ARKEOIDEAISSN 1308 8106Sahibi ve Yaz leri MdrH.brahim YILMAZEditrlerMurat ZYILDIRIM (ozyildirim[at]arkeoidea.com)H.brahim YILMAZ (yilmaz[at]arkeoidea.com)Web TasarmH. brahim YILMAZYazma Adresi:Piremir Mah. iek Cad. No:1 Kat:416340 YILDIRIM / BURSA arkeoidea[at]arkeoidea.com

*Arkeoidea, hakemli bir dergidir ve ylda bir say olarak yaynlanr.

I

Arkeoidea Dergisi Bilim Kurulu

Prof. Dr. Erendiz ZBAYOLU stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.

Prof. Dr. Halit AL Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.

Prof. Dr. idem DRKEN stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.

Prof. Dr. Turhan KAAR Pamukkale niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Do. Dr. Tansu AIK Ankara niversitesi DTCF Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Yunan Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.

Do. Dr Salim AYDZ Senior Researcher at Foundation for Science, Technology and Civilisation (FSTC) in Manchester, Visiting Scholar at the University of Manchester and Associate Professor at Fatih University, stanbul.

Do. Dr. Efrumiye ERTEKN Mersin niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Do. Dr. Emel ERTEN Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm.

Do. Dr. Glgn KROLU Mimar Sinan GS Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.

Yrd. Do. Dr. Sema SANDALCI Trakya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm.

Yrd. Do. Dr. Sibel NALAN Adnan Menderes niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.

Yrd. Do. Dr. Kvan ZORLU

Dr. H. Murat ZGEN

Mersin niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm.

Mimar Sinan GS Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.

II

III

NDEKLER

Erendiz zbayolu, (Kitap Tantm) Arkeoloji Szl 1 6. Turhan Kaar (ev.): S. Mitchell: Erken mparatorluk Dneminde Romallar ve Yahudiler: Paganlk, Yahudilik ve Hristiyanlk Arasndaki Snrlar zerine Dnceler 7 20. Glgn Krolu Yumuktepe Kazlarndan Ortaa Taklar 21 - 45. Sevim Ayte Canevello (ma) (ev.): A.G. Downey: Constantinopolis ve evresindeki Depremler MS 3421454 46 57. Fatih Yavuz, Byzantion ve evresinde Yeralan Kutsal Alanlar 58 77. Fikret zbay Tarihsel Veriler Inda Klazomenai - Kythondaki Yerleim

78 97. Nida Nayc Arkeolojik Alanlarda Bilimsel Koruma Yaklamlarnn Kuramsal Geliimi ve Trkiyedeki Mevcut Durum zerine Bir Deerlendirme 98 143. Salim Aydz & Nurgl nald, (Kitap Tantm) A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground, ed. Uzi Baram and Lynda Carroll 144 150.

Didem Demiralp, Aristotles Ideas On Art 151 162.

Arkeoidea Dergisi Yazm Kurallar

Editrln Okt. Murat zyldrm (ma) ve arkeolog H. brahim Ylmazn yapt Arkeoidea Dergisi, http://www.arkeoidea.com adresinden ylda bir say olarak yaynlanan hakemli internet dergisidir.

Arkeoidea, konu olarak arkeoloji, eskia tarihi, klasik filoloji, bilim tarihi ve sanat tarihini kapsar. Dergiye yollanacak yazlar zgn almalar olmaldr, ayrca ada dillerden yaplan bilimsel makale evirileri, kitap tantm yazlar kabul edilir, daha nce yaynlanm makaleler kabul edilmez. Trke, ngilizce, Franszca, Almanca makaleler, hakemler tarafndan deerlendirildikten sonra yaynlanabilir. Yazlar iin belirlenen yazm kurallar aada belirtilmektedir:

Balk 14 punto ve bold olmaldr. Makalelerde Trke ve ngilizce zet bulunmaldr. zetlerin altna, alt Trke ve alt ngilizce anahtar szck

(keywords) eklenmelidir. Yazlar, word dosyasnda 12 punto ile Century Gothic yaz

karakteriyle yazlmaldr. Varsa resim, fotoraf, izimler, metin iinde verilerek, levhalar (Lev.

I), (Lev. II) biiminde ksaltlmal ve levha aklamalar metin sonunda ayrca yaplmaldr.

Lev.I: xxx

Dipnotlar Century Gothic yaz karakteriyle 10 punto ve aadaki rnee gre nce soyad, basm yl virgl sayfa numaras biiminde yazlmal. Dipnotlar nokta iareti ile bitirilmeli;

zsoy 2005, 124.

Birden ok kaynak varsa nce erken tarihli olan yazlr;

zsoy 2005, 124; Eder 2007, 76.

IV

Birden ok isimli makaleler iin araya - konulur

Atakan Korkut 2008, 23.

Latince ve Yunanca szckler kullanlrken italik, -varsa- Trke ekleri normal yazlmaldr.

praetorun

Kaynaka 9 punto olmal ve yazm kural yledir:

Kitap iin;

zsoy 2005 zsoy, M., Roma Tapnaklar, Bilgi Yay, stanbul.

Makale iin:

zsoy 2006 zsoy, M, Eskiada Tapm, Yeni Sanat Dergisi S. 17, Ankara.

Elektronik kaynaklar iin:

Yaznn alntland web adresi tmyle kopya edilerek verilmelidir.

V

1

Arkeoloji Szl

Prof. Dr. Erendiz zbayolu1

Abstract: The objective of this presentation is to list some main articles of the

content of an dictionary of archeological terms, that can be assessed in

relation to researches and fieldwork and their laboratory analyses. In this

respect, the main stages of investigations of the excavated material up to

provide an complete archeological view, as well as topographic textual

evidence and place-names attested, studies on the surface geomorphology,

stratigraphy or on wooden elements etc., would allow to discover both

historical and archeological data which can be completed by a mutual

informing.

zet: Bu yaznn amac, bir arkeoloji szlnde geen baz terimlerin listesinin,

aratrmalar ve laboratuar analizleri erevesinde, deerlendirilmesidir. Bu

konuda, kaz malzemesinin temel aratrma aamalarndan, geerli bir

arkeolojik bak as salamaya, topografya metinleri, yer adlar, jeomorfolojik

incelemelere kadar, stratigrafi ya da ahap eler vb. alanlarda karlkl bilgi

deiimi, hem tarihi hem de arkeolojik verilerin ortaya karlmasna katkda

bulunacaktr.

Gazetelerde yer alan (5 Aralk 2009 tarihli) haberlere gre, Marmaray

projesinde ngrlen Yenikap terminalinde 2004 ylnda balatlan arkeolojik

kazlarn ardndan Ulatrma Bakan Binali Yldrm tnel delme makinesine

binerek butona basm, bylece Sirkeci istikametine ok nemli bir etab, ilk

tnelin delinmesi aamasn balatm. Kaz yerinde aceleyle yaplan

toparlama almalaryla bu ok nemli sit alannda yakalanan frsatlarn bir

daha geri gelmeyecek ekilde yitirildiini bilen ve bir arkeoloji szlnn

1 Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Vezneciler Istanbul.

2

ardndan arkeolojiye kubak bakarak arada bir hznn tazeleyen

arkeologlarn says hi de az deil.

Arkeolojide son otuz yl iinde yer alan gelimeler, aratrclarca ba

dndrc kabul edilir. Arkeoloji artk sadece tarihle ilintilendirilmemekte,

sosyal bilimler yannda doa bilimleri, matematik bilimleri vb. dallarda, yeni

analiz yntemleriyle, disiplinler aras alanlarn konusu olarak kaz

almalarndan laboratuarlara kadar geni bir yelpazede yer almaktadr.

Szgelimi, elimizdeki 2000 ylnda yaymlanm bir arkeoloji szl* ne kadar

kapsaml bir el kitab olsa da, son on yldaki gelimeleri kaydetmemi olmaldr.

Yine de, nemli bir arkeoloji park olacakken sur dna tanmas gereken bir

metro istasyonuna feda edilen yarar da hayli tartmaldr- sit alannda neler

yaplabileceine ilikin bir zihin jimnastii iin ipular sunar.

Szlk, evre arkeolojisi maddesiyle balyor; daha ok prehistorya konusu

olarak 1800l yllarn ortasna uzanan bir gemie sahip olan bu daln, organik

kalntlar inceleyen biyo arkeoloji adl bir alt dal var ve o da arkeobotanik,

arkeozooloji, paleoantropoloji, inorganik kalntlar inceleyen geo arkeoloji gibi

alt kollara sahip. Arkeometalurji, uygarlk tarihiyle dorudan balantl ve

pyrotechnia, ate sanat, madenlerin ilenmesinde nemli rol oynuyor.

Arkeometri gnmzde yaygn gelime gsteren alan; eitli bilimler ve

arkeoloji arasnda ibirlii salyor ve 1958 ylnda Oxford, Research Laboratory

for Archeology and the History of Art tarafndan yaymlanan Archeometry

dergisiyle yaam bulmu. Yaklak otuz yldan bu yana yeeren arkeosismoloji

terimi, arkeolojide var olan deprem kavramn gelitirip deprem izlerini, yazl

kaynaklar, kylardaki ykselme vb. olan geodinamik verileri incelemektedir.

