2

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

BYUDJET HISOBI VA DAVLAT JAMG’ARMALARI FAKULTETI

“BAHOLASH ISHI VA INVESTITSIYALAR” KAFEDRASI

ARTIKBAYEV UMIDJON ALIMJANOVICH

“BIZNES QIYMATINI BAHOLASHNING NAZARIY VA

AMALIY JIHATLARI”

5231500 – ―Baholash ishi‖ bakalavriat ta‘lim yo‘nalishi

“HIMOYAGA RUXSAT ETILDI” “HIMOYAGA RUXSAT ETILDI”

Fakultet dekani “Baholash ishi va investitsiyalar”

kafedrasi mudiri

___________ i.f.n. Karimqulov J.I. ___________ i.f.n. Zoyirov L.S. (Imzosi) (Imzosi)

―____‖ _________________ 201__ y. ―____‖ _________________ 201__ y.

Bitiruvchi: 5231500 – ―Baholash ishi‖

ta‘lim yo‘nalishi 4-kurs talabasi Artikbayev Umidjon Alimjanovich ___________________ (Talabaning shaxsiy imzosi)

Ilmiy rahbar: _____________ o‘q. Qosimova S. (Imzosi)

TOSHKENT-2017

3

MUNDARIJA

Bet

KIRISH................................................................................................

3

1- BOB. BIZNES QIYMATINI BAHOLASHNING NAZARIY VA

METODOLOGIK ASOSLARI.........................................................

8

1.1. Mulkiy kompleks bo‘lgan biznes subyekti baholash faoliyati obyekti

sifatida: nazariy jihatlar tavsifi.............................................................

8

1.2. Biznes qiymatini baholashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar va unga

ta‘sir etuvchi omillar tasnifi va tavsifi..................................................

12

1.3. Biznes qiymatini baholashning maqsadlari va metodologik jihatlari

tavsifi....................................................................................................

17

1-bob bo‗yicha xulosa......................................................................... 21

2- BOB. BIZNES QIYMATINI BAHOLASHNING HUQUQIY

MEXANIZIMI VA AXBOROTLAR TIZIMI.................................

22

2.1. Biznes qiymatini baholashning huquqiy mexanizmi........................... 22

2.2. Biznes qiymatini baholashning bosqichlari va ularni amalga

oshirishda axborotlar tizimini shakllantirish jihatlari...........................

32

2.3. ―All Home‖ MCHJni baholash obyekti sifatida tahlili: hududiy

joylashuv muhiti, tavsifi, moliyaviy ko‘rsatkichlari, bozori

tahlili.....................................................................................................

45

2-bob bo‗yicha xulosa........................................................................ 52

3- BOB “ALL HOME” MCHJ NING BOZOR QIYMATINI

BAHOLASH........................................................................................

53

3.1. ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini daromadli yondashuv

asosida baholash...................................................................................

53

3.2. ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini xarajatli yondashuv

asosida baholash..................................................................................

67

3.3.

―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini qiyosiy yondashuv asosida

baholash................................................................................................

77

3.4. ―All Home‖ MCHJ ning yakuniy bozor qiymatini aniqlash va

ekspert xulosa loyihasini shakllantirish................................................

3-bob bo‗yicha xulosa...................................................................

XULOSA VA TAKLIFLAR.............................................................

83

87

89

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI...................... 92

ILOVA................................................................................................. 97

4

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi.Mamlakatimizda chuqur o‗zgarishlar, siyosiy va

ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va

liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilish

jarayonlari jadal sur‘atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunda kuchli fuqarolik

jamiyatini shakllantirish yo‗lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga

oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda.Bozor iqtisodiyoti

sharoitida mulkchilik munosabatlarning o‗zgarishi va xususiy mulkning vujudga

kelishi, sug‘urta tizimining rivojlanishi, tijorat banklarining mulk garovi ostida

kreditlar berishga o‘tishi asta-sekin xizmatlarning yangi turi-biznesni baholash,

uning sarmoyasining bozor qiymatini aniqlashga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirdi.

Shu o‗rinda e‘tirof etish lozimki, Respublikamiz birinchi Prezidenti va

hukumatimiz tomonidan biznes qiymatini baholash, mulkni davlat tasarrufidan

chiqarish, fuqarolarimizning biznes qiymatini baholashga bo‗lgan loqayd

qarashlarini tubdan o‗zgartirish, mulkka egalik qilish, foydalanish va tasarruf

etishdagi iqtisodiy va huquqiy savodxonligini oshirishga mustaqilligimizning

dastlabki yillardanoq alohida e‘tibor qaratib kelinganligi davlatimiz tanlagan bozor

iqtisodiyotiga o‗tishning ―o‗zbek modeli‖ naqadar oqilona va uzoqni ko‗zlagan

dastur ekanligini tasdiqladi. Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan so‘ng

juda ko‗p sohalar jadal sur‘atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Shular singari baholash

faoliyati ham alohida ahamiyat kasb etmoqda. Darhaqiqat, birinchi Prezidentimiz

I.A.Karimov aytganlaridek, ―mulkni mustaqil baholash tizimini yanada

rivojlantirish, baholash xizmatlarining professional saviyasi hamda sifatini

oshirish, baholovchi tashkilotlar faoliyatini tartibga solishning samarali usullarini

tadbiq etish, baholash ishlarining natijalari va holisligi bo‘yicha ularning

mas‘uliyatini kuchaytirish zarur‖.1

1O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va

ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida‖gi 2008 yil 24 apreldagi PQ-843-

sonli qarori.

5

Biznes qiymatini baholash faoliyatiga berilayotgan e‘tibor kundan-kundan

yuksalmoqda desak aslo mubolag‘a bo‗lmaydi. Uni rivojlantirish uchun

qonunlar,qarorlar, farmoyishlar vaturli xil me‘yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab

chiqilayotganligi buning yaqqol dalilidir. Shuningdek kredit munosabatlarining

rivojlanishi hambiznes qiymatini baholash faoliyatiga bo‗lgan ehtiyojni yanada

kuchaytirdi. O‗zbekiston Respublikasida so‗nggi yillar mobaynida baholash

faoliyatini rivojlantirishning asosiy yo‗nalishlari, baholash faoliyatini isloh etish

chora-tadbirlari ishlab chiqilmoqda. Bu esa, o‗z navbatida, respublikada iqtisodiy

islohotlarni amalga oshirish yuzasidan olib borilayotgan katta ishning bir qismidir.

Birinchi Prezidentimiz tomonidan qayd etilganidek, ―Bugungi kunda

xususiy mulk shaklidagi korxona davlat mulki bo‗lgan korxonadan ko‗ra ancha

samarali ishlashini isbotlabo‗tirishning zarurati bo‗lmasa kerak.Tan olish kerakki,

bu haqda so‘z yuritganda, ba‘zan xususiy mulk tushunchasini nodavlat mulkka

asoslangan korxonalar tushunchasi bilan chalkashtiramiz. Mazkur ta‘riflarga qat‘iy

aniqlik kiritish va eng muhimi, qonunlarimizga muvofiq ravishda iqtisodiyotda

xususiy mulkning ustuvorligini amalda ta‘minlash, uni qo‗llab-quvvatlash va

daxlsizligini kafolatlash darkor. Ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy

qulay sharoit tug‗dirib berish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har

tomonlama qo‗llab-quvvatlash va rag‗batlantirish real iqtisodiyotni isloh etishning

navbatdagi eng muhim yo‗nalishiga aylanmog‗i zarur‖.2 Shu sababdan ham biznes

qiymatini baholashningnazariy va amaliy jihatdan ko‘rib chiqish bugungi kunda

dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshiradigan tijorat tashkiloti hisoblangan ―All Home‖ MChJ ning Nizom

jamg‘armasidagi 100% ulushihisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash

sharoitida biznesfaoliyatitegishli obyektlar qiymatini baholash mexanizmi.

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi uchun

2 Karimov I.A. ―2014 yil yuqori o‗sish sur‘atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish,

o‗zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‗ladi ‖., T-.; ―Xalq so‘zi‖2014 y.

6

tanlangan mavzuning maqsadi biznes qiymatini baholashning nazariy va amaliy

asoslarini o‘rganishdan iboratdir.

Maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilangan:

- mulkiy kompleks bo‘lgan biznes subyekti baholash faoliyati obyekti

sifatida: nazariy jihatlar tavsifi, mazmuni va ahamiyatini o‘rganish;

- biznes qiymatini baholashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar va unga ta‘sir

etuvchi omillar tasnifi va tavsifini yoritib berish;

- biznes qiymatini baholashning maqsadlari va metodologik jihatlari tavsifini

o‘rganish;

- biznes qiymatini baholashning huquqiy mexanizmi tahlilini amalga

oshirish;

- biznes qiymatini baholashning bosqichlari va ularni amalga oshirishda

axborotlar tizimini shakllantirish jihatlarini yoritib berish;

-―All Home‖ MCHJni baholash ob‘yekti sifatida tahlili: hududiy joylashuv

muhiti, tavsifi, moliyaviy ko‘rsatkichlari, bozor tahlilini amalga oshirish;

- ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini daromadli yondashuv

asosidabaholash jarayonini tahlil qilish;

- ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini xarajatli yondashuv asosida

baholashni tahlil qilish;

- ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatiniqiyosiy yondashuv asosida

tahlilni amalga oshirish;

-―All Home‖ MCHJ ning yakuniy bozor qiymatini aniqlash bo‘yicha tahliliy

ishlarni amalga oshirish dan iborat.

Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati asosiy

ilmiy manbalar bo‘lib, biznes qiymatini baholash faoliyatini tashkil etishga

qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi Kodekslari, Qonunlari, Farmon va Qarorlari,

Vazirlar Mahkamasi Qarorlari, Mulkni Baholash Milliy Standartlari, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti asarlari, shuningdek statistik to‘plamlar, ilmiy nashrlar

materiallari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining amaliy ahamiyati.

Bitiruv malakaviy ishning nazariy bilimlarga va amaliy ko‘nikmalarga ega

7

bo‘lishdagi ahamiyati shundan iboratki, biznes sohasiga tegishli ob‘yektlar

qiymatini baholashdagi o‘ziga xos xususiyatlardan kelib chiqib, kelajakdagi

faoliyatda biznes ob‘yektlari qiymatini baholashning yondashuv va usullarini

tizimlashtirish orqali qo‘llanilishida namoyon bo‘ladi.

Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi

tarkibiy jihatdan kirish, uchta bob, 98 bet, 25 ta jadval, 7 ta rasm, xulosa va

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, predmeti

va obyekti, ishning maqsadi va vazifalari, nazariy-amaliy ahamiyati hamda

malakaviy ish tarkibining qisqacha tavsifi yoritilgan.

Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobi biznes qiymatini baholashning

nazariy va metodologik asoslari yoritilgan bo‘lib, mulkiy kompleks bo‘lgan biznes

subyekti baholash faoliyati obyekti sifatida: nazariy jihatlar tavsifi va ahamiyati,

biznes qiymatini baholashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar va unga ta‘sir etuvchi

omillar tasnifi va tavsifi, shuningdek, biznes qiymatini baholashning maqsadlari va

metodologik jihatlari tavsifi yoritib berilgan hamda talaba tomonidan o‘rganilib,

tegishli xulosalar keltirilgan.

Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobi biznes qiymatini baholashning

huquqiy mexanizimi va axborotlar tizimiga bag‘ishlangan bo‘lib, biznes qiymatini

baholashning huquqiy mexanizmi, biznes qiymatini baholashning bosqichlari va

ularni amalga oshirishda axborotlar tizimini shakllantirishjihatlari hamda ―All

Home‖ MCHJni baholash obyekti sifatida tahlili: hududiy joylashuv muhiti,

tavsifi, moliyaviy ko‘rsatkichlari, bozori tahlili kabi masalalari o‘z aksini topgan

va talaba tomonidan ushbu masalalar ko‘rib chiqilib, tegishli fikr mulohazalar

bildirilgan.

Bitiruv malakaviy ishning uchinchi bobida, ―All Home‖ MCHJ ning bozor

qiymatini baholash, ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini daromadli

yondashuv asosida baholash, ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini xarajatli

yondashuv asosida baholash hamda ―All Home‖ MCHJ ning bozor qiymatini

qiyosiy yondashuv asosida baholash jarayonlari, shuningdek, ―All Home‖ MCHJ

8

ning yakuniy bozor qiymatini aniqlash va ekspert xulosa loyihasini shakllantirish

amaliy ma‘lumotlar asosida ko‘rib chiqilgan.

Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida mavzu yuzasidan umumlashgan

xulosalar shakllantirilgan hamda ko‘rilgan amaliy misollar doirasida biznes ulushi

qiymatini aniqlash va ekspertiza xulosasini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab

chiqilgan.

9

1-BOB. BIZNES QIYMATINI BAHOLASHNING NAZARIY VA

METODOLOGIK ASOSLARI

1.1. Mulkiy kompleks bo’lgan biznes subyekti baholash faoliyati obyekti

sifatida: nazariy jihatlar tavsifi

―Biznes (angl. business) — xo'jalik yurituvchi subyekt faoliyatining sohasini

va uning iqtisodiy manfaatlarni tavsiflovchi umumiqtisodiy atama‖3.Biznes -

daromad keltiruvchi aniq tadbirkorlik faoliyati, ish, mashg‗ulot turi hisoblanadi.

Har qanday biznes o‗zining korxona ko'rinishidagi tashkiliy-iqtisodiy shakliga ega.

Hozirgi sharoitda har qanday mulk obyekti daromad manbai va bozor

muomalasining obyekti bo‗lishi mumkin, shu jumladan, mulk huquqi ham ana

shunday obyekt hisoblanadi. Bunda daromad olish jarayoni va daromad keltiruvchi

mulk sifatida biznes alohida qiziqish uyg‗otadi. Biznesning asosini, uning ajralmas

mohiyatini sarmoya tashkil etadi. Sarmoya zamonaviy iqtisodiy tizimning moddiy

asosi hisoblanadi. Sarmoya - bu boylik, ishlab chiqarish vositasi, ishlab chiqarish

omillari, ya‘ni daromad keltiruvchi mehnatga investitsiya qilishning turli moddiy-

mulkiy shakllaridir. Daromad olish jarayoni ma‘lum bir iqtisodiy munosabatlarni,

shu jumladan, mulkchilik munosabatlarini nazarda tutadi. Demak, sarmoya — bu

ishlab chiqarishning moddiy-mulkiy omillaridan tashqari, daromadni yaratish

jarayoni subyektlari o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlar hamdir.

Mulk va sarmoya ma‘lum bir tashkiliy tuzilmalar - korxonalar, tashkilotlar,

firmalar doirasida hamda ma‘lum bir biznes sohasida shakllanadi va foydalaniladi.

0‗zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida4 respublika tijorat

korxonalarining quyidagi tashkiliy shakllari belgilangan: xo'jalik shirkatlari va

jamiyatlar (mas‘uliyati cheklangan jamiyat, qo'shimcha mas‘uliyatli jamiyat, ochiq

va yopiq aksiyadorlar jamiyati, sho‗ba xo‗jalik jamiyati, qaram xo‗jalik jamiyati),

ishlab chiqarish kooperativlari va unitar korxonalar. Tijorat korxonalarining

3 Xodiyev B.YU., Berkinov B.B., Kravchenko A.N. Biznes qiymatini baholash. – T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007

y. – 5- b. 4 0‗zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 0‗zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining rasmiy nashri. T.,

2003, 21-b

10

shakllari xilma-xil bo‗lishi bilan birga ulaming ixtiyorida turli xil ko‗chmas,

ko'char va nomoddiy aktivlar bo‗lishi mumkin. Ular qatoriga yer uchastkalari, turli

yo'nalishdagi binolar va inshootlar, texnologik jihozlar, mashinalar, avtotransport va

hokazolar kiradi. Ushbu toifadagi korxonalarning nomoddiy aktivlarini intellektual

mulklar, gudvill, franshiza va boshqa ashyoviy huquqlar tashkil etishi mumkin. Biznes

aktivlarimng tarkibi umumiy ko'rinishda 1-rasmda namoyon etilgan.

1-rasm. Biznes aktivlarining umumlashtirilgan tarkibi5

Har bir korxona o‗zining ichki iqtisodiy mohiyatiga ko‗ra sarmoyaga ega bo‗lsa-

da, ular orasida nafaqat umumiy belgilar, balki farqlar ham mavjud. Moddiy, mehnat,

pul, axborot asosi bunda umumiy hisoblansa, farqlar korxonaning samaradorligi,

raqobatbardoshligi, bozordagi mavqei va rivojlanish istiqbollariga ta‘sir ko'rsatuvchi

nomoddiy aktivlarda o‗z ifodasini topadi. 5 Xodiyev B.YU., Berkinov B.B., Kravchenko A.N. Biznes qiymatini baholash. – T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007

y. – 6- b.

Biznes aktivlari

Moddiy aktivlar Nomoddiy aktivlar

Ko‗chmas

aktivkar

Ko‗char aktivkar

Intellektual mulk

aktivlari

Gudvil

Franshiza

Yer uchastkalari

Ishlab chiqarish

yo‘nalishidagi

obyektlar

Noishlab

chiqarish

yo‘nalishidagi

obyektlar

Texnologik jihozlar

Mashinalar

Transport

11

Biznes tadbirkorlik faoliyati sifatida turli xildagi xizmatlarni ko'rsatish bilan band

bo‗lgan ko‗p sonli xo‗jalik yurituvchi subyektlar (biznesm kreditlash, uni sug'urtalash,

resurslar va texnologik jihozlar bilan ta‘minlash va hokazolar bilan band bo‗lgan

xo‗jalik yurituvchi subyektlar) bilan o‗zaro hamkorlikni talab etadi. Bundan tashqari,

tadbirkorlik faoliyatining turi sifatida biznesni shakllantirish va rivojlantirish uchun

ishlab chiqarilayotgan tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotish bozorlari, ko‗char va

ko‗chmas mulk, qimmatli qog‗ozlar bozorlari talab etiladi, bu pirovardida, biznesning

ham tovar sifatida, ham tadbirkorlik faoliyatining turi sifatida turli xil bozorlar va bozor

tuzilmalari bilan hamkorlik qilishini nazarda tutadi.

Mulkdorlar munosabatlarini tartibga solish va bozor mexanizmlarini

rivojlantirishda ushbu biznesmng qiymatini baholashga katta e‘tibor qaratiladi. Biznes

mulkdori uni sotish, garovga qo‗yish, sug'urta qilish, vasiyat qihsh huquqiga ega, ya‘ni

biznes bitim obyekti, tovar bo'lishi mumkin va har qanday tovar singari u xaridor uchun

foydali bo'lishi kerak. Birinchi navbatda, u daromadlar olishga bo‗lgan ehtiyojlarga mos

kelishi lozim. Har qanday boshqa tovar singari biznesning foydaliligi undan

foydalanishda namoyon bo‗ladi. O‗z navbatida, agar biznes mulkdorga daromad

keltirmasa, u uning uchun o‗z foydaliligini yo‗qotadi va sotihshi lozim bo‗ladi. Agar

boshqa kimdir undan foydalanishning yangi usullarini, daromad olishning boshqa

imkomyatlarini ko‗rsa, u holda biznes tovarga aylanadi. Ayni paytda, daromad olish,

takror ishlab chiqarish yoki muqobil biznesni shakllantirish ma‘lum bir xarajatlar bilan

kuzatiladi. Foydalilik va xarajatlar biigalikda bozor narxining asosini tashkil etuvchi

miqdor bo‗lib, uni bozor qiymati deb belgilash mumkin. Shunday qilib, biznes ma‘lum

faoliyat turi sifatida, bozor iqtisodiyotida uning tashkiliy shakl sifatida,mulkdorning

daromadlarga bo‗lgan ehtiyojlarini qondiradi va uni olish uchun ma‘lum resurslar

sarflanadi. Quyidagi 2-rasmda biznes va uning tarkibiy qismlarining turli bozorlarda

(ko`chmas mulk, ko`char mulk va jihozlar, nomoddiy aktivlar, kreditlar, tovar bozorlari

va hokozo) ishtirokini ko`rishimiz mumkun.

12

2-rasm. Biznes va uning tarkibiy qismlarining turli bozorlarda ishtiroki.6

Biznes tovarining barcha belgilariga ega va u fuqarolik-huquqiy muomala

obyekti bo‗lislu mumkin. Lekin bu alohida turdagi tovar hisoblanadi. Va ana shu

alohidalikni baholovchi xususiyatlar uni baholashmng tamoyillari, modellari,

yondashuvlari va usullarini belgilab beradi.

Birinchidan, biznes - bu investitsiya tovari, ya‘ni unga kelajakda foyda olish

maqsadida sarmoya kiritiladi. Xarajatlar va daromadlar vaqt bo‗yicha ajratilgan. Bunda

kutilayotgan foydaning miqdori ma‘lum emas, ya‘ni ehtimoliy xususiyatga ega, shuning

uchun sarmoyador ehtimoliy muvaffaqiyatsizlik xatarini hisobga olishiga to‗g‗ri keladi.

Agar bo‗lajak daromadlar ularni olish vaqtini hisobga olgan holda investitsiya tovarini

xarid qilish xarajatlaridan kam bo‗lsa, u investitsiyaviy jozibadorligini yo‗qotadi,

Shunday qilib, mulkdor oladigan bolajak daromadlarning joriy qiymati xaridor

tomonidan bozor narxining yuqori chegarasini o‗zida namoyon etadi.

Ikkinchidan, biznes tizim hisoblanadi, lekin u butun tizim sifatida ham yoki uning

alohida kichik bo'lagi va xatto qismi sifatida ham sotilishi mumkin. Ushbu holatda uning

muayyan sarmoya bilan, muayyan tashkihy-iqtisodiy shakl bilan aloqasi uziladi,

biznesning qismlari boshqa, sifat jihatdan yangi tizimm (korxonani) shakllantirish

6 Xodiyev B.YU., Berkinov B.B., Kravchenko A.N. Biznes qiymatini baholash. – T.: ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2007

y. – 7- b.

Biznes va uning

tarkibiy qismlari

Tovar bozorlari Fond bozori Ko`chmas mulk

bozori

Ko`char mulk

va jihozlar

bozori

Kreditlar bozori

Nomoddiy

aktivlar bozori

Sug`urta bozori Boshqaruvchilar

bozori

13

asosiga aylanadi. Bunda biznesning o‗zi emas, balki uning alohida tarkibiy qismlari

amalda tovar bo‗ladi.

Uchinchidan, tovar sifatida biznesga bo‗lgan ehtiyoj tovarning ichida ham, tashqi

muhitda ham kechadigan jarayonlarga bog‗liq. Bunda, bir tomondan, jamiyatdagi

beqarorlik biznesni ham beqarorlikka olib keladi, ikkinchi tomondan, biznesning

beqarorligi jamiyatning o‗zidagi beqarorlikning yanada o‗sishiga olib keladi. Bundan

biznesning tovar sifatidagi yana bir xususiyati - uning fuqarolik- huquqiy muomalasini

tartibga solishga bo‗lgan ehtiyoj kelib chiqadi.

To‗rtinchidan, biznes barqarorligining jamiyatdagi barqarorlik uchun alohida

ahamiyatini hisobga olgan holda nafaqat biznes aylanishi mexanizmini tartibga solishda,

balki biznesning bozor narxini shakllantirishda hamda uni baholashni amalga oshirishda

ham davlatning ishtiroki zarur.Biznes tovar sifatida tegishli bozorlar va ularning

infratuzilmasini rivojlantirish zaruratini shart qilib qo‗yadi. Bunda ushbu tovar

butunligicha ham, uning alohida qismlari bilan ham sotilishi mumkin, bu biznesni

ko‗char va ko‗chmas mulk bozorlariga ham, fond (sarmoya) bozorlariga ham jalb etish

imkomyatini nazarda tutadi. Biznesning mulkiy bozorlardagi ishtiroki ular orqali mulk

huquqlari va ular bilan bog'liq manfaatlar boshqa shaxsga o'tkaziladigan, narxlar

belgilanadigan va yerdan foydalanishning turli raqobat qiluvchi variantlari o'rtasidagi

kenglik taqsimlanadigan tartib va mexanizmlar to‗plamiga mos keladi. Biznesning

mulkiy qismining mulk bozorlarida ishtiroki ko‗char va ko‗chmas mulknmg turli xillari

uchun belgilangan mexanizmlaiga muvofiq amalga oshiriladi.

1.2. Biznes qiymatini baholashda qo’llaniladigan ko’rsatkichlar va unga

ta’sir etuvchi omillar tasnifi va tavsifi

Biznesni baholash bozor iqtisodiyotida turli vaziyatlarda tez-tez amalga

oshirilib turadigan faoliyat hisoblanadi. Uni bankrot bo‘lgan korxonani sotishda

ham, normal ishlab turgan aksiyadorlik jamiyati qancha summadayangi aksiyalarni

chiqarish huquqiga egaligini aniqlashda ham har qanday aksiyadorlik jamiyati

14

undan chiquvchi aksiyadorlarning aksiyalarini sotib olishi lozim bo‘lgan narxni

hisoblashda ham amalga oshirish zarur.

Bunda bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan qaysi mamlakat haqida gap

ketayotganligi muhim emas. Bu takrorlanuvchi holat bo‘lib amaldagi qonun

hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasiga ham tegishli.

Har qanday korxonaning qiymatini baholash muayyan bozor sharoitida

ma‘lum bir vaqtda u tomonidan keltiriladigan potensial kutilayotgan va haqiqiy

daromadni hisobga olgan holda uning qiymatini pul ifodasida aniqlashning tartibga

solingan va aniq maqsadga yo‘naltirilgan jarayonini o‘zida namoyon etadi.

Yuqorida aytib o‘tganimzdek, biznes qiymatini baholash bozor xususiyatiga

xos funksiya hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, baholash birgina baholanayotgan

biznesni tashkil etish yoki xarid qilish xarajatlari bilan cheklanmaydi. U albatta,

bozor omillarining yig‘indisini hisobga oladi. Bu omillar quyidagi 3-rasmda

keltirilgan.

3-rasm.Biznes qiymatini baholash omillari.7

Talab. Talab mazkur biznеs xususiy mulk egasiga qanday daromad

kеltirishi, bu biznеsdan qachon va qanday xavf kеlib chiqishi, nazorat

7Muallif tomonidan ma‘lumotlar asosida ishlab chiqilgan.

15

imkoniyatlari qandayligi va mazkur biznеsni qayta sotish bilan bog‘liq bo‘lgan

masalalar kеltirib chiqaradi.

Daromad. Xususiy mulk egasi ob‘еktdan foydalanib bo‘lgandan so‘ng uni

sotishdan foyda ko‘rishi bu jarayonning imkoniyatlari xaraktеri bilan bog‘liq

bo‘ladi. Bu opеratsiyadan foyda ko‘rish, o‘z navbatida, kirim va chiqim

munosabatlari bilan xaraktеrlanadi

Vaqt va xatar biznes qiymatini baholashning asosiy omillari hisoblanadi.

Vaqt omilibozor iqtisodiyotining barcha jarayonlariga, narxga, qiymatga,

qarorlarni qabul qilishga ta‘sir ko‘rsatuvchi muhim omil hisoblanadi. Samarasiz

yo‘qotilgan vaqt pulning yo‘qotilganligini anglatadi. Bunga yo‘l qo‘ymaslikning

yagona usuli-sarmoyani ishlashga majbur etish. Bunda daromad olish vaqti ham

muhim, chunki olingan daromad yanada ko‘proq daromad olish uchun ishlatilishi

mumkin. Daromad olish vaqti oraliq vaqt, davrlar bilan o‘lchanadi. Oraliq vaqt

yoki davr bir kunga, bir haftaga, bir oyga, bir chorakka, yarim yilga yoki bir yilga

teng bo‘lishi mumkin. Uning o‘tishi davomida pul to‘lanishi yoki olinishi lozim

bo‘lgan vaqt baholash jarayonida birinchi darajali ahamiyatga ega.

Bozor iqtisodiyotining yana bir muhim belgisi bolib xatar hisoblanadi. Xatar

deganda bozor konyukturasi, makroiqtisodiy jarayonlar bilan bog‘liq beqarorlik va

noaniqlik tushuniladi, boshqacha aytganda, xatar-bu investitsiyalardan olinadigan

daromadlar bashorat qilinayotgandan ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin. Baholash

paytida shuni yodda tutish lozimki, xatarning turli xillari mavjud va bozor

iqtisodiyoti sharoitida hech bir qo‘yilma mutlaqo xatarsiz bo‘lmaydi.

Korxona qiymatini aniqlash uchun qiymatga ta‘sir etuvchi omillar yig‘indisi

haqida, har bir muayyan omilning ta‘siri haqida tasavvurga ega bo‘lish lozim.

