δυνατόν να χορηγηθεί άδεια για υιοθεσία χωρίς και οι δύο

νόμιμοι γονείς να συναινούν σε αυτήν. Το γεγονός ότι η κοινωνική μητέρα ήταν η γενετική

μητέρα του παιδιού δεν ανατρέπει -κατά το Δικαστήριο- το γεγονός ότι για την υιοθεσία του

τέκνου απαιτείται ισχυρή συναίνεση και των δύο νόμιμων γονέων του.

Δέχτηκαν, δηλ. τα Δικαστήρια σε ανώτατο βαθμό ότι για την απόκτηση της ιδιότητας

της νόμιμης μητέρας, όταν έχει μεσολαβήσει η εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης

μητρότητας πρέπει να ακολουθηθεί η διαδικασία της υιοθεσίας, αφού νόμιμη μητέρα

θεωρείται εκείνη που γεννάει το παιδί. Προαπαιτούμενο δε για τη χορήγηση της άδειας της

υιοθεσίας είναι η συναίνεση των νόμιμων γονέων του παιδιού. Η ανάκληση της συναίνεσης

προς υιοθεσία συνεπάγεται ότι δεν είναι δυνατόν να χορηγηθεί άδεια για υιοθεσία. Το

γεγονός ότι η κοινωνική μητέρα είναι η γενετική μητέρα του παιδιού δεν ανατρέπει το γεγονός

ότι για την υιοθεσία του τέκνου απαιτείται ισχυρή συναίνεση και των δύο νόμιμων γονέων

του.

β. Αλλά και η απόφαση της 27-5-2014 -Case No. 5568-13 Dok.Id 285610 του Εφετείου

του Gothenburg224, αγγίζει τα ζητήματα που η έλλειψη της νομοθετικής ρύθμισης της

παρένθετης μητρότητας θέτει σε ένα πιο εξειδικευμένο θέμα.

224 Βλ. τη βάση νομικών πληροφοριών zeteo, http://www.sub.su.se/start/sok.aspx

77

Ο J.L. απέκτησε τέκνο μέσω παρένθετης μητέρας από την Ινδία και προσέφυγε στα

Διοικητικά Δικαστήρια του Malmö διεκδικώντας από το ασφαλιστικό του ταμείο οικονομική

ενίσχυση για το παιδί, δεδομένου ότι δεν μπορούσε εκ των πραγμάτων να διεκδικήσει

διατροφή από την παρένθετη μητέρα του παιδιού.

Ο ισχυρισμός του J.L. ήταν ότι θα έπρεπε να δοθεί οικονομική ενίσχυση στο παιδί,

καθώς αυτό δε θα πρέπει να υποστεί διακριτική μεταχείριση σε βάρος των άλλων παιδιών που

δεν παίρνουν διατροφή από τον γονιό που δεν έχει την επιμέλειά τους (όταν αποδειχθεί ότι ο

γονιός που δεν έχει την επιμέλεια δεν μπορεί να πληρώσει) και την παίρνουν από το Κράτος.

Επιχειρηματολογεί, δηλαδή στη βάση του ότι το νομικό status του παιδιού είναι ανάλογο με

αυτό που θα είχε αν το είχε υιοθετήσει μόνος του. Είχε μεν υπογραφεί μεταξύ των δύο γονιών

συμβόλαιο ότι μόνο αυτός θα αναλάβει το παιδί, αλλά σύμφωνα με το σουηδικό δίκαιο δεν

μπορεί ένας βιολογικός γονιός να αρνηθεί την παροχή διατροφής για το παιδί και άρα

διεκδικεί την ενίσχυση από τον ασφαλιστικό φορέα. Οι ισχυρισμοί του ασφαλιστικού ταμείου

συνοψίστηκαν στο ότι όταν κάποιος αποκτά παιδί με παρένθετη μητέρα εννοείται ότι έχει

συμφωνήσει να αναλάβει αυτός όλα τα έξοδα του παιδιού και άρα δεν έχει οποιαδήποτε

αξίωση απέναντι στον ασφαλιστικό του φορέα.

Το Εφετείο έκρινε, κάνοντας δεκτή την έφεση του πατέρα, ότι ο ασφαλιστικός φορέας

οφείλει να προστατέψει το παιδί, και άρα πρέπει να επανεξετάσει την υπόθεση, αφού

απέτυχε να πιέσει τον πατέρα να αναζητήσει αυτός την παρένθετη μάνα και να διεκδικήσει τη

διατροφή για το παιδί.

6. Η ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΒΙΒΛΙΑ

Κλείνοντας, ενδιαφέρον παρουσιάζει να αναφερθούν και ορισμένα στοιχεία σε σχέση

με το τι αποτυπώνεται σήμερα στα πιστοποιητικά γέννησης των παιδιών στη Σουηδία και τι

ισχύει για την περίπτωση των παιδιών που γεννιούνται με τη μέθοδο της παρένθετης

μητρότητας.

Καταρχάς, πρέπει να αναφερθεί ότι στη Σουηδία τα Αρχεία των Γεννήσεων

διαχειρίζεται η σουηδική Φορολογική Αρχή. Οι πληροφορίες καταχωρούνται στο Γενικό

Μητρώο πληθυσμού και αποσπάσματα πιστοποιητικών εκδίδονται ανάλογα με τη χρήση.

Στην περίπτωση της υιοθεσίας, στο Αρχείο καταχωρούνται αφενός μεν οι βιολογικοί

γονείς ενός παιδιού, αφετέρου δε και οι θετοί γονείς του, οι οποίοι είναι και οι νόμιμοι γονείς

του. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην περίπτωση που κάποιο παιδί γεννηθεί με τη μέθοδο

της παρένθετης μητρότητας.

78

Για τα παιδιά που γεννιούνται στο εξωτερικό, αν ακολουθηθεί η διαδικασία της

υιοθεσίας, τότε τα ονόματα των βιολογικών γονέων δεν καταχωρούνται στο Γενικό Αρχείο

πληθυσμού, αλλά διατηρούνται στο Αρχείο των Κοινωνικών υπηρεσιών, ώστε να μπορεί το

παιδί, ανά πάσα στιγμή να αναζητήσει την καταγωγή του.

Στην περίπτωση της υιοθεσίας του παιδιού κατόπιν εφαρμογής της παρένθετης

μητρότητας στο εξωτερικό, ελλείψει κάποιας ειδικής πρόβλεψης, θα ακολουθηθούν οι γενικές

αρχές που ισχύουν στην περίπτωση της υιοθεσίας και αν ο πατέρας έχει αναγνωριστεί ως ο

βιολογικός και νόμιμος πατέρας του παιδιού, το όνομά του θα καταχωρηθεί στο Αρχείο ως

νόμιμος γονέας, εφόσον η σουηδική Φορολογική Αρχή ενημερωθεί για τη γέννηση του

παιδιού εντός μιας εβδομάδας από την άφιξή του στη Σουηδία. Επίσης, θα καταχωρηθεί το

γεγονός ότι το παιδί γεννήθηκε από παρένθετη μητέρα, η οποία εν συνεχεία, το παρέδωσε,

αλλά όχι και το όνομά της. Ουδεμία καταχώρηση του ονόματος της γυναίκας που επιθυμεί να

αποκτήσει τέκνο (κοινωνική μητέρα) θα λάβει χώρα. Αν γίνει δεκτή η αίτηση υιοθεσίας που

αυτή θα υποβάλλει, τότε το όνομά της ως νόμιμης και θετής μητέρας θα καταχωρηθεί στο

Αρχείο, ενώ καταχωρημένη παραμένει και η γέννηση από άλλη βιολογική μητέρα.

7. Η ΑΝΑΓΚΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ ΡΥΘΜΙΣΗΣ

Ενόψει όλων των ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι στη Σουηδία, παρά το ότι δεν υπάρχει

σαφές νομοθετικό πλαίσιο για την εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας και τις

συνέπειές της στο επίπεδο της ίδρυσης συγγένειας, εφαρμόζονται οι γενικές αρχές για τη

θεμελίωση της συγγένειας, έστω κι αν αυτό δεν οδηγεί πάντα σε ορθολογικά αποτελέσματα

και δε συνάδει με την ανάγκη προστασίας των συμφερόντων των εμπλεκομένων μερών.

Για την ανάγκη, ωστόσο, νομικής βεβαιότητας και της κατά το δυνατόν πιο ορθολογικής

ρύθμισης των ζητημάτων που άπτονται της συγγένειας, ορθότερο είναι να ρυθμιστεί ειδικά

από το Σουηδό νομοθέτη και η περίπτωση της εφαρμογής της παρένθετης μητρότητας, ειδικά

ενόψει του ότι σήμερα η μέθοδος εφαρμόζεται ευρέως στο εξωτερικό και οι γονείς που

επιθυμούν να αποκτήσουν έτσι παιδί επιστρέφουν εν τέλει με αυτό στη χώρα τους225.

8. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Ο προβληματισμός αυτός αποτυπώνεται και στις απαντήσεις όλων των «προσώπων

αναφοράς» και πλέον θεωρείται αρκετά πιθανό στην επόμενη νομοθετική ρύθμιση να υπάρξει

225J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 160-161.

79

και σχετική τροποποίηση της σουηδικής νομοθεσίας με την οποία να ρυθμίζονται όλα τα

ζητήματα που αφορούν την εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας.

Γ. ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ

Ρητή πρόβλεψη αναφορικά με την κλωνοποίηση το σουηδικό νόμο δεν υπάρχει. Η Act

on Measures for Purposes of Research or Treatment using Fertilized Human Ova του 1991, που

έχει πλέον ενσωματωθεί στην GIA (2006:351), αρχικά ρύθμιζε τις συμπεριφορές που

αφορούσαν μόνο τα γονιμοποιημένα ωάρια, αλλά το 2005 τροποποιήθηκε ώστε να καλύπτει

και όλα τις περιπτώσεις ανθρώπινων ωαρίων που έχουν υποβληθεί σε αφαίρεση του πυρήνα

του σωματικού κυττάρου. Με την έννοια αυτή η δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων για

σκοπούς έρευνας θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να θεωρείται επιτρεπτή και άρα η Σουηδία

σε μια μελλοντική επικύρωση της Σύμβασης του Οβιέδο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη

βιοϊατρική θα πρέπει να διατηρήσει επιφύλαξη ως προς τη διάταξη του άρθρου 18 §2 της

Σύμβασης, το οποίο απαγορεύει τη δημιουργία εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς226.

Με βάση τις διατάξεις της GIA (2006:351) η επιτρεπόμενη έρευνα σε ανθρώπινα ωάρια

δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένους τομείς ή σκοπούς έρευνας, αλλά εξετάζεται ανά

περίπτωση από το εκάστοτε Περιφερειακό Συμβούλιο Ηθικής. Επομένως, είναι επιτρεπτή η

θεραπευτική κλωνοποίηση.

Κατά το Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 3 της GIA (2006:351), η περίοδος κατά τη διάρκεια της

οποίας μπορεί να υπάρξει έρευνα είναι μέχρι τη 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση ή τη SCNT

διαδικασία χωρίς να υπολογίζεται ο χρόνος κατά τον οποίο τα ωάρια είναι κρυοσυντηρήμενα.

Μετά από αυτή τη χρονική περίοδο τα ωάρια πρέπει να καταστρέφονται για να αποφεύγεται

περαιτέρω εμβρυική ανάπτυξη, όπως προβλέπει το ανωτέρω άρθρο. Τέλος, σύμφωνα με την

εν λόγω διάταξη, το έμβρυο που έχει υποστεί πειράματα δεν επιτρέπεται να εμφυτεύεται στο

γυναικείο σώμα και το ίδιο συμβαίνει όταν έχουν γίνει πειράματα στο σπέρμα πριν τη

γονιμοποίηση. Έτσι, με έμμεσο στην ουσία τρόπο απαγορεύεται η αναπαραγωγική

κλωνοποίηση.

226Rynning E., «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden» σε CHIMBRIDS Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), σελ. 768 επ.–Βλ. επίσης, Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, 2006, TemaNord 2006:505, σελ. 25 επ.

80

Περαιτέρω, η GIA (2006:351) στο Κεφάλαιο 2 – Άρθρα 3 και 4 απαγορεύει οποιαδήποτε

έρευνα συνεπάγεται γενετικές τροποποιήσεις που μπορούν να κληρονομηθούν στον άνθρωπο,

όπως και οποιαδήποτε θεραπεία στοχεύει σε τέτοιου είδους τροποποιήσεις. Εξ αυτού

προκύπτει ότι η έρευνα που αποσκοπεί στην ανάπτυξη μεθόδων που θα επιφέρουν τέτοιες

γενετικές τροποποιήσεις μπορεί να θεωρείται επιτρεπτή, αρκεί να μη χρησιμοποιείται με

σκοπό την ανθρώπινη αναπαραγωγή227.

Σε αντίθεση με τις άλλες ευρωπαϊκές νομοθεσίες, στη Σουηδία δεν επιβάλλεται η

έρευνα στα ανθρώπινα έμβρυα να εγκρίνεται από κάποια ειδική κεντρική Αρχή. Τέτοιου

είδους έρευνες πρέπει να εγκρίνονται μόνον από τα κατά τόπους Περιφερειακά Συμβούλια

Ηθικής. Αν υπάρχει διαφωνία συγκεκριμένης μειοψηφίας εντός του συμβουλίου, τότε το

ζήτημα αναπέμπεται στο Κεντρικό Συμβούλιο Ηθικής.

2. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Σε περίπτωση που υπάρξει παραβίαση των εν λόγω προβλέψεων απειλούνται ποινικές

κυρώσεις σε βάρος του γιατρού. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 2 της GIA

(2006:351) προβλέπεται χρημ. ποινή/πρόστιμο ή φυλάκιση μέχρι 6 μήνες, εκτός αν η πράξη

τιμωρείται με πιο αυστηρή ποινή σύμφωνα με το Σουηδικό Ποινικό Κώδικα.

3. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου

υποστηρίζει ότι θα πρέπει να απαγορεύεται η αναπαραγωγική κλωνοποίηση, ενώ υπέρ της

απαγόρευσης τάσσονται και οι νομικοί. Αντίθετα, ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι θα

πρέπει να επιτραπεί αυτή η μέθοδος, καθώς αφενός δεν θεωρεί πειστικές τις αντίθετες

απόψεις αφετέρου τα άτομα που γεννιούνται είναι διαφορετικά με διαφορετική

προσωπικότητα. Υπέρ της εφαρμογής της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης τάσσεται και ο

Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics.

ΙV. ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ KAI ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ

Στη σύγχρονη εποχή με την ανάπτυξη της βιοϊατρικής, δίνεται η δυνατότητα

δημιουργίας νέων μορφών οικογενειών μέσω από ποικίλες τεχνικές μεθόδους, όπως λ.χ. η

227Rynning E., «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden» σε CHIMBRIDS Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), σελ. 768 επ.

81

δωρεά σπέρματος ή ωαρίων. Συνεπώς, η οικογένεια εξελίσσεται (family in change)228. Έτσι, σε

συνέχεια όσων ανωτέρω εκτέθηκαν αναφορικά με τις ειδικές μορφές υποβοηθούμενης

αναπαραγωγής, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ο Σουηδός νομοθέτης

προσεγγίζει την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στα εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα.

Α. ΜΟΝΑΧΙΚΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

1. Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ

Από τη μέχρι τώρα παράθεση των στοιχείων που αφορούν την εφαρμογή της ιατρικώς

υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη Σουηδία, διαπιστώνει εύκολα κανείς μια διαρκή

«φιλελευθεροποίηση» της νομοθεσίας, που κατατείνει στην απόκτηση πρόσβασης στις

μεθόδους ΙΥΑ από όσο το δυνατόν περισσότερα πρόσωπα. Ουσιαστικά, πλέον εκτός ρύθμισης

αναφορικά με την εφαρμογή των εν λόγω μεθόδων έχει απομείνει μόνο η κατηγορία των

άγαμων μοναχικών γυναικών, αφού όπως θα παρουσιαστεί αμέσως παρακάτω και όπως

αναφέρθηκε και στο κεφάλαιο της παρένθετης μητρότητας, οι μοναχικοί άντρες εύκολα έχουν

πρόσβαση στη μη ρυθμιζόμενη μεν στη Σουηδία, εφαρμοζόμενη δε μέθοδο της παρένθετης

μητρότητας229.

Ως έχει, δηλαδή, το νομοθετικό καθεστώς στη Σουηδία η πρόσβαση των μοναχικών

γυναικών –ανεξάρτητα αν είναι ομοφυλόφιλες ή ετεροφυλόφιλες- στις μεθόδους ΙΥΑ

απαγορεύεται νομοθετικά230 και δεν λαμβάνει χώρα στην πράξη. Το βασικό επιχείρημα για την

άρνηση πρόσβασης στις τεχνικές της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στις μοναχικές γυναίκες

συνίσταται στο ότι το παιδί έχει ανάγκη από δύο γονείς231.

Tο γεγονός αυτό, βέβαια, έχει πυροδοτήσει σειρά αντιδράσεων και θεωρητικών

συζητήσεων και ήδη από το Μάρτιο του 2012232 η πλειοψηφία του σουηδικού Κοινοβουλίου

228 T. Tolstoy, «In the best interest of the child – Contemporary Parenthood», σε: Fifteen Years with the Norma Research Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds), σελ. 110229 Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, 2006, TemaNord 2006:505, σελ. 25 επ.230 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, Peace Institute 2011, σελ. 62.231 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 69-70.232 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 28 επ.

82

αποφάσισε ότι θα πρέπει να αναγνωριστεί στις μοναχικές γυναίκες το δικαίωμα να

υποβάλλονται σε μεθόδους ΙΥΑ και να ρυθμιστεί η σχετική πρόσβαση και νομοθετικά.

Εν συνεχεία, μπήκε σε εφαρμογή η προβλεπόμενη κατά το σουηδικό νόμο διαδικασία,

ώστε η Κυβέρνηση να ετοιμάσει ένα σχέδιο νόμου αναφορικά με το ζήτημα αυτό. Κατά τη

διαδικασία αυτή κλήθηκαν να εκφράσουν τη γνώμη τους και προτάσεις όλοι οι αρμόδιοι

φορείς και οργανώσεις μεταξύ των οποίων και το SMER.

Το σουηδικό Συμβούλιο Ιατρικής Ηθικής με την έκθεσή του επεσήμανε συγκεκριμένα

σημεία που πρέπει κατά την κρίση του να ληφθούν υπ’ όψιν σε μια ενδεχόμενη νομοθετική

τροποποίηση στην κατεύθυνση αυτή. Τα σημεία αυτά ως γνώμονα έχουν κατά κύριο λόγο την

ανάγκη προστασίας του συμφέροντος του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί από μια

μοναχική γυναίκα, αλλά αφορούν και το δικαίωμα των δοτών γεννητικού υλικού να γνωρίζουν

ότι το γεννητικό τους υλικό μπορεί να αξιοποιηθεί και από μοναχικές γυναίκες. Επιπλέον, το

SMER επισημαίνει και την ανάγκη να πραγματοποιηθούν follow – up μελέτες αναφορικά με

την ψυχολογική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών αυτών, ούτως ώστε να μπορεί να

εκτιμηθεί με ασφάλεια, αν χρειάζονται να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα γι’ αυτή την

κατηγορία υποβοηθούμενων προσώπων233.

Έχει ήδη εκδοθεί μια ενδιάμεση έκθεση (interim report)234 από το SMER, όπου

προτείνεται να επεκταθεί η δυνατότητα σπερματέγχυσης και εξωσωματικής γονιμοποίησης

στα πλαίσια του σουηδικού υγειονομικού συστήματος περίθαλψης και στις μοναχικές

γυναίκες235. Αυτή η έκθεση, πάντως, δεν περιλαμβάνει προτάσεις για ρύθμιση των ζητημάτων

που ανακύπτουν όταν μια μοναχική γυναίκα καταφεύγει στο εξωτερικό για να εφαρμόσει

μεθόδους ΙΥΑ ή χρησιμοποιεί δικά της μέσα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι κατά την έκθεση

αυτή οι προτάσεις που γίνονται θα πρέπει να εφαρμόζονται και για τις γυναίκες που άλλαξαν

το φύλο τους σε άνδρες και διατηρούν την αναπαραγωγική τους ικανότητα.

Οι βασικοί άξονες έρευνας - πρότασης είναι οι ακόλουθες:

- Η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας

- Το συμφέρον του παιδιού και

- Η χορήγηση ενημερωμένης συναίνεσης

233 The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 11-12.234 SOU 2014: 29.235 Αναλυτικά για την έκθεση αυτή βλ. Assisterad befruktning för ensamstående kvinnor, file:///C:/Users/%CE%BB%CE%AF%CE%BB%CF%85/Downloads/SOU_2014__29%20(2).pdf

83

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται, επίσης, στον κανόνα ότι το παιδί κατά τη γέννησή του

δικαιούται να έχει δύο γονείς. Κατ’ επέκταση, η ρύθμιση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής

για τις μοναχικές γυναίκες θα πρέπει να αποτελεί την εξαίρεση.

Σύμφωνα με την εν λόγω έκθεση, εφόσον επιτραπεί η πρόσβαση στις μεθόδους της ΙΥΑ

στις μοναχικές γυναίκες θα πρέπει εκ των πραγμάτων να πραγματοποιηθούν οι εξής

τροποποιήσεις και στη Genetic Integrity Act:

Προσθήκη στο Κεφάλαιο 1 - Άρθρο 5 του νόμου του όρου «μοναχική γυναίκα».

Ο ορισμός θα πρέπει να περιλαμβάνει κάθε γυναίκα που δεν είναι παντρεμένη,

δεν έχει υπογράψει σύμφωνο συμβίωσης ούτε βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση.

Προσθήκη των προβλέψεων εφαρμογής ΙΥΑ για τις μοναχικές γυναίκες σε

δεύτερη παράγραφο στο Κεφάλαιο 6 - Άρθρο 1 (σπερματέγχυση) και στο

Κεφάλαιο 7 - Άρθρο 3 (εξωσωματική γονιμοποίηση).

Γονιμοποίηση της μοναχικής γυναίκας μόνο με τη χρήση δικών της ωαρίων

(αφού θα πρέπει να διατηρείται η βιολογική σύνδεση με το παιδί που θα

γεννηθεί)

Σε περίπτωση άρνησης του γιατρού να προχωρήσει σε εφαρμογή μεθόδου ΙΥΑ

σε μοναχική γυναίκα θα πρέπει αυτή να έχει τη δυνατότητα προσφυγής στο

National Board of Health and Welfare. Συνεπώς, απαιτούνται τροποποιήσεις στο

Κεφάλαιο 6 - Άρθρο 3 παρ. 2 και στο Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 5 παρ. 2 του νόμου

Προσθήκη στο Κεφάλαιο 6 ενός νέου άρθρου του Άρθρου 1α όπου θα

προβλέπεται ότι ο δότης σπέρματος θα πρέπει να είναι ενήλικος, να δίνει

εγγράφως τη συναίνεσή του για τη χρήση του σπέρματός του για

σπερματέγχυση και να μπορεί να ανακαλέσει τη συναίνεσή του μέχρι τη

σπερματέγχυση. Από τη στιγμή που ένας δότης σπέρματος δεν δύναται να

περιορίσει τη συναίνεσή του για τη χρήση του γεννητικού του υλικού σε

συγκεκριμένες κατηγορίες (π.χ. ετερόφυλους) δεν χρειάζεται καμιά περαιτέρω

τροποποίηση. Ούτε μπορεί να αναγνωριστεί σε αυτόν το δικαίωμα να αρνηθεί

να χρησιμοποιηθεί το σπέρμα του για τη γονιμοποίηση μιας μοναχικής

γυναίκας.

Κατά τα λοιπά, με βάση την έκθεσή του το SMER θεωρεί ότι ό τι ισχύει για τα ζευγάρια

αναφορικά με την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ θα πρέπει να εφαρμόζεται και για τις μοναχικές

γυναίκες.

84

Εκτός, όμως, από τις τροποποιήσεις στη Genetic Integrity Act, τροποποιήσεις θα

χρειαστεί να πραγματοποιηθούν και στον Κώδικα Τέκνων και Γονέων. Σε εξαιρετικές

περιπτώσεις, που μια μοναχική γυναίκα προσέφυγε σε κάποια εφαρμογή ΙΥΑ και εν συνεχεία

πριν από τη γέννηση του παιδιού παντρευτεί, τότε το τεκμήριο της πατρότητας μπορεί να

προσβληθεί σύμφωνα με το Κεφάλαιο 1-Άρθρο 2 του Κώδικα Τέκνων και Γονέων. Επίσης, κατά

το SMER, δεν είναι απαραίτητο να προστεθεί ότι ο δότης σπέρματος δεν τεκμαίρεται ως

πατέρας όταν μια μοναχική γυναίκα χρησιμοποίησε τις μεθόδους της αναπαραγωγικής

τεχνολογίας. Αυτό σημαίνει ότι θα είναι δυνατόν, πάντως, ο άνδρας του οποίου το σπέρμα

χρησιμοποιήθηκε να αναγνωριστεί ως πατέρας μέσω της διαδικασίας της επιβεβαίωσης με την

προϋπόθεση ότι ο άνδρας και η γυναίκα ή ακόμη και το παιδί, αν είναι ενήλικο, συναινούν σ’

αυτό236.

Προτείνεται, επίσης, στην έκθεση να προστεθεί στο Κεφάλαιο 1 ένα νέο άρθρο το

Άρθρο 3a του Κώδικα Τέκνων και Γονέων, στο οποίο θα προβλέπεται ότι δεν είναι απαραίτητο

να ιδρύεται πατρότητα ή γονεϊκότητα στις περιπτώσεις που η μοναχική γυναίκα υποβλήθηκε

σε σπερματέγχυση ή εξωσωματική γονιμοποίηση και το παιδί γεννήθηκε με αυτή την τεχνική.

Με τη διατύπωση που προτείνεται μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο αναγνώρισης του παιδιού από

το δότη σπέρματος κατά τους όρους που αναπτύχθηκαν πιο πάνω.

Επίσης, μια σειρά από τροποποιήσεις του Κώδικα Τέκνων και Γονέων προτείνονται που

αφορούν τη διακοπή των ερευνών για την πατρότητα ή τη γονεϊκότητα.

Προτείνεται, παράλληλα, ότι θα πρέπει να υπάρξει μια μεταβατική χρονική περίοδος

προκειμένου να εξασφαλιστεί η ενημερωμένη συναίνεση στο χώρο του συστήματος

περίθαλψης. Κατά τη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος και πριν τεθεί σε ισχύ η νέα

νομοθεσία δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται σπέρμα από τρίτο δότη για τη γονιμοποίηση

μοναχικής γυναίκας, αν αυτός δεν έχει συναινέσει εγγράφως.

Δεδομένου ότι η πρόταση να έχουν πρόσβαση και οι μοναχικές γυναίκες στις μεθόδους

ΙΥΑ θα έχει ως συνέπεια την αύξηση της ζήτησης των τεχνικών αυτών με τη χρήση ξένου

σπέρματος, πράγμα που θα σηματοδοτήσει την αύξηση του κόστους για το σύστημα

υγειονομικής περίθαλψης κατά 60.000.000-80.000.000 SEK, το SMER επισημαίνει ότι

επαφίεται στις τοπικές Περιφέρειες να αποφασίσουν αν οι ασθενείς που εφαρμόζουν αυτή τη

μέθοδο θα επιβαρυνθούν με κάποια χρέωση ή όχι.

Κατά τα λοιπά, οι συνέπειες αυτής της πρότασης εκτιμάται ότι θα είναι ασήμαντες.

Οποιαδήποτε άλλη αύξηση του κόστους εκτιμάται ότι θα είναι διαχειρίσιμη.

236 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 1- Άρθρο 4 του Children and Parents Code.

85

Κλείνοντας, επισημαίνεται η αναγκαιότητα περαιτέρω έρευνας επί του ζητήματος και

κυρίως επί των συνθηκών στη Σουηδία και των συνεπειών για το παιδί.

Πάντως, η εν λόγω νομοθετική τροποποίηση δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί, αλλά

αναμένεται ότι θα λάβει χώρα εντός του 2015. Ωστόσο, η τρέχουσα κατάσταση αναγκάζει

πλειάδα μοναχικών γυναικών να καταφεύγουν στη Φινλανδία, στη Δανία ή σε άλλες χώρες

στις οποίες επιτρέπεται η πρόσβαση των μοναχικών γυναικών στις μεθόδους της ΙΥΑ237. Αυτό,

όμως, έχει ως συνέπεια τα παιδιά που γεννιούνται από μοναχικές γυναίκες στο εξωτερικό να

μην έχουν νομικά δικαιώματα στη Σουηδία238.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Κατά τα «πρόσωπα αναφοράς» με τα οποία συζητήθηκε το εν λόγω ζήτημα, οι μεν

γιατροί δήλωσαν ότι από τη στιγμή που μέχρι σήμερα η συγκεκριμένη κατηγορία προσώπων

εξαιρείται από τη δυνατότητα υποβολής στις μεθόδους ΙΥΑ και τούτο είναι γνωστό σε όλους

ούτε οι ίδιοι έχουν κληθεί ποτέ να εφαρμόσουν κάποια από τις μεθόδους αυτές. Όλοι

γνωρίζουν ότι πρόκειται για μια απαγορευμένη διαδικασία και δεν αξιώνουν την εφαρμογή

της. Τα λοιπά δε «πρόσωπα αναφοράς», νομικοί, Καθηγητής Φιλοσοφίας κ.λ.π. τάχθηκαν υπέρ

μιας τροποποίησης της νομοθεσίας στην κατεύθυνση της αναγνώρισης του σχετικού

δικαιώματος και στις μοναχικές γυναίκες, έστω και υπό κάποιες ειδικές προϋποθέσεις π.χ.

λόγοι υγείας, μη επιθυμία σύναψης ερωτικής σχέσης με άντρα κ.λ.π. Χωρίς την τήρηση καμίας

προϋπόθεσης τάσσεται μία νομικός. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics

υποστηρίζει ότι θα πρέπει να ισχύουν οι αρχές της αυτονομίας, της ισότητας και της μη

διάκρισης, γι αυτό και θα πρέπει να επιτραπεί η πρόσβαση στη μοναχική γυναίκα. Σε κάθε

περίπτωση, όμως, θα πρέπει είτε η ίδια να συνδέεται βιολογικά με το παιδί είτε να το γεννάει.

Β. ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΑΝΔΡΑΣ

1. Η ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΡΑΓΜΑΣΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Αναφορικά με την πρόσβαση του μοναχικού άνδρα στις μεθόδους ΙΥΑ, καταρχήν

ισχύουν όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τις μοναχικές γυναίκες και το δικαίωμα πρόσβασης

στις μεθόδους ΙΥΑ. Δηλαδή, με βάση το ισχύον νομοθετικό καθεστώς τα μοναχικά πρόσωπα εν

237 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 70.238 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 75.

86

γένει, άρα και οι μοναχικοί άντρες, δεν επιτρέπεται να αξιοποιούν τις μεθόδους ΙΥΑ, ενώ

αναμένεται σχετική νομοθετική τροποποίηση που θα ανατρέψει το σκηνικό αυτό.

Ωστόσο, εν τοις πράγμασι, η πρόσβαση ειδικά των μοναχικών αντρών στις μεθόδους

ΙΥΑ και ουσιαστικά στην παρένθετη μητρότητα είναι αρκετά διαδεδομένη. Πρακτικά αυτό που

συμβαίνει είναι οι μοναχικοί άντρες είτε να καταφεύγουν στο εξωτερικό είτε να προχωρούν σε

ιδιωτική συνεννόηση με την παρένθετη μητέρα, οπότε η όλη διαδικασία εφαρμόζεται

ιδιωτικά.

Κατά συνέπεια, αναφορικά με τα ζητήματα ίδρυσης της συγγένειας στις περιπτώσεις

αυτές ισχύουν όσα αναφέρθηκαν παραπάνω στο τμήμα της ανάλυσης της παρένθετης

μητρότητας239. Ουσιαστικά, ο μοναχικός άντρας που θα προσφύγει στην μέθοδο της

παρένθετης μητρότητας παρέχοντας το σπέρμα του μπορεί να αναγνωριστεί ως ο γενετικός

και νόμιμος πατέρα του παιδιού που θα γεννηθεί.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τις συνεντεύξεις με τα «πρόσωπα αναφοράς» επιβεβαιώνονται σε μεγάλο βαθμό

όλα τα παραπάνω. Οι μεν γιατροί που εργάζονται σε δημόσια νοσοκομεία απάντησαν ότι δεν

τους έχει ζητηθεί από μοναχικό άντρα να προσφύγει στη μέθοδο τις παρένθετης μητρότητας,

κάτι που ήταν αναμενόμενο, αφού ούτως ή άλλως η παρένθετη μητρότητα απαγορεύεται στη

χώρα και όταν πραγματοποιείται τούτο δε γίνεται σε δημόσια νοσοκομεία, ο δε ένας γιατρός

που εργάζεται σε ιδιωτική κλινική, δήλωσε ότι του έχει ζητηθεί και μάλιστα πολύ πρόσφατα,

οπότε δεν ήταν σε θέση να δώσει περαιτέρω πληροφορίες για την εξέλιξη της υπόθεσης. Από

τους νομικούς, η μια διατύπωσε τη θέση ότι δε θα πρέπει να αναγνωριστεί ένα τέτοιο

δικαίωμα στους μοναχικούς άντρες, ενώ η άλλη συνέδεσε την αναγνώριση του δικαιώματος

αυτού με την αναγνώριση αντίστοιχου δικαιώματος για τις μοναχικές γυναίκες. Ο Εκπρόσωπος

του SMER δήλωσε ότι η Επιτροπή δεν έχει θέση αναφορικά με το ζήτημα αυτό. Οι

περισσότεροι, ωστόσο, επεσήμαναν την ανάγκη ο μοναχικός άντρας να παρέχει, πάντως, το

σπέρμα του, ούτως ώστε το παιδί να είναι βιολογικά συνδεδεμένο μαζί του. Κάποιοι εξ αυτών

δέχονται να έχει πρόσβαση ο μοναχικός άντρας στην παρένθετη μητρότητα όταν δεν μπορεί

για ιατρικούς λόγους να τεκνοποιήσει ή επειδή δεν επιθυμεί να έχει σεξουαλική επαφή με

γυναίκα, ενώ κάποιοι άλλοι το δέχονται χωρίς οποιοδήποτε περιοριστικό όρο. Ο Αναπληρωτής

Καθηγητής των Research Ethics υποστηρίζει ότι θα πρέπει να επιτραπεί η προσφυγή στις

μεθόδους της ΙΥΑ και στον μοναχικό άνδρα εφόσον συνδέεται βιολογικά με το παιδί. Επίσης,

239 Βλ. Τμήμα ΙΙΙ. 2. της παρούσας μελέτης.

87

υποστηρίζει ότι θα μπορούσε να δεχθεί και την πλήρη υποκατάσταση κατά τη χρήση της

παρένθετης μητέρας.

Γ. ΟΜΟΦΥΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ

Η Σουηδία ήταν από τις πρώτες χώρες που αναγνώρισε και παρείχε δικαιώματα όχι

μόνο στους ομοφυλόφιλους, αλλά σε όλους τους LGBT. Μάλιστα, για την προστασία των

προσώπων που ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία από πολύ νωρίς τους αναγνωρίστηκαν και

νομικά μια σειρά οικογενειακών δικαιωμάτων.

Σκόπιμο είναι σε αυτό το σημείο να επιχειρηθεί μία χρονολογική τους παρουσίαση240:

Το έτος 1944 αποποινικοποιήθηκαν οι ομοφυλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων

Το έτος 1972 η Σουηδία γίνεται η πρώτη χώρα παγκοσμίως που προσέφερε

θεραπεία αλλαγής φύλου241 (gender-reassignment treatment)

Το έτος 1979 το Swedish National Board of Health and Welfare αφαίρεσε την

ομοφυλοφιλία από την λίστα ιατρικής διάγνωσης

Το έτος 1987 τίθεται σε ισχύ η απαγόρευση των διακρίσεων κατά των ομόφυλων

από τις επιχειρήσεις και από τους κυβερνητικούς υπαλλήλους

Το έτος 1988 οι ομόφυλοι περιλαμβάνονται στο νόμο της συμβίωσης (cohabitation)

Το έτος 1995 ο νόμος της καταχωρημένης συμβίωσης (The Registered Partnership

Act) τίθεται σε ισχύ242

Το έτος 1999 τίθεται σε ισχύ η απαγόρευση των διακρίσεων στη δουλειά για λόγους

σεξουαλικού προσανατολισμού. Επίσης, θεσμοθετείται ο Διαμεσολαβητής

(Ombudsman) κατά των Διακρίσεων λόγω Σεξουαλικού Προσανατολισμού.

Το έτος 2002 τίθεται σε ισχύ ο νόμος για την Ίση Μεταχείριση των Φοιτητών στα

Πανεπιστήμια

Το έτος 2003 ο σεξουαλικός προσανατολισμός περιλαμβάνεται στην απαγόρευση

κατά της υποκίνησης της βίας εναντίον εθνικών ή παρόμοιων κατηγοριών. Στα

240 http://www.rfsl.se/?p=3377241 Η αλλαγή φύλου ήταν επιτρεπτή με συγκεκριμένες προϋποθέσεις, βλ. αναλυτικά J. Scherpe, «The Nordic Countries in the Vanguard of European Family Law», Scandinavian Studies in Law, Volume 50 – What is Scandinavian Law? – Social Private Law, 2007, σελ. 280-281, ο οποίος υποστηρίζει ότι η Σουηδία ήταν η πρώτη χώρα παγκοσμίως που αναγνώρισε και ρύθμισε το νομικό καθεστώς των τρανσέξουαλ.242 Στη Σουηδία κατά το πρώτο έτος εφαρμογής του νόμου (1995) καταχωρήθηκαν 335 συμβιώσεις, το έτος 1996 159 και το έτος 1997 131. Να σημειωθεί ότι καταχωρήθηκαν περισσότερες συμβιώσεις ομόφυλων ανδρών από ότι ομόφυλων γυναικών, βλσχετικά. Θ. Παπαζήση, «Η οικογένεια προσώπων του αυτού φύλου: Εκφυλισμός ή ίση μεταχείριση;», ΧρΙΔ, 2007, σελ. 765

88

ομόφυλα ζευγάρια παρέχονται τα ίδια δικαιώματα όπως στα ετερόφυλα σε σχέση

με όλες τις μορφές υιοθεσίας και νομικής επιμέλειας (legal custody) των παιδιών.

Τίθεται σε ισχύ ευρύτερη απαγόρευση των διακρίσεων για λόγους σεξουαλικού

προσανατολισμού.

Το έτος 2005 τίθεται σε ισχύ η απαγόρευση των διακρίσεων για λόγους

σεξουαλικού προσανατολισμού στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και

υγειονομικής περίθαλψης. Τα ζευγάρια λεσβιών αποκτούν το δικαίωμα πρόσβασης

στην ΙΥΑ243.

Το έτος 2006 τίθεται σε ισχύ η απαγόρευση των διακρίσεων και άλλων

προσβλητικών συμπεριφορών στα παιδιά και στους φοιτητές

Το έτος 2009 τίθεται σε ισχύ η απαγόρευση των διακρίσεων στο χώρο εργασίας για

λόγους ταυτότητας φύλου (gender identity). Ο γάμος γίνεται ουδέτερος φύλου

(gender neutral) που σημαίνει ότι επιτρέπεται σε άτομα του ίδιου φύλου να

παντρεύονται σύμφωνα με τον ίδιο νόμο, όπως τα ετερόφυλα ζευγάρια.

Από τα πιο πάνω αναφερόμενα συνάγεται ότι η Σουηδία έχει ένα πλήρες πλέγμα

προστασίας των δικαιωμάτων των ομοφύλων και των τρανσέξουαλ. Με τη νομοθετική

αναγνώριση μιας σειράς δικαιωμάτων επιδιώκεται η νομικής τους εξίσωση με τους

ετερόφυλους.

1. ΟΡΟΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

α. Η διαβούλευση για την κατοχύρωση του σχετικού δικαιώματος

Σε σχέση τώρα με την αναγνώριση του δικαιώματος πρόσβασης των ομόφυλων

ζευγαριών στις μεθόδους ΙΥΑ υπάρχει ένας ολόκληρος διάλογος. Τα βασικά επιχειρήματα που

εκφράστηκαν κατά τη διαβούλευση για το νομοσχέδιο σχετικά με το επιτρεπτό της ΙΥΑ στα

ζευγάρια ομόφυλων γυναικών, αλλά και κατά τις συζητήσεις που λαμβάνουν χώρα σήμερα για

τις άγαμες μοναχικές γυναίκες αφορούν το συμφέρον του παιδιού, τα δικαιώματα των ατόμων

και τη σημασία του πατέρα244. Πιο αναλυτικά:

243 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 60, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 15.244 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 66 επ.