Ticaret arkeolojisi doal olarak retim ve tketim arkeolojileriyle ilintili ki bunlar

da incelenen toplumun ekonomisini tanmlar. Tarihlendirme yntemleri, C14,

yani karbon testinden balayarak -1946da, W. F. Libby tarafndan

hazrlanmtr- varvlara, yani keltilere kadar, eitlilik gsterir. Karbon

testiyle tarihlendirme 50.000/60.000 yla kadar mmknken, uranyum, thor,

kurun serisiyle uygulanan yntemle 500.000 yla kadar lm yaplabilir;

3

ayrca, sadece volkanik kayalar tarihlendiren potasyum-argos (ya da argon)

yntemiyle karlatrldnda, nem tar. Keramik buluntular iin zellikle TL

(thermos-lumen, s-k) yntemi kullanlrken, kemik, di, istridye vb. iin Esr

(elektronik spin nlamas) yntemi kullanlr. Pimi topran tarihlendirilmesi

arkeomanyetizm, ktn (=ahap) yllk byme halkalarnn incelenmesini

konu alan dendrokronoloji yntemi, kemik yan belirleyen Fun-test (fluor,

uranyum ve azot) yntemi, aminoasit racemlemesi yntemi vb. arkeolojinin

yararland belli bal bilimsel uygulamalar arasndadr.

Arkeolojinin dallarndan deerlendirme (diagnosis) arkeolojisi, yzey

aratrmas ile kaz aras, sit alann yok etmeyecek bir bak asn yanstr.

Baka bir dal, fantarkeoloji, bilinen yntemlerle aklanamam olgularn

kurgusal alana tanmas anlamna gelmektedir. Cenazeyle ilgili (funerarius)

arkeoloji, aydnlatma aralar arkeolojisi, madenleri inceleyen arkeoloji dal,

gemi arkeolojisi, numismatik arkeolojisi, dokuma arkeolojisi gibi dallarn

yannda Marksist arkeoloji ilk nemli temsilcisi Vere Gordon Childedir-, Marx,

Engels gibi teorisyenlerin tarihle ilgili ynlendirmelerinden esinlenerek

oluturulan yntemleri esas alr. Ekonomi ve retim koullar, alan ile retim

iin gerekli aralar (toprak, ilik alanlar, tama iini yapanlar) denetleyen

kiiler arasndaki ilikiler gibi tanmlamalara vurgu yapar. Niceliksel (kuantitatif)

arkeolojinin kkeni 1950li yllara uzanr, el yapm rnlerin tipolojisinin

tanmland istatistik yntemleri gelitiren, New Archeology akmnn

nclerinden Albert Spauldingten George Cowgille, eitli test trlerine ve

yntemlerine ilikin bilgi ieren uzun bir maddede ele alnmtr, temelde,

istatistik ve matematik verilerinin incelenmesini konu alr. Deneysel arkeoloji,

gnmzde niversitelerde ok yaygn bir alma alan; amac, yinelenebilir

deneyler yoluyla arkeolojik varsaymlarn dorulanmasdr. Kkleri XIX. yzyl

sonunda yaplan etnografi gzlemlerine dayanr: eski dnyadan gelen

gezginler, Amerika, Afrika ve Avustralyadaki topluluklarn ta tralama

teknikleriyle rettikleri letlerin, tarihncesi halklarnkine ok benzediini

gzlemlemilerdi. Kent arkeolojisi de, kuruluundan gnmze bir kentteki

stratigrafi temelli arkeolojik aratrmay konu alr. Kentteki inaat faaliyetiyle

4

kent arkeolojisi dorudan balantldr, yaplamann arkeolojik buluntular

tehdit ettii anda kent arkeolojisi acil mdahaleyle devreye girer.

Szln bir maddesi hukuk ve korumay konu alan kamu eylemlerine ayrlm.

Korumacln uzun bir tarihesi anlatldktan sonra gnmzdeki dzenek ve

ileyii dile getirilmi. Buna gre Tarihi ve Mimari Varlklar Koruma Danmanl

adl yerel kurulular, Merkez Daire araclyla, Kltr Varlklar ve Etkinlikleri

Bakanlna -1998 ylnda kurulmutur- bal. Kazlar sadece bu Bakanlk

yapabiliyor. Ancak bakan, gvenli olduuna inandnda zel kii ya da

kurululara kaz izni verebiliyor. Bakanlk, arkeolojik kaz amacyla kamulatrma

yapabiliyor. Ksaca zetlersek, Trkiyedeki Devlet Su leri, Karayollar benzeri

bir yap sz konusu. Herhangi bir inaata, hatta doalgaz borusu vb. deme,

karayolu yapm gibi almalara girimeden nce bu kuruluun keif yapmas

ve izin vermesi gerekiyor ki Trkiyedeki koullarla karlatrldnda nem

tayor. Trkiyede mteahhit Belediyeden izin alp almad da oluyor-

kepelerle inaata giriir, kalntlar ktnda da yatrd parann ziyan

olmamas iin gece ya da gndz onlar yok etme yoluna gider.

Arkeolojik iletiim maddesi, eski dnyann, maddi veriler ve kltrel temelden

yola karak yeniden kurulmas giriimlerini kaydeder. Her iletiim srecinin,

genelde arkeolog olan aktr, onun karsnda alcs vardr ve alnp verilen

iletiler, sonuta, yorumcu, snflandrc, bilgilendirici ve retici nitelik tar. Belli

bal arkeoloji alar arasnda, 2000 yl itibaryla, u alar yer alr:

http://archweb.leidenuniv.nl/archeonet; http://odur.let.rug.nl/arge;

http://archnet.uconn.edu;

http://avebury.arch.soton.ac.uk/NetStuff/archplaces.html;

http://www.med.abaco-mac.it; http://intarch.ac.uk; http://www.cineca.it;

http:/www.julen.net/aw; http:/www.cineca.it/projects/aiace/aiace.html;

http://europa.eu.int/en/comm/dg22/socrates/tnp/index.html; (http://www.)

hd.uib.no/AcoHum/acohum.html; medicif.org/; metalab.unc.edu/wm/net/;

uky.edu/Subject/museums.htlm; cast.uark.edu/;

http://archweb.leidenuniv.nl/archeonethttp://odur.let.rug.nl/argehttp://archnet.uconn.edu/http://avebury.arch.soton.ac.uk/NetStuff/archplaces.htmlhttp://www.med.abaco-mac.it/http://intarch.ac.uk/http://www.cineca.it/http://europa.eu.int/en/comm/dg22/socrates/tnp/index.htmlhttp://www/

5

anth.ucsb.edu/videos/index.htlm; cr.nps.gov/crm/; mailbase.ac.uk/lists-f-

j/gisarch/; eleftheria.stcloud.msus.edu/.

Son yllarn en nemli arkeolojik buluntularn barndran Marmaray ren yeri,

arkasnda darmadan bir arazi brakarak tarihin plne atlmak zere.

Yaknda orada ar, i merkezleri, dkknlar vb. ykselecek. Metro hattn

karlayan kar noktada da Hali metro kpr inaat balatld, Azapkap

dolaynda metronun geecei, yaklak 70 m. derinlikteki dolguda, kpr

aya iin kazlar balad, kazklar akld. Duyarl mimarlar ve kimi gen

arkeologlar- imdilerde yaknmalarn internet zerinden dile getiriyorlar

sadece. Yaknda Sirkeci Postanesi arkasndaki metro istasyonu iin de kazlar

balatlacak, kepeler stanbulun bu en youn buluntu yerlerinden birini daha

halla pamuu gibi atacak. Ynetim yine kazlarn bir an nce bitirilmesi iin

bask yapacak. Ama bu defa kaln duvarl byk yaplar kacak, nk tarihi

kaynaklardan Botaniatos saray kompleksinin vb. o dolayda olduu biliniyor.

Bilindii halde neden byle bir proje uygulamasna giriilmi diye soracak

olursanz Marmaray projesinin bandan beri bir Ulatrma Bakanl ve

Bayndrlk Bakanl projesi olduunu, bir arkeolojik proje hazrlna

giriilmediini, bunun iin hi bir aratrma yaplmadn sylemek gerekiyor.

ngrlen skdar-Sarayburnu-Zeytinburnu-Taksim gzerghn, T ulam

profesrlerinden Haluk Gerekin hazrlad biliniyor. Gzergh, dnemin

Mimarlar Odasnca eletirilmiti, ulatrma uzmanlar rayl sistemin sur dna

karlmasn, alternatif olarak birinci kpr- E5 karayolu paraleli imdi o

yoldan metrobsler geiyor- seilmesini nermilerdi. nk Tarihi

Yarmadann, Anadolu yakasndan Avrupa yakasna tanacak milyonlarca

yolcu iin bir gei noktas yaplmas yerli ve yabanc uzmanlarn

anlayabilecei bir ey deildi. Ama Tarihi Yarmadann kltrel, arkeolojik

varl, bir hyk olduu gerei bandan beri hi dikkate alnmad,

buluntular ortaya ktnda da Belediye Bakannn buluntular projeye

engel olarak grme alkanl vardr- kent arkeolojisi kurallar gzetilmedi,

vardiya kazld, alan, hzla inaata hazrland. Geriye, eline bir arkeoloji szl

alp yok edilen tarihe hznle bakan birka arkeolog kalmt.