Yangi mulkdor ega boladigan nazorat darajasi korxonaning bozor qiymatiga

ta‘sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Korxona yakka xususiy

mulkka sotib olinishi yoki aksiyalarning nazorat paketi xarid qilinishi mumkin.

Birinchi holatda narx ikkinchi holatdagiga qaraganda yuqori bo‘ladi.

16

Bozor narxini belgilab beruvchi yana bir muhim omil mulkning likvidliligi

bo‘lib hisoblanadi. Bozor qiymat yo‘qolishining kam xatari bilan tezda pulga

aylanishi mumkin bo‘lgan aktivlar uchun mukofotni nazarda tutadi.

Likvidli korxonalar aksiyalarining qiymati odatda, nolikvid korxonalar

aksiyalarining qiymatidan yuqori. Ochiq aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalari yopiq

aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalaridan yuqori turishi qoidasi ham ushbu holat bilan

bog‘liq. Farq ba‘zan juda katta (35-50%), bu ko‘plab sabablar bilan, shu jumladan,

aksiyalarni ochiq joylashtirish xarajatlari bilan shartlangan.

Chеklash. Tashkilotning bahosiga biznеsda mavjud bo‘lgan har qanday

chеklash o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Agar davlat tashkilot mahsulotining narxini

chеklab qo‘ysa, unda bunday biznеsning bahosi uniqo‘yib yuborgandan past

bo‘ladi.

Korxonaning qiymati ko‘p jihatdan boshqaruvchi xodimlarning malakasiga

ham bog‘liq va bu kapitallashtirish koeffitsiyentini tanlashda inobatga olinadi.

Vertikal ishlab chiqarish integratsiyalashuvining yo‘qligi korxona faoliyat

ko‘rsatishining barqarorligiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Agar korxona jihoz yoki

mashinani yig‘ish uchun qandaydir bir qismini ishlab chiqarsa va yig‘ishni amalga

oshiruvchi ushbu qismning xaridori o‘zida mazkur qismni ishlab chiqarishni

tashkil qilsa, u holda birinchi korxona barcha daromadlardan mahrum bo‘lishga

tavakkal qiladi. Ushbu holat korxona qiymatida o‘z aksini topadi va uni

baholashda hisobga olinishi kerak.

Ilmiy bazaning mavjudligi, aktivlar sifati, shu jumladan, mashinalar va

jihozlarning eskirganligi ham korxonalar qiymatiga ta‘sir ko‘rsatadi, buni ham

korxonani baholashda hisobga olish zarur.

Talab va takliflarning mutanosibligi. Tashkilotga ehtiyoj uningfoydaliligi

bilan birga iqtisodiy imkoniyatlari invеstorlar, pulningqadrliligi, moliya bozoriga

qo‘shimcha kapitalni jalb qilish xarajatlarnito‘lashga qodirligi bilan ham bog‘liq.

Invеstorning daromadga va xavfdarajasiga munosabati uning yoshi bilan ham

bog‘liq. Yoshlar kеlajakdakatta daromad olish maqsadida xavf-xatarga tik borishga

17

moyil bo‘ladilar. Biznеsning qiymati va ehtiyojga invеstorlar uchun

imkoniyatlarningmavjudligi ham o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi.

Talab nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, jamiyatdagi biznеsgamunosabat va

siyosiy turg‘unlik singari faktorlar bilan ham bog‘liqbo‘ladi.

Sotuvga qo‘yilgan obyеktlarning soni ham (daromad olish uchun)muhim

ahamiyat kasb etadi. Sotuvchi va xaridorning qarori mazkurbiznеsning kеlajakdagi

ravnaqiga asoslangan. Odatda tashkilotningbankrotlik holatidagi narxi anologik

tashkilotlarning narxidan past bo‘ladi.

Har qanday obyеktning baholash jarayoniga talab va taklifning ta‘siribo‘ladi.

Agar talab taklifdan yuqori bo‘lsa, unda xaridorlar maksimalnarxni bеrishga

tayyor. Talab narxining yuqori chеgarasi tadbirkorning bukorxonani boshqarishdan

oladigan daromadi bilan bеlgilanadi. Bu tabiiyimkoniyatlari chеklangan soha

uchun xaraktеrli hisoblanadi. Bundanma‘lum bo‘ladiki, ehtiyojning ortishi holati

xomashyo ishlab chiqaradigantashkilotlarda narxning yuqori chеgarasiga nisbatan

yaqin bo‘ladi. Aynivaqtda talabning taklifga nisbatan ortishi ba‘zi tarmoqlarda

yangitashkilotlarni paydo bo‘lishi ham mumkin. Bu, o‘z navbatida, ularsonining

ortishiga olib kеladi. Kеyinchalik bu tashkilotlarning narxi anchapastlashi mumkin.

Agar takliflar talabdan ko‘p bo‘lsa, unda narxlar ishlab

chiqaruvchitomonidan bеlgilanadi. U o‘z biznеsini sotishi mumkin bo‘lgan

minimalnarx uning tiklanishiga sarflangan mablag‘dan kеlib chiqadi.

Va albatta, korxonaning bozor narxi korxonaning istiqboli qandayligiga

bog‘liq, ya‘ni: u rivojlanadimi yoki samarasizlik tufayli yopiladimi. Korxonaning

bozor narxini aniqlashda uning sarmoyasining faqat kelajakda u yoki bu shaklda

daromad keltirishi mumkin bo‘lgan bir qismi hisobga olinadi. Shuning uchun

biznesni baholashda bozor konyukturasining tahlili katta ahamiyatga ega.

18

1.3. Biznes qiymatini baholashning maqsadlari va metodologik jihatlari

tavsifi

Profеssional baholovchi o‘z faoliyatida hamisha ma‘lum maqsad asosida ish

yuritadi. Maqsadning aniq va oqilona bеlgilanishi hisoblanadigan qiymatni to‘g‘ri

bеlgilash va baholash mеtodlarini to‘g‘ri tanlash imkonini bеradi.

Baholash maqsadi mijoz invеstitsion qaror qabul qilishi, bitim tuzishi,

moliyaviy hisobotga o‘zgarishlar kiritishi uchun zarur bo‘lgan baholanadigan

qiymatning u yoki bu ko‘rinishini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Baholash ishlarining

tashkil etilishidan davlat tizimidan tortib, xususiy shaxslargacha nazorat-tеkshiruv

organlari, boshqaruv tizimi, krеdit organlari, sug‘urta kompaniyalari, soliq

firmalari, biznеsning xususiy egalari, invеstorlar singari har xil tomonlar

manfaatdor bo‘lishi mumkin.

Baholash jarayonida ishtirok etadigan tomonlar o‘z iqtisodiy manfaatlaridan

kеlib chiqib baholash maqsadini bеlgilaydilar.

Biznеsni baholash quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin:

- tashkilot yoki firmani boshqarish samaradorligini oshirish;

- tashkilot obligatsiyalari va aksiyalarining bozor fondida sotish;

- asoslangan innovatsion qarorlar qabul qilish;

- tashkilotni yaxlit yoki uning ayrim qismlarini sotish;

- shartnoma bеkor qilinishi yoki shеriklardan birining vafotimunosabati

bilan hamkorlarning ulushini bеlgilash;

- tashkilotning qayta tuzilishi. Tashkilotni yo‘qotilishi, birini-biri

yutibyuborishi, ularning birlashtirilishi yoki xolding tarkibidan

ayrimtashkilotlarning ajrab chiqishi uning bozor narxini bеlgilashni taqozo etadi.

Shunday holatlarda aksiyalarni sotish yoki sotib olish narxi, konvеrsiyanarxi yoki

birlashtirilgan tashkilot aksiyadorlariga bеriladigan mukofotqiymatini aniqlash;

- tashkilotni takomillashtirish rеjasini ishlab chiqish. Stratеgikrеjalashtirish

jarayonida firmaning nazarda tutilayotgan daromadini, uningqat‘iyligi darajasi va

imijining qiymatini baholash;

19

- tashkilotning krеditga qodirligi va uning krеdit olishdagi garovqiymatini

aniqlash. Bunday vaziyatlarni baholashda buxgaltеr hisobibo‘yicha aktivlar

qiymatining bahosi uning bozor bahosidan kеskin farqqilishi mumkin;

- yo‘qotish holatiga kеlib qolib, aktivlarning qiymatini bеlgilashzarurati

paydo bo‘lganda sug‘urta qilish;

- soliqqa tortilish. Soliqqa tortilishi lozim bo‘lgan baza aniqlanganholatlarda

tashkilotning daromadi va uning imijini obyеktiv baholashnitashkil etish;

- asosli boshqarish uchun zarur bo‘lgan qarorlar qabul qilish.Inflyatsiya

tashkilotning moliyaviy holatini buzadi. Shuning uchun mulknimustaqil

baholovchilar yordamida muntazam ravishda qayta baholabturish moliyaviy

qarorlar qabul qilish uchun baza hisoblangan moliyaviyhisobotlarning

haqqoniyligini oshirish imkonini bеradi;

- biznеsni rivojlantirishni invеstitsion loyihalashtirish. Bundayholatlarda uni

asoslash uchun korxonaning dastlabki bahosini, uningxususiy kapitali, aktivini

bilish zarur.

Agar bitim obyеkti tashkilot mulkining biror elеmеnti bo‘ladiganbo‘lsa, yoki

biror narsasiga soliq bеlgilanadigan bo‘lsa, zaruriy obyеkt alohida baholanadi.

Masalan, mashina, uskunalar, nomatеrial aktivlar vahk.

Tashkilotning alohida mulk elеmеntlari qiymatini baholash quyidagihollarda

amalga oshiriladi:

- ko‘chmas mulkning biror qismi sotilganda, masalan, foydalanilmayyotgan

yеr mulki, bino, inshootdan qutulish zarurati paydo bo‘lganda;

- krеditorlar bilan hisoblashish kеrak bo‘lganda;

- sud qarori bilan hamkorlardan biriga yеtkazilgan moddiy zararniqoplash

kеrak bo‘lganda va boshqalar;

- ko‘chmas mulkning bir qismini garovga qo‘yib krеdit olishda;

- ko‘chmas mulkni sug‘urta qilishda shu bilan bog‘liq sug‘urtaqilinadigan

mulkning sug‘urta narxini bеlgilashda;

- ko‘chmas mulkni ijaraga bеrilganda;

- mulkni soliqqa tortish uchun soliq miqdorini aniqlashda;

20

- ko‘chmas mulkning bir qismlarini yangi tashkil etilgan boshqatashkilotga

mulk sifatida rasmiylashtirishda;

- birorta invеstitsion loyihaning biznеs-planini ishlab chiqish vabaholashda;

- ko‘chmas mulkni baholashda oraliq bosqich sifatida tashkilotqiymatining

umumiy bahosidan foydalanishga xarajat sifatidayondashuvda.

Bahoning asosliligi va ishonchliligi ko‘pincha nimani baholashga vauning

qanchalik to‘g‘ri bеlgilanganligiga bog‘liq bo‘ladi: oldi-sotdi, krеditolish, sug‘urta,

soliq to‘lash, qayta tuzish va boshqalar.

Baholash jarayonini tashkil etish uning maqsadi, soni, hisobga olinishilozim

bo‘lgan omillarni jamlash bilan bog‘liq bo‘ladi. Baholovchi bozornarxini yoki

undan farq qiluvchi qiymat shaklini hisoblab chiqadi.Baholash standartida

baholash jarayoni subyеktlari tayanishlari lozimbo‘lgan qiymatning (baho, narx)

o‘nta shakli aniqlangan:

- bozor bahosi;

- obyеkt qiymati bahosining bozor bilan chеklangan narxi;

- obyеktning almashtirish bahosi;

- obyеktning takror ishlab chiqarish bahosi;

- obyеktning foydalanilayotgan vaqtdagi bahosi;

- invеstitsion baho;

- obyеktni soliqqa tortish uchun bеlgilanadigan bahosi;

- likvidatsiya qilish (yo‘qotish) bahosi;

- chiqitga chiqarish bahosi;

- maxsus bahosi.

―ELIP‖ firmasining moliyaviy maslahatchisi Vadim Pavlovichning fikricha

turli xil xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan biznesni baholashning

maqsadini shakllantirish mumkin. Uni 1-jadvalda ko‘rishimiz mumkin.

21

1-jadval

Xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan biznesni baholash

maqsadlari8

Baholash

subyektlari

Baholash maqsadlari

Yuridik shaxs

sifatidagi

korxona

Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash

Korxonani rivojlantirish rejalarini ishlab chiqish

Aksiyalarni chiqarish

Menejerlarning samaradorligini baholash

Mulkdor

Mulkka egalik qilish turini tanlash

Restrukturizatsiyada birlashgan va ajratilgan balansni tuzish

Korxona yoki uning ulushini sotish va sotib olish narxlarini

asoslash

Korxonaning tartiblangan likvidatsiyasida tushum miqdorini

aniqlash

Kredit

tashkilotlari

Qarzdorning moliyaviy imkoniyati borligini tekshirish

Garov evaziga berilayotgan ssuda miqdorini aniqlash

Sug’urta

kompaniyasi

Sug‘urta badali miqdorini belgilash

Sug‘urta to‘lovi miqdorini aniqlash

Fond birjasi Konyuktura xarakteristikalarining hisobi

Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi asoslanganligini tekshirish

Investorlar

Investitsiya sarmoyasining maqsadga muvofiqligini tekshirish

Investitsiya loyihasiga kiritish maqsadida korxonani sotib

olish mumkin bo‘lgan narxini aniqlash

Davlat

organlari

Korxonani xususiylashtirishga tayyorlash

Turli soliq shakllari uchun soliq solish bazasini aniqlash

Sud maqsadlari uchun baholash

Bankrotlik jarayoni orqali majburiy likvidatsiyadan keladigan

tushumni belgilash

Ushbu jadval biznes qiymatini baholash maqsadlari qanchalik turli tuman

bo‘lishini yaqqol ko‘rsatmoqda, bu esa kelajakda qiymatning turli shakllarini

izlashni nazarda tutadi. Baholash maqsadi va vaziyatga bog‘liq holda biznes

turlicha baholanishi mumkin. Shu sababli baholashni o‘tkazish uchun qiymatni

aniq aniqlash talab etiladi.

8 Российское общество оценщиков -http://www.mrsa.ru

22

1 bob bo’yicha xulosa

1.1. Biznes o`ziga xoz tovar hisoblangan holda ko`char va ko`chmas mulk

bozori bilan bir qatorda o`ziga xoz bozorlar-sarmoya(qimmatli qog`ozlar va

fondlar) bozorlari, tegishli infratuzulmalar (fond birjasi, depozitariyalar, qimmatli

qog`ozlar bozorini nazorat qilish organlari va h.k)ni shakllantirish zaruratini

keltirib chiqaradi, ya`ni bizning fuqorolik-huquqiy muomilasi, uning samarali

faoliyat ko`rsatishi faqat unda mulk va sarmoya mulkdorlarning munosabatlarini

tartibga solishda biznes ham, uning tarkibiy qismlarini ham qiymatini baholash

muhim o`rin tutadigan to`liq hakmdagi bozor muhiti shakllangandagina mumkun

bo`ladi. Shu sababli respublika iqtisodiyotini isloh qilish jarayonida nafaqat

tadbirkorlikni rivojlantirish va qo`llab quvvatlashga, balki uning faolyat ko`rsatishi

uchun zarur bo`lgan, xo`jalik yuritishning bozor mehanizmlariga asoslangan shart-

sharoitlarni shakllantirishga muhim ahamiyat bermoqda.

1.2. Har qanday korxonaning qiymatini baholash muayyan bozor sharoitida

ma‘lum bir vaqtda u tomonidan keltiriladigan potensial kutilayotgan va haqiqiy

daromadni hisobga olgan holda uning qiymatini pul ifodasida aniqlashning tartibga

solingan va aniq maqsadga yo‘naltirilgan jarayonini o‘zida namoyon etadi.

Yuqorida aytib o‘tganimzdek, biznes qiymatini baholash bozor xususiyatiga xos

funksiya hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, baholash birgina baholanayotgan

biznesni tashkil etish yoki xarid qilish xarajatlari bilan cheklanmaydi. U albatta,

bozor omillarining yig‘indisini hisobga oladi.

1.3. Baholash maqsadi mijoz invеstitsion qaror qabul qilishi, bitim tuzishi,

moliyaviy hisobotga o‘zgarishlar kiritishi uchun zarur bo‘lgan baholanadigan

qiymatning u yoki bu ko‘rinishini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Baholash ishlarining

tashkil etilishidan davlat tizimidan tortib, xususiy shaxslargacha nazorat-tеkshiruv

organlari, boshqaruv tizimi, krеdit organlari, sug‘urta kompaniyalari, soliq

firmalari, biznеsning xususiy egalari, invеstorlar singari har xil tomonlar

manfaatdor bo‘lishi mumkin.

23

2- BOB. BIZNES QIYMATINI BAHOLASHNING HUQUQIY

MEXANIZIMI VA AXBOROTLAR TIZIMI

2.1. Biznes qiymatini baholashning huquqiy mexanizmi

O‗zbekistonda mulk qiymatini baholashning tashkiliy-huquqiy asoslari

amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va davlat mulkini bosqichma-bosqich

davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlarining chuqurlashuviga muvofiq tarzda

rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda bu asoslar qonun va qonun osti hujjatlari, mulk

qiymatini baholash standartlarining milliy tizimi va boshqaruv organlarining

boshqa tartibga soluvchi hujjatlari bilan namoyon etilgan.

O‗zbekiston Respublikasida baholash faoliyatining vujudga kelishi va

shakllanishi uning huquqiy-me‘yoriy asosini yaratish va takomillashtirish bilan bir

vaqtda olib borilmoqda. Yaratilgan huquqiy asoslarda baholash faoliyatining

tartibga solinishi alohida o‘rin tutadi. U «baholovchilar xizmatlarining sifatini

oshirishga va ularning baholovchilarning kasbiy hamjamiyati (o‗zini-o`zi tartibga

solish) yoki davlat organlari (davlat tomonidan tartibga solish) tomonidan yoxud

birgalikda belgilanadigan ma‘lum bir mezonlarga mos kelishiga yo‘naltirilgan

chora-tadbirlar va tartiblar tizimini» o‗zida namoyon qiladi.

Bunday tartibga solish quyidagilarni o‗z ichiga oladi:

- baholashga nisbatan yondashuv va talablarni aniqlash, ular, odatda

baholash andozalarida ifodalanadi;

- baholovchining mustaqilligi bilan bog‘liq bo‘lgan uning axloqiy-etik

xususiyatlariga nisbatan talablarni aniqlash, ular kasb etikasi kodekslarida

ifodalanadi;

- baholovchi kasb mahorati darajasiga va amaliy ish tajribasiga nisbatan

talablarni aniqlash, ular kasbiy malakaga nisbatan qo‘yiladigan talablarda

ifodalanadi.

Mamlakatimizda baholash faoliyatini yo‘lga qo‘yish, uni tubdan joriy qilish

va takomillashtirish maqsadida bir qator me‘yoriy hujjatlar: qonunlar, Prezident

24

qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi

qarorlari qabul qilindi. Jumladan, baholash faoliyatining tubdan joriy qilish, uni

yo‘lga qo‘yish maqsadida 1999 yil 19 avgustda ―Baholash faoliyati to‘g‘risida‖

Qonun qabul qilindi. Bundan tashqari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining

2008 yil 24 apreldagi ―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish

va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish

to‘g‘risida‖ PQ-843-son qarori, Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi 210-

sonli ―Baholash faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida‖gi Qarori, va shu qaror

asosida ishlab chiqilgan ―Baholash faoliyatini litsenziyalash‖ to‘g‘risida Nizom,

1998 yil 21 yanvardagi 18-sonli ―Jismoniy shaxslarga mulk huquqi tegishli bo‘lgan

bino va inshootlar bo‘yicha ro‘yxatga olish-baholash ishlarini amalga oshirish

to‘g‘risida‖ qarori, 2009 yil 21 dekabrdagi ―Mol-mulkni baholash standartlarini

ishlab chiqish, tasdiqlash, ularga o‗zgartirish va qo‘shimchalar kiritish tartibi

to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida‖gi qarori, 2008 yil 28 iyuldagi ―Baholash

to‘g‘risidagi hisobotlarning haqqoniyligini ekspertizadan o‘tkazish mexanizmini

tasdiqlash haqida‖ qarori, Davlat mulki, 2009 yil 22 apreldagi ―Intellektual mulk

obyektlarini baholash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida‖ qarori,

―Mulkni baholash milliy standartlari‖ va boshqa bir qator me‘yoriy hujjatlar qabul

qilingan.

Bundan tashqari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 31

dekabrdagi 343-sonli qaroriga asosan davlat tashkilotlari va davlat unitar

korxonalari balansida bo‘lgan asosiy vositalarni, ya‘ni ko‘char mulklarni sotish

tartibi belgilab berildi. Bu esa ko‘char mulklarni baholashga bo‘lgan talabini

oshirdi.

Mulk qiymatini baholashni tashkil etishda O‗zbekiston Respublikasining

«Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni alohida o‘rin tutadi, unda baholash

faoliyati, baholash obyektlari, baholash obyekti qiymatning turlari va ularni

qo‘llash sohalari tushunchalari bilan bog‘liq masalalarning keng doirasi qonun

25

yo‘li bilan tartibga solish mexanizmlari izohlangan9. Qonunda «baholash

obyektining bozor qiymati» (7-modda) va «baholash obyektining bozornikidan

farqlanuvchi qiymati» (8-modda) tushunchalari muhim hisoblanadi.

Baholash faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qanchalik me‘yoriy hujjatlar

ishlab chiqilmasin mamlakatimizda bu faoliyat bo‘yicha hali hanuz kamchilik

mavjud. Jumladan, baholovchilar tomonidan yetarli bilim malaka ega emasligi,

mas‘uliyatni xis qilmasligi, baholanayotgan obyektlarni yuzaki yondashgan holda

baholanishi natijada mulklarning haqiqiy qiymati buzilib, mamlakatimiz iqtisodiy

taraqqiyotiga salbiy ta‘sir ko‘rsatib kelmoqda. Shu kamchiliklarni oldini olish

maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi

―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan

xizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida‖ PQ-843-son

qarori qabul qilindi. Bu qarorda quyidagilar ko‘rsatib o‘tilgan: ―Ayni vaqtda

baholovchi tashkilotlarning amaliy faoliyati o‘sib borayotgan zamonaviy talablarni

qoniqtirmayapti. Baholash ishlari bir qator hollarda yuzaki va past professional

darajada o‘tkazilmoqda, xususiylashtiriladigan obyektlarning haqiqiy qiymati va

ko‘rsatiladigan xizmatlarning sifati xolisona baholanishi uchun baholovchi

tashkilotlarning zarur darajadagi mas‘uliyati ta‘minlab berilmayapti. ―Baholash

faoliyati to‘g‘risida‖ O‗zbekiston Respublikasining Qonuniga muvofiq va mustaqil

baholash tizimini yanada rivojlantirish, baholash xizmatlarining professional

saviyasi hamda sifatini oshirish, baholovchi tashkilotlar faoliyatini tartibga

solishning samarali usullarini tatbiq etish, baholash ishlarining natijalari va

xolisligi bo‘yicha ularning mas‘uliyatini kuchaytirish maqsadida...‖.10

Ushbu qarorda, baholovchilar mas‘uliyatini oshirish, ularga berilgan

litsenziya bekor qilinib, litsenziya talablariga o‗zgartirishlar kiritilib, boshqatdan

baholovchi korxonalarga faoliyat yuritish bo‘yicha litsenziyalar berish tartibi

yo‘lga qo‘yish ko‘rsatib o‘tilgan.

9 O‘zbekiston Resupblikasining ―Baholash faoliyati to‘g‘risida‖gi qonuni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari

to‘plami, 2009 y. 15-son, 178-modda. 10 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi ―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada

takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida‖ PQ-843-son

qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlar to‘plami, 2008 y, 18-son, 145-modda.

26

Prezidentimizning ushbu qaroridan so‘ng baholash faoliyatini tartibga solish

va uni nazorat qilishga qat‘iy e‘tibor berildi. Bir qator me‘yoriy hujjatlarga

o‗zgartirishlar kiritildi. Jumladan, O‗zbekitson Respublikasining ―Baholash

faoliyati to‘g‘risida‖gi Qonuniga, Vazirlar Mahkamasining ―Baholash faoliyatini

litsenziyalash to‘g‘risida‖gi qarori va uning nizomiga va boshqa bu sohaga mas‘ul

bo‘lgan (Davlat mulk qo‘mitasi, Moliya vazirligi va boshqa) organlar qarorlari va

me‘yoriy hujjatlariga o‗zgartirishlar kiritildi.

O‗zbekistonda baholash faoliyatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi

uchun faoliyatning ushbu turini litsenziyalash mexanizmi yaratildi. O‗zbekiston

Respublikasining «Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‘g‘risida»gi

Qonunning 5-moddasi va «Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq

O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi 210-sonli

«Baholash faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida»gi qarori bilan «Baholash

faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risidagi nizom» tasdiqlandi

Xususan, O‗zbekiston Reslublikasining Fuqarolik kodeksi, boshqa

qonunchilik va me‘yoriy hujjatlar, shu jumladan xususiylashtirish, bankrotlik,

garov, ipoteka, ishonchli boshqaruvga doir qonunchilik va me‘yoriy hujjatlar

shular jumlasidandir.

Baholash faoliyatini qat‘iy belgilangan tartib asosida olib borilishi baholash

faoliyati sifatining asosiy me‘zoni hisoblanadi. Bunda mulkni baholashning milliy

standartlari muhim rol o‘ynaydi. O‗zbekiston Respublikasining Davlat mulkini

boshqarish davlat qo‘mitasi tomonidan qabul qilingan qarorlar asosida mulkni

baholash Milliy standartlari ishlab chiqilgan bo‘lib bu standartlar bugungi kunda

baholovchilar tomonidan amal qilib kelinmoqda. Jumaladan 1-MBMS ―Baholashni

umumiy tushuncha va prinsiplari‖ (2006 yil 14 iyun), 2-MBMS ―Bozor qiymati

baholash bazasi sifatida‖ (2006 yil 14 iyun), 3-MBMS ―Bozor qiymatidan

farqlanuvchi baholash bazasi‖ (2006 yil 14 iyun), 4-MBMS ―Moliyaviy hisobot va

turdosh hujjatlar maqsadida baholash‖ (2006 yil 14 iyun), 5-MBMS ―Ssuda, garov

va qarz majburiyatlarini ta‘minlash uchun baholash‖ (2006 yil 14 iyun), 6-MBMS

―Harbiy-texnik mulkni baholash‖(2008 yil 5 fevral), 7-MBMS ―Baholovchilar ishi

27

sifatini nazorat qilishning ichki qoidalariga qo‘yiladigan umumiy talablar‖ (2008

yil 5 sentyabr), 8-MBMS ―Xususiylashtirish maqsadida mulk qiymatini baholash‖

(2009 yil 6 oktyabr), 9-MBMS ―Biznes qiymatini baholash‖ (2009 yil 6 oktyabr),

10-MBMS ―Ko‘chmas mulk qiymatini baholash‖. Bu milliy standartlarga baholash

jarayonida amal qilishda baholovchilar tomonidan yaxshi o‘rganib o‗zlashtirgan

bo‘lishlari kerak.

9-MBMS ―Biznes qiymatini baholash‖ quyidagi boblarni o‘z ichiga oladi:

I bob. Umumiy qoidalar. Bu bob biznes qiymatini baholashga doir atamalar

va tushunchalarni qamrab olgan.

II bob. Qo‘llanish sohasi. Quyidagilar 9-son MBMS qoidalari tatbiq

etiladigan baholash obyektlari hisoblanadi:

- biznes (korxona);

- biznesdagi mulk ulushlari.

Baholash obyektining bozor qiymatini aniqlashga qaratilgan biznesni yoki

undagi ulushni baholashning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

- ishlab turgan korxona yoki korxonadagi mulk ulushi bilan oldi-sotdi qilish;

- boshqaruv qarorlari qabul qilish;

- qayta tashkil etish (qo‘shib yuborish, birlashtirish, bo‘lish, ajratib

chiqarish);

- korxona o‗z aksiyalarini qaytarib sotib olishi;

- boshqa tashkilotning ustav fondiga aksiyalar paketini kiritish.

Normativ hujjatlar yoki baholashga oid vazifada bozor qiymatini aniqlashga

qaratilgan baholashning boshqa maqsadlari belgilanishi ham mumkin.

III bob. Buxgalteriya hisobi standartlari bilan aloqadorlik. Biznes qiymatini

aniqlashda buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma‘lumotlari asosiy axborot

manbai hisoblanadi va baholash taomillari, yondashuvlari va usullarini tanlashga,

shuningdek yakuniy qiymat haqidagi xulosaga jiddiy ta‘sir ko‘rsatishga qodir.