89

το συμφέρον του παιδιού αποτέλεσε ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα για

να αποτραπεί η πρόσβαση στις αναπαραγωγικές τεχνολογίες τόσο στα ομόφυλα

ζευγάρια γυναικών όσο και στις μοναχικές γυναίκες.

Γι αυτό το λόγο οι λεσβίες, μάλιστα, χαρακτηρίζονταν ως «αφύσικες μητέρες»

(unnatural mother) από όσους δεν επιθυμούσαν να αναγνωριστεί σε αυτές ένα δικαίωμα

πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ. Οι πολέμιοι του σχεδίου νόμου που παρείχε πρόσβαση στην

ΙΥΑ σε λεσβίες (και κυρίως το Χριστιανοδημοκρατικό κόμμα) υποστήριξαν ότι ουσιαστικά τα

παιδιά που θα γεννιόταν θα απαρνιόταν τα «φυσικό δικαίωμά τους» σε πατέρα245. Σύμφωνα

με την άποψη αυτή, το φυσικό δικαίωμα συνίσταται στην ύπαρξη δύο γονέων του αντίθετου

φύλου246. Το συμφέρον του παιδιού κατ’ αυτούς ήταν να μεγαλώσει σε ετερόφυλη πυρηνική

οικογένεια247.

Το παράδοξο, βέβαια, ήταν ότι και οι υπέρμαχοι της πρόσβασης των ομόφυλων και των

μοναχικών γυναικών στις αναπαραγωγικές τεχνολογίες βασίστηκαν στο συμφέρον του

παιδιού. Σύμφωνα με τους τελευταίους το συμφέρον του παιδιού συνίσταται στο να έχει αυτό

τα ίδια δικαιώματα όπως όλα τα παιδιά, χωρίς να ενδιαφέρει η οικογένεια από την οποία

προέρχεται. Επίσης, υποστήριξαν ότι ο νομοθέτης θα έπρεπε να αναγνωρίσει την ύπαρξη

διαφορετικών μορφών οικογενειών και να συμβαδίσει με την κοινωνική πραγματικότητα248.

Το δικαίωμα των λεσβιών και των μοναχικών γυναικών για ίση πρόσβαση στην

ιατρική φροντίδα αποτέλεσε ένα ακόμη επιχείρημα στο διάλογο για τους

υπέρμαχους του νομοσχεδίου249.

Το επιχείρημα της ανάγκης ύπαρξης ενός πατέρα (είτε βιολογικού είτε

κοινωνικού) συνδέεται στενά με το επιχείρημα για το συμφέρον του παιδιού. Οι

ενάντιοι στην πρόσβαση στις αναπαραγωγικές τεχνικές των λεσβιών και των

245 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 67.246 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, Peace Institute 2011, σελ. 67.247 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 67.248 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 67.249 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 68.

90

μοναχικών γυναικών θεωρούν ότι η δημιουργία οικογενειών χωρίς πατέρα

αποτελούν απειλή για τις ετερόφυλες πυρηνικές οικογένειες250.

Κατόπιν της ανωτέρω διαβούλευσης, στη Σουηδία, όπως προκύπτει και από όσα

αναλυτικά αναφέρθηκαν παραπάνω για την περίπτωση της πρόσβασης των ομόφυλων

ζευγαριών γυναικών στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, από την 1/7/2005 τα ομόφυλα

ζευγάρια γυναικών που συζούν ή βρίσκονται σε σύμφωνο ελεύθερης συμβίωση (in registered

partnership) έχουν δωρεάν πρόσβαση στο εθνικό σύστημα υγείας, στα δημόσια σουηδικά

νοσοκομεία προκειμένου να υποβληθούν σε κάποια από τις μεθόδους ΙΥΑ 251. Και για τα

ζευγάρια αυτά ισχύουν οι γενικές προϋποθέσεις προσφυγής στις μεθόδους ΙΥΑ.

β. Οι ειδικοί όροι του επιτρεπτού

Όπως στην αρχή της μελέτης εκτέθηκε αναλυτικά252, η σουηδική νομοθεσία προβλέπει

ότι όλα τα ζευγάρια, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, όταν προσφεύγουν σε

κάποια μέθοδο ΙΥΑ υποβάλλονται σε μια βασική ιατρική και ψυχοκοινωνική εξέταση, η οποία

αποσκοπεί στο να εκτιμήσει ο γιατρός το κατά πόσο είναι κατάλληλα για να γίνουν γονείς και

κυρίως στο κατά πόσο μπορούν να ανταποκριθούν στις ιδιαιτερότητες της απόκτησης τέκνου

μέσω της ΙΥΑ.

Ειδικά για τα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών η βασική αυτή εξέταση, εκτός από το

σταθερό ιατρικό έλεγχο ασθενειών και μολύνσεων, περιλαμβάνει και το tubal-flush που θα

αποκαλύψει αν υπάρχει αποκλεισμένη σάλπιγγα και θα βοηθήσει το γιατρό να αποφασίσει αν

η θεραπεία θα είναι γονιμοποίηση in vitro ή σπερματέγχυση με δωρεά σπέρματος. Τούτο

εξηγείται από το γεγονός ότι η πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ στα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών

επιτρέπεται μόνο αν καμία από τις δύο γυναίκες δεν μπορεί να τεκνοποιήσει για λόγους

υγείας.

Τμήμα της όλης αξιολόγησης και στα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών αποτελεί και η

ψυχοκοινωνική έρευνα, η οποία στοχεύει στη βεβαίωση της σταθερότητας και της ψυχικής

υγείας της σχέσης των δύο γυναικών, η οποία θα έχει άμεσο αντίκτυπο και στο παιδί που θα

250 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 70.251 Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, 2006, TemaNord 2006:505, σελ. 26 επ., The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σελ. 2, 3, Tolstoy T., «In the best interest of the child – Contemporary Parenthood», σε Fifteen Years with the Norma Research Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds), σελ. 113- Βλ. επίσης, C. Borneskog, A. Skoog Svanberg/C. Lampic/G. Sydsjö, «Relationship quality in lesbian and heterosexual couples undergoing treatment with assisted reproduction», Human Reproduction, 2012, Vol.27, No.3, σελ. 780.252 Βλ. αναλυτική παρουσίαση των προϋποθέσεων πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ στο Κεφάλαιο ΙΙ.Α. & Β.

91

γεννηθεί. Στο πλαίσιο αυτό και για τα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών που επιθυμούν να

αποκτήσουν παιδί μέσω των μεθόδων ΙΥΑ κάποια ψυχιατρική ασθένεια ή εθισμός στο αλκοόλ

ή/και στα ναρκωτικά μπορεί να αποκλείσουν την πρόσβαση τους στις μεθόδους ΙΥΑ253.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί εκ νέου ότι ο ρόλος του

ψυχολόγου/ψυχιάτρου που συμμετέχει στη φάση της αξιολόγησης του ζευγαριού είναι

ιδιαιτέρως καθοριστικός και η σημασία της γνώμης που θα εκφέρει πολύ μεγάλη. Από τις

συνεντεύξεις με τα «πρόσωπα αναφοράς» - γιατρούς, σαφώς προέκυψε ως συμπέρασμα ότι ο

γιατρός, ο οποίος και εν τέλει αποφασίζει για το αν ένα ζευγάρι θα ενταχθεί σε κάποιο

πρόγραμμα υποβοήθησης της αναπαραγωγής ή όχι, ουσιαστικά υιοθετεί την εκτίμηση του

ψυχολόγου/ψυχιάτρου στα ζητήματα που άπτονται της ειδικότητάς του.

γ. Κυρώσεις

Συνέπειες για την τυχόν παραβίαση των προϋποθέσεων που αναφέρονται παραπάνω

σε σχέση με την προσφυγή των ομόφυλων ζευγαριών γυναικών στις μεθόδους ΙΥΑ, στο

σουηδικό νόμο που αφορά την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ, ήτοι την GIA (2006:351), δεν

προβλέπονται. Αλλά ούτε και στα Regulations & Guidelines του National Board of Health and

Welfare προβλέπεται κάτι ιδιαίτερο. Αντιθέτως, κι εκεί γίνεται παραπομπή στην GIA

(2006:351).

δ. Οι θέσεις των «προσώπων αναφοράς»

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι όλοι οι ερωτηθέντες γιατροί επιβεβαίωσαν ότι

τους έχει ζητηθεί και έχουν εφαρμόσει μεθόδους ΙΥΑ σε ομόφυλα ζευγάρια γυναικών, ενώ και

οι νομικοί τάχθηκαν υπέρ του να επιτρέπεται η εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ τόσο σε ομόφυλα

ζευγάρια αντρών όσο και σε ομόφυλα ζευγάρια γυναικών με την προϋπόθεση, πάντως, να

διατηρείται η βιολογική σχέση του παιδιού με έναν τουλάχιστον από τους γονείς. Την

αναγνώριση της δυνατότητας πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ τόσο για τα ομόφυλα ζευγάρια

γυναικών όσο και για τα ομόφυλα ζευγάρια αντρών υποστήριξε και ο Eκπρόσωπος του SMER,

αλλά και τα λοιπά «πρόσωπα αναφοράς». Μάλιστα, όπως επισημάνθηκε από τον Aναπληρωτή

Kαθηγητή των Research Ethics, μια απαγόρευση θα αποτελούσε ανεπίτρεπτη διάκριση

εναντίον τους.

253 C. Borneskog/ A. Skoog Svanberg/C. Lampic/ G. Sydsjö G., «Relationship quality in lesbian and heterosexual couples undergoing treatment with assisted reproduction», Human Reproduction, 2012, Vol.27, No.3, σελ. 780.

92

2. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

α. Όρια ηλικίας

Σε σχέση με τις ειδικότερες προϋποθέσεις για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ σε

ομόφυλα ζευγάρια γυναικών και πιο συγκεκριμένα σε σχέση με τα προβλεπόμενα όρια

ηλικίας, ως γενική παρατήρηση ισχύει ότι εφαρμόζονται και στην περίπτωση αυτή αναλογικά

όσα προβλέπονται και αναλυτικά παρουσιάστηκαν παραπάνω για τα ετερόφυλα ζευγάρια254.

i. Ανώτατο ή κατώτατο όριο ηλικίας για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ δεν υφίσταται

ούτε στην περίπτωση το ομόφυλων ζευγαριών γυναικών. Λαμβάνονται, όμως, υπ’ όψιν τα

Regulations & Guidelines του National Board of Health and Welfare255, τα οποία κατατείνουν σε

σχέση με το ανώτατο όριο ηλικίας στο ότι η μελλοντική μητέρα δε θα πρέπει να έχει φτάσει σε

εκείνο το ηλικιακό όριο στο οποίο η γονιμότητα συνήθως μειώνεται δραματικά. Επίσης, εκείνο

που υπογραμμίζεται είναι ότι πάντοτε είναι απαραίτητο να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον

του παιδιού που θα γεννηθεί, αλλά και η δυνατότητα της γυναίκας να φέρει εις πέρας την

εγκυμοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, το παιδί πρέπει να μεγαλώσει με τουλάχιστον ένα γονέα,

δηλαδή τουλάχιστον ένας γονέας θα πρέπει να είναι επαρκώς νέος για να μπορέσει να το

φροντίσει μέχρι την ενηλικίωσή του.

Δεδομένου δε ότι στη Σουηδία, όπως αναφέρθηκε, με βάση το σύστημα που ισχύει

αρμόδια –μεταξύ άλλων- για να καθορίσουν τα ηλικιακά όρια για την εφαρμογή των μεθόδων

ΙΥΑ είναι τα Τοπικά Συμβούλια της κάθε Περιφέρειας, τα προτεινόμενα ηλικιακά όρια

ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή. Με βάση, επομένως, τα δεδομένα του Τοπικού

Συμβουλίου της Περιφέρειας της Στοκχόλμης, που χρησιμοποιείται στην μελέτη ως σημείο

αναφοράς, το ανώτατο αυτό ηλικιακό όριο κυμαίνεται ανάμεσα στα 37 και στα 43 έτη για τα

ετερόφυλα ζευγάρια και το ίδιο ισχύει και για τα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών.

ii. Αναφορικά με το κατώτατο ηλικιακό όριο, ούτε ο νόμος, αλλά ούτε τα Regulations &

Guidelines του National Board of Health and Welfare προβλέπουν κάτι ιδιαίτερο, αλλά με βάση

και πάλι το Τοπικό Συμβούλιο της Στοκχόλμης απαιτείται να υπάρχει ένα κατώτατο όριο

ηλικίας των υποβοηθούμενων προσώπων, που κυμαίνεται ανάμεσα στα 19 και στα 24

χρόνια256.

254 Βλ. αναλυτικά Κεφάλαιο ΙΙ. Β. 1. της παρούσας μελέτης. 255White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ.256White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization

93

iii. Η πιο «σοβαρή» συνέπεια της παραβίασης του ανώτατου ή του κατώτατου αυτού

ορίου ηλικίας είναι ότι δεν μπορεί η διαδικασία να λάβει χώρα σε δημόσιο Νοσοκομείο και

άρα να καλυφθεί και ασφαλιστικά. Θα πρέπει το ζευγάρι να απευθυνθεί σε ιδιωτική κλινική

και να καλύψει το σύνολο των εξόδων από ίδιους πόρους.

β. Υγεία μελλοντικών γονέων

i. Και στην περίπτωση των ομόφυλων ζευγαριών γυναικών αναφορικά με το ζήτημα του

ελέγχου της υγείας των μελλοντικών γονέων ισχύουν όσα αναφέρθηκαν για τα ετερόφυλα

ζευγάρια257.

Έτσι, από τα Regulations και Guidelines258, σαφώς προκύπτει ότι η υγεία των

μελλοντικών γονέων ελέγχεται λεπτομερώς και ο έλεγχος αυτός αποτελεί αναγκαία

προϋπόθεση για την υποβολή στις μεθόδους ΙΥΑ το να είναι οι ενδιαφερόμενοι μελλοντικοί

γονείς υγιείς.

Πιο συγκεκριμένα,

- με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 7 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι η

γυναίκα-λήπτρια θα πρέπει να εξεταστεί εάν είναι φορέας των ιών HIV1, HIV 2,

HTLV I, HTLV II, Ηπατίτιδας B, Ηπατίτιδας C και Σύφιλης

- με βάση το Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 8της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι μπορεί να

απαιτηθεί περαιτέρω εξέταση –ανάλογα με την προϊστορία της γυναίκας- για

ελονοσία, φυματίωση, CM, τoξόπλασμα, EBV, Τρυπανόσωμα cruzi και

λεισμανίαση

- με βάση του Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 9 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι η

μέθοδος ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγής μπορεί να εφαρμοστεί

μόνον εάν θεωρείται απίθανο κάποια μόλυνση ή ασθένεια από τις παραπάνω

να μεταφερθεί στο παιδί μέσω της κυοφορίας. Οι λεπτομέρειες των

%5B2%5D.pdf, σελ. 28 επ.257 Βλ. Κεφάλαιο ΙΙ. Β. 2. της παρούσας μελέτης.258Βλ. σχετικά την SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων, ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4-Άρθρο 10, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-30, όπου προβλέπεται η λήψη αίματος και η διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων και την SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-32.

Βλ. Επίσης, :J. Lind, «The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, 2008, (22), 1, 1-21,σελ. 15, White & Case LLP, EuropeanLawsgoverninginvitrofertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_Euro

pean_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf, σελ. 27 επ.

94

αποτελεσμάτων των ιατρικών εξετάσεων καταγράφονται και η γυναίκα

ενημερώνεται για τα αποτελέσματα και τις συνέπειες τους.

- Με βάση το Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 10 της SOSFS 2009:32, προβλέπεται ότι ο

γιατρός προβαίνει σε μια ειδική εκτίμηση για το κατά πόσο είναι ασφαλές για

τη γυναίκα και το παιδί να προχωρήσει η εγκυμοσύνη. Αν η ίδια η εγκυμοσύνη ή

κάποια μόλυνση ή κάποια ασθένεια από τις παραπάνω μπορεί να θέσει σε

κίνδυνο τη ζωή ή την υγεία της γυναίκας ή του παιδιού, τότε η εφαρμογή

κάποιας μεθόδου ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγή δεν είναι δυνατή.

Τέλος, επισημαίνεται εκ νέου ότι ο γιατρός προβαίνει σε αξιολόγηση πριν την

εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ για την καταλληλότητα των ενδιαφερόμενων προσώπων να

γίνουν γονείς. Όπως προαναφέρθηκε, η ανωτέρω αξιολόγηση, θα πρέπει να αφορά την

ικανότητα των μελών του ζευγαριού να λειτουργούν ως γονείς κατά τη διάρκεια της παιδικής

ηλικίας, λαμβανομένων υπ’ όψιν στοιχείων όπως η ηλικία, η κατάσταση της υγείας τους και

τυχόν αναπηρίες, η μεταξύ τους σχέση, οι συνθήκες διαβίωσης και η υποδομή να εξηγήσουν

στο παιδί τη βιολογική του καταγωγή259. Κατά την εξέταση του ζευγαριού θα πρέπει να

συμμετέχει και επιστήμονας εξειδικευμένος σε ζητήματα συμπεριφοράς. Η εξέταση θα πρέπει

να λαμβάνει χώρα χωριστά με καθένα μέλος του ζευγαριού, αλλά επίσης και με τους δύο

ταυτόχρονα260.

Εάν προκύπτει από τον ιατρικό φάκελο των προσώπων ότι κάποιο από τα

ενδιαφερόμενα πρόσωπα έχει βεβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό, τότε καλείται ειδικός γιατρός

(ψυχίατρος) να γνωματεύσει σχετικά. Στην μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων η γνώμη του

ειδικού γιατρού είναι δεσμευτική και για το γιατρό που καλείται να εφαρμόσει τις μεθόδους

ΙΥΑ. Στην περίπτωση, δηλαδή, που ο ειδικός γιατρός κρίνει ότι κάποιο από τα ενδιαφερόμενα

πρόσωπα έχει βεβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό, το οποίο δεν έχει αντιμετωπίσει επιτυχώς,

τότε η εισήγησή του είναι αρνητική και κατά συνέπεια και η αξιολόγηση του γιατρού είναι

αρνητική, με αποτέλεσμα τα πρόσωπα αυτά να μην μπορούν να προσφύγουν στις μεθόδους

ΙΥΑ.

259Βλ. σχετικά τη General Advice του Κεφαλαίου 4 – Άρθρου 12 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα260Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 12 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.

Βλ. Επίσης, J. Lind, «The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden», International Journal of Law, Policy and the Family, 2008, (22), 1, 1-21, σελ. 15, The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 3 επ.

95

Βεβαίως, κατά της αρνητικής για οποιοδήποτε λόγο αξιολόγησης του γιατρού τα

ενδιαφερόμενα πρόσωπα έχουν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το δικαίωμα να προσφύγουν

ενώπιον του National Board of Health and Welfare261. Ωστόσο, καθώς το National Board of

Health and Welfare συντάσσεται συνήθως με τη γνώμη του γιατρού, είναι και ελάχιστες οι

περιπτώσεις τέτοιων προσφυγών που έχουν οδηγηθεί ενώπιον του National Board of Health

and Welfare262.

ii. Γενικά, στα Regulations & Guidelines του National Board of Health & Welfare δεν

προβλέπεται κάποια κύρωση για την περίπτωση παραβίασης της ανωτέρω διαδικασίας

ελέγχου της υγείας των ενδιαφερόμενων προσώπων. Ούτε στην GIA (2006:351), στην οποία

κατά κύριο λόγο παραπέμπουν τα Regulations & Guidelines, προβλέπεται κάποια ειδική

κύρωση. Και στην περίπτωση αυτή, όμως, οι επαγγελματίες υγείας πιστά εφαρμόζουν το

γράμμα του νόμου και σπάνια ανακύπτουν ζητήματα καταστρατήγησής του, χάριν και στον

ομοτεχνιακό έλεγχο και στο σύστημα της αυτορρύθμισης που ακολουθείται.

γ. Συναίνεση ενδιαφερόμενων προσώπων

Και στην περίπτωση των ομόφυλων ζευγαριών γυναικών αναφορικά με το ζήτημα ης

συναίνεσης ισχύουν όσα διεξοδικά αναφέρθηκαν στο Κεφάλαιο ΙΙ. Β. 3. της παρούσας

μελέτης.

Έτσι, εάν εφαρμόζεται η μέθοδος της τεχνητής σπερματέγχυσης (artificial insemination)

απαιτείται και στην περίπτωση των ομόφυλων γυναικών να υπάρχει η συναίνεση της άλλης

γυναίκας για τη διενέργεια της διαδικασίας. Αναφορικά με τον τύπο, το περιεχόμενο και τη

δυνατότητα ανάκλησης της συναίνεσης ισχύουν όλα όσα αναφέρθηκαν ανωτέρω.

Πιο συγκεκριμένα, κάποιος ιδιαίτερος τύπος για την παροχή της συναίνεσης δεν

προβλέπεται. Αρκεί ένα απλό έγγραφο263. Το ίδιο ισχύει και όταν υπάρχει σύμφωνο

συμβίωσης, αλλά και ελεύθερη ένωση των ενδιαφερόμενων προσώπων.

261Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 3 GIA (2006:351) & Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 11 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα.262C. Sörgjerd, «Rättenattbliförälder – en analysavreglerna om assisterad befruktning och adoption», SvJT, 2012, σελ. 675 επ. 263 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της σπερματέγχυσης και Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §2 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, όπου και σχετικό υπόδειγμα φόρμας συναίνεσης του συζύγου/συντρόφου στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, http://www.socialstyrelsen.se/sosfs/2009-32.

96

Η συναίνεση απευθύνεται στο γιατρό, ο οποίος καλείται να εφαρμόσει τις μεθόδους

ΙΥΑ. Με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 §1 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη χρήση ιστών

και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, ο γιατρός οφείλει να ενημερώσει

το ζευγάρι για το περιεχόμενο της συναίνεσης και ειδικότερα για το ότι:

Η συναίνεση ισχύει από την ημέρα που υπεγράφη η φόρμα της συναίνεσης

και μέχρι νεότερης ενημέρωσης της φόρμας αυτής (§2)

Χωρεί ανάκληση της συναίνεσης προφορική ή έγγραφη (§3)

Ο γιατρός θα πρέπει άμεσα να ενημερωθεί για την ανάκληση της

συναίνεσης (§4)

Η ανάκληση ισχύει από τη στιγμή που ο γιατρός θα ενημερωθεί για την

ανάκληση της συναίνεσης (§5)

Αν ανακληθεί η συναίνεση, ο γιατρός οφείλει αμέσως μόλις ενημερωθεί για

την ανάκληση της συναίνεσης να το σημειώσει στη φόρμα της συναίνεσης

υπογράφοντας επ’ αυτού, αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτό την ανάκληση

της συναίνεσης (§6)

Η συναίνεση του τρίτου δότη μπορεί να ανακληθεί μέχρι τη γονιμοποίηση

του ωαρίου (§7)

Επίσης, με βάση το Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §4 της SOSFS 2009:32 αναφορικά με τη

χρήση ιστών και κυττάρων στις υπηρεσίες υγείας και στην κλινική έρευνα, ο υπεύθυνος

γιατρός υπογράφει τη φόρμα της συναίνεσης αναγνωρίζοντάς την με τον τρόπο αυτό.

Η συναίνεση εντός γάμου μπορεί να ανακληθεί: α) στην περίπτωση της

σπερματέγχυσης μέχρι τη γονιμοποίηση264 και β) στην περίπτωση της εξωσωματικής

γονιμοποίησης μέχρι την μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου265.

Ειδικός τύπος για την ανάκληση της συναίνεσης δεν απαιτείται. Η ανάκληση μπορεί να

είναι προφορική ή γραπτή266.

Τα ανωτέρω ισχύουν και στην περίπτωση που υπάρχει σύμφωνο συμβίωσης ή

ελεύθερη ένωση ανάμεσα στα πρόσωπα που προσφεύγουν στις μεθόδους ΙΥΑ.

264 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §1 της SOSFS 2009:32 σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 της SOSFS 2009:32.265 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 3 §2 της SOSFS 2009:32 σε συνδυασμό με Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 της SOSFS 2009:32.266Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 4 §3 της SOSFS 2009:32.

97

δ. Τα νομολογιακά δεδομένα

Ειδικά σε σχέση με την ανάκληση της συναίνεσης στο πλαίσιο της συμβίωσης

ομοφυλόφιλων γυναικών, ενώπιον της δικαιοσύνης έφτασε τη υπόθεση των A.L. και Z.N., οι

οποίες γνωρίστηκαν το 2005 και έγιναν ζευγάρι. Συμφώνησαν να αποκτήσουν μαζί παιδιά και

επικοινώνησαν με την κλινική Stork Clinic στην Copenhagen προκειμένου να προβούν στη

διαδικασία της ΙΥΑ και πιο συγκεκριμένα σε σπερματέγχυση. Η Z.N. υποβλήθηκε σε 4

σπερματεγχύσεις χωρίς αποτέλεσμα. Στη συνέχεια, υποβλήθηκε η A.L. σε σπερματέγχυση και

έμεινε έγκυος. Εξαιτίας, όμως της δύσκολης εγκυμοσύνης που είχε, προχώρησε δε διακοπή της

κύησης. Το 2007 ήρθαν εκ νέου σε επαφή με νοσοκομεία στη Σουηδία για να προχωρήσουν

ξανά στη διαδικασία της ΙΥΑ. Στις 23-2-2007 και στο ευρύτερο πλαίσιο της εφαρμογής της ΙΥΑ

η Α.L. υπέγραψε το έντυπο της συναίνεσης για τη γονιμοποίηση της Ζ.Ν. με σπέρμα τρίτου

δότη. Το 2007 η Ζ.Ν. υπεβλήθη σε δύο προσπάθειες γονιμοποίησης που απέτυχαν. Το ίδιο και

το Φεβρουάριο του 2008. Τον Απρίλιο, όμως του 2008 η Ζ.Ν. έμεινε έγκυος και το Δεκέμβριο

του 2008 γέννησε δύο δίδυμα κορίτσια την Τ. και την N.

Όταν το κορίτσια γεννήθηκαν τη A.L. και η Ζ.Ν. δεν ήταν πλέον ζευγάρι. Αμφισβητείται,

ωστόσο, ο χρόνος λύσης της συμβίωσής τους.

Η Α.L. δεν ανακάλεσε τη συναίνεσή της για τη γονιμοποίηση της Ζ.Ν. στο πλαίσιο της

ΙΥΑ ενώπιον του γιατρού και του νοσοκομείου. Ωστόσο, δεδομένου ότι η σχέση τους διεκόπη

τον Ιανουάριο/Φεβρουάριο του 2008 και δεν ήταν παρούσα σε καμία άλλη σπερματέγχυση

ούτε έλαβε γνώση ότι αυτές πραγματοποιήθηκαν, θεωρούσε ότι εν τοις πράγμασι η συναίνεσή

της είχε απωλέσει την ισχύ της. Μάλιστα, οι δυο γυναίκες σταμάτησαν και να συζούν, αφού η

A.L. σύναψε σχέση με έναν άντρα από τον οποία και έμεινε έγκυος.

Έχοντας να κρίνει τα παραπάνω πραγματικά περιστατικά, το Εφετείο του SKÅNE OCH

BLEKINGE οδηγήθηκε στην Απόφαση της 09-06-2014 (Case No. T 2847-13 - Dok.Id 229749)267,

με την οποία έκρινε ότι αποδείχτηκε ότι από τον Ιανουάριο / Φεβρουάριο 2008 η σχέση των

δύο γυναικών εισήλθε σε περίοδο έντονης κρίσης, με την A.L. να συνάπτει σχέση με κάποιον

άλλο άντρα, να φεύγει από το σπίτι να φιλοξενείται συχνά σε φίλες της κ.λ.π. Παρότι το

μισθωτήριο της κοινής του οικίας έληξε τον Αύγουστο του 2008 στην ουσία δε διέμεναν μαζί

ήδη από τον Φεβρουάριο του 2008. Άλλωστε, ήδη από τον Απρίλιο του 2008 η Ζ.Ν. μετακόμισε

σε άλλη οικία. Ενόψει των ανωτέρω η σχέση τους έληξε το Φεβρουάριο του 2008, οπότε και

σταμάτησαν να μένουν μόνιμα μαζί ως ζευγάρι και να διατηρούν κοινό νοικοκυριό. Έπεται ότι

οι δύο γυναίκες δε συζούσαν κατά το χρόνο της κρίσιμης σπερματέγχυσης στις 4-4-2008. Κατά

267 Βλ. τη βάση νομικών πληροφοριών zeteo, http://www.sub.su.se/start/sok.aspx

98

συνέπεια, το Εφετείο έκρινε, επικυρώνοντας την απόφαση του πρωτοβάθμιου Δικαστηρίου,

ότι η Α.L. δεν μπορεί να θεωρηθεί γονέας των δίδυμων κοριτσιών και δε χρειάζεται καν το

Δικαστήριο να εξετάσει το ζήτημα της συναίνεσης που αυτή είχε παράσχει και το ζήτημα της

ανάκλησής της και απέρριψε κατά συνέπεια την έφεση των κοριτσιών.

ε. Οι συνέπειες της παροχής συναίνεσης

Η πιο σοβαρή συνέπεια της παροχής της συναίνεσης αυτής είναι ότι με τον τρόπο αυτό

εγκαθιδρύεται η συγγένεια του παιδιού με την άλλη γυναίκα με την οποία κατοχυρωμένα

συμβιώνει (όχι αυτή που το γέννησε) και αυτή καθίσταται νομικός και κοινωνικός γονιός του

παιδιού που θα γεννηθεί σε δημόσιο νοσοκομείο268 με την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ269. Σε

περίπτωση που με τη σύντροφο ζουν σε ελεύθερη ένωση τότε η τελευταία έχει τη δυνατότητα

να επιβεβαιώσει τη γονεϊκότητα. Ωστόσο, αυτές οι προβλέψεις ισχύουν μόνο για τα παιδιά

που συνελήφθησαν στις σουηδικές κλινικές γονιμότητας και όχι και για εκείνα που

συνελήφθησαν σε άλλη χώρα ή στο σπίτι. Γι’ αυτά τα παιδιά η νομική τους κατάσταση είναι

ασαφής270.

Αν και υπάρχει νομοθετική αποδοχή της οικογένειας των δύο μητέρων, ωστόσο ο

κανόνας του γνωστού δότη περιπλέκει τη συζήτηση της γονεϊκότητας. Όπως αναφέρθηκε, ο

σουηδικός νόμος καθιερώνει ότι κάθε παιδί που γεννήθηκε ύστερα από δωρεά γεννητικού

υλικού δότη έχει το δικαίωμα να μάθει τη βιολογική του καταγωγή. Αν και το παιδί έχει δύο

νομικά επιβεβαιωμένους γονείς γυναίκες, όταν ενηλικιωθεί μπορεί να επιλέξει να έχει και

έναν πατέρα271.

Εξάλλου, ένας λόγος για τον οποίο επετράπη η χρησιμοποίηση της αναπαραγωγικής

τεχνολογίας από τις λεσβίες ήταν προκειμένου αυτές να μη ζητούν ανάλογες λύσεις στο

εξωτερικό. Αυτό θα είχε, όμως, ως συνέπεια τα παιδιά που γεννιούνται να αποστερούνται το

δικαίωμά τους να πληροφορηθούν για τη βιολογική τους καταγωγή, όταν στις χώρες υποδοχής

τους ισχύει η ανωνυμία του δότη272.

268 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 63.269 Tolstoy T., «In the best interest of the child – Contemporary Parenthood», σε: Fifteen Years with the Norma Research Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds),σελ. 113.270 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 75.271 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 73.272 M. Carbin/H. Harjunen/E. Kvist, «(In)Appropriate Mothers: Policy discourses on Fertility Treatment for Lesbians in Denmark, Finland and Sweden» σε DOING FAMILIES: GAY AND LESBIAN FAMILY PRACTICES, σελ. 74.

99

Δ. ΤΡΑΝΣΕΞΟΥΑΛ

1. Ως γνωστό, τρανσέξουαλ είναι το πρόσωπο του οποίου η ταυτότητα φύλου δεν είναι

η ίδια με το βιολογικό φύλο και/ή το νομικό φύλο με το οποίο είναι καταχωρημένο κατά τη

γέννηση και που επιδιώκει πλήρως ή μερικώς να αλλάξει το σώμα του προκειμένου να

συμβαδίσει με την ταυτότητα του φύλου του, μέσω χειρουργικής επέμβαση, ορμονοθεραπείες

ή με άλλες μεθόδους273.

Η Σουηδία είναι μια από τις πιο φιλελεύθερες χώρες παγκοσμίως όσον αφορά τη

νομική θέση των ομόφυλων και των τρανσέξουαλ. Ωστόσο, δυσάρεστη έκπληξη προκαλεί ένας

νόμος του 1972274 σύμφωνα με τον οποίο προκειμένου κάποιο πρόσωπο να προχωρήσει σε

αλλαγή φύλου θα έπρεπε να υποβληθεί υποχρεωτικά σε στείρωση. Μόνο με αυτόν τον τρόπο

ήταν δυνατή η νομική του αναγνώριση ότι ανήκει στο άλλο φύλο. Ο νόμος αυτός ίσχυσε για

περισσότερα από 30 χρόνια. Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα στειρώθηκαν παρά τα θέλησή τους

πάνω από 500 άτομα. Πολλοί από αυτούς που στειρώθηκαν αναγκαστικά προσέφυγαν στα

σουηδικά Δικαστήρια ζητώντας αποζημίωση. Μόλις το 2013 καταργήθηκε αυτός ο νόμος,

καθώς κρίθηκε από το σουηδικό Δικαστήριο ως αντισυνταγματικός και αντίθετος στην ΕΣΔΑ275.

2. Ειδική ρύθμιση για τη δυνατότητα πρόσβασης των τρανσέξουαλ στις μεθόδους ΙΥΑ

δεν υπάρχει στο σουηδικό νόμο. Ωστόσο, όπως δήλωσε η Εκπρόσωπος του σουηδικού

Κοινοβουλίου, το σουηδικό Κοινοβούλιο έχει ταχθεί υπέρ του δικαιώματος των τρανσέξουαλ

να αποκτούν παιδιά με αξιοποίηση των μεθόδων της ΙΥΑ.

Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται τόσο οι ερωτηθέντες ιατροί όσο και οι ερωτηθέντες

νομικοί. Θα πρέπει να αναγνωρίζεται στα πρόσωπα που έχουν αλλάξει φύλο το δικαίωμα να

αποκτήσουν παιδιά με τη συνδρομή των μεθόδων ΙΥΑ και θα πρέπει να διευκολύνονται στην

κατεύθυνση αυτή με την έννοια της εξασφάλισης σε αυτούς πρόσβασης στις μεθόδους ΙΥΑ.

Μάλιστα, ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics υποστήριξε ότι δεν πρέπει να

υπάρξει διαφορετική αντιμετώπιση απέναντί τους. Όσον αφορά την άποψη ότι τα πρόσωπα

αυτά αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα, ο Αναπληρωτής Καθηγητής δήλωσε ότι σε

κάθε περίπτωση ο γιατρός εκτιμά ποιος είναι κατάλληλος να γίνει γονιός. Τέλος, με βάση την

Έκθεση του SMER αναφορικά με την πρόσβαση των μοναχικών γυναικών στις μεθόδους ΙΥΑ, ό

273 The Swedish National Board for Youth Affairs, About LGBT youth. Health274 Ο νόμος αυτός είχε χαρακτηριστεί ως παρωχημένος γι’ αυτό προτάθηκε η αλλαγή του βλ. J. Scherpe, «The Nordic Countries in the Vanguard of European Family Law», Scandinavian Studies in Law Volume 50 – What is Scandinavian Law? – Social Private Law, 2007, σελ. 285 επ.- Βλ. και Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 28 επ.275 http://www.bioethics.gr/index.php/anakoinosis/191-06-03-2013

100

τι ρύθμιση προτείνεται για τις μοναχικές γυναίκες θα πρέπει να εφαρμόζεται και στους

τρανσέξουαλ.

V. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Α. ΧΩΡΟΙ ΦΥΛΑΞΗΣ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Η διατήρηση και η φύλαξη του γεννητικού υλικού αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό

ζήτημα. Γι’ αυτό το λόγο ο Σουηδός νομοθέτης ψήφισε δύο νομοθετήματα που διέπουν τις

βιοτράπεζες276, δηλ. τους χώρους φύλαξης του γεννητικού υλικού. Ειδικότερα, η πρόβλεψη

αυτών των χώρων καθορίζεται από τη Biobanks in Medical Care Act (2002:297), αλλά και από

SOSFS 2009:31 αναφορικά με τους όρους φύλαξης ιστών και κυττάρων, όπως τροποποιήθηκε

από την SOSFS 2013:14 για τις αλλαγές στους κανονισμούς (SOSFS 2009: 31) για τα ιδρύματα

ιστών στην Ιατρική Περίθαλψη. Όλες οι κλινικές που ασχολούνται με τη δωρεά

αναπαραγωγικών κυττάρων διαθέτουν τράπεζα σπέρματος, αλλά και τράπεζες όπου

φυλάσσονται γονιμοποιημένα ωάρια277. Είναι, επίσης, πιθανόν να δημιουργηθούν τράπεζες

ωαρίων με την ανάπτυξη της υαλοποίησης μεθόδου για τα μη γονιμοποιημένα ωάρια278.

Για την ίδρυση και τη λειτουργία των χώρων φύλαξης του γεννητικού υλικού

προβλέπονται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Πιο συγκεκριμένα, οι βιοτράπεζες που εμπίπτουν

στη ρύθμιση της Biobank Act ιδρύονται είτε με απόφαση αυτών που είναι υπεύθυνοι για τη

διοίκησή τους, π.χ. των φορέων παροχών περίθαλψης (health care provider) ή των ινστιτούτων

έρευνας ή ιατρικών εταιριών που έχουν λάβει δείγματα (samples) από έναν φορέα παροχής

περίθαλψης.

Σε συνδυασμό με το επίσημο ίδρυμα, ο εκπρόσωπος της βιοτράπεζας πρέπει να

καθορίσει τους σκοπούς για τους οποίους η βιοτράπεζα θα λειτουργήσει. Συμπληρωματικά με

την ιατρική θεραπεία και τους άλλους ιατρικούς σκοπούς που συνδέονται με τις

δραστηριότητες του φορέα παροχής περίθαλψης, η βιοτράπεζα πρέπει να λειτουργεί μόνο για

276 S. Eriksson, «Informed consent and biobanks» σε The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 41 επ. M. Hansson, «In the interests of efficiency and integrity» σε The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 35 επ., L. Jonsson & U. Landegren, «Storing and using biobanks for research» σε The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 1 επ277 L. Westerlund/A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 62278 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 20.

101

συγκεκριμένους σκοπούς, όπως η εκτίμηση της ποιότητας και της εξέλιξης, η εκπαίδευση, η

έρευνα και οι κλινικές δοκιμές.

Κάθε απόφαση για την ίδρυση βιοτράπεζας πρέπει να αναφέρεται από τον εκπρόσωπο

της βιοτράπεζας στο National Board of Health and Welfare. Η αναφορά πρέπει να περιέχει

πληροφορίες για τους σκοπούς της βιοτράπεζας, που είναι εγκατεστημένη, ποιος είναι ο

υπεύθυνος και το αναμενόμενο μέγεθός της. Τυχόν μεταγενέστερες αλλαγές αυτών των

συνθηκών θα πρέπει να αναφέρονται στο National Board of Health and Welfare279.

Οι βιοτράπεζες που είχαν ιδρυθεί πριν την έναρξη ισχύος του Biobank Act δηλαδή πριν

την 1η Ιανουαρίου 2003, μπορούν να λειτουργούν με την προϋπόθεση ότι θα κάνουν αναφορά

στο National Board of Health and Welfare πριν την 1η Ιανουαρίου 2005280.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι κανονισμοί της Biobank Act είναι σε ισχύ όσον

αφορά τη χρήση των δειγμάτων από αυτές τις βιοτράπεζες.

