Upload
ahattt
View
234
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 1/50
ff
ATATORK ONivER§i-TE§X
ILA IYAT FAKOLTESI'DERGISt
SAYI: 13
- ERZURUM 1997
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 2/50
Yrd, Dcl~.Dr.JWRafet OSHAN
Bu cahsmarmz Dinler Tarihi Ltter at.uru denemesi
mahiyetindedir. Cunku boyle btr calisma tek kismm kolayca altmdan
kalkamayacagi olcude gents kapsamh olup, uzun zamana thttyac
gostermektedtr. Ancak Dtnler Tarihi sahasinda uzrnanlasrms olan
klstlertn olusturacagi bir kornite tarafindan yapilacak olan bit"cahsma
gercek anlamda Dinler Tariht Literaturunu ihUva edebflnvBoyleltkle
zaman tasarrufu da saglanrrns olarak, okuyucuya hem daha
muhtevah ve seviyelt, hem de daha faydah btlgller rulastmlabtltr.
Temennimiz en kisa zamanda banda oldugu gibi i.ilkemlzde de bu gibi
komisyon calismalarma baslarnlarak bu sahadaki boslugun
doldurulmasidir.
Biz bu cahsmayi, Oecmtsm Dinlert ve Yasayan Dinier olmak
uzere iki bolumde ele almayi uygun bulduk, ilk bolumde gecmtsm
dinleri fie ilgfii literaturler, tkmct bolumde ise yasayan dinlerle ilgili
literaturler lslenecekttr. Ancak ozelllkle ilk bolumde gecmtsm butun
dinleri ele almmayip, sadece onemlt olarak gordii!~iimiiz bazr dtnlere
yer verflecektir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 3/50
I.~)LtiM
A.EskiMw:r
DiniAntik Mrsir dlni liakkmda yazilrms cok eser vardir. Nitekim bu
eserlerin onemlilirtnden bazilan asagida incelenecektir.
Misrr dtnmt cok tyt btr sekilde tarutan ve tlmt seviyesi yuksek
olan bir eser Adolf Erman'in, Aegypten und Aegyptischen Leben 1m
Altertum (TtibinJ~en, Vedag VOrl J.e.B. Mohr,1923) adh kttabidrr.
Yirmiiki bolumden olusan bu eserde Misrr dini ve tartht uzertnde
oldukca gents bllgtler bulunmaktadir.
Jan Bergman'm Ich bin Isis [Upsala,l968) adli Almanca yazilrms
kitabmda, Misir'm onemlt tann ve tarmcalari tarutilrnaktadrr. Misir'in
milli ilahi Izts'den gents bir sekilde bahsedtlmest ve Izts-Oztrts
yazmalannm orijinal parcalarmm blr kismma yer vertlmesi hasebtyle
bu kitap zikre deger eserler arasmda kabul edilmektedir.
Alman Dtnler Tarthcilertnden olan Prof. Dr. Helmuth von
Glasenapp'm, Die Nichtchdstliehen Religion,en (Frankfurt, Fischer
Buherie, 1957) adli esertnde Misrr dint hakkmda onemli bilgiler
verilmektedir.
Bir diger Alman Dinler Terthcist Friedrich Heiler'in Die
Religionen der Menschheit 4. Aufllage von Kurt Goldammer, (
Stuttgart, PhilippI Reclam jun., lL982)adli esertnln 103-116. sayfalan
Misir dinine yer vennektedir. Bu yazi Prof. Dr. Gunter Lanczkowski
tarafmdan kaleme almnustir. Burada eskl MlS1T dint hakkmda faydah
bilgiler verilmektedir.
Prof. Dr. Gunter Lanczkowski'nin Geschichte der ReUgionen
(Hamburg.Ftscher Tasche:nbuch Vedag. 19'77) adiyla genel Dinler
Tarthl olarak kaleme almrms olan bu esermde de Mrsrr dint hakkmda
seviyeli bilgiler bulunrnaktadir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 4/50
The Cambridge AncieIllt History, VolilUllilen. Part I, The MldleEast and The Aegean Religion. C. lLSOQ-1330 B.C., Part II, C. 1330-
1000 B.c., At The University Press, Cambrldge, 1973 adh 12 eiltlik tanh
kltabmm ilk iki cildi de dtnlerden bahsetmektedtr. Btrtnct kisimda
bazi dinlerin yarusrra MIsIr dmtne de yer vertlmektedlr.
Me~hur biltrn adami Prof. Dr. Gustav Mehsching'in Algemeine
Religionsgeschlchte (Heidelberg. QueUe uncfMeyeJr GmbH,I949) adh
eserinde Misir'm eski dini hakkmda bilgiler verilmektedtr.
Eberhard Otto'nun Die Relllgion der Alten Agypter (Lelden,E.J.
Brill, 1964) adh kucuk hactmlt eseri de eskt Misirhlarm dini hakkmda
genel hatlanyla bflgt vermesl hasebiyle zikre deger kabul edilrhektedir.
Ulkernizde yazilrms olan bazi Dinler Tartnl kltaplarmda da eskl
Misrr dini hakkmda bilgtler bulmak mumkundur. Orner Riza
Dogrul'un YeryUziindc~kl DinlelI' Tlilrinl, 3. baski, (istanbul,Ceyllan
YaYlnlan MatbaaSl •ll963) adh esermm 36-56. sayfalan eski Misir
dinine aynlrmstir. Burada, hayvanlara Ibadet, Ilah ve kahlnler, Ilah
birligi gibi konulara yer verilmektedir.
Prof. Dr. H.G. Yurdaydm ve Doc. Dr. Mehmet nag'mmnter
TariM (Ankara, GUndUz Matbll.aSl, 1971B) adh eserinin 59-71.
sayfalannda eski Misir dini hakkmda bilgi vardir.
Doc. Dr. Ekrern Sarikcioglu'nun Ba,langl~rtan, Giiniiinuze
Dinler Tarlhi (istanbul. Bayrak Yaymclhk-ll\4atbaaCllIlk KoU,~tl., 1983)adh esertnde de eski MISlf Dlnl Llteraturu . Kamat tasavvurlari .
ilahlar ve ustun kuvvetler . Firavun ve Rahlpler hakkmda kiyrnetlt
bilgilerverilmektedir.
Bu dtnle ilgili onemlt sayilabtlecek bir makale de Dr. F. Kmal
tarafmdan yazrlmistir. MllSU':m Amerna Cagmda Onasya
Miinasebetleri • Cnt n,SaY! 1 (Anlr.ua Unlversitesi. nu Tarih ColrafyaFakilltesi Dergisi,l943). 99-106.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 5/50
~164
Samuel A.B. Mercer'in The Religion of ~lncient Egypt (London.
Luzac, 1949) adh eserl de Ikl bolumden olusmaktadir, llkbolumde
tannlann tamtimma. Ilahlarm arastmlmasma yer vertrken, tkmct
bolumde ise Inanclarm ve prattklerln farkb duzeylerlne yer
vermektedir.
Misrr dinlnl lngtltzce olarak ele alan eserlerden biri deRudolf
Anthes'In Mythology of Ancient Egypt in Samuel N. Kramer, ed.
Mythologies oftbe Ancient Word (Gmden City. Doubleday. 1961) adh
esendtr.
B. Eski Y1.manve Rorna Dini
Batida ozellikle Eski Yunan ve Roma dini hakkmda pek cok eser
yazilmis oldugu muhakkaktir. Biz bunlardan onemli gordugumuz bir
kacmi vermekle yettnecegtz,
Bahda. klasiklert veya di~(erlerini okuyanlar icm Herbert J.
Rose'un Yunan ve Roma Dlntne Girts'Iertntn okunrnasr batili Him
cevrelertnce yuksek oranda tstenmektedir. Bu eserlerde Rose. konu ve
maddelermi Ilert sevtyedekt ogrenciler icm secmtsttr. AkICl btr dillekaleme almrrns olan bu eserlert :Ancient Greek Religion (London.
Hutchinson's University Library. 1946) ve Ancient Roma Religion
(London. Hutchinson's University Ubrary. 1948) lsimleriyle ikioFiJinal
kitap halinde yayirrlanmistrr. Rose. gecmtstekt tarihi geltsmentn
onernlt konularmda soz sahibidir ve o. sonralan eski dtnln
kalmulanyla da ilgtlenmtsttr. Rose, Yunan ve Roma kultur tabiatlan
arasmdakt ve sonrakt antik blr kultur seklmln birbirlerine olantesirini yansrtan alti sayfahk btr onsozle tamarm . oncekl iki eserin
hacminden daha fazla olan Religion in Grece and Rome (New York.
Harper Broiliers,i959) bashg; alunda-yeruden yaymlanrrustir.
Herman Bengtson'un Introduction to Anc~ientHistory (Berkeley,
Univ. of California Press,1970) adh el kitabi zikre degerdtr. Bu kitap
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 6/50
36!5
Ingtltzce'ye tercurne edilrneden once ogreneiler Ictn bir el kitabi
seklmde bir kac defa Almanca olarak basilnusur.
Hanedanlar, tariihler ve baslica polittk olaylar tcm uygun btr
kaynak, Willian Langer 'inAn Encydopedia o!fWorlll History, 5th. ed.
(Boston, Houghton MHDin.1972) adh esertdir.
Klasik cahsmalar ictn en gents anstklopedt ise Georg;
Wissowa'nm PaulYI!> R«!al-En.1cyclol,adle del' klasslscb.en
Altertumswissenschaft. 34 vols. (Stuttgart. ,J.B.Metzlerscher Alfred
Druckenmiiller, 1894-1972) esendtr,
Antik Misrr diniyle ilgili olarak yapilan Bibliyografik bir cahsma
ise, J(ohn) A. Nairn'in Olasteal Hand Lilst, 3rd ed, (Oxford, B.H.
Blackwell,1953) adh esendtr.
Bunlann dismda Yunan diniyle ilgili olrak yapilrms olan en
ciddt sahsmalardan btrtst Marlin P. Ntlson'un Geschichte del'
Griechlschen Religion, 2 vols, (Miinchen, C.H. Beck'sehe
Verlagsbuchhandlung, 1974) adh eserldlr, lkt ctltltk bu esertn ilk
bolumunde Yunan dmtnin temelleri incelenirken, ikinei bolumde
tarih oncesl donern ele almmaktadir. O~uncu bolumde tarih oncest
donern incelenmektedir. Dorduncu bolumde de arkaik donem
mcelenrnektedtr. Son bolurnde ise yuksek klastk donem ele
almmaktadir. lktncl ctldi tse tki ana bolumden olusmaktadir. 11k
bolumde Helenlstik donem Incelenrnektedtr. Burada: Helenik dunyasi,
eski Yunan sehtrlermm dint ele almirken. Ikincl bolumde ise Roma
donemt, Yunan ve Roma dunyasi . Yunan kultu, Inane, senkrettzm
gtbt ana konular ele ahnmaktadir. Sevlyelt ve kapsamh olan bu eser
ozellikle Yunan ve Roma dtnleri lcm basvurulacak temel btr kaynak
gorunumundedtr.
Roma diniyle ilgili onernlt bir eser de Kurt Latte tarafmdan ele
almrmstir. R6mische RellgionsgeS4c:hichte, 2. Aufla,ge, (Miinchen, C.B.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 7/50
:366
Beck'sche Verlagsbuchhandlun.g. 1967.) Ondort bolumluk bu eser
Roma dinin butun yonlerlyle ele allmaktadrr. Roma diniyle tngtlenecek
olanlann bu kitaptan cok faydalanacagi muhakkaktrr.
Mitolojik tarzda kaleme almrms olan eserlerden biri de
Alexander S. Murray'in Manuel I[)f Mytholoj!D' (New York, Tudor
Publisching Company,1954) adli kitabidir ..'Bu kitapta diger bazi
dmlertn yarnsira Yunan ve Roma rnltolojtlert de ele ahnmaktadrr,
Bunlann dismda gene! ollarak. yazrlrms alan Dinler Tarihi
eserlertnm bazilarmda Yunan ve Roma dinlerinin de ele almdigr
gorulmektedir. Bu eserlerde bu dinler hakkmda 6nemli bilgiler
bulundugu aslkardrr. Bunlardan bazilarrrn $U sekilde siralamak
mumkundur: Prof. Dr. Frtedrtch Heiler. Die Religionen Der
Menschheit adli mezkur eserinin 283--302. sayfalan K. Goldamer
tarafmdan ele almarak Yunan dint ()zlu bir sekllde tncelenmlstlr.
Fazla detaylt olmamakla btrllkte okuyucuya faydah olabtlecegt
kanaatindeyiz. Yine bu eserin 309-326. sayfalari ayrn yazar
tarafmdan kaleme ahnmisur. Bu dinler hakkmda vertlen bilgiler
tatmtnkardir.
Prof. Dr. Gunter Laczkowskl'ntn, Geschtchte der Religionen adhkltabmda da Yunan ve Roma din! hakkmda bilgiler bulunmaktadir,
Felicien Challaye'nin Dfnler Tarfh! adh eserinin 150-168.
sayfalarmda Yunan ve Roma diniyle ilglllionemli bilgiler verilmektedir.
YineThe Ca.mbridge Ancient History, VoUn, Part I, The Middle
Ea.st and The Aegean Religiolnl, C"1800-1330 B.C., Third Ed.
(Cambridge, Atk The Univ. Press, 1973) adh 12 ciltlik eserin ilk cildinin
birinci kismmda Yunan dininden detayh bir sekilde bahsedilmektedir.
Turkce olarak yazilnus olan Dlnler Tartht kitaplanndan Prof.Dr.
H.G. Yurdaydm ve M. Dag'm Dinler 'I'artht'nm 72-87. sayfalan
Yunan, 88-93. sayfalan da Roma dmlne aynlrrustir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 8/50
367
Bu konuyla ilgili makaleler de sunlardrr: Zafer Tashoglu,
"Diyanisos Dirt vi Tragedlia" i.U.E.F,:O., No 9,F'elsefe: Arkivi (Vn-IX),
(Temmuz-Eyliil) : Prof.Dr, Mehmet Karasan, ''YunUI. DUlliinceslnde
Din llmi Denemelerl" A.1lJ.i.F.D.Say:a4: Azra Erhat, "Zeus" Folklor,
2516/18). 8/10, 1970" s .4-8: Orner Carpar, "Anadolu'daKybele
Tapma~I" A.U.D.T.C.F.D .• CUt XXIX • Say! 1-4. Ocak-Bazlran 1971.
Temmuz-~ustos, 1978, IS . 191,210 : Orner Carpar'm "Roma Tarlhinde
Manga Mater (Kybele) Taprnrrm" adli makalesi de yine bir onceki
dergmm ayru sayismm IG7-190. sayfalan arasmda yeralmaktadir.
C. Eskl ArabistmJrl Dinll
Diger bolgelerde oldugu gibi eskl Arap Yarrmadasmda da cesitll
dinler yasarna ve yayilma tmkaru bulmustur, Ancak eskl Arabistan
dini dentnce ilk once akla gelen putperestliktir. Cunku bu bolgede
putperestlik diger yerlere gore kendini daha fazla htssetttrmtsttr.
Aynca lslam'in bu bolgede .dogrnus olmasi daburadaki putperestllgtn
boyutlanru gostermest acismdan onem arzetmektedlr,Bu bakimdan eski Arabtstan'm dini durumunu bize tarutan en
onemli kaynak hie; suphestz Kuran-r Kerim'dir. Kur'an'da bunlar
hakkmda gents bilgiler verilmektedir I.
Arap dini durumu hakmdakt Kur'an'dan sonraki en onemlt
kaynak tse Hadislerdir. Hz. Peygambcr . hadislertnde sikca musrtklertn
dinlerinin sapikhguu ifade etmektedtr-'.