Buxgalteriya hisobi milliy standartlari va mulkni baholash milliy standartlari

ko‘zlaydigan maqsadlardagi tushunchalar apparatida, qiymatni aniqlash va aktivlar

hisobini yuritishning turli xil usullarida ifodalanadigan farqlar buxgalteriya hisobi

28

va moliyaviy hisobot ma‘lumotlariga ulardan kelgusida biznes qiymatini

aniqlashda foydalanish uchun tuzatishlar kiritish zaruriyatini belgilaydi.

Baholovchi buxgalteriya hisobi atamalaridan foydalanganda, ularning

mazmunini baholash to‘g‘risidagi hisobotda yoritib berishi lozim.

IV bob. Standart talablari. Quyidagi talablarga ajratiladi:

1. Baholash haqidagi vazifani belgilash. Baholash haqidagi vazifa

buyurtmachi tomonidan baholovchi tashkilot bilan hamkorlikda tuziladi va

baholash obyektini baholash to‘g‘risidagi shartnomaga ilova sifatida

rasmiylashtiriladi. Baholashga oid vazifani belgilashda baholovchi baholash sanasi

baholash maqsadlaridan kelib chiqib belgilanishini hisobga olishi lozim.

Baholovchi faqat baholash sanasida mavjud bo‘lgan holatlarni va baholash

sanasiga qadar yuz bergan voqealarni e‘tiborga olishi kerak. Biznesni baholashda

baholash sanasi, qoida tariqasida, baholash o‘tkazilishini belgilagan voqea yuz

bergunga qadar tuzilgan so‘nggi moliyaviy hisobot sanasi bilan mos keladi.

Baholash sanasi (moliyaviy hisobot tuzilgan sana bilan mos kelmaydigan) oraliq

sanaga belgilanishi ham mumkin.

Baholash obyektiga nisbatan uchinchi shaxslarning hujjat bilan tasdiqlangan

mulkiy huquqlari, mazkur obyektdan foydalanishda cheklashlar va unga doir

majburiyatlar bo‘lmagan holda, uning qiymatini baholovchi, agar baholashga oid

vazifada o‘zgacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, ko‘rsatilgan huquqlar,

cheklashlar va majburiyatlar yo‘qligi haqidagi farazdan kelib chiqib aniqlaydi.

Baholash obyektining bozor qiymatini aniqlashga qaratilgan biznesni yoki undagi

ulushni baholashning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

- ishlab turgan korxona yoki korxonadagi mulk ulushi bilan oldi-sotdi qilish;

- boshqaruv qarorlari qabul qilish;

- qayta tashkil etish (qo‘shib yuborish, birlashtirish, bo‘lish, ajratib

chiqarish);

- korxona o‘z aksiyalarini qaytarib sotib olishi;

- boshqa tashkilotning ustav fondiga aksiyalar paketini kiritish.

29

Normativ hujjatlar yoki baholashga oid vazifada bozor qiymatini aniqlashga

qaratilgan baholashning boshqa maqsadlari belgilanishi ham mumkin.

2. Axborot yig‘ish va uni tahlil qilish. Baholovchi baholash yondashuvlari

va usullarini asosli ravishda tanlash va qo‘llash uchun zarur va yetarli bo‘lgan

hajmda baholash obyekti haqida axborot va bozor haqida axborotni yig‘ish va

tahlil qilishni amalga oshiradi. Baholovchi yig‘ilgan baholanayotgan korxona

haqidagi axborot asosida:

- korxonaning rivojlanish tendensiyalarini aniqlaydi;

- daromadlarni prognoz qiladi;

- baholanayotgan biznesga xos bo‘lgan nomuntazam tavakkalchilik

omillarini aniqlaydi.

Baholovchi makroiqtisodiy axborotni tahlil qilish chog‘ida o‘rganishi va

baholash to‘g‘risidagi hisobotda keltirishi lozim bo‘lgan asosiy ko‘rsatkichlarga

quyidagilar kiradi:

- iqtisodiy o‘sish (yalpi ichki mahsulotning o‘sish) sur‘atlari;

- sanoat ishlab chiqarishi hajmi;

- inflyatsiya darajasi;

- milliy valyutaning ayirboshlash kursi;

- foiz miqdorilari darajasi;

- fond bozori ko‘rsatkichlari;

- soliq solish strukturasi.

Baholash obyektining xususiyati va baholash maqsadlariga qarab baholovchi

makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning mazkur ro‘yxatini kengaytirishi mumkin.

Baholash yondashuvlari va usullarini tanlash, asoslash va qo‘llash. Baholash

obyektini baholashni amalga oshirishda baholovchi baholashning daromad haqida,

qiyosiy va xarajat haqida yondashuvlaridan foydalanishi (yoki foydalanishdan voz

kechish sabablarini asoslashi) lozim.

Har bir baholash yondashuvi doirasida belgilangan usullarni tanlashni

baholovchi baholash maqsadi, baholash obyektining xususiyati va rivojlanish

imkoniyatlari, cheklovchi shartlar, axborot bazasi mavjudligi va uning to‘liqligini

30

hisobga olib mustaqil amalga oshiradi. Qo‘llanilgan yondashuvlar doirasida

olingan natijalarni muvofiqlashtirish va baholash obyektining yakuniy qiymatini

aniqlash. Baholash obyektining yakuniy qiymatini aniqlash uchun baholovchi

qo‘llanilgan yondashuvlar doirasida olingan natijalarni muvofiqlashtirishni amalga

oshiradi.

Turli xil yondashuvlar bilan olingan baholash natijalari o‘rtasida jiddiy

tafovut mavjud bo‘lsa, baholovchi olingan tafovut sabablarining tahlilini baholash

to‘g‘risidagi hisobotda keltirishi lozim. Baholash natijasining yuqori chegarasidan

30 foizdan ortiq qiymatga ega bo‘lgan tafovut jiddiy tafovut deb hisoblanishi

lozim. Muvofiqlashtirish, qoida tariqasida, turli baholash yondashuvlari bilan

olingan baholash natijalari uchun solishtirma o‘lchovlarni aniqlash orqali amalga

oshiriladi, bunda baholovchi:

- baholash maqsadini va baholash natijalaridan foydalanish mo‘ljalini;

- baholanayotgan biznes va uning aktivlari xususiyatini;

- qiymat turini;

- baholash yondashuvlarini qo‘llashda foydalanilgan axborot hajmi va

sifatini;

- mulk ulushi baholangan holda - qo‘shimcha tarzda bu ulush hajmi, nazorat

darajasi va likvidlikni hisobga olishi lozim.

Muvofiqlashtirish usuli va solishtirma o‘lchovlarning tanlanishi, shuningdek

bunda baholovchining barcha mulohazalari va farazlari baholash to‘g‘risidagi

hisobotda asoslanishi lozim. Baholash obyektining yakuniy qiymati pul hisobida

yagona kattalik sifatida ifodalanishi lozim.

Baholash to‘g‘risidagi hisobotni tuzish. Baholash natijalari baholash

faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq tuzilgan va baholovchi

tashkilotning baholash obyekti qiymati xususidagi yig‘ilgan axborot va

hisoblashlar asosida tasdiqlangan professional mulohazasini o‘z ichiga olgan

baholash to‘g‘risidagi hisobot sifatida rasmiylashtirilishi lozim.

Hisobot baholash milliy standartlari talablariga muvofiqlik haqidagi

bayonotni va ulardan har qanday chetga chiqish haqidagi ma‘lumotlarni o‘z ichiga

31

olishi lozim. Baholash to‘g‘risidagi hisobotni tuzishda quyidagi qoidalarga rioya

etish lozim:

- baholash obyekti qiymatini aniqlash uchun yetarli bo‘lgan barcha ochiq

axborot hisobotda bayon etilishi lozim;

- baholash to‘g‘risidagi hisobotning mazmuni mazkur hisobotdan

foydalanuvchilarni chalg‘itmasligi, shuningdek har xil talqinlarga yo‘l qo‘ymasligi

kerak;

- baholash to‘g‘risidagi hisobotda ifodalangan materiallar tarkibi va ketma-

ketligi, baholash jarayoni tavsifi, hisoblashlar va ularga izohlar baholash

to‘g‘risidagi hisobotdan foydalanuvchiga qiymatni hisoblashni amalga oshirish

imkoniyatini berishi va uni ayni shu natijalarga keltirishi lozim;

- baholash jarayonida oraliq va yakuniy natijalarni aniqlashda

foydalanilmagan axborot, agar u baholash faoliyati to‘g‘risidagi qonun

hujjatlarining talablariga binoan majburiy bo‘lmasa, baholash to‘g‘risidagi

hisobotda keltirilishi mumkin emas.

V bob. Fikr-mulohazalar. Biznesda mulk ulushlari qiymatini aniqlashda

quyidagi qoidalarni hisobga olish lozim:

biznesda mulk ulushlari nazoratli yoki nazoratsiz xususiyatga ega

bo‘lishi mumkin;

baholanayotgan mulk ulushining nazorat huquqini aks ettirish uchun

nazorat darajasini, mulkni taqsimlash samarasini, mulkdorlar ittifoqini tuzish

imkoniyatini, ovoz berish tartibini, dividendlar to‘lash bilan bog‘liq cheklashlarni,

korxonaning moliyaviy ahvolini hisobga oluvchi turli xil mukofotlar va

chegirmalar qo‘llaniladi;

kiritiladigan chegirmalar yoki mukofotlar hajmi baholash usullari

bilan ham, korxona tipi (ochiq, yopiq) bilan ham belgilanadi.

Xarajat va daromad yondashuvlarning usullari bilan hamda qiyosiy

yondashuvning tarmoqlar o‘zaro nisbati usuli bilan quyidagilar aniqlanadi:

- mulkning mutlaq nazorat huquqiga ega bo‘lgan (75 foizdan ortiq) nazoratli

ulushi qiymati, korxona xususiy kapitali qiymatining mutanosib qismi sifatida;

32

- mulkning mutlaq nazorat huquqiga ega bo‘lmagan nazoratli ulushi qiymati,

nazorat ayrim elementlari yo‘qligiga skidka chegirib tashlangan korxona xususiy

kapitali qiymatining mutanosib qismi sifatida;

- mulkning nazoratsiz ulushi qiymati, nazorat yo‘qligiga skidka chegirib

tashlangan korxona xususiy kapitali qiymatining mutanosib qismi sifatida.

Qiyosiy yondashuvning bilimlar usuli bilan quyidagilar aniqlanadi:

1) mulkning nazoratli ulushi qiymati. Mulkning baholanayotgan ulushi

hajmi analoglardan farq qilgan taqdirda, olingan qiymatga nazorat ayrim

elementlari mavjudligi yoki yo‘qligiga mukofotlar yoki chegirmalar qo‘llanadi;

2) mulkning nazoratsiz ulushi qiymati, bunda olingan qiymatga nazorat

yo‘qligiga skidka qo‘llanadi.

Qiyosiy yondashuvning kapitallar bozori usuli bilan quyidagilar aniqlanadi:

- mulkning nazoratli ulushi qiymati, bunda olingan qiymatga nazorat

mavjudligiga mukofot qo‘llanadi;

- mulkning nazoratsiz ulushi qiymati.

Mulkiy majmua sifatidagi korxona yoki uning bir qismi qiymatini baholash

faqat xarajat haqida yondashuv usullari bilan amalga oshiriladi.

VI bob. Axborotni oshkor etishga qo‘yiladigan talablar. Baholash jarayonida

qo‘llanilgan barcha axborot oshkor etilishi lozim, mahfiy xususiyatga ega bo‘lgan

axborot bundan mustasno. Mahfiy axborotni baholovchi faqat buyurtmachi va

(yoki) mazkur axborotni taqdim etgan shaxslar bilan kelishgan holda yoki sudning

tegishli qaroriga binoan oshkor etadi. Foydalanilayotgan axborotning mahfiylik

darajasi buyurtmachi va (yoki) mazkur axborotni taqdim etuvchi yoki unga

bevosita aloqador bo‘lgan shaxslar tomonidan belgilanadi.

VII bob. Standartdan chetga chiqish shartlari. 9-son MBMSning baholash

jarayoni va olingan natijani bayon etish, baholashga va yakuniy qiymat haqidagi

xulosaga daxldor bo‘lgan har qanday farazlar va cheklovchi shartlarni oshkor etish

bilan bog‘liq talablaridan biron-bir tarzda chetga chiqilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Baholash talablari mazkur standart talablaridan farq qiladigan normativ

hujjatga muvofiq amalga oshirilgan taqdirda, baholovchi mazkur farqlarni,

33

aniqlanayotgan qiymat turini tanlashga ularning ta‘sirini aniqlashi va olingan

natijani qo‘llashga cheklashlar belgilashi lozim.

Ilova. 9-son MBMS "Biznes qiymatini baholash"ni qo‘llash bo‘yicha

uslubiy ko‘rsatmalar. ―Ilovalar‖ bo‘limi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- baholash jarayonida foydalaniladigan hujjatlar (yoki ularning nusxalari)ni;

- baholash obyektining fotosuratlarini (zarur holda);

- baholash faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beradigan litsenziya

nusxasini;

- baholash to‘g‘risidagi hisobotni tayyorlashda ishtirok etgan baholovchilar

malaka sertifikatlarining nusxalarini;

- baholovchi tashkilotning fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash haqidagi

sug‘urta polisi nusxasini;

- boshqa ma‘lumotlarni.

Baholash to‘g‘risidagi hisobotning pirovard tuzilishi (bo‘limlar va kichik

bo‘limlar soni va ularning ketma-ketligi tartibi, ularning nomi) va hajmi

baholovchi tomonidan baholash obyektining xususiyati, baholash maqsadlari,

baholash to‘g‘risidagi hisobotning ehtimol tutilgan foydalanuvchisi hamda qonun

hujjatlarining talablariga qarab belgilanadi.

2.2. Biznes qiymatini baholashning bosqichlari va ularni amalga

oshirishda axborotlar tizimini shakllantirish jihatlari

Biznes qiymatini baholash quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lgan murakkab

va ko‘p mehnat talab etadigan jarayon:

I. Muammolarni aniqlash. Baholashning mazkur bosqichi quyidagi kichik

bosqichlardan iborat: korxonani identifikatsiyalash, baholash predmetini aniqlash,

baholash sanasini belgilash, baholash maqsadlari va funksiyalarini ifodalash,

qiymat turini aniqlash, buyurtmachinichegaralovchi shartlar bilan tanishtirish.

II. Korxonani oldindan ko‘zdan kechirish va baholash uchun shartnoma

tuzish. Quyidagi kichik bosqichlarni o‘z ichiga oladi: korxonani oldindan ko‘zdan

34

kechirish, dastlabki axborot manbalarini aniqlash, baholash uchun topshiriq va

taqvim rejasini tuzish, baholash uchun shartnoma tayyorlash va tuzish.

III. Axborot yig‘ish va tahlil qilish. Baholashning mazkur bosqichini

quyidagi kichik bosqichlarga ajratish mumkin: umumiy ma‘lumotlarni yig‘ish va

tartibga solish, maxsus ma‘lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish, eng yaxshi va eng

samarali foydalanishni tahlil qilish.

IV. Bozor konyukturasini tahlil qilish. Bozor konyukturasi-bu shart-

sharoitlar yig‘indisi ta‘siri ostida ushbu lahzada yoki qandaydir vaqt oralig‘ida

yuzaga kelgan bozordagi vaziyat.

V. Baholash usullarini tanlash va ularni tahlil etilayotgan korxonani

baholash uchun qo‘llash. Baholash ishlarining usbu bosqichi baholash jarayonidagi

muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Shu munosabat bilan turli yo‘nalishdagi

korxonalarni baholashdagi turli yondashuvlar va usullardan foydalanish masalalari

―Biznesni baholashda qo‘llaniladigan asosiy yondashuvlar va usullar‖ bobida

batafsil ko‘rib chiqilgan.

VI. Turli yondashuvlar yordamida olingan natijalarni muvofiqlashtirish.

Qiymatni baholashdagi har bir yondashuv chog‘ida foydalanilgan ma‘lumotlarning

ishonchliligi, ularning bozor sharoitlariga moslashuvchanligini tahlil qilish asosida

har bir qo‘llaniladigan yondashuvning salmog‘I belgilanadi va korxona

qiymatining yakuniy bahosi aniqlanadi.

VII. Biznes qiymatini baholash bo‘yicha hisobotlarni tayyorlash. Biznes

qiymatini baholash bo‘yicha hisobot yozma shaklda tayyorlanadi. Odatda, bir

vaqtning o‘zida ikkita shakldan foydalaniladi-to‘liq hisobot va xulosa.

Yuqoridagi bosqichlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, biznesni

baholashda axborot bazasini tayyorlash juda muhimdir. Baholash jarayonida

foydalaniladigan axborot ishonchlilik, aniqlik va tizimlilik talalablariga javob

berishi lozim. Shu bilan birga, u korxonadagi vaziyatni ishonchli tarzda aks

ettirishi, baholash maqsadlariga aniq mos kelishi va baholanayotgan korxona

faoliyat ko‘rsatishining tashqi shart-sharoitlarini kompleks tarzda hisobga olishi

kerak. Axborot yig‘ish va tashkil etishning yo‘llari 4-rasmda ko‘rsatilgan.

35

4-rasm. Axborot yig’ish va tashkil etishning yo’llari11

Axborot yig‘ishning xronologik yo‘li o‘tgan davrdan kelajakka izchil

o‘tishni nazarda tutadi. Baholash chog‘ida ishlab chiqarishni o‘rganish

kompaniyaning tashkil etilishi tarixidan boshlanishi kerak.

Jurnalistik yo‘l materialni muhimrog‘idan kamroq muhimiga qarab

joylashtirishni nazarda tutadi. Moliyaviy axborotni tahlil qilishda, odatda barcha

retrospektiv(ko‘p yillik) axborotdan foydalanishdan ma‘no yo‘q, e‘tiborni esa eng

muhim nisbat yoki koeffitsiyentlarga qaratish zarur.

Mantiqiy tartib axborotning umumiydan xususiyga tomon yoki xususiydan

umumiyga tomon taqsimlanishini nazarda tutadi. Baholanayotgan korxonani tahlil

qilishga kirishishdan avval tarmoqdagi investitsiya muhitini aniqlash imkonini

beruvchi axborot sharhini o‘tkazish lozim.

Biznesni baholash korxona qiymatini investitsiya tovari sifatida, ya‘ni

avvalgi xarajatlar, joriy ahvol va kelgusi imkoniyatlarni hisobga olgan holda tahlil

qilshga asoslangan. Bunday kompleks yondashuvni amalga oshirish uchun katta

miqdordagi axborotni yig‘ish va tahlil qilish lozim bo‘lib, uni quyidagi tarzda

tasniflash mumkin:

- korxonaning mintaqada, tarmoqda va umuman iqtisodiyotda faoliyat

ko‘rsatishi sharoitlarini tavsiflovchi tashqi axborot;

- baholanayotgan korxonaning faoliyati haqida tasavvurga ega bo‘lish

imkonini beruvchi ichki axborot.

11

Абдураҳмонов И. Рыночная стоимостъ-это стандартная база оценки // Частная собственностъ.-2003.-№6. c-

13.

36

Biznesning normal faoliyat ko‘rsatishi sotuvlar hajmi, olinadigan foyda va

rejalashtirilgan o‘sishni ta‘minlash uchun moliyaviy resurslarni optimal tarzda

uyg‘unlashtirishga asoslangan, bu ko‘p jihatdan korxona faoliyat ko‘rsatishining

tashqi sharoitlari bilan belgilanadi. Ularga makroiqtisodiy va tarmoq omillari

kiradi, bular: inflyatsiya darajasi, mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur‘atlari,

tarmoqdagi raqobat shartlari va h.k.

Tashqi axborotlar korxonaning tarmoqda va umuman iqtisodiyotda faoliyat

korsatishi sharoitlarini tavsiflaydi.

Tashqi axborot hajmi va xususiyati baholash maqsadlariga qarab farq qiladi.

Hisobotni tuzishda baholovchi tomonidan yig‘ilgan va o‘rganilgan axborot bazasi

korxona qiymati haqida yakuniy xulosani berish uchun zarur va yetarli ekanligini

ko‘rsatish lozim. Axborotni optimal hajmda va baholanayotgan obyektga

yo‘naltirilgan tarzda berish zarur.

Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud iqtisodiy vaziyat korxona faoliyatiga

qanday ta‘sir ko‘rsatayotganligi yoki ko‘rsatishi haqidagi axborotni o‘zida

mujassam etishi va tarmoqdagi investitsiya muhitini tavsiflashi lozim. Baholash

maqsadlariga qarab makroiqtisodiy sharh baholash haqidagi hisobotning alohida

bo‘limi sifatida ajratilishi yoki hisobotning umumiy izohida ko‘rib chiqilishi

mumkin.

Makroiqtisodiy xatar omili bozor iqtisodiyotiga ta‘sir ko'rsatuvchi tashqi

voqealardan yuzaga keladigan tizimli xatarni hosil qiladi va ushbu xatarga

diversifikatsiya (xatarni portfel investitsiyalari yordamida va keng doiradagi

qimmatli qog'ozlarni xarid qilish orqali qisqartish) hisobidan barham berishning

iloji yo'q.

Xatar - bu aniqlik darajasi bo'lib, u bilan kelajakda kutilayotgan natijalarning

erishilajakligi tavsiflanadi. Ta‘rifga ko'ra, bashorat qilinayotgan miqdordan har

qanday ehtimoliy chetga chiqishlar (+/-) xatarning aks etishi hisoblanadi. Xatar

omilining tahlili subyektiv xususiyatga ega. Korxonaning kelajakda o'sishiga

ishonch uning joriy qiymatini pessimistik prognoz tuzuvchi, tahlilchiga qaraganda

yuqori baholaydi. Boshqacha qilib aytganda, kutilayotgan bo'lajak daromadlar eng

37

yaxshi baho atrofida qanchalik keng yoyilsa, investitsiyalar shunchalik xatarli.

Xatarlarni baholashdagi farqlar korxona qiymati haqidagi xulosalarning ko'p

bo'lishiga olib keladi.Faoliyati yuqori darajadagi xatar bilan bog'liq korxonaning

joriy qiymati xuddi shunga o'xshash, lekin kam xatar sharoitida faoliyat

ko'rsatuvchi korxonaning joriy qiymatiga qaraganda past. Baholash uchun

buyurtmalarning ―aksariyati yopiq korxonalar tahlili bilan bog'liq bo'lib, ularning

egalari o'z aksiyalarini ochiq korxonalar egalari kabi diversifikatsiya qilmaydi.

Shuning uchun yopiq turdagi korxonalarni baholashda tizimli xatarni tahlil qilish

bilan bir qatorda tizimsiz xatar omillari ham hisobga olinishi lozim. Ularga tarmoq

xatarlari va muayyan korxonaga investitsiyalash xatarlari kiradi. Makroiqtisodiy

xatarning asosiy omillarini 5-rasmda ko‘rishimiz mumkin.

5-rasm. Makroiqtisodiy xatarning asosiy omillari12

Inflatsiya xatari - bu narxlar o'sishi sur‘atlarining bashorat qilib

bo'lmaydigan o‘zgarishi xatari. Sarmoyador narxlarning inflatsion o‘zgarishini

qoplovchi daromadni olishga intiladi. Yuqori yoki bashorat qilinmaydigan

inflatsiya ishlab chiqarish faoliyatining kutilayotgan natijalarini yo'qqa chiqarishi

mumkin bo'lib, iqtisodiyotdagi daromadlarning qayta taqsimlanishini ta‘minlaydi

va tadbirkoriik xatarini oshiradi. Natijada korxonaning real qiymati pasayadi.

Baholash jarayonida ko‗p yillik, joriy va bo‗lajak (bashorat qilinayotgan)

ma‘lumotlar taqqoslanadi. Korxonaning turli yillarda olingan qiymati faqat, agar

12

Magistrant tomonidan ma'lumotlar asosida ishlab chiqilgan.

38

pul birligining qiymati o‘zgarmagan bo'lsa, taqqoslanishi mumkin. Biroq amalda

pul birligining qiymati deyarli har yili (odatda, ortish tomonga) o'zgaradi. Narxlar

darajasi turli davrlar uchun narxlar o'zaro nisbatining o'lchovi hisoblangan indeks

ko'rinishida o'lchanadi.

Joriy yildagi narxlar indeksi= Х

100% (1.1),

Iste‘mol qilinadigan tovarlarning asosiy guruhi bo‘yichahisoblab chiqilgan

narxlar indeksiga joriy yildagi narxlar darajasining ko'rsatkichi sifatida qaralishi

mumkin.

Baholash jarayonida, muvaqqat (o'zgarmas) kattalikdan tashqari, nisbiy

kattaliklar ham, masalan, diskontstavkasi hisoblab chiqiladi (% da). U ham

nominal yoki haqiqiy kattalik sifatida aniqlanishi mumkin. Agar

narxlarninginflatsion o‘sishsur‘atlari mamlakatda 15 foizdanyuqori bo‗lsa, qayta

hisoblashni Fisherformulasini qo'llashorqali amalga oshirish tavsiya etiladi:

Rr= (1.2),

Bu yerda, Rr— daromad (diskont) ning real stavkasi;

Rn— daromad (diskont) ning nominal stavkasi;

i— inflatsiya indeksi.

Asosiy axborot manbalari:

- hukumat dasturlari va prognozlar;

- davriy iqtisodiy matbuot.

Iqtisodiy o‗sish sur’atlarining o'zgarishi bilanbog'liq xatar. Bozor

iqtisodiyotining siklliligi hisob-kitoblarda iqtisodiy rivojlanishning umumiy holati

va iqtisodiyo'sishning yaqin kelajakda kutilayotgan sur‘atlarini hisobgaolish

zaruratini belgilab beradi

Ishdagi faolliksusaygan davrlarda olinadiganfoyda miqdori ham pasayadi va

bankrot bo'lishehtimoli oshadi. Iqtisodiyot rivojlanishining umumiy iqtisodiy

qonuniyatlarinimuayyan korxonani tahlil qilishda va prognozlarni tuzishda

39

hisobgaolish zarur. Bunda asosiy axborot manbalari bo‗lib hukumat dasturlari va

prognozlar, axborot, konsalting tuzilmalari, hokimiyat va boshqaruv

organlariningtahliliy sharhlari, davriy iqtisodiy matbuot xizmat qiladi.

Foiz stavkasimiqdorining o'zgarishi bilan bog'liq xatar. Foiz stavkasining

harakatiamalga oshirilayotgan makroiqtisodiy tartibga solish chora-tadbirlariga

munosabatbildirish hisoblanadi va u investitsionfaollikni rag‗batlantirishga olib

kelishiham, iqtisodiyotdagi umumiy sarf-xarajatlarningoshishiga to'sqinlik qilishi

hammumkin. Baholash jarayonida diskont stavkalarini, sarmoyalash

koeffitsiyentlarini, bozor multiplikatorlarini hisob-kitob qilishda tizimli vatizimsiz

xatar omillari o’lchanadi.Ushbu hisob-kitoblarda xatarsiz stavka sifatida,odatda,

davlatning uzoq muddatli qimmatli qog'ozlari bo‘yicha daromadstavkalari qabul

qilinadi

Asosiy axborot manbalari:

- axborot, konsalting tuzilmalari;

- davriy iqtisodiy matbuot.

Valyuta kursining o'zgarishi bilan bog'liq xatar. Valyutalar kurslari iqtisodiy

va siyosiy omillar ta‘siri ostida o'zgaradi. Valyuta kursining o‗zgarishi mamlakatda

chakana narxlarning o'zgarishini aniq aks ettirmaydi, ayni paytda, baholash

jarayonida moliyaviy axborotga inflatsion tuzatishlar kiritish, odatda, milliy

valyuta kursining o'zgarib turishi bo'yicha amalga oshiriladi.

Muayyanyilga mo'ljallangan sotuvlar hajmlari prognozini tuzishda bashorat

qilinayotgan inflatsiya darajasini hisobga oluvchi hisob-kitoblarni amalga oshirish

lozim.

Asosiy axborot manbalari:

- hukumat dasturlari;

- axborot,konsalting tuzilmalari;

- davriy iqtisodiy matbuot.

Siyosiy xatar - bu siyosiy voqealar tufayli aktivlarga nisbatan yuzaga

kelgantahdid. Siyosiy xatar omillari, odatda, yirik firmalar yoki tahliliy

agentliklartomonidan amalga oshiriladigan ekspert baholari asosida aniqlanadi.

40

Asosiyaxborot manbalari:

- tahliliy sharhlar ma‘lumotlari;

- milliy axborot agentliklari.