Βιολογικά δείγματα από έμβρυα μπορούν να συλλέγονται και να φυλάσσονται σε

βιοτράπεζα μόνο αν η γυναίκα που είναι/ήταν έγκυος με το έμβρυο συναινεί. Αν η γυναίκα

είναι νεκρή, η συναίνεση δίνεται από τον πλησιέστερο συγγενή της. Η δυσκολία, βέβαια, που

αναφύεται αναφορικά με τον πλησιέστερο συγγενή δεν έχει ικανοποιητικώς διαλευκανθεί. Το

πρόβλημα της διαφωνίας μεταξύ των στενών συγγενών δεν έχει επιλυθεί281.

Διατηρείται μητρώο όπου καταχωρούνται όλες οι σχετικές πληροφορίες. Τα δεδομένα,

μάλιστα, στην περίπτωση των δοτών γαμετών διατηρούνται για τουλάχιστον 70 χρόνια282.

2. Βέβαια, για την τήρηση των πιο πάνω αναφερόμενων προϋποθέσεων ο νόμος

προβλέπει ότι την εποπτεία των συγκεκριμένων χώρων την έχει το National Board of Health

and Welfare. Ποιο συγκεκριμένα, το National Board of Health and Welfare εποπτεύει την

τήρηση της Biobank Act και μπορεί να ζητήσει από τους διοικητές των βιοτραπεζών να

υποβάλουν οποιοδήποτε έγγραφο, δείγμα και κάθε άλλου είδους πληροφορία τους ζητηθεί.

Το National Board of Health and Welfare μπορεί να έχει πρόσβαση στις εγκαταστάσεις της

βιοτράπεζας. Άρνηση υπακοής τιμωρείται με πρόστιμο283.

279 Βλ. σχετικά: The Biobanks in Medical Care Act (2002:297)Κεφάλαιο 2 –Άρθρα 1 , 2 & 4. Ο συγκεκριμένος νόμος είναι διαθέσιμος στα αγγλικά στην ιστοσελίδα http://www.biobanks.se/ethics.htm280 Βλ. σχετικά: the Biobanks in Medical Care Act (2002:297)–Μεταβατικές Διατάξεις281 The Biobanks in Medical Care Act (2002:297) Κεφάλαιο 3–Άρθρο 4282 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6- Άρθρο 4 και Κεφάλαιο 7- Άρθρο 6 της GIA αλλά και Κεφάλαιο 5-Άρθρο 6 της SOSFS 2009:31.283 Βλ. σχετικά: the Biobanks in Medical Care Act (2002:297) Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 3, http://www.biobanks.se/ethics.htm

102

3. Σε περίπτωση παραβίασης των διατάξεων του νόμου σχετικά με τη φύλαξη του

γεννητικού υλικού υπάρχουν συνέπειες οι οποίες αφορούν τους υπεύθυνους των

βιοτραπεζών. Οι συνέπειες αυτές είναι αστικής ή/και ποινικής φύσης.

α. Πιο αναλυτικά, ως προς τις αστικής φύσεως συνέπειες λεκτέα είναι τα ακόλουθα:

Υπάρχει υποχρέωση αποζημίωσης του δότη του δείγματος για τη ζημία που υπέστη.

Ωστόσο η τράπεζα απαλλάσσεται, αν αποδείξει ότι δεν είχε υπαιτιότητα.

Ο δότης δείγματος ο οποίος, λόγω ακατάλληλου ή επιβλαβούς χειρισμού του υλικού

των βιοτραπεζών έχει υποστεί οικονομική η ψυχολογική ζημία δικαιούται να αξιώσει

αποζημίωση για τη ζημία284.

β. Ως προς τις ποινικής φύσης συνέπειες θα πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

Αν οι κανονισμοί για τις βιοτράπεζες παραβιαστούν π.χ. λόγω αμέλειας του

νοσοκομείου να αναφέρει την ίδρυση βιοτράπεζας ή η άρνηση να καταστρέψει ή να

αφαιρέσει αναγνωριστικά γνωρίσματα από δείγματα που ανακλήθηκε η συναίνεση, τότε οι

υπεύθυνοι τιμωρούνται με πρόστιμο/χρηματική ποινή. Οι παραβιάσεις που έγιναν είτε με

δόλο είτε από αμέλεια τιμωρούνται με πρόστιμο/χρηματική ποινή285.

Επίσης, έχει εφαρμογή το Άρθρο 6 του Κεφαλαίου 8 GIA (2006:351), με βάση το οποίο

τιμωρείται με χρηματική ποινή/πρόστιμο ή φυλάκιση έως 2 χρόνια, όποιος για κέρδος παίρνει,

παραδίδει, λαμβάνει ή προμηθεύεται βιολογικό υλικό από ζωντανό ή νεκρό πρόσωπο ή ιστό

από αποβληθέν έμβρυο.

Η ίδια ποινή θα πρέπει να επιβάλλεται στο πρόσωπο που χρησιμοποιεί ή

εκμεταλλεύεται αυτό το υλικό για μεταμόσχευση ή για άλλους σκοπούς αν και γνωρίζει ότι

αυτό το υλικό έχει ληφθεί, παραδοθεί, έχει γίνει αντικείμενο αποδοχής ή προμήθειας για

κέρδος.

Οι μικρότερης σημασίας παραβιάσεις δεν θα πρέπει να ποινικοποιούνται286.

3. Ύστερα από αίτηση του φορέα παροχής υγειονομικής φροντίδας ή την εποπτική

αρχή, το National Board of Health and Welfare μπορεί να αποφασίσει να κλείσει μια

βιοτράπεζα και να καταστρέψει τα δείγματα ιστών. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το

γεννητικό υλικό μπορεί να καταστραφεί, αν δεν είναι πλέον σημαντικό κατά τους όρους του

Κεφαλαίου 2 του Άρθρου 2 και δεν υπάρχει δημόσιο ενδιαφέρον για τη διατήρησή του.

284 Βλ. σχετικά: the Biobanks in Medical Care Act (2002:297)Κεφάλαιο 6 –Άρθρο 2, http://www.biobanks.se/ethics.htm285 Βλ. σχετικά: the Biobanks in Medical Care Act (2002:297)Κεφάλαιο 6 –Άρθρο 2, http://www.biobanks.se/ethics.htm286 http://www.biobanks.se/ethics.htm

103

Επίσης, μπορεί να επιστραφεί σε αυτόν που το χορήγησε ή να καταστραφεί όταν δεν

χρειάζεται πλέον για το λόγο για τον οποίο δόθηκε287.

4. Αξίζει να αναφερθεί ότι το σουηδικό Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικών Υποθέσεων

έχει δημοσιεύσει μια Έκθεση (Report) (SOU 2010: 81) με τίτλο «A New Biobank Act» που

περιλαμβάνει προτάσεις για τη βελτίωση του σήμερα ισχύοντα νόμου με τίτλο Biobanks in

Medical Care Act (2002: 297)288. Με την έκθεση αυτή προτείνεται ένας νέος νόμος για τις

βιοτράπεζες που αφορά τη συλλογή και την αποθήκευση ανθρώπινων βιολογικών υλικών. Ο

σκοπός του νόμου παραμένει αμετάβλητος. Ο νόμος ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο τα

δείγματα ιστών (tissue samples) συλλέγονται, αποθηκεύονται και χρησιμοποιούνται για

συγκεκριμένους σκοπούς, με σεβασμό στην ανθρώπινη ακεραιότητα και την ιδιωτικότητα.

Ο προτεινόμενος νόμος διαφέρει από τον ισχύοντα κυρίως στα κατωτέρω ζητήματα:

Η πρόταση διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του νόμου. Πιο συγκεκριμένα ο

σήμερα ισχύον νόμος εφαρμόζεται μόνο στα δείγματα ιστών από το

υγειονομικής περίθαλψης σύστημα, ενώ το νομοσχέδιο περιλαμβάνει δείγματα

και από άλλες δραστηριότητες.

Σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο, η συναίνεση του δότη για τη συλλογή και τη

διατήρηση του δείγματος ιστών πρέπει να λαμβάνεται για όλα τα είδη

δειγμάτων. Σύμφωνα με τον προτεινόμενο νόμο οι ιστοί θα πρέπει να

συλλέγονται και να διατηρούνται για τη φροντίδα του δότη, για θεραπεία και

για κάποιους σχετικούς σκοπούς με την προϋπόθεση ότι δεν εκφράστηκε η

αντίρρηση του δότη. Βέβαια, ο δότης θα πρέπει να είναι πλήρως ενημερωμένος

και να διατηρεί το δικαίωμα στον αυτοκαθορισμό του. Αν δεν πρόκειται για τη

φροντίδα και τη θεραπεία αλλά για επιστημονική έρευνα η έκφραση της

συναίνεσης είναι απαραίτητη

Η έκθεση προτείνει ρυθμίσεις για την ιχνηλασιμότητα. Τα δείγματα των ιστών

από τις υγειονομικής περίθαλψης υπηρεσίες θα πρέπει να καταγράφονται στο

Swedish Biobank Registry. Τα υπόλοιπα δείγματα θα πρέπει κατ’ ελάχιστον να

καταχωρούνται στις βιοτράπεζες με τον ίδιο τρόπο τεκμηρίωσης

(documentation). Θα πρέπει να είναι δυνατό για το καταχωρούμενο πρόσωπο

287 Βλ.σχετικά: the Biobanks in Medical Care Act (2002:297) Κεφάλαιο 4-Άρθρο 9288 Για το θέμα αυτό βλ. αναλυτικά http://www.hsern.eu/index.php/news/show/sw-swedish-government-published-a-report-sou-2010-81-entitled-a-new-biobank-act

104

να εκφράσει τις αντιρρήσεις του για τις πληροφορίες που αφορούν το δείγμα

ιστού που καταχωρήθηκε στο Swedish Biobank Registry

Προτείνεται περαιτέρω ρύθμιση της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων

των βιοτραπεζών. Η ρύθμιση της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων

από βιοτράπεζες θα αποσαφηνίζει την ευθύνη των προσωπικών δεδομένων,

τους λόγους για τους οποίους τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα μπορούν να

υποβληθούν σε επεξεργασία και ποια προσωπικά δεδομένα μπορούν να

υποβληθούν σε επεξεργασία. Επιπλέον, προτείνεται να χορηγηθεί δικαίωμα

αντίρρησης στην επεξεργασία των δεδομένων στο υποκείμενο των δεδομένων.

Προτείνεται επιπρόσθετα σύνδεση με τον υπάρχον νόμο περί προσωπικών

δεδομένων (1998: 204). Τέλος, η έρευνα προτείνει κανόνες για τη διεθνή

ασφάλεια μεταφορών.

Ο προτεινόμενος νόμος προβλέπει λιγότερο τυπικές αλλά ρητές απαιτήσεις για

την απελευθέρωση δειγμάτων ιστού από βιοτράπεζες (release of tissue

samples). Οι περιορισμοί που ισχύουν σχετικά με το ποια δείγματα μπορούν να

απελευθερωθούν θα πρέπει να καταργηθούν. Πριν από την απελευθέρωσή

τους η βιοτράπεζα που προβαίνει στη συγκεκριμένη πράξη θα πρέπει να

υποχρεούται να θέτει ορισμένες προϋποθέσεις, σε λήπτες που δεν είναι

βιοτράπεζα σύμφωνα με το νόμο για τις βιοτράπεζες όσον αφορά την

τεκμηρίωση, την ιχνηλασιμότητα αλλά και την ανάκτηση των δειγμάτων κατόπιν

αιτήματος της βιοτράπεζας που τα απελευθέρωσε, για την προστασία των

ατομικών δικαιωμάτων. Οι προτεινόμενες απαιτήσεις περιλαμβάνουν ότι η

ιχνηλασιμότητα και το δικαίωμα των δοτών στην αυτοδιάθεση θα πρέπει να

διατηρούνται ακόμα και μετά από την απελευθέρωση ενός δείγματος.

Η έρευνα προτείνει ότι, σε μερικές περιπτώσεις, τα δείγματα ιστών μπορούν να

απελευθερωθούν από μια βιοτράπεζα για την αναγνώριση ενός νεκρού και για

την έρευνα της πατρότητας ή της γονεϊκότητας σύμφωνα με το Κεφάλαιο 1.9

του Parental Code

Η πρόταση περιλαμβάνει την απαγόρευση της χρήσης δειγμάτων ιστών από

βιοτράπεζες που καλύπτονται από την Biobank Act για λόγους ποινικής έρευνας

(criminal investigation).

105

5. Από τα «πρόσωπα αναφοράς», η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου

υποστηρίζει ότι οι χώροι φύλαξης του γεννητικού υλικού πληρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις

ασφάλειας, ενώ τελούνται με επάρκεια οι απαιτούμενοι έλεγχοι από την αρμόδια αρχή.

Όλοι οι γιατροί επιβεβαίωσαν ότι οι έλεγχοι των χώρων φύλαξης του γεννητικού υλικού

λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο από την IVO και πάντα οι εκθέσεις που λαμβάνουν είναι θετικές,

διαφορετικά οι Μονάδες θα υποχρεούνταν να σταματήσουν τη λειτουργία τους.

Την ανωτέρω θέση υιοθετούν και οι ερωτηθέντες νομικοί, αλλά και ο Εκπρόσωπος του

SMER.

Β. ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, είναι επιτρεπτή σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία η

δωρεά γεννητικού υλικού. Εξάλλου, χωρίς τη δωρεά σπέρματος ή ωαρίων δεν θα ήταν δυνατή

η πραγματοποίηση ετερόλογης ΙΥΑ, είτε αυτή τελείται με σπερματέγχυση είτε με εξωσωματική

γονιμοποίηση. Βέβαια, για να γίνει κάποιος δότης γεννητικού υλικού πρέπει να πληροί

συγκεκριμένες, προβλεπόμενες από το νόμο προϋποθέσεις. Οι προβλεπόμενες προϋποθέσεις

αφορούν τόσο τη χορήγηση ωαρίων όσο και τη χορήγηση σπέρματος.

α. Πιο αναλυτικά, οι προϋποθέσεις για τη χορήγηση ωαρίων είναι οι ακόλουθες:

Η δότρια ωαρίων στο πλαίσιο της εξωσωματικής γονιμοποίησης πρέπει να είναι

ενήλικη (Κεφάλαιο 7 - Άρθρο 2 εδ.α GIA (2006:351))

Θα πρέπει να υπάρχει έγγραφη συναίνεσή της για τη γονιμοποίηση του ωαρίου της289.

H συναίνεση στη δωρεά γαμετών θα πρέπει να είναι να γραπτή και πρέπει να

υποβάλλεται με συγκεκριμένο έντυπο290.

Πέραν από τα στοιχεία της ταυτότητας της δότριας γεννητικού υλικού, θα πρέπει να

συλλέγονται στοιχεία αναφορικά με την κατάσταση της υγείας της και πιθανόν επικίνδυνα

περιστατικά ή συμπεριφορές που μπορούν να εγκυμονούν κίνδυνο μόλυνσης ή μετάδοσης

ασθένειας. Οι σχετικές ερωτήσεις που θα υποβληθούν στη δότρια θα πρέπει να αφορούν τη

σεξουαλική συμπεριφορά, τις ταξιδιωτικές συνήθειες, τη γεωγραφική καταγωγή, τη μεγάλης

διάρκειας παραμονή σε άλλη χώρα, τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, τα ατυχήματα, τους

εμβολιασμούς, όπως και τις ιατρικές ή μη ιατρικές επεμβάσεις που μπορεί να είναι κρίσιμες291.

289 Βλ. σχετικά: την SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων290 Κεφάλαιο 4 – Άρθρο 11 §2 της SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων291 Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 7 της SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων

106

Πρόσθετες πληροφορίες μπορούν να συλλέγονται με προσωπικές συνεντεύξεις. Η

συνεντεύξεις αυτές θα πρέπει να διενεργούνται με σεβασμό στην ιδιωτική ζωή του εν δυνάμει

δότη292. Επίσης στην SOSFS 2009:31 αναφορικά με τους όρους φύλαξης ιστών και κυττάρων,

όπου στο Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 6 αναφέρεται ότι κατά τη λήψη γαμετών για ιατρική

υποβοήθηση της αναπαραγωγής όταν ο δότης και ο λήπτης είναι παντρεμένοι ή συζούν,

συλλέγονται στοιχεία αναφορικά με :

- την ταυτότητα του δότη

- τη συναίνεση του δότη

- την ταυτότητα του αποδέκτη

- το μέρος της προμήθειας

- τους προμηθευόμενους γαμέτες και τα σχετικά

Με τη συναίνεση και των δύο θα πρέπει να δηλωθεί αν τα γεννητικά κύτταρα θα

μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ιατρική υποβοήθηση της αναπαραγωγής ή για κλινική

έρευνα ή για οποιονδήποτε άλλον ιατρικό σκοπό.

β. Αναφορικά με τις προϋποθέσεις για τη χορήγηση σπέρματος λεκτέα είναι τα

ακόλουθα:

Ο δότης σπέρματος στο πλαίσιο της εξωσωματικής γονιμοποίησης πρέπει να είναι

ενήλικος (Kεφάλαιο 7 - Aρθρο 2 εδ.α GIA(2006:351)). Στην πράξη η ανώτερη ηλικία των

δοτών προσδιορίζεται γύρω στα 40 έτη.

Θα πρέπει να υπάρχει έγγραφη συναίνεσή του για τη χρησιμοποίηση του σπέρματός

του για γονιμοποίηση.

Ασφαλώς ισχύουν και όλα όσα παραπάνω αναφέρθηκαν για την περίπτωση της δότριας

ωαρίων.

2. Η τήρηση των προϋποθέσεων που θέτει ο νόμος επαφίεται στις ΜΙΥΑ. Αυτές είναι

αρμόδιες να ελέγχουν τη συνδρομή των προϋποθέσεων του νόμου. Μάλιστα, ο έλεγχος

πραγματοποιείται πριν την εφαρμογή της μεθόδου της ΙΥΑ.

3. Σε περίπτωση παραβίασης των πιο πάνω παρατιθέμενων όρων δεν προβλέπονται

συγκεκριμένες ποινικές κυρώσεις.

4. Η διάθεση του γεννητικού υλικού μπορεί να ανακληθεί από το δότη του. Η

ανάκληση μπορεί να πραγματοποιηθεί μέχρι τη γονιμοποίηση293. Μετά από αυτό το χρονικό

292 Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 7 της SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων ιστών και κυττάρων293 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 7-Άρθρο 2 GIA (2006:351)

107

σημείο η αλλαγή γνώμης του δότη δε διαδραματίζει κάποιο ρόλο καθώς η διαδικασία

προχωράει κανονικά.

5. Στη σουηδική νομοθεσία δεν προσδιορίζεται ανώτατος αριθμός παιδιών που

μπορούν να γεννηθούν με γεννητικό υλικό των δοτών. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ρητή

ρύθμιση ούτε για τον ανώτατο αριθμό παιδιών που μπορούν να παραχθούν με ωάρια της

ίδιας γυναίκας ούτε για τον ανώτατο αριθμό παιδιών που μπορούν να παραχθούν με σπέρμα

του ίδιου άνδρα. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι οι μέθοδοι ΙΥΑ εφαρμόζονται σε 6

δημόσια νοσοκομεία, όπου τηρούνται ενημερωμένα αρχεία.

Όπως είναι αναμενόμενο από τη στιγμή που δεν υπάρχει ρύθμιση σχετικά με τον

ανώτατο αριθμό των παιδιών που είναι δυνατόν να γεννηθούν με ξένο (δοτών) γεννητικό

υλικό (είτε σπέρμα είτε ωάρια), δεν υπάρχει φορέας ο οποίος είναι αρμόδιος για τον έλεγχο

της τήρησης του νόμου. Από τη στιγμή, όμως, που στη Σουηδία οι εφαρμογές της ΙΥΑ

πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένα, δημόσια νοσοκομεία στα οποία τηρούνται

ενημερωμένα αρχεία είναι εφικτή η ανά πάσα στιγμή ενημέρωση για το συγκεκριμένο ζήτημα

και για το λόγο αυτό ένας εκ των ιατρών αναφέρει ότι στη Σουηδία ένας δότης μπορεί να

παρέχει γεννητικό υλικό σε έξι (6) οικογένειες. Κατ’ επέκταση, είναι δυνατή η απόκτηση

παιδιών - αδελφών από την ίδια οικογένεια, ακόμα κι αν κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι ο αριθμός

των παιδιών θα υπερβεί τα έξι (6).

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου

υποστηρίζει ότι έχει ρυθμιστεί ο αριθμός των παιδιών των οποίων ο δότης μπορεί να είναι

γενετικός πατέρας: ο ανώτατος αριθμός είναι τα έξι παιδιά. Επίσης, επισημαίνει ότι οι έλεγχοι

στη Σουηδία είναι επαρκείς και διενεργούνται από τους γιατρούς. Συνήθως ρωτάται ο δότης

αν και πόσες φορές έχει δωρίσει γεννητικό του υλικό στο παρελθόν.

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υπεραμύνεται της ύπαρξης ενός ανώτατου αριθμού παιδιών

που θα γεννηθούν από το γεννητικό υλικό του ίδιου δότη, καθώς σε διαφορετική περίπτωση

θα ήταν πιθανόν να δημιουργηθεί κοινωνικό πρόβλημα από τη στιγμή που θα ήταν

ενδεχόμενος ο γάμος μεταξύ αδερφών. Υπέρ του καθορισμού ανώτατου αριθμού παιδιών που

θα γεννιούνται από τον ίδιο δότη τάσσεται και μια νομικός. Αντίθετα, ο αναπληρωτής

καθηγητής των Research Ethics υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να υπάρχει ανώτατος αριθμός από

τη στιγμή που στη Σουηδία οι δότες δεν είναι ανώνυμοι.

Οι γιατροί ανέφεραν ότι πράγματι ο σχετικό έλεγχος πραγματοποιείται από τους

γιατρούς και τη Μονάδα που εφαρμόζονται οι μέθοδοι ΙΥΑ.

Ενώ και οι νομικοί θεωρούν ότι ένας τέτοιος έλεγχος θα πρέπει πράγματι να υφίσταται.

108

VΙ. ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Α. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΓΕΝΝΗΘΕΙ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

α. Στη σουηδική νομοθεσία για την ΙΥΑ το συμφέρον του παιδιού διαδραματίζει

πρωτεύοντα ρόλο. Όλες οι ενέργειες πρέπει να γίνονται με γνώμονα το συμφέρον του,

λειτουργώντας έτσι και ως «μέτρο» για το επιτρεπτό των μεθόδων ΙΥΑ. Πιο αναλυτικά:

Σύμφωνα με το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 3 GIA (2006:351), ο γιατρός πρέπει να προβαίνει

πριν τη σπερματέγχυση σε αξιολόγηση σχετικά με το κατά πόσο με βάση τις κοινωνικές,

ψυχολογικές και κοινωνικές συνθήκες των συζύγων/συντρόφων είναι πρόσφορο το έδαφος

για τη σπερματέγχυση. Η διαδικασία της σπερματέγχυσης ξεκινά μόνον εάν μπορεί βάσιμα να

θεωρηθεί ότι το μελλοντικό παιδί θα μεγαλώσει σε καλές συνθήκες.

Τα ίδια ισχύουν με βάση το Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 5 GIA (2006:351) και στην περίπτωση

της ετερόλογης εξωσωματικής γονιμοποίησης.

Πιο αναλυτικά, το ζευγάρι θα πρέπει να υποβληθεί σε σωματικές και ψυχολογικές

εξετάσεις από γιατρό και ψυχολόγο για να εξασφαλιστεί ότι οι γονείς θα είναι ικανοί να

φροντίσουν το παιδί.

Στο πλαίσιο αυτό ο γιατρός θα πρέπει να βεβαιώσει ότι :

και οι δύο γονείς θέλουν να αποκτήσουν παιδί

η σχέση του ζευγαριού είναι διαρκής και σταθερή

το ζευγάρι μπορεί να φροντίσει και να αναθρέψει το παιδί

το ζευγάρι είναι συναισθηματικά, πρακτικά, κοινωνικά και νομικά έτοιμο να δεχθεί

το παιδί σαν δικό του

το ζευγάρι να μπορεί να αντιμετωπίσει ότι το παιδί θα έχει τα γονίδια του ενός

μόνο από τους γονείς (στις περιπτώσεις όπου αυτό θα συμβεί)

το ζευγάρι θα αποκαλύψει στο παιδί την καταγωγή του (στις περιπτώσεις όπου

αυτό θα συμβεί)

Σκοπός των ανωτέρω προβλέψεων είναι να εξασφαλιστεί ότι ο γιατρός θα σχηματίσει

μια συγκεκριμένη εικόνα για αν το ζευγάρι είναι ή όχι κατάλληλο να γίνουν γονείς του παιδιού

που θα γεννηθεί. Αυτή η αξιολόγηση είναι ιδιαίτερης σημασίας, καθώς αποτελεί απαραίτητη

προϋπόθεση για την εφαρμογή κάποιας μεθόδου ΙΥΑ σύμφωνα με τη GIA294. Ωστόσο, κριτική

294 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 54.

109

έχει ασκηθεί στο γεγονός ότι ένα τόσο σημαντικό ζήτημα όπως είναι αυτό της ψυχολογικής

αξιολόγησης των μελλοντικών γονιών ρυθμίζεται από τα guidelines –δεδομένου ότι αυτά δεν

είναι δεσμευτικά- αντί να ρυθμίζεται από τη νομοθεσία, καθώς αποτελεί ένα θέμα με άμεσο

αντίκτυπο στο συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί295.

Από τις συγκεκριμένες προβλέψεις είναι αυταπόδεικτο ότι επιδιώκεται η εξασφάλιση

του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί με την εφαρμογή των μεθόδων της ΙΥΑ, το

οποίο και έχει προβάδισμα έναντι του συμφέροντος των γονιών που θέλουν τη γέννησή του,

αλλά και των τρίτων δοτών όταν αυτό συλλαμβάνεται με ξένο γεννητικό υλικό296.

β. Το συμφέρον του παιδιού που πρόκειται να γεννηθεί εξυπηρετούν και τρεις

απαγορεύσεις που θέτει η GIA. Πρόκειται για την απαγόρευση εισαγωγής κρυοσυντηρημένου

σπέρματος χωρίς την άδεια του National Board of Health and Welfare297, την απαγόρευση

χρήσης γαμετών από νεκρό δότη298 αλλά και την απαγόρευση της ταυτόχρονης χρήσης ξένου

σπέρματος και ξένου ωαρίου299.

Πιο αναλυτικά, θεωρείται ότι αντιβαίνει στο συμφέρον του παιδιού αφενός η πώληση

από ξένες τράπεζες σπέρματος σε γυναίκες για αυτογονιμοποίηση αφετέρου η αποστέρηση

πρόσβασης σε πληροφορίες, καθώς δεν είναι ο δότης ανιχνεύσιμος για το παιδί που θα

γεννηθεί300.

Επίσης, αντιτίθεται στο συμφέρον του παιδιού η χρήση γεννητικού υλικού από νεκρό,

στο μέτρο που μπορεί να υπάρξουν αρνητικές συνέπειες για το παιδί, αν αυτό ανακαλύψει ότι

ο δότης δε ζούσε κατά τη σύλληψή του. Επιπρόσθετα, αυτή η απαγόρευση ευνοεί την

πρόσβαση σε προσδιοριστικές πληροφορίες για το δότη αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο της

μελλοντικής επικοινωνίας μεταξύ δότη και τέκνου301.

Τέλος, αναφορικά με την απαγόρευση της μίξης ξένου ωαρίου και σπέρματος, αυτή

εδράζεται στο ότι η εξασφάλιση της ταυτότητας του δότη εξυπηρετεί το συμφέρον του

295 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 55.296 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 47.297 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6-Άρθρο 7 της GIA.298 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 6-Άρθρο 4 και Κεφάλαιο 7-Άρθρο 6.299 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 59.300 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 59.301 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 59-60.

110

παιδιού που θα γεννηθεί302. Μάλιστα, κριτική έχει ασκηθεί για το ότι μια τόσο σημαντική

πρόβλεψη ρυθμίζεται από τις Regulations και όχι από τη GIA303.

Επιπλέον, η απαίτηση του νόμου για ιατρικές εξετάσεις τόσο στους γονείς (HIV1, HIV 2,

HTLV I, HTLV II, Ηπατίτιδας B, Ηπατίτιδας C και Σύφιλης κλπ) όσο και στους δότες καταδεικνύει

ότι η ιατρική αξιολόγηση πραγματοποιείται για να πιστοποιήσει την ικανότητα της γυναίκας

και του άνδρα να λειτουργήσουν ως γονείς καθ’ όλη τη διάρκεια του μεγαλώματος του

παιδιού304.

Περαιτέρω, το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί μπορεί να θεωρηθεί ότι

εξυπηρετεί και η άρνηση εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ σε ζευγάρια μεγάλης ηλικίας. Μπορεί

ο σουηδικός νόμος να μην καθορίζει ηλικιακά όρια των προσώπων που προσφεύγουν στις

συγκριμένες τεχνικές ωστόσο, το National Council on Medical Ethics υπογραμμίζει ότι πάντοτε

είναι απαραίτητο να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί, αλλά και

η δυνατότητα της γυναίκας να φέρει εις πέρας την εγκυμοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, το παιδί

πρέπει να μεγαλώσει με τουλάχιστον ένα γονέα. Η κυρίαρχη, δηλαδή, λογική είναι ότι

τουλάχιστον ένας γονέας θα πρέπει να είναι επαρκώς νέος για να μπορέσει να φροντίσει το

παιδί μέχρι την ενηλικίωσή του305.

Τέλος, στην κατεύθυνση της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού λειτουργεί και

ο κανόνας της μεταφοράς ενός μόνο γονιμοποιημένου ωαρίου, ανά κύκλο εξωσωματικής

που εφαρμόζεται στη Σουηδία προς αποτροπή των κινδύνων των πολύδυμων κυήσεων.

γ. Ειδική μνεία θα πρέπει να γίνει στο Κεφάλαιο 6-Άρθρο 2 a του Κώδικα Τέκνων και

Γονέων, όπου προβλέπεται ότι το συμφέρον του παιδιού θα πρέπει να αποτελεί ύψιστης

σημασίας στον καθορισμό υπό τις προβλέψεις του παρόντος κεφαλαίου όλων των ζητημάτων

που αφορούν την επιμέλεια, την κατοικία και την επικοινωνία. Για την αξιολόγηση του τι είναι

προς το συμφέρον του παιδιού ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην ανάγκη του

παιδιού για στενή και καλή επαφή και με τους δύο γονείς. Ο κίνδυνος το παιδί να

κακοποιείται, να απομακρύνεται ή να κατακρατείται παράνομα ή με άλλο τρόπο να υπόκειται

βλάβη θα πρέπει να ληφθεί υπόψη.

302 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 60.303 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 60.304 J. Lind, The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden, International Journal of Law, Policy and the Family, (22), 1, 1-21, 2008, σελ. 16.305The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – ethical aspects (Summary of a report), 2013, σελ. 11.

111

δ. Ενόψει όλων των παραπάνω είναι φανερό ότι όσο πιο φυσικά αποκτάται ένα παιδί

τόσο λιγότερη είναι η παρέμβαση του κράτος στο όνομα του συμφέροντος του παιδιού

εμποδίζοντας τα άτομα, των οποίων η δυνατότητα να γίνουν γονείς αμφισβητείται, από το να

γίνουν γονείς. Για το λόγο αυτό και υπάρχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον του Κράτους για το

συμφέρον του παιδιού όταν εμπλέκεται δωρεά γεννητικού υλικού από όταν χρησιμοποιούνται

μεν τεχνικές ΙΥΑ, αλλά με γεννητικό υλικό του ίδιου του ζευγαριού που θα αποτελέσει τόσο

τους βιολογικούς όσο και τους κοινωνικούς γονείς306.

Τέλος, ζήτημα γεννάται για το κατά πόσο, λαμβάνοντας πάντα υπόψη το συμφέρον του

παιδιού που θα γεννηθεί, θα πρέπει να επιτρέπεται σε πρόσωπα τα οποία είναι πιθανόν να

μην είναι κατάλληλα για τεκνοποιία η χρήση μεθόδων ΙΥΑ. Έχει υποστηριχθεί ότι η άρνηση

πρόσβασης στις αναπαραγωγικές τεχνολογίες σε άτομα που πιστεύεται ότι θα γίνουν κακοί

γονείς, συνεπάγεται τη μη γέννηση του παιδιού. Μάλιστα, σύμφωνα με την ίδια θέση είναι

δυνατόν γονείς που θεωρούνται λιγότερο επαρκείς να αποκτήσουν τέκνα που θα

αναπτυχθούν φυσιολογικά. Αλλά και στις λίγες περιπτώσεις που οι γονείς αποδεικνύονται

εντελώς ανίκανοι για την ανατροφή του παιδιού, αναλαμβάνει η κοινωνία την επιμέλειά του,

το οποίο πηγαίνει είτε σε ανάδοχους γονείς ή, σε ορισμένες περιστάσεις, δίνεται για υιοθεσία.

Συνεπώς δεν μπορεί να αρνηθούν στους γονείς την πρόσβαση σε μεθόδους τεχνητής

γονιμοποίησης με το αιτιολογικό ότι αντίκειται στο συμφέρον του παιδιού να γεννηθεί307.

2. ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Εκτός, όμως, από τις πιο πάνω προβλέψεις του Σουηδού νομοθέτη, το συμφέρον του

παιδιού εξυπηρετείται και από διεθνείς και ευρωπαϊκές συνθήκες.

Πιο συγκεκριμένα, με βάση το Άρθρο 7 της UN Convention on the Rights of the Child,

το παιδί έχει το δικαίωμα να γνωρίζει ποιοι είναι οι γονείς του και να το φροντίζουν. Αυτή η

διατύπωση υπονοεί το δικαίωμα του παιδιού να μάθει την γενετική του καταγωγή. Σύμφωνα

με τη Σύμβαση το παιδί έχει δικαίωμα σεβασμού της ταυτότητάς του (άρθρο 8). Αυτή η

πρόβλεψη μπορεί να ερμηνευθεί ως μια ξεκάθαρη υποστήριξη του δικαιώματος γνώσης της

καταγωγής, από τη στιγμή που η γνώση μπορεί να θεωρηθεί ως προϋπόθεση για την έννοια

της ταυτότητας308. Το δικαίωμα των παιδιών στην πληροφόρηση υπό τη Σύμβαση των

306 J. Lind, The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden, International Journal of Law, Policy and the Family, (22), 1, 1-21, 2008, σ. 16-17.307 T. Tännsjö, «Our right to in vitro fertilization-its scope and limits», JMedΕthics, 2008; 34, σελ. 803 επ.308 T. Tolstoy, «In the best interest of the child – Contemporary Parenthood», σε: Fifteen Years with the Norma Research Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds), σελ. 115.

112

Δικαιωμάτων του Παιδιού, ωστόσο, δεν είναι απόλυτο καθώς περιορίζεται από την πρόβλεψη

ότι το παιδί έχει το δικαίωμα να μάθει για τους γονείς του «όσο αυτό είναι δυνατόν»309.

Επίσης, το δικαίωμα του παιδιού να γνωρίσει την καταγωγή του εδράζεται και στο

άρθρο 8 της ΕΣΔΑ όπου προστατεύεται η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Μάλιστα, το

συγκεκριμένο άρθρο εφαρμόζεται σε όλους ακόμη και σ’ αυτούς που δεν δύνανται να

επωφεληθούν από τις προβλέψεις της GIA αναφορικά με την πρόσβαση στην πληροφόρηση310.

Ωστόσο, το συγκεκριμένο δικαίωμα των παιδιών που συλλαμβάνονται με γεννητικό υλικό δότη

δεν είναι απόλυτο, αλλά πρέπει να σταθμίζεται με το αντιτιθέμενο δικαίωμα των γενετικών

γονέων να προστατεύσουν την ιδιωτική τους ζωή παραμένοντας ανώνυμοι311.

3. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς», ένας γιατρός επισημαίνει ότι ίσως να παίζουν

αποφασιστικό ρόλο τα προβλήματα υγείας των μελλοντικών γονέων, με την έννοια ότι δε θα

πρέπει να επιτρέπεται να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί, αν είναι πιθανό αυτό να μεγαλώσει

χωρίς και τους δύο γονείς του. Θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι υπό φυσιολογικές συνθήκες θα

υπάρχει τουλάχιστον ένα γονιός για να το αναθρέψει. Άλλος εστιάζει στη μεγάλη ηλικία των

γονέων που θεωρεί ότι είναι πρόβλημα και ένας τρίτος θεωρεί ότι για κανένα λόγο που

σχετίζεται με το συμφέρον του παιδιού δε θα πρέπει να επιτρέπεται η απαγόρευσης γέννησής

του.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics υποστηρίζει ότι μπορεί να

απαγορεύεται η γέννηση ενός παιδιού με ΙΥΑ, με την αιτιολογία ότι το παιδί πρέπει να

μεγαλώσει με νέους γονείς. Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν θα πρέπει να επιτρέπεται σε

εβδομηντάχρονους να προσφύγουν σε υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, διότι δεν θα το δουν

να μεγαλώνει.

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ανάγκη ρύθμισης του

συγκεκριμένου ζητήματος.

Η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου σημειώνει ότι στη Σουηδία δεν υπάρχουν

απαγορεύσεις, αλλά εκτίμηση και αξιολόγηση, αν οι γονείς μπορούν να φροντίσουν το παιδί.

Οι γιατροί και οι ψυχολόγοι βλέπουν αν οι γονείς είναι ικανοί να αποφασίσουν. Σε κάθε

309 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 41.310 Αναλυτικά για το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ σε σχέση με το δικαίωμα για εξακρίβωση της γενετικής καταγωγής βλ. J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 33 επ.311 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 39.

113

περίπτωση δεν μπορούν να πιέσουν το γιατρό να προχωρήσει σε κάτι που αυτός δεν θέλει.

Σύμφωνα με την ίδια, δίνεται έμφαση στην εξασφάλιση του δικαιώματος του αγέννητου

παιδιού. Αυτό συμβαίνει όταν το ζευγάρι αναζητά βοήθεια για την ατεκνία του μέσω

διαλόγου. Τα έμβρυα προστατεύονται μέσω της καταστροφής τους αν δεν χρησιμοποιηθούν

μετά από 5 χρόνια.

Από τις νομικούς η μια υποστηρίζει ότι θα μπορούσε να απαγορεύεται σε κάποιες

περιπτώσεις η γέννηση ενός παιδιού με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, με την αιτιολογία ότι

το παιδί πρέπει:(α) να μεγαλώσει σε οικογένεια με δύο γονείς, (β) να μεγαλώσει με νέους

γονείς και (γ) να μεγαλώσει σε «σωστό» οικογενειακό περιβάλλον ετεροφυλόφιλων ατόμων. Η

άλλη κρίνει ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει μόνο για λόγος που σχετίζονται με την ηλικία

των γονέων.

Β. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ / ΤΟΥ ΑΝΔΡΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΑΛΛΕΤΑΙ ΣΕ

ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

1. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΣΟΥΗΔΟΥ ΝΟΜΟΘΕΤΗ

α. Αντίθετα, αναφορικά με το συμφέρον της γυναίκας που υποβάλλεται σε μεθόδους

ΙΥΑ δεν υπάρχουν αντίστοιχες προβλέψεις, όπως αυτές που αφορούν για το παιδί. Μόνο

έμμεσα θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι λαμβάνεται υπόψη και το συμφέρον της γυναίκας, στο

Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 10 της SOSFS 2009:32, όπου προβλέπεται ότι ο γιατρός προβαίνει σε μια

ειδική εκτίμηση για το κατά πόσο είναι ασφαλές όχι μόνο για το παιδί, αλλά και για τη γυναίκα

να προχωρήσει η εγκυμοσύνη. Αν η ίδια η εγκυμοσύνη ή κάποια μόλυνση ή κάποια ασθένεια

από τις παραπάνω μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή ή την υγεία της γυναίκας (ή του

παιδιού), τότε η εφαρμογή κάποιας μεθόδου ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγή δεν

είναι δυνατή.

Ασφαλώς στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι προβλέψεις που αφορούν τα ηλικιακά

όρια της γυναίκας, αλλά και ο κανόνας της μεταφοράς ενός μόνο γονιμοποιημένου ωαρίου,

που, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, επικρατεί στη Σουηδία.

β. Αντίστοιχα, από το Σουηδό νομοθέτη δε γίνεται ρητή αναφορά στο συμφέρον του

άνδρα που υποβάλλεται σε μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης.