6

*R. Francovich-D. Manacorda, Dizionario di archeologia, Editori Laterza,

Roma-Bari 2000, 468 sayfa.

7

Erken mparatorluk Dneminde Romallar ve Yahudiler: Paganlk,

Yahudilik ve Hristiyanlk Arasndaki Snrlar zerine Dnceler1

Stephen Mitchell2 (eviri: Turhan Kaar)3

MS 79 ylnda mparator Titus, 66-70 yllar arasndaki Yahudi isyan srasnda yerle

bir edilen Kudsten gelen ganimetlerle finance edilen Colossiumun inaatn

tamamlad. Bu yap Roma halk iin grlmeye deer bir oyuncakt. Alta

Titusa elik eden Berenicenin Yahudi bir prenses olmas dikkate deer bir

ironiydi.4 Bylece bu an, tam da iki kltrn arpp en gl ocuunu, yeni

Hristiyanlk dinini dourduu dnemde, Romallarn Yahudilere kar eliik

duygularn zetliyordu.

Fakat Titus ile Berenicenin evlilii Romal senatrlerden gelen muhalefetten

dolay kecekti. Yine de, Yahudi kralie ile evli bir Latin imparatorun Romay

ynetmesinin nasl bir ey olabilecei bir heyula gibi karmza kmaktadr. Bu

durum ayrca, romantik akn gerisindeki muhtemel gereklii de ifade eder: I.

1 Burada evirisi verilen alma, Prof. Mitchell tarafndan ilk defa 6 Kasm 1997de Oxforddaki Wolfson Kolejinde Yedinci Sir Ronald Syme anma dersi olarak sunulmutur. Bu dersin ksaltlm bir versiyonu, daha sonra 6 Mart 1998de Times Literary Supplemantda yaynlanmtr. almann geniletilmi akademik Almanca versiyonu 2002de yaynlanmtr. Almanca versiyonu iin baknz: S. Mitchell, Rom Und Das Judentum In Der Frhen Kaiserzeit: berlegungen Zu Den Grenzen Zwischen Heiden, Juden Und Christen (Hg.) Jrgen Dummer & Meinolf Vielberg, Leitbild Wissenschaft? (Altertumswissenschaftliches Kolloquium Band 8) (Franz Steiner Verlag: Stuttgart 2002), s. 149-172. Burada sunulan eviride, konferans metni ve Times versiyonu esas alnm olmakla birlikte, dipnotlar Almanca versiyonuna dayanlarak konulmutur. Metin ierisindeki yer, ahs ve eser isimlerinin Latince biimleri tercih edilmi, gerekli bazlarnn Trkeleri parantez iinde verilmitir. 2 Prof., University of Exeter, Dept. of Classics and Ancient History, Exeter, UK. (E-Mail: S.Mitchell@ex.ac.uk) 3 Prof. Dr., Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, 20070 Knkl Kamps, Denizli. (E-mail: tkacar@pau.edu.tr). 4 J.A. Crook, Titus and Berenice American Journal of Philology 71 (1951), s. 162-175; A. Giovannini, Die Zerstrung Jerusalems durch Titus: eine Strafe Gottes oder eine historische Notwendigkeit?, Festschrift G. Gottlieb (1996), s. 11-34. G. Alfldy, Eine Bauinschrift aus dem Colosseum Zeitschrift fr Papyrology Und Epigraphic, 109 (1995) s. 195-226.

8

yzyl Romasnda, Yahudi Krallnn Roma aristokrasisi ile gerekten

birleebileceini tahayyl etmeli miyiz veya edebilir miyiz?

lk bakta, antik ada ve bugn, ok az tarihinin bu ay ok ciddi olarak

alglad grlmektedir. Roma Yahudileri, ya bizzat kendileri srekli rahatszlk

nedeni, ya da srgn kurbanlar idiler: Mesel MS 19, 41 ve 49da olduu gibi.5

mparator Claudius, alenen Yahudileri btn dnyaya hastalk bulatrmakla

sulamt.6 mparatorun rabet gren bu szleri, Filistinde bir sulama olarak

Hristiyanlara kar tekrar edilecekti. Yahudiye (Iudaea)de, Romann hem

sembolik hem de gerek g dayatmalar, dinsel inatln ateledii hi

bitmeyen huzursuzluklar, korkun boyutlarda bir isyana neden oluyordu. Tarihi

Tacitus, okuyucularn isyan hikayesine hazrlarken, Yahudiler aleyhine hrn ve

rk kfrlere bavuruyordu: Yahudiler, mparatorluk tebasnn en ktlerinin

tamamn yerel tanrlara ibadeti terk etmeye ve Kudse vergi gndermeye

zorlamlard; Yahudiler biribirlerine ar derecede balydlar, fakat baka

herkese kar kin gderlerdi. Bunlar, bakalar ile evlilii rededen bir rk, fakat

kendi aralarndaki btn ahlkszlklar grmezlikten gelirlerdi. Buradaki kaba

nyarg, Roma geleneinde Ciceroya kadar uzanan bir retorik ile bilenmektedir.

Ne var ki, yanl bir iz srmekteyiz.: Tacitusun da yapt gibi, kesinlikle Berenice

ve akrabas Byk Herodes hanedan ile Romann sradan Yahudileri, yani ne

kendi krallarna ne de Caesarlara sayg duyan, din adamlarnn kontrolndeki

Kuds halk arasnda ayrm yapmak zorundayz.7 Byk Herodes, yapt yedi

evlilik sayesinde, haklarnda veri bulunabilen yzden fazla yesi olan bir

hanedann kurucu babasdr.8 Herodes, M 40da konumunu dorudan Roma

desteine, zellikle Marcus Antonius ve gelecein imparator Augustusu gen

5 M.H. Williams, The Expulsion of the Jews from Rome in A.D. 19, Latomus 48 (1989), s. 765-784. H. Botermann, Das Judenedikt des Kaisers Claudius (1996). 6 mparator Claudiusun skenderiyelilere yazd nl mektup iin baknz: Corpus Papyrorum Judaicorum II, 153, 96 vd. 7 Tacitus, Historiae, 5.5; non regibus haec adulatio, non Caesaribus honor. 8 Herodesin ailesi iin bkz. N. Kokkinos, The Herodian Dynasty, Origins, Role in Society Eclipse (Sheffield 1998).

9

Octavianusa borluydu.9 Octavianus, Herodesin Iudaea, Idumaea ve Samaria

kralln teyid etmek iin Capitolinusda bir adak sunmutu. Kral Herodes,

Romada epeyce bir zaman geirdi ve oullarn eitimleri iin yine bu ehre

gnderdi. Herodesin iki byk olu, Alexander ve Aristobulus, M 22den 17ye

kadar nde gelen bir senatr olan Pollionun evinde be yl geirdiler. Bu Pollio,

emekli senatr Asinius Polliodan bakas deildi. Kaynaklar, Asinius Pollionun,

Herodesin dostluunu kazanmaya alanlarn en gayretlisi olduunu

yazmaktadr.10 O, ayn zamanda, yaklak yirmi yl nce Herodese Capitolinusa

kadar elik eden iki consulden biriydi.11 Pollioya biraz sonra dneceiz.

Herodesin kk ocuu, Herodes Antipas, Arkhelaus ve Philippusdur. Bu

ocuklar daha sonra Herodes kralln blecekler ve baba bir anne ayr byk

kardeleri gibi Yahudi bir retmenden eitim almak iin Roma yolunu

tutacaklardr.12

Herodes ailesine mensup bireylerin dini tutumlar, Yahudi tarihi Flavius

Iosephusu utandrmaktayd. Zira bir Ferisi Yahudisi olan Iosephusun, dindalar

hakknda yargda bulunurken kulland standartlar ok yksekti. ktidarna gz

diken bir rakibine gre Herodes, sadece yar-Yahudi idi. nk Herodes, kendini

Yahudilerden ziyade Yunanllara yakn hissediyor ve yabanc [Yunan] ehirlerde

tapnaklar dahil binalar yaptrmakla vnrken, Yahudi topluluklara benzer

hediyeler vermekten kanyordu. Fakat bu istihza, Herodesin Kuds tapnan

yeniden ina ettirmesini ve srgndeki Yahudilerin haklarn savunduu gereini

dikkate almamaktadr. Herodesin Yahudi kimlii, aile evresinin evlilikleri ile

9 Iosephus, Antiquitates Judaicae, [=Yahudilerin Eskia Tarihi], 14, 381-89 (buradan sonra sadece Antiquitates olarak alnacaktr; Bellum Judaicum [=Yahudi Savalar] 282-5 (buradan sonra sadece Bellum olarak alnacaktr; Appian, BC V. 75. 10 Iosephus, Antiquitates 15, 343. L.H. Feldman, Asinius Pollio and his Jewish Interests, TAPhA 84 (1953), s. 73-80. 11 D. Braund, Four Notes on the Herods, Classical Quarterly 33, (1983) s. 239-42; L. Feldman, Asinius Pollio and Herods sons, Classical Quarterly 35 (1985), s. 240-43. 12 Iosephus, Antiquitates 14, 403; M. Goodman, The Ruling Class of Judea, The Origins of the Jewish Revolt Against Rome A.D. 66-70, (Cambridge 1988), s. 110. S. Cohen, The Begining of Jewishness: boundaries, varieties, uncertainties (University of California Press: Berkeley & London: 1999), s. 13-24.