Tashqi axborot makroiqtisodiy axborotdan tashqari, tarmoqqa doir axborotni

ham o‗z ichiga oladi. Unda baholanuvchi korxona, faoliyat ko'satayotgan

tarmoqning ahvoli va rivojlanish istiqbollari haqida axborot olinadi Mazkur

bo'limning mazmuni tarmoqqa doir ma‘lumotlardan foydalanish imkoniyatiga

bog'liq. Unda tarmoqdagi raqobat shartlari, sotish bozorlari va ishlab

chiqarilayotgan mahsulotdan foydalanishning ehtimoliy variantlari; ishlab

chiqarilayotgan mahsulot hajmiga va unga nisbatan talabning o'zgarish

dinamikasiga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar aks ettirilishi kerak. Tarmoqda

korxonaning faoliyat ko'rsatish shart-sharoitlari yakuniy qiymat miqdoriga jiddiy

ta‘sir ko‘rsatishi mumkin.

Xatarning tarmoqqaoid asosiy omillari: normativ-huquqiy baza, sotish

bozorlari, raqobat shartlari.

Tarmoq axborotini yig’ish va tahlil qilish yo’nalishlarini 6-rasmda ifodalangan.

6-rasm.Tarmoq axborotini yig’ish va tahlil qilish yo’nalishlari13

Normativ-huquqiy baza korxonalarda tarmoqqa kirish uchun cheklovlar

mavjudligini hisobga olgan holda belgilanadi. Agar asosiy moliyaviy

koeffitsiyentlar bo'yicha tarmoqdagi o'rtacha ma‘lumotlar mavjud bo‗lsa, ulardan

13

Абдураҳмонов И. Рыночная стоимостъ-это стандартная база оценки // Частная собственностъ.-2003.-№8.C-

12.

41

baholash jarayonida foydalanish zarur. Baholanayotgan korxona ma‘lumotlarini

tarmoqning boshqa korxonalarining ana shunday ko'rsatkichlari bilan taqqoslash

tarmoqni tadqiq etishdagi muhim bosqich hisoblanadi, chunki u baholanayotgan

korxonaning reytingini aniqlash, foydalilik va xarajatlarining talab etiladigan

miqdoriga nisbatan ishonchli prognozlarni tuzish imkonini beradi.

Asosiy axborot manbalari:

- statistika organlarining ma‘lumotlari;

- O'zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari;

- tarmoqqa oid axborot bulletenlari,

- biznes-reja.

Sotish bozorlari. Taklif, talab, narx bozor iqtisodiyotini tartibga solishning

muhim vositalari hisoblanadi. Talab va taklif o'rtasida muvozanatga erishish

umumiy makroiqtisodiy muvozanatni ham, mahsulot sotishning o'ziga xos

xususiyatlarini ham belgilab beradi. Korxona tovarlarni sotish bo'yicha tanlagan

strategiyani tahlil qilish uchun to‗rtta muqobil strategiyadan foydalanish mumkin:

1. Yuzaga kelgan bozorga raqobatchilar olib chiqqan mahsulot bilan kirib

borish.

2. Bozorning yangi segmentlarini barpo etish hisobidan bozorni

rivojlantirish.

3. Yangi tovarlar ishlab chiqish yoki avvalgi tovarlarni takomillashtirish.

4. Yangi bozorlarni o'zlashtirish uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotni

diversifikatsiyalash.

Tovarlarni sotish strategiyasiga qarab sotiladigan mahsulot hajmining

prognozi tuziladi. Tanlangan strategiyani amalga oshirishdagi cheklovlar: talab

hajmi va yetkazib berivchilar bilan o'zaro munosabatlar baholovchilarning alohida

e‘tiborini tortadi

Talab- ma‘lum bir muddatda muayyan narx bo‘yicha sotib olinadigan

tovarlar va xizmatlar miqdori.

Axborot yig'ish jarayonida shartnomalarning yuridik jihatdan aniqligi va

ularning ishonchliligi nuqtayi nazaridan yetkazib beruvchilar bilan munosabatlar

42

alohida e‘tiborga loyiq.

Mazkur axborotni yig'ishdan maqsad mamlakatda (agar zarurbo'lsa, chet

elda) tovarni sotish bozorining salohiyatini aniqlashdan iborat joriy

narxlardagisotuvlar hajmi, baholanayotgan korxona bo'yicha so'nggi 2-5 yil

mobaynidagi ma‘lumotlar, raqobatchilar bo'yicha joriy narxlardagi sotuvlar hajmi,

O‘zbekiston Respublikasida va uning tashqarisida sotuv bozorlarini kengaytirish

bo'yicha prognozlar.

Asosiyaxborot manbalari:

- baholanayotgan korxona marketing ma‘lumotlari;

- statistika organlarining ma‘lumotlari;

- tarmoqqa oid axborot nashrlari;

- davriy iqtisodiy matbuot;

- biznes-reja;

- shaxsiy aloqalar.

Raqobat shartlari. Bozor iqtisodiyotiga takomillashmagan raqobot bozorlari

xosdir. Chunki, ularda erkin raqobatli narx shakllanishi mexanizmijiddiy

cheklovlarga ega. Korxonaning raqobatbardoshligini baholash bozorning xilini,

demak,o'rnini bosuvchi tovarlarni ishlab chiqaruvchi raqobatchilarningtarmoqqa

kirishi uchun cheklovlar mavjudligini hisobga olgan holda amalgaoshiriladi.

Tahlil(natural va qiymat ifodalarida) raqobat qiluvchi tovarni ishlabchiqarish

hajmi, sotilayotgan mahsulotning mintaqada yoki umuman tarmoqdaishlab

chiqarishumumiy hajmidagi ulushi haqidagi ma‘lumotlar, raqobatchilar

mahsulotiningtavsifi (hajmi, xizmat ko'rsatish sifati, narxlar,sotish kanallari,

reklama), shuningdek, ushbu tovarning mamlakatdagi asosiyimportchilari ro'yxati

bilanto‘ldirilishi lozim.

Asosiy axborot manbalari:

- baholanayotgan korxona marketingi ma‘lumotlari:

- statistikaotganlarining ma‘lumotlari;

- diler firmalar;

- bojxona boshqarmasi;

43

- tarmoqqa oid axborot nashrlar;

- biznes-reja.

Tarmoqqa oid axborotni tahlil qillshda yuqorida sanab o'tilgan axborot

manbalarining ishonchlilik darajasi turlicha. Shuning uchun bitta savolning o'ziga

turlicha javoblar olish mumkin.

Ichki axborot baholanayotgan korxona faoliyatini to'liq hajmda tavsiflashi,

korxonaning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun u haqidagi to'liq va aniq

ma‘lumotlarni o'zida mujassamlashtirishi lozim.

Mazkur axborot majmuyi quyidagilarni o'z ichiga oladi:

- korxona tarixi haqida ma‘lumotlar;

- korxonaning marketing strategiyasi;

- yetkazib beruvchilar tavsifi;

- ishlab chiqarish quvvatlari;

- ishchi va boshqaruv xodimlari;

- ichki moliyaviy axborot (buxgalteriya balansi ma‘lumotlari, 3-5 yil uchun

moliyaviy natijalar va pul mablag'larining harakati haqida hisobotlar);

- boshqa axborotlar.

Agar korxonada biznes-reja ishlab chiqilgan bo'lsa, u holda korxona haqida

asosty ma‘lumotlar keltiriladi, bular faoliyat turlari, tarmoq tavsifi, korxonaning

joriy moliyaviy ahvolining asosiy ko'tsatkichlari va h.k. Bundan tashqari, biznes-

rejada quyidagi ma‘lumotlar bo'lishi kerak: tashkiliy-huquqiy shakl, ustav

sarmoyasining miqdori, ustav sarmoyasining kichik ulushlari, aksiyalar nazorat

paketlarining egalari haqida ma‘lumotlar, korxonaning konsernlarga,

uyushmalarga, xoldinglarga tegishliligi

Korxona tarixi. Ushbu bo'limda har bir mahsulot turi bo'yicha mahsulot

ishlab chiqarish jarayoni haqida axborot, korxonaning vujudga kelish va

rivojlanish tarixi va hokazolar berilishi kerak.

Korxonaning marketing strategiyasi. Korxonaning marketing strategiyasi

tashqi omillar bilan, shuningdek, ishlab chiqariladigan tovarlarning hayotiy

siklining davri va ishlab chiqarish quvvatlarining mavjudligi bilan belgilanadi.

44

Korxonaning marketing strategiyasini tahlil qilayotganda, 7-rasmdagi

axborotlarni tuqqoslash lozim:

7-rasm. Korxonaning axborotlari14

Ishlab chiqarish quvvatlari. Ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi,bir

tomondan,unga nisbatan talab bilan, ikkinchi tomondan esa, uniishlab chiqarish

uchunishlab chiqarish quvvatlarining mavjudligi bilanbelgilanadi. Shuning uchun,

ayniqsa, prognozlarni tuzishda, bo‗lajak kapital qo‗yilmalarini hisobgaolgan holda

korxonada ishlab chiqarish quvvatlarining mavjudligihaqida malumotlarni hisobga

olish lozim.

Ishchi va boshqaruv xodimlari. Ishlab chiqarishning mazkur omili korxona

qiymatiga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Yopiq turdagi korxonalarda xodimlarning

mehnati aksiyalar bilan qisman qoplanishi (xizmatchilarning foydada ishtirok etish

dasturi) va bunda korxona xodimlari aksiyalarning ma‘lum paketga ega bo‗lgan

korxonamulkdori sifatida ishtirok etishi mumkin. Korxona boshqaruvchisi asosiy

shaxs bo‗lib, biznesning samarali boshqarilishiniva rivojlanishini ta‘minlashi

mumkin.

Mazkur bo'lim axborotinitahlil qilishning muhim jihati bo'lib tarmoq

bo'yicha o'rtachama‘lumotlar bilan solishtirilganda korxonada ish haqining darajasi

hisoblanadi.Ko'p yoki kam tomonga farqlanishga baholanayotgan biznes

14

Абдураҳмонов И. Рыночная стоимостъ-это стандартная база оценки // Частная собственностъ.-2003.-№18.

C-13.

45

xususiyatlarini aniqlash maqsadi sifatida qaralishi kerak, shuningdek unga

hisobotni bir me‘yorga keltirish chog'ida tuzatishlar kiritilishi mumkin.

Asosiy axborot manbalari:

- biznes-reja;

- korxona rahbari bilan suhbat;

- marketing ma‘lumotlari;

- retrospektiv moliyaviy hisobot.

Ichki moliyaviy hisobot. Joriy va retrospektiv moliyaviy axborotdan

foydalanish va uni tahlil qilish maqsadi baholash sanasida korxonaning real

moliyaviy ahvolini, sof foyda, moliyaviy xatar hamda moddiy va nomoddiy

aktivlarning haqiqiy miqdorini aniqlashdan iborat.

Baholashning maqsadlariga qarab korxonaning moliyaviy ahvolini tahlil

qilish yo'nalishlari o'zgarishi mumkin. Agar korxona aksiyalarining minoritar

(nazoratsiz) paketi qiymati baholanayotgan bo'lsa, u holda imkoniyatli

sarmoyadorni ko'proq korxona rentabelligining prognoz bahosi, uning dividendlar

to'lash qobiliyati qiziqtiradi.

Baholash jarayonida tahlil qilinadigan moliyaviy hisobotning asosiy

hujjatlari:

- buxgalteriya balansi;

- moliyaviy natijalar haqida hisobot;

- mablag'lar harakati haqida hisobot.

Bundan tashqari, buxgalterlik hisobining boshqa rasmiy shakllaridan,

shuningdek, korxonaning ichki hisobotidan foydalanish mumkin.

Har qanday korxonada, ayniqsa, yopiq turdagi korxonada baholash ishlari

uchun muhim hujjatlar to'plamidan, shuningdek, bevosita korxona rahbarlaridan

olingan axborotdan foydalanish lozim.

Ichki axborotni yig'ish ishlarining maqsadi quyidagilardan iborat:

- bo'lajak tendensiyalarni aniqlash maqsadida korxonaning tarixini tahlil

qilish;

- sotuvlar hajmlari, foydaning pul oqimlarini bashorat qilish uchun axborot

46

yig'ish;

- baholanayotganbiznesga xos bo'lgan xatar omillarini hisobga olish;

- moliyaviy hujjatlarni tahlilqilish;

- rahbarlar bilan suhbat va yanada haqqoniy baholash imkonini beruvchi

qo'shimcha axborotlar yig'ish.

Zarur holda baholovchi tarmoqning o‗xshash korxonalari yoki tarmoq

bo‗yicha o‗rtacha ko‗rsatkichlar bilan qiyosiylikka va korxona pul oqimlarini

prognoz qilishda qo‗llanishga yaroqlilikka erishish uchun moliyaviy hisobotni

me‘yorga solishni - baholanayotgan biznes qiymatiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadigan

ko‗rsatkichlar bo‗yicha tuzatish kiritishni amalga oshiradi. Tuzatishlarni kiritish

uchun asoslar va ularning qo‗llanishi baholash to‗g‗risidagi hisobotda keltirilishi

lozim.

2.3. “All Home” MCHJni baholash obyekti sifatida tahlili: hududiy

joylashuv muhiti, tavsifi, moliyaviy ko’rsatkichlari, bozori tahlili

2014 yil 29 avgust – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining

―Toshkent shahar Hamza tumanining nomini o‘zgartirish to‘g‘risida‖gi SQ-441-II-

sonli qarori asosida Hamza tumaniga – Yashnobod tumani nomi berildi.

Tuman Amir Temur xiyoboni va Istiqbol ko‘ch. bo‘ylab Farg‘ona yo‘li

ko‘chasigacha, Toshkent avtomobil halqa yo‘li bo‘ylab, Ohangaron yo‘lidan

Parkent ko‘chasigacha davom etadi. Maydoni 3,37 ming gektar, shu jumladan,

ko‘kalamzor yerlar 615 gektar. Ko‘chalar soni 356 ta. Asosiylari: Istiqlol,

Taraqqiyot, Farg‘ona yo‘li, Toshkent avtomobil halqa yo‘li, Jarqo‘rg‘on, Hamza

va Ohangaron. Hamza tumanida 50 ta mahalla mavjud. Tuman hududida 2769 ta

korxona va tashkilot, 2169 kichik korxona va mikrofirma, 266 qo‘shma korxona

faoliyat ko‘rsatmoqda. Jumladan, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi,

«Podyomnik», «O‘zenergota‘mir», «Toshkentvino», «G‘alla-Alteg», «O‘zbek

qog‘ozi», «O‘zbekiston shampani», «Toshdonmahsulot», «Toshkentguruch» AJ,

«Farm Glass» qo‘shma korxonasi va beton qurilish tashkilotlari, temir yo‘l

47

transporti korxonalari - teplovoz va vagon depolari mavjud. Shuningdek, tumanda

78 transport va aloqa korxonalari joylashgan.

168 kurilish tashkiloti; temir yo‘l transporti korxonalari — teplovoz va

vagon depolari, Toshkent yuk ortish tushirish temir yo‘l bekati bor. Shuningdek,

tumanda 37 transport va aloqa korxonalari joylashgan. O‘zbekiston milliy axborot

agentligi, 25 umumiy ta‘lim maktabi, 50 ta maktabgacha tarbiya muassasasi, 5

musiqa, maktabi, 4 kasbhunar kolleji, Toshkent birinchi tibbiyotinti va biznes

maktabi bor, 9 kasalxona, 30 poliklinika va ambulatoriya muassasasi, 1 qon

quyish stansiyasi faoliyat ko‘rsatadi. Aholiga 359 oziq-ovqat, 595 sanoat mollari

do‘konlari, 197 umumiy ovqatlanish, 324 maishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalari

xizmat qiladi. 16 jamoat kutubxonasi, 4 kinoteatr, 2 madaniyat saroyi, 4 madaniyat

uyi, ―BaxtRohat‖ dam olish zonasi bor.

Tumandagi 19-asrda qurilgan Toshkent tibbiyot akademiyasi binosi (ilgarigi

kadet korpusi), Rim-katolik cherkovi (Polsha kosteli binosi, 1914-17 yillar)

respublika ahamiyatidagi me‘moriy yodgorliklardir.

Tuman hududida Fransiya, Turkiya, Xitoy, Indoneziya, Ukraina, Yaponiya

davlatlari elchixonalari va Koreys milliy markazi joylashgan.

―All Home‖ MChJ korxonasi baholash obyekti hisoblanadi. ―All Home‖

MChJ Toshkent shahar, Yashnobod tumanida joylashgan.

Korxona hududi jami yer maydoni 0.34 ga ni tashkil etadi.

Binoning poydevori betondan, Devori temir-beton plita,karkas temir-beton,

yopilmasi temir-beton ferma, tomi profnastil, poli beton, ichki devor g‘ishtdan,

deraza va eshiklari yog‘ochdan. Bugungi kunda binodan to‘liq bandlik darajasida

foydalaniladi.

Korxona moliyaviy holatining tahlili hisobxona balansi, moliyaviy natijalar

to‘g‘risidagi hisobot va tekshiruv davrida baholanayotgan korxona to‘g‘risida

qo‘shimcha ma‘lumotlar hamda uning faoliyati yo‘nalishi maqsadidagi asosiy

moliyaviy koeffitsientlar va ko‘rsatkichlar hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi. Tahlil

o‘tkazishning maqsadi – o‘tmishda kompaniya rivojining yo‘nalishlari, bugungi

48

holatini baholash, kelgusida rivojlanishini asoslash, uning ishga aloqador va

moliyaviy xavf-xatarlari darajasini aniqlash.

Kompaniyaning aniq sanaga moliyaviy holatini aniqlash kompaniya bu

sanadan oldingi davrda moliyaviy resurslarni qanchalar to‘g‘ri boshqarganligini;

mulkdan qanday foydalanganligi, bu mulkning tarkibi qandayligi; shaxsiy va

yollanma manbalarni qanchalar maqsadga muvofiq bir-biriga bog‘laganligi;

shaxsiy kapitalidan qanchalar foydali ishlatganligi; ishlab chiqarish potentsiali

qanchalar berilganligi; debitorlar, kreditorlar, budjet va boshqalar bilan

munosabatlarini belgilash imkoniyatini beradi.

Moliyaviy tahlil xulosalari biznesni baholashda barcha turdagi

yondashuvlarda foydalaniladi.

Baholovchiga korxonaning 2014-2016 yillar uchun yillik balanslari taqdim

qilingan. Dastlabki tahlil moliyaviy tahlil o‘tkazish uchun eng yaxshi davr 2015 va

2016 yillar ekanligini ko‘rsatdi. Tahlilda uzoq o‘tmish ma‘lumotlaridan

foydalanish tahlilga Korxonaning hozirgi haqiqiy moliyaviy holatini aks

ettirmagan ortiqcha ko‘rsatkichlar kiritadi. Shuning uchun bu korxonaning

moliyaviy-xo‘jalik holatining tahlili oxirgi to‘liq moliyaviy yil (2016y) bo‘yicha

o‘tkazilgan. Lekin zaruriyat holatlarida korxonaning 2014 yildan 2015 yilgacha

davrdagi ish ko‘rsatkichlari ham keltirilgan.

Moliyaviy natijalar tahlili. 01.07.2016 yil holatiga ―All Home‖ MChJning

ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyidagi

ma‘lumotlar bilan taqdim qilingan:

1. Jamiyatning Nizom kapitali 450000 ming so‘mni tashkil qiladi.

2. Korxona aktivlarining balans qiymati – 732906,8 ming so‘m.

3. Majburiyatlarning balans qiymati – 143696,8 ming so‘m.

Korxonaning likvidlik ko‘rsatkichi o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini

bajarish qobiliyatini baholash uchun qo‘llaydi. Quyidagi 2-jadvalda korxonaning

aktiv va passiv mablag‘larining yillar bo‘yicha dinamikasi keltirilgan.

49

2-jadval

“All Home” MCHJ ning aktiv va passiv mablag’larining yillar bo’yicha

dinamikasi15

Ag

reg

at Balans

moddalari

2013y. 2014 y. 2015 y. 2016 y 6 oylik.

Summa,

ming

so’m

Ulushi,% Summa,

ming

so’m

Ulushi,% Summa,

ming

so’m

Ulushi,% Summa,

ming

so’m

Ulushi,

%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Aktivlar

A4 Yuqori likvidli

aktivlar

34600 8,65% 38700 7,81% 81017 12,35% 49780 6,79%

A3 Tez sotiladigan

aktivlar

55960 13,99% 78800 15,90% 128330 19,55% 141520 19,31%

A2 Sekin sotiladigan

aktivlar

140100 35,02% 179800 36,29% 215060 32,77% 255300 34,83%

A1 Sotilishi qiyin

bo‘lgan aktivlar

169388 42,34% 198168 40,0% 231861 35,33% 286307 39,06%

Balans 400048 100% 495 468 100% 656267 100% 732907 100%

Passivlar

P4 Tez qaytariladi

gan majbu

riyatlar

66 448 16,61% 107 870 21,77% 114 788 17,49% 123 842 16,9%

P3 Qisqa muddatli

passivlar

0 0,00% 37 528 7,57% 0 0,00% 19 855 2,71%

P2 O‘rta muddatli

va uzoq muddatli

passivlar

0 0,00% 0 0,00% 0 0,00% 0 0,00%

P1 Doimiy passivlar 333 600 83,39% 350 070 70,65% 541 479 82,51% 589 210 80,39%

Balans 400 048 100% 495 468 100% 656 267 100% 732 907 100%

Agregirovan balansini baholash strukturasia 2013y. 2014 y. 2015 y. 2016 y 6 oylik

А4<П4 А4<П4 А4<П4 А4<П4

А3>П3 А3>П3 А3>П3 А3>П3

А2>П2 А2>П2 А2>П2 А2>П2

А1<П1 А1<П1 А1<П1 А1<П1

Yuqoridagi jadvaldagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, 2016 yilning 6 oyligi

bo‘yicha korxonaning yuqori likvidli aktivlari tez qaytariladigan majburiyatlaridan

kichik, ya‘ni A4<P4. Bunday holatda investitsiya jalb qilish qiyinroq bo‘lishi

mumkin. Tez sotiladigan aktivlari esa, qisqa muddatli passivlar katta, ya‘ni A3>P3.

Shuningdek, boshqa ko‘rsatkichlari yaxshi holatda.

Korxonaning to‘lovga qobiliyatlilik ko‘rsatkichi - qisqa muddatli

majburiyatlarini to‘lab berish qobiliyatini anglatib, nafaqat debitorlik qarzlarini

undirish va tayyor mahsulotni sotish savdosidagi ustunligi bilan, balki mavjud

15

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

50

joriy (aylanma) aktivlari holati ham inobatga olinadi. To‘lov koeffitsentini

kamayishi korxonani to‘lov qobiliyati holatlari kamayib ketganligidir. Quyidagi 3-

jadvalda ―All Home‖ MCHJ ning yillar bo‘yicha to‘lovga qobiliyatlilik

ko‘rsatkichining dinamikasini ko‘rishimiz mumkin.

3-jadval

“All Home” MCHJ ning yillar bo’yicha to’lovga qobiliyatlilik

ko’rsatkichining dinamikasi tahlili16

Balans moddalari 2013y. 2014 y. 2015 y. 2016y 6

oylik

Summa,

ming so’m

Summa,

ming so’m

Summa,

ming so’m

Summa,

ming so’m

Yuqori likvidli aktivlar 34 600 38 700 81 017 49 780

Tez qaytariladigan majburiyatlar 66 448 107 870 114 788 123 842

Ortiqcha to‘lovlilik (Q) yoki

yetmaslik (-)

-31 848 -69 170 -33 772 -74 062

Tez sotiladigan aktivlar 55 960 78 800 128 330 141 520

Qisqa muddatli passivlar 0 37 528 0 19 855

Ortiqcha to‘lovlilik (Q) yoki

yetmaslik (-)

55 960 41 272 128 330 121 665

Sekin sotiladigan aktivlar 140 100 179 800 215 060 255 300

O‘rta muddatli va uzoq muddatli

passivlar

0 0 0 0

Ortiqcha to‘lovlilik (Q) yoki

yetmaslik (-)

140 100 179 800 215 060 255 300

Sotilishi qiyin bo‘lgan aktivlar 169 388 198 168 231 861 286 307

Doimiy passivlar 333 600 350 070 541 479 589 210

Ortiqcha to‘lovlilik (Q) yoki

yetmaslik (-)

164 212 151 902 309 619 302 903

Yuqoridagi jadvalda ko‘rinib turibdiki, yuqori likvidli aktivlar va tez

qaytariladigan majburiyatlar bo‘yicha yetmaslik mavjud bo‘lib, 2016 yilning 6

oyligi bo‘yicha -74 062 ming so‘mni tashkil qilgan. Sotilishi qiyin bo‘lgan aktivlar

va doimiy passivlar bo‘yicha to‘lovga qobiliyatlilik ko‘rsatkichi 255 300 ming

so‘mga etgan.

16

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

51

Baholanayotgan korxonaning yillar bo‘yicha tahlil qilingan likvidlilik

koeffitsientining dinamikasini quyidagi 4-jadvalda ko‘rishimiz mumkin

4-jadval

“All Home” MCHJning likvidlilik koeffitsientining dinamikasi tahlili17

№ Koeffitsient Norma 2013y. 2014

y.

2015

y.

2016y 6

oylik

1 Absolyut likvidlilik

(to‘lovga qobiliyatli)

0,2dan

0,7gacha

0,52 0,27 0,49 0,35

2 Oraliq to‘lovlarni

qoplash (tez likvidlilik)

0,7dan

yuqori

1,36 0,81 1,61 1,33

3 To‘lovlarni qoplash

koeffitsienti (joriy

likvidlilik)

2dan

yuqori

3dan

past

3,47 2,04 3,70 3,11

4 Debitor va kreditor

qarzlari nisbati

1,0dan

kichik

0,84 0,54 1,12 0,98

5 Xususiy aylanma

mablag‘lari bilan

ta‘minlanganlik

koeffitsienti

0,2dan

yuqori

0,71 0,51 0,73 0,68

Yuqoridagi jadvalda, absolyut likvidlilik 2016 yilning 6 oyligida erishilgan

0,35 ko‘rsatkichi normativ qiymatdan yuqoriligini ko‘rishimiz mumkin.

Shuningdek, oraliq to‘lovlarni qoplash (tez likvidlilik) koeffitsienti 1,33 ga teng

bo‘lib, normativ qiymatdan yuqori. Debitor va kreditor qarzlari nisbati (0,98)

normativ qiymat 1,0 dan kichik bo‘lib, korxonaning qarzlari pastligini ko‘rsatadi.

Korxona asosiy faoliyati boshqaruvi foydaliligini daromad olish nuqtai-

nazaridan bahoni asosiy faoliyat natijalari bo‘yicha hisoblangan rentabellik

ko‘rsatkichlari beradi. Korxonaning rentabellik ko‘rsatkichlari quyidagi 5-jadvalda

keltirilgan.

17

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

52

5-jadval

“All Home” MCHJ ning rentabellik ko’rsatkichlari tahlili18

№ Ko’rsatkichlar 2015 y. 2016y 6 oylik Farqi(Q,-)

Um

um

iy

ren

tab

elli

k

Sof

ren

tab

elli

k

Um

um

iy

ren

tab

elli

k

Sof

ren

tab

elli

k

Um

um

iy

ren

tab

elli

k

Sof

ren

tab

elli

k

1 Sotish rentabelligi 24,0% 14,3

%

24,0% 14,3% 0,0% 0,0%

2 Aktivlar rentabelligi 41,1% 24,5

%

20,4% 12,2% -20,7% -12,3%

3 Xususiy kapital

rentabelligi

53,1% 31,6

%

25,1% 15,0% -28,0% -16,6%

4 Xarajatlar rentabelligi 31,6% 18,8

%

31,6% 18,9% 0,0% 0,1%

5 Aylanishdan

tashkaridagi aktivlar

rentabelligi

110,1% 65,5

%

54,8% 32,7% -55,3% -32,8%

6 Aylanma aktivlar

rentabelligi

95,7% 39,0

%

32,6% 19,5% -63,1% -19,6%

Rentabellik ko‘rsatkichlari kompaniya xo‘jalik faoliyati foydaliligining

yuqori umumlashtirilgan ta‘rifidir va ular daromadni barcha aktivlar, aylanma

aktivlar, shaxsiy kapital va sotuv hajmi miqdorini taqqoslash yo‘li bilan

kompaniyani boshqarish sifatini baholash imkoniyatini beradi. Yuqoridagi

jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonaning sof rentabellik ko‘rsatkichi yildan yilga

o‘sib bormoqda, ya‘ni 2013 yilda bu ko‘rsatkich 12 % ni, 2014 yilda 13% ni, 2015

yilda 14% ni va 2016 yilning 6 oyi davomida o‘rtacha 14 %ni tashkil qilgan.