Έχει υποστηριχθεί ότι υπάρχει και το συμφέρον των γονέων που έχουν αποκτήσει

απογόνους με τη χρήση γεννητικού υλικού τρίτου δότη να μην αποκαλύψουν το γεγονός αυτό

στα παιδιά τους. Αυτή η άρνηση αποσκοπεί περισσότερο στην προστασία και στην κάλυψη της

114

στειρότητας του πατέρα, καθώς η ανδρική στειρότητα εξακολουθεί να αποτελεί ζήτημα

ταμπού και συχνά τον κάνει να αισθάνεται στιγματισμένος312. Ακόμη, όμως, κι αν θεωρηθεί ότι

αναγνωρίζεται το συμφέρον των μελλοντικών γονιών να μην αποκαλύψουν στο παιδί που

γεννιέται με ετερόλογη γονιμοποίηση τη γενετική του καταγωγή, αυτό κρίνεται ως

υποδεέστερο σε σχέση με εκείνο που παιδιού για πληροφόρηση της καταγωγής του313.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς», όλοι οι γιατροί συμφωνούν στο ότι μπορεί να

απαγορευτεί σε μια γυναίκα η πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ, αν κάτι τέτοιο εγκυμονεί πολύ

σοβαρούς κινδύνους για την υγεία της.

Από τις νομικούς η μία συμμερίζεται την ανωτέρω θέση, ενώ η άλλη θεωρεί ότι πρέπει

να κρίνεται κατά περίπτωση.

Με τη θέση των γιατρών συμφωνεί και ο Εκπρόσωπος του SMER.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics θεωρεί ότι η γυναίκα δεν πρέπει να

εμποδίζεται να έχει πρόσβαση στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή με το αιτιολογικό ότι θα

πρέπει να μην εκτεθεί σε κίνδυνο η υγεία της. Κατά τον ίδιο, ο γιατρός πρέπει να είναι το

πρόσωπο που θα αποφασίσει στο τέλος αν θα προχωρήσει στην υποβοηθούμενη

αναπαραγωγή ή όχι ανάλογα με την κατάσταση της υγείας της.

Αντίθετα, ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να υπάρξει τέτοια

απαγόρευση στη γυναίκα, καθώς πιστεύει ότι η ίδια θα πρέπει να είναι ικανή να ανταποκριθεί

στη θεραπεία. Γι’ αυτό, άλλωστε, θεωρεί ότι θα πρέπει η ίδια να αποφασίζει για τον εαυτό της

από τη στιγμή που πάντα κάποιος αναλαμβάνει έναν κίνδυνο όταν υποβάλλεται σε ΙΥΑ.

Η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου υποστηρίζει ότι στη Σουηδία υπάρχουν οδηγίες για το

πώς πρέπει να συζητούνται αυτά τα θέματα.

Γ. ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Το γεννητικό υλικό (σπέρμα, ωάριο, γονιμοποιημένο ωάριο) διαδραματίζει

καθοριστικό ρόλο σε όλη την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγική διαδικασία. Γι’ αυτό

312 A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1766.313 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 47.

115

και ο προσδιορισμός της φύσης του είναι πρωτεύουσας σημασίας. Παρολ’ αυτά, στη σουηδική

νομοθεσία δεν προσδιορίζεται η φύση του γεννητικού υλικού.

Ακριβώς λόγω της έλλειψης νομοθετικού προσδιορισμού, το ζήτημα έχει απασχολήσει

τη θεωρία314.

Στη Σουηδία η κυριότητα (ownership) διακρίνεται σε ακίνητη περιουσία και σε κινητή

περιουσία. Ζήτημα γεννάται σε ποια κατηγορία εντάσσονται οι άνθρωποι και το ανθρώπινο

σώμα. Υποστηρίζεται ότι οι άνθρωποι δεν ανήκουν σε καμία ειδική κατηγορία. Σύμφωνα με τη

βιβλιογραφία κάθε πρόσωπο αποτελεί νομικό υποκείμενο. Ο άνθρωπος δεν μπορεί το

αντικείμενο ιδιοκτησίας άλλου ανθρώπου. Το ίδιο ισχύει και για τους νεκρούς. Όσον αφορά τα

μέρη των ζωντανών προσώπων (μαλλιά, γένια κ.λ.π.) αυτά ανήκουν στο πρόσωπο από το

οποίο αποχωρίστηκαν, εκτός κι αν αυτό τα εγκατέλειψε. Το ίδιο κατά πάσα πιθανότητα

εφαρμόζεται και για άλλα στοιχεία π.χ. αίμα, εσωτερικά όργανα που αφαιρέθηκαν κατά τη

διάρκεια κάποιας εγχείρησης315.

Βέβαια, όταν συζητείται το θέμα της κυριότητας επί του βιολογικού υλικού, θα πρέπει

να γίνεται η διάκριση μεταξύ αυτού καθ’ αυτό το υλικό ως φυσική ύπαρξη και της

πληροφορίας που αυτό περιέχει. Η πληροφορία του υλικού είναι κάτι που όλοι οι άνθρωποι

φέρουν316.

Συνοψίζοντας, η νομική θέση αναφορικά με την κυριότητα επί του ανθρώπινου

σώματος είναι η ακόλουθη: κανείς δεν μπορεί να έχει στην κυριότητά του ένα ζωντανό ή νεκρό

σώμα. Από την άλλη, ένα δικαίωμα ιδιοκτησίας μπορεί να αξιωθεί στα μέρη του σώματος.

Αυτό συνεπάγεται ότι τα υλικά ανήκουν στο πρόσωπο από το οποίο αφαιρέθηκαν και γι’ αυτό

και απαιτείται η συναίνεσή του. Η εφαρμογή των γενικών αρχών του νόμου για την

ιδιοκτησία δεν παρέχει κάποιες οδηγίες σχετικά με το πότε η κυριότητα επί των ανθρώπινων

υλικών περνάει από το ένα πρόσωπο στο άλλο317.

Υποστηρίζεται ότι δεν είναι δυνατόν αναφορικά με τα βιολογικά υλικά να γίνει λόγος

για δικαίωμα στην ιδιοκτησία, όπως αυτή ορίζεται στο σουηδικό νόμο για την ιδιοκτησία. Η

314 Υποστηρίζεται, ωστόσο, ότι ζητήματα και ερωτήματα όπως τοαν το έμβρυο είναι άνθρωπος δεν έχουν συζητηθεί επαρκώς βλ. K. Zeiler, «Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies», Derecho y Religión Vol. II, 2007, σελ. 70.315 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 66.316 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 67.317 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 67.

116

έννοια της ιδιοκτησίας δεν μπορεί να εφαρμοστεί, διότι αυτή επικεντρώνεται σε αντικείμενα

που σχετίζονται με το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τα βιολογικά υλικά δεν μπορούν να

αντιμετωπίζονται ως τέτοια αντικείμενα. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι η έννοια της

κατοχής όπως αυτή χρησιμοποιείται στο σουηδικό νόμο για την ιδιοκτησία είναι επίσης

ακατάλληλη εν προκειμένω318.

Πιο συγκεκριμένα, το γεννητικό υλικό δεν αποτελεί ένα απλό αντικείμενο319. Από τη

στιγμή που τα γονιμοποιημένα ωάρια συνήθως αποθηκεύονται για να επανεισαχθούν στη

γυναίκα, το δικαίωμα διάθεσης/καταστροφής του υλικού παραμένει στους δότες. Γι’ αυτό θα

πρέπει να μπορούν να αποφασίσουν, αν το υλικό θα καταστραφεί μετά το τέλος της

θεραπείας320.

Ο προσδιορισμός της νομικής φύσης του ωαρίου είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς

από την απάντηση που θα δοθεί σε αυτό το ερώτημα εξαρτάται ο τρόπος με τον οποίο θα

αντιμετωπιστούν μια σειρά από ζητήματα που είναι πολύ πιθανόν να ανακύψουν.

Είναι δυνατή η εκούσια ή ακούσια καταστροφή σπέρματος και ωαρίων χωρίς τη

σύμφωνη γνώμη εκείνων που τα έδωσαν. Ζήτημα, λοιπόν, ανακύπτει στη συγκεκριμένη

περίπτωση με την νομική αντιμετώπιση των υπαιτίων.

Ο σουηδικός νόμος για την in vitro γονιμοποίηση δεν περιέχει διατάξεις που να

αφορούν την καταστροφή εμβρύων. Αυτό συνεπάγεται ότι δεν υπάρχει ποινική κύρωση στο

νόμο για την καταστροφή εμβρύου321.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Όσον αφορά τη νομική φύση του γεννητικού υλικού δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των

«προσώπων αναφοράς». Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics αντιλαμβάνεται το

γεννητικό υλικό ως κάτι που έχει αξία, γι’ αυτό και πρέπει ο χειρισμός του να γίνεται με

σεβασμό. Θεωρεί ότι αποτελεί την πιθανή αρχή ενός ανθρώπου. Αξίζει, λοιπόν, ιδιαίτερης

μεταχείρισης διότι έχει μια συγκεκριμένη μελλοντική χρήση.

318 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 69.319 J. Dahl-Rendtorff, «Biobanks and the Rights to the Human Body», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 59 επ., L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 77.320 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σελ. 64.321 White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf

117

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας αντιμετωπίζει το γεννητικό υλικό ως πράγμα που ανήκει

στους δότες του.

Δύο από τους γιατρούς το θεωρούν πράγμα που ενσωματώνει και στοιχεία της

προσωπικότητας των δοτών του και άλλος ένας ως αυτοτελή φορέα δικαιωμάτων,

διαφορετικό από τον άνθρωπο.

Με την τελευταία θέση συμφωνούν και οι δύο νομικοί.

Ο Eκπρόσωπος του SMER θεωρεί ότι θα πρέπει να προστατεύεται, όπως τα άλλα

βιολογικά υλικά, δεδομένου, ωστόσο, ότι προέρχεται από δύο πρόσωπα ίσως απαιτείται

ειδική νομοθεσία αναφορικά με την προστασία του.

Δ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Ένα σημαντικό ζήτημα που έχει απασχολήσει τους νομοθέτες όλων των κρατών κατά τη

σύνταξη της αντίστοιχης νομοθεσίας τους σχετικά με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι

αν θα πρέπει να αποκαλύπτεται η ταυτότητα των δοτών του γεννητικού υλικού στην

περίπτωση της ετερόλογης σπερματέγχυσης ή της ετερόλογης εξωσωματικής γονιμοποίησης.

1. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΣΟΥΗΔΟΥ ΝΟΜΟΘΕΤΗ

Σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία η ταυτότητα του δότη του γεννητικού υλικού δεν

αποκαλύπτεται στα πρόσωπα που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί322. Γι’ αυτό το λόγο,

άλλωστε, τα αρχεία για την ετερόλογη γονιμοποίηση δεν διατηρούνται μαζί με τα επίσημα

ιατρικά αρχεία323.

Ζήτημα είχε εγερθεί ήδη το έτος 1983 από την Insemination Committee κατά πόσο θα

έπρεπε να επιτραπεί στους νόμιμους γονείς να μάθουν την ταυτότητα του δότη πριν την

ενηλικίωση του παιδιού τους που γεννήθηκε με το δικό του γεννητικό υλικό. Ωστόσο, λόγω

322E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305, C. Gottlieb/O. Lalo/ F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759, J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 45.323 E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305-306, C. Gottlieb/O. Lalos/ F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759.

118

έλλειψης πειστικών επιχειρημάτων θεωρήθηκε ότι δεν θα πρέπει να τους αναγνωριστεί αυτό

το δικαίωμα324.

2. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Σε περίπτωση, μάλιστα, που παραβιαστεί αυτή η απαγόρευση και αποκαλυφθεί η

ταυτότητα του δότη τότε ο γιατρός θα τιμωρηθεί με ποινικής φύσεως κυρώσεις βάσει του

Κεφαλαίου 8 – Άρθρου 4 GIA. Πιο συγκεκριμένα, στη συγκεκριμένη διάταξη προβλέπεται για

την κατ’ επάγγελμα ή κατά συνήθεια τέλεση της πράξης (γενικά της παραβίασης των όρων του

Κεφαλαίου 6 μεταξύ των οποίων και ο τρόπος καταχώρησης των στοιχείων των δοτών του

γεννητικού υλικού), χρημ. ποινή ή ποινή φυλάκισης μέχρι 6 μήνες.

3. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΔΟΤΗ

Στο σουηδικό δίκαιο δεν προσδιορίζεται σαφώς το αν υπάρχει δυνατότητα

αποκάλυψης στα πρόσωπα που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί χαρακτηριστικών

στοιχείων του δότη (ύψος, χρώμα, ηλικία, ευφυΐα, επάγγελμα κ.λ.π.), χωρίς όμως να

αποκαλύπτεται η ταυτότητα του δότη.

Μόνο στο Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 GIA (2006:351), που ρυθμίζει τα θέματα της

σπερματέγχυσης, ορίζεται ότι ο γιατρός επιλέγει ωάριο ή σπέρμα από κατάλληλο δότη.

Επίσης, κατ’ αντιστοιχία στο Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 6 GIA (2006:351), που ρυθμίζει τα θέματα

της εξωσωματικής γονιμοποίησης, ορίζεται ότι ο γιατρός επιλέγει ωάριο ή σπέρμα από

κατάλληλο δότη.

4. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ – ΑΡΧΕΙΟ ΔΟΤΩΝ

α. Σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία μόνο το παιδί έχει δικαίωμα, εφόσον το

επιθυμεί, να μάθει την καταγωγή του325 και τα χαρακτηριστικά του δότη και για το λόγο αυτό

τηρείται ειδικό αρχείο των δοτών, όπου, με κωδικοποιημένη την ταυτότητα του δότη,

καταχωρούνται τα σχετικά στοιχεία και μπορεί να επισυνάπτεται και φωτογραφία του. Είναι

δυνατόν και ο γιατρός να έχει πρόσβαση στα στοιχεία της ταυτότητας του δότη σε εξαιρετικές

περιπτώσεις που είναι αναγκαίο για την αντιμετώπιση ιατρικών προβλημάτων του τέκνου.

324 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 45.325 O. Hovatta/L .Veeck, «A North European perspective in assisted reproduction-new legislation is coming in Finland and in Sweden», RBM Online, Vol.4, No 2, σελ.197, S.-W. Adrian, «Sperm stories: Policies and practices of sperm banking in Denmark and Sweden», European Journal of Women’s Studies, 2010 17, σελ. 396.

119

Η Σουηδία ήταν η πρώτη χώρα παγκοσμίως που επέλεξε ήδη από το έτος 1985 να

χορηγήσει στα παιδιά που γεννιούνται με ετερόλογη σπερματέγχυση και εν συνεχεία από το

έτος 2005 με ετερόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση το δικαίωμα να πληροφορηθούν για το

δότη όταν είναι επαρκώς ώριμα326. Μέχρι τότε οι δότες ήταν ανώνυμοι τόσο προς το ζευγάρι

ληπτών όσο και προς το παιδί που γεννιόταν327. Οι ιατρικοί φάκελοι που περιείχαν

πληροφορίες για τους δότες καταστρέφονταν και ο δότης σπέρματος δεν μπορούσε να

αναγνωριστεί αργότερα. Η μητέρα και ο μη βιολογικός πατέρας καταχωρούνταν ως γονείς του

παιδιού και ενθαρρύνονταν να μην πληροφορήσουν το τέκνο ή οποιονδήποτε άλλο για τη

γέννησή του μέσω ετερόλογης σπερματέγχυσης328.

Η περίληψη στη σουηδική νομοθεσία του δικαιώματος στη γνώση στηρίχθηκε σε

έρευνες για το συμφέρον του υιοθετημένου παιδιού και της επιθυμίας του να γνωρίσει της

βιολογικές του ρίζες329.

Πριν την 1η Ιανουαρίου 2003 υπήρχε δικαίωμα προσδιοριστικών πληροφοριών μόνο

για τη δωρεά σπέρματος330, καθώς μέχρι τότε δεν επιτρεπόταν η δωρεά ωαρίων. Από την 1η

Ιανουαρίου 2003 και έπειτα είναι δυνατή και η πρόσβαση σε προσδιοριστικές πληροφορίες

όταν υπήρχε δωρεά τόσο σπέρματος όσο και ωαρίων331.

β. Θα πρέπει βέβαια, να επισημανθεί ότι το συγκεκριμένο δικαίωμα που

κατοχυρώνεται και στη GIA εφαρμόζεται για όλους τους απογόνους δοτών γεννητικού υλικού

326 E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305, A. Lalos/A. Daniels/C.Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 3, E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305.327 A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759, A. Lalos/A. Daniels/C.Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212.328 C. Gottlieb/O. Lalos,/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/A .Daniels/C. Gottlieb/O. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212.329 C. Gottlieb/O. Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052.330 Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ετερόλογη σπερματέγχυση εφαρμόζεται στη Σουηδία ήδη από τη δεκαετία του 1960 βλ. C. Gottlieb/O. Lalos/ F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052.331 A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1760.

120

με την προϋπόθεση ότι συνελήφθησαν είτε σε δημόσια επιχορηγούμενο σουηδικό νοσοκομείο

είτε σε κλινική αδειοδοτημένη από το National Board of Health and Welfare να διενεργεί

υποβοηθούμενες αναπαραγωγές332.

Αντίθετα, τα παιδιά που γεννιούνται με τη χρήση γεννητικού υλικού στο εξωτερικό ή

ύστερα από σπερματέγχυση που επιχειρούν μόνοι τους ή μεταξύ ιδιωτών, δεν μπορούν να

επικαλεστούν τις διατάξεις της GIA333.

γ. Η πρόσβαση στην πληροφόρηση προβλέπεται στο Κεφάλαιο 6-Άρθρο 5 αναφορικά

με τη σπερματέγχυση και στο Κεφάλαιο 7-Άρθρο 7 αναφορικά με την εξωσωματική

γονιμοποίηση, αλλά και στη SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια

οργάνων ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4 - Άρθρο 4. Συνεπώς, στη Σουηδία υπάρχει ένα

ολοκληρωμένο ρυθμιστικό πλαίσιο για την πρόσβαση στις προσδιοριστικές πληροφορίες των

δοτών γεννητικού υλικού.

Σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία το δικαίωμα στην πληροφορία είναι άνευ όρων334.

Αυτό έχει θεσπιστεί αποκλειστικά για το συμφέρον του παιδιού. Οι γονείς των παιδιών αυτών

και οι δότες δεν έχουν κανένα δικαίωμα πρόσβασης σε προσδιοριστικής πληροφορίες που

αφορούν αυτούς. Ούτε και οι δότες έχουν το δικαίωμα να ανακαλύψουν την ταυτότητα των

παιδιών που γεννήθηκαν με το γεννητικό τους υλικό335.

Πιο συγκεκριμένα, το παιδί, έχει δικαίωμα, εφόσον το επιθυμεί, να μάθει την

καταγωγή του και τα χαρακτηριστικά του δότη336 τόσο στην περίπτωση της σπερματέγχυσης

332 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 6-Άρθρο 2 αναφορικά με τη σπερματέγχυση και Κεφάλαιο 7-Άρθρο 4 αναφορικά με την εξωσωματική γονιμοποίηση.333 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala, 2014, σελ. 96 υποσημ. 2, J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 45334 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 101.335 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 101, Αθ. Κοτζάμπαση, «Η ανωνυμία του δότη σπέρματος στην τεχνητή γονιμοποίηση ως νομικό και ηθικό ζήτημα», Αρμ, 2000, σελ. 714336 Χαρακτηριστικό είναι ότι σε έρευνα που διεξήχθη στη Σουηδία, οι περισσότεροι δότες σπέρματος έχουν θετική στάση απέναντι στη μελλοντική επαφή με τα παιδιά που θα γεννηθούν με το γεννητικό υλικό τους. Ωστόσο, κάποιοι από αυτούς τονίζουν ότι είναι σημαντικό να γίνει διαχωρισμός μεταξύ του νόμιμου δικαιώματος του παιδιού να γνωρίσει την ταυτότητα του δότη και την επαφή ανάμεσα σε παιδιά και δότες, βλ. E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 310-311.

121

όσο και στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, αν αυτή έλαβε χώρα με ωάριο

άλλης γυναίκας ή με σπέρμα άλλου άντρα (όχι του συζύγου/συντρόφου της γυναίκας). Για το

λόγο αυτό τηρείται το αρχείο των δοτών, που διατηρείται 70 χρόνια, όπου, με κωδικοποιημένη

την ταυτότητα του δότη, καταχωρούνται τα σχετικά στοιχεία. Μπορεί να επισυνάπτεται και

φωτογραφία.

Το παιδί μπορεί να έχει πρόσβαση στα αρχεία αυτά, εφόσον έχει «επαρκή

ωριμότητα»337. Ως ηλικία «επαρκούς ωριμότητας» νοείται η ύστερη εφηβεία («upper

teens»)338, ήτοι τα 17-18 έτη. Σε κάθε περίπτωση, ειδικοί θα πρέπει να αξιολογούν την

ωριμότητα του παιδιού είτε στις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας είτε στα νοσοκομεία. Με τον

τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ότι είναι επαρκώς ώριμο να γνωρίσει την ταυτότητα του δότη339.

Οι κοινωνικές υπηρεσίες έχουν υποχρέωση να συνδράμουν το παιδί. Στο νόμο δε

γίνεται καμιά αναφορά για το ποιος είναι αρμόδιος για την πληροφόρηση του παιδιού.

Ωστόσο, η μόνη πιθανότητα να μάθει το παιδί ότι συνελήφθη μέσω ετερόλογης

σπερματέγχυσης είναι από τους κοινωνικούς του γονείς340. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι

σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία κανένας δεν έχει υποχρέωση να εξασφαλίσει ότι τα

παιδιά που γεννήθηκαν με γεννητικό υλικό δότη θα μάθουν για το δικαίωμά τους να

πληροφορηθούν για την ταυτότητα του δότη341.

Επίσης με βάση τη SOSFS 2009:30 αναφορικά με τη δωρεά και την προμήθεια οργάνων

ιστών και κυττάρων, Κεφάλαιο 4-Άρθρο 4, :

Αν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη με τον οποίο η γυναίκα δεν είναι παντρεμένη ή δεν

είναι ο μόνιμος σύντροφός της, τότε ο μελλοντικός δότης πρέπει να ενημερώνεται για

337 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 & 5 GIA (2006:351)-Insemination (σπερματέγχυση) και Κεφάλαιο 7-Άρθρο 6 & 7 GIA (2006:351) – Fertilisation outside the body (εξωσωματική γονιμοποίηση).338 C. Gottlieb/O. Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759.339 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 46.340 C. Gottlieb/O. Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052 –Βλ. όμως και A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759 οι οποίοι στους γονείς προσθέτουν και κάποιον τρίτο οποίος μπορεί να το αποκαλύψει ακούσια ή το μάθει το παιδί ύστερα από κάποιο γενετικό τεστ ή όταν διδάσκεται βιολογία στο σχολείο.- Σύμφωνα με το Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction-ethical aspects (Summary of a report), σ. 4-5 οι γονείς θα πρέπει σε πρώιμο στάδιο να πληροφορούν τα παιδιά για την καταγωγή τους.341 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 71.

122

τους όρους της δωρεάς κατά το Κεφάλαιο 6 - Άρθρο 4 και κατά το Κεφάλαιο 7 - Άρθρο

6 GIA(2006:351).

Θα πρέπει ο μελλοντικός δότης να ενημερώνεται για τις νομικές, ψυχολογικές και

κοινωνικές επιπτώσεις που η δωρεά ωαρίων ή σπέρματος μπορεί να έχει-Θα πρέπει

να του παρέχονται σχετικές πληροφορίες:

πρώτον, για το ότι το παιδί που θα συλληφθεί από την αξιοποίηση σπέρματος ή

ωαρίου από δωρεά έχει το δικαίωμα να πληροφορηθεί τη γενετική του

καταγωγή

δεύτερον, ότι το παιδί μπορεί να επικοινωνήσει με το δότη στο μέλλον

τρίτον, ότι μπορεί στο μέλλον ο δότης να κληθεί να δώσει δείγμα αίματος ή να

κληθεί για άλλη έρευνα

Επίσης, με βάση το Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 6 GIA (2006:351), υπάρχει υποχρέωση του

υπευθύνου της γονιμοποίησης (του γιατρού) σε δίκη αναφορικά με την

πατρότητα/parenthood, αν κριθεί αναγκαίο, να αποκαλύψει στοιχεία για το δότη ύστερα από

αίτηση του Δικαστηρίου.

Η ίδια υποχρέωση βαρύνει τον υπεύθυνο της εξωσωματικής γονιμοποίησης με βάση το

Κεφάλαιο 7 – Άρθρο 8 GIA (2006:351).

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η GIA δεν περιέχει ρητή διαδικασία πρόσβασης στις

πληροφορίες για το δότη. Ούτε τα Regulations & Guidelines διαφωτίζουν περισσότερο το

ζήτημα. Η απουσία αυτή έγινε αντικείμενο παρατήρησης και σε μια έκθεση του 2007 για μια

έρευνα σχετικά με τη γονεϊκότητα σε σχέση με την ΙΥΑ342.

Παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας δεν υπάρχουν γνωστές

αιτήσεις που έγιναν από παιδιά που γεννήθηκαν από γεννητικό υλικό δότη, για

προσδιοριστικές πληροφορίες, τονίστηκε ότι τόσο τα νοσοκομεία όσο και οι κοινωνικές αρχές

πρέπει να είναι καλύτερα προετοιμασμένες να βοηθήσουν παιδιά που αιτούνται πληροφορίες

για τους δότες. Για το λόγο αυτό μάλιστα, προτάθηκε στο National Board of Health and Welfare

να συντάξει Guidelines για το σκοπό αυτό343.

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει, επίσης, σε ένα ειδικό Message Sheet που

διανεμήθηκε τον Απρίλιο του 2004 από το National Board of Health and Welfare. Αυτό

ασχολείται αποκλειστικά με το δικαίωμα του παιδιού να μάθει για την καταγωγή του έπειτα

342 Βλ. σχετικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, σελ. 62, η οποία παραπέμπει στην SOU 2007:3, p 102.343 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 62.

123

από ετερόλογη γονιμοποίηση. Αυτό το ειδικό Message Sheet στάλθηκε, inter alia, στα γραφεία

του Social Welfare Board, σε κλινικές που εφαρμόζουν μεθόδους ΙΥΑ. Δεν υπάρχει αμφιβολία

ότι οι πληροφορίες που περιέχονταν σ’ αυτό είναι πολύτιμες για αυτούς που εργάζονται με

παιδιά που γεννήθηκαν με γεννητικό υλικό δότη. Όμως, ένα ειδικό Message Sheet δεν μπορεί

να θεωρηθεί ως υποκατάστατο των Regulations ή των Guidelines. Επίσης, οι πληροφορίες που

εμπεριέχονται σε αυτό είναι ήδη παλιές και αναφέρονται στο δικαίωμα των παιδιών όπως

ρυθμιζόταν από τους καταργηθέντες νόμους. Από τη στιγμή που το κάθε τοπικό γραφείο του

Social Welfare Board είναι αρμόδιο για την παροχή βοήθειας στα παιδιά σχετικά με την

πρόσβαση σε πληροφορίες για το δότη, η ύπαρξη ξεκάθαρων guidelines που θα καθόριζαν τη

διαδικασία που θα έπρεπε να ακολουθηθεί δεν θα διευκόλυνε απλά τη διαδικασία, αλλά θα

προωθούσε και το συμφέρον αυτών των παιδιών344. Μάλιστα, προτείνεται ότι από τη στιγμή

που η συμβουλευτική ενημέρωση πριν την πληροφόρηση για το δότη σχετίζεται με το

συμφέρον του παιδιού, αυτή η προϋπόθεση θα έπρεπε να περιληφθεί στη GIA. Μια αναφορά

που θα αποσαφήνιζε την υποχρέωση του Social Welfare Board να ενημερώσει τα τέκνα θα

ήταν επαρκής. Συμπληρωματικές λεπτομέρειες σχετικά με τη διαδικασία ή τη φύση της

ενημέρωσης θα αφηνόταν στο National Board of Health and Welfare το οποίο θα τα καθόριζε

μέσω των Regulations & Guidelines345.

Αντίθετα, όμως, προς όλες τις προσδοκίες, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών που

γεννιούνται με γεννητικό υλικό τρίτου δότη δε θα μάθουν από τους γονείς τους πώς

γεννήθηκαν. Χωρίς ενημέρωση για την ύπαρξη δότη, το παιδί δεν μπορεί να εξασκήσει το

δικαίωμα για πληροφόρηση. Δεν υπάρχει κάποιος που υποχρεώνει τους γονείς να το

αποκαλύψουν. Από τη στιγμή που κανένα ίδρυμα και κανένα πρόσωπο δεν έχει υποχρέωση

από τη GIA να διασφαλίσει ότι τα παιδιά θα πληροφορηθούν τη σύλληψή τους, η πλειονότητα

από αυτά δεν θα μπορέσουν να μάθουν την ταυτότητα του δότη. Έτσι παρά τη νομοθετική

πρόβλεψη, η οποία θεσπίστηκε κυρίως για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος του παιδιού,

δεν υπάρχει πρακτικό αντίκρισμα για ένα σημαντικό ποσοστό από αυτά346.

Προκειμένου, να υπάρξει αποκάλυψη του δότη απαιτούνται δύο βήματα347:

344 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 63.345 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 64.346 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 72.347 S. Isaksson/A. Skoog Svanberg/G. Sydsjo/A. Thurin-Kjellberg/P.-O. Karlström/N.-G. Solensten/C . Lampic, «Two decades after legislation on identifiable donors in Sweden: are recipient couples ready to be open about using gamete donation?» Human Reproduction, 2011, Vol.26, No. 4, σελ. 853, J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 73.

124

α. θα πρέπει να ειπωθεί στο παιδί ο τρόπος με τον οποίο συνελήφθη

β. θα πρέπει να ειπωθεί στο παιδί ότι έχει το δικαίωμα σε προσδιοριστικές

πληροφορίες για το δότη.

Αν το πρώτο βήμα δεν ικανοποιηθεί τότε ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες να

εξασκήσει το δικαίωμα στην πληροφόρηση. Το καθήκον για την αποκάλυψη και των δύο

ανωτέρω βημάτων έχουν εξ ολοκλήρου οι γονείς348.

δ. 1. Εν συνεχεία θα παρουσιαστούν κάποιες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στη

Σουηδία αναφορικά με την αποκάλυψη της ταυτότητας του δότη του γεννητικού. Οι

πληροφορίες που συλλέγονται είναι πολύτιμες, όχι για την αξιολόγηση της συμμόρφωσης με

το νόμο- από τη στιγμή που δεν υπάρχει θετική υποχρέωση να πληροφορήσουν οι γονείς τα

παιδιά ότι έχουν σχετικό δικαίωμα- όσο για να σχηματιστεί μια άποψη σχετικά με την

αποτελεσματικότητα του συστήματος που υιοθέτησε ο νόμος349.

Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη το 2000 στον Τομέα Μαιευτικής και Γυναικολογίας

του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου της Umea και στο Κέντρο Αναπαραγωγικής Ιατρικής του

Νοσοκομείου Karolinska, το 89% των ζευγαριών δεν αποκάλυψε στα παιδιά τους ότι

γεννήθηκαν με σπέρμα τρίτου δότη, ενώ το 59% το αποκάλυψε σε κάποιον τρίτο. Από τους

105 γονείς, οι 61 σκόπευαν να πληροφορήσουν το παιδί τους σε μεταγενέστερο χρόνο, οι 16

δεν ήταν σίγουροι, ενώ οι 28 δεν θα τα ενημέρωναν. Κοινή αιτιολογία για την μη αποκάλυψη

ήταν ότι αυτή «μπορεί να πληγώσει το παιδί» και ότι «δεν ήταν αναγκαία». Συνεπώς, η

συμφωνία με το νόμο ήταν χαμηλή, δεδομένου ότι μόνο το 52% των γονιών το είχαν

αποκαλύψει ή σκόπευαν να το αποκαλύψουν. Ανησυχία μάλιστα, καταγράφεται λόγω του

κινδύνου πληροφόρησης των παιδιών από κάποιον τρίτο350.

Το 2007 διεξήχθη μια follow up μελέτη της προηγούμενης έρευνας η οποία έδειξε ότι

περισσότεροι από τους μισούς γονείς (61%) πληροφόρησαν τα παιδιά τους για τη γέννησή

τους με ξένο γεννητικό υλικό, τη στιγμή που σχεδόν όλοι το είχαν αποκαλύψει σε ένα τρίτο

πρόσωπο. Η μέση ηλικία της γνωστοποίηση ήταν τα 5 χρόνια για το πρώτο παιδί. Οι λόγοι που

οδηγούν στην αποκάλυψη προς το παιδί είναι η αποφυγή τυχαίας πληροφόρησης, η επιθυμία

για ειλικρίνεια και το θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου να γνωρίζει τη γενετική του

καταγωγή. Αντίθετα, οι γονείς που δεν προτίθετο να ενημερώσουν το παιδί τους θεωρούν ότι

348 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 73.349 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 74350 C. Gottlieb, O.Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2053 επ.

125

η χρήση ξένου σπέρματος αποτελεί μια ιδιωτική υπόθεση, αλλά επιπρόσθετα φοβούνται και

την αντίδραση/συμπεριφορά των άλλων ατόμων. Από τους γονείς το 61% δεν είχε αποκαλύψει

ακόμα στα παιδιά τους τη δυνατότητα που έχουν να προσδιορίσουν το δότη. Το προσωπικό

του υγειονομικού συστήματος επέδρασε στην γνώμη των γονιών, με την πλειοψηφία αυτών

που ενθαρρύνθηκαν να το αποκαλύψουν στα παιδιά τους να το έχουν πράξει351.

Σύμφωνα με άλλη έρευνα που διεξήχθη το 2007 το 90% των συμμετεχόντων

(ζευγαριών που έλαβαν γαμέτες ανώνυμων δοτών) ήταν υπέρμαχοι της γνωστοποίησης και

της ειλικρίνειας στα παιδιά σχετικά με τη γενετική τους καταγωγή. Μόλις το 6% των

συμμετεχόντων δεν είχε μιλήσει σε άλλα πρόσωπα για την ετερόλογη γονιμοποίηση, ενώ το

40% των συμμετεχόντων επιθυμούσε συμπληρωματική πληροφόρηση/υποστήριξη για τη

γονεϊκότητα ύστερα από ετερόλογη γονιμοποίηση352.

2. Με βάση όλες αυτές τις έρευνες συνάγεται το συμπέρασμα ότι με το πέρασμα του

χρόνου σημειώνεται μια σημαντική αύξηση του ποσοστού αποκάλυψης της σύλληψης από

δότη. Αυτό το συμπέρασμα φαίνεται να μαρτυρά ότι περισσότεροι γονείς είναι πιθανόν να το

αποκαλύπτουν στο μέλλον353.

Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν λόγοι για να είναι κανείς επιφυλακτικά αισιόδοξος

σχετικά με αυτό το θέμα στη Σουηδία, οι έρευνες συνεχίζουν να δείχνουν ότι ένας αριθμός

παιδιών που με ξένο γεννητικό υλικό δεν θα έχουν ποτέ την ευκαιρία να μάθουν την καταγωγή

τους354. Αυτό όμως, αποδεικνύει την εγγενή αδυναμία της GIA και των δομών που

θεσπίστηκαν για τη διαχείριση της πρόσβασης στην πληροφόρηση.

Βέβαια, εντύπωση προκαλεί ένα εύρημα των ερευνών: οι περισσότεροι γονείς

μοιράζονται με άλλους τη σύλληψη του παιδιού τους με τη βοήθεια δότη, ανεξάρτητα αν

σκοπεύουν να πληροφορήσουν και τα παιδιά τους γι’ αυτό. Ωστόσο, στην περίπτωση που δεν

ενημερώσουν το παιδί τους για τη γέννησή του με τη συνδρομή ξένου γεννητικού υλικού,

ελλοχεύει ο κίνδυνος αυτό να το μάθει από τρίτους. Αυτό όμως, αντιτίθεται στο ότι το

συμφέρον του παιδιού εξυπηρετείται όταν πληροφορείται γι’ αυτό το γεγονός από τους ίδιους

του τους γονείς355. Θα πρέπει να σημειωθεί, πάντως, ότι το ποσοστό των γονιών που

351 A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759 επ.352 S. Isaksson/A. Skoog Svanberg/G. Sydsjo/A. Thurin-Kjellberg/P.-O. Karlström/N.-G. Solensten/C . Lampic, «Two decades after legislation on identifiable donors in Sweden: are recipient couples ready to be open about using gamete donation?» Human Reproduction, 2011, Vol.26, No. 4, σελ. 853 επ.353 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 80.354 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 81.355 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 89-90.

126

ενημέρωσαν κάποιον τρίτο έξω από την οικογένεια για την ύπαρξη δότη, χωρίς να το πουν στο

παιδί τους, έχει αισθητά μειωθεί κατά το χρόνο που διεξήχθη η δεύτερη έρευνα356.

Σκόπιμο είναι να επισημανθεί ότι επιδίωξη του σουηδικού κοινοβουλίου ήταν τα

παιδιά να μαθαίνουν πως συνελήφθησαν προκειμένου να επιλέξουν σχετικά με την πρόσβαση

ή όχι στην πληροφόρηση. Όταν το κοινοβούλιο εμπιστεύθηκε αυτή την ευθύνη στους γονείς,

τεκμαιρόταν ότι οι γονείς θα αποκάλυπταν στα παιδιά τη γέννησή τους με ξένο γεννητικό

υλικό, εξασφαλίζοντας ότι το δικαίωμα στην πληροφόρηση θα γινόταν ένα πλήρως

λειτουργικό και γνήσιο δικαίωμα (a fully functional and genuine right). Ξεκάθαρες ενδείξεις

αυτών των προθέσεων αποτελεί το νομοσχέδιο του 1984 για την Τεχνητή Σπερματέγχυση,

όπου η Κυβέρνηση αναφέρεται στη δυνατότητα του παιδιού να προσφύγει στο Social Welfare

Board της περιφέρειάς του για να το συνδράμει στην αναζήτηση πληροφοριών για το δότη.

Από τη σύνταξη του Νομοσχεδίου είναι φανερό ότι η Κυβέρνηση ανέμενε ότι οι γονείς θα

ενημέρωναν τα παιδιά τους για τη σύλληψή τους με τη βοήθεια δότη σε κατάλληλη στιγμή και

ότι τα παιδιά θα μάθαιναν τον τόπο που έλαβε χώρα η σπερματέγχυση357.

Βασική πρόθεση πίσω από την αναγνώριση στη Σουηδία του δικαιώματος

προσδιορισμού των πληροφοριών για το δότη ήταν ότι τα τέκνα που γεννιούνται με το

γεννητικό υλικό του θα πρέπει να μπορούν τα ίδια να επιλέξουν αν θα έχουν πρόσβαση σε

αυτές ή όχι. Γι’ αυτό το σκοπό υποστηρίζεται ότι οι απόγονοι του δότη έχουν ένα αντίστοιχο

δικαίωμα να μην προσδιορίσουν τις πληροφορίες γι’ αυτόν358.

ε. Το δικαίωμα στην πληροφορία που πρεσβεύουν οι διατάξεις της GIA, πάντως,

περιλαμβάνει δύο υποδικαιώματα: το εκπεφρασμένο δικαίωμα στη γνώση και το

υπονοούμενο δικαίωμα στη μη γνώση359.

Το δικαίωμα στη μη γνώση μπορεί να εκδηλωθεί σε τουλάχιστον 3 διαφορετικές

περιπτώσεις:

1. Όταν οι γαμέτες από τον ίδιο δότη χρησιμοποιήθηκαν σε μια ετερόλογη

θεραπευτική διαδικασία για τη γέννηση περισσότερων από ένα παιδιών στην ίδια

356 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 90-91.357 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 93.358 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 97.359 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 98.

127

οικογένεια, από τα οποία ένα ή περισσότερα επιθυμούν να λάβουν πληροφορίες

για το δότη, ενώ τουλάχιστον κάποιο από αυτά δεν θέλει κάτι τέτοιο

2. Όταν οι γονείς των παιδιών που γεννήθηκαν με γεννητικό υλικό τρίτου, και/ή οι

δότες έχουν το δικαίωμα ανταλλαγής πληροφοριών που θα μπορούσαν να

ταυτοποιήσουν ανήλικο τέκνο πριν αυτό μπορέσει να σχηματίσει άποψη για την

πρόσβαση στις πληροφορίες

3. Όταν οι απόγονοι των παιδιών που γεννιούνται με γεννητικό υλικό δότη έχουν το

δικαίωμα να λάβουν προσδιοριστικές πληροφορίες για το δότη.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από τις πιο πάνω αναφερόμενες υποθέσεις οι 2 και 3 δεν

είναι επιτρεπτές κατά τη GIA. Αντίθετα, η 1η περίπτωση δεν είναι άγνωστη στη Σουηδία.