10

aka tanmlanmaktadr. Mesel kzkardei Salomenin Nabati kral Syllaeus ile

evlendirilmesi, damadn snnet olmay reddetmesi zerine gereklememiti.13

Herodesin oullarnn Yahudilikten dndne dair ok az iaret vardr. Luka

ncilinin anlattna gre, Herodes Antipas, Kudsteki byk Yahudi lenlerine

dzenli katlrd. Roma valisi Pontius Pilatus, Kudsteki valilik saraynda saldrgan

remizlerle ssl adak kalkanlar sergilemeye kalkt zaman, Herodes Antipas,

kardei Philippus ile birlikte valiyi baaryla protesto etmitir. Bir sonraki kuakta, I.

Agrippa, ulusal bir Yahudi liderinin gstermek zorunda olduu dindarlk ile

Romann dostu ve mttefiki iin gerekli olan dnyevi nitelikler arasnda ideal bir

orta yol buldu. Agrippa, Romada imparatorluk sarayna ok yaknd. Kudste

ise titizlikle kurban trenlerine katlr ve Yahudi tresinin gereklerini yerine getirirdi.

Ayn hassas denge olu II. Agrippa tarafndan da izlendi ki, bu durum tarih na

kan iki olayda aka grlebilmektedir. lki, havari Paulusun Romal ynetici

Festus tarafndan MS 60da yarglanmas hadisesidir. Burada bir Yahudi olarak

II.Agrippa, Paulusun Kitab- Mukaddese ait vahyin icras ve (Hz.) sann

mezardan kp yeniden havarilerine grnmesi hakikati (resurrection) hakkndaki

iddialarn dinledi ve sempatik bir istihza ile Paulus, (Hz) sa ile hemen hemen bir

Hrstiyana yakr biimde konutu eklinde cevaplad. kincisi de, II. Agrippann

MS 66daki byk Yahudi isyannn sorumlular olan zealotlara14 beyhude kar

kmas hadisesidir.

mparator Augustus ve onun sa kolu Marcus Agrippa, Herodesin Roma

tecrbesinin esas karakterleridir. Iosephus, Herodesin, Augustusun nazarnda

Agrippadan sonra birinci, Agrippann nazarnda ise Augustustan sonra birinci

olduunu iddia etmektedir.15 M 15de Herodes, Sebaste ve Kaisareia (Filistin)

ehirlerinde ina ettirdii modern mimari harikalarn gstermek iin, Filistini

13 Iosephus, Antiquitates 15, 220-28 (Syllaeus); 20, 137-140. 14 Zealot: Eskia srailde radikal milliyeti Yahudi grubun ad (.n). 15 Iosephus, Antiquitates 15, 361; Bellum I. 400.

11

dolarken Agrippaya refakat eder. Bu, pratik bir adam etkilemek iin emin bir

yoldu, nk Atina ve yaknlardaki Roma kolonisi Heliopolisteki (=Suriyede

Baalbek) baz binalarn dizaynnda, Agrippann bizzat katksnn olabilecei gz

nne alnmaktayd. Kudste, bayramlk elbiselerini giymi ve Yahudilerin

tanrsna yz kz kurban ederek daha nce ei benzeri grlmemi bir ziyafet

veren Agrippa, btn ahali tarafndan alkland. Sonralar Agrippann, tapnan

aaas ve ritellerinin ciddiyet ve heybetinden akna dnd hep anmsand.

Agrippa, bir ka gn sonra Caesareadan gemiye bindii zaman, btn

Yahudiler tarafndan kalabalk bir trenle, onun dindarlk ovuna duyulan

hayranlkla elenkler yadrlarak uurland. Bu iliki, bir yl sonra Krm ilerini

dzeltmeye alan Agrippay desteklemek iin, Herodesin arlmad halde,

bir filo ile Karadeniz kylarnda grnmesi ile mhrlenmi oldu. Her ikisi de, daha

sonra kara yolu ile Kk Asyaya getiler ve Efesteki yerel Yahudi toplumun

ikayetlerini dinlediler.16

Agrippann M 12de beklenmedik lm derin bir iz brakt. Herodes nceden

Gazzann kuzeyindeki Anthedon ehrine Agrippias ismini vermiti.17 Agrippann

ad Herodesin Kudste ina ettirdii tapnan stne de kaznmt.18 Dahas isim

hanedana da aktarld ve M 10da doan Herodesin bir torununa Agrippa ismi

verildi.

Gelecein Kral I. Agrippas olacak olan ocuk, daha alt yandayken M 4de

Romaya gnderildi ve Marcus Antoniusun kz ve Augustusun vey olu olan

yal Drususun dul kars Kk Antoniann evinde yetitirildi. Bu hane halknn

isimleri, Herodes devrinde Filistin toponomisine de geti. Kudsteki ana istihkm,

Marcus Antoniusa bir kran ifadesi olarak, Antonia oldu. Caesarea limanndaki

en geni istihkml kuleler Drusium olarak adlandrld.

16 Iosephus, Antiquitates 16, 16-26; 12, 125-7; 16, 167-70. 17 Iosephus, Bellum 1, 87, 118, 146. 18 Iosephus, Bellum, 1, 416.

12

Roma isimleri Herodesin ailesinde kuak boyunca grlmektedir.19 Bu nasl

yorumlanmaldr? ki ada paralel olay, Roma isimlerinin Yahudilerce aln

gerekesinin, sadece ismi alnan kiilerin, Yahudi inanlarna duyduklar gl

sempatileri ima etmektedir.20

Bunlardan ilki, havari Paulus ile balantldr. [ncildeki] Resullerin leri

blmnde, havari Paulusun isim deiiklii, yani Yahudi kkenli Sauldan Roma

kkenli Paulusa geii onun Kbrstaki Salamis kentinde Roma proconsul Sergius

Paulus ile karlamasnn hemen akabinde olduu yazlmaktadr. Luka ncili de,

Saul ile Barnabasn, Romal yneticinin maiyetinde bir khin sfatyla bulunan

byc Elimas21 ile nasl karlatklarn anlatmaktadr. Elimas yeni gelenlere [Saul

ve Barnabas] muhalefet etti ve Sergius Paulusu onlar aleyhine evirmeye alt,

fakat Saul olarak da bilinen Paulus Elimas ile att ve onu krletirdi. Vali

olanlar grd zaman bir mmin oldu ve Efendi [Hz. sa] hakknda

rendiklerinden ok etkilendi.22 Eusebius Hieronoymus (Aziz Jerome) drdnc

yzyln sonunda, Luka ncilinin aka anlatmad Paulusun isim deiikliini,

Paulusun yeni ismini Sergius Paulus ile kurduu bu nemli yeni dostluun ansna

kullandn yazmaktadr.23 Buradan iki sonu daha karabiliriz. Birincisi Sergius

Paulusun sadece Paulus ve Barnabas deil, fakat onlardan nce yine bir

Yahudi olan Elimas huzuruna kabul etmesi, onun Yahudi nde gelenlere olan

sempatisini ortaya koymaktadr. kincisi, Paulus yeni ismini rastgele nedenlerden

dolay deil, proconsulu ihtida ettirdiine inand iin benimsemiti.24

19 Herodesin hanedannn isimlerinin Romallamas kuaktan beri bilinmektedir. (Iosephus, Ant. 18, 130-3.; Iosephus, Antiquitates 20, 143-44; 20,147; Iosephus Vita 6. 20 M.H. Williams, Palestinian Jewish Personal names in Acts urada: K. Bauckham (Hrsg.), The Acts of the Apostles in its Palestinian Jewish Setting (1995), 79-113, Agrippa ve Drusilla rneklerini alntlamaktadr. 21 ncilie gre bu kahinin gerek ad Baryeudur (=Bar-jesus), Elymas ise byc demektir, bkz. Resullerin leri 13. 6-10 (.n.). 22 Apg. 13, 4-12. 23 Hieronymus, De Virus Illustribus 5.

13

Dier ada paralel olay ise daha az bilinmektedir. Iosephus iki defa M

20lerin Pollio diye bilinen bir Ferisi Yahudi liderinden bahsetmekte, fakat hi bir

aklama ve arka plan bilgisi vermemektedir.25 Bunun iin mmkn olan tek

aklama, Pollio ismini alan kiinin, bu ismi, Herodes ailesinin yakn dostu olan

Asinius Pollioya bir sayg veya bir minnet ifadesi olarak taddr. Daha nce

grdmz gibi, Romal Pollio, kraln iki byk ocuunun eitimini emanet

edebilecek kadar Herodese yaknd. Burada Yahudiler iin bir sempati lsn

varsayabiliriz.