―All Home‖ MChJning moliyaviy tahlili natijalariga ko‘ra quyidagicha

xulosa qilindi:

1. ―All Home‖ MChJ mulkini moliyalashtirish manbalari tarkibi va

tuzilishini tasvirlovchi ma‘lumotlarni o‘rganib, tahlil qilinayotgan davr mobaynida

korxona mulki asosan ishlab chiqarish hisobiga shakllantirilganligi to‘g‘risida

xulosa qilish mumkin. Bunda passivlar tarkibida uzoq muddatli qarzdorlik mavjud

emas.

18

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

53

2. Korxona ishlab chiqarish darajasi o‘rtacha holatda, ya‘ni aylanma

vositalarni moliyalashtirishga mo‘ljallangan shaxsiy mablag‘larni tashkil qiluvchi

aylanma aktivlarga qo‘yilgan.

3. Moliyaviy barqarorlik tahlili korxonaning tashqi moliyalashtirish

manbalariga tobe emasligini ko‘rsatdi. Korxona uzoq kelajakda moliyaviy

barqaror.

4. Korxonaning bankrotlikning rasmiy belgilari yo‘q.

5. Daromadning yillik ko‘rsatkichlari ijobiy va yuqori.

6. Korxonaning rentabelligi va daromadi bir xil g‘oyaga yo‘naltirilgan.

Mahalliy sharoit uchun korxonaning rentabelligi yetarli darajada yuqori.

7. Tahlil natijalariga ko‘ra mahalliy sharoitlarda tugatilish, yuqori moliyaviy

barqarorlik uchun yetarli korxona kapitali va aktivlarning qoniqarli tarkibi

to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. Barcha retospektiv davrlar natijalariga ko‘ra

korxona daromadli va rentabelli.

Umuman olganda, tahlil korxonaning qoniqarli moliyaviy ahvoli va ijobiy

tomonlarini ko‘rsatdi. Ushbu xulosalar ―All Home‖ MChJning investitsion jalb

qiluvchanligidan dalolat beradi.

2 bob bo’yicha xulosa

2.1. O‗zbekiston Respublikasida baholash faoliyatining vujudga kelishi va

shakllanishi uning huquqiy-me‘yoriy asosini yaratish va takomillashtirish bilan bir

vaqtda olib borilmoqda. Yaratilgan huquqiy asoslarda baholash faoliyatining

tartibga solinishi alohida o‘rin tutadi. U «baholovchilar xizmatlarining sifatini

oshirishga va ularning baholovchilarning kasbiy hamjamiyati (o‗zini-o`zi tartibga

solish) yoki davlat organlari (davlat tomonidan tartibga solish) tomonidan yoxud

birgalikda belgilanadigan ma‘lum bir mezonlarga mos kelishiga yo‘naltirilgan

chora-tadbirlar va tartiblar tizimini» o‗zida namoyon qiladi.

2.2. Biznesni baholashda axborot bazasini tayyorlash juda muhimdir. Baholash

jarayonida foydalaniladigan axborot ishonchlilik, aniqlik va tizimlilik talalablariga

54

javob berishi lozim. Shu bilan birga, u korxonadagi vaziyatni ishonchli tarzda aks

ettirishi, baholash maqsadlariga aniq mos kelishi va baholanayotgan korxona

faoliyat ko‘rsatishining tashqi shart-sharoitlarini kompleks tarzda hisobga olishi

kerak.

2.3. ―All Home‖ MChJ mulkini moliyalashtirish manbalari tarkibi va

tuzilishini tasvirlovchi ma‘lumotlarni o‘rganib, tahlil qilinayotgan davr mobaynida

korxona mulki asosan ishlab chiqarish hisobiga shakllantirilganligi to‘g‘risida

xulosa qilish mumkin. Bunda passivlar tarkibida uzoq muddatli qarzdorlik mavjud

emas. Korxona ishlab chiqarish darajasi o‘rtacha holatda, ya‘ni aylanma vositalarni

moliyalashtirishga mo‘ljallangan shaxsiy mablag‘larni tashkil qiluvchi aylanma

aktivlarga qo‘yilgan.

55

3 - BOB. “ALL HOME”MCHJ NING BOZOR QIYMATINI

BAHOLASH

3.1. “All Home”MCHJ ning bozor qiymatini daromadli yondashuv

asosida baholash

Baholash shartnomasi shartlariga va baholash obyektining xususiyatlariga

qarab to‘la mulkdorlik huquqini yoki ayrim mulkiy huquqlarni baholash

belgilanishi mumkin.

Daromad yondashuvi - Baholash obyekti qiymatini daromadga oid

yondashuv bilan aniqlash uchun baholovchi baholash obyektidan kutilayotgan

daromadlarni baholash sanasida qiymatning yagona miqdoriga o‗zgartirishga

asoslangan quyidagi usullardan birini qo‘llaydi:

1. Pul oqimlarini diskontlash usuli - baholash obyekti qiymati baholash

sanasida diskontlash miqdorisi bo‘yicha keltirilgan prognoz davridagi va prognoz

davridan keyingi pul oqimlarini qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi;

2. Daromadni kapitallashtirish usuli - baholash obyekti qiymati ayrim davr

mobaynida olingan daromad miqdorini shu daromadga muvofiq bo‘lgan

kapitallashtirish miqdorisiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.

Korxona kapitalining tuzilishiga (xususiy kapital va jalb qilingan kapitalning

o‘zaro nisbatiga) qarab, baholovchi xususiy kapitalga olingan pul oqimidan yoki

investitsiyalangan kapitalga olingan pul oqimidan foydalanadi. Bu pul oqimlari

soliq to‘lanishidan oldingi yoki soliq to‘langanidan keyingi holatga ko‘ra, nominal

yoki real summalarda hisoblanadi.

Tugaganidan so‘ng:

- yo korxona daromadining o‘zgarish sur‘atlarini barqarorlashtirish;

- yo korxonani sotish yoki tugatish mo‘ljallanayotgan davr prognoz davri

sifatida olinadi.

Xususiy kapitalga olingan pul oqimi uchun diskontlash miqdori quyidagi

usullardan biri yordamida hisoblanadi:

56

- kapital aktivlarni hisoblash usuli;

- kumulyativ tuzish usuli;

- diskontlangan pul oqimini tahlil qilish usuli.

Investitsiyalangan kapitalga olingan pul oqimiga diskontlash miqdorisini

hisoblash uchun kapitalning o‘rtacha o‘lchangan qiymati usuli qo‘llaniladi.

Baholash obyektining joriy qiymati prognoz davri pul oqimlarining joriy

qiymatlari va biznesning prognoz davri tugaganidan keyingi joriy qiymati

yig‘indisi sifatida hisoblanadi. Baholovchi quyidagi yakuniy tuzatishlarni kiritadi

(yoki kiritishdan voz kechish sabablarini asoslaydi):

- pul oqimini shakllantirishda ishga solinmagan aktivlar mavjudligiga;

- xususiy aylanma kapitalning ortiqchaligi yoki taqchilligiga;

- agar baholash obyekti mulkdagi ulush bo‘lsa, nazorat va likvidlik

darajasiga.

Daromadni kapitallashtirish usulini qo‘llaganda baholovchi:

- o‘tgan davrdagi va joriy moliyaviy hisobotni tahlil qilish va zarur holda uni

me‘yorga solishni amalga oshirishi;

- kapitallashtiriladigan daromad turi va hajmini tanlashi;

- kapitallashtirish miqdorini hisoblash;

- baholash obyektining joriy qiymatini aniqlashi;

- yakuniy tuzatishlar kiritishi lozim.

Daromadning quyidagi turlaridan biri kapitallashtiriladigan daromad sifatida

olinadi:

- sof daromad;

- soliqlar to‘langunga qadar bo‘lgan daromad;

- realizatsiyadan kelgan tushum;

- sof pul oqimi;

- dividendlar.

Daromad nominal yoki real summalarda hisoblanadi.

57

Kapitallashtirilishi lozim bo‘lgan daromad hajmi sifatida baholash sanasidan

keyingi yil uchun bo‘lg‘usi daromad hajmi olinadi va u quyidagi usullardan biri

bilan hisoblanadi:

- joriy daromadlar usuli bilan;

- daromadning oddiy o‘rtacha hajmini hisoblash usuli bilan;

- daromadning o‘rtacha o‘lchangan hajmini hisoblash usuli bilan;

- trend usuli (statistik usul) bilan.

Kapitallashtirish miqdorisi tanlangan daromad turiga muvofiq bo‘lishi lozim

va u:

a) o‘xshash obyektlar bo‘yicha bitimlar yoki takliflar haqida ma‘lumotlar

mavjud bo‘lgan holda bozor ekstraktsiyasi usuli bilan;

b) diskontlash miqdorisida daromad o‘zgarishining doimiy sur‘atini hisobga

olish yo‘li bilan hisoblanadi.

Baholash obyektining qiymati daromadning tanlangan hajmini

kapitallashtirish miqdorisiga bo‘lish yo‘li bilan hisoblanadi. Baholovchi quyidagi

yakuniy tuzatishlarni kiritadi (yoki kiritishdan voz kechish sabablarini asoslaydi):

- daromadni shakllantirishda ishga solinmagan aktivlar mavjudligiga;

- agar baholash obyekti mulkdagi ulush bo‘lsa, nazorat va likvidlik

darajasiga.

Baholash obyektidan kutilayotgandaromadni aniqlashni quyidagi 1-ilovada

tahlil qilishimiz mumkin. Baholash obyektidan kutilayotgan daromadni aniqlashda

bir qancha ko‘rsatkichlarga taqqoslash analoglari bilan solishtirgan holda

tuzatishlar kiritildi. Asosiy tuzatish joylashgan joyi bo‘yicha amalga oshirildi.

Baholanayotgan obyekt Toshkent shahrining 5 zonasida joylashgan bo‘lsa, 1 chi

taqqoslash analogi 4 zonada joylashganligi tufayli 5% tuzatish kiritildi. Amalga

oshirilgan ko‘chmas mulk bozori tahliliga ko‘ra, ishlab chiqarish ko‘chmas

mulklarining 1 oylik o‘rtacha ijara qiymati 67760 so‘mni tashkil qilishi aniqlandi.

Quyidagi 2-ilovada baholanayotgan ko‘chmas mulkning qiymati

kapitallashtirish miqdorining ―bozor siqimi‖ usubi orqali aniqlandi.

58

2-ilovada baholanayotgan obyektni joylashgan joyi bo‘yicha 1 m2 ning taklif

bahosi (364 956,0 so‘m), Toshkent shahri uchun o‘rtacha 1 m2

ning 1 yillik ijara

miqdori (65 333,3 so‘m), hamda moliyaviy koeffitsientlardan foydalanilgan holda,

baholash obyektining bozor qiymati (817 584 848,7 so‘m) aniqlandi. ―Bozor

siqimi‖ uslubi orqali aniqlangan kapitallashtirish miqdori 17,9% ni tashkil

etdi.Shunday qilib, baholash obyektining daromad yondashuvida aniqlangan bozor

qiymati 817 584 848 ,7so‘mni tashkil qildi.

POD usulida prognoz davri ikki qismga bo‘linadi, ya‘ni pul oqimlari beqaror

bo‘lgan, pul oqimlari mufassal prognoz qilinadigan prognoz davri va pul oqimlari

barqaror holatga keladigan prognoz davridan keyingi davr. Prognoz davri

muddatining davomiyligi sifatida 5 yil qabul qilindi. Hisob-kitoblar O‘zbekiston

Respublikasi so‘mida real qiymatlarda aniqlandi.

Baholash obyektining asosiy faoliyati xalq ho‘jaligi uchun plastmassadan

tayyorlanadigan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan iborat. Baholash obyektining

yalpi daromadi plastmassa mahsulotlarini sotish, asosiy faoliyatdan olinadigan

boshqa daromadlar, hamda moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar hisobiga

shakllanadi. Baholanayotgan obyektning egasi tomonidan korxona daromadlari

bo‘yicha mufassal ma‘lumot taqdim qilinmaganligi bois, baholash obyekti yalpi

daromadining prognozi yiriklashtirilgan usul orqali amalga oshirildi. Pul

oqimlarini prognoz qilish uchun quyidagi ma‘lumotlar inobatga olindi:

- mulk egasi tomonidan taqdim qilingan biznes-reja (2015-2016 yillar

uchun);

- baholash obyekti moliyaviy hisobotining 2013-2015 yillar va 2016 yil 6

oyi holatigacha retrospektiv tahlili;

- baholanayotgan korxona mansub bo‘lgan tarmoqning baholash davrigacha

6 yillik retrospektiv o‘sish sur‘atlari;

Buyurtmachi tomonidan taqdim qilingan biznes-rejaga asosan korxonaning

kelgusidagi daromadlari, xarajatlari, soliq to‘lovlari quyidagicha prognoz qilingan

(6-jadvalga qarang).

59

6-jadval

Biznes-rejaga asosan korxonaning kelgusidagi daromadlari,

xarajatlari, soliq to’lovlarining prognozi19

Ko’rsatkichlar

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Pro

gn

ozd

an

key

ingi

davr

Mahsulot sotish

hajmining o‘sish

dinamikasi

110% 110% 110% 108% 108% 108% 102%

Mahsulot sotishdan

tushgan sof tushum

986400 1 085

040

1 193

544

1 289

028

1 392

150

1 503

522

1 533 592

Ishlab chiqarish

xarajatlari

-749664 -813 780 -870 745 -931 697 -996 915 -1 066

700

-1 088 034

Yalpi foyda 236 736 271 260 322 799 357 331 395 234 436 822 445 559

Davr xarajatlari

(administrativ

xarajatlar,.sotish

xarajatlari va boshqa

xarajatlar)

-71800 -86500 -90825 -95366 -100135 -105141 -107244

Asosiy faoliyatdan

kelgan boshqa

daromadlar

Asosiy faoliyatdan

kelgan daromadlar

164 936 184 760 231 974 261 965 295 100 331 681 338 314

Moliyaviy faoliyatdan

kelgan daromadlar

1980 2 079 2 183 2 292 2 407 2 527 2 578

Moliyaviy faoliyat

xarajatlari

-1200 -3 850 -4 043 -4 245 -4 457 -4 680 -4 773

Soliq solingunga

qadar foyda

165 716 182 989 230 115 260 012 293 050 329 528 336 119

Foyda solig‘i -14914,4 -16 469 -20 710 -23 401 -26 374 -29 658 -30 251

Boshqa soliqlar -9943 -10 979 -13 807 -15 601 -17 583 -19 772 -20 167

Sof foyda 140 859 155 541 195 598 221 010 249 092 280 099 285 701

Yuqoridagi jadvalda, mahsulot sotish hajmining o‘sish dinamikasi 2016

yilda 108% da, mahsulot sotishdan tushgan sof tushum 1 503 522 ming so‘m,

yalpi foyda 436 822 ming so‘m, asosiy faoliyatdan kelgan daromadlar esa, 331 681

ming so‘m bo‘lishi prognoz qilinganini ko‘rishimiz mumkin.

19

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

60

Asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiya va prognoz yillaridagi

hisoblangan amortizatsiya summalari 2012 yil – 39200,75 so‘m, 2013 yil -32396

ming so‘m, 2014 yml - 27624,5 ming so‘m, 2015 y - 21484,5 ming so‘m, 2016 yil

- 21484,5 ming so‘m va prognozdan keyingi yil uchun-21256.5 ming so‘mni

tashkil etdi.20

Korxonaning xususiy aylanma kapitali uning aylanma kapitali va qisqa

muddatli majburiyatlari o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Korxona o‘z faoliyatini

yuritish uchun o‘zida aylanma mablag‘i mavjud bo‘lishi lozim. Bunday aylanma

mablag‘ining me‘yori har bir korxonada uning mahsulot aylanmasi tezligiga

bog‘liq.

Korxonaning yetarli darajadagi aylanma kapitalini aniqlash korxonaning

retrospektiv molyaviy tahliliga asosan aniqlanadi. Retrospektiv tahlilga asosan sof

ishlab chiqarish aylanma kapitalining aylanish muddati 2013-2015 yillar davomida

o‘rtacha 57 kunni tashkil qilgan21

. Shu sababli, baholovchi prognoz davridagi

xususiy aylanma kapitalning miqdori yillik tannarxning 57 kunlik muddatdagi

ulushiga teng deb qabul qildi, ya‘ni 57/365=15,6%. O‘tgan yillar bo‘yicha o‘rtacha

talab qilinadigan aylanma kapitalning miqdori, ya‘ni tannarxdagi 15,6% ulushi

749664 ming so‘m (2015 yil bo‘yicha xarajatlar miqdori) x 15,6% =116911 so‘m.

Prognoz davridagi miqdorini aniqlash uchun ushbu qiymatni mahsulotlarni

sotishdan tushgan sof daromad tarkibida tutgan o‘rni aniqlandi, ya‘ni

116911/986400 ming so‘m (2015yil bo‘yicha mahsulotni sotishdan olingan

daromad)*100%=11,9%.

Shunday qilib, me‘yoriy xususiy aylanma kapitalning qiymati prognoz

davrida mahsulotlarni sotishdan olingan daromad qiymatining 11,9 % miqdorida

hisoblandi.

Mavjud ma‘lumotlar manbasi va ushbu hisobotda qo‘llanilayotgan pul

oqimlarining turiga asosan ushbu hisobotda diskontlash stavkasini kumulyativ

tuzish usuli orkali aniqlandi.

20

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 21

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

61

O‘zbekiston Respublikasi mulkni baholash 9-son ―Biznes qiymatini

baholash‖ milliy standarti uslubiy ko‘rsatmasining 18-bandiga asosan, kumulyativ

tuzish usuli yordamida hisoblash daromad tavakkalsiz stavkasi va baholanayotgan

korxonaga investitsiyalar qilish tavakkalchiligi uchun mukofotlarni qo‘shish yo‘li

bilan, quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi:

usmf RPRPRPRD ,

bu yerda: D – diskontlash stavkasi;

Rf – tavakkalsiz stavka;

RPm – tavakkalsiz investitsiyalar bilan taqqoslaganda, aktsiyalarga

qo‘yilmalar tavakkalchiligi uchun mukofot;

RPs – kichik korxonalarga tavakkalchilik uchun mukofot;

RPu – muayyan korxona yoki tarmoqqa xos bo‘lgan tavakkalchilik uchun

mukofot bo‘lib, uning doirasida tavakkalchilikning quyidagi omillari baholanishi

mumkin:

- yetakchi shaxsga bog‘liqlik;

- korxonani moliyalashtirish manbalari;

- tovarga oid va hududiy diversifikatsiya;

- mijozlarning diversifikatsiyalanganligi;

- baholanayotgan korxonaga xos bo‘lgan boshqa tavakkalchiliklar.

Tavakkalsiz stavka (Rf ). Tavakkalsiz stavka sifatida O‘zbekiston

Respublikasi o‘rta muddatli g‘aznachilik majburiyatlari baholash sanasidagi %

me‘yori 6,5 % asos sifatida qabul qilindi.

Tavakkalsiz investitsiyalar bilan taqqoslaganda, aktsiyalarga

qo’yilmalar tavakkalchiligi uchun mukofot (RPm). Ushbu me‘yor tavakkalsiz

stavka miqdorida olindi, ya‘ni 3 %.

Kichik korxonalarga tavakkalchilik uchun mukofot (RPs). Yirik korxona

kichik korxonaga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo‘ladi, bunday afzalliklarga

yirik korxonaning moliyaviy bozorga kirish va qo‘shimcha kapital jalb qilish,

biznesning mustahkamligi.

62

Korxona o‘lchami haqida gap ketganda, uning darajasini korxonaning sof

aktivlari qiymati bevosita ifodalab beradi, ya‘ni korxonadagi barcha

majburiyatlardan so‘ng qoladigan kapital qiymati.

Ushbu omil bo‘yicha tavakkalchilik darajasini hisoblash quyidagicha amalga

oshirildi:

X = Xmax(1-N/Nmax),

bu erda:

X – Korxona o‘lchami bo‘yicha tavakkalchilik darajasi;

Xmax – Eng yuqori mukofot darajasi (tavakkalchilik uchun) 10%

miqdorida qabul qilindi;

N – Korxona sof aktivlari qiymati 01.07.2016 ga balans qiymati bo‘yicha

589210 ming so‘mni tashkil qiladi.

Nmax – Korxona mansub bo‘lgan tarmoqdagi sof aktivi bo‘yicha eng

yuqori bo‘lgan korxona. Ushbu holatda baholanayotgan korxonaga analog sifatida

olingan va 18-jadvalda keltirilgan ―All Home‖ MChJning sof aktivi ko‘rsatkichi

(Xmax=792500 ming so‘m).

Shunday qilib ushbu omil bo‘yicha tavakkalchilik darajasi: X = 10% (1-

589210/792500) =2,6%ga teng.

Muayyan korxona yoki tarmoqqa xos bo’lgan tavakkalchilik uchun

mukofot (RPu). Baholash obyektiga xos bo‘lgan tavakkalchilik uchun mukofot

bo‘lib, baholanayotgan korxonaga qilingan sarmoya bo‘yicha tavakkalchilikni

o‘zida ifodalaydi. Tavakkalsiz stavka va boshqa tavakkalchiliklarni qoplash uchun

qabul qilingan mukofotlar ushbu tavakkalchilikni qoplash uchun odatda yetarli

bo`lmaydi, shu sababli bunday ko‘rinishdagi tavakkalchilik uchun mukofot

hisoblanadi.

Ushbu tavakkalchilik bo‘yicha mukofot miqdori quyidagi omillarlarga

bog‘liq:

- yetakchi shaxsga bog‘liqlik;

- korxonani moliyalashtirish manbalari;

- tovarga oid va hududiy diversifikatsiya;

63

- mijozlarning diversifikatsiyalanganligi;

- baholanayotgan korxonaga xos bo‘lgan boshqa tavakkalchiliklar.

Korxona faoliyatiga xos bo‘lgan tavakkalchiliklar uchun mukofot miqdori 0

dan 10 % oraliqda deb qabul qilindi. Ushbu tafakkalchilik uchun mukofot

qiymatini aniqlash quyidagi 7-jadvalda amallar ketma-ketligi orqali amalga

oshirildi.

7-jadval

Tavakkalchilik omili o’lchamlarini aniqlash amallari22

Ta

va

kk

alc

hil

ik

om

ili

Ta

va

kk

alc

hil

ik

da

ra

jasi

ni

ba

ho

lash

Ko’rinishi (alomatlari)

Narx

kon’yunkturasi

Past Sotuv narxlari hududdagi narxlar darajasiga bog‘liq, lekin ba‘zi bir

iste‘molchilarga o‘rtacha bozor narxlaridan yuqori narxlarni

qo‘yish mumkin (o‘rtacha tarmoq rentabelligi)

O‘rtacha Sotuv narxlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan aniqlanadigan

o‘rtacha bozor narxlariga bog‘liq (o‘rtacha tarmoq rentabelligi)

Yuqori Narxlarni ishlab chiqaruvchilar boshqarsa

Yetakchi shaxsga

bog’liqlik

Past Bog‘liqlik yo‘q

O‘rtacha Bog‘liqlik darajasi o‘rtacha-ba‘zi asosiy yetakchi shaxslar

korxonani tark etganda ularning o‘rnini zudlik bilan to‘ldirish

imkoniyati mavjud.

Yuqori Yetakchi shaxslarga yuqori darajadagi bog‘liqlik (moliya

boshqaruvchii, bosh injener, bosh hisobchi).

Korporativ

boshqaruv sifati

Past Mulk tarkibining jozibadorligi va yirik aktsiyadorlar tomonidan

moliyaviy aloqodor shaxslarning huquqlarini poymol qilinmasligi

Moliyaviy aloqador shaxslarning haq-huquqlari buzilmasligini

ta‘minlanligi (yig‘ilishlarni tashkil qilish, ovoz berish tartibini

aniqlash). Korxonani boshqa korxona tarkibiga qo‘shib olish

havfining oldi olinganligi

Moliyaviy jozibadorlik, ma‘lumotlarni o‘z vaqtida taqdim qilish va

holis auditorlik tashkiloti xulosasining mavjudligi

Boshqaruvchilarning holis va mustaqilligi.

O‘rtacha Mulk tarkibi haqidagi ma‘lumotning mavjudligi, yirik aksiyadorlar

manfaatining ustunligi, mayda aksiyadorlar huquqlarini poymol

qilish holatlarining mavjud emasligi;

Moliyaviy aloqador shaxslar bo‘yicha umumiy koidalarga rioya

qilishdagi kamchiliklarning mavjudligi

Moliyaviy hisobotda arzimas kamchiliklarning mavjudligi,

22

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

64

ma‘lumotlarni yoritib berish va o`z vaqtida moliyaviy

ma‘lumotlarni taqdim qilish

Boshqaruvchilar kengashida yirik aksiyadorlarning ustunligi,

kengash vakolatlarini chegaralanganligi, boshqaruvchilarni

rag‘batlantirish tartibining yo‘qligi

Yuqori Mulk tarkibi haqida ma‘lumotning yetarli emasligi, mayda

aktsiyadorlar huquqlarini yirik aktsiyadorlar tomonidan buzulishi

Moliyaviy aloqador shaxslarning huquqlarini buzilishi

(aksiyadorlar yig‘ilishi tartibi va shakliga qo‘yilgan talablarni

buzilishi, boshqa korxona tomonidan qo‘shib olishiga qarshi

choralarning mavjud emasligi

Moliyaviy jozibadorlikning yo‘qligi, ma‘lumotlarning o‘z vaqtida

va yetarli emasligi, holis boshqaruvchilarning yo‘qligi

Asosiy

buyurtmachilarg

a bog’liqligi

Past Mijozlarining ko‘pligi va diversifikatsiyalashgani

O‘rtacha Bir qancha yirik mijozlarning mavjuligi, lekin ularni korxona bilan

hamkorlikni tugatishi korxona faoliyatiga ta‘sir qilmasligi.

Yuqori Bir qancha yirik mijozlarning mavjuligi, bir nechtasini korxona bilan

hamkorlikni tugatishi korxona faoliyatiga sezilarni ta‘sir kursatishi.

Biznesning

salohiyati

Past Hududiy iqtisodni rivojlanish istiqbollarining yaxshiligi, korxonalar

tomonidan talabning oshishi, aholi daromadlarning oshishi

Mahsulotlarni sotish hajmining oshirish va boshqa hududlar

bozoriga kirish imkoniyatlarining mavjudligi

O‘rtacha Hududiy iqtisod istiqbolining pastligi

Jiddiy o‘sishlarsiz barqaror talab kutilmoqda

Yuqori Hududdagi iqtisodning rivojlanishi bo‘yicha salbiy prognozlar,

o‘sish su‘ratlarining pasayish ehtimollari mavjudligi

Quvvatlarning yetishmasligi va mol yetkazib berish istiqbollarining

mavjud emasligi. Sotish hajmining pasayish ehtimollarining

mavjudligi

Asosiy

aktivlarningholat

i

Past Asosiy vositalarning eskirish darajasi - 40% gacha.

O‘rtacha Asosiy vositalarning eskirish darajasi - 40% dan 70% gacha.

Yuqori Asosiy vositalarning eskirish darajasi - 70% dan yuqori.

Biznesning

moliyaviy holati

va kapital

xarajatlarni

moliyalashtirish

imkoniyatlari

Past Likvidlilikning yuqori darajasi:

Likvidlik koeffitsienti>2

Tez likvidlik koeffitsienti>1

Jalb qilingan mablag‘larning past darajasi:

O‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar nisbati>3

Qarzlar G‘ aylanma kapital<0,3

O‘rtacha Likvidlilikning o‘rta darajasi:

Likvidlik koeffitsienti>1

Tez likvidlik koeffitsienti>0,5

Jalb qilingan mablag‘larning past darajasi:

O‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar nisbati>2

Qarzlar G‘ aylanma kapital<0,5

Yuqori Likvidlilikning past darajasi:

Likvidlik koeffitsient <1

Tez likvidlik koeffitsienti<0,5

Jalb qilingan mablag‘larning past darajasi:

O‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar nisbati<2

Qarzlar G‘ aylanma kapital>0,5

65

Yuqoridagi jadvalda, tavakkalchilik omili o‘lchamlari past, o‘rtacha va

yuqori darajalar bilan baholanishini tahlil qilishimiz mumkin. Biznesning moliyaviy

holati va kapital xarajatlarni moliyalashtirish imkoniyatlarining tavakkalchiklik

darajasini baholashda, o‘rtacha tavakkalchilikda likvidlilikning o‘rta darajasi:

likvidlik koeffitsienti>1 dan, tez likvidlik koeffitsienti>0,5 dan bo‘lishi kerak

ekan. Agar likvidlikning yuqori tavakkalchilik darajasini tahlil qilsak, unda

likvidlik koeffitsient<1 dan va tez likvidlik koeffitsienti <0,5 dan kichik ekan.