Θα πρέπει, επίσης, να επισημανθεί ότι στη Σουηδία, αν ο ίδιος δότης χορηγήσει το

σπέρμα του σε περισσότερες από μια προσπάθειες ΙΥΑ στην ίδια οικογένεια όλα τα παιδιά που

θα γεννηθούν θα είναι πλήρως γενετικά αδέρφια από τη στιγμή που κατά τη σουηδική

νομοθεσία αφενός δεν είναι δυνατός ο συνδυασμός ταυτόχρονα δανεικού σπέρματος και

δανεικού ωαρίου και αφετέρου ένας από τους μελλοντικούς γονείς πρέπει να χορηγεί το

γεννητικό του υλικό για τη σύλληψη.

Αντίθετα, αν διαφορετικοί δότες χρησιμοποιούνται σε διαδοχικές θεραπευτικές

μεθόδους οι οποίες αφορούν τους ίδιους γονείς, τα παιδιά που θα γεννηθούν δεν μπορούν

ποτέ να είναι πλήρως γενετικά αδέρφια. Αυτό, όμως, το ενδεχόμενο καθιστά δυνατή τη

συνύπαρξη του δικαιώματος στη γνώση και του δικαιώματος στη μη γνώση360.

Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι είναι δυνατή η συνύπαρξη του δικαιώματος

για γνώση και του δικαιώματος για μη γνώση στο σουηδικό δίκαιο361. Σε περίπτωση, όμως,

σύγκρουσης μεταξύ πλήρως γενετικών αδερφιών για την άσκηση των αντίθετων δικαιωμάτων

τους, το δικαίωμα στην πληροφόρηση θα πρέπει να έχει προβάδισμα έναντι σε εκείνο του

360 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 99.361 Αλλά και στο Διεθνές Δίκαιο. Πιο συγκεκριμένα, το δικαίωμα στη γνώση βασίζεται στο 7 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού και στο άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, ενώ το δικαίωμα στη μη γνώση στο άρθρο 8 της ΕΣΔΑ και στην περίπτωση του ανηλίκου στα άρθρα 12, 13 και 16 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού βλ. αναλυτικά J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 101 επ.

128

αδερφού του για μη γνώση362. Προκειμένου, ωστόσο, να ικανοποιηθεί και το δικαίωμα του

αδερφού που δεν επιθυμεί να πληροφορηθεί στην περίπτωση που υπάρξει σύγκρουση με την

επιθυμία του αδερφού του για πληροφόρηση, θα πρέπει να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα.

Ένα πρώτο τέτοιο μέτρο μπορεί να είναι η διαφύλαξη ότι το γεννητικό υλικό του ίδιου

δότη δεν θα χρησιμοποιείται για δύο ή περισσότερα παιδιά στην ίδια οικογένεια, ενώ ένα

δεύτερο ο περιορισμός των προσδιοριστικών πληροφοριών που μπορεί να λάβει το παιδί363.

5. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο ότι στη GIA το δικαίωμα των παιδιών να έχουν

πρόσβαση σε προσδιοριστικές πληροφορίες του δότη τους δεν εναπόκειται στη διακριτική

ευχέρεια/κρίση των γονιών. Αντίθετα, παρέχει στα παιδιά το άνευ όρων δικαίωμα για

προσδιοριστικές πληροφορίες αναφορικά με το δότη. Συν τοις άλλοις, είναι αδιαμφισβήτητο

ότι η πολιτική πίσω από τη νομοθεσία ήταν ότι τα παιδιά πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να

μάθουν τις γενετικές τους ρίζες364. Εξάλλου, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, η δυνατότητα

πρόσβασης των παιδιών που γεννιούνται με ξένο γεννητικό υλικό εξυπηρετεί το συμφέρον του

παιδιού το οποίο συνδέεται άρρηκτα με την αποκάλυψη εκ μέρους των γονιών365.

Από τα ανωτέρω γίνεται αντιληπτό ότι το νομικό δικαίωμα των παιδιών για

προσδιοριστικές πληροφορίες του δότη, δεν αποτελεί ένα αποτελεσματικό νομικό δικαίωμα

(effective legal right), διότι εξαρτάται στην πράξη από τη βούληση των γονιών να το

αποκαλύψουν και διότι πολλοί γονείς επιλέγουν να μην ενημερώσουν τα παιδιά τους για τον

τρόπο σύλληψής τους. Ένας μάλιστα, από τους λόγους που οι γονείς δεν προβαίνουν στην

ενημέρωση είναι διότι δυσκολεύονται να το πράξουν.

Σε χώρες, όπως η Σουηδία που το Κοινοβούλιο έχει λάβει τη θετική απόφαση να

καταργήσει την ανωνυμία νομοθετικά, οι οργανωμένοι υποστηριχτικοί μηχανισμοί για τους

γονείς μπορεί να αποτελέσουν το κλειδί για την αποτελεσματική εφαρμογή του δικαιώματος

για πληροφόρηση366. Παρά την ύπαρξη του συγκεκριμένου νόμου στη Σουηδία, προκαλεί

362 J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 105.363 Για τα συγκεκριμένα μέτρα βλ. αναλυτικά J. Stoll, «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala 2014, σελ. 106 επ.364 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 93 επ.365 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 94366 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 96

129

ιδιαίτερη εντύπωση ότι τόσο πολλοί γονείς δεν έχουν αποκαλύψει και δεν έχουν πρόθεση να

αποκαλύψουν στο μέλλον τον τρόπο σύλληψης των παιδιών τους367.

Δεδομένου ότι οι γονείς των παιδιών που γεννώνται με τη δωρεά γεννητικού υλικού

από δότη δεν το αποκαλύπτουν στο βαθμό που αναμένετο, προτάθηκαν εναλλακτικά μέτρα

(τόσο υποστηρικτικά όσο και επεμβατικά), τα οποία εφαρμοζόμενα θα μπορούσαν να

διευκολύνουν το δικαίωμα στην πληροφόρηση. Από τη στιγμή που τα παιδιά αυτά πρέπει να

μάθουν τον τρόπο της σύλληψής τους από τους γονείς τους, καθώς αυτοί μπορούν με τον

καλύτερο τρόπο να επικοινωνήσουν τη συγκεκριμένη πληροφορία στην κατάλληλη χρονική

στιγμή και με τρόπο που θα είναι για το μεγαλύτερο όφελος του παιδιού, η προσφορά προς

αυτούς υποστήριξης είναι αναγκαία για να μπορέσουν πιο εύκολα και πιο φυσικά να

διαχειριστούν την αποκάλυψη. Για το λόγο αυτό εξετάζονται πρώτα υποστηρικτικά μέτρα.

Αυτά τα μέτρα περιλαμβάνουν την εισαγωγή υποχρεωτικής συμβουλευτικής

ενημέρωσης368, οι επαγγελματίες σύμβουλοι καθίστανται υπεύθυνοι για την ψυχο-κοινωνική

έρευνα369, την εφαρμογή πιο αποτελεσματικών follow up μελετών και υποστηρικτικών

προγραμμάτων για τους γονείς370, την αποσαφήνιση του δικαιώματος του παιδιού στον

367 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 96-97368 Σήμερα δεν υπάρχει ούτε στη GIA ούτε στα Regulations καμία απαίτηση για τη συμμετοχή των γονιών σε προ της θεραπείας συμβουλευτική ενημέρωση. Ωστόσο, στο Νόμο προβλέπεται ότι η ετερόλογη γονιμοποίηση μπορεί να λάβει χώρα μόνο αν μπορεί να υποτεθεί ότι το παιδί που θα γεννηθεί θα μεγαλώσει σε καλές συνθήκες. Η συμβουλευτική ενημέρωση συνεπώς, αποτελεί ένα κατάλληλο και απαραίτητο βήμα για την πλήρωση της απαίτησης για αξιολόγηση πριν τη θεραπεία, βλ. J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 99 επ. - Επίσης, στο Κεφάλαιο 4 και 10 της SOSFS 2002:13 προβλέπεται ότι στους γονείς θα πρέπει να προσφέρεται συμβουλευτική ενημέρωση, βλ. J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 100 υποσ. 385.- Βλ. και A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1767, οι οποίοι θεωρούν σημαντική εκτός από τη συμβουλευτική ενημέρωση των μελλοντικών γονιών και την υποστήριξή τους και τη διενέργεια συνεδριών με άλλα ζευγάρια που χρησιμοποίησαν δότη γεννητικού υλικού.369 Αυτό σημαίνει ότι προτείνεται η αλλαγή των υπευθύνων. Σήμερα, σύμφωνα με το νόμο, υπεύθυνοι για την ψυχο-κοινωνική έρευνα των μελλοντικών γονιών είναι οι γιατροί. Ωστόσο, προτείνονται ως υπεύθυνοι γι’ αυτήν την εργασία οι επαγγελματίες σύμβουλοι. Η αλλαγή αυτή προτείνεται διότι σύμφωνα με έρευνες κάποιοι μελλοντικοί γονείς δεν λαμβάνουν καθόλου συμβουλευτική ενημέρωση πριν προχωρήσουν στη γονιμοποίηση και κάποιοι γιατροί δεν είναι θετικοί στο να προωθήσουν την ειλικρίνεια.- Τα Guidelines συνοπτικά αναφέρονται στην ανάμιξη του συμβούλου, ο οποίος ενισχύει το ρόλο του γιατρού ως λήπτη αποφάσεων, ακόμη και αναφορικά με ψυχο-κοινωνικούς παράγοντες για τους οποίους ένας επαγγελματίας σύμβουλος είναι πιο ικανός να προσδιορίσει, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 101 επ.370 Για να είναι αποτελεσματικά αυτά τα προγράμματα θα πρέπει, όσο είναι δυνατόν, να τυποποιηθούν έτσι ώστε η φύση της υποστήριξης και των παρεχόμενων πληροφοριών να είναι όμοια για όλες τις οικογένειες. Για το σκοπό αυτό ένας δημόσιος φορέας θα πρέπει να είναι υπεύθυνος για τη σύσταση των κατάλληλων διαδικασιών και το συντονισμό, σε εθνικό επίπεδο, κάθε συμπληρωματικού προγράμματος απαραίτητου για την εφαρμογή του. Αυτό θα κάνει πιο εύκολη την εποπτεία της αποτελεσματικότητας των follow up. Αυτός ο φορέας θα μπορούσε να είναι το National Board of Health and Welfare. Μάλιστα, το Social Welfare Board θα μπορούσε συστηματικά να παρακολουθεί και να υποστηρίζει τους γονείς των ανήλικων παιδιών με σκοπό να τους προσφέρει υποστήριξη ώστε οι γονείς να θεωρήσουν πιο εύκολη τη διαχείριση της αποκάλυψης. Προβλέπεται ότι αυτό θα περιλαμβάνει

130

Κώδικα Τέκνων και Γονέων371, την αναγνώριση στους δότες υπό προϋποθέσεις δικαιώματος να

ζητούν προσδιοριστικές πληροφορίες για τα ενήλικα παιδιά τα οποία συνελήφθησαν με το

γεννητικό τους υλικό372. Επιπρόσθετα για να αυξηθούν οι γνωστοποιήσεις η εφαρμογή αυτών

των μέτρων πρέπει να λάβει υπόψη το συμφέρον των γονιών και των παιδιών. Αυτό το

τελευταίο μέτρο περιλαμβάνει και το πιθανό συμφέρον των δοτών373.

Στη σημασία ενός κεντρικού μητρώου πληροφορίας δοτών για τη Σουηδία374,

προτείνονται δύο επεμβατικές εναλλακτικές για την προώθηση της πρόσβασης σε

προσδιοριστικές πληροφορίες.

συνδυασμό γονεϊκής επαφής και συμβουλευτικής ενημέρωσης κατά τακτά διαστήματα, προ της απόφασης διαστήματα (interval) καθόλη τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας των παιδιών. Επιπρόσθετα θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα οι γονείς να ζητήσουν επαφή με το Board με δική τους πρωτοβουλία αν επιθυμούν επιπρόσθετη υποστήριξη, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 105 επ.371 Ένας άλλος τρόπος διευκόλυνσης ικανοποίησης του δικαιώματος για πληροφόρηση θα ήταν να επιβεβαιωθεί νομοθετικά το δικαίωμα του παιδιού στον Κώδικα Τέκνων και Γονέων. Στο συγκεκριμένο Κώδικα θα μπορούσε να ρητώς να κηρυχθεί ότι τα παιδιά έχουν δικαίωμα στην πληροφόρηση για τη γενετική τους καταγωγή και ότι οι γονείς έχουν αντίστοιχη ευθύνη να τους ενημερώσουν για τον τρόπο της σύλληψής τους. Ο βασικός σκοπός αυτής της προτεινόμενης προσθήκης είναι να γίνει ξεκάθαρο ότι οι γονείς είναι υπεύθυνοι για την πληροφόρηση των παιδιών τους για την σύλληψή τους με τη βοήθεια δότη και όταν οι πληροφόρηση έχει γίνει, για το δικαίωμά τους να μάθουν για την ταυτότητα του δότη. Μάλιστα, προτείνεται να περιληφθεί αυτή η πρόβλεψη στον Κώδικα Τέκνων και Γονέων διότι η εφαρμογή του δεν θα πρέπει να περιοριστεί μόνο στα παιδιά για τα οποία εφαρμόζεται ο νόμος για την ΙΥΑ . Αυτό σημαίνει ότι όλα τα παιδιά που γεννήθηκαν με συνδρομή δότη, ανεξάρτητα από τις συνθήκες της σύλληψής τους έχουν το δικαίωμα να πληροφορηθούν την αλήθεια για την γενετική τους καταγωγή, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 109 επ.372 Αν οι δότες είχαν τη δυνατότητα να ζητήσουν προσδιοριστικές πληροφορίες με την προϋπόθεση ότι η παροχή τέτοιων πληροφοριών εξαρτιόταν από τη συναίνεση του παιδιού, θα μπορούσε να προωθηθεί η γνωστοποίηση από τους γονείς. Αυτό θα μπορούσε να διευκολύνει το δικαίωμα στην πληροφόρηση, χωρίς την ανάγκη εισαγωγής περισσότερο επεμβατικών μέτρων. Σε περίπτωση που αυτό το μέτρο εφαρμοζόταν στη Σουηδία θα έπρεπε να ενσωματωθούν συμπληρωματικές απαιτήσεις για συμβουλευτική ενημέρωση τόσο των παιδιών όσο και των δοτών, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 111.373 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 98.374 Τα παιδιά που επιθυμούν να λάβουν πληροφορίες για το δότη θα πρέπει να απευθυνθούν στο Social Welfare Board της περιφέρειάς τους, το οποίο εν συνεχεία θα επικοινωνήσει με το νοσοκομείο όπου έλαβε χώρα η ετερόλογη γονιμοποίηση προκειμένου να έχει πρόσβαση στις πληροφορίες για το δότη οι οποίες περιέχονται σε ένα ειδικό ιστορικό. Εν συνεχεία το νοσοκομείο τις δίνει στο Board το οποίο με τη σειρά του τις διαβιβάζει στο τέκνο. Αν το παιδί δεν γνωριζει αν γεννήθηκε με τη χρήση σπέρματος δότη ή τον τόπο της σύλληψης τότε το Social Welfare Board θα χρειαστεί περισσότερο χρόνο. Αν υπήρχε, ωστόσο, ένα μητρώο όπου θα υπήρχαν οι πληροφορίες που θα μπορούσαν να συνδέσουν τα παιδιά με τους δότες τότε η διαδικασία θα ήταν απλοποιημένη. Μάλιστα, προτείνεται ότι το National Board of Health and Welfare θα ήταν ο κατάλληλος οργανισμός να διοικήσει και να διατηρήσει αυτό το αρχείο. Έτσι ένα κεντρικό μητρώο πληροφοριών για τους δότες θα εξυπηρετούσε το δικαίωμα σε προσδιοριστικές πληροφορίες καθώς θα απλοποιούσε την πρόσβαση στις πληροφορίες για τους δότες. Επίσης, θα διευκόλυνε κάθε follow up πρόγραμμα διότι το National Board of Health and Welfare θα είχε πληροφορίες για τους γονείς σε ένα μέρος. Αυτό θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο σε περιπτώσεις που θα θέλουν επιπλέον να έρθουν σε επαφή, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 111 επ.

131

Αυτές οι εναλλακτικές συνίστανται στην εισαγωγή πληροφοριών για τους δότες στο

μητρώο πληθυσμού (population register)375 και στην ειδοποίηση των ενηλίκων παιδιών για

τους δότες376. Αυτές οι λύσεις θα παρείχαν τα εχέγγυα ουσιαστικά ότι όλα τα παιδιά θα

μάθαιναν τον τρόπο της σύλληψής τους ακόμα και αν δεν το αποκάλυπταν οι γονείς377.

Ζήτημα, μάλιστα, εγείρεται κατά πόσο αυτά τα μέτρα θα μπορούσαν να ισχύσουν

αναδρομικά. Υποστηρίζεται ότι από τη στιγμή που το δικαίωμα γνώσης της ταυτότητας του

δότη υπάρχει για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος του παιδιού και όχι των γονέων θα ήταν

δυνατή η αναδρομική ισχύ τους με την προϋπόθεση, όμως, ότι αφενός θα γινόταν προσεκτικές

προσπάθειες ενημέρωσης των εμπλεκόμενων γονέων για τις επικείμενες αλλαγές του νόμου οι

οποίες θα τους επηρέαζαν και αφετέρου θα τους εφοδίαζαν με επιπρόσθετες ευκαιρίες

υποστήριξης σε σχέση με θέματα που άπτονταν ζητήματα αποκάλυψης.

Ωστόσο, τα συμφέροντα των γονέων δεν θα πρέπει αγνοούνται, αν και τα συμφέρονται

των παιδιών θεωρούνται υπέρτερα στο νόμο. Μπορεί τα παιδιά που συλλαμβάνονται με

γεννητικό υλικό τρίτου δότη να έχουν συμφέρον να μάθουν την αλήθεια για τη σύλληψή τους,

ωστόσο οι γονείς μπορεί να έχουν συμφέρον να κρατήσουν μια τέτοια πληροφορία κρυφή. Οι

γονείς μπορεί να θεωρούν ότι πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να αποφασίζουν για ζητήματα

375 Το βασικό πλεονέκτημα της εισαγωγής πληροφοριών για την ύπαρξη δότη στο μητρώο πληθυσμού συνίσταται στο ότι περισσότερα παιδιά θα μπορούσαν να εξασκήσουν το δικαίωμα στην πληροφόρηση για το δότη, αν βέβαια, επιθυμούσαν κάτι τέτοιο. Επίσης, τέκνα που δεν έμαθα με άλλο τρόπο πως συνελήφθησαν θα είχαν περισσότερες πιθανότητες να ανακαλύψουν την ύπαρξη του δότη. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι μπορεί να αποδειχθεί μια οικονομική λύση μακροπρόθεσμα. Από τη στιγμή που η πληροφορία για την ύπαρξη δότη καταχωρηθεί στο μητρώο πληθυσμού, τα ληξιαρχικά μητρώα γέννησης των παιδιών δεν χρειάζονται περισσότερη προσοχή απ’ ότι άλλα μητρώα. Επίσης, λόγω του ότι αυτή η πληροφορία θα υπάρχει στο μητρώο ήδη από τη γέννηση του παιδιού, δε χρειάζονται οι αρχές να ελέγχουν αν η γονείς το γνωστοποίησαν ή όχι. Βέβαια, αυτό το μέτρο έχει και μειονεκτήματα. Πιο συγκεκριμένα, η εισαγωγή στο μητρώο πληθυσμού της ύπαρξης του δότη, αργά ή γρήγορα θα φανεί στο πιστοποιητικό γέννησης του παιδιού εστιάζοντας στις διαφορές μεταξύ των παιδιών που γεννιούνται με γεννητικό υλικό δότη και των υπόλοιπων. Αλλά και από την πλευρά των γονιών μια τέτοια περίληψη στα μητρώα θα ισοδυναμούσε με δημόσια δήλωση για τη στειρότητά τους. Αν γινόταν δεκτή αυτή η πρόταση για εισαγωγή πληροφοριών για το δότη στο σουηδικό μητρώο πληθυσμού, θα έπρεπε να βρεθούν εχέγγυα –μέσω των regulations and guidelines- ότι όλοι οι γονείς, πριν τη συναίνεσή τους σε ετερόλογη γονιμοποίηση, γνωρίζουν ότι πληροφορίες για το δότη θα περιλαμβάνονται στο μητρώο πληθυσμού και εν συνεχεία στα πιστοποιητικά γέννησης του παιδιού. Συνεπώς, η προ της θεραπείας συμβουλευτική ενημέρωση θα πρέπει να προσαρμοστεί περιλαμβάνοντάς το. Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως, ότι η Κυβέρνηση δε θεωρεί ότι το μητρώο πληθυσμού είναι το κατάλληλο μέρος για να περιληφθούν πληροφορίες για το δότη. Αν συνεχιστεί αυτή η πολιτική είναι μάλλον απίθανο ότι θα εφαρμοστεί τέτοιο μέτρο στο κοντινό μέλλον, βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 113 επ.376 Ένα άλλο μέτρο που διευκολύνει το δικαίωμα στην πληροφόρηση θα ήταν να επιτραπεί στο National Board of Health and Welfare να ειδοποιήσει εγγράφως το παιδί για την ύπαρξη του δότη και για το δικαίωμα του παιδιού για προσδιοριστικές πληροφορίες. Αν αυτό το μέτρο εφαρμοστεί, θα πρέπει να προβλέπεται ξεκάθαρα από τη GIA. Βέβαια, η ειδοποίηση των παιδιών ως τρόπος προώθησης του δικαιώματος για πληροφόρηση θα μπορούσε να εκληφθεί ως αδικαιολόγητη παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή της οικογένειας των παιδιών, ειδικά των γονιών. Δημιουργώντας, όμως, δυσκολίες στις οικογένειες αυτές και χωρίς την αντίστοιχη υποχρέωση να προετοιμαστούν οι οικογένειες εκ των προτέρων, θα προκαλέσει ψυχικό τραύμα βλ. αναλυτικά J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 121.377 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 98

132

ιδιωτικής ζωής της οικογένειάς τους. Τέτοιο ζήτημα αποτελεί αν θα μοιραστούν ή όχι την

πληροφορία για εφαρμογή ετερόλογης γονιμοποίησης με τα παιδιά τους, χωρίς την επέμβαση

του κράτους. Οι γονείς που επιθυμούν την αποκάλυψη, έχουν συμφέρον να λάβουν

ικανοποιητική υποστήριξη, τόσο για το δικό τους όφελος όσο και για το όφελος των παιδιών

τους. Αυτό ενισχύει την ανάγκη ενεργοποίησης υπηρεσιών επαγγελματικής συμβουλευτικής

ενημέρωσης. Άλλοι γονείς μπορεί να έχουν συμφέρον να τους επιτραπεί ο έλεγχος του χρόνου

της αποκάλυψης. Γι’ αυτούς θα ήταν σημαντικό να καθοριστεί πότε θα επωφεληθούν από τη

follow up συνδρομή ώστε να διαχειριστούν αποτελεσματικά την αποκάλυψη. Άλλα

συμφέροντα που μπορεί να έχουν οι γονείς περιλαμβάνουν την επιθυμία για έναν προσωπικά

γνωστό δότη, ή τη δυνατότητα επιλογής ενός δότη ή το δικαίωμα να μην επιτρέψουν το δότη

να επεμβαίνει στην οικογενειακή τους ζωή. Αν το Κοινοβούλιο αγνοήσει αυτά τα συμφέροντα

και εφαρμόσει ένα αυστηρό αναγκαστικό πρόγραμμα, αυτοί οι γονείς που διαφορετικά θα

ετοιμάζονταν για θεραπεία στη Σουηδία, χρησιμοποιώντας γαμέτες από αναγνωρίσιμο δότη,

μπορεί να αποφασίσουν να επισκεφθούν μια γειτονική δικαιοδοσία. Αυτό, όμως, θα έχει ως

συνέπεια κάθε παιδί που γεννιέται από γεννητικό υλικό δότη στο εξωτερικό να μην έχει τη

δυνατότητα να μάθει τον τρόπο της σύλληψής του, κάτι που θεωρείται θεμελιώδες στο

σουηδικό δίκαιο. Αλλά ακόμα κι αν γνωρίζουν την ύπαρξη δότη, τα παιδιά αυτά μπορεί να μην

έχουν ποτέ τη δυνατότητα να μάθουν ποιος είναι ο δότης378.

Αλλά και η συνειδητοποίηση των πιθανών συμφερόντων των δοτών είναι εξίσου

σημαντική όπως η κατανόηση των λοιπών ανταγωνιστικών συμφερόντων, ιδίως αν το Κράτος

ενδιαφέρεται να διατηρήσει ένα επαρκή αριθμό δοτών έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στη

ζήτηση για δωρεά γαμετών. Οι δότες θα μπορούσαν να έχουν συμφέρον να γνωρίσουν την

ταυτότητα των παιδιών που γεννιούνται με το δικό τους γεννητικό υλικό ή των μελών της

οικογένειάς τους. Άλλοι δότες, θα μπορούσε να έχουν συμφέρον να μην έχουν διαθέσιμες

πληροφορίες για τους γονείς των παιδιών. Επίσης, οι δότες θα μπορούσε να έχουν έννομο

συμφέρον στον καθορισμό της κατανομής των γαμετών τους379.

Τέλος, το Κράτος έχει συμφέροντα στο πλαίσιο της πρόσβασης σε προσδιοριστικής

πληροφορίες για το δότη. Αυτά περιλαμβάνουν το συμφέρον ύπαρξης αποτελεσματικά

λειτουργικού νόμου και το δημόσιο συμφέρον για διατήρηση της νομικής σιγουριάς. Αυτά τα

συμφέρονται δύσκολα ικανοποιούνται αν το Κράτος δεν λάβει υπόψη του τα αντιτιθέμενα

συμφέροντα. Όταν μάλιστα, ισχύει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο για πρόσβαση σε προσδιοριστικές

378 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 129 επ.379 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 130

133

πληροφορίες, το Κράτος έχει συμφέρον στην παρακολούθηση της εφαρμογής του νόμου, στη

διατήρηση ακριβών μητρώων, παρακολούθηση των νόμων και βελτίωσή τους, αν χρειάζεται,

προκειμένου να εξασφαλισθεί η αποτελεσματικότητά τους380.

Ενόψει όλων των ανωτέρω, η διευκόλυνση του δικαιώματος στην πληροφόρηση

απαιτεί περισσότερα από την αποσαφήνιση και την εκ νέου σύνταξη των σχετικών διατάξεων

της GIA σε συμφωνία με τις προθέσεις του Κοινοβουλίου. Η θέση σε εφαρμογή μέτρων που θα

κάνουν το δικαίωμα περισσότερο λειτουργικό και αποτελεσματικό απαιτεί μια ολιστική

προσέγγιση που αναγνωρίζει ότι το πρόβλημα της μη αποκάλυψης είναι εμφυτευμένο στο

πολύπλοκο κοινωνικό πλαίσιο. Έτσι, όποιο μέτρο επιλεγεί για να προωθήσει το δικαίωμα στην

πληροφόρηση των παιδιών θα πρέπει, κατά το δυνατόν, να προσπαθεί να βρει την ισορροπία

μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων έτσι ώστε η πρόθεση των διατάξεων της

νομοθεσίας σχετικά με την πρόσβαση στην πληροφόρηση –για την εξυπηρέτηση του

συμφέροντος του παιδιού- να μην εξουδετερώνονται381.

6. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics θεωρεί

ότι δεν θα πρέπει να προστατεύεται η ανωνυμία των δοτών του γεννητικού υλικού, καθώς το

παιδί έχει το δικαίωμα να γνωρίζει την καταγωγή του. Επίσης, υπεραμύνεται του δικαιώματος

του παιδιού να γνωρίζει τους δότες του γεννητικού υλικού, σημειώνοντας, όμως, ότι δεν

μπορούν να υποχρεωθούν οι γονείς σε μια τέτοια αποκάλυψη, αλλά έχουν αυτό το καθήκον.

Η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου συμμερίζεται την άποψη ότι αφενός δεν θα πρέπει να

προστατεύεται η ανωνυμία των δοτών του γεννητικού υλικού και αφετέρου ότι το παιδί έχει

δικαίωμα να ξέρει το δότη και να επικοινωνεί μαζί του.

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας από την πλευρά του θεωρεί ότι πρέπει να υπάρχει

ενθάρρυνση αποκάλυψης του ονόματος του δότη, αλλά αυτό δεν πρέπει να γίνεται με νομικό

τρόπο. Επίσης, υποστηρίζει ότι δεν έχει το παιδί δικαίωμα να γνωρίζει τους δότες του

γεννητικού υλικού. Παρολαυτά κι αν αποκαλύπτεται δεν δημιουργείται κάποιο ιδιαίτερο

πρόβλημα. Το μόνο πρόβλημα αφορά στο ότι δεν είναι τόσο εύκολο να βρεθούν πλέον δότες.

Οι γιατροί τάσσονται κατά της ανωνυμίας των δοτών του γεννητικού υλικού χάριν του

συμφέροντος του παιδιού και την ίδια θέση υιοθετούν οι νομικοί και ο Εκπρόσωπος του SMER.

380 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 131.381 J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 131-132.

134

Ε. ΠΩΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

Σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία απαγορεύεται η αγοραπωλησία γεννητικού

υλικού.

Μάλιστα, το SMER με το Smer kommenterar 2014:1 απορρίπτει όλες τις

οικονομικές/εμπορικές συναλλαγές αναφορικά με τα ανθρώπινα ωάρια, τα νεφρά και την

παρένθετη μητρότητα. Επίσης, αντιτίθεται στην ιδέα εισαγωγής συστημάτων πιστοποίησης τις

εταιρίες που παρέχουν τέτοιες υπηρεσίες. Επιπρόσθετα εισηγείται μια σειρά από αρχές που

θα πρέπει να διέπουν τη χορηγηθείσα αποζημίωση στους δότες ωαρίων και πότε αυτή η

αποζημίωση μετατρέπεται σε παράνομο εμπόριο οργάνων382.

2. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Σε περίπτωση που υπάρξει αγοραπωλησία γεννητικού υλικού προβλέπονται ποινικές

κυρώσεις οι οποίες επιβάλλονται στους υπαιτίους383. Πιο συγκεκριμένα, το πρόσωπο που για

κέρδος παίρνει, παραδίδει, λαμβάνει ή προμηθεύεται βιολογικό υλικό από ζωντανό ή νεκρό

πρόσωπο ή ιστό από αποβληθέν έμβρυο τιμωρείται με πρόστιμο ή φυλάκιση μέχρι 2 χρόνια.

Η ίδια ποινή θα πρέπει να επιβάλλεται στο πρόσωπο που χρησιμοποιεί ή

εκμεταλλεύεται αυτό το υλικό για μεταμόσχευση ή για άλλους σκοπούς αν και γνωρίζει ότι

αυτό το υλικό έχει ληφθεί, παραδοθεί, έχει γίνει αντικείμενο αποδοχής ή προμήθειας για

κέρδος.

Οι μικρότερης σημασίας παραβιάσεις δεν θα πρέπει να ποινικοποιούνται.

Το βιολογικό υλικό περιλαμβάνει επίσης, το υλικό από ανθρώπινα ωάρια και από

κύτταρα και κυτταρικές γραμμές που προέρχονται από τέτοια ωάρια.

Η απαγόρευση της εμπορίας βιολογικού υλικού δεν περιλαμβάνει το αίμα, τις τρίχες,

το μητρικό γάλα και τα δόντια. Ούτε εφαρμόζεται στις αποχαρακτηρισμένες κυτταρικές

γραμμές από γονιμοποιημένα ωάρια ή από ωάρια που χρησιμοποιήθηκαν για μεταφορά

πυρήνα σωματικού κυττάρου.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ανθρώπινο υλικό ως τέτοιο δεν θα πρέπει να

συνεπάγεται οικονομικό κέρδος. Αν λ.χ. το ανθρώπινο υλικό χρησιμοποιηθεί ως συστατικό σε

382 http://www.smer.se/news/smer-comments-commercialization-of-the-human-body/383 Βλ. σχετικά: Κεφάλαιο 8 - Άρθρο 6 GIA (2006:351).

135

φαρμακευτικό προϊόν, αυτό το προϊόν μπορεί να πωληθεί. Ανάλογη αμοιβή για υπηρεσίες

όπως η λήψη, η φύλαξη, η μετατροπή ή η μεταφορά του υλικού είναι επίσης επιτρεπτή384.

Αν και το ανθρώπινο σώμα κατά τα διάφορα στάδια του σχηματισμού και της

ανάπτυξής του δεν μπορεί να αποτελέσει εφεύρεση που μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα

ευρεσιτεχνίας, ένα στοιχείο που απομονώνεται από το ανθρώπινο σώμα ή με άλλο τρόπο

παράγεται μέσω τεχνικής διαδικασίας μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας385. Το

άρθρο 1c του Σουηδικού Νόμου για τις πατέντες (Swedish Patent Act) ουσιαστικά αντιγράφει

το άρθρο 6 της Οδηγίας 98/44/EC για τις εφευρέσεις που θεωρούνται ότι δεν μπορούν να

κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας εξαιτίας του γεγονότος ότι η εμπορική τους

εκμετάλλευση θα αντιστρατευόταν τη δημόσια τάξη και την ηθική. Παραδείγματα τέτοιων

εφευρέσεων αποτελούν οι διαδικασίες τροποποίησης της βλαστικής γενετικής ταυτότητας των

ανθρώπινων όντων (germ line genetic identity of human beings), η χρήση των ανθρώπινων

εμβρύων για βιομηχανικούς ή εμπορικούς σκοπούς, και εκείνες οι διαδικασίες τροποποίησης

της γενετικής ταυτότητας των ζώων που πιθανολογείται ότι θα τους προκαλέσουν πόνο χωρίς

ουσιώδες ιατρικό όφελος για τον άνθρωπο ή τα ζώα όπως επίσης και τα ζώα που προέρχονται

από ανάλογες διαδικασίες.386

3. «ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ»ΔΟΤΩΝ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στο νόμο δεν προβλέπεται κάποιου είδους «αποζημίωση»

για τους δότες του γεννητικού υλικού. Καλύπτονται τα έξοδα για τις ιατρικές πράξεις, τις

μετακινήσεις τους και τυχόν απώλεια μισθών ή ημερομισθίων κ.λ.π

4. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις των «προσώπων αναφοράς» σχετικά

με τα ζητήματα που άπτονται της πώλησης και αγοράς του γεννητικού υλικού.

Όλοι οι γιατροί δήλωσαν ότι δεν έχουν αντιληφθεί να παρέχεται αποζημίωση για την

προσφορά του γεννητικού υλικού. Ένας θεωρεί ότι θα πρέπει να απαγορεύεται ρητά, άλλος

384 E. Rynning, «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden», in “CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research” (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), pp. 771 επ.385 Βλ. σχετικά: Άρθρο 1b της Swedish Patent Act (1976 : 837).386 E. Rynning, «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden», in “CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research” (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), pp. 771 επ.

136

διατυπώνει τη θέση ότι θα πρέπει να εφαρμόζονται οι γενικοί κανόνες της ηθικής και της

δεοντολογίας και ένας τρίτος υποστηρίζει ότι θα πρέπει να γίνεται μόνο για αλτρουιστικούς

λόγους.

Οι νομικοί συμφωνούν ότι θα πρέπει να απαγορεύεται η πράξη της πώλησης και της

αγοράς γεννητικού υλικού, αλλά διατυπώνουν τη θέση ότι θα πρέπει να καλύπτονται τα έξοδα

και η απώλεια των ημερών εργασίας των δοτών.

Ο Εκπρόσωπος του SMER, επίσης, θεωρεί αφενός ότι θα πρέπει να απαγορεύεται η

πώληση και αγορά του γεννητικού υλικού, αφετέρου ότι δε θα πρέπει να δίνεται κανενός

είδους αποζημίωση στους δότες γεννητικού υλικού.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics δηλώνει απερίφραστα ότι είναι ενάντια

στην εμπορευματοποίηση του γεννητικού υλικού, ενώ δεν γνωρίζει αν στην πράξη

προσφέρονται χρήματα τους δότες σπέρματος και ωαρίων.

Με την άποψη αυτή ταυτίζεται και η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics υποστηρίζει ότι δεν θα πρέπει να

χορηγείται αποζημίωση στους δότες σπέρματος, καθώς αποτελεί μία εύκολη διαδικασία, αλλά

θα πρέπει να χορηγείται αποζημίωση στις δότριες ωαρίων, διότι πρόκειται για μία επίπονη και

χρονοβόρα διαδικασία. Η αποζημίωση αυτή θα πρέπει να καλύπτει τα έξοδα μετακίνησης

καθώς και μια ανάλογη αποζημίωση για όλα τα έξοδα.

Αντίθετα η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου υπεραμύνεται της χορήγησης αποζημίωσης

στους δότες του γεννητικού υλικού, η οποία αποζημίωση θα πρέπει να καλύπτει τα έξοδα

μετακίνησης, την απώλεια ημερομισθίων αλλά και γενικά όλα τα έξοδα.

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας, από την πλευρά του, θεωρεί ότι δεν υπάρχει λόγος

ρύθμισης της αγοραπωλησίας γεννητικού υλικού, καθώς, κατά τη γνώμη του, μπορεί να

αποφευχθεί η εμπορευματοποίηση χωρίς τη ρητή πρόβλεψη της απαγόρευσης στο νόμο. Ο

ίδιος σημειώνει ότι, αν υπάρχει έλλειψη σπέρματος, θα μπορούσε το κράτος να προσφέρει

χρήματα στους δότες. Κατά την ίδια άποψη, στους δότες του γεννητικού υλικού θα πρέπει να

χορηγείται αποζημίωση η οποία θα καλύπτει τόσο τα έξοδα μετακίνησης όσο και την απώλεια

ημερομισθίων.

137

ΣΤ. ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΓΟΡΑ Η ΠΩΛΗΣΗ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

Στη σουηδική νομοθεσία δεν υπάρχει κάποια ρητή πρόβλεψη αναφορικά με τη

μεσολάβηση προς αγορά ή πώληση γεννητικού υλικού.

Ωστόσο, στο άρθρο 15 του σουηδικού νόμου για τις μεταμοσχεύσεις (Swedish

Transplantation Act- SFS 1995: 831) ορίζεται ότι όποιος σκοπίμως και για κέρδος, συλλέγει,

δίνει, λαμβάνει ή ενεργεί ως μεσολαβητής όσον αφορά βιολογικό υλικό από ζωντανό ή νεκρό

ή ιστό από αποβληθέν έμβρυο θα του επιβάλλεται πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι 2

χρόνια. Η ίδια ποινή θα πρέπει να επιβάλλεται σε όποιον σκόπιμα χρησιμοποιεί τέτοια υλικά

γνωρίζοντας ότι αυτά προηγουμένως είχαν συλλεχθή, δοθεί, ληφθεί ή εγχειριστεί από

μεσολαβητή για κέρδος. Σε περίπτωση ελαφριάς παραβίασης της απαγόρευσης δεν θα

υπάρχει ποινική ευθύνη. Η πρόβλεψη αυτή δεν εφαρμόζεται στη μεταφορά αίματος, μαλλιών,

μητρικού γάλακτος ή δοντιών387. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι το 1995, οπότε και

ψηφίσθηκε η συγκεκριμένη διάταξη, δεν υπήρχε καμία ειδική απαγόρευση του εμπορίου

ανθρώπινων βιολογικών υλικών388.