Pollionun uzun sredir Yahudi dini ile ilgilendiine dair daha iyi bir veri de

mevcuttur. M 40da Vergilius, Latincenin en iyi bilinen ksa iiri olan Drdnc

Eclogueu [=oban kasidesi] o yl consul olan Pollioya ithaf etmiti. iir, Pollionun

Marcus Antonius ve Octavianusu bartran Brundisium Anlamasna mimarlk

etmesinin hemen sonrasnda yazlmtr ki, bu anlama Marcus Antoniusun,

Octavianusun kzkardei Octavia ile evlenmesiyle mhrlenmitir.26 iir, harika bir

ocuun doaca kehanetinde bulunmaktadr: Bu ocuk cennetten inecek

ve bar getirecek, bu bar ile beraber, ocuk cennette tanrlarn arasndaki

yerine dnmeden nce, altn a Romaya geri gelecek. Eclogue, Hristiyanlar

tarafndan, -ilk kez ve en nl olarak da imparator Constantinus (306-337)27

tarafndan- bariz nedenlerden dolay (Hz.) sann doumunun kehaneti olarak

yorumlanacaktr. Bu iir, Vergiliusa Romann pagan yazarlar arasnda, Hristiyan

bir kahin olarak esiz bir stat kazandrd.28 Modern zamanlarda ise, ncil hikayesi

ile kurulan bu paralellik, hakl olarak ciddiye alnmaktadr. Sadece kehanetin

genel ekli deil, fakat pek ok detaylar da Helenistik dnem Yahudi vahiy

literatryle ve bilhassa ncil yazarlarnn da dayandklar bir gelenek olan

24 H. Dessau, Zum Namen des Apostels Paulus Hermes 45 (1910), s. 347-368. 25 Iosephus, Antiquitates 15, 3 ve 370. 26 E. Norden, Die Geburt des Kindes, Geschichte einer religisen Idee (1924). R.G.M. Nisbet, Virgils Fourth Eclogue: Easterners and Westerners, Collected Papers on Latin Literature (1995), s. 47-75. 27 Constantinusun ilk Hrstiyan imparator olduunu hatrlayalm (.n). 28 P. Courcelle, Les exgses chrtiennes de la quatrime Eclogue, REL 61 (1957), s. 294-319.

14

Sibylline kehanetlerinin [oracle] nc kitabyla yaknen paralellik

arzetmektedir.29 Bu motiflerin pek ounun, Vergiliusdan nce, Helenistik veya

Roma literatrnde grlmedii unutulmamaldr. iirin politik ierii, Antonius ve

Octaviaya beklenen bir erkek evladn doumudur, fakat, Vergiliusun kendi

eserleri iinde sadece burada ve Latince literatrde de ilk defa, niin byle bir

uygunluu dndn [yani hikayesini niin Yahudi modeller zerine

temellendirdiini], sormak zorundayz. Cevap kesinlikle Pollionun Yahudilie

duyduu sempatide yatmaktadr. iirin ithaf edildii kiinin, Vergiliusun

gnderme yapt materyale aina birisi olduundan emin olabiliriz. Yine bu ithaf

edilen kii, airin, kendi dinsel ilgilerine dikkat etmesiyle pohpohlanm oluyordu.30

Bylece, Ronald Symen kelimeleriyle triumvirlik dnemi Romasnda en gl

edebi etki olan Asinius Pollio (Pollio ayn zamanda M 60dan sonraki i

savalarn bir hikayesinin yazardr), kendi kuann Yahudilie ihtidas muhtemel

olan en yakn kiisiydi.

Bundan baka, Paulus ve Pollio paralelliklerinden Agrippa ismine dnersek,

Marcus Agrippann, isminin tapnak kaplarndan birinin zerine kaznmasna

msade ettii sonucunu karabiliriz, nk o, kendisini Yahudi kltnn en

azndan bir sempatizan olarak tanmlyordu.

nde gelen Yahudilerle Roma aristokrasisi arasndaki balantlar gelecek

kuakta da gl olarak devam etti. Anahtar ahs, gen Antoniann hamilik

ettii I. Agrippadr. Agrippa, imparator Tiberiusun olu gen Drususun o kadar

ok yakn arkada idi ki, Tiberiusun MS 19da Agrippay gznn grecei

yerlerden uzaklatrd sylenir, nk Agrippann huzurundaki mevcudiyeti,

imparatora olu Drususun lmne duyduu derin znty hatrlatmaktayd.

29 V. Nikiprowetzky, La troisime Sibylle (1970); H.W. Parke, Sibyls and Sibylline Prophecy in Classical Antiquity (1988); D.S. Potter, Sibyls in the Greek and Roman World, Journal of Roman Archaeology 3 (1990), s. 471-483. 30 W. Horbury, Der Tempel bei Vergil und im herodianischen Judentum, urada: P. Pilhofer, (Hrsg.), Gemeinde ohne Tempel (1998), s. 151-171.

15

MS 36da Tiberius, Drususun olu Tiberius Gemellusu Agrippann ihtimamna

emanet etti. MS 41de zel muhafz birlii Claudiusa tahta gemeyi teklif ettii

zaman, ayn Agrippa, teklifi kabul etmesi iin Claudiusu ikna etmeye alanlar

arasnda nemli rol oynad.

Yahudi ve Roma karlarnn bu ekilde rlmesi sadece sarayla snrl deildir.

Roma idareci snfnn gc ktye kullanmasna da dikkat edildi. Zira bu gc

ktye kullanma pekok yerel atmalar da alevlendiriyordu. Nihai olarak MS

66daki byk isyan bu tr gc ktye kullanmann sonucuydu. Fakat bu

dnem, Suriye valisi Marcus Petronius gibi Yahudi sempatizanlarna da tank oldu.

Petronius, mparator Caligulann Kudsteki tapnaa heykelinin konulmas

eklindeki talimatlarn kulak ard ederek veya saptrarak Yahudilerin tarafn

tuttu.31 Petroniusun Yahudilie kar aktif bir ilgisi vard ve Yahudi felsefesinin baz

temel unsurlarn renmiti. Iudaeanin ilk yneticileri arasnda, nde gelen

skenderiyeli Yahudi bir aileye mensup olan Philonun bir yeeni Ti. Iulius

Alexanderda vardr. Roma - Yahudi yaknlamasna baka bir rnek,

imparatorluk azatls Felix adl bir idareciydi. Felix, I. Agrippann kz Drusilla ile

evliliinden dolay, Roma ynetici elitin, Yahudi kraliyet ailesi ile kaynamasn

temsil eder ve bylece Titusun Bereniceyle emellerinin n habercisidir.

Yahudi ve Yunan-Roma kaynaklar, Iudaea ve Suriye ynetici evresi dnda,

Yahudiliin senatryal evrenin kadn mensuplar nezdinde de sahip olduu

cazibeye iaret etmektedirler: Fulvia adl bir kadn, Tiberius zamannda Musevi

Yasalarnn bir reticisi tarafndan aldatlp dolandrld;32 Neronun ei Poppaea

Sabina M.S. 60 yl civarnda Romaya gelen Yahudi delegasyonu iin ilk durakt;33

Asya eyaletindeki Acmoniadan olan Nero devri senatrlerinden L. Servenius

Cornutusun ei Iulia Severa, memleketine bir sinagog inasnn masraflarn

31 Iosephus, Bellum 2, 193-203; Antiquitates 18, 261-72; Philo, Legatio Ad Gaium, 225-60. 32 M.H. Williams, The Expulsion of the Jews from Rome in A.D. 19, Latomus 48 (1989), s. 765-784

16

karlad;34 ve Britanya fatihi Aulus Plautiusun ei talihsiz Pomponia Graecina

kocas tarafndan muhtemelen yabanc batl inanlara bamllk sulamasyla

boand.35

Roma ve Iudaea aristokratlar arasndaki bu dostluk duygusu veya ortaklk hangi

temeller zerine oturmaktayd? mparatorluk hane halknn en st dzeyinde baz

unsurlar ok barizdir: Mterek politik menfaat; saray yaamnn lksleri ve

heyecanlar iin ortak bir coku; gl erkekler ve korkulacak derecede cazibeli

kadnlar, rk ve sosyal blnmlkteki gelenei nemsemeksizin biribirlerine

ekimlenmekteydiler. Fakat yaknlamalar entelektel ve dinsel de olabiliyordu.

Buna ilikin veriler, imparator Augustus ve Tiberius hakknda anlatlan

hikayelerdeki gibi ya anekdot dzeyindedir, ya da Pollionun Yahudi ilgilerine

ilikin karmlardaki gibi dolayldr. Fakat veriler, Yahudi inan ve pratiinin tabiat

ve bunlarn Romallarda oluturduu cazibe hakknda yaplan genel

mlhazalarla desteklenmektedir.36

Bunlarn en nemli ada erevesi, MS I. yzyln son yllarnda Iosephusun,

Yahudilere kar Yunan yazarlar tarafndan yaylan iftira ve yalanlar reddetmek

ve Yahudi yasalarnn ve adetlerinin erdemlerini aklamak iin, yazd, Contra

Apionem adl eserinde verilmektedir. Iosephus, btn uygar toplumlarn hukuka

sayg zerine temellendiini ve (Hz.) Musann en eski kanun koyuculardan

olduunu savunmaktadr. Ona gre, (Hz.) Musa benzersiz otoritesiyle, hakimiyetini

ve yetkisini Tanrdan alan teokratik bir idare ekli yaratmay baarmt. Yunan

felsefi sistemlerinin aksine, Yahudi inancnn erevesi btn topluma akt.

nk Yahudilikte usl ve uygulamay birletiren eitici bir sistem gelitirilmiti.