Quyidagi 8-jadvalda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tavakkalchilik omillariga

ko‘ra, baholanayotgan korxonaning 3 ballik shkala bo‘yicha (past-1 ball, o‘rtacha-2

ball, yuqori -3 ball) mos keladigan tavakkalchilik darajalari aniqlandi

8-jadval

Korxona faoliyatiga xos bo’lgan tavakkalchilik darajasini aniqlash23

Tavakkalchilik omili

Tavak

kalc

hil

ik

dara

jasi

Tavak

kalc

hil

ik

dara

jasi

mos

ball

Sotuv narxlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan aniqlanadigan

o‘rtacha bozor narxlariga bog‘liq (o‘rtacha tarmoq rentabelligi)

O‘rtacha 2

Yetakchi shaxslarga yuqori darajadagi bog‘liqlik (moliya

boshqaruvchii, bosh injener, bosh hisobchi).

Yuqori 3

Korporativ boshqaruv o‘rtacha darajada O‘rtacha 2

Bir qancha yirik mijozlarning mavjuligi, bir nechtasini korxona bilan

hamkorlikni tugatishi korxona faoliyatiga sezilarni ta‘sir ko‘rsatishi.

Yuqori 3

Hududiy iqtisod istiqbolining pastligi. Jiddiy o‘sishlarsiz barqaror

talabning o‘sishi kutilmoqda

O‘rtacha 2

Asosiy vositalarning eskirish darajasi - 10% dan60% gacha O‘rtacha 2

Likvidlik koefitsienti past darajadagi tavakkalchilikka xos.

Moliyaviy bog‘liqlik koeffitsienti past darajadagi tavakkalchilikka

xos.

Past 1

Jami ballar yig’indisi: 15

Yuqoridagi jadvlda ko‘rinib turibdiki, tavakkalchilik omili sifatida keltirilgan

korxonani yetakchi shaxslarga yuqori darajadagi bog‘liqligining tavakkalchilik

darajasi yuqori bo‘lib, shunga mos ball 3 ni tashkil etadi. Shuningdek, bir qancha

yirik mijozlarning mavjuligi va ularning bir nechtasini korxona bilan hamkorlikni

23

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

66

tugatishi natijasida korxona uchun tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lib, 3 ballni

tashkil etadi va korxona faoliyatiga sezilarni salbiy ta‘sir ko‘rsatadi.

Quyidagi 9-jadvalda korxona faoliyatiga xos bo‘lgan tavakkalchilik

darajasiga mukofot berish oraliq ko‘rsatkichlari keltirilgan.

9-jadval

Korxona faoliyatiga xos bo’lgan tavakkalchiliklar uchun mukofot

oraliq qiymatlari24

Tavakkalchilik

darajasi

Tavakkalchilik darajasini

baholash

Muayyan korxonaga xos

bo’lgan tavakkalchilik

miqdori

Past ≤ 1,0 0 - 2%

O‘rtacha

ko‘rsatkichdan

pastroq

1,0 ≤ dan< 1,5 gacha 2 - 4%

O‘rtacha 1,5 ≤ dan< 2,0 gacha 4 - 6%

O‘rtacha

ko‘rsatkichdan

yuqoriroq

2,0 ≤ dan< 2,5 gacha 6 - 8%

Yuqori 2,5≤ 8 - 10%

Yuqoridagi mulohazalarga asosan, muayyan korxonaga xos bo‘lgan

tavakkalchilik uchun mukofot miqdori sifatida o‘rtacha 7 % (6%-8%) hisoblash

ishlarida qabul qilindi. Baholanayotgan korxonaning kumulyativ tuzish orqali

aniqlangan yakuniy diskontlash me‘yori quyidagi 10-jadvalda keltirilgan.

10-jadval

Diskontlash me’yorini komulyativ tuzish orqali aniqlash25

№ Tavakkalchilik turlari Tavakkalchilikka

mos mukofot

me’yori

1 Tavakkalsiz me‘yor, Rf 6,5%

2 Tavakkalsiz investitsiyalar bilan taqqoslaganda, aksiyalarga

qo‘yilmalar tavakkalchiligi uchun mukofot, PRm

3.0%

3 Kichik korxonalarga tavakkalchilik uchun mukofot, PRs 2,6%

4 Muayyan korxona yoki tarmoqqa xos bo‘lgan tavakkalchilik uchun

mukofot,PRu

7,00%

Jami D,% 19.1%

24

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 25

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

67

Yuqoridagi jadvalda, tavakkalsiz me‘yor 6,5% ni, tavakkalsiz investitsiyalar

bilan taqqoslaganda, aksiyalarga qo‘yilmalar tavakkalchiligi uchun mukofot 3,0%

ni, kichik korxonalarga tavakkalchilik uchun mukofot 2,6% ni va muayyan

korxona yoki tarmoqqa xos bo‘lgan tavakkalchilik uchun mukofot 7,0% ni tashkil

etganligini ko‘rishimiz mumkin. Shunday qilib, yuqorida amalga oshirilgan

tahlilga asosan diskontlash me‘yori 19,1 % ni tashkil qildi.

Pul oqimlarini diskontlash usulida prognoz davrigacha biznes beqaror pul

oqimlarini yaratadi deb faraz qilinadi va shuning uchun prognoz davrida

baholovchi pul oqimlari mufassal prognoz qilinadi. Prognoz davridan keyin esa

biznesning pul oqimlari barkarorlashadi va bunday bir tekis o‘sish su‘rati uzoq

muddat davom etadi deb faraz qilinadi. Prognoz davridan keyin biznesni qiymatini

aniqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Mulkni baholash 9-son ―Biznes

qiymatini baholash‖ milliy standarti uslubiy ko‘rsatmasining 22-bandida quyidagi

usullari keltirilgan:

- eskirish va kapital qo‘yilmalarning qiymatlari teng deb faraz qilinganda,

prognozdan keyingi davrda barqaror daromadlar olish prognoziga asoslangan

Gordon modeli yordamida:

gD

CFFV

t

)1(

,

bu yerda:

FV – baholash obyektining prognoz davri tugagandan keyingi qiymati;

CF(tQ1) – prognozdan keyingi davrning birinchi yili uchun pul oqimi;

D– diskontlash stavkasi;

g –sotuv pul oqimining o‘sish sur‘ati;

- Mo‘ljallanayotgan sotuv, u baholash ob‘ektini sotish majburiyati mavjud

bo‘lgan yoki bunday sotish muayyan turdagi biznesga xos bo‘lgan holda

qo‘llaniladi. Sotuv narxini hisoblash pul oqimini qiyosiy baholash obyektlari

sotuvlariga doir;

- Sof aktivlar qiymatiga doir;

68

- Tugatish qiymatiga doir ma‘lumotlar tahlili asosida olingan koeffitsientlar

yordamida qiymat ko‘rsatkichlariga qayta hisoblashdan iborat.

Amalga oshirilgan tahlillar, korxonaning xususiyati va aniqlanayotgan

qiymat turi, hamda korxonaning kelgusidagi istiqboli yuqori ekanligidan kelib

chiqib, baholanayotgan biznesni prognoz davridan keyingi davridagi qiymati

Gardon usuli orqali amalga oshirildi.

O‘zbekiston Respublikasi Mulkni baholash 9-son ―Biznes qiymatini

baholash‖ milliy standarti uslubiy ko‘rsatmasining 13 bandiga asosan baholash

obyektining joriy qiymatini POD usulida, pul oqimlari prognoz davrining har bir

yili oxirida tushadi deb faraz qilinganda, quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

n

ini

i

D

FV

D

CFPV

1 11, bu yerda:

PV – joriy qiymat;

i – prognoz davri yilining raqami;

n – prognoz davrining oxirgi yili;

CFi – prognoz davri i-chi yilining pul oqimi;

D – diskontlash stavkasi;

FV – baholash obyektining prognoz davri tugaganidan keyingi qiymati.

Pul oqimlari yil o‘rtasida tushadi deb faraz qilinganda (ular yil mobaynida

mutanosib ravishda tushganda) io‘rniga daraja ko‘rsatkichi i-0,5, no‘rniga tegishli

n-0,5 ishlatiladi.

Baholanayotgan biznesning moliyaviy tahlil natjalariga ko‘ra, sof ishlab

chiqarish aylanma kapitalining aylanish tezligi 57 kunni tashkil qiladi, ya‘ni ishlab

chiqarish davrining boshlanib yakunlanishiga 57 kun talab qilinadi, o‘z navbatida

korxonada pul oqimlari yil davomida shakllanadi (mavsumiy emas).

4-ilovada baholash ob‘ekti prognoz davri va prognoz davridan keyingi pul

oqimlarining joriy qiymatini diskont usulida hisoblash jarayoni keltirilgan.

Yuqoridagi jadvalda ko‘rinib turibdiki, yalpi foyda 2015 yil bo‘yicha 395 235

ming so‘mni, 2016 yil bo‘yicha esa, 436 822 ming so‘mni tashkil etgan. Xususiy

69

kapitalga pul oqimi 2015 yilda 258 306 ming so‘m, 2016 yilda 288329 ming

so‘mdan iborat bo‘lib, o‘sish dinamikasiga ega.

Diskont miqdori 19,1% ga aks ettirib, pul oqimining joriy qiymati 2015 yil

bo‘yicha 128377,1 ming so‘mni, 2016 yil bo‘yicha 120317,8 ming so‘mni tashkil

etgan.

Shunday qilib, yuqoridagi hisob-kitoblarga asosan, baholash obyektining

prognoz qilingan pul oqimlari, hamda prognoz davridan keyingi qiymatining joriy

qiymati 1 710 863 (Bir milliard etti yuz un million sakkiz yuz oltmish uch ming

so‘m)ming so‘mni tashkil qildi.

3.2. “All Home”MCHJ ning bozor qiymatini xarajatli yondashuv

asosida baholash

Biznes qiymatini xarajat yondashuvi bilan baholashda baholovchi baholash

obyektini tiklash yoki almashtirish uchun zarur bo‘lgan xarajatlarga asoslangan

quyidagi usullardan birini qo‘llaydi:

1. Sof aktivlar usuli - biznes qiymati korxona barcha aktivlarining bozor

qiymatlari va uning majburiyatlari o‘rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi;

2. Tugatish qiymati usuli - biznes qiymati korxona tugatilganda uning

mulkdori olishi mumkin bo‘lgan mulkning qiymati va tugatish xarajatlari

o‘rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi.

―All Home‖ MCHJ ni xarajat yondashuvida baholashda, jamiyat tomonidan

taqdim etilgan balans va undagi uzoq muddatli aktivlar tahlil qilindi. Tahlil

natijalar ko‘ra baholash jarayonida xarajat yondashuvining sof aktivlar usulida

baholash tanlandi.

Korxonani xarajat usulida baholashda asosiy e‘tibor korxonani tashkil

etishga sarflangan xarajatga qaratiladi. Xarajat usulining asosiy formulasi

quyidagicha26

:

26

O‘zbekiston Respublikasi Mulkni baholash 9-son ―Biznes qiymatini baholash‖ milliy standartidan (MBMS)

foydalanildi.

70

Xususiy kapital = Aktivlar – Majburiyatlar

Asosiy vositalarning tiklanish qiymati asosiy vositalarning balans qoldiq

qiymatiga ko‘ra, bugungi kundagi ichki va tashqi bozorlarni o‘rganish natijasida

olingan ma‘lumotlarga asosan aniqlandi. Tiklanish qiymatlarni aniqlashda

―Internet‖ tarmog‘i orqali olingan va O‘zbekiston hududida faoliyat ko‘rsatayotgan

dillerlarning prays varag‘larida keltirilgan ma‘lumotlarni to‘g‘riligiga ishonch

hosil qilingandan so‘ng foydalanildi.

Ko‘chmas mulklarni baholash sof aktivlar usuli yordamida amalga oshirildi.

Korxona masul xodimlaridan bir necha marta so‘ralganda, og‘zaki javob berildi.

Korxona xodimlarini javoblariga ko‘ra ―All Home‖ MCHJ korxonasi balansidagi

bino-inshootlarning loyiha-smeta hujjatlari, bajarilgan ishlarni o‘zlashtirish

dalolatnomalari hamda bino va inshootlarini ishga joriy etish haqidagi qabul

komissiyasining ishga qabul qilish dalolatnomalari yo‘qligi bildirildi. Shu sababli,

xarajat yondoshuvida baholash ko‘chmas mulkni tiklanish qiymatining

yiriklashtirilgan normativlaridan foydalanish asosida baholash ishlari amalga

oshirildi27

.

Baholash obyektini alohida ko‘chmas mulk bozori segmetiga ta‘alluqliligi

o‘tkazilgan tahlil natijasida quyidagi xulosaga kelindi, ya‘ni baholangan ko‘chmas

mulk ishlab chiqarish turiga kiradi.

Baholash kunida savdoga qo‘yilgan quyidagi ishlab chiqarish, ombor va

xo‘jalik binolariga ega yer uchastkalarini aniqladi.

Eng maqbul va eng samarali foydalanish ko‘chmas mulkdan

foydalanishning qonun yo‘li ruxsat etilgan, jismoniy jihatdan ro‘yobga chiqish va

moliyaviy jihatdan amalga oshirish mumkin bo‘lgan, ko‘chmas mulkning

funktsional imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish va uning eng katta qiymatini

ta‘minlash imkoniyatini beradigan ehtimol tutilgan yuli sifatida aniqlanadi.

27

Сборник укрупненных покозателей восстановительной стоимости, «Промышленных зданий и

сооружений» часть № 2,1999г…таб 521 б,страница328, Ташкент-2003г

71

11-jadval

Savdoga qo’yilgan ishlab chaqarish ko’chmas mulklari28

Joylashgan

joyi

Ta’rifi

Yer

uch

ast

kasi

mayd

on

i, s

o’t

ix

Bin

on

ing

um

um

iy

mayd

on

i, k

v.m

Tak

lif

bah

osi

,

min

g s

o’m

Tak

lif

bah

osi

,

min

g s

o’m

/m

2 Manba

Tashkent sh.

7 zona

Ishlab

chiqarish

binosi yer

uchastkasi

bilan

34 2 000,0 950 000,0 475,0 www.List.uz

Tashkent sh.

5 zona

Ishlab

chiqarish

binosi yer

uchastkasi

bilan

36 2 020,0 700 000,0 346.5 www.List.uz

Tashkent sh.

6 zona

Sex yer

uchastkasi

bilan

40 3 000,0 820 000,0 273.3 www.List.uz

Baholanayotgan ―All Home‖ MChJ ga qarashli bino va inshootlar asosan

ishlab chiqarish binolari bo‘lganligi, boshqa maqsadda foydalanish va moslash

uchun katta mablag‘ sarflanishi, qolaversa, korxona faoliyati to‘xtatilishi nazarda

tutilmaganligi hisobga olib, ushbu korxonadan hujjatda ko‘rsatilgan maqsadda

foydalanish eng maqbul va eng samarali foyda keltirishi taxmin qilinib baholash

ishlari amalga oshirildi.

Bino va inshootlarni tiklanish qiymati «Noturar bino va inshootlarni

tiklanish qiymatlarini aniqlashning yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlari to‘plami»ga

asosan aniqlandi. Bunda, quyidagi formuladan foydalanildi:29

S v.s. = S * Ss.e.* K1 * K2 * K3 * … Ky * I1 * I2 * I3 * … Iu,

bu yerda: S v.s. – ko‘chmas mulk obyektining tiklanish qiymati;

S – ko‘chmas mulk obyektining o‘lchov birligi (hajm, yuza, pogon metri va

h.k.);

28

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 29

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

72

Ss.e. – tiklash qiymatining yiriklashtirilgan ko‘rsatkichi;

K1, K2, K3, … Ku – tuzatish koeffitsientlari (kapitallik guruhi, hududning

zilzilabardoshligi, hududiy koeffitsient va h.k.);

I1, I2, I3, … Iu – qurilish materiallari narxlari qimmatlashishining tegishli

indekslari.

Ko‘chmas mulkning tiklanish qiymatiga ko‘chmas mulk tiklanish

qiymatining joriy narxlardagi 10 foizi miqdoridagi tadbirkorlik foydasi summasi

qo‘shiladi.

S p. v.s = S v.s. + (S v.s. * 10%),

bu yerda: S p. v.s - Ko‘chmas mulkning to‘la tiklanish qiymati

Bino va inshootlarning tiklanish qiymatlarini aniqlash uchun «Noturar bino

va inshootlarni tiklanish qiymatlarini aniqlashning yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlari

to‘plami»ga (NBITKAYKT yoki UPVS) asosan ularni konstruktiv

ko‘rsatkichlariga asosan olindi va ularni hajmlaridan foydalanilgan holda ularni

1991 yil uchun tiklanish qiymatlari aniqlandi.

NBITKAYKTga asosan aniqlangan tiklanish qiymatlari O‘zbekiston

Respublikasi Toshkent shahar hokimiyatining 2003 yil 30 maydagi 11 sonli

Bayonnomasi bilan tasdiqlangan 1991 yil narxlarini 01.05.2003 yilga keltirish

―Qurilish-sarmoya kompleks obyektlari bo‘yicha qurilish-montaj, qurilish-

ta‘mirlash, loyihalash va ekspertiza ishlarini amalga oshirish uchun narxni

qimmatlashish indeksi‖lari (SMR)ga (Toshkent sh. – 405,8 ) hamda O‘zbekiston

Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan har oyda chop etiladigan

mahsulot ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarini qimmatlashish indekslari

axborot byulleteniga asosan 2004-2016 yillar uchun O‘zbekistonda ishlab

chiqarilayotgan mahsulotlar narxini qimmatlashish indekslariga (1,186*1,210 *

1,227 * 1,340 * 1,117 * 1,166 * 1,010*1,208*1,215*1,183) ko‘paytirilgan holatda

bino va inshoatlarni bugungi kundagi tiklanish qiymatlari aniqlandi. Tiklanish

qiymatlarini aniqlashda ularni zilzilaga bardoshliligi ham hisobga olindi.

73

Tadbirkor daromadi baholash obyekti uchun 11% atrofida belgilanadi yoki

TD = 1,11 tashkil qiladi.

Bino-inshootlarni tiklanish qiymatlarini quyidagi 12-jadvalda ko‘rishimiz

mumkin.

12-jadval

Bino-inshootlarni tiklanish qiymati30

№ Nomi Yili maydon

kv.m.

Tiklanish

qiymati

1 Ishlab chiqarish binosi 2000y. 2400 1 203 874 266

Olib borilgan hisob-kitob ishlari orqali olingan natijalarga ko‘ra binoning

umumiy tiklanish qiymati 1 203 874,3 ming so‘mni tashkil etadi.

Toshkent shahri Yashnobod tumanida joylashgan ―All Home‖ MCHJ ga

qarashli ishlab chiqarish binosining xarajat usulida baholash qiymatining hisob-

kitobini quyidagi 13-jadvalda tahlil qilishimiz mumkin.

13-jadval

“All Home” MCHJ ga qarashli ishlab chiqarish binosining xarajat

usulida baholash qiymatining hisob-kitobi31

Baholanayotgan bino: Ishlab chiqarish

binosi

Binoning qisqacha texnik tavsifnomasi

Fundament Beton stakan

Tom qoplamasi Temir

konstruktsiyalar

Pollar Beton

Devor va pardevor temir beton

Tom yopilmasi Profnastil

Qavatliligi 1kavat

Karkas temir beton

Oyna va eshiklar yogochdan

Ichki devor g‘ishtdan

Binoning eni 30,00 m

Binoning bo`yi 80,00 m

Binoning balandligi 6,00 m

30

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 31

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

74

Kurilish osti maydoni 2400,00 m2

Binoning hajmi 14400,00 m3

Binoning 1m3 tiklanish qiymati UPVS

bo‘yicha (noturar joy 2 qism 328-bet №521-

jadval. )

32,80 so‘m

Konstruktiv elementlarga o‘zgarish

kiritilganda

32,80

1991 yil baholarida binoning tiklash qiymati 472 320 so’m

01.08.2007 holatiga qurilish materialarini qimmatlash indeksi 405,8

01.01.2008 yilgacha qurilish materialarini qimmatlash indeksi 1,186

01.01.2009 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,210

01.01.2010 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,227

01.01.2011 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,340

01.01.2012 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,117

01.01.2013 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,166

01.01.2014 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,010

01.01.2015 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,208

01.01.2016 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,215

01.07.2016 holatiga Davlat statistika qo‘mitasi indeksi 1,183

8 ballik zilzilaga bardoshlik zonasi koeffitsienti 1,050

Kapitallikning o‘zgarishi koeffitsenti 1,000

Balandligiga ta‘sir etuvchi koeffitsenti 1,000

Hajmga ta‘sir etuvchi koeffitsient 1,000

Tadbirkor foydasi koeffitsenti 1,110

Baholanayotgan kunga binoning bahosi 1 203 874 266 so’m

Jismoniy eskirish ko‘chmas mulk alohida konstruktiv elementlari eskirish

ko‘rsatkichlarining yig‘indisi sifatida aniqlanadi va quyidagi formula bo‘yicha

hisoblaniladi:

i

Ifiz. = [ Σ Ii * Ki ] /100

1

bu yerda: Ii – i-chi konstruktiv elementning jismoniy eskirishi, % hisobida;

Ki – ko‘chmas mulk umumiy massasida i-chi konstruktiv element ulushi;

i – konstruktiv elementlar soni.

Har bir konstruktiv elementning jismoniy eskirishi hajmini ularning xaqiqiy

holatiga qarab qurilish normalariga muvofiq (ko‗zdan kechirish jarayonida)

aniqlanadi. Ko‘chmas mulkning umumiy eskirishi jismoniy, funktsional va tashqi

eskirish ko‘rsatkichlari yig‘indisi sifatida aniqlanadi.

75

Hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida baholanayotgan mulkiy

majmuaning ishga yaroqlilik holatidan kelib chiqib, funktsional va tashqi eskirish

ko‘rsatkichlari qo‘llanilmadi. Quyidagi 14-jadvalda baholanayotgan obyektning

jismoniy eskirishi hisob-kitobi keltirilgan.

14-jadval

Jismoniy eskirish hisob-kitobi32

Konstruktiv

elementlar

nomi

Konstruktiv

elementlar

hisob

og’irligi, %

da

Hisob

og’irligiga

o’zgartirish,

% da

Keyingi

hisob

og’irlik,

% da

Konstruktiv

elementlari

yemirilishi,

% da

Hisobiy

yemirilishi,

% da

Fundamentlar 9,0 0 9 10 0,90

Devor va

pardevor 19,0 0 19 20 3,80

To‘siqlar 20,0 0 20 25 5,00

Tom yopilmasi 11,0 0 11 30 3,30

Pollar 6,0 0 6 20 1,20

Teshiklar 10,0 0 10 20 2,00

Jihozlash

ishlari 6,0 0 6 20 1,20

Ichki

santexnika

uskunalari 18,0 0 18 10 1,8

Boshqa ishlar 1,0 0 1 15 0,15

Jami: 100,0 0,0 100,0

19,35

Yuqoridagi jadvalda, baholanayotgan obyekt binosining konstruktiv

elementlari yemirilishi devor va pardevorlar bo‘yicha 20% ni, tom yopilmasi

bo‘yicha 30% ni jihozlar ishlari bo‘yicha 20% ni tashkil etganini ko‘rishimiz

mumkin. Shuningdek, binoning konstruktiv elementlar hisob og‘irligi, ya‘ni

baholanayotgan obyekt binosining 18% ni ichki elektr va santexnika uskunalari

tashkil etgan. Hisobiy yemirilishi devor va pardevorlar bo`yicha 3,80% ni, tom

yopilmasi bo`yicha 3,30% ni, jihozlash ishlari bo`yicha 1,20% ni va ichki

santexnika uskunalari bo`yicha 1,8% ni hosil qilgan.

32

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

76

Bino va inshootlarning aniqlangan tiklanish qiymatidan aniqlangan eskirish

qiymati ayirilib baholanayotgan bino va inshootlarning xarajatlar yondoshuvida

baholash qiymatlari aniqlanilishini quyidagi 15-jadvalda ko‘rishimiz mumkin.

15-jadval

Baholanayotgan bino va inshootlarning xarajatlar yondoshuvida

baholash qiymatlarining aniqlanilishi33

№ Nomi Tiklanish

qiymati

Eskirish Baholash

qiymati % so’m

1 Ishlab chiqarish binosi 1203874266 19.35% 232949670 970924595

Olib borilgan hisob-kitob natijalarga ko‘ra, tiklanish qiymati (1203874266)

– eskirish qiymati (232949670) = 970 924 595 ming so‘m. Shunday qilib, ―All

Home‖ MCHJ ga tegishli Yashnobod tumanida joylashgan bino-inshootlarni

xarajat yondashuvida baholangan qiymati 970 924 595 ming so‘mni tashkil etadi.

Uzoq muddatli ijara huquqini bozor narxini aniqlash uchun Toshkent

shahrida noturar joy qurilishiga ajratilgan qurilishi tugallanmagan yer

maydonlarini sotish (taklif qilish) bo‘yicha rieltorlik kompaniyalarining

(ikkilamchi bozor) ma‘lumotlari qo‘llanilgan. Ushbu hisobotda baholovchi

tomonidan o‘xshash obyektlar sifatida 3 ta obyekt tanlab olingan, obyektlarning

tavsiflari quyidagim 16- jadvalda berilgan.

16- jadval

O’xshash tijorat ko’chmas mulki sifatidagi yer uchastkalarining tasniflari34

E’lon Obyekt tavsifi Manzil

Yer

uchatskasi

o’lchovi

so’tix

Uchastk

abahosi,

ming

so’m

1 so’tix

bahosi,

ming so’m

Manba

Sotiladi.

Ko‘chmas

mulk yer

uchastkalari

Qurilish uchun yer

uchastkachi sotaman.

Hamma sharoitlar mavjud

Toshkent

sh.

6 zona

22,0 136400,0 6200,0

www.mak

ler.uz

Sotiladi.

Ko‘chmas

mulk yer

uchastkalari

Qurilish uchun yer

uchastkachi sotaman.

Sharoitlar mavjud.

Toshkent sh

5 zona 28,0 154240,0 5580,0

www.torg.

uz

33

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 34

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

77

Sotiladi.

Ko‘chmas

mulk yer

uchastkalari

Qurilish uchun yer

uchastkachi

sotaman.Kanalizatsiya,

gaz, elektr vositalari va

suv vositalari mavjud.

Toshkent sh

7 zona 38,0 285000,0 7500,0

www.List.

uz

Analog obyektlar bo‘yicha taklif narxlariga quyidagi taqqoslash elementlari

bo‘yicha tuzatishlar kiritilgan:

1) yer mandoniga beriladigan mulkiy huquqlar;

2) o‘zgalar yer maydonidan foydalanish bo‘yicha cheklangan huquqlar

mavjduligi;

3) moliyaviy shartlar;

4) sotish shartlari;

5) savdolar jarayonida qiymatni pasaytirish imkoniyatlari va sotuv

shartlarini belgilash;

6) savdoga chiqarish sanasi/savdolarni o‘tkazish sanasi;

7) joylashgan manzili;

8) yer maydoni miqyosliligiga tuzatishlar kiritish;

9) foydalanish mumkin bo‘lgan turlari;

10) yer maydoni qulayliklari, muhandislik kommunikatsiyalari mavjudligi;

11) transportdan foydalanish qulayligi;

12) qo‘shimcha tarzda muhandislik kommunikatsiyalariga ulanish

imkoniyatlari (obyektda energiya zahiralari tanqisligi hollarida);

13) muhandislik-geologiya va gidrologik sharoitlar.

Analoglarning tuzatilgan narxlari kiritilgan barcha tuzatishlar miqdoridan

kelib chiqib hisoblangan. Yer uchastkasining uzoq muddatli ijara huquqi qiyosiy

tahlil usulidagi hisob-kitoblari 1-ilovada keltirilgan.

1-ilovada ko‘rinib turibdiki, baholanayotgan obyektning savdolashish

paytida sotilish bahosini pasayishi, umumiy maydoni va joylashgan joyi kabi

taqqoslash elementlari bo‘yicha tuzatishlar qo‘llanilindi. Obyektni joylashgan joyi

bo‘yicha tuzatishlar uni qanchalik Toshkent shahar markaziga yaqinligi bo‘yicha

hisoblanilib, zonalarga ajratilgan. Baholash obyekti 5 zonada joylashgan bo‘lib, 1

78

analog 6-zonada (5 536 600 so‘m), 2 analog 5 zonada (5 076 149 so‘m) va 3

analog 6 zonada (7 267 500 so‘m) joylashgan. Tuzatish kiritilgan keyingi bahosi 1

analog bo‘yicha 5 021 696 so‘mni, 2 analog bo‘yicha 5 269 042 so‘mni va 3

analog bo‘yicha 6 482 610 so‘mni tashkil etdi. Boshqa taqqoslash elementlari

bo‘yicha tuzatishlar qo‘llanilmadi.