1 Bkz. Bakara, 21, 165, 173, 199; A'raf, 26-28, 31-::32, 1l84-18~), 195; Yunus, 18;
Zurner, 3, 38, 45; En'arn, 102:;Al-i lmran 151; Maide, 103; En-Nisa, 117; en-Nahl, 48,
56; Fusstlet, 9; Casiye, 24; Yasin. 78-79: KaJ, 15.
2 Bu konuyla ilgili olan bazi hadtsler icin bkz. Sahih-i Buhari Muhtasan, II. 297-
298; lV, 243-244; VI, 107, 110-113, 123124.537-538, Xl, WI, 404; Ibn Kesir, el-
Bidaye, 11,191.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 9/50
368
Gorilldilgil uzere Eski Araplann hakim dim olan putperestlik
hakmda Islam'm teme1 kaynaklan alan Kur'an ve Hadisler bize btlgt
vermektedir. Bu bolgentn eski dinint ilk olarak bu iki kaynakta
bulmaktayiz.
Bundan soma Ibnii'l-Kelbi, Kitahii'l-&mam, nfr. Ahmed Zekl
Pru1a.R.K.Rosenberger'in Aim. eev, den Tiirr~eye eev, Beyza Diifiingen
(Ankara. A.U.i.F,Yaym,lan, 1969]1isimli kitabmda Arap putperestligtnt
detayh olarak ele almaktadir. Bu kitapta onemlt olan butun putlar
teker teker tarutilmaktadir. Herbir putun hangt kabileye ait oldug»,
kult yerlnin nerede bulundugu, pula riasil kurban sunuldugu ve
taztm edildtgt hakkmda aydmlatici bilgiler vermektedir. Bu bakimdan
bu. eski Arabtstan dini hakkmda en detayh bflgt veren eserlerin
basmda gelmektedir.
Bundan sonra stret tarzmda kalerne almmis eserler de eski
Arabistan'm dint durumu hakkmda gents bilgilir vermektedir.
Bunlann basmda ibn Htsam'm, es ..SJ,retu'n-Nebeviye, I-II, nsr,
Mustafa eS-Sakallbrahlm el-Ebya~ti/A. Ha&z I$elibi (Mlsu, 1375/1955)
trc, Hasan Ege, E:-IV,(istanbul, I~:ahraman yaymlan, 1985) adh kttabi
gelmektedir. Burada. konular Hz. Adem'den baslayarak Hz.
Peygambere kadar gelmektedir. Bu silstle Icertstnde islam oncesi dini
olmasi hasebiyle eski Arabistan tnanci hakkmda gents bilgi
veIilmektedir.
Bundan soma et-Taberi'nin Tadhii'l-Umem ve'l-Miiliik, I-XIII
(Beyrut, Darii'l"F'lkr, 198~7)isimli kitabi da Amp dini hakkmda onemlt
bilgiler vermektedlir.
es-Sehrtstani'nin, el-Milel 'l!l'e'n-Nihal. 1-11,nfr.M. Seyyid Kilani
(Beyrut, Daru Sa'b, 1406/1986) adh iserinin ikinci cildinde azolmakla birlfkte cok onemlt ve seviyeli bilgiler bulunmaktadir.
Ozelltkle Arap putlari hakkmda akilci ve mantikh yorumlar
yapilmaktadir, Bazilarm akslne, lsaf ve Naile adh arap putlannm zina
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 10/50
369
sonucu tas kestlmis msanlar olmak yentne, Bubel gibt Kuzey
Arabistandan gelmls olabllecegt Ihtlmali uzertnde durmaktadir.
el-Ezraki'run, Kabe ve MekJte Tadhi, ~ev Y. Vehbi Yavuz
(istanbul, Feyiz Yaymlilln. 1974) adh esen ise yine bu konudaki onemll
kaynaklardandir. Burada eski Arap dint ve putlari hakkmda detayh
bilgiler verilmektedir.
Ebu'l-Hasen Ali b. Huseyin AHel-Mes'udi'nin, Murticu'z-Zeheb
ve Maadini'l-Cevher. nsr, M.Muhyllddin Abdulhamid. I-IV (Beyrut, el-
Mektebetu'l-Asriyye, 1407 /1976) tsimlt kltabmm ikinci cildinde eski
Araplann mane ve ibac1etleri hususunda bilgiler bulunmaktadrr.
J. Wellhausen'in, Reste Arablschen Helldeilltums (Berlin. 2.
Auflage, Verlag von WaItel' de Gl"uyter Co.• 192';r) adh eseri ise bu
konudaki onemlt kaynaklardan blrtdtr. Burada eski Araplarm
putperestlikleri, dini Inane ve ibadetleri, putlann kabilelere gore
dagihmi, Mekke'nin Arap putperestltgtnln merkeztnde ohrsu.panayirlarin oneml, putlann tesir guca vs. gilbi pek cok konu
hakkmda onemli bilgiler bulunmaktadir. Ancak putperestlikle ilgili
olrakiverdtgt Kur'an ayetlerinin numaralarmda yanlrshklar
bulunmaktadrr. Zikri ge<;;enayetlertn bir kismmm konuyla hi<: ilgisi
bulunmamaktadir. Fakat buna ragmen yazann konuya akilci acidan
yaklasiyor olmasi kitabm degertni artirmaktadir.
LudolfKrehl'in, Religion der vortstamtschen Araber (Leipzig,
Serigsche Buchhandlung, 1863) tstrnlt kitabi da bu rnevzudaki onemlt
kaynaklardandir. Bu kitapta da arap Inaner ve putlan detayli btr
sekilde i:;;lenmektedir.
Maria Hofner'In, Die Vorislamischen Relligionen Arablens
(Stuttfart. W. Kohlhummer Verltilg. 19'70) adh kitabmm 233-402.
sayfalannda eski Arap manclan ilmI acidan degerlendtnlmektedrr.
Eski Arap dintyle ilgili olarak yazilan eserlerm sayisi coktur.
Ancak biz burada sadece onemlt olarak gordukleJimizden bazilaruu
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 11/50
370
tarutrnakla yetiniyoruz. Sadece burada zikretmls oldugumuz az
sayidakt esertn bile bu konudakt arastirmacilara buyuk Ol«;;ude
rehberlik edecegt kanaatmdeytz.
D. Esld. ]:ran.Dinleri
Burada, lran'da dogmus, yayilrrns ve tarthe malolduktan sonra
da dunya sahnesmden siltnmts olan dinler de ahnacaktir.
1)Mecusilik
Mecusiltgin kurucusu Zarath-Ustra (Zerdu!?t)'dlr. Bu dinin
kutsal kitabi ise "Avesta" dir. Bu dine Pars ulkesme atfen "Parsizim"
de dentlmektedir kt, bunlar lslam'dan 12 asir once kurulmus alan bu
dinin Islam'dan sonr a da kucu k ka lmtrlarrru yasatrnaya
cahsanlardan cogunlugu olusturmaktadir 3.
Zerdustluk (Mecuailik] hakkinda yazilrrus olan eserlenden Karl
F. Geldner'in, Die Zortlastrische R.elligion (DJ~ AVESTA) , ( Tiibingen,
Verlag J.C.B. Mohr, 1926) adh kitabi Zerdu~tliigii en aynntih detayma
kadar dile gettrmektedtr, Burada: Ahura Mazda, Zerdust'un misyonu,
Ahuna-Vairya ve Ahura-mazda, Amesa Spenta, Hurrnuz, Ehrtmen
arasmdaki kavga, iyi ruhlar vs. hakkmda bilgiler verilmektedir.
H. S. Nyberg'm, Dle Religion des Alten Iran, deutsch. H.H.
Schaeder. (Lei)zlg,J .C.Hinsicbs V€~rlag.19'38)506 sayfadan olusan
gents hactmlt sekiz bolumluk bu esertnde Zerdustluk hakkmda
doyurucu, tatminkar bilgiler vertlmektedtr, 2.4.5,ve 6. bolumlerde
Zerdustlukten bahsedtlmektedtr. Burada. genellikle Zerdust'un tarihi
durumu, Gatha cemaau.Zerdust'un ist, teolo]t ve eskatolo]t gibt
konular ele ahnmaktadir. Bu eser gerek konulanrun ilmi seviyesi ve
gerekse dilinin akiclhgl acismdan onemlt btr eserdir.
3 Genii? bilgi icin bkz. Sa.rikcroglu, Ekrem, Baslarigrctan Gunurnuzc Dmlcr Tarthi,
105-106. Turner. Ounay-Kucuk, Abdurrahrnan. Dtnlcr Tariht, 76-77.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 12/50
371
Zerdustluk gelenegince cokca Itibar gonnu$ alan din! mettnler
Gathalardir. Bunlar cogunluk tarafmdan blzzat peygamberm kendi
agzmdan oldugu kabul edtlmektedtr. Ziirdu$tlD.j~un kutsal kitabi
hakkmda yazilrrns olan onemlt eserllerden bazilan Ise sunlardir:
Dr. Ali Nihat Tarlan'm. ZerdiiL~t'un (Gatalan,l(istanbul.SUhulet
Matbaasl,1935) adh Farsca'dan tercume .etrnts oldugu eser,
Zerdust'un stirlermi, Avesta'nm manzum, lirtk parcalanrn ihUva eden
Gatalar'i konu edmmtsttr. Burada yazar onsozde Avesta'yi taruttiktan
sonra Zerdust ve Avesta hakkmda btlgl vermektedtr. Sonra da
Avesta'nm 1) Yesna, 2) Vlspered. 3) Vendildad, 4) Yest, 5) Herde
Avesta'nm bes bolurnunu zikredtyor. Bundlan sonra Gathalara
gectyor, Ehnud Gat. Ustud Gat, Spentmed Gat,Vohu Hlster Gat ve
Vehlstvest Gat kisaca tarutildiktan sonra bu Gathalan aynca gents
blr sekilde zikrediyor.
Fritz Wolf tarafmdan Almanca'ya tercume edtlmls olan Avesta,
Die Heiligen Bucher der Parsen (Berlin,loo Il)adh eser Zerdu$t1iigunkutsal kitap llteraturu Ictn en onernlt kaynakllardan biridir.
Gathalar, Jacques Duchesne Guilemin tarafmdan The Hymns
of Zarathustra(London, John Munay, 1952) [Zerdust'unIlahilertl ad!
altmda Fransizca'ya tercume edilmistir.
Karl F. Celdner, Avesta Llterature, in Av.~sta Pahlevi, and
Ancient Parsian Studies In Honaur of the Late shams-ul-ulama
dastur Peshotanji Behramj! Sanjana. M.A.Ph.D. (Strasbourg. Karl J.,
Triibner , 1904), 1-82. doktora cahsmasi olarak yazilrrns esert ve
Edward W.West'in. Pahlavl Llterature, linWillem Geiner and Emt
Kuhn eds., Grudriss der Iranischen Philologie (Strasbourg, Karl J.
Trtibner, 1885-1905)1, vo. n, 77··129 adh esert de bu konudaki en
onemlt llteratur kaynaklan olarak kabul edtlmektedlr.
Pehlevi ltteraturunun anahtar kaynaklanndan biri de Robert C.
Zehner tarafmdan kaleme alman The Teaching of Magi: A
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 13/50
31'2
Compendium of ZorlOastrian Beliefs (Lo:ndon, George Allen
Unwin,1956) adli eserdtr. Zerdustlugun bu kutsal metmlertntn tam
tercumelert Sacred Books of the East (hereafter SBE). (Oxford.
Clarendon Press. Jl879-1910) adh eserde bulunabtltr, Bunlar JamesDemester ve Lawrence W. West tarafmdan tercume edtlmtsttr. Yalruz
bu tercumeler SUuCl ve adah bir uslupla yazilrmstrr.
Geleneksel ve efsanevi rtvayetlerde Zerdust figurU A.V. William
Jackson tarafmdan Zoroaster: The Profet of A1niClentIran (NewYork,
Colombia Univ. Press,11S98) adiyla yazilan eserde ortaya konmustur,
Burada peygamberin btyograftst dtger kesiflerle ortaya konulmak
istenmektedir .
Zerdustluk hakkinda bilgi veren eserlerden bazilan da sunlardir:
Prof. Helmuth von Glasenapp, Die Ntchtchrtstllchen Religtonen:
Friedrich Heiler. Die Reltglonen der Menschheit: Prof. Gunter
Lanczkowski Geschichte der Reltgtorien: Omer Riza Dogrul
Yeryuzundeki Dmler Tarihi: E. Sarikcioglu Baslangictan Ounurnuze
Dinler Tarihi ve G.Tumer ve A. Kucuk Dinler Tariht adh eserlertnde
Zerdustluk hakkmda kiymetll btlgtler vertlrnektedtr.
Bu konuyla J1gili olarak yazilrrns alan makalelerden bazilan tse .
sunlardir: Veli Necdet Sunkitay, "2:erdu~t ve Doktrfnleri II-lIf' Tiirk
Mason Derglsi, irstanbul. 1957'; Dr. Husnu Aydmer. "ZerdU,t,
zerd~tlUk ve Biiyiik Dinlere Etkisfi", MalSOnDeJglsl, istanbul, 1973, S.
33-42; Zeynel Akkoc, "Azerbayeanh zerduf}t'iin Mabetlerlnin Tarlhl",
Azerbaycan yurt Blllgisi. Ji:stanbul. 1954, s. 67-7a.
Eski iran dinlert ve ozelllkle de Zerdustluk hakkmda Bati'da
pekcok eserm yazilmrs oldugu blr realitedir. Biz bunlann hepstnt
ztkredemiyoruz. Zira, murnkun rnertebe ulasablldtgtmtz kaynaklan
tamtmakla yettniyoruz.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 14/50
373
2) ManJheizm
j 'Biz burada eski lran'm onemli dtnlermden ikincisi olanManiheizm uzertnde duracagiz. Manilik, lran'da Sapur devletmm
h:iikum surdiigu devtrde (M. S. 215-278) Mant tarafmdan ortaya
konulan dlndtr.
3. Asirda Mezopotamya'da yasamis olan Mant, GnosUk mesaji
yaymistir. Bu da Seytanm boyundurugundan kurtulmayi arayan
mesajdrr, Wilfred C. Srmith'm bu konuda yazrms oldugu "The'
Meaning and End of Religion (New'York. Mac MlIIUan, 1963) adh,'
esermtn dorduncu bolumunde Manfhelzm'tn bizzat din oldugu
uzennde durmaktadir.
J. Hans tarafmdan yazrlan The Gnostlk Religion (2nd Ed.
Boston, Beacon Press, 196:3) adh eserde Mani ogretisi kisa ve OzIu
sekllde tamtilmaktadir.
b, ''Ceo Wtdengreen, Mani and Manichelsml (London, Widenfield
and Nicolson, 1965) isimlt esertnde bu din hakkmda aynntih bilgh~
vermektedir.
Almanlar da bu konuda krymetli eserler yazmislardrr. Alfred
Adam'm, Texte zum Mal[llchaeisnnl!; (BerUn,W:a1ter de Gruyter,1954)
isimli esert Maniheizm hakkmdaki onemli eserlerdendlr, Burada gerek
Manlhetz'In kutsal metmlert ve gerekse dint durumlari hakkmda
detayh bilgiler bulunmaktadir.
Mary Boyce, Hand Buch der Orllentalls,t1k" I Abt:ellung. IVBandt (
"Iranlstlk"), 2. Abschinith("Llteratur") • Lleferung 1 (Lelden. E.J.Brill,I968), s.67-76, adh periyodikin mezkur bolum ve sayfalannda bu
konuyla ilgili Iaydah bllgiler vermektedir.