33 Iosephus, Antiquitates 20, 189-96; Vita 16; M.H. Williams, . The jewish tendencies of Poppaea Sabina, Journal of Theological Studies (1988), s. 97-111. 34 MAMA VI 264. 35 Tacitus, Annales 13, 32. 36 W. Liebeschuetz, The Influence of Jews among non-Jews in the Roman Imperial Period Journal of Jewish Studies 52 ( 2001), s. 235-52.

17

Sinagogda verilen haftalk dersler, herkesin Yahudi yasalarndan haberdar

olmasn salyor ve olaan st bir birlik ve harmoniyi getiriyordu. Trelerin

uygulanmas din adamlarnn ykmllyd ve akideleri basitti: Sayg ve itaat

tek bir mkemmel Tanrya idi; aile ilikileri pek mukaddesti. eref ve haysiyetine

halel gelmemi evlilikler ierisinde kadn, erkee tabii idi; ocuklar ailelerine sayg

gstermek zorunda idiler ve genler yallara bakmakla ykmlydler.

ocuklar, hem yasalar hem de atalarnn fiilleri ile telkin edilen ll olmaya

dikkat etmek ve arlktan saknmaya zen gsterme yolunda sk sk

eitileceklerdi. Hukuk evrensel bir insanlk, hrmet ve bakalarna kar saygy

savunmakta ve bunlara uymayanlara kar cezai bir iddet iermekteydi.

Hilekrlk, aldatma ve rmlk, Yahudilerde, btn dier milletlerden daha

iddetle cezalandrlmaktayd. Erdem, maddi bir kazanla veya kamudaki

herhangi bir itibar sembol ile dllendirilmezdi, fakat Tanrnn yenilenecek varlk

szyle ve bu dnyadan sonra daha iyi bir hayat vaadederek dllendirilirdi. Bu

yaam hali, Yunanllar arasnda olduu gibi idealist filozoflarn uydurduklar bir ey

deil, fakat Yahudi toplumlar iin bir gereklikti.

Yahudi tresinin cazibesi, asil ruhlu Romallar iin hafife alnmamaldr. Bu tre,

Roma ynetici snfa byk lde cazib gelen Stoacl yaknen andran, ahlaki

ve dini bir sistemdi. Iosephus kendi otobiyografisinde, bir Ferisi olarak Stoacla

yakn felsefi bir d grn benimsediini aklamaktadr. Hatta Yahudi doktrin

ile Stoaclk arasndaki balant noktalar, Philonun eserlerinde, Yahudi teolojisini

Yunan felsefesiyle birletirmeye ak bir teebbs olarak grlmektedir. Yahudi

yasas, yani dini otoriteye, aileye ve gelenee mracaat, tam olarak Roma

senatryal snfnn zelliklerine (ethos) uymaktayd. laveten, gelecekteki daha iyi

bir hayat doktrini, erdemin kendisinin bir dl olduu eklindeki Stoac iddia ile

balantl bir gelime olduu fikrini telkin etmektedir. Ayrca Yahudilik, etrafnda

ahlki bir sistemin kaynaabilecei hakiki bir dini z ortaya koyabiliyordu. Romal

aristokratlar, kendi kamu hayatlarnda, dinin toplumsal ve politik otorite

18

modellerini desteklemede temel rol oynad bir sisteme ainaydlar, fakat bu

sistem dini inann ieriine ok az nem veriyordu. Pek ounun sarld

Stoaclk, onlara soyut bir felsefi at sunmaktayd. Yahudiliin kuvvetli tek

tanrcl (monotheizm), ahlki-din bir sistemi ikna edecek kadar

tamamlamaktayd. Aksi taktirde, sistem bariz bir din odaktan mahrum kalrd.

Romal aristokratlarn, Yahudi yasasna ve kltne olan ilgileri bir vakumda

gelimedi. Stoaclk gibi, Yahudi adetlerinin cazibesi, Senato yelerinin ve

imparatorluk hane halknn ok daha tesine gitmekteydi. Yahudi kltnn

senatryal sempatizanlar, entelektel egzantirikler deil, fakat ok daha geni

bir snfn nemli temsilcileri idiler. Iosephusun anahatlarn sunduu Yahudi

inancnn unsurlar, Yahudiliin btn paganlara olan arsnn temelini

oluturuyordu. Contra Apionemin sonunda nemli bir pasaj, Yahudi adetlerinin

Yahudi olmayanlar arasnda yaylndan bahsetmektedir:

Avam takm uzun zamandan beri bizim dini riayetlerimizi benimsemek iin hevesli bir arzu gstermilerdir; ve bizim yedinci gn almay terketme adetimizin (abbat) ve keza oru ve lambalarn aydnlatlmas ve gda maddelerine ilikin yasaklarmzn yaylmad ne bir millet ne de, Yunan veya barbar, bir ehir vardr. Bundan baka, avam, bizim i uyumumuzu, cmertliimizi ve zanaatlarmzdaki azimli almamz ve yasalarmz iin gerekli olan ne varsa yapmamzdaki kararll taklit etmeye alr. Btn bunlarn iinde en artc olan hukukumuzun nefsan zevkleri insanlar kandrmak iin hibir surette cazibeli yem olarak kullanmamasdr; fakat hukukumuz, etkisi kendisinden menkul meziyeti ile yaylmtr; ve Tanr evrene nfuz ettii iin, [(Hz.) Musa] hukuku da insanolu arasnda kendi yolunu bulmutur.37

Bu iddialar, bazan ok ar derecede abartl olarak ele alnd halde,

Roma tarafndan ada verilerle desteklenmektedir. Hasmane bir tank olan

Tacitus, btn en kt unsurlarn (Tacitusun arkadalarna ilikin her zamanki

tahminine gre kk bir grup deil) kendi ana dinlerini terketmeye ve

Yahudilerin dinine sayg gstermeye zorlandklarndan feryad- figan ierisinde

ikayet etmektedir. ada Romal yazarlarda, Romadaki veya talyadaki

paganlar tarafndan Yahudi adetlerinin benimsenmesine ilikin ynla ima vardr.

37 Iosephus, Contra Apionem, 2, 282-86.

19

Bunlarn en nls, Iuvenalisin anlatt, olu Yahudilii terkedip Roma hukukunu

benimseyen ve abbata riayet eden bir baba hakkndaki nkteli ksa hikayedir.38

Bylesi Yahudi sempatizanlar hakknda en detayl bilgimiz, Romadan deil fakat

Romann dou eyaletlerinin kentlerinden gelir. En nemli kaynaklar yine

Iosephus ve Resullerin lerinin yazardr ki, bu sonuncuda sinagoglarda Yahudi

ibadetlerine katlan ve hatta Kudsteki tapnaa dzenli ba gnderen pagan

toplumlara tekrar tekrar gndermeler yaplmaktadr. Modern bilim adamlar,

hepsinden nce Yeni Ahid almalar balamnda, Yahudi sempatizanlar iin

yeni bir terim uydurdular: Tanrdan-korkanlar. Bu modern terminoloji, Tanr

endielileri Tanr tapnclar dahil olmak zere bir ok ibareye, veya ksaca

birinci yzyl yazarlarnn Yahudi sempatizanlarn tanmlamak iin kullanlan

Helenlere tekabl etmektedir. Iosephus bir noktada Neronun ei Poppaea

Sabinay tanmlamak iin Yunanca sfat theosebesi [Tanr tapc] kullanr. Bu,

Sabinann bir Yahudi din adamlar delgasyonuna lehte bir sonu iin, tavassut

ettii durumdu. phesiz terim hususi olarak kadnn Yahudilie ilikin

sempatilerine delalet etmektedir. II. yzyldan sonra, theosebes yaztlar zerinde

standart bir sfat halini ald ki, Yahudi sempatizan snf iin tam bir tanmlayc

etiket olarak ilev grmekteydi. Theosebes, Yahudilerin kendileri iin kullandklar

Ioudaios etiketiyle semantik olarak mukayese edilebilecek bir terimdir.39

Resullerin lerinin yazar iin Tanrdan korkanlar erken Hrstiyanln yaylnda

ok nemliydiler. Ulalabilir olmalar, Yahudi teolojisine ainalklar, fakat

sadakatlarnda ksmen akkan olan bu grup, Paulusun retisine muhatap olan

ve bu reti tarafndan kazanlan tek nemli ve en geni gruptur.

38 Tacitus, Historiae, 5, 5; Juvenalis, Saturae 14, 96-106; Epictetus 2, 9; E. Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, cilt III.1 (1981-86), s. 161. 39 S. Mitchell, The cult of Theos Hypsistos between pagans, Jews and Christians urada: P. Athanassidi & M.Fuede (editrler) Pagan Monotheism in Late Antiquity (Oxford 1999), s. 81-149, zellikle bkz. s. 115-121.