Yer maydonidan foydalanish huquqini bozor qiymati 189 924 578,1 so‘mni

tashkil etadi. Olib borilgan hisob-kitoblarga asosan bino va inshootlarning xarajat

usulida baholangan hamda yer maydonidan foydalanish huquqi qo‘shilgan qiymati

1 160 849 173 so‘mni tashkil etadi.

―All Home‖ MChJ korxonasini sof aktivlarini qiymatini aniqlash uchun olib

borilgan hisob-kitob natijalarini yig‘indisi quyidagi 17-jadvalda keltirilgan.

17-jadval

Korxonaning qiymatini xarajat yondashuvida aniqlash (sof aktivlar

usuli)35

ming so’m

Ko’rsatkichlar nomi

Balans

1.07.2016 y.

Korrektirovka qilingandan

keyigi 1.07.2016 y.

1.Aktivlar

Aylanma mablag’lardan tashqari avtivlar

Asosiy vositalar (qoldiq qiymati), shundan: 207430 1000110

Bino 178793 943379

Mashina va uskunalar 25659 39130

Avtotransportlar 1469 15541

Kompyuterlar va printerlar 312 400

Boshqa asosiy vositalar 1197 1660

Nomoddiy akivlar 0

Uzoq muddatli investitsiyalar,shundan: 0

O‘rnatilmagan asbob uskunalar 15000 16890

Kapital kuyilmalar 63877 75570

Uzoq muddatli qarzlar

Boshqa aylanmadan tashqari asosiy vositalar 0

Jami aylanma mablag’lardan tashqari

aktivlar 286307 1092570

35

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

79

Aylanma aktivlar

TMZ 245550 258564

Kelgusi davr xarajatlari 9750 9750

Debitorlik qarzdorlik 141520 141520

Pul mablag‘lari 49780 49780

Qisqa muddatli investitsiyalar 0

Boshqa aylanma aktivlar 0

Jami aylanma aktivlar 446600 459614

Aktivlar hammmasi 732907 1552184

2.Majburiyatlar (ming so’m)

Uzoq muddatli majburiyatlar 0 0

Joriy majburiyatlar 143697 143697

Passivlar hammasi 143697 143697

Sof aktivlar kiymati 589210 1408487

Yuqoridagi jadvalda, korxonaning aylanma mablag‘laridan tashqari aktivlari

hisobot yili bo‘yicha tuzatishlar kiritilgan summasi 1092570 ming so‘mni tashkil

etgan. Aylanma aktivlarning umumiy summasi esa, 1552184 ming so‘mdan iborat

bo‘lib, debitorlik qarzdorlik 141520 ming so‘mni tashkil qilgan.

Demak, ―All Home‖ MCHJ barcha mulklarini xarajat yondashuvida

aniqlangan baholash qiymati 1 408 487,0ming so‘mni tashkil etadi.

3.3. ―All Home”MCHJ ning bozor qiymatini qiyosiy yondashuv asosida

baholash

Baholash obyekti qiymatini qiyosiy yondashuv bilan baholash uchun

baholovchi o‘xshash korxonalar yoki ulardagi mulk ulushlarining sotuv narxlarini

taqqoslashga asoslangan quyidagi usullarni qo‘llaydi:

- o‘xshash korxonalar aksiyalarining bozor narxlari tahliliga asoslangan

kapital bozori usulini;

- baholanayotgan biznesdagi mulk ulushlari bilan oldi-sotdi qilishga doir

axborot tahliliga asoslangan baholanayotgan korxona bo‘yicha bitimlar usulini;

- baholanayotgan korxona aksiyalarining fond bozoridagi kotirovkalari

haqidagi axborot asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kapitallashtirish usulini.

Qiyosiy yondashuvdan foydalanganda baholovchi:

80

- o‘xshash korxonalarni tanlashni amalga oshirishi;

- korxonalarni taqqoslash parametrlarini aniqlashi va multiplikatorlarni

hisoblashni amalga oshirishi;

- multiplikatorlar qiymatini tanlashni amalga oshirishi va baholash ob‘ekti

qiymatini aniqlashi;

- yakuniy tuzatishlarni kiritishi lozim.

Axborotning mavjudligiga va mavjud axborotning to‘liqligiga qarab,

baholovchi baholash ob‘ektini baholash uchun qiyosiy yondashuvning bir yoki

undan ortiq usullarini qo‘llaydi.

Baxolanayotgan ko‘chmas mulklarni qiyosiy yondashuv bo‘yicha

baholashda, baxolanayotgan obyektlarga o‘xshash bo‘lgan ko‘chmas mulklarni

Respublika Ko‘chmas mulk birjasi filiallarida o‘tkazilgan birja va auksion

savdolarida sotilgan ko‘chmas mulklar ochiq bozorda tuzilgan bitimlar va takliflar

qiymatlariga asosan amalga oshiriladi.

Baholanayotgan obyektiga o‘xshash bo‘lgan binolarni taqqoslash usulida

baholashda Internet saytlaridan olingan taklif narxlari bo‘yicha ishlab chiqarish

binolari, sex va baza bino-inshootlari asos uchun olindi, hamda qiyosiy

yondashuvda baholash quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga oldi:

- baholash obyektlariga o‘xshash (analog) bo‘lgan obyektlar oldi-sotdi

narxlari bo‘yicha ma‘lumot yig‘ish;

- qiyoslash qismlarini tanlash;

- baholash obyekti va aniqlangan muqobil (analog) obyektilarini bir-biriga

taqqoslash va farqlari bo‘yicha tuzatish (korrektirovka) ishlarini amalga oshirish;

- baholash obyektini qiymatini aniqlash.

Baholash ob‘ektini qiyosiy yondashuvi bo‘yicha qiymati quyidagicha

aniklanganligini quyidagi 5-ilovada ko‘rishimiz mumkin.

5-ilovada, savdolashish paytida sotilish bahosini pasayishi, yer

uchaskasining umumiy maydoni, kv.m va joylashgan joyi kabi qiyoslash

elementlariga tuzatishlar kiritildi. Tuzatishlar summasi 1 analog bo‘yicha 0,070 ni,

81

2 analog bo‘yicha 0,060 ni va 3 analog bo‘yicha 0,080 ko‘rsatkichlarini tashkil

etdi.

Binoni qiyosiy yondashuvda bozor qiymatini aniqlash jarayonida aniqlangan

1 kv.m maydonini binoni umumiy maydoniga ko‘paytirilgan holda binoni bozor

qiymati aniqlandi.

Binoni qiyosiy yondashuv usuli bilan baholash qiymati 846044754,25

so‘mni tashkil qiladi.

Ko‘rib chiqilayotgan baholash ishi ―All Home‖ MChJning 100% ulushi

hisoblanadi. Shuning uchun, baholovchi tomonidan birinchi navbatda, o‘xshash

korxonalar ulushi oldi-sotdisi haqidagi bitimlarni topish ishlari amalga oshirildi.

Ushbu maqsadlarda barcha ochiq axborot manbalari, xususan Respublika mulk

markazidagi savdo natijalaridan foydalanildi. ―Birja‖ gazetasida Toshkent shahrida

joylashgan quyida o‘xshash korxonalar ulushlari savdolari e‘lon qilingan:

―Texprom‖ MChJ (100% ulush), ―Promdetal‖ MChJ (100% ulush), ―Texnoprom‖

MChJ (100% ulush). Shu tariqa, analog sifatidagi yuqoridagi uchta korxonalar

tanlandi. Ko‘rib chiqilayotgan korxonaning 100% ulushi baholanayotganligi

sababli, qiyosiy yondashuv bilan baholashda bitimlar usulidan foydalanildi.

Korxonalar ulushlari bo‘yicha bitimlar haqidagi axborotlarni tanlashda vaqt

omili hisobga olindi. Qiyoslash uchun tanlangan barcha analoglar bo‘yicha

bitimlar baholash davridan 6-9 oydan ortiq bo‘lmagan davr ichida amalga

oshirilgan.

Analoglarni tanlashda baholanayotgan obyekt joylashgan mintaqaga ham

e‘tibor qaratildi. Baholash obyekti bilan birga, tanlangan barcha analoglar bitta

hududda, ya‘ni Toshkent shahrining Yashnobod tumanida jroylashgan.

Keyingi qiyoslash ishlari qiyoslanayotgan korxonalar faoliyatining

moliyaviy ko‘rsatkichlari bo‘yicha amalga oshirildi, xususan, mahsulot sotishdan

tushgan tushum kabi ko‘rsatkichlar ko‘rib chiqildi.

Aktivlarning balans qiymati va korxonaning sof aktivlari qiymati kabi

mezonlar bo‘yicha tanlashda, baholanayotgan korxona va analog korxonalar asosiy

vositalarini 2013-yilda qayta baholashdan o‘tkazgan degan farazdan kelib chiqildi.

82

Tanlangan korxonalar bo‘yicha ma‘lumotlar quyidagi 18-jadvalda

keltirilgan.

18-jadval

Tanlangan korxonalar bo’yicha ma’lumotlar36

Ko`rsatkichlar

Baholash

obyekti Analog obyektlar

“All Home”

MCHJ

baholash

obyekti

“Texprom”

MCHJ

“Promdetal”

MCHJ

“Texnoprom

” MCHJ

1 Joylashgan manzili

Toshkent sh.

Yashnobod

tumani

Toshkent sh.

Mirobod

tumani

Toshkent sh.

Yashnobod

tumani

Toshkent sh.

Yashnobod

tumani

2 Ishchilar o‘rtacha soni,

kishi

30 40 52 25

3 Taqdim etilgan hisobot

sanasi

01.01.2016 01.01.2016 01.01.2016 01.01.2016

4 Tushum,ming so‘m 986400,0 1120650 1456900 789620

5 Sof foyda, ming so‘m 140859 157800 143876 116987

6 Sof aktivlar qiymati,

so‘m

589210 792500 542600 428790

7 Bitim narxi, ming

so‘m

1700000 1850000 1400000

8 Sotilgan korxona

ulushi, % 100 100 100 100

9 Bitim haqidagi axborot

manbai

―Birja‖

gazetasi

―Birja‖

gazetasi

―Birja‖

gazetasi

Yuqoridagi ma‘lumotlarga ko‘ra, tanlangan analoglar bo‘yicha sotilgan

ulush miqdori bir xil, ya‘ni ―Texprom‖ MCHJ (100% ulush), ―Promdetal‖ MCHJ

(100% ulush), ―Texnoprom‖ MCHJ (100% ulush)ulushi sotilgan.

O‘rtacha tortilgan qiymat aniqlangandan so‘ng Mulkni baholash 9-son

―Biznes qiymatini baholash‖ milliy standartining 42-bandiga asosan quyidagi

yakuniy tuzatishlar kiritilishi lozim:

1. Agar qiymat bazasi sifatida investitsiyalangan kapitaldan foydalanilgan

bo‘lsa, uzoq muddatli qarzdorlik uchun tuzatish. Bizning holatda qiymat bazasi

sifatida investitsiyalangan kapitaldan foydalanilmaganligi, bundan tashqari,

korxona balansida uzoq muddatli majburiyatlar mavjud emasligi sababli ushbu

36

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

83

tuzatish kiritilmadi.

2. Xususiy aylanma kapitalning taqchilligiga (ortiqchaligiga). Taqdim

etilgan balans ma‘lumotiga ko‘ra 01.07.2016 holatiga korxona xususiy aylanma

kapatila (ya‘ni joriy aktivlar bilan joriy majburiyatlar o‘rtasidagi farq 173783 ming

so‘mni tashkil qiladi. Ushbu miqdor obyektning aniqlangan qiymatiga qo‘shildi.

3. Daromadni shakllantirishda ishga solinmagan aktivlar mavjudligiga

tuzatish. Ko‘rilayotgan obyektda ishga solinmagan aktivlar mavjud qiymati 16890

ming so‘m, kapital kuyilmalar 75570 ming so‘mni tashkil qiladi va ushbu

miqdorlar ob‘ektning aniqlangan qiymatiga qo‘shiladi.

4. Ishlab chiqarishning noqulay diversifikatsiyasiga tuzatish odatdagi xaridor

uchun jalb qiluvchan bo‘lmagan ishlab chiqarish diversifikatsiyasi mavjud

emasligi sababli tuzatish kiritilmadi.

5. Likvidlikka (yopiq korxona ochiq analoglar bo‘yicha baholangan holda).

Bizning holatda o‘xshash korxonalarning ulushlari baholanganligi sababli bu

ko‘rsatkich bo‘yicha tuzatish kiritilmadi.

6. Nazorat darajasiga tuzatish. Analog korxonalar va baholanayotgan

korxona nazorat darajalari bir xil bo‘lganligi sababli tuzatish kiritilmadi

(yuqoridagi hisob-kitblarda 3-analog bo‘yicha yetarli bo‘lmagan nazorat uchun

tuzatish kiritilgan).

Biznesni baholashda multiplikatorlarning quyidagi asosiy turlaridan

foydalaniladi:

- narx/daromad (foyda, pul oqimi);

- narx/dividendlar. Bu multiplikator amalda to‘langan dividendlar asosida

yoki bunday to‘lovlarga xos bo‘lgan o‘xshash korxonalar bo‘yicha sof foydaga

nisbatan foiz hisobida o‘lchanadigan ehtimol tutilgan dividend to‘lovlari asosida

hisoblanadi;

- narx/realizatsiyadan kelgan tushum;

- narx/ishlab chiqarish fizik hajmi;

- narx/xususiy kapital (sof aktivlar)ning balans qiymati.

Baholash obyekti va o‘xshash korxonalarning xususiyatlariga qarab,

84

baholovchi boshqa turdagi multiplikatorlarni qo‘llashi ham mumkin.

Yakuniy hisob-kitoblar quyidagi 19-jadvalda keltirilgan.

19-jadval

Qiyosiy yondashuv bo’yicha yakuniy hisob-kitoblar37

ming so’m

№ Ko’rsatkichlar

Baholanayotgan

obyekt “All

Home” MChJ

«Texprom»

MChJ

«Promdetal»

MChJ

«Texnoprom»

MChJ

1 Manzili

Tashkent sh,

Xamza tumani

Tashkent

sh, Mirobod

tumani

Tashkent sh,

Xamza

tumani

Tashkent sh,

Xamza tumani

2 Ishsizlarning o‘rtacha soni

30 40 52 25

3 Hisobot sanasi

01.01.2016 01.01.2016 01.01.2016 01.01.2016

4 Sotishdan tushgan tushum 986400 1120650 1456900 789620

5 Sof foyda

140859 157800 143876 116987

6

Sof aktivlarni qiymati

(ming so‘mda)

589210 792500 542600 428790

7 Oldi-sotdi narxi 1700000 1850000 1400000

8

Korxonani sotuvga

qo‘yilgan ulushi 100

100 100 100

9

Ma‘lumot manbai

"Birja"

gazetasi

"Birja"

gazetasi "Birja"

gazetasi

10

Multiplikator

narx/sotishdan tushgan

tushum

1,52 1,27 1,77

11 O‘rtacha qiymat 1,52

12

Ob‘ektning qiymatini

ko‘rsatkichi 1 499 262,6

13 Multiplikator Narx/Sof

foyda 10,77 12,86 11,97

14 O‘rtacha qiymat 11,87

15

Ob‘ektning qiymatini

ko‘rsatkichi 1 671 459,5

16 Multiplikator Narx/sof

aktivlar 2,15 3,41 3,27

17 O‘rtacha qiymat 2,94

37

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

85

18

Ob‘ektning qiymatini

ko‘rsatkichi 1 732 203,1

19 Bozor qiymati 1 634 308,4

Ishlab chiqarishda qatnashmagan fondlar uchun tuzatish

20 Kapital kuyilmalar 75 570,00

21 O‘rnatilmagan uskunalar 16 890,00

22

Xususiy aylanma kapitalning

ortikcha kismi 173 783

23 Jami bozor qiymati 1 900 551,6

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, qiyoslanayotgan 3 ta

analoglarning sotishdan tushgan tushum, sof foyda va sof aktivlarni qiymati kabi

moliyaviy ko‘rsatkichlari solishtirilgan. Shuningdek, qiyosiy yondashuvda

baholanayotgan obyektning bozor qiymatini aniqlashda multiplikatordan

foydalandik. Multiplikator narx/sotishdan tushgan tushum (1 analogning oldi-sotdi

narxi 1700000 / sotishdan tushgan tushum 1120650) 1 analog bo‘yicha 1,52, 2

analog bo‘yicha 1,27 va 3 analog bo‘yicha 1,77 ko‘rsatkichlarni hosil qilgan.

Demak, ―All Home‖ MCHJ ni qiyosiy yondashuvda baholash qiymati 1 900 552

ming so‘mni tashkil etadi.

3.4. “All Home” MCHJ ning yakuniy bozor qiymatini aniqlash va

ekspert xulosa loyihasini shakllantirish

Baholash natijalarini muvofiqlashtirish - baholashga nisbatan turli

yondashuvlar yordamida olingan natijalarni o‘lchash va taqqoslash yo‘li bilan

baholash obyektining yakuniy qiymatini aniqlash. Muvofiqlashtirish quyidagi

usullardan biri bilan amalga oshiriladi:

- mantiqiy muvofiqlashtirish usuli bilan. U baholovchi amalga oshiradigan

tahlil asosida, barcha muhim parametrlarni hisobga olgan holda solishtirma

o‘lchovlarni tanlashdan iborat. Baholovchi ustun yondashuvni aniqlaydi, qolgan

yondashuvlarning natijalaridan esa ustun yondashuv yordamida olingan natijani

tekshirish va unga tuzatish kiritish uchun foydalaniladi;

86

- matematik o‘lchash usuli bilan (Ierarxiya usuli). Bunda, turli baholash

yondashuvlari bilan olingan natijalarning solishtirma o‘lchovlarini aniqlash uchun

bir nechta mezonlardan foydalaniladi va ularning yordamida qo‘llanilgan hisoblash

usulining afzalliklari yoki kamchiliklari konkret obyektni baholash xususiyatlarini

hisobga olgan holda tavsiflanadi.

Solishtirma o‘lchovlarni aniqlashda baholovchi quyidagi asosiy omillarni

tahlil qilishi lozim:

- tahlil va hisoblashlarga asos bo‘lgan axborotning ishonchliligi va

yetarliligini;

- baholash yondashuvi baholash obyektiga xos bo‘lgan narx belgilovchi

omillar tuzilishini hisobga olishga qodirligini;

- yondashuv baholash obyektiga o‘xshash obyektlarning odatdagi xaridorlari

va sotuvchilari motivatsiyasini aks ettirishga qodirligini;

- baholash yondashuvi hisoblanayotgan qiymat turiga muvofiqligini.

―All Home‖ MCHJ mulklarini bozor qiymatlarini aniqlashda olingan

natijalarni muvofiqlashtirishning iyerarxiya tahlili usulidan foydalanilgan holda

amalga oshirildi. Muvofiqlashtirish jarayonida xarajat va daromad yondashuvlarini

solishtirma o‘lchovlari quyidagi omillardan kelib chiqib aniqlandi:

- to‘plangan axborotlar, ma‘lumotlarni ishonchliligi;

- axborot va ma‘lumotlarni to‘liqliligi;

- baholash jarayonida bozor konyukturasini inobat olganligi.

Yuqorida keltirilgan omillarni o‘rganib chiqan holda xarajat va daromad

yondashuvilarini solishtirma o‘lchovlari teng miqdorda olinishi belgilab olindi.

Chunki, har ikkala yondashuvda ham axborot va ma‘lumotlar ishonchli

manbalardan olingan bo‘lib, baholash ishlarini amalga oshirish uchun yetarlidir.

Shuningdek, ikkala yondashuvda ham baholash jarayoni bozor konyukturasidan

kelib chiqqan holda amalga oshirilgan.

Baholash obyekti qiymatining yakuniy miqdori quyidagi ierarxiya tahlili

usuli bo‘yicha aniqlandi. Quyidagi 20-jadvalda hisob-kitobda qatnashadigan

mezonlar bir-biri bilan solishtirildi.

87

20-jadval

Hisob-kitobda qatnashadigan mezonlarning bir-biri bilan

solishtirilishi38

Mezon A B V G Ulushlar

hisobi

Mezon ulushi

A 1,0 1,0 1,0 1,0 1,000 0,250

B 1 1,0 1,0 1,0 1,000 0,250

V 1,0 1,0 1,0 1,0 1,000 0,250

G 1 1,0 1,0 1,0 1,000 0,250

Summa 4,000 1,000

A- Mezon. Potentsial investor yoki sotuvchining haqiqiy qarashlarini

yoritish imkoniyatini ko‘rsatadi.

B-mezon. Tahlil o‘tkazilgandagi ma‘lumotlarning ishochliligi, sifati va

turlarini aks ettiradi.

V-mezon. Qo‘llanilgan yondashuvlarning konyunkturaviy o‘zgarishlarni

e‘tiborga olinganligini ko‘rsatadi.

G-mezon. Obyektning qiymatiga ta‘sir qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlarini

e‘tiborga olinishi (joylashgan manzili, o‘lchami, daromadliligi va boshqalar).

Quyidagi 21-jadvalda A- Mezon bo‘yicha potentsial investor yoki sotuvchining

haqiqiy qarashlarini yoritish imkoniyati keltirilgan.

21-jadval

A- Mezon bo’yicha potentsial investor yoki sotuvchining haqiqiy

qarashlarini yoritish imkoniyati39

Yondashuvlar Xarajat Daromad Qiyosiy Ulushlar

hisobi

Yondashuvlar

ulushi

Mezon A da

Xarajat 1,00 0,50 0,50 0,63 0,20

Daromad 2,00 1,00 1,00 1,26 0,40

Qiyosiy 2,00 1,00 1,00 1,26 0,40

Summa 3,15 1,00

38

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 39

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

88

Quyidagi 22-jadvalda B-mezon bo‘yicha tahlil o‘tkazilgandagi

ma‘lumotlarning ishochliligi, sifati va turlari tahlil qilingan.

22-jadval

B-mezon bo’yicha tahlil o’tkazilgandagi ma’lumotlarning ishochliligi,

sifati va turlari40

Yondashuvlar Xarajat Daromad Qiyosiy Ulushlar

hisobi

Yondashuvlar

ulushi

Mezon B da

Xarajat 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Daromad 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Qiyosiy 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Summa 3,00 1,00

Yuqoridagi jadvalda, baholanayotgan obyekt bo‘yicha olingan ma‘lumotlar,

ularning sifati haqiqiy va ancha ishonchli ma‘lumotlarni o‘z ichiga olganligi

sababli, hamma baholash yondashuvlari bo‘yicha 1,0 ga tengligini ko‘rishimiz

mumkin. Quyidagi 23-jadvalda V-mezon bo‘yicha qo‘llanilgan yondashuvlarning

konyunkturaviy o‘zgarishlarni e‘tiborga olinganligi tahlil qilingan.

23-jadval

V-mezon bo’yicha qo’llanilgan yondashuvlarning konyukturaviy

o’zgarishlarni e’tiborga olinganligi41

Yondashuvlar Xarajat Daromad Qiyosiy Ulushlar

hisobi

Yondashuvlar

ulushi

Mezon V da

Xarajat 1,00 0,50 0,33 0,55 0,16

Daromad 2,00 1,00 0,50 1,00 0,30

Qiyosiy 3,00 2,00 1,00 1,82 0,54

Summa 3,37 1,00

Yuqoridagi jadvalda, V- mezon bo‘yicha yondashuvlar ulushlari xarajat

0,16, daromad 0,30 va qiyosiy yondashuvida 0,54 ga teng bo‘lgan. Bu degani,

konyukturaviy o‘zgarishlarni e‘tiborga olinganligi qiyosiy yondashuvda inobatga

40

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 41

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

89

olinganligini ko‘rishimiz mumkin. Quyidagi 24-jadvalda G-mezon bo‘yicha

baholanayotgan obyektning qiymatiga ta‘sir qiluvchi o‘ziga xos (spetsifik)

xususiyatlarini e‘tiborga olinishi keltirilgan.

24-jadval

G-mezon bo’yicha baholanayotgan obyektning qiymatiga ta’sir qiluvchi

o’ziga xos (spetsifik) xususiyatlarini e’tiborga olinishi42

Yondashuvlar Xarajat Daromad Qiyosiy Ulushlar

xisobi

Yondashuvlar

ulushi

Mezon G da

Xarajat 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Daromad 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Qiyosiy 1,00 1,00 1,00 1,00 0,33

Summa 3,00 1,00

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, G-mezon bo‘yicha baholanayotgan

obyektning qiymatiga ta‘sir qiluvchi o‘ziga xos (spetsifik) xususiyatlar uchta

baholash yondashuvlarida e‘tiborga olingan. Quyidagi 25-jadvalda har bir

yondashuvning jami ulushlar yig‘indisini tahlil qilishimiz mumkin.

25-jadval

Har bir yondashuvning jami ulushlardagi yig’indisi43

Yondashuvlar/

Mezonlar

A B V G Yondashun

ing jami

ulushi

Yondashuv

lar

bo’yicha

natijalar

Oxirgi

aniqlangan

natija

0,250 0,250 0,250 0,250

Xarajat 0,200 0,333 0,163 0,333 0,258 1408487 362 717

Daromad 0,400 0,333 0,297 0,333 0,341 1710863 583 245

Qiyosiy 0,400 0,333 0,540 0,333 0,402 1900552 763 205

Summa 1 1 709 168

Yuqoridagi jadvalda, mezonlar bo‘yicha normativ 0,250 qiymatga teng

bo‘lib, xarajat yondashuvining mezonlar bo‘yicha jami 0,258, daromad yondashuvi

42

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi. 43

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanilgan

holda muallif tomonidan hisoblab chiqildi..

90

0,341 va qiyosiyda 0,402 ulushlarga ega bo‘lishgan. Yondashuvlar bo‘yicha oxirgi

aniqlangan summa 1 709 168 ming so‘mni tashkil etgan.

Demak, ―All Home‖ MChJ ni 2016 yil 2 iyul holatiga tavsiya etilayotgan

bozor qiymati 1 709 000 000 (Bir milliard etti yuz tukkiz million sum ) so‘m.

3-bob bo’yicha xulosa

3.1. Daromadli yondashuv hisob-kitoblariga asosan, baholash obyektining

prognoz qilingan pul oqimlari, hamda prognoz davridan keyingi qiymatining joriy

qiymati 1 710 863 (Bir milliard etti yuz un million sakkiz yuz oltmish uch ming

so‘m)ming so‘mni tashkil qildi.

3.2. Korxonaning aylanma mablag‘laridan tashqari aktivlari hisobot yili

bo‘yicha tuzatishlar kiritilgan summasi 1092570 ming so‘mni tashkil etgan.

Aylanma aktivlarning umumiy summasi esa, 1552184 ming so‘mdan iborat bo‘lib,

debitorlik qarzdorlik 141520 ming so‘mni tashkil qilgan.

Demak, ―All Home‖ MCHJ barcha mulklarini xarajat yondashuvida aniqlangan

baholash qiymati 1 408 487,0ming so‘mni tashkil etadi

3.3. Qiyosiy yondashuvda baholanayotgan obyektning bozor qiymatini

aniqlashda multiplikatordan foydalandik. Multiplikator narx/sotishdan tushgan

tushum (1 analogning oldi-sotdi narxi 1700000 / sotishdan tushgan tushum

1120650) 1 analog bo‘yicha 1,52, 2 analog bo‘yicha 1,27 va 3 analog bo‘yicha

1,77 ko‘rsatkichlarni hosil qilgan. Demak, ―All Home‖ MCHJ ni qiyosiy

yondashuvda baholash qiymati 1 900 552 ming so‘mni tashkil etadi.

3.4. Baholash obyekti qiymatining yakuniy miqdori ―2016 yil 2 iyul holatiga

tavsiya etilayotgan bozor qiymati 1 709 000 000 (Bir milliard etti yuz tukkiz

million sum ) so‘m.

91

XULOSA VA TAKLIFLAR

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash

sharoitida mamlakatimiz ko‘chmas mulk bozorini rivojlantirish, qolaversa biznes

qiymatini baholash bo‘yicha yozilgan bitiruv malakaviy ishimiz iqtisodiyotning

barcha jabhalarida muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik biznes va xususiy

tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash mamlakatimizda dolzarb masalalaridan biridir.

Iqtisodiyotning tarkibiy qismi bo‘lgan ko‘chmas mulk bozorini zamon talabi

asosida rivojlantirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ta‘kidlash joizki,

mamlakatimizda ―Rieltorlik faoliyatit o‘g‘risida‖gi Qonun qabul qilingach,

ko‘chmas mulk bozori faoliyatining huquqiy asoslari yanada mustahkamlandi.