Prof. Gunter Lanczkowskl'nln. Geschichte der Reltgtonen adh
mezkur esertnde de dtger iran dmlertntn yarnsrra Maniheizm
hakkmda da malumat verilmektedtr.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 15/50
374
Bestnct yuzyilm sonuna dogru Maru'ntn murtdlertnden
Mazdek'in kurdugu Mazdekizm de eskl iran dinlerindendir.
Kurucusunun adma tzafeten bu dine mazdetctltk de denilir, Mazdek,
lranhlann dinlerint Istismar ederek havamn, suyun, atesln butun
insanlarca esit olarak paylasildigr gibt , mallann ve mal sayilan
kadmlarm da butun tnsanlarca esit olarak paylasilmasi gerektigini
ileri surmustur 4.
Yukanda zlkretttgtmtz kaynaklann bir kismmda Mazdekizm
hakkmda malumat bulunmaktadir. OzellHde H.S.Nyberg'in ve Prof.
Gunter Laczkowski'nin mezkur eserlerinde (tiger dinlerden oldugu gibi
Mazdekizm hakkmda oldukca onemli ve sevtyelt bilgiler vertlmektedtr,
Ahmet Kahraman, Dinler Tarfht adli esertnde Mazdekizm hakkmda
cok kisa tarntim yazrsi bulundurmaktadir. Mehmet Aydin ve Osman
Cilacr'nm imam Hatip Ltseleri ictn yazrms olduklan Dtnler Tarihi adh
kitaplannda QU din hakkmda btlgt vermektedirler.
E. Eski TUrk Dim
lslarn'i kabul etmeden once Turkler, cesttli din ve kulturlerle
cevrtli bir bolgede yerlesmts olmalari hasebiyle Budlzm, Zerdusttltk,
Hmstiyanhk. Maniheizm ve Yahudilik gfbi dinlerle temas halinde
bulunmuslandrr, Turkler bu dinlerden bazilariru din olarak kabul
etmts olmalanna ragmen.bunlandan hie btrtnl sahip olduklari milli
Inane ve gelenekleriyle es tutmarmslardrr-'.
Kaynaklarda. Ortaasya ve Kuzeyasya'da devlet kurmus olan
Turk boylannm hemen hepsinde tek tann inancmm (Gok Tann)
bulundugu gorulmektedlr. Hunlar, Gakturkler ve Uygurlar gibi Turk
devletlerinde dtnt ststerntn merkezinde Gok Tann inane 1
yeralmaktadir. Bu inarusi gore Cok Tanri: tektir, ezeli ve ebedtdtr,
4 Bkz. Kahraman, Ahrnet, Diriler Tarihi, 78-
5 Bkz. Turner, G.-Ku<;Uk, A., 60.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 16/50
375
kainatm yaraticisi ve efendtsldtr. ve oldurucudur. 0 asIa gorulmez.Eski Ti.irk diniyle Ilgtlt olarak kaleme alman en onemlt
kaynaklann basmda P. Wilhelm Schimdt'In dler Ursprung dell'
Gottesldee (Miinster, ,I\schendorf F'aeche VerJagsblllLchhandlung, 1949)
adh eseri gelmektedir. Bu eserm dokuzuncu ctldt Asya'nm gocebe
kavimlerrne, en eski Ti.irk boylarma, Altay Turklertne .. Abakan
tatarlanna aynlrmsur. Burada eski Turk dim hakkmda oldukca
sevlyeli, olC;i.iluve detayh bilgiler vertlmektedir. Onuncu ctlt tse Mogel,Uygur, Burjat ve Tanguzlara ait Tann telakkistni aciklamaktadir. 11.
ciltte Yakutlan konu edmtrken, 12. ciltte tse Asya ve Afrika dinlerinin
sentezini yapmaktadir. Bu kiymetlt eser bu konudaki temel
kaynaklardandir .
Abdi.ilkadir lnan'm Tarihte ve Bugun $amanizm, 2. Baskl
(Ankara 1954) ve Es,ki Tiirk Din! Tarih~esi (istanbul. 1976) adh
eserleri de bu konudaki temel kaynaklardan biridtr.
Ibrahim Kafesoglu'nun Eiski Turk Dini (Ankara, Kiiltiir
Bakanhgl Yaymlan, 1980) adh kuc;uk boy esert de bu konudaki
onemlt eserlerdendir.
Bahaeddin Og;el'iri'Biiyftk Hun imparatorluitu TariM (Ankara) :
Hlkmet Tanyu .. Turklerln Dinl Tarih~esl (i~;tanbul. 1978) ve
islamhktan Once TiiLrklerd4;~Tell:Tanrl inancl. 2. Baskl(istanbul.
Bogazi~i yaymlan, I086} adh eserlertbu konuda zlkre deger en onemlt
eserlerdir. Hikmet Tanyu ikinci esertnde Yafes ve Turk hakkmda
D.L.T. de sunulan btlgtler, Muhtellif Tarin adlan, Iktnci bolumde eski
Turk edebiyatma umumt btr bakis, ucuncu bolurnde de Turk
atasozlertnde Tann gibi ana ternalan islemektedtr.
Bunlarm dismda Turk KiHtilril uzertne yazilmis olmakla birlikte
Turk dini hakkmda krymetll bilgiler veren eserlerden bazrlari da
sunlardir: Ibrahim Kafesoglu, TUrk Milli Kiil!tiirii, 5. Bask! (istanbul.
Bo~azi~i Yaymlan, 1'988) esertnde 284-;3.01. sayfalarmda Turk diniyle
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 17/50
37E ;
UgUionernli bilgller vermektedtr.
Bahaeddin agel, islamiyetten IOnceTUrk RiUtiir Tarlhi. 3. Baslu
(Ankara. Turk T~lrih ][{ul'umu Yaymlan. 1988) adh eserinde
kurganlarda ortaya cikan olu gomrne vs. gibt adetlere deginmest eski
Turk tnanciru ifade etmest acismdan onemltdir. Bahaeddln Ogel'tn
Turk Mttolojisi, KJillynak.1anve A~;lk1amalan Ile Destanlar, 2. cilt
(Ankara. Turk Tadh Kurumu Yaymlan, 1l989) adh kitabmm
konulanru oldukca buyuk bir tttlzllk. ctddiyet, gayret ve itina He ele
almistir. llmi seviyesi yuksek olan bu eser Turk mitolojisini cok guzel
bir sekilde belgelemektedtr, Ytne B. Ogel'm Tiirk l(wtiir Tarihine GlriIf.
9. ellt (Ankara, Kiiltiir Baka.l1lhglYal'mlan, 1991) adh esennde de Turk
Inaner hakkmda oldukca faydali btlgiler verilmekiedir.
Ekrem Sankcioglu'nun Ba'ilangl~tan giiniimuze Dlnler Tarlhi
adh kitabmda ve G, Turner ve Abdurrahman Ku~uk'un Dinler Tarlhi
adh eserlerinde Eski Turk lnanclarr. ibadetlert. ahiret manclari, dini
torenlert, olu gornme, yas tutrna manevi gucler ve ruhlar hakkmda
kisa olmakla birlikte.onernlt 'btlgtler vertlmektedir.
Aynca M.N. Sepetcioglu'nun TUrk Destanlarr, 3. Baslu (istanbul,Toker Yaymlan, 1986) ve Harun Gungor ve Mustafa Argunsah'm
Gagauz Tiirklerl : Ta.rlli":'Dil-Foklorve Halk Edebiyat1(Ankara, KiUtiir
Bakanhgl YaymlarJl, 1991) adli eserlertnde eski Turk inanclanyla ilgili
konulann bulunmasi hasebiyle zikredegerdir.
Eski Turk dintyle ilgili pek cok makale yazilrrustrr. Bunlann
basmda da A. lnan'm yazilan gelmektedir. Bu konuyla ilgili makaleler
sunlardir: P. W. Schimit'in, "Tukue'Ierm Dinl", cev, Saadettin Bulu~,istanbul Unlversitesi Edebiyalt Fakiilresi Tiirk Di11ve EdebiyatJ. Dergisi,
C. XIV'den Ayn Basim, Edebiyat Faikwtesi Basnnevl, istanbul. 1966,
s. 76-79; Abdulkadlr lnan'in Eski Tiirklerde $alllanizm Kahntllan (A.
U. i.F. D cUt 4, 19152)19-30 : Cahit Ozetli, Abdiilkadir inan: Tarihte
ve Bugiin ~amanizm, Ma.1l:aryellerve Arastirmalart Ankara, Etnografya
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 18/50
37 7 '
Dergisi, 1956); Salih Tug, Albdiillt.adlr inan : TSlrihte ve BugiiLn
~anizm (istanbul, ist. Tetk. Enst. Dergts:l, 2( 2/4), 1958), 276-278;
Suheyla Bayrav, Mirch~ Eliade ; KA~ chamanlsme et lea techiques
archalque de l'extase I[$amanizm ve Cok. Eski V<l~citTekniklerl),(
istanbul, istanbul Tetk. Enst. Derigisi., 2(:2/.1), 19158). 273-276 adh
makalelerden son il<;il klastklerdendir. A Cerrahoglu, Azarbeycan ve
Anadolu Foklorundan Saklanan iki eamsm Tannsl, (A. U. i. F. D •
1956). 65-.75 : Abdulkadir inan, Ba~kurt Tiirkle:dnde f1amanizmKahnt11an (Turk Folk. Arst., 1(1). 1966), 95-124 ; Hilmi Ziya Ulken .•.
lslamdanOnce Ttrrkler Ne lnancta ieli ? [Yeri! lnsan 7(7) . 1969).6-9 ve
( 7(83); 1969). 18-25 ; lbrahtm Kafesoglu, ''}<::SldTUrk: Dint "( i.U. E. F.
Tar. Enst. Dergisi, (3) • 1972), 1<~4; Osman Ctlacr, "$amanizm de
Evlenme ve Do4um Torented., ( TiirH~Killtiilru. ll( 123), 1973), 33-42 ve
Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun "Turkfer Arasmda Dmlerln Tarih~esl
(Tore. 7(44/45), 1975:1, 16-22 adli makalelerinde eski Turklerm dini
hakkmda tatminkar bilgiler bulunmaktadir.
Zikredilen bu eser ve makalelerm bu konuda calisacak olanlan
bir fikre ulastiracagi kanaattndeylz, Ancak butun bunlara ragmen
eski Turk dininin tam olarak ne oldugunun kestn olarak ortaya
konulmadigiru samimiyetle ltiraf etmernlz gerektr.. Temennimiz Turk
Him adarnlarmm er yada gee; bu konuya kesrn bir netlik
kazandirmalandir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 19/50
378
n. DOl,tiM
YA$AYAl~ DiNI...ElR.
A. Dkel :Kablle Dinlerl
ilkel kabileler, gecmtste yasarms ollan veya gunumuzde de
yasamakta alan: geltsmts btr hayat tarzma ulasarnarrus, geclmlertnt
avcihk, balikcihk ve toplayicihkla saglayan kucuk topluluklara dentr,
Gunumuzde Afrtka'da, Avusturalya'da, Paslflk Okyanusu adalannda,
Cava'da. Bireztlya'da yasarnaktadrrlar". Bu bakimdan i1kel kabile
dtnlertnm dlger yasayan buyuk dinlerdeki gtbi tarthsel geleneklerin
ayru sekllde teskil etmedigt ortadadir.
ArhurO. Lovejoy ve George Boas, A Documentary History of
Primitiuizm and Ralated ideals (Baltimolre. Johns Hopkins Univ.
Press, 1935) Istmli kitaplarmda tlkelltgm tarthtnin bir dokumunu
yaparak klasik antiklik tcertstnde prtmlttvtzm'tn bazi anlarnlarrm
ortaya cikardilar. Bu iki sahis, bu anlamlari "kronolojlk" ve "kulturel"
olmak uzere ikigenet kategonde suullandirrmslardir".
G. von der Leeuw dini duygunun orijini olarak tabii ve sosyal
dunyalarin normlarmda gucun tecrubestne dayandmr. Onun bu
krymetli eseri, Phaenomenologfe der N'.ellglon (Zweite durch
geschehene und erweitere AufJage), (TUblngen. J.B.C. Mohr, 1956)' dir.
Bu yaklasim Rudolf Otto'nun ilk fenomenolojik yazrsi olan, The Idea
of the Holy. 2nd. ed. (London, Oxford Univ. Press,1958) yi
hatirlatmaktadrr. Otto, "Kutsal Ftkrt'' adli bu eserinde akilci olmayanbir usUl tcertsmde dini tecrubeyt anlamayi arzularnaktadir.
6 Bkz. Turner. G.-Kut;;iik. A.. 43,
7 Kulturel ve Kronolojik Primittzrn hakkmda genj~ bilgi icin bkz. Adams, Charles J., A
reader's Guide to the Great Religions, Second ed.. The Free Press, A Division of
Macmillan Publishing Co., Inc., New York. 1971', 2.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 20/50
379
Mircea Eliade ise, H. Otto ve J. Wach'm hermenutlkal Itefstrct,
yor urnlayicr) yaklasimlarmdan uzaklasan eptstomolojtk
problemlerden icUnap etmlsttr. 0, G..Van der Leeuw'un yapbgl gibt
felsefi proplem dahilinde kalmayi Istemistlr. Bu yeni baslangic
noktasi, ilk defa Georges Dumezil tarafrndan ifade edtlmtsttr. M.
Elieade'nin bu kiymetlt esert, T'l."aJ.t~d'htatotre des Religions
(Paris,Payot,1953),dlr. Bu eser 405 sayfa olup toplarn onuc ana
bolumden olusmaktadir.
Yine ilkel dmle ilgi olan onemli blr calisma da Friedrich Heiler
tarafmdan kalerne alman, Erscheinungsformen und Wesen der
Religion (Stuttgadt. W.. Kohfhammer Ve:riag,lL961). dinin cesltlt
acilardan cok sevtyeli olarak degerlendmldigt bu eser, her Dinler
Tarfhclst ictn bir el kitabi mahtyetmdedtr. Burada daha cok dtntn
mefhum ve ozil Incelenmektedir.
Modem Antropolojinin babasi sayilan. E :. B. Tylor'un Religion in
Primitive Culture,VoL II ( J , f Prlmitiv Culture OLondon, ll872; NewYork.
Harper Torchbooks, lL958) isirnli kttaplari "Anirnizrn"in din
nosyonunun kucuk bir tarumi olarak ileri surulebtllr. Tylor, ilk insan
topluluklarrnm dlni duygusu uzertne yaptigi bir calismadan Anirnizm
nosyonuna ulasrmsur. Tylor'un dini gelisme ve kultur hakkmdakl bu
teorisi bazi cevrelerce buyuk kabul g,5rilrken. bazilari tarafmdan da
stddetlt elesttnlere ugramisur.
Tylor'un Animizrnizahmm bir rnesele olarak ortaya cikmasidogrudan dogruya dintn orijininin ne oldugunda yatrnaktaydi.
Tylor'un ilkel kulturlertn dini hakkmdaki en onemlt nokta: dini
inane} psikolojik bir hayale dayandirrnasr ve yanlis nettce
cikarmasidir, ilkel insan Icin, subjektif ve objektif gert;egi. ideal ve reel
objeleri ayirtedernedtgi David Bidney tarafmdan ifade edtlmtsttr. The:
Concept of Value inModc::nnAntropology inAn1tmpology Today, A.L.