20

Beinci yzylda bile mensuplar bulunabilen Yahudi sempatizanlar kalabal

miladi birinci yzyldan sonra theosebeis olarak tannan bir dini kategoriye doru

dnrken, Roma aristokrat snf iindeki Yahudi sempatizanlar grntden

kaybolmutur. Bunun aklamas yksek politikalar ierisinde kk salmtr. Iulio-

Claudius saray evresinin yeleri ile Herodes ailesi arasndaki yakn balar ta

byk Yahudi isyanna kadar Yahudi davasnn ykseltilmesi iin nemli olmutu.

Bu dnemde Yahudiliin dini doktrinine sempati duymak kabul edilebilir ve hatta

moda olacak bir eydi. Yahudi savann byle sempatileri sona erdirmemesi

gerekiyordu, nk Romadaki dnce reticileri, zealotlar tarafndan

ynlendirilen ulusal isyan ile mtevaz grlerin ve kendilerine ok tandk sadk

Yahudi krallar arasndaki ayrm yapabilecek kadar yetenekliydiler. Deien

iklimdeki anahtar figr, Titusun kk kardei olan, mparator Domitianusdur.

Yahudiler zerine bir zaferin onurunu paylamaktan dlanan Domitianus, kzgn

bir anti-semitizme yneldi. Domitianusn grleri saray airi Martialis ve devrin

dier yazarlar tarafndan tamamen sadakatle yanstlr. Bir kuak sonra phil-hellen

ve anti-Yahudi imparator Hadrianus tahtta idi. Hadrianus da Titus gibi Filistinli

Yahudilere kar sava at fakat, selefinin tersine, isyann bastrlmasn dinsel bir

hal seferine evirdi. Iulio-Claudiuslar anda Romallar ve Yahudiler arasnda

ok akca grlen bar, artk yeniden yakalamann ok uzandayd.

21

YUMUKTEPE KAZILARINDAN ORTAA TAKILARI

Do. Dr. Glgn KROLU*

ABSTRACT:

Between the years 1993-2009 archeological excavations were carried

out under the direction of Prof. Caneva at Yumuktepe mound which is

located in the city center of Mersin. The surrounding flat plains and

rivers in the west of summit dominated by the mound, a medieval

Christian settlement existed, dating from the 11th - 13th centuries. In the

center of the settlement there is a closed cross planned church, a

burial chapel in the south houses with a view of the Mediterranean

landscape in the south and west parts and storage places in the

north. During the 12th and 13th centuries there were workshops, storage

places and, at the western slope climbing up to the summit, there was

a gravel-paved medieval road. Architectural remains could not

provide sufficient information to identify their structure but the

founding was amazingly considerably and at this phase of Middle Age

of Yumuktepe characteristic stones, ceramics, glasses, metals, small

remains made of bones and especially adornment objects (jewellery)

like rings, bracelets, earings, necklaces, fibulae, buckles can be seen

which reflect the links of Turkish-Islamic states of Constantinople, the

Aegean, Central Anatolia, Cyprus and the eastern and southern

Mediterranean.

Keywords: Yumuktepe, Byzantine, Medieval, excavation, adornment

objects, jewellery.

ZET:

* Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Beikta - stanbul, gkoroglu27@hotmail.com.

22

Mersin ehir merkezindeki Yumuktepe Hyndeki Prof. I. Caneva

bakanlndaki kazlar 1993-2009 yllar arasnda yaplmtr. Etrafndaki

dz ovaya ve akarsuya hakim tek ykselti olduundan 11.yzylda

kale olarak kurulmu olmaldr. Hyn zirvesindeki 11-13.yzyllar

arasna tarihlenen Ortaa yerleiminin merkezini kapal ha planl bir

kilise ve gneyindeki mezar apeli oluturmaktadr. Akdeniz

manzarasna hakim bat ve gneyde konutlar, kuzeyde ise depo ve

atlye olarak kullanlm mekanlara ait kalntlar vardr. Hyn bat ve

kuzey yamalarnda 12-13.yzyllara ait depo mekanlar ile zirveye

doru trmanan bir yol kalnts belirlenmitir. Mimari kalntlarn ok

tahrip olmasna ramen seramik, cam, metal ve kemik gibi kk

buluntular ve zellikle de Yumuktepelilerin sslenmek iin kullandklar

kpe, bilezik, yzk, kemer tokas, fibula, kolye, bilezik gibi taklar

asndan olduka zengindir. Bu durum, Ortaan bu evresinde

Yumuktepenin Konstantinopolis, Ege, Orta Anadolu, Kbrs, Akdenizin

dou ve gneyindeki Trk-slam devletleriyle yakn ilikiler iinde

olduunu gstermektedir.

ANAHTAR SZCKLER:

Yumuktepe, Bizans, Ortaa, kaz, ss eyalar, mcevher.

evresindeki dz ova ve batsndaki akarsuya hakim Yumuktepe

Hynde 1993-2009 yllar arasnda yaplan arkeolojik kazlarda zirve ve

yamalarda 11 ile 13. yzyllar arasna tarihlenen bir Ortaa Hristiyan

yerleimi gn na karlmtr1.

1 Krolu 2004, 103-132.

23

(Lev. 1-Yumuktepenin kuzeybatdan grnm)

Kilikia blgesinin 968 ylnda Mslman Araplardan Bizans

mparatorluunun eline gemesinden sonra bu blgede yeni bir onarm

ve yaplanma dneminin balad grlr2. Bu yllarda Yumuktepe

hynn zirvesi bir surla evrilmi ya da daha eskiye ait olan sur

yenilenmitir. Yumuktepede srdrdmz kazlar srasnda Erken Bizans

dnemine ait kk buluntularla karlalmasna ramen bunlarn ait

olduu yap kat dzenli bir ekilde bulunamamtr. Hyn zirvesindeki

yerleim, 10. yzyl sonu ya da 11. yzyl balarnda yeniden kurulurken

toprak kaln bir tabaka halinde kesildiinden, Erken Bizans yap katnn yan

sra Roma (2 - 4. yzyl) ve daha alttaki Grek yerleimine (M 6 - 4.yzyllar)

ait yap katlar da tamamen yok edilmitir. Kazlar srasnda 11.yzyla ait

yap kalntlarn hemen altndan ya da iinden M 6 - 5. yzyllara

tarihlenen dere talaryla ina edilmi yaplara ait duvar kalntlar ile ok

miktarda seramik gn na karlmaktadr.

2 Beldoukian 1962, 3-24; Edwards 1987, 3-50; Ersan 1996, 134-41.

24

Yumuktepede tabaka olarak bulabildiimiz en eski yap kat olan 11. yzyl

yerleiminin kale olarak kurulduu ve askeri amala kullanldn 2009 yl

kaz sezonunda ilk kez gn na karlan sura bitiik yan yana sralanan

odalar ile buradaki mekanlarda ele geen kl, kama ve ok ucu gibi

buluntulara dayanarak sylemek mmkndr.

(Lev. 2-Zirvenin batsndaki sura bitiik mekanlarn kalntlar)

11. yzyl ortalarndan ve 12. yzyl sonuna dein geen sre boyunca

Yumuktepede tarmsal retim ve depolama ilerinin youn olarak

srdrld iftlik veya ky benzeri bir yerleim olduu anlalmaktadr. Bu

yerleimin merkezinde bir kilise, gneyinde ek bir nef eklinde uzanan

mezar apeli, Akdeniz manzarasna hkim gney ve bat kesiminde

konutlar, kuzey kesimde depo meknlar sralanmaktadr. Teraslandrlm

yamalarnda ise 12 - 13. yzyllarda kullanlm olduu kk

buluntulardan anlalan ilik ve depo kalntlaryla, bat yamata zirveye

25

doru trmanan akl deli bir yola ait kalntlar belirlenmitir. En ge tarihli

yerleimi oluturan 13. yzyla ait yap kat ise daha eski bir dnemde ya da

1960lardaki hyn Mersin Belediyesi tarafndan park haline getirilme

almalar srasnda neredeyse tamamen yok edilmitir. Bu yerleimden

geriye kalan ise yaplarn duvarlarna ait hafriyat ukurlarna doldurulan

moloz iindeki kk buluntular ile zirvenin dou blmne yaylm olan

mezarlardr.

Kazlarda ele geen mimari kalntlar ait olduklar yaplar tantacak yeterli

bilgi vermemesine karn ta, seramik, metal, kemik ve camdan yaplm

kk buluntular Ortaan bu evresinde Yumuktepedeki yerleimin

Konstantinopolis, Ege, Orta Anadolu, Kbrs ve Akdenizin dou ve

gneyindeki Trk-slam devletleriyle ticari ve kltrel balantlarn

yanstacak niteliktedir.

Yumuktepedeki 11 - 13. yzyllar arasndaki yap katlarndaki farkl

amalarla kullanlm Ortaaa ait meknlarda, kullanlamaz hale geldii

iin p ukurlarna atlm ya da len kiiyle birlikte gmlm olarak krk

veya tm halde taklarla karlalmaktadr. Yumuktepeli bireylere ait kpe,

kolye sarkalar, sarka ha, zincir, bilezik, yzk, fibula, sa inesi, kemer

ve giysilere ait toka gibi taklar sslenme, inan ve korunma gibi deiik

amalarn yan sra bazlar fonksiyonel olarak da ilev grmlerdir.