Ωστόσο, κριτική έχει ασκηθεί στη συγκεκριμένη διάταξη του άρθρου 15 του σουηδικού

νόμου για τις μεταμοσχεύσεις αλλά και της διάταξης για τις βιοτράπεζες με το αιτιολογικό ότι

το βιολογικό υλικό που βρίσκεται στις βιοτράπεζες δεν αποθηκεύεται για μεταμοσχευτικούς

σκοπούς, αλλά κυρίως για έρευνα και διάγνωση. Οι αμοιβές, όμως, διαδραματίζουν σημαντικό

ρόλο στους τομείς αυτούς και ειδικά στην ιατρική έρευνα. Η σουηδική νομοθεσία σχεδιάστηκε

με βάση τις μεταμοσχεύσεις και δεν είναι κατάλληλη για την έρευνα. Τα οικονομικά κίνητρα

δεν μπορούν να αποκλειστούν από την ιατρική έρευνα. Γι’ αυτό το λόγο υποστηρίζεται ότι η

απαγόρευση κατά της μεταφοράς ανθρώπινων ιστών και κυττάρων έναντι αμοιβής θα πρέπει

να περιοριστεί σε υλικά που χρησιμοποιούνται σε θεραπευτικές διαδικασίες άλλων

προσώπων από εκείνα από τα οποία αφαιρέθηκαν. Εκτός του θεραπευτικού σκοπού, η χρήση

των ανθρώπινων βιολογικών ιστών ποικίλει τόσο πολύ και αλλάξει ραγδαία, γι’ αυτό

χρειάζονται περισσότερο ειδικοί νομικοί κανόνες απ’ ότι απαγορεύσεις όλων των έναντι

387 Βλ. αναλυτικά B. Domeij, Prohibitions against the transfer of human tissue and cells for profit, The Use of Human Biobanks-Ethical, Social, Economical and Legal Aspects, σελ. 84.388 B. Domeij, Prohibitions against the transfer of human tissue and cells for profit, The Use of Human Biobanks-Ethical, Social, Economical and Legal Aspects, σελ. 84

138

ανταλλάγματος μεταφορών προκειμένου αφενός να διασφαλιστούν οι ηθικές ανάγκες και

αφετέρου να μην εμποδίζεται η έρευνα389.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου υποστηρίζει ότι αν

γίνει κάποιο σφάλμα από τη μεριά του γιατρού θα πρέπει να του αφαιρείται η άδεια

ασκήσεως επαγγέλματος.

Δύο γιατροί δήλωσαν ότι αν κάποιος γιατρός μεσολαβεί μεταξύ του δότη και του λήπτη

για τη χορήγηση ανταλλάγματος για να διατηρηθεί η ανωνυμία θα πρέπει να τιμωρείται.

Άλλος γιατρός δήλωσε ότι αυτό το σενάριο δεν υφίσταται στη Σουηδία, διότι απαγορεύεται η

ανωνυμία των δοτών.

Οι δύο νομικοί θεωρούν ότι ο γιατρός θα πρέπει να τιμωρηθεί, ενώ η άλλη δήλωσε ότι

δε θα πρέπει να τιμωρείται, αλλά, πάντως, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να ρυθμιστεί η

περίπτωση αυτή.

Ζ. ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΦΑΚΕΛΟΥ

1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗ

Σύμφωνα με Κεφάλαιο 1-Άρθρο 2 της Patient Data Act (2008:355) οι πληροφορίες στο

υγειονομικό σύστημα υγείας θα πρέπει να οργανώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να

εξυπηρετούν την ασφάλεια των ασθενών και την ποιότητα, αλλά και να προωθούν την

αποτελεσματικότητα των εξόδων. Τα προσωπικά δεδομένα θα πρέπει να καταχωρούνται έτσι

ώστε να υπάρχει σεβασμός τόσο στους ασθενείς όσο και στα ιδιωτικά τους δεδομένα. Τα

τεκμηριωμένα προσωπικά δεδομένα θα πρέπει να αποθηκεύονται έτσι ώστε να μην μπορούν

να αποκτήσουν πρόσβαση σ’ αυτά μη εξουσιοδοτημένα πρόσωπα. Ως αρχεία του ασθενή

ορίζονται ένα ή περισσότερα έγγραφα αρχεία του ίδιου ασθενή.

Μάλιστα, στο Κεφάλαιο 1-Άρθρο 3 της Patient Data Act τα έγγραφα των ιατρικών

φακέλων ορίζονται ως η έγγραφη ή με εικόνα παρουσίαση και καταγραφή, η οποία μπορεί να

διαβαστεί, να ακουστεί ή με άλλα τεχνικά βοηθήματα μπορεί να κατανοηθεί και η οποία

καταρτίστηκε ή λήφθηκε σε σχέση με τη φροντίδα ασθενή και η οποία περιέχει πληροφορίες

389 B. Domeij, Prohibitions against the transfer of human tissue and cells for profit, The Use of Human Biobanks-Ethical, Social, Economical and Legal Aspects, σελ. 85-86.

139

σχετικά με την κατάσταση υγείας του ασθενούς ή με άλλες προσωπικές περιστάσεις ή με το αν

έχουν ληφθεί ή προγραμματίζονται μέτρα φροντίδας.

Το Κεφάλαιο 3 της Patient Data Act ρυθμίζει την υποχρέωση διατήρησης ιατρικών

φακέλων/αρχείων (records). Πιο αναλυτικά, στη φροντίδα των ασθενών εντάσσεται και η

διατήρηση ιατρικών αρχείων.

Αρχείο θα πρέπει να τηρείται για κάθε ασθενή ξεχωριστά. Αυτό το αρχείο δεν μπορεί

να μοιραστεί με άλλους ασθενείς390.

Ο σκοπός της διατήρησης ιατρικών φακέλων είναι πρωταρχικά να συνεισφέρουν σε μία

καλή και ασφαλή φροντίδα. Πέρα όμως, από αυτό το αρχείο αποτελεί μια πηγή πληροφοριών:

- για τον ασθενή

- για την παρακολούθηση και την ανάπτυξη της λειτουργίας του νοσοκομείου

- για τις υποχρεώσεις γνωστοποίησης σύμφωνα με το νόμο

- για την έρευνα391

Τα πρόσωπα που υποχρεούνται να διατηρούν τους ιατρικούς φακέλους είναι:

1. τα πρόσωπα που αναφέρονται στο Κεφάλαιο 4 της Patient Safety Act (2010: 659) τα

οποία έχουν ειδική αναγνώριση για την άσκηση ενός συγκεκριμένου επαγγέλματος

2. τα πρόσωπα εκείνα που, χωρίς την ειδική αναγνώριση του επαγγέλματος, ασκούν

εργασίες που θα μπορούσαν να εκτελούνται μόνο από λογοθεραπευτή, ψυχολόγο

ή ψυχοθεραπευτή στην Εθνική Υπηρεσία Υγείας (National Health Service) ή την

εκτέλεση των καθηκόντων αυτών στο πλαίσιο κάθε νοσοκομειακής υποστήριξης και

υγειονομικής υποστήριξης σε αδειούχους επαγγελματίες

3. εκείνος που εργάζεται ως σύμβουλος στη γενική υγειονομική περίθαλψη (Νόμος

2010:677)392.

Η ευθύνη για τις πληροφορίες που εμπεριέχονται στον ιατρικό φάκελο ανήκει σε

εκείνον που είναι υπεύθυνος για τη διατήρηση των δεδομένων υγείας στο αρχείο393.

390 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3 –Άρθρο 1391 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3 –Άρθρο 2392 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3 –Άρθρο 3393 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3 –Άρθρο 4

140

Ένας ιατρικός φάκελος θα πρέπει να περιέχει μόνο τις αναγκαίες πληροφορίες για την

εξυπηρέτηση των σκοπών που ορίζονται στο Κεφάλαιο 2-Άρθρο 4 παρ.1 και 2394.Σύμφωνα με

το Κεφάλαιο 3-Άρθρο 6395 ένας ιατρικός φάκελος θα πρέπει να περιέχει τις απαραίτητες

πληροφορίες για μια καλή και ασφαλή φροντίδα του ασθενή.

Αν τα στοιχεία είναι διαθέσιμα, θα πρέπει ο ιατρικός φάκελος να περιέχει :

1. πληροφορίες για την ταυτότητα του ασθενή

2. ουσιώδεις πληροφορίες για το ιστορικό φροντίδας

3. πληροφορίες σχετικές με τη διάγνωση και την ανάγκη για πιο σημαντικές ενέργειες

4. ουσιώδεις πληροφορίες για τις ενέργειες που έχουν γίνει και για εκείνες που

σχεδιάζονται να πραγματοποιηθούν

5. λεπτομερείς πληροφορίες που παρέχονται στον ασθενή και τις θέσεις κατά την επιλογή

των θεραπευτικών λύσεων και τη δυνατότητα νέας ιατρικής αξιολόγησης

Ο ιατρικός φάκελος περιέχει επίσης πληροφορίες για το αν κάποιος έχει κάνει κάποια

ειδική επισημείωση στον ιατρικό φάκελο και πότε τηρήθηκε το αρχείο.

Σε περίπτωση που θεωρεί ότι κάτι στον ιατρικό φάκελο ασθενή είναι μη ακριβές ή

παραπλανητικό θα πρέπει να καταχωρείται στο φάκελο396.

394 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3 –Άρθρο 5395 Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το Κεφάλαιο 3-Άρθρο 6 παύει να ισχύει την 1/1/2015. Από την 1/1/2015 το συγκεκριμένο άρθρο θα προβλέπει ότι το αρχείο για κάθε ασθενή πρέπει να περιέχει τις πληροφορίες που απαιτούνται για μια καλή και ασφαλή φροντίδα του ασθενή. Αν τα δεδομένα είναι διαθέσιμα, τότε το αρχείο θα πρέπει να περιέχει:

1. πληροφορίες για την ταυτότητα του ασθενή

2. στοιχειώδεις πληροφορίες για το ιστορικό της θεραπείας

3. πληροφορίες για τη διάγνωση και την ανάγκη πιο σημαντικής ενέργειας

4. στοιχειώδεις πληροφορίες για τις ενέργειες που έγιναν και εκείνες που προγραμματίζονται να γίνουν

5. δήλωση για τις πληροφορίες που δίνονται στον ασθενή, στους θεραπευτές του και τα άλλα σχετιζόμενα μέρη και τις θέσεις για την επιλογή των θεραπευτικών λύσεων και την πιθανότητα νέας ιατρικής αξιολόγησης και

6. δήλωση ότι ο ασθενής έχει αποφασίσει να απέχει (forgo) από θεραπεία ή φροντίδα

Τα ιατρικά αρχεία θα πρέπει, επίσης, να περιέχουν πληροφορίες για το ποιος προέβη σε κάποια ειδική σημείωση στα ιατρικά αρχεία και πότε αυτή πραγματοποιήθηκε.396 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3-Άρθρο 8

141

Τα δεδομένα που διατηρούνται σε ένα ιατρικό αρχείο δεν μπορούν να διαγραφούν ή

να καταστούν δυσανάγνωστα σε περιπτώσεις άλλες από αυτές που αναφέρονται στο

Κεφάλαιο 8 παρ. 4, δηλαδή όταν:

1. υπάρχουν αποδεκτοί λόγοι στην αίτηση

2. το ιατρικό αρχείο ή μέρος αυτού δεν είναι αναγκαίο για τη φροντίδα του ασθενούς

3. δεν υπάρχει προφανής λόγος δημοσίου συμφέροντος για διατήρηση του αρχείου

Σε περίπτωση διόρθωσης σφάλματος θα πρέπει να αναγράφεται πότε έγινε η

διόρθωση και το πρόσωπο που την πραγματοποίησε397.

Τα αρχεία των ασθενών θα πρέπει να διατηρούνται για τουλάχιστον 10 χρόνια από την

τελευταία ενέργεια που πραγματοποιήθηκε. Είναι δυνατή ωστόσο, και η διατήρησή τους για

μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ύστερα από κανονισμούς που εκδίδει η Κυβέρνηση ή η αρχή

που ορίστηκε από την Κυβέρνηση.

Ειδικές διατάξεις για τη διατήρηση των ιατρικών φακέλων έχουν διατεθεί στην κρίση

του Οργανισμού για την Υγεία (Agency for Health Care) του Κεφαλαίου 9-Άρθρο 6 του νόμου

2012:954398.

Τα αρχεία αυτά αποτελούν δημόσια έγγραφα με την επιφύλαξη των εξαιρέσεων που

προβλέπονται από την παρ. 17 του Νόμου για τα Αρχεία (Archive Act)399 και των κανόνων που

θεσπίζονται από το Νόμο για τα Αρχεία400.

Όποιος εργάζεται σε ένα φορέα παροχής υγειονομικής περίθαλψης μπορεί να έχει

πρόσβαση σε τεκμηριωμένες πληροφορίες σχετικά με τον ασθενή μόνο αν αυτός ή αυτή

συμμετέχει στη φροντίδα του ασθενούς ή για άλλους λόγους χρειάζεται τις πληροφορίες για

το έργο του στον τομέα της υγείας401.

2. ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΓΙΑ ΤΝ ΙΥΑ

Στη Σουηδία υπάρχει ένα εθνικό αρχείο ειδικά για την ιατρική υποβοήθηση της

αναπαραγωγής, στο οποίο καταχωρούνται όλες οι εφαρμογές εξωσωματικής γονιμοποίησης,

397 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3-Άρθρο 14398 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3-Άρθρο 17399 Βλ. σχετικά 1990: 782400 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 3-Άρθρο 18401 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 4-Άρθρο 1

142

αλλά όχι οι σπερματεγχύσεις, το λεγόμενο Q-IVF. Αυτό το μητρώο «τρέχει» από κοινού από

όλες τις κλινικές εξωσωματικής γονιμοποίησης στη Σουηδία. Οι σπερματεγχύσεις

καταγράφονται στο μητρώο μόνο όταν χρησιμοποιείται σπέρμα δότη. Σκοπός του μητρώου

είναι να παράσχει στις συμμετέχουσες μονάδες ικανοποιητικά θεμέλια για την ανάπτυξή τους

και την ποιότητα της δουλειάς τους, αλλά και να επιτρέψουν τη συστηματική μελέτη των

αποτελεσμάτων και των ιατρικών κινδύνων για τα παιδιά και τα ζευγάρια. Το μητρώο μπορεί

να αποτελέσει ένα έρεισμα για έρευνα. Το μητρώο αυτό καλύπτεται 100% . Τα στοιχεία του

μητρώο δημοσιεύονται κάθε χρόνο402.

3. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς» τόσο ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics

όσο και η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου θεωρούν ότι τηρείται το απόρρητο των ιατρικών

φακέλων στα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Το ίδιο πιστεύει και ο Καθηγητής

Φιλοσοφίας από τη στιγμή που πραγματοποιούνται συχνοί έλεγχοι από την IVO.

Με την ανωτέρω θέση συμφωνούν οι γιατροί, οι νομικοί και ο Εκπρόσωπος του SMER.

Η. ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΜΒΡΥΩΝ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ

Στη Σουηδία, η δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς τόσο

μέσω γονιμοποίησης όσο και μέσω somatic-cell nuclear transfer (SCNT) μπορεί να είναι νόμιμη

κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Ωστόσο, κατά κανόνα, δεν μπορούν να δημιουργηθούν

έμβρυα για ερευνητικούς σκοπούς403

Καταρχήν, η κάθε περίπτωση εξετάζεται ξεχωριστά από το αρμόδιο Συμβούλιο Ηθικής

Αξιολόγησης (Regional Board of Ethics Review) της εκάστοτε Περιφέρειας. Αν μια μειοψηφία

του Συμβουλίου Αξιολόγησης δεν συμφωνεί με την έγκριση της πλειοψηφίας ή αρνείται την

έγκριση, η υπόθεση μεταφέρεται στο Κεντρικό Συμβούλιο Ηθικής αξιολόγησης, μέσω

παραπομπής ή έφεσης. Το Συμβούλιο της Περιφέρειας θα συσκεφθεί με το Σουηδικό

Συμβούλιο για την Έρευνα (Swedish Council of Research) και άλλους εμπλεκόμενους φορείς,

αν το προτεινόμενο ερευνητικό πρόγραμμα εγείρει νέα ηθικά θέματα σε ζητήματα αρχών.

402 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 8.403 O. Hovatta/L. Veeck, «A North European perspective in assisted reproduction-new legislation is coming in Finland and in Sweden», RBM Online, Vol.4, No 2, σελ.197-198.

143

Τέτοιοι φορείς είναι π.χ. το National Board of Health and Welfare και το Gene Technology

Advisory Board. Διαφορετικά, το πρόγραμμα θα υποβάλλεται μόνο στο Περιφερειακό

Συμβούλιο Αξιολόγησης. Αν, ωστόσο, το ερευνητικό πρόγραμμα σχετίζεται με ανθρώπινους

γαμέτες και έμβρυα που δεν μπορούν να ανιχνευθούν σε κάποιον αναγνωρίσιμο δότη, το Act

on Ethics Review δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζεται κάποια ηθική

έγκριση ή όμοια αδειοδότηση της έρευνας. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι περιορισμοί που

προβλέπονται στη GIA εξακολουθούν και εφαρμόζονται404.

Η περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας μπορεί να πραγματοποιηθεί έρευνα είναι

μέχρι τη 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση ή μετά τη διαδικασία πυρηνικής μεταφοράς

σωματικών κυττάρων (SCNT), χωρίς να υπολογίζεται ο χρόνος κατά τον οποίο τα ωάρια είναι

κρυοσυντηρήμενα. Μετά από αυτή τη χρονική περίοδο τα ωάρια πρέπει να καταστρέφονται

για να αποφεύγεται περαιτέρω εμβρυική ανάπτυξη405. Το ωάριο, το οποίο έχει υποβληθεί σε

τέτοιου είδους έρευνα δεν μπορεί να εμφυτεύεται στο σώμα της γυναίκας και το ίδιο ισχύει

και για το σπερματοζωάριο που έχει υποβληθεί σε έρευνα πριν τη γονιμοποίηση 406. Με τον

τρόπο αυτό απαγορεύεται έμμεσα και η αναπαραγωγική κλωνοποίηση407.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι σε μελλοντική επικύρωση της Σύμβασης του Oviedo, η

Σουηδία θα πρέπει να διατηρήσει επιφύλαξη για το άρθρο 18.2 της Σύμβασης, το οποίο

απαγορεύει τη δημιουργία εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς.

Βέβαια, η πιο πάνω δυνατότητα έρευνας επί του γεννητικού υλικού δεν είναι χωρίς

περιορισμούς. Πιο συγκεκριμένα, στη GIA (2006:351) προβλέπεται ότι απαγορεύεται

οποιαδήποτε έρευνα που να συνεπάγεται αλλαγές που να μπορούν να κληρονομηθούν

στον άνθρωπο, όπως και οποιαδήποτε θεραπεία που να στοχεύει σε τέτοιου είδους

αλλαγές.

Αν το βιολογικό υλικό αφορά πειράματα στο γονιμοποιημένο ωάριο για ερευνητικούς

ή θεραπευτικούς σκοπούς, η συναίνεση της μητέρας είναι αναγκαία408.

404 E. Rynning, «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden», in “CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research” (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), σελ. 764-781.405 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 - Άρθρο 3 της GIA (2006:351).406 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5-Άρθρο 5 της GIA (2006:351).407 E. Rynning, «Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden», in “CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research” (eds. J. Taupitz& M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), σελ. 764-781.408 L. Westerlund/ A. Persson, «Civil Law reflections on the use of human biological material», The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 64.

144

2. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Σε περίπτωση που παραβιαστούν οι πιο πάνω αναφερόμενες προϋποθέσεις ο νόμος

προβλέπει συγκεκριμένες συνέπειες ποινικής φύσης. Πιο συγκεκριμένα, αν παραβιασθούν οι

όροι που προβλέπονται στο Κεφάλαιο 5 – Άρθρα 3-5 GIA (2006:351), οι κυρώσεις αφορούν

όποιον παραβιάζει τους συγκεκριμένους όρους.

Σύμφωνα με το άρθρο 8- Άρθρο 3 GIA (2006:351) επιβάλλεται χρηματική

ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης έως ένα έτος. Οι μικρότερης σημασίας παραβάσεις του

Κεφαλαίου 4 – Άρθρο 4 δεν ποινικοποιούνται. Η ποινική δίωξη ασκείται ύστερα από την

σύμφωνη γνώμη του National Board of Health and Welfare.

3. ΕΡΕΥΝΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΥΠΑΡΧΟΝΤΟΣ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Στη Σουηδία υπάρχουν δύο επιτρεπτά είδη έρευνας επί υπάρχοντος γεννητικού

υλικού. Πιο αναλυτικά, υπάρχει, καταρχήν, η έρευνα εντός του πλαισίου εφαρμογής της ΙΥΑ

(θεραπευτική), που μπορεί να διεξαχθεί όταν δε θα επιφέρει γενετικές αλλαγές που μπορούν

να κληρονομηθούν.

Εκτός από αυτή τη θεραπευτική έρευνα, υπάρχει και η πειραματική έρευνα (για

ευρύτερους σκοπούς έρευνας και θεραπείας), που επιτρέπεται όταν δε θα επιφέρει γενετικές

αλλαγές που μπορούν να κληρονομηθούν409.

4. ΚΥΡΩΣΕΙΣ

Σε περίπτωση παραβίασης των προϋποθέσεων που θέτουν οι διατάξεις του νόμου τότε

υπάρχουν συγκεκριμένες συνέπειες που επιβάλλονται σε οποιοδήποτε πρόσωπο που δε

συμμορφώθηκε με τις νομικές προβλέψεις. Σύμφωνα λοιπόν, με το Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 2 GIA

(2006:351) επιβάλλεται χρηματική ποινή/πρόστιμο ή φυλάκιση μέχρι 6 μήνες, εκτός αν η

πράξη τιμωρείται με πιο αυστηρή ποινή σύμφωνα με το Σουηδικό Ποινικό Κώδικα.

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ο σουηδικός νόμος απαγορεύει τη χρησιμοποίηση για

αναπαραγωγικούς σκοπούς γεννητικού υλικού που έχει υποβληθεί σε έρευνα410. Σε

περίπτωση, μάλιστα, παραβίασης αυτής της απαγόρευσης τότε το Κεφάλαιο 8 – Άρθρο 3 GIA

(2006:351) προβλέπει ποινικής φύσεως συνέπειες. Πιο συγκεκριμένα, η παραβίαση των όρων

409 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 2 - Άρθρα 3 & 4 GIA (2006:351).410 Βλ. σχετικά Κεφάλαιο 5 – Άρθρο 5 GIA (2006:351).

145

του Κεφαλαίου 5 – Άρθρο 5 συνεπάγεται χρημ. ποινή/πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης μέχρι ένα

έτος.

Οι μικρότερης σημασίας παραβιάσεις των όρων του Κεφαλαίου 5 δε θα πρέπει να

ποινικοποιούνται.

Η άσκηση της ποινικής δίωξης για τα εν λόγω εγκλήματα προϋποθέτει τη συναίνεση

του National Board of Health and Welfare.

5. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Τα «πρόσωπα αναφοράς» πιστεύουν ότι μπορεί να γίνεται έρευνα στα γονιμοποιημένα

ωάρια που περισσεύουν στο πλαίσιο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μέχρι τη 14η ημέρα

μετά τη γονιμοποίηση. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics θεωρεί ότι μπορεί το

γεννητικό υλικό επί του οποίου έγινε έρευνα να αξιοποιείται στη συνέχεια για

αναπαραγωγικούς σκοπούς. Στην τελευταία περίπτωση ο γιατρός θα πρέπει να κρίνει αν

υπάρχει κίνδυνος από τη χρησιμοποίησή του, καθώς μόνο επειδή έγινε πείραμα σε αυτό δεν

μπορεί να αποκλειστεί η δυνατότητα της εν συνεχεία αξιοποίησής του για αναπαραγωγικούς

σκοπούς.

Και ο Καθηγητής Φιλοσοφίας τάσσεται υπέρ της διενέργειας έρευνας στα

γονιμοποιημένα ωάρια που περισσεύουν στο πλαίσιο ΙΥΑ με την προϋπόθεση ότι οι δότες

έχουν συναινέσει σ’ αυτό, ενώ δεν θέτει κάποιο χρονικό περιορισμό καθώς πιστεύει ότι θα

πρέπει να υπάρξει φιλελεύθερη νομοθεσία για το συγκεκριμένο ζήτημα. Αναφορικά με το αν

μπορεί το γεννητικό υλικό επί του οποίου έγινε έρευνα, να αξιοποιείται εν συνεχεία για

αναπαραγωγικούς σκοπούς υποστηρίζει ότι πρόκειται για ιατρικό ζήτημα και το θέμα είναι η

ιατρική ασφάλεια.

Η Εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου, αν και τάσσεται υπέρ της έρευνας στα πλεονάζοντα

γονιμοποιημένα ωάρια ως τη 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση, είναι αρνητική στο ενδεχόμενο

το γεννητικό υλικό επί του οποίου έγινε έρευνα να αξιοποιηθεί στη συνέχεια για

αναπαραγωγικούς σκοπούς. Η άποψή της αυτή εδράζεται στο ότι δεν είναι γνωστό τι είδους

πείραμα έχει γίνει. Αν πρόκειται, ωστόσο, μόνο για προεμφυτευτική έρευνα τότε θεωρεί ότι

μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αναπαραγωγικούς σκοπούς.

Οι γιατροί τάσσονται όλοι υπέρ της διενέργειας έρευνας στο πλεονάζον γεννητικό

υλικό.

146

Από τις νομικούς η μία διαφωνεί με την έρευνα στο πλεονάζον γεννητικό υλικό και

επισημαίνει ότι δε θα πρέπει το γεννητικό υλικό το οποίο έχει υποβληθεί σε έρευνα να

χρησιμοποιείται για αναπαραγωγικούς σκοπούς.

Ο Εκπρόσωπος του SMER τάσσεται υπέρ της έρευνας σε πλεονάζον γεννητικό υλικό

μέχρι τη 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση και απορρίπτει το ενδεχόμενο να χρησιμοποιείται το

γεννητικό υλικό που έχει υποβληθεί σε έρευνα για αναπαραγωγικούς σκοπούς.

VΙΙ. «ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ» ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Ιδιαίτερα κρίσιμο στοιχείο στην όλη διαδικασία εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ είναι το

οικονομικό κόστος της εφαρμογής αυτής. Ως γνωστόν, πρόκειται για μια ιδιαιτέρως δαπανηρή

διαδικασία, γεγονός που συχνά λειτουργεί αποτρεπτικά για τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα. Για

το λόγο αυτό καθοριστικής σημασίας είναι η κάλυψη από τα ασφαλιστικά ταμεία μέρους ή

του συνόλου της όλης εφαρμογής.

A. ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ ΙΥΑ

Κατά μέσο όρο, ένα τυπικός κύκλος ΙΥΑ χωρίς κρυοσυντήρηση ή άλλες πρόσθετες

εργασίες στη Σουηδία κοστίζει περί τις 30.000- 33.000 SEK411, ήτοι περί τις 3.500 - 4.000 ευρώ.

Επισημαίνεται από τα «πρόσωπα αναφοράς» ότι ο πρώτος κύκλος συνήθως στοιχίζει

περισσότερο, ενώ οι υπόλοιποι έχουν πιο περιορισμένο κόστος, ειδικά όταν υπάρχει ήδη

κρυοσυντηρημένο γεννητικό υλικό.

B. Η ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΩΝ ΙΥΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΥΗΔΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

H αντιμετώπιση της υπογονιμότητας βρίσκεται στον πίνακα προτεραιοτήτων του

σουηδικού Κράτους και γι’ αυτό το λόγο κατά γενική αρχή η ΙΥΑ στις δημόσιες κλινικές

αποζημιώνεται πλήρως από το Εθνικό Σύστημα Υγείας412. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας της

Σουηδίας, δηλαδή, καλύπτει πλήρως τα έξοδα της in vitro γονιμοποίησης στις κρατικές

κλινικές/νοσοκομεία που χρηματοδοτούνται από το Κράτος για τους ασθενείς που πληρούν τις

απαιτήσεις που εξειδικεύονται στα Regulations & Guidelines του National Board of Health and

411 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 5 επ.412 Μ. Granberg/Μ. Wikland/L. Hamberger, Financing of IVF/ET in the Nordic countries,ActaObstetrica et GynecologicaScandinavica, 1998;77:63-7, Α. Svensson/Μ. Connolly/Μ. Gallο/L. Hagglund, Long-term fiscal implications of subsidizing in-vitro fertilization in Sweden: A lifetime tax perspective, Scandinavian Journal of Publc Health 2008;36(8):841-849.

147

Welfare. Πάντως, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, κάθε ασθενής υποχρεούται να πληρώσει

ένα ποσό της τάξης των 100 με 150 SEK, το οποίο χρεώνεται από όλα τα δημόσια

χρηματοδοτούμενα νοσοκομεία σε όλους τους ασθενείς.

Ταυτόχρονα, όμως, και δεδομένου ότι, όπως προεκτέθηκε, η χρηματοδότηση των

υπηρεσιών υγείας και κατά συνέπεια και η ασφαλιστική κάλυψη της εφαρμογής των μεθόδων

ΙΥΑ σε δημόσια νοσοκομεία ανήκει στην αρμοδιότητα της κάθε Περιφέρειας. Η κάθε

Περιφέρεια έχει την ευχέρεια να ορίσει συγκεκριμένους όρους και προϋποθέσεις κάλυψης

των προσπαθειών εξωσωματικής γονιμοποίησης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα συχνά να

εμφανίζονται φαινόμενα ανισότητας μεταξύ των πολιτών, ανάλογα με το σε ποια Περιφέρεια

υπάγονται, κυρίως σε ό τι αφορά τον αριθμό των κύκλο προσπαθειών που καλύπτονται

ασφαλιστικά. Την ανισότητα αυτή επισημαίνουν όλα τα «πρόσωπα αναφοράς», που τονίζουν

ότι είναι σημαντικό οι ασφαλιστικές παροχές να είναι ίδιες σε όλη τη χώρα και να μην

αντιμετωπίζονται με διαφορετικό τρόπο οι κάτοικοι της κάθε Περιφέρειας.

Στο πλαίσιο αυτό, προς το παρόν, η κάθε Περιφέρεια χρηματοδοτεί διαφορετικό

αριθμό προσπαθειών τάσσοντας διαφορετικά κριτήρια προς τούτο413, όπως η ηλικία της

γυναίκας, η ηλικία του άνδρα, ο δείκτης μάζας σώματος της γυναίκας, το επίπεδο της

ωοθηλακιοτρόπου ορμόνης, η χρονική διάρκεια της υπογονιμότητας, ο αριθμός των παιδιών

και η προηγούμενη χρηματοδότηση ΙΥΑ. Για παράδειγμα414, στη Νότια Υγειονομική Περιφέρεια

της Σουηδίας (Southern Health Care Region of Sweden,) οι γυναίκες που έχουν ξεπεράσει το

37ο έτος της ηλικίας τους δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ΙΥΑ που χρηματοδοτείται

κρατικά. Στο σημείο αυτό αξίζει να τονισθεί ότι κατά τα «πρόσωπα αναφοράς» δεν μπορούν

τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα να μετακινούνται από Περιφέρεια σε Περιφέρεια ανάλογα με το

πού είναι πιο ευνοϊκοί οι όροι για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ. Για να καλυφθεί

ασφαλιστικά η πραγματοποίηση της εφαρμογής αυτής από την Περιφέρεια θα πρέπει τα

ενδιαφερόμενα πρόσωπα να είναι εγκατεστημένα στη συγκεκριμένη Περιφέρεια.

Πάντως, κανένα Τοπικό Συμβούλιο δεν προσφέρει περισσότερες δημόσια

χρηματοδοτούμενες μεταφορές γονιμοποιημένων ωαρίων, όταν έχει επιτευχθεί μία

εγκυμοσύνη που κατέληξε στη γέννηση ζωντανού παιδιού415.

413 Για περισσότερες λεπτομέρειες αναφορικά με τις παροχές της κάθε Περιφέρειας αναφορικά με την ΙΥΑ βλ. Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 30 επ.414 D. Carter/A. Watt/A. Braunack-Mayer/A. Elshaug/J. Moss./J Hiller/The ASTUTE Health study group, Should There Be a Female Age Limit on Public Funding for Assisted Reproductive Technology? Differing Conceptions of Justice in Resource Allocation, Bioethical Inquiry 2013, σελ.89.

148

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη (14-11-2014) εισήγηση της Swedish Association of Local

Authorities and Regions (SKL)416 προς όλους τους εμπλεκόμενους φορείς το εν λόγω πρόβλημα

της ανισότητας μεταξύ των κατοίκων των διάφορων Περιφερειών αναμένεται να επιλυθεί με

την ενιαία αντιμετώπιση του ζητήματος σε εθνικό επίπεδο αναφορικά με τον αριθμό των

ασφαλιστικά καλυπτόμενων προσπαθειών.

Το πιο συνηθισμένο είναι να καλύπτονται μέχρι 3 προσπάθειες εξωσωματικής

γονιμοποίησης417. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις αναγκαία προϋπόθεση είναι η μεταφορά ενός

γονιμοποιημένου ωαρίου418. O κανόνας της μεταφοράς ενός μόνο γονιμοποιημένου ωαρίου

εφαρμόζεται από το 2002 στη χώρα, διότι έχει πλέον αποδειχθεί ότι, πέρα από τους κινδύνους

για την ίδια τη γυναίκα, τα κόστη για τη νοσηλεία και την περιποίηση πρόωρων νεογνών που

γεννιούνται κατ’ αποτέλεσμα των πολύδυμων κυήσεων από τη μεταφορά περισσότερων του

ενός γονιμοποιημένων ωαρίων είναι υπερβολικά. Για περαιτέρω προσπάθειες μετά την τρίτη

θα πρέπει οι πολίτες να απευθυνθούν σε κάποια ιδιωτική κλινική.

Στην πράξη καλύπτεται όλο το κόστος της εφαρμογής των μεθόδων μέχρι τις 3

προσπάθειες, στο οποίο περιλαμβάνεται το ταξίδι και η αποζημίωση για την απώλεια μισθών.

Σημειώνεται ότι το κόστος της θεραπείας σε ιδιωτική κλινική δεν εκπίπτει από τη φορολογία.

Επίσης, δεν χορηγείται οικονομική αποζημίωση για τη θεραπεία που γίνεται στο εξωτερικό419.

Πιο αναλυτικά, το κόστος της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που διενεργείται ιδιωτικά,

αλλά και χρηματοδοτείται ιδιωτικά έχει μικρές αποκλίσεις από κλινική σε κλινική. Σε γενικές

γραμμές, πάντως, κυμαίνεται από 25.000 -35.000 SEK ανά προσπάθεια. Αυτό το κόστος δεν

περιλαμβάνει τη θεραπευτική αγωγή, η οποία όταν χρησιμοποιείται για ιδιωτικά

διενεργούμενη τεχνητή γονιμοποίηση πληρώνεται από το δημόσιο τομέα420.

415 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 10.416https://translate.google.se/translate?sl=sv&tl=en&js=y&prev=_t&hl=sv&ie=UTF-8&u=http%3A%2F%2Fskl.se%2Fdownload%2F18.f5c3da514984c1cec62471a%2F1415973873141%2FMeddelanden%2Bfr%25C3%25A5n%2Bstyrelsen%2Bnummer%2B7%2B2014%2BAssisterad%2Bbefruktning%2Bdiarienummer%2B12-0877.pdf&edit-text=&act=url417 Πιο συγκεκριμένα οι Σουηδοί ασθενείς στη νότια Σουηδία λαμβάνουν δωρεάν 2-3 κύκλους εξωσωματικής γονιμοποίησης και 6 κύκλους ετερόλογης σπερματέγχυσης βλ. S.-W. Adrian, «Sperm stories: Policies and practices of sperm banking in Denmark and Sweden», European Journal of Women’s Studies, 2010 17, σελ. 395.418 F. Zegers-Hochschild/K. Nygren, The impact of legislation and socioeconomic factors in the access to and global practice of ART σεTextbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspective, 3rd Edition, Informa UK Ltd 2009, σελ.885-893.419 L. Hamberger/M. Wikland, Reproductive Health Care Policies Around the World: Regulations and Results Concerning Assisted Reproduction in Sweden, Journal of Assisted Reproduction and Genetics 1993, Vol.10, No4, σ.245

149

Είναι, όμως, δυνατόν η μέθοδος της ΙΥΑ να πραγματοποιείται σε δημόσια κλινική και το

ζευγάρι που επιθυμεί να τεκνοποιήσει να καταβάλει τα έξοδα. Αυτό συμβαίνει όταν π.χ. η

γυναίκα έχει ήδη ένα παιδί και τα έμβρυα έχουν κρυοσυντηρηθεί ή όταν η γυναίκα έχει

εξαντλήσει όλες τις προσπάθειες που χορηγούνται από το Τοπικό Συμβούλιο421.

Ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνει στις περιπτώσεις που το Τοπικό Συμβούλιο παρέχει

φροντίδα σε ασθενή που ζει σε διαφορετικό Τοπικό Συμβούλιο ή σε άλλη χώρα της ΕΕ . Αν

συμβεί κάτι τέτοιο, τότε το Τοπικό Συμβούλιο, όπου έλαβε χώρα η υποβοήθηση της

αναπαραγωγής θα πρέπει να λάβει λογική αποζημίωση. Οι αρχές αυτής της αποζημίωσης

ρυθμίζονται με μια συμφωνία, την εθνική συμφωνία για τη φροντίδα εκτός Περιφέρειας, η

οποία έχει υιοθετηθεί από όλα τα Τοπικά Συμβούλια. Το ύψος της εύλογης αποζημίωσης

αποφασίζεται από το Τοπικό Συμβούλιο που παρέχει τη φροντίδα μαζί με όλα τα Τοπικά

Συμβούλια που βρίσκονται στη σχετική υγειονομική περιοχή. Η απόφαση αυτή δημοσιεύεται

σε τοπική λίστα τιμολόγηση (regional price list). Αυτή η λίστα, όμως, δε σημαίνει ότι

καθορίζονται όμοιες τιμές για την ίδια θεραπεία σε όλη την υγειονομική περιοχή.

Τέλος, είναι δυνατόν οι Σουηδοί πολίτες να αιτηθούν από το Social Insurance Office να

τους δοθεί άδεια για φροντίδα σε άλλη χώρα της ΕΕ (/ΕΟΧ) ή στην Ελβετία. Ύστερα από

διαβουλεύσεις με το Τοπικό Συμβούλιο το Social Insurance Office του Gotland εκτιμά αν θα

πρέπει να δοθεί η άδεια στο συγκεκριμένο ασθενή. Το Social Insurance Office με τον τρόπο

αυτό αναλαμβάνει το κόστος της φροντίδας. Τα κριτήρια που αποτελούν τη βάση για την

εκτίμηση του Social Insurance Office είναι κατά πόσο η φροντίδα δεν μπορεί να παρασχεθεί σε

εύλογο χρονικό διάστημα στη Σουηδία δεδομένης της κατάστασης υγείας του ατόμου και την

πιθανότητα εμφάνισης ασθένειας. Είναι δυνατόν, πάντως, το Τοπικό Συμβούλιο να

παραπέμψει ασθενείς για φροντίδα στο εξωτερικό. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις το Τοπικό

Συμβούλιο επωμίζεται τα έξοδα422.

Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να αναφερθεί η απόφαση του Διοικητικού Εφετείου του

Sundsvall του 2009 (case no 1207-08), η οποία έκρινε ότι το ζευγάρι Σουηδών που κατέφυγε

στη Φινλανδία για εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ, ύστερα από άρνηση του Τοπικού Συμβουλίου

να καλύψει τα έξοδα εντός της Σουηδίας λόγω υπέρβασης του προβλεπόμενου ορίου ηλικίας

420 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 4, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 22.421 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 23.422 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 23.

150

στη συγκεκριμένη Περιφέρεια, δικαιούται αποζημίωση για τα έξοδά του στη Φινλανδία. Η

εφετειακή απόφαση ήρθε να ανατρέψει την πρωτόδικη απόφαση που είχε κρίνει ότι το

ζευγάρι δε δικαιούνταν αποζημίωσης και βασίστηκε στη δήλωση του National Board of Health

and Welfare ότι «το ηλικιακό όριο των 37 ετών που επιβάλλεται από το Τοπικό Συμβούλιο του

Norbotten δε συνάδει με τα πορίσματα της επιστήμης και τη μέχρι τώρα εμπειρία»423.