Kroeber, ed. (Chicago, Unlv. of Chlago Press, 1953), S. 682-699.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 21/50
380
Paul Radin tse Tylor'un "Pdmltlvi Cullture " adh eserine btr gir1l;I
yazmistir. (New'York, Harper 1rhorchbookJI, 1958). Burada Tylor'un,
dinin orijini hakkmdakl gon1~iimln btr cok Iltm adami tarafmdan da
krttfk edildtgini belirtmeUyiz. Bunlar: RH.Codrigton, The Melanesiall(Oxiord, Clare:ndon Press.189i): W.E. Gudgeon, Maori Religion.
Journal of the Polynesian Society. XW (UM>5).s. 107-130; Baldwin
Spencer ve F.Jr. Gillen, The l\ifative Tribes of Central AvustraUa
(London, Macmlllbm,l904).
Geo Wtdengren'in tarafrndan kaleme ahnmis olan.
Reu.gtonsphaelilomerlOI(~gle (BE~rllJn.Walter de Gruyter Co., 1969) adh
eser deilkel din hakkmda malumat vermest bakmundan onemlidir.Bu eser yirmibir bolumden olusmakta olup, biiyli. kutsalhk, tann
manor, polttefzm, monotetzm v.b. gibt konular detayh olarak
Incelenmektedtr.
Harolds Btezams'tn, ]Jlie GotteSi{estalt der lettischen
VolllksreUgion '(UppsaJa,l961) Istmmdekt esert de 1lke1 dmler hakkmda
faydah bilgiler verflmektedtr.
Herman Gunkel ve Zschamaek Leopeld'tn kaleme aldiklarr, Die
ReUgion in ~~schichte und Gegenwart ('riibingen. Paul Seebeck,
1927-1932) adli alti eiltlik esertntn ilk bolumunde Ilkel dinler
hakkmda malumat verflmektedtr.
Dmlertn menset ve Ukel dtnlerden bahseden Onemli eserlerden
bazrlari da sunlardir: Waldemer Stohr, Die Altlndonoslschen
ReUgtonen. BIIILlld !(Leftden.E;.J.B:dD, 197'6) bu eser eski Endonezya
dmlert hakkmda kaleme ahnrms olan en sevtyelt ve detayh eserlerden
btristdtr .
Paul Schebesta'nm yazdIgl. Ursprung der ReUgion, Ergebnisse
der vorgeschti.chtllehen v~lk:erkundUch.m Forschungen (BerUn,
Morus-Verlag.1961) tstmlt esert de bu konudaki degern esererden
blristdtr. Burada Ozelllkle dtnlerm mensemden ve ilkel dtnlerden cok
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 22/50
3 1 3 1
detayh bahsedilmektedir.
Gustau Menschtng'tn, Gut und Bose Im Gla.uben der V6}ker
(Stuttgart, Ehrenfrldklotz Verllag.1950) admdaki esert de ozellikle din
rnefhurnunun tncelendlgt onernlt cahsmalardan bmdir. Aynca burada
ilkel din ve dinlere yer vertlmektedir.
Ulkemizde ilk olarak Ahmet Mithat Efendt'nin yazrrus oldugu
Tarlh-i Edyan Dmler Tarthi cahsmalannm tlkinl olusturmaktadir. Bu
degerlt esertn 1-141. sayfalara arasma ilkel din ve ilkel kabile dtnlert
hakkmda bilgi vertlmektedlr.
M. Semseddin Gunaltay'm. Tarlh-i Edya.n, I (Uersaadet-Kanaat
Matbaasl ve Kltaphsmcsi. 1338/1919) tslmlt Osmanhca olarak
yazilnus alan eseri de: bu konudaki onemlt cahsmalardm btrtdtr.
Burada ozelllkle Antmizrn, Naturtzrn, Fettstzm.Totemtzm. Mana.
Afrikada'ki ilkel kavtmlertn dtnlert, Okyanus halkmm dmlertnl ele
almakta ve her dinin savunucusu ve a dinin muhalifinde olantllmadamlannm dusunceleri hakkinda cok gents malumat vermektedtr.
Bu bakimdan Tiirkiyedeki Dinler Tarthcllert tern bu eser muracaat
edilecek bir kaynak mahtyettndedtr.
Tiirkiye'de yazilmis alan Dlnler Tarthe kitaplannda ilkel dlnlerle
ilgili bilgilere rastlamak mumkundur. Bunlardan bazilan sunlardir:
Prof. Dr.H. G. Yurdaydm ve Doc. Dr. M. Dag'm Dinler Tarihi Istmlt
eserlertntn 24-31. sayfalan bu mevzuya aynlmisur. Burada gene}
olarak ilkel Inanclar ele almmaktadir. Ahmet Kahraman'm Dinler
Tarihi adh kitabi da 29-37. sayfalarda ilkelldinlerden bahsetmektedir.
Doc, Dr. Mehmet Aydin ve YrdvDocvDr. Osman Cllaci'nm Dinler
Tariht adh kitaplanmn 23-27. sayfalan ilkel dinleri konu edlnmtsttr.
Aynca Prof. Dr. Giinay Turner ve Doc. Dr. Abdurrahrnan Kii~iik
tarafmdan kaleme alm an Dinler Tarihi 43-48. savfalari ilkel kabile/ .
dinlerine ayrilmis olmakla birlikte digerlermden Iarkh olarak burada
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 23/50
382
totem. tabu, mana, aytn, efsane, yuce Tanrr, saman V.s. gibi
mefumlarda ele almmaktadir. Annemarte Schimmel'in Dlnler Tarlhine
GIrl,. (Ankara, A. U. i. F, Yayudan. 1955JI adh eserinde cok kisa
olmakla birhkte ilkel kabile dmlert hakkmda bilgiler bulmakrnumkundur. Aynca Ekrem Sankcioglunun Baslangictan Gi.ini.imi.ize
Dinler Tarihi, tsimli kitabmm 22-25. sayfalannda ilkel dinlerle ilgili
bilgiler bulunmaktadrr. Felicien Challeye'ntn, Dinler Tarihi . cev,
Sernlh Ttryakloglu (istanbul. Varlik Yaymlari) adh eserinde tse ilkel
dinler hakkmda aciklamalar bulunmaktadir. Burada ozellfkle
totemizm ve Anirnizrn ele ahnmaktadrr.
Dr. Sedat Veyls Ornek'in "itkellerde Dlnsel Temel Kav:ramlara
Genel Bir Bakl!?" A.U.D.T.C.F.D •• 1962), s.255-261 adh makalesini de
kayda deger goruyoruz,
Asagida ztkredecegmuz eserler Ilkel kabiIe dinlerini bolgelere gore
Incelernts olmalari bakimmdan onern arzetmektedir. Walter
Krickeberg/Herman Thrimborn/Werner Muller ve Otto Zerries
tarafmdan yazilan Dte Religionen des alten Amerlka (Sttutgadt. W.
Kohlmammer Verlag. 1961) adli eser, eski Amerika dinlerini detayli
olarak mcelemektedtr. Dart bolumun her btrt dart Him adarrn
tarafmdan ele ahnrrustrr. Prof. Dr. Gi.inten Lanczkowski 'ntn
Geschichtke del' ReUglonen isimli esertnin ilk kismmda Afrika dlnleri
incelenmektedir. Ernst Damrnan'm Die Religionen Afrikas (Stuttgart.
W. Kohthammer Verlag, 1963JI adh esert de Afrika'nm eski dinleri
uzerine yazilmis olan kiymetli eserlerden biridir. Her ne kadar Afrika
kitasmm bilti.in dtnlertnt mcelernese de. mceledtgt dtnlertn
muhtevalanna e~~ilrnesibakimmdan onernll gorulmektedtr. Waldemar
Stohr ve Piet Zoetmulder tarafmdan yazrlrrns olan Die Religlonen
Indonesien (Stuttgart. W. Kohllttammer Verlag, 1965) adli eseri ise
Endonezya dlnlert uzertne yazilan onemlt kaynaklardan blrtdir. Bu
eser Ilkel ve gelismts dirtier olarak iki genel bolumde ele almmistir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 24/50
383
Dlnler Tarthinde onemh btr yert olduguna inandigmuz Ord. Prof.
Wilhelm Sehimidt'in kaleme aldlg;l,Ursprungder Gottesldee adh 13
eiltlik8 eseri ise bu konuyla ilgiJi olarak zlkredilen butun eserlerln
ustunde cok krymekli bir oneme sahiptir, Bu eserin Iklnct eildi en eskt
Amerika dtnlerme ayrilrmstrr. Beslnct ctldt Amertka, Avusturalya
ilkellerinin dinlertni ele almaktadir. Yedinei ve sekizinei bolumleri
Afrika gocebe kavimlerinin. Hamit ve Hamitoitler dtnlertni
aciklamaktadir. Sekizinci ciltte tse her ik1kavrntn yarusira Nilotladnn
dint zihniyetlerine ait sentetik bir tablo sunulmaktadrr. Onun bu
eseri olagan iistu bir kultur ve caba iiti.iniidiir. O. son asnn en buyuk
dilei ve etnologlanndan biri olarak kabul edtlmektedir". Katolik
papazi olan W. Schimidt. senelerce yuceTarm mefhumunun hemen
butun iptidai mi1let1erdemevcut olusunu ispat etrnekle ugrasip, diger
din btlginlertntn stddetli itirazlanna ragmen nerdeyse omrunu bu
konuya hasretrrnsur. Nitekim bu esertn ilk cildl 1912 yilmda
yaymlanmasma ragmen. son cildl 1955 yilmda yaymlanabtlmistir.
B. HiND DiNLERi
Biz burada Hind topraklannda dogmus ve geltsmtsolan dinleri
konu edlneceglz. Kaynaklari tse herdinin kendi icinde venlecekur, Bu
dmlert ise mumkun mertebe kronolojik siralamaya gore ele alacagiz,
1) IHnduizm
Hindulann dini ltteraturlertntn basmda Sanskritce yazilrrusolan Vedalar gelir. Bunlar: Rigveda. Samaveda, Yajurveda ve
Atharvaveda'dir. Aslmda Hindulzm'In kutsal mettnlert sadeee
8 Bu eserin 12 ve 13. ciltlcri yazarm olumunden sonra 19!=)4ve 1955 yillarmda
tamamlanrms tir,
9 Wilhelm Schimidt hakkmda gents bilgi Icin bkz, Eliade, Mircea, Dinin Anlarm ve
Sosyal Fonkstyonu, cev. Mehmet Aydin. Kliltur Bakarihgr yaymlari. Ankara. 1990.
15. 21-22. 25-27. 50-51.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 25/50
3B4
Vedalardan Ibaret degn bilakis gents blr kollekstyonu IhUva eder. Bu
kolleksiyonu "Sruti'' (vahye dayananlar) ve "Srnlrttl'' (destan sekltnde
olanlar) diye ikiye aymnak mumkundur. Veda'lar M.6. 600 yillannda
Samhitalann Icinde toplaruncaya kadar sozlu olarak nakledtlmtsttr.
Buna gore Veda'Iar ve bu kutsal metlnlertn tamamlayicrsimahiyettnde bulunan Brahmanalar, Upanisadlar ve Aranyakalar
"Srutj''ye: Mahapharata Destarn. Ramayanalar, Pranalar vb. ise
"Smriti"ye girerlO.
Hinduizm hakkmda 6zeillikle banda pek cok calismarun
yapildigi bir gercekttr. Bunlardan Hind dint metinlerinin mcelendtgt
kiymetli blr eser . Hans Oertel tarafmdan Zur Indlschen Apogetlk
(Stuttgart. W. Kohlhammer Verlag, 1930) adi altmda yayrmlanrrustir.
Dini metinlertn yanrsira barada Hind din billmt ve dint tarihi de ele
ahnmaktadir.
Helmuht von Glesenapp'm, Die ReUgionen Indiens (Stuttgart,
Alfred Kroner Verlag. Jl943) adli bes bolurnluk esertnln ilk lki
bolumunde ve ucuncu bolurnu n bir kismmda Veda'lardan
Brahmana'lardan ve Hindtstan'm yuksek dinlerinln ilk kademeslnden
bahsedUmektedir.
J.D.M. Derrett'tn, Religion and Law in Hindu Jurisprudence;
the Royal Asllatik Society (London,1954) isimli oriyantal
periyodlanndan olan bu esert de Hmduizm hakkmda faydah bilgUer
Ihttva etmektedtr.
A. A. Medone'nin Rig-Veda hakkmda tanrtici mahtyette lngfltzce
olarak yazdig; antoloj:isi bu konuda geni§ bilgiler Ihtiva etmektedir.
Hymus from the lRigveda (calcutta. Assoctatlon Press. 1922).
Bu konudaki onemli bir caba esert olan Max Muller'In, Sacred
Books of the East, 50 vols (O:for(i. Clarendon Press.1879-1910; Dellil
10.Oents btlgi tcin bkz. Challayc, Fclicten, Dinler Tarfhi, Cev, Semih Ttryakioglu, 49-
63.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 26/50
38S
Motidal Banarsidass, 1959 ff) ve The Socred Books of the Hindus, 32vols. (Allahabad, The Panlnl oftce, 1909-19137) Istmll esert de zikre
deger calismalardan blrtsldtr. Gercekten de bu tid eser cok biiyiik
gayret ve caba urunudur. GorOldi1~;uuzere ilk eser 50, ikincisi tse 32
ciltten olusmaktadir. Her iki eserde de Hinduizm hakkmda cok gents
btlgiler vardrr. Hind dtnleri uzertne cahsacak olanlarm bu iki eserden
cok Iaydalanacagi muhakkaktir.
Alman Him adamlanndan Prof. Dr. Hans Joachim Schoeps'In,
Die Grosen Religiomm der weu (Miinchen~Zudch. Drdmersche
Verlagsanstalt Th. Knaur Nachf,1957) admdakl esen de Hmdutzm'e
yer vermesi hasebtyle onernlt kabul edtlebtltr, Burada Htndutzrn'In
yamsira onun ruhi yapisi da ele almmaktadir.
Tariiuma deger kiymetlt btr eser de Fridrich Heiler'In, Die
Rellgtonen der Menschheitisimli mezkur esertdir. 140-155. sayfalarda
Hinduizm hakkmda tatmmkar bilgiler verflmektedtr. Burada ozellfkle
Vedalar- Upanisadlar, Yoga tertmlert, Sankya ogreUcisi vb. konular
uzertnde durulmaktadir.
Ozellikle Vedalar ve Hindulzm hakkmdaki onemll bir periyodik
cahsma da B. Spuler tarafmdan, Handbuch der OriantaUstik adh
seride yapilrrnsur. Bu sertnln dorduncu cildin Iklnct bolumu ozellikle
bu konuya aynlrrustir. Handbuch der OrlantaUstik, ed. J. Gonda;
Indien, 4 vols, 1. tell, Vedicrutual The Non-Sole~lDUl Rites, (l.eiden.
E.J. Brill, 1980). yukanda adi gecen eser budur, Bu serin1n ikinci kismiise Sanjukta Gupta-Dirk Jan Hoens ve Tuen Goudriaan tarafmdan
Hindu Tantrism bashgiyla kaleme almrmsur. Bu pertyodtkte kIymetli
btlgller vertldtgme sahtt olunmaktadrr.