Yumuktepede gn na karlan taklarda soylularn ve zenginlerin

taklarnda tercih edilen altn, gm, deerli ta ve inci gibi deerli

malzemelerin yerine bronz, demir, yar deerli renkli ss talar, steatite

(sabun ta), sedef, deniz kabuklar, kemik ve cam gibi malzemelerden

yaplm baka Ortaa yerleimlerinde de halk taklarnda grmeye alk

olduumuz daha ucuz malzemelerle seri retime olanak veren retim ve

ssleme teknikleri karmza kmaktadr.

26

(Lev. 3-Yumuktepe kazlarnda ele geen taklardan bazlar)

Ortaada kadnlarn yan sra erkek ve ocuklarn da tak kullandklar

bilinmektedir. Fibula (engelli ine benzeri toka), kemer tokas, yzk,

27

bileklik ve ha sarkalar kadnlarn yan sra erkeklerin de taktklarn hem

mezar buluntular, hem de tasvirler gstermektedir. Kazlarda henz

rneine rastlanmam olmasna ramen maniakion (tork) denilen

madalyon sarkal boyun halkalar erkeklerin boyunlarn sslemitir.

ocuklarnda zellikle bronz ya da cam bileziklerle, cam ve yar deerli

talardan yaplm boncuk dizilerinden oluan kolye ve bileklikleri taktklar

kazlarda gn na karlan buluntulardan anlalmaktadr.

KOLYE SARKALARI

Sarka Halar ve Ha Biimli Rlikerler

Yumuktepedeki 11 - 13. yzyllar arasna tarihlendirilen yerleimde en sk

karmza kan taklar arasnda Hristiyan inancnn en nemli simgesi olan

sarka halarn nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Ha, Hristiyanlar iin

eytan ve kt ruhlara kar koruyucu bir kalkandr. sann ve Hristiyanln

simgesi olduundan zellikle hem yaayanlarn boyunlarn sslemi, hem

de ruhlarnn selameti iin lenlerle birlikte gmlmtr. Bu sebeple

Yumuktepede kilise ve mezar apeli civarnda yaplan kazlarda deiik

malzeme ve tiplerde yaplm sarka halar karmza kmaktadr. Sarka

halar bronz bir zincir, deri veya ketenden bir sicime geirilerek boyuna

aslarak kullanlmtr. Yar deerli talar, sedef ve sabun tandan yontulmu

eit kollu halarn (Grek ha) kk boyutlar ve zarif grnmleri itibaryla

kadnlara ait olduu dnlmektedir (Lev. 3: 1-2). Yukardan aaya

doru genileyen, alt ksm krk olan krmz serpantin tandan plakann her

iki tarafnda da kabartma olarak Patriklik ha ya da yeniden dirili ha

denilen Hz. sann armhndaki st ve alt yaftalar simgeleyen yatay kollar

olan ha kabartma ha ile IC XC ( ) monogramlar

ilenmitir3.

3 Han sembolik anlamlar iin bkz. Taft- Kazhdan1991, 549-51.

28

(Lev. 4- Krmz tatan ha sarka)

ki rneini kazlarda gn na kardmz eit kollu, kollar ulara doru

genileyen bronz halarn n yzlerindeki yuvarlak ukurlara renkli cam

veya yar deerli talardan tm ya da yarm kre eklinde boncuklar

yerletirilmi olmaldr (Lev. 3: 3-4). Ancak her iki sarka han zerinde de

olmas gereken bu paralardan herhangi bir iz gnmze ulaabilmi

deildir. Ayrca halarn n yznde, ha kollaryla, montrlerin evresi

kazma izgilerle belirginletirilmi, aralarda kalan blmler ise kazma

noktal dairelerle doldurulmutur.

Boyuna aslarak kullanlan bronzdan yaplm ha rlikerlerin deiik

tiplerdeki rnekleri kazlarda bulunmutur (Lev. 3: 5-8). Bizans dneminde

ok sk kullanlm olan bu tipteki rlikerler iki paradan oluan, kk bir kilit

29

sistemiyle birbiriyle birleen ha biimli kk kutucuklardr. lerinde

gerek hatan kk bir kymk ya da Hristiyan inanc iin nemli bir kutsal

kalnty barndrmlardr. Sembolik olarak bir kutsal kiinin veya kalntnn

ansna yaplm ancak ilerinde herhangi bir ey bulunmayan rlikerler de

vardr. Bazen de rlikerlerin ezilmesini engellemek amacyla iine beyaz bir

macun doldurulmu olduu grlr. Yumuktepede ele geen ha

rlikerler, Orta Bizans dneminin tipik rnekleri olup4, geni bir corafyaya

yaylm olarak dier Bizans merkezleri ve mzelerde sklkla karmza

kmaktadr5. Bu dneme ait fabrikasyon olarak ounlukla dkm

tekniiyle retilmi ha rlikerlerin zerine; kabartma, kazma, emaye

(mine) ve renkli ta kakma tekniiyle sslemeler yaplm, dinsel tasvirler ya

da yaztlar ilenmitir. Ortodoks Hristiyan inancn ok nemli bir unsuru olan

kutsal kalntlarn (rlik/leipsana) muhafaza edildii ha rlikerlerin

sslemesinde ekil ve semboller nemli bir yer tutmaktadr. Genellikle n

yzlerinde armhta sa, arka yznde ise orans duruunda Meryem ya da

bir aziz/azize tasvir edilmitir. Eer Meryem betimlendiyse ha kollarnn

ularnda drt ba melek, azizler veya drt ncil yazarnn betimi ya da

sembolleri bulunmaktadr. sa tasvirli halarda, bazen sann sanda

Meryem, solunda Vaftizci Yahya (Ioannes Prodromos) betimlenerek Deisis

(son yarglama gn Meryem ve Vaftizci Yahyann insanlk adna

balanma dilemeleri) kompozisyonu oluturulmutur. armhtaki sa

tasvirlerinde ise ha kollarnda Meryem ve ncil yazar Yahya (Ioannes

Evangelist) gsterilmitir. sa onlar; birbirlerine emanet etmektedir6. Ayrca

kutsal figrlerin evresindeki boluklarda kk halar, monogramlar,

kutsal kitaptan alntlar veya adak yaztlar da bulunmaktadr.

Yumuktepedeki birka rnekte olduu gibi tamamen dz, sslemesiz

olanlar da vardr (Lev. 3: 6-9). Yumuktepede orans Meryem betimli drt

4 Yumuktepe kazlarnda ele gemi dier ha rlikerler iin bkz. Krolu 2004, 110-112, 123, lev. I:3-4, 7. 5 Bizans dnemi ha rlikerlerinin tipolojisi, ikonografisi ve farkl blgelere dalm rnekleri iin bkz. Pitarakis 2006. 6 Luka: 19:(26)- sa sevdii rgencisi ve annesinin yaknnda durduunu grnce annesine, Anne ite olun! dedi. (27)-Sonra rgenciye (Ioannes); te annen! dedi. O andan itibaren bu renci, sann annesini kendi evine ald.

30

rliker ha ele gemitir7 (Lev. 3: 5). Bir dier rliker zerinde ise armhta

sa tasviri vardr8.

Aziz betimli Kolye Sarkac

Oval biimli olduu anlalan bronz dkm kolye sarkacnn (enkolpion)

zerinde kabartma orans duruunda bir aziz bst(?) vardr9 (Lev. 5 - Lev. 3:

9).

(Lev. 5- Orans Aziz Tasvirli Bronz enkolpion)

7 Krolu 2004, 123, lev. I:3-4, 7. 8 Benzer ha rlikerler iin bkz. Gonosova-Kondoleon 1992, 126-27. 9 Krolu 2004, 112, lev. II:5.

31

Hayat Aac Tasvirli Madalyon Sarka

Kolye sarkac olarak kullanldn dndmz bronz zerine altn

yaldzla kaplanm daire biimli madalyonun benzeri baka hibir yerde

henz bulunamamtr (Lev. 6- Lev. 3: 10). Delik ii, kazma ve kabartma

tekniklerinde bezenmi madalyonun grnm, kaliteli ve ince iilii Ge

Roma ve Erken Bizans dnemi kuyumculuunda ok moda olan opus

interrasile tekniini anmsatmaktadr10. Madalyonun zerinde hayat aac

olmas muhtemel kvrlarak ykselen soyut bitkisel bir ekil betimlenmitir.

Orta ekseni oluturan daln her iki tarafnda karlkl kanat ya da yaprak

benzeri blmler vardr. Bunlarn zerleri karlkl olarak dz yatay izgili,

halat silme, kafes olmak zere farkl ekillerde dolgulanmtr. Bunlarn alt

ksmnda ylan ba, yaprak ya da tomurcuk eklinde aa doru kvrlan

ekiller vardr. Madalyonun arka yz tamamen dzdr. stteki hareketli

ask blm ta yaprakl iek ya da ta eklindedir. n yzeyi altn

yaldzla kapl bronz madalyon uzun sre toprak altnda kaldndan

korozyon sebebiyle ayrntlar yeterince seilememektedir.

10 Opus Interrasile teknii ile ilgili olarak bkz. Yeroulanou 1999, 15-27.

7"#?%8)1,081.81,.008,0(0:5

-((8-008,

5 1# -EE( ## E,E> 15 #--#7\8 & - -"E ,E

,, , %