Αλλά και ασθενείς που έχουν ταξιδέψει σε χώρες της Ε.Ε. (/ΕΟΧ) ή στην Ελβετία για

θεραπεία μπορούν μεταγενέστερα να αιτηθούν από το Social Insurance Office να καλύψει τα

έξοδα της θεραπείας. Αυτό προϋποθέτει ότι ο ασθενείς έχει ήδη καλύψει όλα τα έξοδα με

δικές του δαπάνες χωρίς εγγύηση ότι θα λάβει μεταγενέστερα αποζημίωση. Αν γίνει μια

μεταγενέστερη αίτηση, το Social Insurance Office εκτιμά αν θα πρέπει ο ασθενής να λάβει

αποζημίωση για τις δαπάνες που έκανε424. Στοιχεία από το Social Insurance Office δείχνουν ότι

ο αριθμός των αιτήσεων για πληρωμή της φροντίδας που παρασχέθηκε σε άλλη χώρα της ΕΕ

(/ΕΟΧ) ή στην Ελβετία έχει αυξηθεί το 2011 σε σχέση με το 2009 και το 2010.

Γ. ΟΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Το γεγονός της περιορισμένης ασφαλιστικής κάλυψης των κύκλων εξωσωματικής

γονιμοποίησης425 ανάλογα με τις ειδικές προϋποθέσεις που κάθε Περιφέρεια θέτει είχε ως

αποτέλεσμα τη δημιουργία λιστών αναμονής για τη θεραπεία στα δημόσια νοσοκομεία426.

Όπως, όμως, εύκολα γίνεται αντιληπτό, η αναμονή αυτή μπορεί να έχει δυσμενή

αποτελέσματα για τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα, αφού ο παράγοντας της ηλικίας

διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στην εφαρμογή των εν λόγω μεθόδων, με την αύξηση της

ηλικίας να λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα προς τις πιθανότητες επιτυχίας των μεθόδων ΙΥΑ.

Κατ΄ αποτέλεσμα, πολλά ζευγάρια αναγκάζονται να καταφύγουν στις ιδιωτικές κλινικές

και να πληρώνουν για τη θεραπεία εξ ιδίων χρημάτων, ήτοι εκτός του δημοσίως

423 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 20 επ.424 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 23.425 Προτείνεται να προσφέρεται στο ζευγάρι 3 χρηματοδοτούμενες θεραπείες ΙΥΑ, με ωοληψία αν είναι ιατρικά δικαιολογημένο. Αυτό θα εφαρμόζεται τόσο σε ετερόφυλα όσο και σε ομόφυλα ζευγάρια. Στην περίπτωση της δωρεάς ωαρίων 6 θεραπείες στις οποίες περιλαμβάνεται και η σπερματέγχυση θα πρέπει να προσφέρεται ή διαφορετικά συνδυασμός σπερματέγχυσης με ξένο σπέρμα και in vitro γονιμοποίησης με γεννητικό υλικό δότη μπορεί να προσφερθεί, βλ. Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 4.426 Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014, σελ. 9 επ. & 17 επ., όπου αναφέρεται ως επιθυμητή προοπτική η ανταλλαγή ωαρίων και σπέρματος μεταξύ των Περιφερειών, προκειμένου να αποφευχθεί η αναμονή.

151

χρηματοδοτούμενου συστήματος. Τούτο απεικονίζεται με σαφήνεια σε έρευνα, από την οποία

προκύπτει ότι το 68% των δαπανών για ΙΥΑ στη Σουηδία χρηματοδοτείται από το Κράτος, ενώ

το υπόλοιπο ποσοστό ιδιωτικά από τους ενδιαφερόμενους427.

Στο σημείο αυτό, αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι στη Σουηδία η έννοια της ιδιωτικής

ασφάλειας είναι ανύπαρκτη. Ειδικά δε σε σχέση με την εξωσωματική γονιμοποίηση, δεν

υπάρχουν προϊόντα ιδιωτικής ασφάλισης που να καλύπτουν τα έξοδα για την υποβοηθούμενη

αναπαραγωγή.

Δ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics έχει τη γνώμη ότι θα πρέπει να

καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία η εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ. Επειδή, ωστόσο,

πρόκειται για μια ακριβή διαδικασία θα πρέπει να καλύπτονται τα έξοδα σε ένα συγκεκριμένο

βαθμό από το κράτος. Το υπόλοιπο θα πρέπει να καλύπτεται από τους γονείς. Δεν πρέπει να

γίνει διάκριση μεταξύ των μεθόδων ΙΥΑ, διότι θα υπήρχε ανεπίτρεπτη διάκριση, καθώς κάθε

ζευγάρι αντιμετωπίζει διαφορετικά ιατρικά προβλήματα και χρειάζεται διαφορετική μορφή

ΙΥΑ. Μόνο στην παρένθετη μητρότητα οι γονείς πρέπει να πληρώνουν το μεγαλύτερο μέρος

των εξόδων, διότι η παρένθετη μητέρα απλώς βοηθάει.

Ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας από τη μεριά του υποστηρίζει ότι στη Σουηδία υπάρχει

δημόσια ιατρική φροντίδα που καλύπτει σε μεγάλο βαθμό τα έξοδα της ΙΥΑ. Ο ίδιος

επισημαίνει ότι υπάρχει διαφοροποίηση στο περιεχόμενο της κάλυψης ανάλογα με τις

αποφάσεις των Τοπικών Συμβουλίων (municipality). Μπορεί να αποφασιστεί για μια τοπική

κοινότητα ένας κύκλος ενώ για μια άλλη τρεις κύκλοι. Αν επιθυμεί το ζευγάρι περισσότερους

κύκλους απευθύνεται σε κάποια ιδιωτική κλινική. Αναφέρει ότι αποφασίστηκε ή θα

αποφασιστεί να υπάρξει συμφωνία για να καλύπτονται 3 κύκλοι. Και ο ίδιος θεωρεί ότι θα

πρέπει καλύπτονται τρεις κύκλοι.

Η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου θεωρεί ότι η ασφαλιστική κάλυψη

εξαρτάται από το νοσοκομείο της κοινότητας. Επίσης, εξαρτάται από τον αριθμό τον

προσπαθειών. Σύμφωνα με την ίδια θα το ιδανικό θα ήταν να καλύπτονται όλες οι

προσπάθειες μέχρι το ζευγάρι να καταφέρει να αποκτήσει παιδί. Στη Σουηδία ο αριθμός των

427 Α. Svensson/Μ. Connolly/Μ. Gallο/L. Hagglund, Long-term fiscal implications of subsidizing in-vitro fertilization in Sweden: A lifetime tax perspective, Scandinavian Journal of Publc Health 2008;36(8):841-849, White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf

152

προσπαθειών εξαρτάται από την κάθε επαρχία. Διαφοροποιείται από μία προσπάθεια μέχρι

τρεις. Για περισσότερες προσπάθειες θα πρέπει οι γονείς να πληρώσουν τα έξοδα μόνοι τους.

Η ίδια θεωρεί ότι το σημαντικό για τη Σουηδία είναι να καλύπτονται με τον ίδιο τρόπο σε όλη

τη χώρα και όχι να εξαρτάται από κάθε κοινότητα χωριστά. Όσον αφορά το κόστος για μια

απλή προσπάθεια υποβοηθούμενης αναπαραγωγής επισημαίνει ότι όταν ξεκινάει κάποιος τις

προσπάθειες το κόστος είναι περισσότερο υψηλό. Οι επόμενες προσπάθειες έχουν λιγότερο

κόστος, διότι χρησιμοποιείται το έτοιμο κρυοσυντηρημένο υλικό.

Ε. ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ

Όλα τα ανωτέρω αναφορικά με την ασφαλιστική κάλυψη της εφαρμογής των μεθόδων

ΙΥΑ ισχύουν είτε πρόκειται για ετερόφυλο ζευγάρι εγγάμων, είτε για ετερόφυλο ζευγάρι που

έχει υπογράψει σύμφωνο συμβίωσης ή βρίσκεται σε ελεύθερη ένωση, είτε για ζευγάρι

ομόφυλων γυναικών, εγγάμων, σε ελεύθερη ένωση ή που έχουν υπογράψει σύμφωνο

συμβίωσης. Αντιθέτως, οι μοναχικές γυναίκες, οι μοναχικοί άντρες και τα ομόφυλα ζευγάρια

αντρών θα πρέπει να απευθυνθούν σε κάποια ιδιωτική κλινική, αν θέλουν να προχωρήσουν

στην εφαρμογή κάποιας από τις μεθόδους ΙΥΑ και να καλύψουν εξ ιδίων χρημάτων το σύνολο

της δαπάνης.

Ειδικά ως προς το τελευταίο αυτό σημείο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη της

Εκπροσώπου του σουηδικού Κοινοβουλίου που επισημαίνει την ανάγκη η κρατική ασφάλιση

να καλύπτει τις ίδιες μεθόδους ΙΥΑ και τον ίδιο αριθμό προσπαθειών για όλους είτε πρόκειται

για παντρεμένα ζευγάρια είτε όχι, είτε πρόκειται για ομοφυλόφιλους, τρανσέξουαλ,

μοναχικούς άνδρες ή μοναχικές γυναίκες.

VIIΙ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Ένα ιδιαίτερα σημαντικό και ευαίσθητο ζήτημα που συνδέεται άμεσα με τις εφαρμογές

της ΙΥΑ είναι οι σχέσεις συγγένειας που δημιουργούνται, ειδικά στις περιπτώσεις της

ετερόλογης εξωσωματικής γονιμοποίησης ή σπερματέγχυσης και της παρένθετης μητρότητας.

153

Α. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΤΕΡΟΛΟΓΗΣ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Η

ΣΠΕΡΜΑΤΕΓΧΥΣΗΣ

1. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ

Πιο αναλυτικά , στη Σουηδία πατέρας του παιδιού θεωρείται ο σύζυγος της μητέρας

του παιδιού κατά το χρόνο γέννησης του παιδιού428.

Μητέρα θεωρείται πάντα αυτή που γεννάει το παιδί κατ’ εφαρμογή του κανόνα mater

seper certa est. Και στην παρένθετη μητρότητα, ως έχει το νομικό καθεστώς, μητέρα του

παιδιού θεωρείται η παρένθετη, ενώ η κοινωνική μητέρα, ακόμα κι αν έχει χορηγήσει το

γεννητικό της υλικό, μπορεί μόνο να υιοθετήσει το παιδί.

Αν το παιδί γεννήθηκε με δωρεά σπέρματος, τότε ο σύζυγος της μητέρας του παιδιού

μπορεί να προσβάλει την πατρότητα, αν αποδείξει ότι δεν έδωσε τη συναίνεσή του για την όλη

διαδικασία.

Όταν ο πατέρας του παιδιού συζεί με τη μητέρα του παιδιού, θα θεωρείται πατέρας

του παιδιού, αν συναίνεσε στην όλη διαδικασία. Θα πρέπει, πάντως, να «επιβεβαιώσει» την

πατρότητα προκειμένου να αναγνωριστεί ως πατέρας με βάση τα οριζόμενα στο Κεφάλαιο 1 –

Άρθρο 4 του Κώδικα Τέκνων και Γονέων429.

Ο πατέρας που δε ζει με τη μητέρα του παιδιού θα πρέπει, επίσης, να «επιβεβαιώσει»

την πατρότητα πριν αυτή αναγνωριστεί430.

Αν η πατρότητα δεν εικάζεται ή δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, μπορεί να αναγνωριστεί

με δικαστική απόφαση.

Ο δότης του σπέρματος μπορεί να ζητήσει να αναγνωριστεί η πατρότητά του, αν δεν

υπάρχει σύζυγος/σύντροφος που να έχει συναινέσει στην όλη διαδικασία. Ακόμα κι αν η

μητέρα του παιδιού είναι παντρεμένη ή συζεί με κάποιον, ο δότης μπορεί να ζητήσει να

αναγνωριστεί η πατρότητά του με βάση τα οριζόμενα στο Κεφάλαιο 1 – Άρθρο 4 του Κώδικα

Τέκνων και Γονέων 431. Τέλος, το Δικαστήριο μπορεί να αναγνωρίσει την πατρότητα του δότη

του σπέρματος, αν αυτή δεν προκύπτει ή δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί με άλλο τρόπο.

428 Βλ. σχετικά: Children and Parents Code. Απαιτείται έγγραφη επιβεβαίωση και δύο μάρτυρες. Επίσης, χρειάζεται έγκριση από τη μητέρα αλλά και από την Social Welfare Committee429 Απαιτείται έγγραφη επιβεβαίωση και δύο μάρτυρες. Επίσης, χρειάζεται έγκριση από τη μητέρα αλλά και από την Social Welfare Committee430 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 123 επ.431 Απαιτείται έγγραφη επιβεβαίωση και δύο μάρτυρες. Επίσης, χρειάζεται έγκριση από τη μητέρα αλλά και από την Social Welfare Committee

154

2. Η ΠΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΙΜΟΜΙΞΙΑΣ

Ζήτημα εγείρεται κατά πόσο η τέλεση ασελγών πράξεων μεταξύ των εμπλεκομένων

μερών και του παιδιού που γεννιέται ύστερα από εφαρμογή μεθόδου ΙΥΑ συνιστούν το

έγκλημα της αιμομιξίας. Εν συνεχεία, επιχειρείται μια κατηγοριοποίηση των ενδεχόμενων να

εμφανιστούν στην πράξη ενεργειών.

α. Καταρχήν θα εξεταστεί αν η τέλεση ασελγών πράξεων του δότη σπέρματος ή της

δότριας ωαρίου και του παιδιού που γεννιέται από ετερόλογη γονιμοποίηση συνιστά το

αδίκημα της αιμομιξίας

Σύμφωνα με το σουηδικό ποινικό δίκαιο δεν υπάρχει ειδική πρόβλεψη για τις

ασελγείς πράξεις που τελούνται μεταξύ του δότη σπέρματος ή ωαρίου και του παιδιού που

γεννιέται από ετερόλογη γονιμοποίηση.

Ωστόσο, στα άρθρα 4 και 6 του Κεφαλαίου 6 (αναφορικά με τα σεξουαλικά εγκλήματα)

του Σουηδικού Ποινικού Κώδικα προβλέπονται ως ποινικά αδικήματα η σεξουαλική

εκμετάλλευση ανηλίκου και η σεξουαλική συνεύρεση με τέκνο.

β. Επίσης, προκαλεί προβληματισμό, αν θεωρείται αιμομιξία η τέλεση ασελγών

πράξεων μεταξύ του νόμιμου συζύγου ή συντρόφου της μητέρας (που ζήτησε μαζί της την

πραγματοποίηση ετερόλογης γονιμοποίησης με ξένο σπέρμα) και του παιδιού που γεννιέται

από αυτήν.

Στη σουηδική νομοθεσία ούτε μια τέτοια ειδική πρόβλεψη που να αφορά τις ασελγείς

πράξεις που τελούνται μεταξύ του νόμιμου συζύγου ή συντρόφου της μητέρας (που ζήτησε

μαζί της την πραγματοποίηση ετερόλογης γονιμοποίησης με ξένο σπέρμα) και του παιδιού

που γεννιέται από αυτήν υπάρχει.

Ωστόσο, στα άρθρα 4 και 6 του Κεφαλαίου 6 (αναφορικά με τα σεξουαλικά εγκλήματα)

του Σουηδικού Ποινικού Κώδικα προβλέπονται ως ποινικά αδικήματα η σεξουαλική

εκμετάλλευση ανηλίκου και η σεξουαλική συνεύρεση με τέκνο.

γ. Στις περιπτώσεις που τελούνται τα παραπάνω εγκλήματα τότε διακρίνουμε δύο

περιπτώσεις:

o Αν τελείται το έγκλημα της σεξουαλικής συνεύρεσης με τέκνο που προβλέπεται

στο Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 6 ΣουηδΠΚ, τότε η απειλούμενη ποινή είναι φυλάκιση

μέχρι δύο έτη

o Αν τελείται το έγκλημα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης ανηλίκου που

προβλέπεται στο άρθρο Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 ΣουηδΠΚ, τότε η απειλούμενη

155

ποινή είναι φυλάκιση μέχρι 4 έτη. Προβλέπεται, μάλιστα, στο Κεφάλαιο 6-

Άρθρο 4 παρ. 2 ΣουηδΠΚ επιβαρυντική περίπτωση του εγκλήματος (βαριά

σεξουαλική εκμετάλλευση ανηλίκου), όπου απειλείται για το δράστη ποινή δύο

φυλάκισης από δύο μέχρι οχτώ χρόνια.

3. ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΟΥ ΔΟΤΗ/ΔΟΤΡΙΑΣ ΤΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ

ΥΛΙΚΟΥ

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το παιδί που γεννιέται με ετερόλογη γονιμοποίηση (είτε

αυτή είναι εξωσωματική είτε είναι σπερματέγχυση) δεν έχει κληρονομικό δικαίωμα απέναντι

στο δότη/δότρια.

Δεδομένου ότι στη Σουηδία το παιδί δικαιούται να πληροφορηθεί την καταγωγή του

όταν γεννήθηκε ύστερα από δωρεά γεννητικού υλικού προσώπου διαφορετικού από το

σύζυγο/σύντροφο της μητέρας του, είναι δυνατόν να ψάξει να τον βρει. Γι’ αυτό το λόγο,

άλλωστε, υφίσταται αρχείο δοτών το οποίο διατηρείται για 70 χρόνια. Αυτό εξηγεί και την

υποχρέωση ενημέρωσης του δότη τόσο για τις νομικές όσο και για τις ψυχολογικές και

κοινωνικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει η δωρεά σπέρματος και ωαρίων. Ανάμεσα στις

παρεχόμενες πληροφορίες είναι το δικαίωμα του παιδιού αφενός για γνώση της γενετικής του

καταγωγής και αφετέρου για επικοινωνία με το δότη.

Παρολαυτά, ουδεμία νομική σχέση δε συνδέει το παιδί με τον τρίτο δότη του οποίου το

γεννητικό υλικό χρησιμοποιήθηκε για τη σύλληψή του. Δηλαδή, από το γεγονός ότι ο

συγκεκριμένος δότης παρέσχε το γεννητικό του υλικό δεν προκύπτει η ίδρυση οποιασδήποτε

συγγενικής σχέσης και ως εκ τούτου δεν μπορεί να θεμελιωθεί και κληρονομικό δικαίωμα.

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στο γεγονός ότι κληρονομικό δικαίωμα μπορεί να

θεμελιωθεί στην περίπτωση που η δωρεά γεννητικού υλικού γίνει εκτός του πλαισίου

εφαρμογής της GIA (2006:351). Για παράδειγμα, αν κάποιος γνωστός δότης προσφέρει το

γεννητικό του υλικό σε γνωστή του λήπτρια, δεν αποκλείεται να επακολουθήσει διαδικασία

αναγνώρισης της πατρότητας και θεμελίωσης κληρονομικού δικαιώματος του παιδιού

απέναντι στο δότη.

156

Β. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ

1. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ

Από την ανάλυση που προηγήθηκε στο οικείο κεφάλαιο προκύπτει ότι απουσιάζει από

τη σουηδική νομοθεσία ειδική ρύθμιση για την παρένθετη μητρότητα. Έτσι, η κυοφορούσα

θεωρείται νόμιμη μητέρα του παιδιού που κυοφόρησε και γέννησε, κατ’ εφαρμογή του

κανόνα mater semper certa est, που εφαρμόζεται στη Σουηδία. Η κοινωνική μητέρα, που

επιθυμεί το παιδί, θα πρέπει να ακολουθήσει τη διαδικασία της υιοθεσίας προκειμένου να

καταστεί αυτή νόμιμη μητέρα του παιδιού. Η μοναδική ειδική ρύθμιση που υφίσταται στο

σουηδικό Δίκαιο αναφορικά με τη θεμελίωση της μητρότητας προβλέπεται στο Κεφάλαιο 1-

Άρθρο 7 του Children Parents Code, που ρυθμίζει τη διαδικασία της δωρεάς ωαρίων. Στο

άρθρο αυτό ρητά προβλέπεται ότι, αν μια γυναίκα γεννήσει παιδί, το οποίο προήλθε από

εξωσωματική γονιμοποίηση με ωάριο άλλης γυναίκας, το οποίο μετά τη γονιμοποίηση

μεταφέρθηκε στο σώμα της, τότε η πρώτη θεωρείται η νόμιμη μητέρα του παιδιού. Δηλαδή,

στη Σουηδία η μητρότητα ύστερα από δωρεά ωαρίων καθορίζεται από την κυοφορία και τη

γέννα432.

Επομένως, στη Σουηδία ισχύει ο γενικός κανόνας ότι κατά το χρόνο γέννησης του

παιδιού, νόμιμη μητέρα θεωρείται εκείνη που το γεννάει.

Ακόμα κι αν η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο (commissioning mother) έχει

δώσει το γεννητικό της υλικό για τη σύλληψη, η γενετική της σύνδεση με το παιδί που θα

γεννηθεί δεν επηρεάζει τη νομική της σχέση με το παιδί, καθώς δεν το έχει γεννήσει433.

Περαιτέρω, δεν έχει καμία σημασία το παιδί να έχει γεννηθεί στη Σουηδία ή στο

εξωτερικό. Ανεξάρτητα από το αν η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί αναγνωρίζεται

ως νόμιμη μητέρα του παιδιού στον τόπο γέννησης του παιδιού, αυτή δεν μπορεί να

αναγνωριστεί ως νόμιμη μητέρα του παιδιού στη Σουηδία, αφού στη Σουηδία η ιδιότητα της

μητέρας εξαρτάται από τη γέννα. Προκειμένου η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί να

γίνει νόμιμη μητέρα αυτού, θα πρέπει να το υιοθετήσει434. Το ίδιο συμβαίνει και στην

περίπτωση που η γυναίκα που προσφέρει το γεννητικό της υλικό είναι άγαμη μοναχική

γυναίκα.

432 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 118 επ.433 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 119.434 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context , σελ. 121-122, D. Gruenbaum, «Foreign Surrogate Motherhood: mater semper certa erat», The American Journal of Comparative Law, Barkeley, v. 60, 2012, n. 2, supl., Part 3, σ. 503 επ.

157

Σε σχέση με τη θεμελίωση της πατρότητας στην περίπτωση της παρένθετης

μητρότητας, αν η παρένθετη μητέρα είναι παντρεμένη, τότε ο σύζυγός της θα θεωρείται

αυτόματα πατέρας του παιδιού. Η πατρότητά του μπορεί, πάντως, να προσβληθεί. Θα πρέπει

αυτός να αποδείξει ότι δεν είχε συναινέσει στην όλη διαδικασία. Αν η παρένθετη μητέρα δεν

είναι παντρεμένη, αλλά διαμένει σε μόνιμη συμβίωση, ο σύντροφός της θα θεωρείται πατέρας

του παιδιού, αν συναίνεσε στην όλη διαδικασία. Ο άντρας που θέλει να γίνει πατέρας

(commissioning father) και έχει δώσει το σπέρμα του, θα αποκτήσει νόμιμα γονεϊκά

δικαιώματα μέσω της διαδικασίας «επιβεβαίωσης» της πατρότητας (σε αντίθεση, δηλαδή, με

τη γενετική σύνδεση της commissioning mother που δεν έχει καμία επίδραση στην

αναγνώριση του δικαιώματός της ως νόμιμης μητέρας, η γενετική σύνδεση του commissioning

father έχει επίδραση στην αναγνώρισή του ως πατέρα). Μάλιστα, αυτό το τελευταίο ισχύει

ανεξάρτητα από το αν ο commissioning father βρίσκεται σε ετεροσεξουαλική ένωση, σε

ομοφυλοφυλική ένωση ή είναι μοναχικός. Ο δότης του σπέρματος που δεν επιθυμούσε να

γίνει πατέρας (commissioning father) και ο οποίος δίνει το σπέρμα του για εφαρμογή της

μεθόδου της παρένθετης μητρότητας, μπορεί να διεκδικήσει αναγνώριση της πατρότητας,

αφού ο νόμος δε διακρίνει ανάμεσα σε δωρεά σπέρματος για εξωσωματική γονιμοποίηση και

δωρεά σπέρματος για παρένθετη μητρότητα435.

Επίσης, στην περίπτωση των ζευγαριών των ομόφυλων γυναικών, όπως αναλυτικά

εκτέθηκε παραπάνω, αν εφαρμοστεί η μέθοδος της παρένθετης μητρότητας, η

σύζυγος/σύντροφος της γυναίκας που επιθυμεί το παιδί δεν αναγνωρίζεται ως γονέας του

παιδιού που θα γεννηθεί.

Στην περίπτωση των ομόφυλων ζευγαριών αντρών, ο άντρας που έχει δώσει το σπέρμα

του και συνδέεται γενετικά με το παιδί μπορεί να καταστεί και νόμιμος πατέρας αυτού μέσω

της διαδικασίας της επιβεβαίωσης. Ο σύζυγος/ σύντροφός του, πάντως, θα πρέπει να το

υιοθετήσει.

2. Η ΠΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΙΜΟΜΙΞΙΑΣ

Από τη στιγμή που η παρένθετη μητέρα αναγνωρίζεται, κατά το σουηδικό δίκαιο, ως η

μητέρα του παιδιού που γέννησε τότε σε περίπτωση τέλεσης ασελγών πράξεων μεταξύ αυτών

των προσώπων καταφάσκεται είτε το έγκλημα της σεξουαλικής συνεύρεσης με τέκνο

435 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context , Uppsala 2013, σελ. 124 επ.

158

(Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 6 ΣουηδΠΚ) είτε το έγκλημα της σεξουαλικής εκμετάλλευσης ανηλίκου

(Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 ΣουηδΠΚ).

Δεδομένου ότι στη Σουηδία σύμφωνα με τη GIA δεν είναι επιτρεπτή η μέθοδος της

παρένθετης μητρότητας, δεν αναγνωρίζεται συγγενικός δεσμός μεταξύ των γονέων που

επιθυμούν να αποκτήσουν απογόνους και του παιδιού που γεννήθηκε με γεννητικό υλικού

τρίτων και κατ’ επέκταση εφαρμογής μπορεί να τύχει μόνο η διάταξη του σουηδικού Ποινικού

Κώδικα για τη σεξουαλική εκμετάλλευση ανηλίκου (Κεφάλαιο 6 – Άρθρο 4 ΣουηδΠΚ).

3. ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η παρένθετη μητέρα από τη στιγμή που γεννά το παιδί

θεωρείται, σύμφωνα με τη σουηδική νομοθεσία, μητέρα του παιδιού που φέρνει στον κόσμο.

Αυτό σημαίνει ότι, αν δεν ακολουθηθεί η διαδικασία της υιοθεσίας από τη γυναίκα που

επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο και παραμείνει νόμιμη μητέρα του η κυοφόρος, τότε το παιδί

έχει έναντι αυτής κληρονομικά δικαιώματα. Το περιεχόμενο των κληρονομικών δικαιωμάτων

του τέκνου που γεννιέται με τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας έναντι της φέρουσας είναι

ίδιο με εκείνο που έχει οποιοδήποτε παιδί που γεννήθηκε με φυσική αναπαραγωγή έναντι της

μητέρας του.

Γ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΟΜΟΦΥΛΩΝ ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ

1. Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ

Α. Σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν στο οικείο κεφάλαιο η προσφυγή στις τεχνικές της

ΙΥΑ είναι δυνατή και επιτρέπεται κατά το σουηδικό δίκαιο στα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών.

Ζήτημα, βέβαια, γεννάται σχετικά με τη συγγένεια που αναπτύσσεται μεταξύ των μελών του

ομόφυλου ζεύγους και του παιδιού.

Στο σουηδικό δίκαιο εισάγεται η έννοια της “parenthood”. Το 2005 μια νέα πρόβλεψη

(SFS 2005:434) στον Κώδικα Τέκνων και Γονέων έθεσε τα ομόφυλα ζευγάρια στην ίδια θέση με

τα ετερόφυλα ζευγάρια όσον αφορά στην parenthood436.

Σήμερα, η σύζυγος/η γυναίκα σύντροφος μιας γυναίκας που γεννάει μέσω

εξωσωματικής γονιμοποίησης κατά τα οριζόμενα στην GIA (2006:351), θεωρείται γονιός του

παιδιού εφόσον έχει δώσει τη σχετική συναίνεση437. Για την επιβεβαίωση της parenthood

απαιτούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με την επιβεβαίωση της πατρότητας (Κεφάλαιο 1 – Άρθρο

436 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 127 επ.

159

4 του Children and Parents Code)438. Παρολαυτά, η εν λόγω πρόβλεψη δημιουργεί ανισότητα,

αφού στα παντρεμένα ετερόφυλα ζευγάρια δεν απαιτείται η διαδικασία «επιβεβαίωσης» της

parenthood, αυτή τεκμαίρεται λόγω του γάμου. Σε αντίθεση με τα ομόφυλα ζευγάρια

γυναικών, όπου για την αναγνώριση της parenthood απαιτείται είτε η διαδικασία της

«επιβεβαίωσης» της parenthood είτε δικαστική απόφαση.

Σε σχέση με τα ομόφυλα ζευγάρια αντρών ο Κώδικας Τέκνων και Γονέων δεν προβλέπει

κάτι σχετικό ίσως, διότι ο μόνος τρόπος για να αποκτήσει παιδί ένα ομόφυλο ζευγάρι αντρών

είναι μέσω της παρένθετης μητρότητας, οπότε ο άντρας που δίνει το γεννητικό του υλικό

μπορεί να είναι ο γενετικός και νόμιμος πατέρας του παιδιού κατά το χρόνο της γέννησής

του439 και ο σύντροφός του θα πρέπει να μπει στη διαδικασία της υιοθεσίας για να καταστεί

και αυτός γονέας του παιδιού που θα γεννηθεί.

β. Από τα ανωτέρω αναφερόμενα συνάγεται ότι στην περίπτωση που ομόφυλο ζευγάρι

γυναικών προσφύγει σε εφαρμογή ΙΥΑ και αποκτήσει τέκνο τότε στη ληξιαρχική πράξη

γέννησης αυτού αναγράφεται με ενιαίο τρόπο η ταυτότητα των προσώπων ως γονέων. Δεν

υπάρχει, δηλαδή, αναγραφή της ιδιότητας του πατέρα ή της μητέρας χωριστά. Αυτή η λύση

είναι συνεπής με το όλο πνεύμα που διέπει την αναγνώριση των ομόφυλων σχέσεων.

γ. Πρόβλημα μπορεί να δημιουργηθεί στον προσδιορισμό της ταυτότητας της

γονεϊκότητας στο ομόφυλο ζευγάρι που επέλεξε τη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας440.

Όπως αναλύθηκε στο οικείο κεφάλαιο, η παρένθετη μητρότητα στη Σουηδία δεν

υπάγεται σε οποιαδήποτε νομοθετική ρύθμιση, είτε απαγορευτική είτε ρυθμιστική του πεδίου

εφαρμογής της.

Με αυτό το δεδομένο, στα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών η γυναίκα σύντροφος της

παρένθετης μητέρας δεν έχει κανένα γονεϊκό δικαίωμα απέναντι στο παιδί441 (σε αντίθετη με

τον άντρα σύζυγο της παρένθετης μητέρας που στα ετερόφυλα ζευγάρια τεκμαίρεται πατέρας

του παιδιού).

Για τον ίδιο λόγο ούτε η γυναίκα που επιθυμεί να γίνει γονιός (commissioning parent)

σε μια ένωση ομόφυλων γυναικών (γάμος-μόνιμη συμβίωση-συγκατοίκηση) έχει οποιοδήποτε

437 T. Tolstoy, «In the best interest of the child – Contemporary Parenthood», σε Fifteen Years with the Norma Research Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, A. Numhauser-Henning– M. Rönnmar (eds), σελ. 113.438 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 128.439 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 129-130.440 Βλ. αναλυτικά J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 130 επ.441 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 130.

160

γονεϊκό δικαίωμα απέναντι στο παιδί που θα γεννηθεί μέσω της παρένθετης μητρότητας. Θα

πρέπει να προχωρήσει στη διαδικασία της υιοθεσίας του παιδιού για να γίνει νόμιμος γονέας

του. Στην περίπτωση αυτή, το ζευγάρι θα πρέπει να ακολουθήσει τη διαδικασία της

παραδοσιακής (και πιο δύσκολης) υιοθεσίας442.

Κατ’ αντιστοιχία, ο άντρας που επιθυμεί να γίνει γονιός (commissioning parent) σε μια

ένωση ομοφυλόφιλων αντρών, ο οποίος είναι ο σύντροφος του άντρα που επιθυμεί να γίνει

πατέρας (commissioning father) δε θα έχει κανένα γονεϊκό δικαίωμα απέναντι στο παιδί κατά

το σουηδικό νόμο. Θα πρέπει να προχωρήσει στη διαδικασία της υιοθεσίας του παιδιού για να

γίνει νόμιμος γονέας του. Στην περίπτωση αυτή, και με την προϋπόθεση ότι o commissioning

father είναι ο νόμιμος πατέρας του παιδιού, θα πρέπει να ακολουθηθεί η διαδικασία της

υιοθεσίας του θετού παιδιού443.

Μοναχική γυναίκα που επιθυμεί να γίνει μητέρα μέσω της παρένθετης μητρότητας,

ανεξάρτητα αν συνδέεται ή όχι γενετικά με το παιδί, δεν μπορεί να αναγνωριστεί ως νόμιμος

γονέας του παιδιού, εφόσον δεν το έχει γεννήσει. Ο μόνος τρόπος να γίνει νόμιμος γονέας του

παιδιού είναι η υιοθεσία444.

Μοναχικός άντρας που επιθυμεί να γίνει πατέρας, αντίθετα, μπορεί να γίνει νόμιμος

πατέρας του παιδιού που γεννιέται μέσω της παρένθετης μητρότητας, εφόσον επιβεβαιώσει

την πατρότητά του κατά τα οριζόμενα στον Κώδικα Τέκνων και Γονέων 445.

2. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Από τα «πρόσωπα αναφοράς», η εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου και ο

Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζουν ότι για την κατάφαση της τέλεσης ποινικών αδικημάτων

στην περίπτωση ανάπτυξης σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ δοτών γεννητικού υλικού/νόμιμων

γονέων/παρένθετης μητέρας και παιδιού που θα γεννηθεί πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ

ανήλικου και ενήλικου τέκνου. Στην πρώτη περίπτωση, η ερωτική πράξη μεταξύ του τρίτου

δότη/δότρια γεννητικού υλικού και του παιδιού ή η ερωτική πράξη μεταξύ του νόμιμου (όχι

βιολογικού) γονέα και του παιδιού ή η ερωτική πράξη μεταξύ της παρένθετης μητέρας σε

περίπτωση πλήρους υποκατάστασης και του παιδιού ή η ερωτική πράξη των νόμιμων γονέων

και του παιδιού που έχει γεννηθεί μέσω παρένθετης μητέρας με τη χρήση ξένου γεννητικού

442 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 130.443 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 130-131.444 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 132.445 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σελ. 132.

161

υλικού ή η ερωτική πράξη της συντρόφου ομόφυλου ζεύγους και του παιδιού θα πρέπει να

απαγορεύεται και να τιμωρείται. Αντίθετα, όταν οι ίδιες πράξεις τελούνται με ενήλικο τέκνο

και συμμετέχουν και τα δύο μέρη εκούσια, μπορεί να μην είναι ηθικά επιδοκιμαστέες, αλλά

δεν υπάρχει κάποιο αδίκημα και θα πρέπει να παραμένουν ατιμώρητοι οι συμμετέχοντες. O

Εκπρόσωπος του SMER δήλωσε ότι το Συμβούλιο δεν έχει επίσημη θέση ως προς τα ζητήματα

αυτά. Όλα τα υπόλοιπα «πρόσωπα αναφοράς» υποστηρίζουν ότι οι πράξεις αυτές θα πρέπει

να τιμωρούνται, καθώς υπάρχουν συγγενικές σχέσεις μεταξύ τους.

ΙΧ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Η διαφορετική ρύθμιση κρίσιμων για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ ζητημάτων από

το Σουηδό νομοθέτη έχει ως αποτέλεσμα την ανάγκη εφαρμογής των κανόνων ιδιωτικού

διεθνούς δικαίου, όταν προκύπτουν ζητήματα που άπτονται της εφαρμογή του δικαίου

περισσότερων κρατών.

Παρακάτω αναλύονται τα πιο συνηθισμένα από τα προβλήματα που ανακύπτουν από

την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ σε ένα παγκοσμιοποιημένο σκηνικό.

Α. ΑΝΩΝΥΜΙΑ ΔΟΤΗ

1. Όπως αναλυτικά παρουσιάστηκε στο οικείο κεφάλαιο, η Σουηδία ήταν η πρώτη

χώρα παγκοσμίως που επέλεξε ήδη από το έτος 1985 να χορηγήσει στα παιδιά που

γεννιούνται με ετερόλογη σπερματέγχυση και εν συνεχεία από το έτος 2005 με ετερόλογη

εξωσωματική γονιμοποίηση το δικαίωμα να πληροφορηθούν για το δότη, όταν είναι επαρκώς

ώριμα446. Μέχρι τότε οι δότες ήταν ανώνυμοι τόσο προς το ζευγάρι ληπτών όσο και προς το

παιδί που γεννιόταν447. Η περίληψη στη σουηδική νομοθεσία του δικαιώματος στη γνώση

446 E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305, A. Lalos/A. Daniels/C.Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212, Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2, σελ. 3, E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305.447 A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759, A. Lalos/A. Daniels/C.Gottlieb/Ο. Lalos, «Recruitment and motivation of semen providers in Sweden», Human Reproduction, 2003, vol. 18 No 1, σελ. 212.

162

στηρίχθηκε σε έρευνες για το συμφέρον του υιοθετημένου παιδιού και της επιθυμίας του να

γνωρίσει της βιολογικές του ρίζες448.

Στην πράξη η επιλογή του Σουηδού νομοθέτη σημαίνει ότι η ταυτότητα του δότη του

γεννητικού υλικού δεν αποκαλύπτεται στα πρόσωπα που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί449.

Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, τα αρχεία για την ετερόλογη γονιμοποίηση δεν διατηρούνται μαζί

με τα επίσημα ιατρικά αρχεία450. Οι γονείς, ωστόσο, ενθαρρύνονται από το Κράτος να

πληροφορήσουν τα παιδιά που θα γεννηθούν με τη χρήση γεννητικού υλικού τρίτου δότη για

το γεγονός αυτό. Τα δε παιδιά μπορούν μόνα τους να αποφασίσουν, αν επιθυμούν να

αναζητήσουν τους βιολογικούς γονείς τους όταν έχουν επαρκή, κατά το νόμο, ωριμότητα,

δηλαδή, γύρω στα 17-18 έτη. Στο πλαίσιο αυτό οι κοινωνικές υπηρεσίες είναι υποχρεωμένες

να συνδράμουν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα παιδιά στην κατεύθυνση της αναζήτησης

των βιολογικών τους γονέων.

Αμέσως μετά την κατάργηση της αρχής της ανωνυμίας των δοτών στη Σουηδία

μειώθηκε δραματικά ο αριθμός των δοτών του γεννητικού υλικού, τάση που μετά από λίγα

χρόνια επανήλθε στα προ της κατάργησης της ανωνυμίας επίπεδα. Η μείωση, άλλωστε, του

αριθμού των δοτών γεννητικού υλικού υπήρξε και ένα από τα βασικά αντεπιχερήματα που

διατυπώθηκαν κατά τη διαβούλευση για την κατάργηση της ανωνυμίας των δοτών.

Το σουηδικό κράτος οργάνωσε μια ευρεία καμπάνια για την προώθηση της δωρεάς

γεννητικού υλικού και πλέον το κίνητρο του αλτρουισμού451 φαίνεται ότι διαδραματίζει

καθοριστικό ρόλο στην επιλογή της δωρεάς γεννητικού υλικού.

448 C. Gottlieb/O. Lalos/F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052.449E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305, C. Gottlieb/O. Lalo/ F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759, J. Stoll, Swedish donor offspring and their right to information, Uppsala, 2008, σελ. 45.450 E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305-306, C. Gottlieb/O. Lalos/ F. Lindblad, «Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes», Human Reproduction, 2000, vol. 15 No 9, σελ. 2052, A. Lalos/C. Gottlieb/O. Lalos, «Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking», Human Reproduction, 2007, vol. 22 No 6, σελ. 1759.451 E. Ekerhovd/A. Faurskov/Ch. Werner, «Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive traveling», Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3), σελ. 305-306

163

2. Παρολαυτά, είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο γυναίκες από τη Σουηδία που

επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί μέσω της ΙΥΑ να καταφεύγουν στη γειτονική Δανία ή σε άλλες

χώρες, όπου ισχύει η αρχή της ανωνυμίας των δοτών452. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζουν ότι

δε θα χρειαστεί να αποκαλύψουν στο παιδί τη γενετική του καταγωγή.