Maurice Bloomfleld'tn, 'I'he Religion of the Veda. The Ancient
Religion of India, (NewYork and London, G. P. Putnam's Sons, The
Knickerbocker Press, 1908) isimli 300 sayfahk esert de zlkredtlmest
gereken eserler arasmda yeralmaktadir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 27/50
386
Helmuth von Glasenapp'm Dlie Rellgionen Indies, (Stuttgart,
Alfred Kroner Verlag, Hll43) adh 394 sayfalik kttabi da bu konudaki
onemh eserler arasmdadir,
Bu konuyla ilgili olarak bauda yapilrms olan bazi cahsmalar da
Turkcemize kazandmlrrusur, Bunlar: Nikhilananda Swami, Ruhun
Kurtulu,da Htrrdulzm, eev. Sed.at Umran (istanbul, Ruh ve Madde
Yaymlarl,1968) Istmlt kitabmda konuya dualist olmayan dini felsefe
acismdan yaklasrrnstir. 11 bolurnden olusan bu eserde genel olarak
Hlndutzm'tn ruhu, tanrisalhk ve yaratihs, Hindu ahlaki, manevi
temrinlerden karma-yoga. Bhakki-yoga,inana-yoga,Raja-yoga gibi
konular islenmektedir. Aynca praiikteki Hindutzrn ve evrensel dinhakkmda da bilgi verilmektedir.
Swai Prabhavanananda-Chnstopher Isherwood'un, Tefrit Etme
Hazinesi <Vive:kaChudamini' ~hankara>. eev, Mehmet Ali Isrm
(istanbul. Dergah Yaymlan,lH76) adh eserlert de oldukca seviyeJi
bilgiler lcermektedtr.
M. Ali Isim'm derledigt, Upantsadlar <Tanrmm Solu.lu>.
(istanbul. Dergah Yaymlarl.1976) istmll esert de Hindu kutsal kttabiVedalann Ikincisi Sama-Veda'run dini ger<,;e~~inn buyuk t.arafi olan
Upanlsadlarm bir derlemesldtr.
Ulkemizdeki bazi Dinler Tariht cahsmalarmda da Hmdutzm
hakkinda bilgilerin verildtgt rnusahede edilmektedir. A. Hilmi Orner
Budda'nm, Dlnfer Tarihi, (istanbuj. 1. basrhs, Vaklt, 1935) adh
eserinde Htnduizrn hakkmda gents ve sevlyelt bllgtler verilrnektedir.
Daha once defalarca adi gecen diger Dinler Tarihi kitaplannda da bu
konuyla ilgili kisa bilgiler bulunmaktadir. Burada tarutimma gerek
gordilgumil bir cahsma da Kursat Demirci tarafindan, Hinduizm'ln
Kutsal Metinlerl. Veda1ar (istanbul. i~aret Yaymlan) adiyla yayinlanan
kitabrdir. Yuksek lisans calismasi olan bu eser kutsal metinlerin
tarutilmasma agirhk vermektedtr. Burada imkanlar olcusunde Hind
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 28/50
387
kutsal kitaplannm yarusira Htnduizm hakkmda bflgl verilmektedir.
Aynca Hindu tannlanndan bahsedilmektedtr.
Bu konuda yazrlrrus olan tarutimma gerek gordugumuz
makalelerden bazilan Ise sunlardir: Kemal ~~agdai? '1:Undistan'da .inek
Killtii ve Killtiiniin MeIl~elUzerine BirAn~tmna" Jl.U.D.T.C.F.D., C.
XIII. sayl 1-2. Mart-Haziran. !;. 53-67, 1955;. Kemal Cagda~.
''Bhagavadglta'' A.U.D.T.C.F.D., C. xvm, sayll.1-2, s.92-121, 1960;
Lamia Kozlu. "Biiyiik Hint VeIlsi Ramakrtshna" Turk Dii,iincesi
(istanbul, 1.1; s.81-87,1.2, s.15H-164,1956; Doc. Dr. Abidin t r u ,"lndra-Dharma" A.U.i.F ..D., C. XI, S. 153-170,1963; Kamal Cagda!?.''Fll
Bash Tann Genasa" DOl~UDill. s.27··;38.1964.
2)Cayniznl
M.O.VI. y.yilda ortaya cikrms olan Cayruzrn'In llteraturunun
geni~ bir alana yayildig, gorulur, Bu Ilteratur, Sansgrtt ve Pratrit
dillermde olmak uzere iki kolda yayilarak muhafaza edllmtsttr U.
Cayna ltteraturu hakkmda yapilrms olan en onemlrcahsma
Maurice Wtnterrutz'm, AHIstory of Indian J",iteratu.rt~.vol, 2, Buddhist
Literaqerature and Jaina Literature, tr. S. Ketkalr, and rev. by the
author ( Calcutta, Univ, of CalcuUa,1927: New DeUli, Oriental Books
Reprint Corp., 1972) adh eseridir. Bu esertn digerleIine gore daha tam
bir rtvayett Ihtiva etugi gorulmektedtr.
Asagida zfkredecegtmlz iki eser "Svetambara'' kutsal metinleri
uzertnde calisacaklar Icin basvuru ()zelligi tasimaktadrr. Schubrtng'm,
"Die Lehre des Jainas" daha sonraki geltsmeler de Ludwig Alsdorf'un,
Les Etudes jaina,etat present et taches futures (Parls.Coll~ge de
France,1975) tarafmdan ele almrrustir. Kisa olmakla birlikte bu
konuyla ilgUigereklt eserlerdtr. "Dlgambara" metniyle ilgili ugrasanlar
i<;in malzemeler daha Iazladrr.
11Bkz. Adams, 238-239.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 29/50
388
Helmuth von Glasenapp'm Die ReHgionen Indlens (Stuttgart.
Alfred Kroner Vlerlag, 1943) adh esermtn ucuncu bOli.imi.indeCaynlzm
hakkmda detayli bilgiler verilmektedtr.
Fridrich Heiler'in mezkur esert • Die Religlonen der Menschheit
'm 156-161. sayfalarmda Cayntzrn hakkmda gerekli btlgtler
verilmektedir. Helmuht von Glasenapp'm. Die Nichtchristlichen
Religtonen adh eserlnm 114-120. sayfalan bu dine yer vermektedir.
Burada Caynizm ana hatJanyla degerlendilmektedir.
Ulkerntzde Caynizm hakkmdaki btlgtler ise $U kitaplarda
bulunmaktadir: A.Hilmi Orner Budda, Dinler Tarihi adh eserinin 118-
128. sayfalarmda Caynizm'tn kurulusu, cemaati ce temel tnanclan
hakkmda bflgi vermektedir. G.Ti.imer ve A.Ki.ic,;:i.ik'i.inDlnler Tarihi
kitabmm 70-73. sayfalarmda Caynizrn'In kurucusu Mahavira'rnn
hayatr.Tanrr anlayrsi , meshepleri ve kutsal kitaplan, ahlaki
prenstplert, kurtulus ve hidayet doktlrtnt, aytn ve tbadetgtbt konular
kisa ama sevtyelt bir sektlde ele ahnmaktadir.
3) BudiZiliIl
Hindistan'da M.O. VI. y.yilda dogmus olan Budizm, Caynizmlecagdasur. Bu dintn kurucusu olan Buda, bir kltap birakmamistir.
Ancak Budistler, Pali dilinde yaprrns oldugu vaazlan "Palt-Kanon"
tsmmde btr kitapta toplanrruslardu+e
Olaylara mukaddime kablltnden ziyade daha billmsel olarak
yaklasrnis alan eserlerin basmda Edward Conze'ntn, De r
Buddhlsmus, (Stuttgart. W. KohXhammer Verlag. 8. Auflage,1986)
isimli eseri gelmektedir. Ilrni seviyesintn yi.iksek olmasmdan dolayi bueser di.inyaca sohret yaprrnsur. Bu konuda calisacaklar 1<;1nana
12 Bu konuda gems Ibilgii<;inbkz. Eltadc, Mircea: Geschichte der religtosen Ideen, Bd.
4. ubersetz von Adelheid Muller-Lissner und Werner Muller. 2. Auflage, II / s. 69-98.
Freiburfim Breisgau 1994.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 30/50
389
basvuru kaynagi nttellgmdedtr. Yme bunun, Thirty Years of BuddhistStudies (Colombia. Unlv, of Carolirn18Press, 1968) adh kltabi, konuya
metodik acidan yaklasmasi hasebiyle 6nemlidir.
Carl Friedrich Koeppen'm, DileReligion d.es JlBuddhaund Ihre
Entstehung (Berlin, Ferdinand Sehnelder, 1857) ilsimlikttabi da bu
sahadaki degerlt eserlerden btrtdir. 0 < ; ; bolumden olusan bu esertn
Iklnct ve ucuncu bolurnlertnde Budizm but.un yonlertyle ele almmakta
ve bu konular gents bir sekilde islenmektedir.
Helmudt von Glasenapp'm Frarisizca'ya cevrtlmts olan,
Brachma et Boudha (trans. Oreste 'I'outzvltch (Pads, 1937) adh 304
sayfadan olusan eseri ise Budizm'I sevtyeli ve gents bir sekilde ele
almaktadir. F.H. Hiliard'm, The Buddha the Profet and the Chna
(London, George Allen Unwin Ltd..) adh kltabi da ltteratur acismdan
zikre degerdtr.
Erik Zurcher'ln. Buddhism (NewYork; St. Mlarlln's, 1962) isimli
kttabi da bu konudaki eserlerden btrtdlr.
WilliaT. de Bary'nin edisyonunu yapbglTheBuddhist Tra(iition
in India, China and Jrapan (New York, Modem Library. 1969) adh
kttabi ve §U zrkredecegtmiz kitaplar da Budtzrn hakkmda onemli
bilgiler veren eserlerdendir.
E.A. Brutt'un edisyonunu yaptigi The T.~achings of the
Compassionate Buddha [New York, Mentor, 1955) ; Clarence
Harnilton'un edtsyonunun yaptig: Buddhfzm : A Religion ofCompassion (NewYork, Liberal Arts. 1952) ve Lucien Strelk'In, World
of Buddha: A.Rea.der (Garden City, New York, Doubleday, 1969) adh
ingilizce olarak yazilrrns alan eserlerdir.
Budizm h akkmda da luz.urnlu btlgtlertn buluriabtlecegt
kitaplardan bazilan da sunlardir:
Mircea Eliade'm 12. dipnoUa gosterdigimiz Geschichte der
religiosen Ideen tslmlt kitabmm 2. cildinin 69-98, sayfalari Budlzm'e
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 31/50
~190
aynlmistrr. Burada Buda ogretisi. meditasyon teknikleri, btlgt yoluyla
kurtulus gibi konulari da Ihtiva eden degerh bilgiler bulunmaktadir.
Friedrich Heller'ln. Die Rellgionen del!'Mensclt1heit adh eserinin 156-
225. sayfalarmda Palt-karion, yasayan Buda ve ogreUsi. cemaatt,
Mahayana ve Hmayana mezheplert gibi konular iyi bir sekflde
tarutilmaktadir. H. J. Schoeps'In. Die Grosen Religionen der Welt
tstmlt eserinde de Budist pratiklertnden (aym. tbadet, toren vs.)
bahsedilmektedir. E. Sankcioglunun, Ba,langu;tan Giiniimiize Dinler
Tarihi adh eserinin 15,6-184. sayfalan arasmda seviyeli ve tarntici
bilgiler vertlmektedtr. G. Turner ve A .. Ku.;;uk'un Dinler Tarihl de
Budizm'in tann anlayisr, kutsal mettnlert, inane. ibadet. gelenek,
rnezhepler ve Buda'nm hayati gibi konulan seviyeli bir sektlde
tarntmasi bakimmdan onemltdtr.
Tercume sayesmde diltmize kazandmlan eserlerden bazilari tse
sunlardir: Paul Carus'un, Buda'nm O~retisi" eev. Teoman U~gun
(istanbul. Ruh ve Madde Yayrnfarr, 1984) bu esert eski mettnlertn
derlenrnestyle meydana gelmtsur. Sekiz bolumden olusan bu kitap,
okuyucuya gents bHgilervermektedtr.
Walter Ruben'In, Buddhizm TIUihi, eev, Abidin itil (Ankara,
Sakarya Basrmevl, 1947) adh kltabi en cok tanman eserlerdendir. Bu
kttap cok tarunmis olmasma ragmen muhtevasi gents kapsarnh
degildtr. Burada Budizm kendi ana hatlanyla ele almmakta. efsanevi
rivayetlere ve destanlara da yer vertlmektedlr.
Kendi dilimizde yazilan eserler de sunlardir: Ca~lar Boyunca
Btiyiik Adamlar: Buda (ist~mbu1.]DoganJKardE~'Matbaaclllk SanayiiA.~ .• 1972) bu kltap. ltalya'dakl Arnalda Mondadort yaymevi He
Dagan Kardes yaymlan arasmdaki. i~birligi Hehazrrlanrrnstir. Burada,
kisa resimlt bllgtler verilmektedir. Budist ayln ve ibadet1eri restmlerle
tarutilmaktadir .
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 32/50
391
Budizm hakkmda Turkce yazilan makalelerden bazilan da
sunlardir. Prof. Kemal Cagdas "Reformcu YODluyle lBudave A!ioka"
Do~u Dill. S.53-91, 1(4), 1970); Dr. Hulusi Dosdogru, "Budha ve
Budhizm" Yeni insan,s 6-8, I96?; (Adnan-Adivar) Halide Edtp,
''Buddhism It,Yeni istanbul, 1955.
4) Sihizm.
XVI. yuzyilda islam ve Hinduizm kansmu bir din olarak ortayacikan Sihizm'in kurucu su Nanak'tir. Kutsal kitaplari tse Adt-
Grant'ur+'. Diger Hind dinlerine nazaran cok yeni olmasma ragmen
Sihizm hakkmdaki cahsmalarm azhgl gaze carpmaktadir,
Bu konuda yapilan zikre deger cahsmalar suhlardrr: A History of
the to the Siks from the Origin of the Na1tionto the Battles of the
Sutlej (London, John :Murray, 18~l9). Bu eserde Sthlzm hakkmda
detayh btlgt verilmektedir. Ozelltkle de Cum Nanak ve kutsal kltabr
Adi Granth hakkmda tatn1inkar btlgfler verflmektedlr.
Prof Dr. Teja Singhm Sihizm ve Sth tartht hakkmdaki
ingilizceye yaptigi tercumesi tse bu konudaki eserlerden sayilmaktadir.
0, Guru Nanak'm Japji dilindeki sabah vaazlanru, Guru Nanak'm
meditasyononu tercume etmtsttr. (:2nd. ed. AmrUsar, Sikh Tract
Society, 1924) ve Asa di var, Sikh Hymns from the Adi Granth
(Amrltsar, Shiromani Glwwara Prabandhal comtttee, 1957).
Prof. Sher Slng'in, Philosophy of Sikllism (Lalwora, Sikh Un!v.Press, 1944; 2 nd. edition, Delhi, Sternleng, 196«» adh esert de bu
sahadaki onemlt eserlerdendlr.
Gerek batida gerekse ulkemizde Sihlzm'den bahseden onemlt
yazilardan bazilan da sunlardrr: Helmuth von Glasehapp. Die
Nichtchrtstltchen Religtonen: G. TOmer ve A. KLu;i.ik'i.in Dinler
TaMi'nde 73-76. sayfalarda bu dini tarntici bilgller verilmektedir.
13 Bkz. TUrner, G.-Kii~~uk,A., 73.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 33/50
392
Dilimizde bu korruyla ilgili olarak yapilnus alan cahsmarun,
Abdurrahman Kucuk'un, "Sihizm" A.U.i.F.D., C.XXVIn, s. 391-417
(Ankara tint. Basrmevl, 1986) adh makalestnln oldugu gorUlD.r.
Burada, Sihizm genel hatlanyla cok iyi blr sekllde tamtilmaktadir. Bu
makalede, Sihizm'in dogusu. Guru Nanak'm Tann anlayrsi, ve
doktirinleri, Nanak'tan sonraki durum, Kutsal kltaplar. kult. Sihlerin
diger tnanclari. ibadetlert. geleneklert ve mezhepleri hakkmda
doyurucu malumat verilmektedlr.
C. Cm DinleriYine biz burada Ctn'deki butun dinlerden ztyade orada dogmus
olan dinleri ele alacagiz.
1)Taoizm
Cm'in milli dlnlerlnden alan Taoizm'i Lao-tzu kurmustur. Bu
dinin kutsal kitabr Ise "Ta() Te King" dir14. Bu din hakkmda yazilan
en onemli eserler sunlardir :
See H. Maspero.Le Taoisme f.nlltis M~Janges posthumes sur les
re1llgionsit I'histoire de l! a Chine (Paris, Civil Isattons du Sud, S.A.E.P.,
1950) :H.S. Levy. Yellow 1'tu'ban R.eligion and Rebellion at the end of
Han, Cournal of the American Oriantal Socllty, LXXVI, 214-227,
1956; Chung-yuan Chang. Greatlvty and TaollSm (NewYork. JuHan
Press, 1963): M. Kartenrnark, Lao Tzu and Taoism (Stanford, Stanford
Univ. Press, 19(9).
Ztkretttgtmtz bu eserlertn dismda Taoizm hakkmda ztkre deger
eserlerden bazilan ise sunlardrrr Werner Eichhorn. Die Rellgionen
Chinas (Stuttgart, W. Kohlhemmer Verlag, 19'73) adh kitabmda genel
olarak Ctnin eski ve yenl dinlertnden gents sekllde bahsetmektedir. Bu
dinlerden biri olan Taoizm de burada Incelenmektedtr.
14 Genis bilgi icin bkz. M. $emsedclin, Tarth-t Edyan, 279-280.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 34/50
Gustav Menschtng'm Algemeine Religlonsgeslchichte' smde em
dinleri ve Taolzm hakkmda onemlt bilgtler vertlmektedir.
Ulkemtzde bu konuda yazilrrus eserlerin basmda Ahmed Mithat
Efendt'ntn Tarlh-l Edyan' 1gelmektedir. Burada, gerek Cm'm kadlm
dtnlerl, gerekse Taoizm hakkmda sevtyell btlgiler verilmektedir. 231-
257. sayfalar arasmda Taoizm'In kutsal kitabi Tao Te King, mane
esaslan vs. hakkmda gents btlgt verilmektedir. M. Semseddtn
Giina1tay'm- Tarih-l Edyan' mda da yine bu din hakkmda onemlt
bilgiler verilmektedir. Burada. 279-300. sayfalarda Lao Tzu'nun
hayati, prenstplert ve kutsal kitabi Tao Te King hakkmda gents btlgt
bulunmaktadir,
Bunlarm dismda Annemarte Schimmel'tn. Dbller Tarlhlne Girl,
adh eserintn 17- 22. sayfalarmda bu din hakkmda tarutici bilgller
verilmektedir.
Terciime sayestride 'dtltmize kazandrrrlan Bedia Dikel'in
Fransizca'dan ~evirdig:iSirfarm Sun 'Tao' <;in Tasavvufu (istanbul,
Mayata~ MatbaaClhk ve Ne~rlya.1t~., 197'2] adh eseri de zikretme
geregt duyuyoruz. Bu esertn baslangicmda kisaca Lao Tzu tamnhyor.
Sonra da her konuda Tao Teking'den cokca pasajlar verilerek
konulara aydmhk kazandmhyor. Bu eser in ozelligi. Tao Te King'in
konuyla ilgili olan buyuk bir bolumunu ztkrediyor olmasidir. Aynca
Kitabm sonunda Lao Tzu ve Konfucyus karsilastmhyor.
2) Ko~yaniZlYlBu dmtn kurucusu ise Koufucyus'dur. Konfucyus'un kutsal
kttaplarmi olusturan iki kollekstyon vardir. Bunlar "Wou-Klng" (Bes
klasik) ve "Se chou" (Dort kitap) hr. Buriurila ilgHi olarak J.K.
Shryock. The Origin and Devalopment of the Stat'ie Cult of Confucius
(New York, CenturY',1932) adiyla btr eser yazrmstir. Bu kttapta
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 35/50
394
Konfucyanlst rituellert uzermde durulmaktadir. Bu konuyla ilgili
kaynak eserlerin basmda yeralmasi dunyaca kabul edilmektedir.
Bunun drsmda kalerne almrrus eserlerden c;ogu yen1
Konfucyantzmle ilgilidir. Carsun Chang. The Devolopmert of Neo
Konfucian Thought (NewYork. Tw'eilnePublishers. 1957); wang Yang-mtng, idealist Philosopher of 16th Cehtury (New York, St. John's
Univ. Press,196~!); L.V.L. Cady, 1rhe Philosophy of Lu Hslangshan, 2
vols. (New York, Unlon TheoUca.1 SeminllLlty, 1939), De Bary'nin.
edisyonunu yapugi sources of Chinese T.radition (NewYork, Colombia
Univ. Press, 19(0) adh eser de zikre deger kaynaklardandrr.
Bunlann dismda yukanda Taoizm hakkmda ztkretttgtmlz
kaynaklarm hemen hemen hepslntn Konfucyarnzm'I de ihUva etUgini
belirtmek Istiyoruz, Bu din hakkmda yazilan makalelerden bazilan da
sunlandir: Dr. Muhandere Oze rdim, ffKonfii~yanizm ve Bab
Demokraslsl" A.li.D.T.C.F.D., s, 395-430, 191:>3:DOC;.Dr. Muhandere
Nabi "yin Dininin Menr;;ei Meselesi ve Dini inan.ylar" , Belleten,
26(101).8.79-119, 1962.
D. Japon Dini
Biz burada ozellikle .Japon dlnlert yertne, Japon Dini diye bashk
attik. Cunku daha once de belirttigimiz gibi maksadrmiz bir iilkedeki
butun dinlerden ztyade, 0 ulkede dogmus olan ve oraya an olan din
veya dtnleri ele almaktir. Bu cumleden olarak biz burada daha cok
Japonya'ya malolmus olan Slntoizm'I ele alacagiz. Japon dlnlyle ilgili
kaynak calismalan su sektlde siralamak mumkundur:
James Hastlng'tn edisyonununu yapUgl, "Encyclopedia of
Religion and Ethics !(NewYork. Charles Scrilller's Sons, 1908-26); H.
Gunkel ve L. Zschanack'in edisyonunu yaptiklan Die Religion In
Geschichte und Gegenwart (Tiibingen, J.C.II. Mohr, 1927-31) esen:
Franz Kontg'tn R~~ligiollswissenschaf1l:liches Worterbuch (Frelburg,
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 36/50
3%
Herder,1956) eseri ve Ryusako Tsunoda baskanhginda bir heyet
tarafmdan yazilmis olan Sourees of Japanase Trad.ition (NewYork.
Colombia Unlv. Press, 1958) adh eserlert akla gelen ilk kaynaklardir.
Bu eserler Japon dint uzertnde rcahsacaklara buyuk rehberlik
yapacaktrr. Ozellikle de Sintoizm hakkmda bu eserlerde tatmlnkar
bilgiler verilmektedir.
Jean Herbert'in BibUyogral,hiedu Shin,t4:ll et des sectes
shlntolstes (Lelden, E.,J.BrlU,l968) isimli esert ve Genchi Kato'nun. A
Bibliography of Shintl) in Western Languages from the Oldesttill
1952 (Tokyo, 1953) adh esert de yukardakilerden Iarkh olarak sadece
Siritoizrn'e tahsis edilmtstlr. Bunlar da bu sahadakt taniuma gerek
gorulen eserlerdendir.
Kendilerini sadece Sintoizme hasretrnemts olan genel Dlnler
Tarihi tarzmdaki eserlerden bazilan da sunlardir : Helmuth von
Glasenapp, Die Nichtchristlichelll Reltonen: Friedrich Heiler. Die
Religionen der Menscbheit; Ahmet Mithat Efendi, 'Tarlh-i Edyan adh
eserinde Sintoizm ve kutsal kit.abina, ahiret mancma. lbadetme 261-
277. sayfalarda degmmektedtr. Felicten Challaye'nin Dinler Tarlhl,
adh kitabmda bu din hakkmda kisa btlgiler bulunmaktadir. Ekrern
Sankcioglu, Ba~langl~tan Giiniimtize Dinler TariM adli esertnde bu
din hakkmda genel hatlariyla tarutici btlgt verrnektedtr. G. Turner ve
A. Ku~uk'un Dinler Tarihi'nde de Sintolzm'de Tann anlayisi, kutsal
yazilari, ayin ve tbadetlert hakkrnda bir kac sayfalik tam tic1btlgt
verilrnektedir.
Smtotzm hakkmda calrsacak olanlarm, zikredilen bu
kaynaklann isigmda yollariru bulacaklan suphestzdlr.
E. Yahudilik
Hie suphesiz ki, Yahudi literaturunun basmda kutsal kitaplan
alan Tanah geltr. Yahudi kut.sal kitap kulliyatr Ise: Tanah (yazah dini
edebiyat) ve Talmut (sozh) dmi edebtyatl olmak uzere ikiye ayrilrr.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 37/50
396
Yahudilerin Tanah adrm verdtklert kutsal kitaba Hmsttyanlar "Eski
Ahlt" derler, Tanah ise uc bolumden olusur: Tara (Tevrat). Neviim ve
Ketuviml5.
Tara (Tevrat): Kanun, sertat emir. ders, rehber gibt anlamlara
gelir. Yahudi kutsal kitabmm blrtnct bolumunu olusturan Tevrat:
Tekvm, Cikrs, Levlliler, Sayilar ve Tesntye olmak uzere bel? kitaptan
olusur.
Nevim (Peygarnber ler): Bu bolurnde peygamberlerde
bahsedilmektedir. Toplam 21kltaptrr.
Ketuvim: Kitaplar. yazilar anlamma gelen Ketuvim de Yahudi
kutsal kitabmm u~uncu bolumunu olusturur. Bu 13 kttapurl".
Tanah'dan sonra Yahudi mancma gore Tann tarafmdan
vahyedtlmts, bu sebeple kaynagi ilahi menseli olan "Mili}na"
gelmektedir. Herbert Danby, The Mishnach (GlreatBritaln,1933) adiyla
Mtsna'yi giril? ve kisa aciklamalarla lngtltzceye tercume etrntsttr. Bu.
Seder denen alti bolurnden olusmaktadir. iU t bolurn Zeralrn: burada
ziraatten bansedilmektedir. lktnct bolum Meed: kutsal gunler ve
bayramlardan bahsedllmektedtr. O~uncu bolum Nasitm (kadmlar);
Burada da kadmlarm dururnlarr konu edinilmektedir. Evlenme
hukumlert, evlilik yerntnlert. evlilikte nezir olayi. supheli ztna,
bosanma belgelert vs. gtbt kadm ve evlilikle iXgiliolaylar islenmektedtr.
Dorduncu bolum Neziklm; Yaralanmalarla ilgiliclir.Hukuki hukurnlert
ihtiva eder. Besinci bolum Kadlstm: Bu cia kurban ve takdimelerle ilgili
hukumlerl Ihttva etmektedir. Altmci bolum ise Tohorot'tur: Burada
temizlik hukumlermden bahsedllmektedtr. Aynca zfkretttgrmiz her
bolum kendi Icmde bolumlere ayrilmaktadir. Bunlarla birlikte 63
bolurnu vardir. ilk defa M.S. 220 yilma kadar sozli1 olarak rivayet
edilmtstir, Bundan sonra da kaleme almrmsur.
15 Genis bilgi icin bkz. Turner, G.·KU9Uk, A., 120.
16 Bkz, Kttab-i Mukaddes (Ahd-i Atik), Kitab-i Mukaddes $irketi, Istanbul, 1991.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 38/50
:397
Bundan sonra Misna'nm yorurnu clan Talmlud gelmektedlr.
"Talmud" Amerika'da Sansina Edition tarafmdan yaymlanrrustir.
Yaklasik olarak 30 ciltten olusmaktadir. Burada once Mlsna'nm
metni zikrediliyor. Sonra da bu rnettn "Game ra" ad! altmda
aciklaruyor. Talmud. konu itibariyle de "Hakka"ve "Hakkada" olmak
uzere ikiye aynhyor. Bunlardan ilki hukumlerden, ikincisi Ise
kissalardan bahsetmektedir.
Bunlardan sonra Haggada'nm ozel bir ltteratur seklmt
olusturan ve Talmud'un yarunda Yahudi kutsal kiltap ltteraturunde
bas siralan alan "MldrR§" gelmektedtr. "Mld.ra§ Rabbah" notlar ve
kelime aciklamalariyla birlikte H. Freedman ve Monrtce Simon'un
editorlugunde 10 cilt halinde Sanclno Press tarafmdan Londra'da
yaymlanmistir. Bu kitabm i l e ; ; basirm yapilrmstir, meisss. ikincisi1951, ucuncusu 1961 yilmdadir. Bu eserin 1.ve 2. ctldtnde "Tekvin".
3. cildtnde "C;1kl§". 4.ve 5. cildinc1e"Sa .Ydru·" . 6. cildtnde "LeviWer". 7.
cildinde "Tesniye". 8. cildinde "Rud Kitabl". 9. ctldlnde "Ester" ve"Ne§ldeler Ne§idesl". 10. clldinde ise index yeralmaktadir.
Yahudi kutsal kitaplarmdan biri de "Zohar" dir. Bu. Herry
Sperling ve Maurice Simon tarafmdan tercume edilerek "The Zohar' ,
adiyla ash uc cilt olup bes em halinde Sancino Press tarafmdan
.1984'de Londra'da basilrrustrr. Zohar, Tevrat'm mistik yorumudur.
Bundan soma ztkre deger hirdiger kutsal kitap ise "Kabala" dir,
Kabala; Tevrat'm gizli anlamlarrru aciklayan mistik yorumlanna genel
olarak verilen isimdir. Kabala (Kabbalah)'a Talmud ve Mlsna'nm
baslangici olarak bakilmaktadir. B.eltme olarak "gelenek" anlamma
ge1en "Kabbalah"; anlamak, alrnak, kavramak manalanna geldtgr gibi
ilham edilmis, ihata edilmts btlgt veya geleneksel bUgi anlamlarma da
gelmektedtr. "Kabbalah". "Hokmah Ni~rah" (Gizlibtlgi, hlkrnet) olarak
da adlandmlmaktadir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 39/50
398
Bunlardan sonra Eski Ahit'In tefsiri ntteltgmde olan The Jerome
Biblical Commentary (Vollwne I, The ott TClstament. Vol. n,The New
Testament and Tobllca1Articles) edited. by. R.E. Braun, SS.; Joseph A.
Fitzmeyr. S.J. A.B.D.,.New-Jersey, 1968. adh eser gelmektedir. Burada
btrmct ciltte Eski Ahit'In bolumlerl ststemattk btr blctmde kisa kisa
yorumlanip, aciklanmaktadir. Yine burada Yahudtlerln Ibadetlerl.
sosyal ve itikadi yonlert de ele ahnmaktadir.
Sadece Yahudilik hakkmda yazilrrns olan onemli ansiklopediler
ve genel tarzda kalerne almmis olan anstklopedilerden bazilarr da
sunlardir: The Jewish Encyclopaedia (12 Vols.) (NewYork, London,
1906-1907). Bu ansiklopedi Yahudilik hakkmda kahci ve ciddi
konular icln yararli bir basvuru kaynagidir. Kendinden sonra
yazilanlara gore daha onemlt oldugu gorulmektedtr.