Η κατάσταση που αμέσως παραπάνω περιγράφηκε μαρτυρά ότι στη σύγχρονη εποχή

που η ενημέρωση ξεπερνά τα στενά όρια μιας χώρας και η μετακίνηση των πολιτών είναι

εύκολη, πολύ συχνά η αποτελεσματικότητα των επιλογών του νομοθέτη μιας χώρας μειώνεται

δραματικά. Ο παράγοντας αυτός, είναι, άλλωστε, που τροφοδοτεί τη σκέψη και για μια

ενοποιημένη ευρωπαϊκή νομοθεσία στον τομέα της υποβοήθησης της ανθρώπινης

αναπαραγωγής.

3. Αν η λήψη σπέρματος/ωαρίου λαμβάνει χώρα σε κράτος όπου επιβάλλεται η

γνωστοποίηση του ονόματος του δότη π.χ. Σουηδία, το παιδί όμως που γεννιέται έχει την

υπηκοότητα χώρας όπου αυτή απαγορεύεται π.χ. Ελλάδα, δεν είναι δυνατό να ζητήσει να του

γνωστοποιηθεί το όνομα του δότη του σπέρματος ή της δότριας του ωαρίου. Στην περίπτωση

αυτή, δηλαδή, το παιδί ως Έλληνας υπήκοος αν προσφύγει στα ελληνικά Δικαστήρια, εφόσον

δε συντρέχει ιατρικός λόγος, δε θα δικαιωθεί, δε θα μπορέσει δηλαδή με βάση το ελληνικό

δίκαιο να μάθει την ταυτότητα του δότη (1460 ΑΚ & άρθρο 8 παρ. 6 , 20 παρ. 2γ Ν 3305/05).

Ακόμη, όμως, κι αν θεωρούνταν εφαρμοστέο το σουηδικό δίκαιο και πάλι το παιδί από την

Ελλάδα δεν θα είχε αυτή τη δυνατότητα, καθώς θα θεωρούνταν ότι η αντίστοιχη σουηδική

πρόβλεψη που επιτρέπει τη γνωστοποίηση της ταυτότητας του δότη του γεννητικού υλικού

δεν μπορεί να εφαρμοστεί λόγω πρόσκρουσής της στο άρθρο 33 ΑΚ. Στην περίπτωση αυτή

δηλαδή η εφαρμογή της σουηδικής διάταξης δε θα εφαρμοζόταν στην Ελλάδα λόγω

πρόσκρουσής της στα χρηστά ήθη ή γενικά στη δημόσια τάξη.

Β. ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ

Όπως αναλυτικά παρουσιάστηκε στο Κεφάλαιο της παρούσας μελέτης για την

παρένθετη μητρότητα, η μέθοδος αυτή δε ρυθμίζεται ρητά στη σουηδική νομοθεσίας. Εξ

αντιδιαστολής από τις ρυθμίσεις του νόμου θεωρείται ότι αυτή απαγορεύεται. Ασφαλώς,

τούτο ισχύει εντός του πλαισίου εφαρμογή της GIA (2006:351). Στην πράξη, βέβαια, και στο

μέτρο που δεν υπάρχει καμία ρητή ή σιωπηρή ρύθμιση που να απαγορεύει τις συνεννοήσεις

452 C. H. Kroløkkee, S. Pant, “I only need her uterus”: Neo-liberal Discourses on Transnational Surrogacy, NORA—Nordic Journal of Feminist and Gender Research, 2012, Vol. 20, No. 4, σ.234.

164

μεταξύ ιδιωτών που καταλήγουν στην εφαρμογή της παρένθετης μητρότητας, οι

ενδιαφερόμενοι είτε καταφεύγουν στο εξωτερικό είτε προβαίνουν στην εφαρμογή της

μεθόδου μεταξύ συγγενικών προσώπων.

Σε σχέση με τη θεμελίωση των γονεϊκών δικαιωμάτων, ωστόσο, στις περιπτώσεις αυτές

ισχύουν οι κανόνες που ισχύουν στη Σουηδία ανεξάρτητα αν το παιδί γεννήθηκε στη Σουηδία

ή στο εξωτερικό453.

Η κοινωνική μητέρα ακόμη και αν έχει δώσει το γεννητικό της υλικό δεν έχει καμία

νομική σχέση με το παιδί που θα γεννηθεί και θα πρέπει να το υιοθετήσει. Ο κοινωνικός

πατέρας που έχει δώσει το σπέρμα του μπορεί –σε αντίθεση με τη γυναίκα που επιθυμεί να

αποκτήσει το παιδί και έχει δώσει το ωάριό της- να αναγνωριστεί ως πατέρας του παιδιού

μέσω της διαδικασίας της «επιβεβαίωσης». Τούτο δε, ισχύει ανεξάρτητα από το αν ο γενετικός

πατέρας βρίσκεται σε ετερόφυλη ένωση, σε ομόφυλη ένωση ή είναι μόνος του. Ειδικά για την

περίπτωση των ομόφυλων ζευγαριών γυναικών, καθώς η παρένθετη μητρότητα δε ρυθμίζεται

από το σουηδικό δίκαιο, θεωρείται ότι η πρόβλεψη, με βάση την οποία η σύζυγος ή η συμβία

της γυναίκας που φέρνει στον κόσμο ένα παιδί με τη συνδρομή της ΙΥΑ θεωρείται γονέας του

παιδιού αυτού, δεν έχει ισχύ σε περιπτώσεις παρένθετης μητρότητας. Για το λόγο αυτό, η

σύζυγος ή η συμβία της παρένθετης μητέρας δεν αναγνωρίζεται ως νόμιμος γονέας του

παιδιού. Ούτε η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί (commissioning parent) έχει κάποιο

νομικό δικαίωμα σε σχέση με το παιδί που θα γεννηθεί με την μέθοδο της παρένθετης

μητρότητας. Θα πρέπει να ακολουθηθεί η διαδικασία της υιοθεσίας. Σε ό τι αφορά στα

ομόφυλα ζευγάρια αντρών στην περίπτωση της παρένθετης μητρότητας μόνο ο ένας από

αυτούς μπορεί να είναι ο γενετικός και νόμιμος πατέρας του παιδιού κατά το χρόνο της

γέννησής του. Ο σύντροφός του που επιθυμεί να αποκτήσουν μαζί παιδί δεν έχει νομικά

κανένα γονεϊκό δικαίωμα κατά το σουηδικό νόμο. Για να αναγνωριστεί ως νόμιμος γονέας του

παιδιού θα πρέπει να υιοθετήσει το παιδί του συντρόφου του – γενετικού γονέα του παιδιού.

Γ. ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΓΥΝΑΙΚΑ

Δεδομένου ότι μέχρι στιγμής στη Σουηδία οι μοναχικές γυναίκες δεν έχουν πρόσβαση

στις μεθόδους ΙΥΑ, είναι προφανές ότι ακόμα κι αν μια μοναχική γυναίκα υποβληθεί σε

453 C. H. Kroløkkee, S. Pant, “I only need her uterus”: Neo-liberal Discourses on Transnational Surrogacy, NORA—Nordic Journal of Feminist and Gender Research, 2012, Vol. 20, No. 4, σ.233-248, Τ. Tolstoy, In the best interest of the child – Contemporary Parenthood, σε: Fifteen Years with the Norma ResearcshProgramme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds),σ. 112, J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σ. 121 επ.

165

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σε χώρα όπου αυτή επιτρέπεται π.χ. σε παρένθετη μητρότητα

στην Ελλάδα, τότε δε θα θεωρείται νόμιμη μητέρα και στη Σουηδία, όπου η υποβοηθούμενη

αναπαραγωγή σε μοναχικές γυναίκες απαγορεύεται. Θα πρέπει να ακολουθήσει τη διαδικασία

της υιοθεσίας454.

Ασφαλώς, ωστόσο, αυτή θα θεωρείται νόμιμη μητέρα του παιδιού, εάν γέννησε το

παιδί στη Σουηδία, ακόμα και αν ακολούθησε κάποια μέθοδο ΙΥΑ σε άλλη χώρα του

εξωτερικού στο μέτρο που δεν υπάρχει διαδικασία ελέγχου του τρόπου σύλληψης ενός

παιδιού.

Δ. ΜΟΝΑΧΙΚΟΣ ΑΝΤΡΑΣ

1. Αλλά και στην περίπτωση του μοναχικού άντρα, αν αυτός αποκτήσει παιδί με

παρένθετη μητέρα, σε χώρα όπου αυτή επιτρέπεται, στη Σουηδία δε θα θεωρείται νόμιμος

πατέρας του παιδιού. Εφόσον έχει δώσει το σπέρμα του μπορεί να αναγνωριστεί ως πατέρας

του παιδιού μέσω της διαδικασίας της «επιβεβαίωσης».

2. Για τα παιδιά που γεννιούνται στο εξωτερικό, αν ακολουθηθεί η διαδικασία της

υιοθεσίας, τότε τα ονόματα των βιολογικών γονέων δεν καταχωρούνται στο Γενικό Αρχείο

πληθυσμού, αλλά διατηρούνται στο Αρχείο των Κοινωνικών υπηρεσιών, ώστε να μπορεί το

παιδί, ανά πάσα στιγμή να αναζητήσει την καταγωγή του.

Στην περίπτωση της υιοθεσίας του παιδιού κατόπιν εφαρμογής της παρένθετης

μητρότητας στο εξωτερικό, ελλείψει κάποιας ειδικής πρόβλεψης, θα ακολουθηθούν οι γενικές

αρχές που ισχύουν στην περίπτωση της υιοθεσίας και αν ο πατέρας έχει αναγνωριστεί ως ο

βιολογικός και νόμιμος πατέρας του παιδιού, το όνομά του θα καταχωρηθεί στο Αρχείο ως

νόμιμος γονέας, εφόσον η σουηδική Φορολογική Αρχή ενημερωθεί για τη γέννηση του

παιδιού εντός μιας εβδομάδας από την άφιξή του στη Σουηδία. Επίσης, θα καταχωρηθεί το

γεγονός ότι το παιδί γεννήθηκε από παρένθετη μητέρα, η οποία εν συνεχεία, το παρέδωσε,

αλλά όχι και το όνομά της. Ουδεμία καταχώρηση του ονόματος της γυναίκας που επιθυμεί να

αποκτήσει τέκνο (κοινωνική μητέρα) θα λάβει χώρα. Αν γίνει δεκτή η αίτηση υιοθεσίας που θα

υποβάλλει, τότε το όνομά της ως νόμιμης και θετής μητέρας θα καταχωρηθεί στο Αρχείο, ενώ

καταχωρημένη παραμένει και η γέννηση από άλλη βιολογική μητέρα.

454 J. Stoll, Surrogacy Arrangements and Legal Parenthood, Swedish Law in a Comparative Context, σ. 121 επ.

166

Ε. ΟΜΟΦΥΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ

Στη Σουηδία, όπως αναλυτικά εκτέθηκε στο οικείο Κεφάλαιο, τα ομόφυλα ζευγάρια

γυναικών έχουν πρόσβαση στις μεθόδους ΙΥΑ, οπότε δεν υπάρχει ανάγκη για μετάβασή τους

στο εξωτερικό προς εφαρμογή των μεθόδων αυτών.

Αν πρόκειται για ομόφυλο ζευγάρι αντρών, οπότε και κατά πάσα πιθανότητα θα

προσφύγουν στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, τότε θα πρέπει να ακολουθηθεί η

διαδικασία που περιγράφηκε στο οικείο Κεφάλαιο. Στο μέτρο, δηλαδή, που ο Κώδικας Τέκνων

και Γονέων δεν προβλέπει τίποτα αναφορικά με τη θεμελίωση των γονεϊκών τους

δικαιωμάτων, στην περίπτωση της εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης μητρότητας μόνο ο

ένας από αυτούς μπορεί να είναι ο γενετικός και νόμιμος πατέρας του παιδιού κατά το χρόνο

της γέννησής του. Ο σύντροφός του, που επιθυμεί να αποκτήσουν μαζί παιδί, δεν έχει νομικά

κανένα γονεϊκό δικαίωμα κατά το σουηδικό νόμο. Για να αναγνωριστεί ως νόμιμος γονέας του

παιδιού θα πρέπει να υιοθετήσει το παιδί του συντρόφου του – γενετικού γονέα του παιδιού.

ΣΤ. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΙΥΑ

α. Γενικότερα πρέπει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για

μετάβαση στη Σουηδία από άλλες χώρες προκειμένου να υποβληθούν σε μεθόδους ΙΥΑ,

καθώς το νομοθετικό της πλαίσιο που ρυθμίζει την ΙΥΑ δε χαρακτηρίζεται ως «ελαστικό».

Παρολαυτά, αν ένα ζευγάρι καταφύγει στη Σουηδία προκειμένου να υποβληθεί σε

μέθοδο που δεν επιτρέπεται στη χώρα του θα πρέπει να προσφύγει σε ιδιωτική κλινική και να

καταβάλλει όλα τα αναγκαία έξοδα εξ ιδίων χρημάτων, αφού η ασφαλιστική κάλυψη της

εφαρμογής των μεθόδων ΙΥΑ αφορά τους Σουηδούς πολίτες. Κατά τα λοιπά, θα ισχύουν όλοι

οι όροι και προϋποθέσεις που γίνονται δεκτές στη Σουηδία.

β. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι καμία ρητή απαγόρευση δεν υπάρχει στο νόμο

για την υπόδειξη από κάποιο Σουηδό γιατρό σε άτομο που επιθυμεί να χρησιμοποιήσει

μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής να μεταβεί σε άλλη χώρα προκειμένου να

υιοθετήσει πράξεις οι οποίες είναι απαγορευμένες στη Σουηδία.

Ζ. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ «ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΑΝΑΦΟΡΑΣ»

Ένας γιατρός αναφέρει ότι κατά κανόνα εκτός Σουηδίας ταξιδεύουν προς αναζήτηση

μιας λύσης στο πρόβλημα υπογονιμότητάς τους οι μοναχικές γυναίκες. Θεωρεί ότι τα

πρόσωπα που απευθύνονται σε κάποια άλλη χώρα για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ δεν

167

αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα, ενώ θεωρεί ότι συνήθως οι γιατροί που συστήνουν σε

κάποιον ασθενή τους να μεταβεί στο εξωτερικό προκειμένου να υποβληθεί σε κάποια μέθοδο

ΙΥΑ του προτείνουν και συγκεκριμένο ιατρικό κέντρο χωρίς να εξαρτούν οικονομικό

αντάλλαγμα από αυτό.

Σε σχέση με την υποδοχή του αναπαραγωγικού τουρισμού στη Σουηδία, επισημαίνει

ότι η Σουηδία δεν είναι χώρα υποδοχής τέτοιου τουρισμού. Παρολαυτά, αν κάποιος

καταφύγει στη Σουηδία για την εφαρμογή τέτοιων μεθόδων καταγράφεται στους σχετικούς

καταλόγους που τηρεί η εκάστοτε κλινική και ενημερώνεται από το γιατρό σχετικά με τυχόν

κινδύνους που θα αντιμετωπίσει. Πάντως, το κόστος της εφαρμογής των μεθόδων βαρύνει τον

ίδιο στο μέτρο που ασφαλιστική κάλυψη παρέχεται μόνο στους εγγεγραμμένους στο Σουηδικό

Σύστημα Ασφάλισης. Δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή του η διαφήμιση σουηδικών ιατρικών

κέντρων για υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο εξωτερικό, ενώ θεωρεί ότι ο αναπαραγωγικός

τουρισμός στη χώρα του είναι οργανωμένος με συστηματικό τρόπο μεταξύ γιατρών / ιατρικών

κέντρων του εξωτερικού και γιατρών / ιατρικών κέντρων της χώρας του. Έτερος γιατρός

συμφωνεί με το ότι η Σουηδία είναι κυρίως χώρα προέλευσης και όχι χώρα υποδοχής

αναπαραγωγικού τουρισμού, όπως και με το ότι οι μοναχικές γυναίκες είναι αυτές που

καταφεύγουν στο εξωτερικό για να υποβληθούν σε μεθόδους ΙΥΑ. Τέλος, αναφέρει ότι δεν

έχει υποπέσει στην αντίληψή του η διαφήμιση σουηδικών ιατρικών κέντρων για

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο εξωτερικό, ενώ θεωρεί ότι ο αναπαραγωγικός τουρισμός

στη χώρα του δεν είναι οργανωμένος με συστηματικό τρόπο μεταξύ γιατρών / ιατρικών

κέντρων του εξωτερικού και γιατρών / ιατρικών κέντρων της χώρας του. Τρίτος γιατρός

διατυπώνει τη θέση ότι σε ξένες χώρες καταφεύγουν οι μοναχικές γυναίκες που αναζητούν

αλλού λύσεις, γιατί στη Σουηδία δεν επιτρέπεται σε αυτές να προσφύγουν στις μεθόδους ΙΥΑ,

όσοι επιθυμούν να προσφύγουν στη μέθοδο της παρένθετης μητρότητας, που δε ρυθμίζεται

στη Σουηδία και όσοι επιθυμούν να αξιοποιήσουν τη δυνατότητα της δωρεάς εμβρύων και

ωαρίων. Θεωρεί ότι όσοι καταφεύγουν στην υποβολή σε μεθόδους ΙΥΑ στο εξωτερικό μπορεί

να αντιμετωπίσουν νομικά προβλήματα ανάλογα με την εκάστοτε Περιφέρεια. Γενικά, τον

αποφασιστικό ρόλο στα ζητήματα της εφαρμογής των μεθόδων της ΙΥΑ έχουν οι Περιφέρειες.

Οπότε, το αν θα ανακύψει ή όχι κάποιο πρόβλημα π.χ. με τη διαδικασία της υιοθεσίας στην

περίπτωση που έχει λάβει χώρα παρένθετη μητρότητα στο εξωτερικό, ουσιαστικά εξαρτάται

από την εκάστοτε Περιφέρεια. Πιστεύει ότι κατά κανόνα οι γιατροί που συστήνουν σε κάποιον

ασθενή τους να μεταβεί στο εξωτερικό προκειμένου να υποβληθεί σε κάποια μέθοδο ΙΥΑ του

προτείνουν και συγκεκριμένο ιατρικό κέντρο χωρίς να εξαρτούν οικονομικό συμφέρον από

168

αυτό. Έχει υποπέσει στην αντίληψή του η διαφήμιση σουηδικών ιατρικών κέντρων για

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο εξωτερικό, ενώ θεωρεί ότι ο αναπαραγωγικός τουρισμός

στη χώρα του είναι οργανωμένος με συστηματικό τρόπο μεταξύ γιατρών / ιατρικών κέντρων

του εξωτερικού και γιατρών / ιατρικών κέντρων της χώρας του.

Δύο νομικοί επιβεβαιώνουν ότι η Σουηδία είναι χώρα προέλευσης αναπαραγωγικού

τουρισμού κυρίως σε ό τι αφορά τις μεθόδους της παρένθετης μητρότητας και της

ταυτόχρονης χρήσης ξένου ωαρίου και ξένου σπέρματος. Θεωρεί ότι οι κλινικές είναι αρμόδιες

για την καταγραφή των προσώπων που έρχονται στη Σουηδία για εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ.

Τέλος, δηλώνουν ότι δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή τους η διαφήμιση ιατρικών σουηδικών

κέντρων στο εξωτερικό για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ. Έτερη νομικός επίσης υποστηρίζει

ότι μοναχικές γυναίκες και ενδιαφερόμενα για την εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης

μητρότητας πρόσωπα καταφεύγουν κατά κύριο λόγο στο εξωτερικό, αλλά δεν πιστεύει ότι οι

Σουηδοί γιατροί τους κατευθύνουν σε συγκεκριμένα ιατρικά κέντρα στο εξωτερικό. Τέλος,

δηλώνει ότι δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή της η διαφήμιση σουηδικών ιατρικών κέντρων

στο εξωτερικό για την εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ.

Ο Εκπρόσωπος του SMER θεωρεί ότι πολίτες από τη Σουηδία ταξιδεύουν στο εξωτερικό

με σκοπό την ανεύρεση ανώνυμου δότη γεννητικού υλικού και την εφαρμογή της μεθόδου της

παρένθετης μητρότητας. Ο ίδιος αναφέρει ότι δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή του η

διαφήμιση σουηδικών ιατρικών κέντρων για υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στο εξωτερικό,

ενώ θεωρεί ότι ο αναπαραγωγικός τουρισμός στη χώρα του δεν είναι οργανωμένος με

συστηματικό τρόπο μεταξύ γιατρών / ιατρικών κέντρων του εξωτερικού και γιατρών / ιατρικών

κέντρων της χώρας του.

Σύμφωνα με την Εκπρόσωπο του σουηδικού Κοινοβουλίου η μετακίνηση Σουηδών

πολιτών σε άλλες χώρες για να εφαρμόσουν μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που

δεν επιτρέπονται στη Σουηδία είναι συχνό φαινόμενο. Συνήθως καταφεύγουν οι ομόφυλοι

άνδρες και οι μοναχικές γυναίκες. Γι’ αυτό υποστηρίζεται ότι είναι σημαντικό να

προσφέρονται όσο το δυνατόν περισσότερα στη Σουηδία. Η παρένθετη μητρότητα είναι ένα

δύσκολο ζήτημα και αν επιτραπεί θα πρέπει να προσφέρεται 100% εθελοντικά. Οι πιο

συνηθισμένες μορφές αναπαραγωγικού τουρισμού είναι η υιοθέτηση μεθόδου που

απαγορεύεται στη χώρα, ενώ πιστεύει ότι οι μοναχικές γυναίκες είναι αυτές που καταφεύγουν

συνήθως στο εξωτερικό. Κατά την ίδια, οι γιατροί δε χρειάζεται να υποδείξουν σε άτομα που

επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, να μεταβούν σε

169

άλλη χώρα προκειμένου να υιοθετήσουν πράξεις οι οποίες είναι απαγορευμένες στη Σουηδία,

διότι το γνωρίζουν οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι. Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, δεν υποδεικνύουν οι

γιατροί και συγκεκριμένα ιατρικά κέντρα του εξωτερικού. Αντίθετα, η ίδια έχει την άποψη ότι

δεν είναι συχνό φαινόμενο να πηγαίνουν στη Σουηδία άτομα για να εφαρμόσουν μεθόδους

υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που δεν επιτρέπονται στην χώρα καταγωγής ή διαμονής

τους. Επίσης, θεωρεί ότι δεν είναι στη Σουηδία ελεύθερη η εφαρμογή όλων των μεθόδων

υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε άτομα που δεν διαμένουν μόνιμα σε αυτήν, καθώς οι

αλλοδαποί δεν έχουν πρόσβαση στο κρατικό σύστημα υγείας. Θα πρέπει να απευθυνθούν σε

ιδιωτική κλινική και να πληρώσουν όλο το ποσό. Η ίδια δε γνωρίζει αν ενημερώνονται οι

άνθρωποι που δεν διαμένουν νόμιμα στη Σουηδία για τα προβλήματα τα οποία μπορεί να

αντιμετωπίσουν στη χώρα τους σε σχέση με το παιδί που πρόκειται να γεννηθεί. Τέλος,

επισημαίνει ότι δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή της να διαφημίζουν σουηδικά ιατρικά

κέντρα, τις υπηρεσίες που προσφέρουν, σε άλλες χώρες, όπου η νομοθεσία είναι πιο αυστηρή,

ενώ δε θεωρεί ότι μπορεί ο αναπαραγωγικός τουρισμός στη Σουηδία να είναι οργανωμένος με

συστηματικό τρόπο μεταξύ γιατρών / ιατρικών κέντρων του εξωτερικού και γιατρών / ιατρικών

κέντρων της Σουηδίας.

Ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας θεωρεί ότι δεν είναι σπάνιο φαινόμενο η μετακίνηση των

Σουηδών σε άλλες χώρες για να εφαρμόσουν μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που

δεν επιτρέπονται στη Σουηδία, επισημαίνοντας ταυτόχρονα ότι η πιο συνηθισμένη περίπτωση

αναπαραγωγικού τουρισμού είναι η υιοθέτηση μεθόδων που απαγορεύονται στη χώρα.

Εξειδικεύει, μάλιστα, ως μεθόδους που επιλέγονται συνήθως σε άλλη χώρα την παρένθετη

μητέρα, την προσφυγή στο εξωτερικό μοναχικών γυναικών και την προσφυγή στο εξωτερικό

για να διατηρηθεί η ανωνυμία των δοτών. Ο ίδιος πιστεύει ότι οι γιατροί υποδεικνύουν σε

άτομα που επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, να

μεταβούν σε άλλη χώρα προκειμένου να υιοθετήσουν πράξεις οι οποίες είναι απαγορευμένες

στη Σουηδία χωρίς να γνωρίζει, όμως, ούτε αν υποδεικνύουν παράλληλα και συγκεκριμένα

ιατρικά κέντρα ούτε αν συναρτούν συμφέροντα με τα κέρδη που αποκομίζουν τα

συγκεκριμένα ιατρικά κέντρα. Αντίθετα, επισημαίνει ότι δεν υπάρχει αναπαραγωγικός

τουρισμός προς τη Σουηδία, αλλά μάλλον αναπαραγωγικός τουρισμός από τη Σουηδία προς

άλλες χώρες.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics υποστηρίζει ότι συμβαίνει να

μετακινούνται Σουηδοί για να εφαρμόσουν μεθόδους ΙΥΑ που δεν επιτρέπονται στη Σουηδία.

170

Κατά τη γνώμη του οι πιο συνηθισμένες περιπτώσεις αναπαραγωγικού τουρισμού είναι η

πραγματοποίηση της ΙΥΑ με μειωμένο κόστος και η υιοθέτηση μεθόδου που απαγορεύεται στη

χώρα ενώ προσθέτει ότι μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι τους οποίους δε γνωρίζει.

Χ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ

ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Σε μια προσπάθεια ενοποίησης της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την ΙΥΑ και

αντιμετώπισης των προβλημάτων που έχουν δημιουργηθεί στην πράξη ζητήθηκε από τα

πρόσωπα αναφοράς να καταθέσουν τις προτάσεις τους.

Δύο γιατροί θεωρούν ότι τα βασικά προβλήματα της σουηδικής νομοθεσίας

αποτυπώνονται στην ανισότητα ανάμεσα στις Περιφέρειες της χώρας αναφορικά με την

πρόσβαση στην ΙΥΑ. Κρίνουν αναγκαία την πρόβλεψη για την πρόσβαση των μοναχικών

γυναικών στην ΙΥΑ, αλλά και τη ρύθμιση για την παρένθετη μητρότητα σε εξαιρετικές

περιπτώσεις. Τέλος, θεωρούν ότι η σχετική νομοθεσία θα πρέπει να παραμείνει εθνική. Ένας

άλλος γιατρός διατυπώνει τη θέση ότι στις περιπτώσεις δωρεάς γεννητικού υλικού, οπότε

είναι αναγκαίο κατά το νόμο να έχει προηγηθεί μια αξιολόγηση από το γιατρό και τον

ψυχολόγο – ψυχίατρο για την καταλληλότητα του ζευγαριού να γίνουν γονείς με αυτόν τον

τρόπο, συχνά υπάρχει δυσαρέσκεια από την πλευρά του ζευγαριού. Επίσης, θεωρεί

απαράδεκτη την απαγόρευση της μεθόδου PGS (Pre-implantation Genetic Screening) και την

απαγόρευση της παρένθετης μητρότητας και της δωρεάς εμβρύων. Κρίνει αναγκαία την

αντιμετώπιση της ανισότητας ανάμεσα στις Περιφέρειες της χώρας αναφορικά με την

πρόσβαση στην ΙΥΑ, την πρόβλεψη για τις μοναχικές γυναίκες, ούτως ώστε να έχουν

πρόσβαση στην ΙΥΑ., καθώς και την πρόβλεψη για την παρένθετη μητρότητα, αλλά ύστερα

από πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη. Σε σχέση με την ενοποίηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας

διατυπώνει τη θέση ότι σε μια ευρύτερη θεώρηση του πράγματος τα σύνορα μεταξύ των

κρατών δημιουργούν απλά πρόβλημα. Στην πράξη, ωστόσο, επειδή μια εναρμόνιση των

επιμέρους νομοθεσιών είναι κάτι πολύ δύσκολο, ίσως θα ήταν προτιμότερο οι επιστήμονες και

οι επαγγελματίες του πεδίου να ανταλλάσσουν μεταξύ τους απόψεις και ιδέες, ούτως ώστε να

επιτευχθεί με τον τρόπο αυτό η εναρμόνιση στην εφαρμογή των μεθόδων ΙΥΑ.

Ο Εκπρόσωπος του SMER επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στο βασικό στόχο της

σουηδικής νομοθεσίας, δηλαδή στην εξασφάλιση του δικαιώματος του παιδιού να γνωρίζει

την καταγωγή του και διατυπώνει τη θέση ότι η Σουηδία κατά πάγια τακτική αντιτίθεται στην

171

ενοποίηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας στον τομέα της υγείας (με την εξαίρεση για την

περίπτωση των ναρκωτικών) και το ίδιο θα πρέπει να ισχύσει και για την υποβοηθούμενη

αναπαραγωγή.

Η Εκπρόσωπος του σουηδικού Κοινοβουλίου επισημαίνει ότι εκείνο που προέχει είναι

το συμφέρον του παιδιού. Όπως λένε και στη Σουηδία «δεν υπάρχει δικαίωμα στο να κάνει

κάποιος παιδιά, αλλά τα παιδιά έχουν δικαίωμα να γεννηθούν κάτω από τις καλύτερες

συνθήκες». Γι’ αυτό και θα πρέπει να υπάρξουν νομικές ρυθμίσεις για το πώς εγγράφονται τα

παιδιά που γεννιούνται στο εξωτερικό αλλά και για τις γονικές άδειες. Η ίδια επικεντρώνεται

στην παρένθετη μητρότητα και υποστηρίζει ότι θα πρέπει να ρυθμιστεί σε όλη την Ευρώπη με

τρόπο τέτοιο που να αποκλείεται και να απαγορεύεται η εκμετάλλευση. Προτείνει να

υπάρξουν οδηγίες γύρω από αυτό το ζήτημα.

Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας υποστηρίζει ότι μπορεί να υπάρχει στο σουηδικό νόμο

ρύθμιση κατά της επιλογής φύλου, ωστόσο κάτι τέτοιο μπορεί να καταστρατηγηθεί μέσω της

διακοπής της κύησης που είναι επιτρεπτή στη Σουηδία. Δηλαδή, ένα ζευγάρι, όταν ενημερωθεί

ότι το παιδί δεν είναι το φύλο που επιθυμεί, μπορεί να διακόψει την κύηση. Ουσιαστικά

υπάρχει διαφοροποίηση/χάσμα μεταξύ της νομοθεσίας και του τι συμβαίνει στην πράξη. Κατά

τον ίδιο θα πρέπει να υιοθετηθεί μια πιο φιλελεύθερη στάση στη σουηδική νομοθεσία και θα

πρέπει να ισχύουν οι αρχές της αναπαραγωγικής ελευθερίας, της ιατρικής ασφάλειας και της

προστασίας του παιδιού. Σύμφωνα με τον ίδιο δεν πρέπει να ρυθμιστεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο

η νομοθεσία για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Είναι καλύτερο να ρυθμίζεται σε εθνικό

επίπεδο παρά σε ευρωπαϊκό, ώστε να υπάρχουν και χώρες που υιοθετούν μια πιο

φιλελεύθερη στάση.

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής των Research Ethics επισημαίνει ότι υπάρχει αδικία και

μειονέκτημα για το παιδί που γεννιέται από ομόφυλα ζευγάρια, διότι δεν αναγνωρίζονται και

οι δύο γονείς ως νομικοί γονείς σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. όταν καταφεύγουν στο

εξωτερικό ή εφαρμόζουν τη μέθοδο ιδιωτικά και όχι σε δημόσια νοσοκομεία). Επίσης, μια

άλλη παρατήρησή του συνίσταται στο ότι δε θα πρέπει ο γιατρός να επιλέγει το δότη

σπέρματος, αλλά το ζευγάρι ή η μοναχική γυναίκα. Γι’ αυτό και προτείνει ότι βασικός κανόνας

της σουηδικής νομοθεσία για την ΙΥΑ είναι να μην υπάρχουν διακρίσεις, αλλά ισότητα.

Εκφράζει, επίσης, την απορία του γιατί να έχουν τα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών πρόσβαση

στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και να μην έχουν και οι μοναχικές γυναίκες. Επίσης,

προτείνει να επιτραπεί η παρένθετη μητρότητα στη Σουηδία, όταν αυτή γίνεται αλτρουιστικά.

172

Ο ίδιος, τέλος, υποστηρίζει ότι είναι δύσκολο να υπάρξει κοινή νομοθεσία γιατί κάθε

ευρωπαϊκό κράτος έχει διαφορετική νομοθεσία και νοοτροπία ( π.χ. για τους ομοφυλόφιλους).

173

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Borneskog C, Skoog Svanberg A, Lampic C., Sydsjö G., Relationship quality in lesbian and heterosexual couples undergoing treatment with assisted reproduction, Human reproduction, 2012 (27), 3, 779-786

Carter D., Watt A., Braunack-Mayer., Elshaug A., Moss J., Hiller J. & The ASTUTE Health study group, Should there be a female age limit on public funding for assisted reproductive technology?, Bioethical Inqyiry, 2013, 10: 79-91

Dahl-Rendtorff J., Biobanks and the Rights to the Human Body, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Daniels K., Lalos O., The Swedish insemination act and the availability of donors, Human Reproduction 1995, vol 10, no 7 pp 1871-1874

Domeij B., Prohibitions against the transfer of human tissue and cells for profit, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Ekerhovd E., Faurskov A., Werner Ch., Swedish sperm doors are driven by altruism, but shortage of sperm donors leads to reproductive travelling, Uppsala Journal of Medical Sciences, 2008; 113 (3): 305-314

Eriksson S., Informed consent and biobanks, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Gottlieb C., Lalos O.,Lindblad F., Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couples’ attitudes, Human Reproduction 2000, vol. 15 No 9 pp 2052-2056, 2000

Gottlieb C., Lalos O., Lindbland F., Disclosure of donor insemination to the child: the impact of Swedish legislation on couple’s attitudes, Human Reproduction 2000, vol 15, no 9 pp 2052-2056

Gruenbaum D., Foreign Surrogate Motherhood: mater semper certa erat, The American Journal of Comparative Law, Barkeley, v. 60, 2012, n. 2, suppl., Part 3, σ. 485-505

Halmo Krolokke C., Pant S., “I only need her uterus”: Neo-liberal discourses on transnational surrogacy, NORA – Nordic Journal of Feminist and Gender Research, 20:4, 233-248

Hamberger L., Wikland M., Reproductive care policies around the world – Regulation and results concerning assisted reproduction in Sweden, Journal of Assisted Reproduction and Genetics, Vol. 10, No. 4 1993

174

Hansson M., In the interests of efficiency and integrity, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Holter H., Sandin-Bojö A., Gejervall A., Wikland M., Wilde-Larsson B., Bergh C., Quality of care in an IVF programme from a patient’s perspective: development of a validated instrument, Human Reproduction 2014, vol 29, no 3 pp 534-547

Hogström L., Johansson M., Janson P., Berg M., Francis J., Sogn J., Hellström A., Adolfsson A., Quality of life after adopting compared with childbirth with or without assisted reproduction, AOGS 2012, 1077-1085

Hovatta O., Veeck L., A North European perspective in assisted reproduction – a new legislation is coming in Finland and in Sweden, RBM Online, Vol 4. No. 2, 197-198

Isaksson S., Skoog Svanberg, Sydsjö G., Thurin-Kjellberg A., Karlström P.-O., Solensten N.-G., Lamic C., Two decades after legislation on identifiable donors in Sweden: are recipient couples ready to be open about using gamete donation? Human Reproduction 2011, vol 26, no 4 pp 853-860

Jonsson L. & Landegren U., Storing and using biobanks for research, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Laage-Hellman J., The industrial use of biobank in Sweden: an overview, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

Lalos A., Daniels A., Gottlieb C. and Lalos O., Recruitment and motivation of semen providers in Sweden, Human Reproduction 2003, vol. 18 No 1 pp 212-216

Lalos A., Gottlieb C. and Lalos O., Legislated right for donor-insemination children to know their genetic origin: a study of parental thinking, Human Reproduction 2007, vol. 22 No 6 pp 1759-1768

Lind J., The best interest of the child as an argument in assessments of parent potential in Sweden, International Journal of Law, Policy and the Family, (22), 1, 1-21, 2008

Linldblad F., Gottlieb C., Lalos O., To tell or not to tell – what parents think about telling their children that they were born following donor insemination, J Psychosom Obstet Gynecol 2000:21: 193-203

Lundeberg L. & Kettis-Lindblad A., Empirical research on informed consent and biobanks, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 53 επ.

Ministry of Education and Cultural Affairs, The ethical Review Act, 2003

Norden, NordForsk, Legislation on biotechnology in the Nordic countries – an overview 2014, Nordforsk, Oslo, 2014 (contributing authors: Jane Stoll, Sirpa Soini, Janne Rothmar

175

Herrmann, Laufey Helga Gudmundsdottir, Hallvard Kvale, Anne Ingeborg Myhr), http://www.nordforsk.org/en/publications/publications_ container/legislation-on-biotechnology-in-the-nordic-countries-2013-an-overview-2014

Nordic Committee on Bioethics, Dr. Riitta Burrell (επιμ.), Assisted Reproduction in the Nordic Countries, 2006, TemaNord 2006:505

Pennings G., Reproductive tourism as a moral pluralism in motion JMedEthics 2002;28;337-341

Rynning E., The use of biobanks – public law aspects, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001, σ. 87 επ.

Rynning E., Legal Aspects of Human-Animal Chimeras and Hybrids: Country Report Sweden, in “CHIMBRIDS ─ Chimeras and Hybrids in Comparative European and International Research” (eds. J. Taupitz & M. Weschka), under publication by Springer Publishing House, Berlin (ISBN 978-3-540-93868-2), pp. 764-781

Stoll J., Power point: Reproductive technology and surrogacy a global perspective

Stoll J., Swedish donor offspring and their legal right to information, Uppsala, 2008

Stoll J., Surrogacy arrangements and Legal Parenthood, Uppsala, 2013

Stoll J., «Donor offspring and the right not to know: An argument against permitting full genetic donor siblings?» in Anna Singer & Marie Linton (eds.) Förnuft, känsla och rättens verklighet, Vänbok till Maarit Jänterä-Jareborg, Iustus förlag, Uppsala, 2014

Svensson Α., Connolly Μ., Gallo Μ., Hagglund L., Long-term fiscal implications of subsidizing in-vitro fertilization in Sweden: A lifetime tax perspective, Scandinavian Journal of Public Health 2008

Sydsjö G., Lampic C., Bladh M., Skoog Svenberg A., Relationships in oocyte recipient couples – a Swedish national prospective follow-up study, Reproductive Health 2014 11:38

The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisted reproduction – Ethical aspects / Summ

The Swedish National Council on Medical Ethics, Assisterad befruktning för ensamstående kvinnor, file:///C:/Users/%CE%BB%CE%AF%CE%BB%CF%85/Downloads/SOU_2014__29%20(2).pdf

Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Survey and County Council Services, November 2012 – Version 2

176

Swedish Association of Local Authorities and Regions (SALAR), Assisted Conception – Follow up Report with Definitions, Recommendations and Areas For Development, May 2014

Tännsjö T., Our right to in vitro fertilization-its scope and limits, JMedΕthics 2008; 34;8 02-806

Tolstoy T., In the best interest of the child – Contemporary Parenthood, σε: Fifteen Years with the Norma Researcsh Programme, Anniversary Volume, LUP, 2010, Numhauser-Henning A. – Rönnmar M. (eds)

Wånggren K., Prag F., & Skoog Svanberg A., Attitudes towards embryo donation in Swedish women and men of reproductive age, Uppsala Journal of Medical Sciences, 2013; 118: 187-195

Westerlund L. & Persson A., Civil Law reflections on the use of human biological material, The Use of Human Biobanks, Uppsala University, 2001

White & Case LLP, European Laws governing in in vitro fertilization, 25/2/2009, http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/invitro/jbf_European_laws_governing_in_vitro_fertilization%5B2%5D.pdf

Zegers-Hochschild F., Nygren K., The impact of legislation and socioeconomic factors in the access to and global practice of ART σεTextbook of Assisted Reproductive Technologies: Laboratory and Clinical Perspective, 3rd Edition, Informa UK Ltd 2009

Zeiler K., Metaphysics Matters? On Law and Reproductive Technolοgies, Stem Cell Research in the Nordic Countries, 2007

177