The Universal Jewish Encyclopaedia. Universal Jewish
Encyclopaedia co., INC., (Co'lPydght, V. 10, 1948) bu on cUttik
ansiklopedi de bu konudaki onemlt kaynaklardandir. Cunku
Yahudilik hakkinda cok gents bilgiler tcermektedtr.
Encyclopaedia Judaicsl, V. Jl.6. (Kudiis 1971-1972) bu
ansiklopedi de kiymetli btlgtler bulunmaktadrr. Konulara daha gilneelyaklasrnayi amacladigi gorulmektedtr.
Genel tarzdakt anslklopedilerden bazilan da sunlardir: Mireea
Eliade'm, The l~nc:yclopaedia olf Religion, (New York, Macmillan
Puplishing, Volt. 16 1987) adh esertdtr, Bu esertn son eildi mdekst
ihtiva etmektedir. Burada diger butun dinler gtbt Yahudilik hakkmda
da detayli ve seviyeli bilgiler venlmektedtr.
Encyclopa,edia Religion and Ethichs, V. 13, (NewYork, CharlesCH Rlpner's Sons. 1951) bu eserm 13. cildi indexe aynlrrusnr. Diger 12
cildin de bu konuda faydah bllgtler bulunmaktadir.
Bunlardan baska Encyclopaedia Americana V. 25, (NewYork,
1957); Encyclopiaedia Brltanica, ANewSurvey-of Universal Knowletge,
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 40/50
399
1968 bu eser ilk olarak 1953'de Lonrdra'da basilnustir. Dinler TariM
Ansiklopedisi, (istanbul. Ge~li~imYaymla,n Jl976); Biiyiik Dlnler ve
Mezhepler Ansiklopedlisi, (istanbul 1973) ve E. Royston Pike'nm
Encyclopaedia of Religion and Religions (NtewYork, The Meridital
Llbruy, 1958) adh ans:lk1opedileIizlkredebtliriz.
Yahudiltgt gene1 hat.larryla ele alan eserlerden ibazrlari da
sunlardir: W.O.E. Oesterley ve Theodore H. Robinson'un yazdiklari
Hebrew Religion (New york, Macmillan Company. 1930) tstmlt eser
orijinal bir kaynaktir. Konular detayhca ele almmakta ve Apokrifkitaplardan Kanonik kitaplara varmcaya kadar gents hacimli btlgt
verilmektedtr.
Ringren Helmer, Isratttttsche Re1:lgion (Stuttgart, W.
Kohlhammer Verlag, 1063) adli esertnde lsrailogullari ve.dinlerinden
dermlemesine bahsetmektedir. O~;bolurnden olusan bu esertn ilk
bolumu Davud oncest caglan konu edinmektedir. Burada ilk atalann
dininden, israil dininin baslangici ve Musa'dan. hakimler
dnnemtnden, Yahudi Tann tasavvurundan, kultlermden haber
verilmektedir. lktncl bolum ise krallar donemini konu edinmtsttr.
Burada genel hatlariyla, Allah'dan, onun gorunme blctmlertnden.
Yahve ve Tanrilardan. melek ve ruhlardan, kult memuriyetlerinden.
Olu hakkmdaki Inanclardan vs. bahsetmektedir. D~uncu bolum Ise
surgun ve surgunden sonraki donemleri konu edtnrntsttr.
Julius A Bewer'Ir, The Ltterature of the 014iTestament (New
york, Colombia Unlv. Press, 12nd. ed.,1952) eseri Yahudilik tern
onemll kaynaklardandir. Bu kltabm ilk baskisi UJ22'de yapilrrnstrr.
Bu kltapta Eski Ahit tam olarak tahlil edilmektedtr.
Moshe Sevtlla-Sharon'un is:raU Ulus'unun Tadhi (Kudiis, 1981)
adli kitabi da lsratl ogullan hakkmdaki onernlt kaynaklardandir. Bu
esertn ozelligi. konusunu M.O. ZOOO' I i yillardan alarak gunumuze
kadar getirmesidir. Burada Talmud'un yazilmasi hakkmda da btlgt
vertlmektedir.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 41/50
400
Zaferu'l-lslam Han. ell-Talmud (Beyrut, Daru'n-Nafais, 1989) adh
eserinde Talmud hakkmda gents bllgt vermektedtr. Aynca burada
Babil ve Ftltsttn Talmudlarmm karsrlastirmasmr yapmakta ve
Misna'dan da bahsetmektedtr. Vine onun Yilhudillkte Talmud'un
MevkU ve Prenstplerl, eev, Memnet Aydm (istanbul. ihya Yaymlan,
1981) adh kucuk boy eseri de Turk okuyucusuna aydmlauci bilgller
vermektedlr.
Yahudilik hakkrnda dllimizde yazilrms en onemli eserlerden
birtst Yasar Kutluay'm islam ve Yahudi Meshepleri (Ankara,
A.tJi.F .Yayrnlarr, 1964)1 Isimlt kttabidir. Bunun ikinci bolumu
Yahudtlige ayrilnusur. Burada Yahudi mezhepleri gents bir sektlde
incelenmektedir. llrnt sevtyest yu kse k, faydah bir esergorunumundedtr.
Degerli bir eser de Hlkrnet Tanyu tarafmdan kalerne almmistir.
Tarlh Boyunca Yahudiler ve Ttirkler, c.I-II (Ankara. Bilge Yaymevi, 2.
Bask!, 1979). Bu kitabm ilk cildt iki bolumden olusmaktadir. Btrtnct
bolurnde Ftlistrn'In tarihcest. lsrail, lbrani ve Yahudi kelimelertnmm
anlamlari uzerinde detaylica durulmaktadrr. lktnct bolurnde ise
Yahudi tarihi ve dmiyle ilgili olaylar, dusunurler vb. nin zaman btlgtstuzertnde durulmaktadir. Burada Yahudtligtn kutsal kttaplan, Yahova
ve on emir. Yahudi dini ve manclari hakkmda ozetleme. Karalm
Yahudilert ve bir cok kunu uzermde durulmaktadir. lkmcl cildinde Ise
daha ziyade guniimuz Yahudilermin cesttlt yonlert incelenmektedir.
Bu kitabm buyuk bir gayret ve cahsrna urunu oldugu goIiiImektedir.
Hayrullah Ors'un M:mjave ~ahudilik (istanbul, Remzi Kitabevi,
1966) isimli kitabmda da Eski Ahtt , lsr atlogullari. Hz. Musa,
lsratlogullarmm Tarih t;ai~l. Nebller. ortacagda Yahudtllk. tbadet,
Stnagog, Mesih gibi konularda btlgtler bulunrnaktadir.
Gene1 Dinler Tarihi tarzmda ka1eme alman eserlerin hemen
hemen hepsinde Yahudilik hakkmda bilgi verilmektedtr, Bu bakimdan
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 42/50
daha once zikri gecen butun Dlnler Tanh! kitaplanm burada yenidenzikretmeye gerek gormuyoruz.
Elbette kt, Yahudilik hakkmda zikreclilecek kaynaklar bun1arla
smirlandmlamaz. Cunku bu konuda pek cok eser yazilrmstrr. Biz
bunlarclan literatiir acismdan onemll sayilabtlecek olanlardan sadece
ulasabfldlgtmiz kaynaklari tanumakla yettruyoruz.
F. Hlristiyanhl!t.
Hirtsttyan dini ltteraturunun basmda htc suphestz lnctl
gelmektedir. Bunlar da, Hiristtyanlarm kanonik olarak kabul ettfklert
Matta. Markos. Luka ve Yuhanna incilleridir. Birtakim ayrihklar
olmasma ragmen ilk ii~ lnctl arasmda benzerllk bulundugundan
bunlara SinopUk lnctller denir. Bu incillerin 60-7'0 yillan civannda
yazrldigi dusunulmektedlr. Dordurcu lnctl Yuhanna ise 100 yih
ctvarmda yazilrmstrr ve ilk i . i < ; " : lnctl'In yorumlarmi da ihUva eder!".
Boylece Yeru Ahtt; dort lncll, Rasullerln lslerl ve 22 rtsale olmak uzere
27 kisimdan meydana gelmi~bir mecmuadrr-".
Yeni Ahit'ten soma Hirtsttyan literaturu Ictn zikre deger olan
kaynak tefsiridir. The Jforome BibU41:alCommentary, (Vol. II, The New
Testamentand.ropicaLl Articles) edited by R.E. Braun, 88.; Joseph A.
Fitzmyer, 8.J, A.B.D. (New Jersey, 1968). Bu esertn ikinci ctldt Yeni
Ahtt'e alttir. O. burada yorumlanmaktaclrr.
Hirtsttyanlikla ilgili kaynaklann basmda Hans JoachimSchoeps'in Theologic~ und Geschichte des Judenchristentums
(Tiibingen, J.e. Mohr, 1949) adh esert gelmektedlr. Alman1ann buyuk
Dinler Tarthcilertnden olan Schoeps'in bu kttabi bes ayn bolum ve
babdan olusmaktadir. ilk bolumde Yahudi hrrtsttyanlar ve onlarla
ilgili kaynaklardan. ikinci bolurnde Ebtyontt Hirtsttyanhgmdan.
17 Gents .i1gi icin bkz. Turner, G.-Ku<;i'\k. A.. 152-154.
18 Bkz. Kitab-i Mukaddcs, Ahd-i Ccdtd.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 43/50
402
Oc; ;unci i bolumde Ebtyonitlertn kanun muhtevalarmdan, dorduncu
bolurnde Ebtyorut kult birlligi ve onlann Drnler Tarihi
muhtevalarmdan, besmct bolumde Ise Yahudl lurtsttyanlann tartht ve
onlann tarihi dint duzenl gtbt konulardan bansedllmektedtr.
Mevzularm ctddt bir tImi anlayis acismdan tncelenmts oldugu
gozlemlenmektedir. Bes babm ilkinde Ise Yakup mektuplarmm
kollekstyoriu , Iklnctstnde Symachus Tefstrmde Ebiyonit Ismi,
ucuncusunde Symachus'da Ftltstrn'In tasviri, dorduncude Symachus
tefstrmtn kalmtisi, besinct babda tse havarillk problemi gibt konular
mcelenmektedtr. Bu kltap, ilk Hirtsttyanlar uzertne yazilan en hacimll
ve muhtevah eserdlr.Julius Wellhausen'In Geschlehte der ChrlstUechen ReUglon,
(Leipzig. Teubm~r. 19109) adh kltabi Hrrlsttyanhk tarihi hakkmda
yazilrms alan degerlt.blr kaynaktir.
Andrew Murran'm, nell"Geist Jesu ChrIsti (Basel, Verlag von
C.S.SpIttler. 1891)1 islmlt eseri de Hirtstfyanhk tctn oriemlt
kaynaklardan brridtr. Toplam .31 bolumden olusan bu eserde
kutsalhk, lsa'nm kutsalhgr, Tann'nm kutsalhgi, Vaftizin kutsalligi,kutsal ruh ve mlsyon, tbadetln ruhu vb. glbt konular tslenmektedtr,
Hz. lsa'nm kritik ediIdig;i bir eser de William Wrede tarafmdan
kaleme almrrustir. Das Mesiasgehellmnls (Gt;tingen, Vanderhoeck
Ruprecht, 4. ed., 1969). D c ; ; bolumden olusan bu kltabm ilk
bolumunde Markos, ikincide Matta. Luka ve Yuhanna incillerindeki
lsa Incelentrken, ucuncu bolumde Ise kutsalin Izahi uzertnde
durulmaktadir, incillerdeki lsa, HirIstiyan anlayisma gore krttlk
edilmektedir.
Kilise Tariht tarzihda kalerne alman cahsmalardan biri
Ekkehard Muhlenberg'In Epochen der Kllrchengeschichte, 2.
uberarbeltete Au~~lage.(Heidelberg:. QueUe und Meyer Verlag, 1991)
isimli esertdlr. Bu kitap, kilise tarihini baslangictan gunumuze kadar
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 44/50
40~1
gettrmekte ve Hiristiyan dunyasi'nda dogan butun dint akimlan ve bu
hareketlerin onculert hakkmda gents bUgivermektedtr,
Hrristiyanhktaki Mesih Inaner uzerme yapilnus olan bir cahsma
da H. Langerberg'm, Die Vil.eil·:EvlSmgelienin pro,hetischer Schau
(Verlag Ernst Franz Metzinger W1i.irU)adh kttabidir. Bu kitap
Hirtstiyan mesih mancuu genel hatlanyla tarutmasi bakimmdan zikre
deger gerutmustur.
Hrrtsttyanhgm Ikt buyuk mezhebi olan Katoliklik veProtestanligm anlatildigi ve bu konuda onemlt kaynak eserlerden biri
alan KathoUzismusund Protestantfsmus (Triter, 1894). L. von
Kammerstein tarafindan kaleme almrrnstrr. 481 sayfadan olusan.bu
kitapta bu ikimezhep hakkmdadoyurucu bilgiler bulunmaktadir.
Hrrtstiyan dininin esaslan P. Luigi Iannito tafmdan Islenmtstlr.
Huistiyan Dininin ESilLslan(istanbul, 1982). Bu kltap u e ; ; bolum ve iki
ekten olusmaktadir. Birtncr bolumde genelolarak Eski Ahtt'm kisa bir
tarthcest verilmektedir.. ikinci bolumdelsa Mesth'tnhayan ve'kilisenin
baslangicmdan bahsedntrken.rucuncn bo1iiIIldede Hlristiy;:;tn
hayatmm kaynaklari eleahnmaktadir, Btrtnci ekte Jyilikyapma yollan
tslerurken, ikinciekte de Turkiye'dekt Hirtsttyan cemaatlertn
bahsedilmektedir.
Suat Yildmmm MevcutKaynaklara G6lre Hlrli.stiyanhk (Ankara.
Diyanet i!ileri Ba!ikanllt41, 1988}ismiyle yazdigr kttap, ozelltkle Turk
okuyuculara Hirtsttyanligr sade bit' dille anlatmaktadir.
lsa'nm tebltgt ve Allah'm oglu olusu uzerme Rudolf Otto. Reich
Gottes und Mens.chensohn (Mun.chen, tC.H. Beck'sche
Veriagsbuchhandlung" 3. A1I1t1age. lI.954)adiyla DtnlerTartht denemesi
olarak bu kltabi yazmistrr. Bu kltabin ilk bolumunde lsa'nm<,
vaazlarindaki Tarrri giicu, ildnci bolumde Tann hukumranlrgr ve
tnsanoglu, ucuncu bolumdebu guce Isttrak edebilmektctn lsa'mn
gene fakirlerle aksam yemegi.. dorduncu bolumde Tann gucu ve
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 45/50
404
kartzma, son bolurnde ise Have vardlr.HlrisUyanhktaki isa
tasavvurunu cok iyi bir sekllde ortaya koymasi bakimmdan bu eser
literatiir ictn onem tasimaktadir.
Otto'Betz'in" Der Paraklet (Leiden/KOIn.'E.J. Brill. 1963)' ideilk
donem Hirtsttyanlarmdan Yuharma'ya, Yuhanna tncilindeki
peygamberler ve htzmetlerlne. Kumra:n geleneklertne ve yeni bulunan
gnostik metinlerdeki peygamberlere yer vennektedir. Bunun ilgi ceklct
bir eser oldugunu soylemeltytz.
Bunlara mukabil Muhammed Ataurrahtm'InvBlr islam
Peygamberl H:i:. isa, eev. lKiir§at Demlrel (istanbul. insan YaYlnlan,
1985) isimli kttabi Hz. Isa'nm i<tdia edi1enin aksine tevhit dintiizerine oldugunu, muteakrp tevhttcllertn de onun dogrultusunda
hareket ettiklerini savunmaktadrr,
Kilise tarihiyle ilgilli olarak yazilan eserlerden bazrlari da
sunlardir: Prof. Martin Schimidt. Ursprung, Gehalt und Reicweite der
Kirchen Geschlchte nach Evangelischem Versteandnis (Mainz,
Johannes Guteuberg Buchhandlung, 196:3). E. Muhlenberg'in,
Epochen der Kirc::he.2. uberarbettete auflage" (Wiesbaden, 1991) adhkitabi. biitiin kilise tarthmt Ihttva eden hacimli ve onemlt bir eser
goriiniimiindedir. Gerhard Blatl, Meine lB::vangelische Kirche
(Stuttgart. Que! Verlag. 5. Aufiag4e.1983) . Bu eserlertn ikisi de ozellfkle
kilisenin tarihi geltstminden hareket etmektedir. Her iki eserde de bu
konuyla ilgili gents bflgller vardir. Ikinci kitap, herkesin anhyabilecegt
bir dille yazilrms olup, dili akici ve sadedir.
Hirtsttyanhgm tarthi gellsimtnde en onemlt rolu oynayankonsillerle ilgili olarak Francis Drovnik.Kon!;il1er Tarihi, iznik'ten
ikinci Vatfkan'a, Franarzca'ya eev. Soeur Jean-Mode O.P ••
Fransizea'dan Tili'k~e'ye cev, Prof. Mehmet Aydm (Ankara. TUrk Tarlh
Kurumu Basimevt, 1990) adiyla btr eser yazrmstir. Hmsttyanhk tcm
onemt biiyiik olon konsillertn Tfrrk okuyucusuna kazandmlmasi htc
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 46/50
405
suphestz onemlidtr. Bu sahada yardrmci btr kaynak oldugu
kanaatlndeytz.
Islarnla Hrrtsttyanhgi karsilastrrmah olarak ele alnus olan
eserlerden bazilari da sunlardir: Muhammed lzzed et-Tahavi, en-
Nasraniyetu ve'l-Islam (Kahilre. 1406/ 198.»a10 bolum olarak yazchgl
bu kitabm ilk bolumunde Hrrtsttyan Inane ,'e Ibadetlert, ikinci
bolumde Hiristlyan inancmm dayanaklan. uc,;uncu bolumde. ruhban
snufmm tahrif1eri ve ktltsenln htleleri, dorduncu bohirnde rnesth
Inaner, bestnctde Havarl Pavlus ve son bolumde Hirlsttyan ve islam
Devleti tncelenmektedlr. Karsilasurmalarm sevtyeli yapilmasr kadar
kitabm dili ve uslubuda seviyelldtr.
Bu tarzda kaleme almmis bir eser de Muhammed Ebu Zehre'nin
Hlristiyanhk Uzerine Konferarslar, ~ev ..Akif Nuril (istanbul, Flkir
Yaymlan,1978) adli kitabidir. On bolumden olusan bu eser yuksek
bir zeka urtrnudur. Hirtstiyanhgm eksik taraflarmi cok iyi ortaya
koymaktadrr.Mehmet Aydmm MusHimanlarm Hu:istiyanh4a Ka~1 Yazdl~l
Reddiyeler ve ~ma :Konullan (Konya, Sel~uk Unlv'ersitesi Yaymlan.
1989) kttabi iki bolumden olusmaktadrr, ilk bolumde Musliimanlarm
Hmsttyanhgi karst yazdig; reddtyelere sistematik bir sektlde bakihrken,
ikinci bolurnde rse islam'! reddtyelertn tartisma konulan ele
almmaktadir.
Genel Dinler Tarthl tarzmda yazilrms olan ve yukarilarda
defalarca ztkrl gecen eserlerde de Hiristtyanhk hakkmda gents btlgtler
bulmak murnkundur. Daha ()nce de bellrtttgtmtz gibi be eserleri
yeniden zlkretmeyt luzumlu gormuyoruz,
Bu din hakkmda yazilan makalelerden bazrlari ise soyledtr:
Emin Cavh, ttisa-Hlristiyanlt~m D()~Uliu"Siyaset I(istanbul. 1952),
s.16-17; lbnuttayyar Sernahaddm Cern. "Meryem AIl.ave NasU1lh isan,
Turk DUliuncesi. (istanbul, 1956). s,70-77; Guven Arsebuk,
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 47/50
406
''HnisUyanhkta Reform ve Luter", TUrk Diif;W1lCesi,istanbul. 1959), s.
12-14: C. Engln, "Barnaba incm", 1urk Malson Dergisl. (istanbul,
1957). s. 1328-lL330 adh makeleler bu konuda yazilanlardan sadece
btrkacidir.
G. isli.In
islam dmi Itteraturunun ternel kaynagi hie supheslz Kur'an-r
Kerim'dir. Kutsal kltabirun aslmi bozmadan gunurnuze kadar getlren
tek din lslam'dir. Kur'an'dan sonra lslam'm diger kaynagi hadis ve
tefsirlerdir.
Islam'm kutsal kttabi Kur'an'dan sonraki temel kaynak olanPeygamber efendtmizm sahth hadislerini ihtiva eden ve bu konuda
sohret bulmus alan makbul hadls kltaplarmdan bazilan sunlardir:
Buhari, el-camtu's-Sahlh, I-VII (istanbul. M:ektebetu'l-islamiyye) ;
Zeymr'd-Dtn Ahmed b. Ahmed b. Ahdt'l-Latlfl'z-Zebidl. Sahih-l Buhari
Muhtasan Teerid-I Smh Tercfunesi ve ~rhl, I-XIII. eev, KAmUMiras.
(Ankara, Diyanet i,lerl. Bal1kanhit1 Yaymlan, 7. Baskr, 1982) :Ahmed
b. Hanbel'in 700'den fazla sahabiden naldedilen 30.000'i askm
40.000'e yakm hadts Ihttva eden Musnecll, I-VI (Beyrut. 1398/1978) 'I
kendtstntn bas eserr cldugu kadar. Musned turunun de en
meshurudur, et-Tayaltsi. Musnc~d(Haydamlbad, Dairetu'l-Maarif.
1321) adh eseri toplarn 27'67 hadisi Ihtlva etmektedir. imam Malik'in
el-Muvatta'sl modern ve Concordance'a uygun olarak Muhammed
Fuat Abdulbaki'ntn edisyonu ile iki eilt halinde basilrmstrr. Bu
baskidan yapilan ofset nestrler piyasada bulunmaktadir. Muvatta
1720 rivayeti Icermektedtr. imam Muslim'In. el-Musnedu's-Sahih.
"Sahfh-I Muslim" diye sohret bulmus olan bu eseri Kutub-u Sitte'nin
ikinci kitabidir. 0, bu esertni 300.000 hadts Icmden secerek meydana
gettrmtsttr. et-Ttrrrnzt.tntn el··Cimi'u's-sahih'i 46 babi ihUva
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 48/50
407 '
etmektedir. Ebu Davud'un Sunen'i Ise Concordance'a gore 40 kitap ve
1889 babdan olusmaktadir. Muellifin kendi itfadesllyletoplam 4800
hadisi ihttva etmektedtr!".
Islami ltteraturun cok kiymetll bir dig;er kaynagi olarak
tefsirlerden bahsedtlebtltr, Bunlardan bazilan Ise sunlardir: M. Hamdi
Yazir'in Hak Dini Kur'an. Dili , I-X, (istanbul. EseI' Ne~~rlyatve dagltun)
adh esert, dill gunumuze gore ag;u'olmakla birlikte konulara yaklasnrn
seviyeli ve izahlari aydmlaticidrr. Seyyid Kutub'un Fizi14li'l-Kur'an,
eev. M. Emin Saraf!f/i. Hakkl ~n,giller/Beldr Klr~a [istanbul, Hikmet
Yaymlan) 'mm dili cok :sadeve akicidir, Her seviyede kismm anhyacagi
tarzda kaleme almrmsur. ibn Kestr'In, Hadislerle Kur'an-J Kerim
Tefslrl. eev, Bekir Karh~a/ Bedreddln CeUner, ][-XV(istanbul, Cain
Yaymlan, 1984) Istmli esert de bu konudakl kiymetlt kaynaklardan
birldir. el-Kurtubi'nin el-Camiu 11-AhkiimU-Kur'llln, I-X, (Beyrut,
1376/1957) isimli te:fsiri de Ilmi calismalar Icin onemli basvuru
kaynaklarmdan btrldir.
Bunlardan sonra islam diniyle ilgili kaynaklarm basmda ilk
donemlerde yazilmis olan siyer kitaplan gelmektedtr. Bunlann en
onemltlert sunlardir: es-Sehrtstani, el-Milel 'fre'n-Nihal. nsr.
Muhammed Seyyid Klllani, I-U (Beyrut. Darn Sa'b" 1406/1986); lbn
Htsam, es-Siretu'n-Nebevlye, n,:r'. Mustafa es-Seka/ibrahim el-
Ebyari/Abdii'l-Haftz ~eUbi, HI (MlSJl', 1375/1955), eev. Hasan Ege. 1-
IV, (istanbul, Kahraman Yaymlan, 1985) ; el-Mes'udi, Murucii'z-zehebve Maadini'l-Cevher, nsr, Muhammed Muhyiddin Abdiilhamld. I-IV
(Beyrut, el-Mektebetti'l-Aslnyy,e, 1961) ; el-Yakubi. Tarih (Beyrut.
1379/1960); et-Taberi, Ebu Carer Muhammedb. Cern. Tarihi'l-'Omem
ve'l-MUliik. I-XIII (Beyrut, Darii'l-Fikr. 1987)1; ibn Kestr, es-siretu'n-
Nebeviyye, nsr, Mustkufa Abdulvahld. HV (Bey:rut); ve el-Bidaye ve'n-
Nihaye, I-XIV (Beyrut, 1971); lbnu'l-Esir, el-Kamfl fl't-Tarlh (Beyrut,
19 Bu hadis kitapJan hakkmda daha gcnif? bilgi icin bkz. D r . Ismail L; HadisEdebiyau, Marmara Untvcrsitcst Yaymlari, Istanbul, 19085.
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 49/50
408
1385/ 1965); Tahiru'l-Mevlevi, M:iilsliimanbkta ibadet Tarlhl. ntr.
Abdullah I,lklar (istanbul, BlImen Basunevi, 2. Baslu, 1963); Mevlana
Sfblt, Asn Saadd. eev. Orner lbza Dogrul, n,r. Osman zekl MollaMehmedo~lu.I-V (istanbul. Eser M.atbaasl, 19~77).
Bunlardan baska islam Tarihi tarzmda yazilrms olanlar vardir.
Bunlardan bazilan da sunlardir: Ali Ibrahim Hasan. et-Tadhii'l-
islami'l-Amm (Kiahire, Mektebetu'n Nehdetill-Mlsriyye, 1971); M. AslID
Koksal, islam T~lrihi(istanlbull, i:l!'fanYaymla.n, 1973); Philip K. Hitti,
Siyasi ve Kii1tiir€~lslAm Tarihi • eev, Salih 1'ui~,I-IV(istanbul, Bogazl~
Yaymlan, 1980); Hasan Ibrahim Hasan, islam Tarihl. eev. ismall
Yi~it/Sadreddil1l. Gumn,. I-IV (istanbul. Kaylhan Yaymlan, 2. baskr,
1984); Kenan Seyidoglu 'nun edttorlugunde kaleme almrms olan
Doju,tan Guniimtize Biiyiik l[slam Tarihi, I-XIV (istanbul. ~ag
Yaymlan, 196.8); Mutnuddtn Ahmed Nedvi/ Said Sah b. Ansari,
Biiyiik islam TariM, cev, Ali lC«mgel l l . edisyon E,ref Edip (istanbul,
Fatih Genc;lik Vakfx Matbaa i,ldmesl. 1985); Ahmed Emin, Fecrii'l-
islam. eev, Ahmed Serdaro~u (Amnara, lKlhC;:Gtabevl. 1976).
Daha once bahsi gecen Dtnler Tarihi eserlerinin cogunda
lslamla ilgili onemlt bilgiler vertldlgiru de bellrtelim.
Bunlarm drsmda zikre deger btr .dtger kaynak:: Ise
anstklopedtlerdir. Bunlardan islam Ansiklo,~edisi, c. XUI (istanbul,M.E.B. Yaymla~71.19'74) aslmda batihlarca yazilrrus olup, sonradan
Turkce'ye cevrtlmtsttr, BLIansiklopedide btr cok hata ve kastt olarak
yapilan yarilishklara rastlanmaktadrr. Buriun diddi bir sekllde
yeniden ele almarak tercume edilrnest gerektlgme maruyoruz.
Diyanet lslert Baskanhgi tarafmdan yapilan islam Anslklopedisi
'nm stmdtyekadar 12 cildi cikmis olup, yaklasik otuz cilt olarak
tasarlanmaktadir. Avrupada hazirlanana nazaran konulara simdtden
daha ciddi btr sekilde agirhk verdigt gorulmektedir. Bu degerlt
8/4/2019 A.R.ÖZKAN_Dinler Tarihi Literatürü
http://slidepdf.com/reader/full/aroezkandinler-tarihi-literatuerue 50/50
409
kaynagm kisa zamanda btttrtlerek 111mdiinyasma kazandmlmasmr
arzuluyoruz,
Bir digeri tse , DInlc~ Ta.rlhfl Ansl l1doped!Js l . c. S o l [ istaDbul. Gellflm
YaYlnlan)' dir. Bu eserin ilk clldi lslam'a tahsis edib:l~tir. Burada Hz.
Muhammed'in hayati, lslami ya:Y1~Jl, dOrt hahfe dOnem1. mezhepler,
tartkatlar, islam felsefest ve sanati tncelenmektedtr,
Gerek iilkemizde gerekse diger miisliiman iUkellerde islam diniyle
11gllipek cok eser yazilmistir. Bunlarm hepsmm burada zfkredilmest
mumkun degUdir. Zira burada oncelikle Dinler Tarihi literatura
acismdan birinci derecede OnemIi olanlar tamtilmaktadrr, Zaten
dtnlerle llgili olan butun eserlertn lCogunu ztkretmentn uzun bir
eahsma ve zamana Ihttyac gosterecegt bir realttedtr. Bu bakimdan biz
burada bu kadanm zfkretmekle yettniyoruz,
Islamla ilgili Onemli makalelerden bazilari da sunlardir: A. Fuat
Basgtl, "islam Nurunc:llan Dolan Kiiltiir MecUnlY~IIlt1t1 SebUiirre,ad
(istanbul, 1952), s, 365-367: H. M. Lutfullah Baydogan. "Hz.Muhammed'ln Hayau Kutslyelerl" :NWsI1i.manSesl (ianJr. 19(2), s. lO-
ll; Prof. H1lmi Ziya Ulken, "]rslam. :Nledenlyetl ve DUnya" Yem. Sabah
istanbul, 1952), s. 2: Yasar Kutluay "H. H. R. Glbb: Muhammedilik
Tarlhlne Blr Baklf" .A.ti.i.F.D •• C,,2. s, 95-97, U~55;Ismail Hakkl
Baltacioglu, ''Kur'an Nllunl Bu GeI'9~ektlr"Tiirk Dilttincu1. (istanbul.
1955), s. 323-330; Prof. Muhammed Tanct, "iswillyet". «;ev. iuet
Hasan. is lam. (Ankara, 1956), 0.22.
islam hakkmda yazilmis ohm makalelerden biz burada cok
azmi zikrettik. Butun yazilan tamtrna tmkammizm olmadigiru
yukarida beltrtmisttk. Ancak genel olarak dtnlert degil de tek bir dini
konu alan literatur cahsmasi olsa, 0 takdtrde mevcut kaynaklann