Hozirda mazkur hujjat tizim faoliyati va rivojlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat

qilmoqda. Zero, xususiy sektor va jismoniy shaxslarning biznes (korxona)

obyektlari va ularga bo‘lgan huquqlarga doir bitimlar tuzish bilan bog‘liq

xizmatlarni shartnoma asosida ko‘rsatishning huquqiy jihatlari qonun yo‘li bilan

kafolatlandi. Aynichog‘da, ko‘chmas mulk bozorida aholiga sifatli xizmat

ko‘rsatish, sotuvchi va xaridorlarning teng huquqliligini ta‘minlash borasida

barcha shart-sharoitlar yaratildi. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan rieltorlik

tashkilotlari qonun asosida yaratib berilayotgan sharoitlarga javoban,

zimmalariga yuklatilgan vazifalarga nisbatan mas‘uliyat bilan yondashmoqadalar.

Bitiruv malakaviy ishida baholash faoliyati tizimining asosiy elementlari

belgilandi va ta‘riflandi. Har bir alohida element faoliyati batafsil tahlil qilinishi

ulardan har birining kuchli tomonlarini ham, zaif taraflarini ham ko‘rsatdi. Bitiruv

malakaviy ishda olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosa qilishga olib keldi.

1. Biznes (korxona) qiymatini baholash obyekti sifatida tijorat faoliyati bilan

shug‘ullanuvchi korxona yoki biznes hamda biznesdagi mulk ulushlari hisoblanar

ekan. Malakaviy ishda ob‘ekt sifatida Toshkentshahar, Yashnobod tumani

joylashgan―All Home‖ MCHJning Nizom jamg`armasidagi 100% ulushi

baholandi.

92

2. Biznes qiymatini baholashda ―biznes‖ va ―biznes qiymati‖

tushunchalаriga ta‘rif berildi. Shuningdek,biznes qiymatini baholashga tasir

etuvchi omillar o`rganildi va har bir turi bo`yicha tariflar berildi.

3. Biznes qiymatini baholashda qo‘llaniladigan yondashuv usullariga tavsif

berildi. Asosan, daromadli ва хараjаtli yondashuv usullаri kengroq ochib berildi.

4. Biznes qiymatini baholashning huquqiy mehanizmi yoritib berildi. Bunda

baholash faoliyatiga tegishli, prizidentimiz farmonlari, qarorlari, shuningdek,

Vazirlar mahkamasi qarorlari, qonunlar va mulkni baholash 9-son ―Biznes

qiymatini baholash‖ milliy standarti o`rgаnildiva tahlili amalga oshirildi.

5. Baholanayotgan biznes obyekti idenfikatsiya qilindi va axborot yig‘ish

jarayoni tahlili amalga oshirildi.

6. Biznes qiymatini baholash daromadli yondashuv asosida tahlil qilinib

baholayotgan obyektning prognoz qilingan pul oqimlari, hamda prognoz davridan

keying qiymatining joriy qiymati 1 710 863 ming so`mni, bino va inshootlarning

harajat usulida baholangan hamda yer maydonidan foydalanish huquqi qo`shilgan

qiymati 1 160 849 173so`mni tashkil etdi, ―All Home‖ MCHJ barcha mulklarni

xarajat yondashuvi aniqlangan baholash qiymati 1 408 487,0 ming so`mni tashkil

etdi. Qiyosiy yondashuvda ―All Home‖ MCHJ ning baholash qiymati tahlil

natijalari bo`yicha 1 900 552 ming so`m ekanligi aniqlandi.

Baholash instituti shakllanishining o‘ziga xos jihatlaridan biri shundaki,

uning birinchi va ikkinchi bosqichlarida amalga oshirilgan ishlar, baholash

faoliyatini tartibga solish bo‘yicha ishlab chiqilgan tashkiliy-huquqiy baza

mamlakatimizda bu boradagi faoliyat samaradorligini oshirish va yanada

takomillashtirishga ustuvorlik berilgan uchinchi bosqichda muhim ahamiyat kasb

etdi. Bu bosqichda, biznes qiymatini baholash institutining o‘ziga xos

yo‘nalishlari, xususan:

- bozor iqtisodiyoti sharoitida biznes qiymatini baholovchi va baholash

faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tarkibiy tuzilmalar shakllantirildi va rivojlantirildi;

- baholash faoliyatini tartibga soluvchi tashkiliy-huquqiy baza shakllantirildi

va amaliyotga bosqichma-bosqich joriy etila boshlandi;

93

- baholash munosabatlari xalqaro andazalarining ijobiyjihatlari aniqlanib,

milliy andazalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish bo‘yicha yetarli malaka

va tajriba to‘plandi.

Baholash faoliyatini tashkil etish va uning samaradorligini ta‘minlash

imkonini beruvchi eng muhim omillardan biri baholash munosabatlarida ishtirok

etayotgan tomonlar manfaatlariga mos keladigan andozalar va ularning amal

qilishiga erishishdir. O‘zbekistonda baholash instituti samarali amal qilishi va

takomillashtirilishida ham baholashning milliy andozalari ishlab chiqilishi va

tasdiqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Amaliy yechimini topishi lozim bo‘lgan muammolar keng doirasi biznes

obyektlarini baholash jarayonining sifati oshirilishini talab qiladi. O‘zbekistonda

biznes obyektlari qiymatini baholash mexanizmini takomillashtirish quyidagilarni

o‘z ichiga oluvchi chora-tadbirlarlar majmuini o‘tkazish bilan uyg‘unlashishi

lozim:

- daromadli yondashuv usullari hisob-kitoblarini osonlashtirish maqsadida

baholovchilar uchun ma‘lum bir ma‘lumotlar bazasini yaratish;

- analog obyektlar haqida yetarlicha ko‘p darajada ma‘lumotlarning mavjud

bo‘lgan sharoitda, statistika usullarini tanlash, baholashning modellarini yaratish

va ular orqali asoslangan xulosa bashoratlarni olish;

- andozalar va namunalar sifatida baholash hujjatlarining turli xillarini

tayyorlash va tasdiqlash;

- baholash ishlarining dasturiy ta‘minotini ishlab chiqish.

Yuqorida ko‘rsatilgan mulohazalar bizning fikrimizcha biznes qiymatini

baholash xizmatlari bozori infratuzilmasini rivojlantirish va

muvofiqlashtirilishning samarali mexanizmini yaratilishi va eng asosiysi biznes

qiymatini baholash faoliyati o‘z o‘rnini barqarorligini ta‘minlashi mumkin.

94

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

I. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.: O‘zbekiston, 2014-yil.

2. O‘zbekiston Respublikasining Yer Kodeksi. O‘zbekiston Respublikasi

30.04.1998 y. 598-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan. O‘zR 30.04.1998 y. 599-I-son

Qarori bilan amalga kiritilgan.

3. O‘zbekiston Respublikasining Uy-Joy Kodeksi. 1998 yil 24 dekabrdagi

713-I-son Qonun bilan tasdiqlangan. 1998 yil 24 dekabrdagi 714-I-son Qaror bilan

amalga kiritilgan. 1999 yil 1 apreldan amalga kiritilgan.

4. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. O‘zbekiston Respublikasi

24.04.1997 yil 396-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasi

OM 24.04.1997 yil 397-I-son Qarori bilan amalga kiritilgan. 1998 yil 1 yanvardan

kuchga kirgan.

5. O‘zbekiston Respublikasining «Ipoteka to‘g‘risida»gi Qonun. 2006 yil 4

oktyabr O‘RQ-58-son.

6. O‘zbekiston Respublikasining «Garov to‘g‘risida»gi Qonun. O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1993 y., 1-son, 17-modda; 1994

y., 11-12-son, 285-modda; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Axborotnomasi, 1995 y., 6-son, 118-modda; 1995 y., 9-son, 193-modda; 1997 y.,

4-5-son, 126-modda.

7. O‘zbekiston Respublikasining ―Baholash faoliyati to‘g‘risida‖gi Qonuni.

2009 y.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi

―Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan

xizmatlar sifati uchun ularning mas‘uliyatini oshirish to‘g‘risida‖ PQ-843-son

Qarori.

9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi

210-sonli ―Baholash faoliyatini litsenziyalash to‘g‘risida‖gi Qarori.

95

10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Jismoniy shaxslarga

mulk huquqi tegishli bo‘lgan bino va inshootlar bo‘yicha ro‘yxatga olish-baholash

ishlarini amalga oshirish to‘g‘risida‖ Qarori.

11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 28 iiyuldagi

―Baholash to‘g‘risidagi hisobotlarning haqqoniyligini ekspertizadan o‘tkazish

mexanizmini tasdiqlash haqida‖ Qarori.

12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29

dekabrdagi 509-sonli Qarori bilan tasdiqlangan ―Qurilish obyektlarini ro‘yxatdan

o‘tkazish va qurilish montaj ishlarini boshlashga ruxsatnoma berish tartibi

to‘g‘risida‖gi Nizom.

13. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2006 yil 14

iyundagi ―Baholashni umumiy tushuncha va printsiplari‖ Mulkni baholash milliy

standarti (1-MBMS).

14. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2006 yil 14

iyundagi ―Bozor qiymati baholash bazasi sifatida‖ Mulkni baholash milliy

standarti (2-MBMS).

15. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2006 yil 14

iyundagi ―Bozor qiymatidan farqlanuvchi baholash bazasi‖ Mulkni baholash milliy

standarti (3-MBMS).

16. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2006 yil 14

iyundagi ―Moliyaviy hisobot va turdosh hujjatlar maqsadida baholash‖ Mulkni

baholash milliy standarti (4-MBMS).

17. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2006 yil 14

iyundagi ―Ssuda, garov va qarz majburiyatlarini ta‘minlash uchun baholash‖

Mulkni baholash milliy standarti (5-MBMS).

18. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2008 yil 5

fevraldagi ―Harbiy-texnik mulkni baholash‖ Mulkni baholash milliy standarti (6-

MBMS).

19. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2009 yil 6

oktyabrdagi ―Xususiylashtirish maqsadida mulk qiymatini baholash‖ Mulkni

96

baholash milliy standarti (8-MBMS).

20. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining 2009 yil 6

oktyabrdagi ―Biznes qiymatini baholash‖ Mulkni baholash milliy standarti (9-

MBMS).

II.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari

21. Karimov I.A. ―Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari

izchil harakat qilishimiz lozim‖. Xalq so‘zi, 2006 yil 11 fevral.

22. Karimov I.A. ―2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni

amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom

ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish –

ustuvor vazifamizdiz‖. Toshkent-―O‘zbekiton‖-2015.-72 b.

23. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan

birga quramiz. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 488 b.

24. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –

Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 104 b.

25. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini

birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 56 b.

26. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash –

yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU,

2017. – 48 b.

III. Darslik va o’quv adabiyotlari

27. B.Xodiyev,B.Berkinov, A.Kravchenko Biznes qiymatini baholash.T.;

―Iqtisod-Moliya‖, 2007.

28. Валдайцев С. В. Оценка бизнеса. Управление стоимостью

предпиятия. М.: Юнити, 2001.

97

29. С.Хадсон-Уилсон. Количественные методы финансового анализа.

М.: ИНФРА-М, 1996

30. Григорьев В., Островкин И. Оценка предприятий.

Имущественный подход. М.: Дело, 1998

31. Есипов В.Е., Маховикова Г.А., Терехова В.В Оценка бизнеса. С-

Петербург: Питер Бук, 2001.

32. Валдайцев С.В. Оценка бизнеса и инноваций. М.:Филинъ, 1997.

33. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов. М.:

Олимп-бизнес, 1997.

34. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятия: теория и

практика. М:Инфра-М, 1997

35. Гленн М, Десмонд, Ричард Э. Келли. Руководство по оценке

бизнеса. Издание подготовлено Российским Обществом Оценщиков:

www.valuer.ru

36. Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М.: Финансы и

статистика, 1999.

37. Коупленд Том, Коллер Тим, Мкррин Джек. Стоимость

компаний: оценка и управление / Пер. с англ. М.: ЗАО "Олимп-Бизнес", 1999.

38. Соловьева О.В. Зарубежные стандарты учета и отчетности. М.:

Аналитика-Пресс, 1998.

39. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом.

Выбор инвестиций. Анализ отчетности. М.: Финансы и статистика, 1996.

40. Павловец В.В. Введение в оценку стоимости бизнеса // Аудит и

финансовый анализ, 2000.

41. Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка стоимости предприятия

(бизнеса): учебник. - М.: ИНТЕРРЕКЛАМА. - 2003.

42. Валдайцев С.В. Оценка бизнеса: Учебник /С. В. Валдайцев. - М.:

Проспект; Велби, 2008.

98

43. Верхозина А.В. Правовое регулирование оценочной

деятельности. - 3-е изд., исправл. и доп. - М.: ООО «Международный Дом

Оценки», 2008.

44. Егерев И.А. Стоимость бизнеса: Искусство упр. /И. А. Егерев. -

М.: Дело, 2008.

45. Оценочная деятельность в экономике" по ред. Джуха В.М.,

Киреев В.Д. – М., Р-наД, ИКЦ "Март", 2008.

46. Оценка стоимости предприятия (бизнеса). Учебное пособие/ Под

ред. Н.А. Абдуллаева, Н.А. Колайко. - М.: Экмос, 2000.

47. Козырь Ю.В. Стоимость компании: оценка и управленческие

решения. – М.: Альфа-персс, 2009.

48. Панков В.В. Анализ и оценка состояния бизнеса: Методология и

практика /В. В. Панков. - М.: Финансы и статистика, 2007.

49. Тупицын А.Л. Особенности оценки стоимости торгового

предприятия // Новосибирск, 2005.

50. Щербаков В.А. Оценка стоимости предприятий (бизнеса): [Учеб.

пособие] /В. А.Щербаков, Н. А. Щербакова; Мво образования Рос.

Федерации, Новосиб. гос. техн. ун-т. - Н-ск: НГТУ, 2007.

51. Рутгайзер В.М. Оценка стоимости бизнеса. Учебное пособие -

М.: Маросейка, 2007.

52. Грегори А. Стратегическая оценка компаний. - М.: Квинто-

Консалтинг. - 2003.

53. В.Царев, А.Кантарович Оценка стоимости бизнеса. Учебное

пособие - М.:Юнити,2007.

54. З.Кристофер Мерсер и др. Интегрированная теория оценки

бизнеса. Маросейка, 2008.

55. Международные стандарты оценки / Микерин Г.И., Павлов Н.В.

– М.: Интерреклама, 2003.

56. Европейские стандарты оценки 2000: Пер. с англ. Г.И.

Микерина, Н.В. Павлова, И.Л. Артеменкова. – М.: РОО, 2003.

99

57. Краткая информация по международным стандартам оценки

[Электронный ресурс]. – режим доступа: www.ocenka-neva.ru

58. Федеральные стандарты оценки [Электронный ресурс].- режим

доступа: http://www.rg.ru/2007/09/04/otsenka-standart-dok.html.-2007.

59. Sh.Sh.Shoha‘zamiy. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari.-T.;

―Iqtisod-Moliya‖ 2015-yil, 457-bet.

IV.Internet saytlari

Davlat hukumat portali-www.gov.uz

Moliya Vazirligi - www.mf.uz

Davlat Mulk Qo‘mitasi-www.gki.uz

Qonun hujjatlari to‘plami-www.lex.uz

100

ILOVA

1-ilova

Baholash ob’ektidan kutilayotgan daromadni aniqlash44

Parametrlari

Baholash

obyekti

1 taqqoslash

obyekti

2 taqqoslash

obyekti

3 taqqoslash

obyekti

Manzil

Toshkent sh.

5 zona

Toshkent sh.

4 zona

Toshkent sh.

5 zona

Toshkent sh.

7 zona

Ishlab

chiqarish

binosi yer

uchastkasi

bilan

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Maydoni 34 20,0 30,0 30,0

Qurilish maydoni 2400 2 400,0 2 900,0 3 000,0

Ijara bahosi, so‘m

m2/ yil

56 000,0 65 000,0 75 000,0

O‘tkazilayotgan

mulkiy huquqning

tuzutishlari

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m.

56000 65000 75000

Moliyalashtirish

sharoitlariga

tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m.

56000 65000 75000

Sotish sharoitlariga

tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m.

56000 65000 75000

Savdo jarayonida

narxning

pasayishiga

tuzatishlar

0,0% 0,0% 0,0%

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m.

56000 65000 75000

Sotish

sanasi/savdolarga

qo‘yish sanasiga

tazatishlar.

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m.

56000 65000 75000

44

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

101

Joylashgan joyiga

tuzatishlar

5,0% 0,0% 0,0%

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m

58800 65000 75000

Bino holatiga

tuzatishlar

Ta‘mirlash holati

O‘rtacha

ta‘mirlangan

O‘rtacha

ta‘mirlangan

O‘rtacha

ta‘mirlangan

O‘rtacha

ta‘mirlangan

Holatiga tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m

58800 65000 75000

Konstruktiv

qaroriga tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m

58800 65000 75000

Yer uchastkasi

maydoniga

tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m

58800 65000 75000

Mavjud injener

aloqalariga

tuzatishlar

1 1 1

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi,

so‘m

58800 65000 75000

Kiritilgan

tuzatishlar soni

1 0 0

Hisob og‘irligi

koeffitsientlari 1 0,2 0,4 0,4

Ahamiyati, so‘m

11760,0 26000,0 30000,0

Ijara qiymati, 1

yilda so‘m/m2 67760,0

102

2-ilova

Baholanayotgan ko’chmas mulkning qiymati kapitallashtirish

miqdorining “bozor siqimi” usuli orqali aniqlanishi45

Joylashgan joyi Toshkent shahri 7

zona

Toshkent shahri 5

zona

Toshkent shahri 6

zona

Ta‘rifi

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Sex binosi yer

uchastkasi bilan

Umumiy yer maydoni,

so‘tix 34,0 36,0 40,0

Binolarning umumiy

maydoni, kv.m 2 000,0 2 020,0 3 000,0

Taklif bahosi,so‘m 950 000 000,00 700 000 000,00 820 000 000,00

Taklif bahosi, so‘m/m2 475 000,0 346 534,7 273 333,3

Ma‘lumot manbasi www.list.uz www.list.uz www.list.uz

1 kv.m taklif bahosi 364 956,0

Joylashgan joyi Toshkent shahri 4

zona

Toshkent shahri 5

zona Toshkent shahri 7 zona

Ta‘rifi

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Ishlab chiqarish

binosi yer

uchastkasi bilan

Ishlab chiqarish binosi yer

uchastkasi bilan

Umumiy yer maydoni,

so‘tix 30,0 31,0 30,0

Binolarning umumiy

maydoni, kv.m 2 400,0 2 900,0 3 000,0

Ijara narxi 1 kv.m/yil,

so‘m 56 000,0 65 000,0 75 000,0

Ma‘lumot manbasi www.list.uz www.list.uz www.list.uz

Toshkent sh. uchun

o‘rtacha 1 yillik ijara

miqdori 1 kv.m uchun 65 333,3

Ko’chmas mulk

obyekti

1 kv.m ning

o’rtacha taklif

sotilish bahosi,

sum

Toshkent sh.

uchun o’rtacha 1

yillik ijara

miqdori 1 kv.m

uchun

Ob’ekt daromadi

sotilish bahosi

Ishlab chiqarish binosi 364 956,00 65 333,3 0,1790

Ko’rsatkichlar O’lchov birligi Soni Izoh

Foydali maydoni kv.m 2 400,0

Ishlab chiqarish

binosining foydali

maydoni

45

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

103

1 kv.m uchun 1 yillik

ijara narxi so‘m 67 760,0

O‘xshash obyektlarning 1

kv.m uchun 1 yillik ijara

miqdori 56000 ,65000 va

75000 so‘mgacha tashkil

qiladi. Hisob-kitoblarda

o‘rtacha kattalik qilib,

tuzatishlar qilinib

67760so‘m qabul qilindi

PYaD yilda, so‘m so‘m 162 624 000,0 Potentsial yalpi daromad

Ko‘chmas mulk obyekti

butunligini hisobga

olgan holda

yuklanganlik

koeffitsienti

1,0

RYaD yilda so‘m 162 624 000,0 Real yalpi daromad

Operatsion xarajatlar % 10,0

Binoni ekspluatatsiya

qilish bilan bog‘liq

bo‘lgan xarajatlarni o‘z

ichiga oladi.

SOD so‘m 146 361 600,0 Sof operatsion daromad

Kapitallashtirish

miqdori % 17,90

"Bozor siqimi" uslubi

orqali aniqlandi

Baholash obyektining

bozor qiymati so‘m 817 584 848,7

SOD ni kapitallashtirish

miqdoriga nisbati sifatida

aniqlandi

104

3-ilova

Baholash obyekti prognoz davri va prognoz davridan keyingi pul

oqimlarining joriy qiymatini diskont usulida hisoblash46

Ko’rsatkichlar 2012 2013 2014 2015 2016

Prognozda

n keyingi

davr

Sotish hajmining o‘sish

dinamikasi

110% 110% 108% 108% 108% 102%

Mahsulotlarni sotishdan

sof tushum

1085

040

1

193544

1

289028

1

392150

1

503522

1 533 592

Sotilgan mahsulotlarning

tan narxi

813 780 870 745 931 697 996 915 1

066700

1 088 034

Yalpi foyda 271 260 322 799 357 331 395 235 436 822 445 558

Ma‘muriy xarajatlar 86500 90825 95366 100135 105141 107244

Asosiy faoliyatdan

tushgan boshqa

daromadlar

Asosiy faoliyatning

foydasi (zarari)

184 760 231 974 261 965 295 100 331 681 338 314

Moliyaviy faoliyatning

boshqa daromadlari

2 079 2 183 2 292 2 407 2 527 2 578

Moliyaviy faoliyatning

boshqa xarajatlari

3 850 4 043 4 245 4 457 4 680 4 773

Soliq to’langunga qadar

foyda

182 989 230 114 260 012 293 050 329 528 336 119

Foyda solig‘i 16 469 20 710 23 401 26 374 29 658 30 251

Foydadan boshqa soliqlar

va yig‘imlar

10 979 13 807 15 601 17 583 19 772 20 167

Hisobot davrining sof

foydasi

155 541 195 597 221 010 249 093 280 098 285 701

Amortizatsiya ajratmalari 39201 32396 27624,5 21484,5 21484,5 21256,5

Asosiy vositalarga

investitsiyalarning o‘sishi 0,0 0 0 0 0 0

Uzoq muddatli qarzlar

o‘sishi 0 0 0 0 0 0

Me‘yoriy (yetarli) bo‘lgan

xususiy aylanma kapitali

miqdori%da

11,90% 11,90% 11,90% 11,90% 11,90% 11,90%

Me‘yoriy (yetarli) bo‘lgan

xususiy aylanma kapitali

miqdori, ming so‘mda

129119,

8

142031,

7

153394,

3

165665,

9

178919,

1

182497,4

Me‘yoriy (yetarli) bo‘lgan

xususiy aylanma

kapitalining o‘zgarishi 12 912 11 363 12 272 13 253 3 578

Imtiyozli aktsiyalar

bo‘yicha dividendlar 0 0 0 0 0 0

46

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

105

Xususiy kapitalga pul

oqimi 194 742 215 081 237 272 258 306 288 329 303 379

Diskont miqdori 19,1%

Diskont ko‘paytuvchisi 0,84 0,70 0,59 0,50 0,42

Pul oqimining joriy

qiymati

163511,

3

151627,

7

140446,

5

128377,

1

120317,

8

Prognoz davri pul

oqimlarining joriy

qiymatlari yig‘indisi 704 280

Kapitalizatsiya stavkasi

prognozdan keyingi davr

uchun 17,1%

Reversiya qiymati 1 774 147

Reversiyaning joriy

qiymati 740 339

Korxona qiymati, ming

so‘m 1 444 620

Daromad olishda

qatnashmagan aktivlar

bozor qiymati 92 460

Xususiy aylanma

qapitalning ortikcha

qismi, ming so‘m 173 783

Korxonaning bozor

qiymati, ming so‘m 1 710 863

106

4-ilova

Yer uchastkasining uzoq muddatli ijara huquqi qiyosiy tahlil usulidagi

hisob-kitoblari47

Taqqoslash elementlari Baholash

obyekti

Taqqoslash obyektlari(analoglar)

1analog 2analog 3analog

Taqqoslash obyekti 1 so’tix yer uchastkasi

Taklif bahosi so‘m 136 400

000,0

154 240

000,0

285 000 000

Umumiy yer maydoni

So‘tix

34,00 22,00 28,00 38,00

1 so‘tix narxi sum 6 200 000 5 508 571 7 500 000

Yer uchastkasiga bo‘lgan

huquqlar

Doimiy

foydalanish

huquqi

Doimiy

foydalanish

huquqi

Doimiy

foydalanish

huquqi

Doimiy

foydalanish

huquqi

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 6 200 000 5 508 571 7 500 000

Moliyaviy shartlari Bozor

shartlari

Bozor

shartlari

Bozor

shartlari

Bozor shartlari

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 6 200 000 5 508 571 7 500 000

Sotilish shartlari Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 6 200 000 5 508 571 7 500 000

Savdoga kuyish sanasi Baholash

sanasi (joriy)

Joriy Joriy Joriy

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 6 200 000 5 508 571 7 500 000

Savdolashish paytida

sotilish bahosini

pasayishi

Bozor

qiymati

Taklif bahosi Taklif bahosi Taklif bahosi

47

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

107

Tuzatishlar % minus 5 minus 5 minus 5

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 5 890 000 5 233 143 7 125 000

Foydalanish turi ishlab

chiqarish

ishlab

chiqarish

ishlab

chiqarish

ishlab

chiqarish

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 5 890 000 5 233 143 7 125 000

Umumiy maydoni,so‘tix 34,00 22,00 28,00 38,00

Tuzatishlar % minus 6 minus 3 plyus 2

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 5 536 600 5 076 149 7 267 500

Joylashgan joyi Toshkent sh.,

5 zona

Toshkent sh.,

6 zona

Toshkent sh.,

5 zona

Toshkent sh., 7

zona

Tuzatishlar % minus 9,3 plyus 3,8 minus 10,8

Tuzatish kiritilgan

keyingi bahosi, so’m

so‘m 5 021 696 5 269 042 6 482 610

Tuzatishlar summasi x 0,203 0,118 0,178

Oralik ko‘rsatkichlari x 0,5932 0,7635 0,6433

Ulush koeffitsientlari x 0,2966 0,3818 0,3216

Ulushlarni hisobga

olgandagi bahosi

x 1 489 400,88 2 011 528,14 2 085 087,99

1 so’tix yer

uchastkasining qiymati

so’m 5 586 017,00

Yer uchastkasining

umumiy maydoni

so’tix 34,00

Yakuniy qiymat so’m 189 924 578,1

108

5-ilova

Baholash obyektini qiyosiy yondashuvi bo’yicha aniqlangan qiymati48

Qiyoslash elementlari Baholash

obyekti

Qiyoslash obyektlari

analog 1 analog 2 analog 3

Taklif bahosi so‘m 950 000

000,00

700 000

000,00

820 000

000,00

Umumiy maydoni 2 400 2 000 2 020 3 000

1 kv.m bahosi so‘m 475 000 346 535 273 333

Binoga va yer uchastkasiga

beriladigan huquqlar

to‘la egalik/

doimiy

foydalanish

to‘la egalik/

doimiy

foydalanish

to‘la egalik/

doimiy

foydalanish

to‘la egalik/

doimiy

foydalanish

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, sum

so’m 475 000 346 535 273 333

Moliyaviy shartlar Bozor

shartlari

Bozor

shartlari

Bozor

shartlari

Bozor

shartlari

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 475 000 346 535 273 333

Sotish shartlari Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Shartnoma

asosida

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 475 000 346 535 273 333

Savdoga kuyish sanasi Baholash

sanasi (joriy)

Joriy Joriy Joriy

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

sum 475 000 346 535 273 333

Savdolashish paytida sotilish

bahosini pasayishi

Bozor qiymati Taklif bahosi Taklif bahosi Taklif bahosi

Tuzatishlar % minus 3 minus 3 minus 3

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 460 750 336 139 265 133

Foydalanish turi Ishlab

chiqarish

binosi

Ishlab

chiqarish

binosi

Ishlab

chiqarish

binosi

Ishlab

chiqarish

binosi

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 460 750 336 139 265 133

Binoning umumiy maydoni,

kv.m

2 400 2 000 2 020 3 000

48

―Real Estimation‖ MChJ ning biznes qiymatini baholash to‘g‘risidagi hisoboti ma‘lumotlaridan foydalanildi.

109

Tuzatishlar % minus 2 minus 2 plyus 3

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 451 535 329 416 273 087

Yer uchaskasining umumiy

maydoni, kv.m

3 400,0 3 400,0 3 600,0 4 000,0

Tuzatishlar % 0 plyus 1 plyus 3

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 451 535 332 710 281 280

Joylashgan joyi Toshkent sh.,

Yashnobod

tuman,

5 zona

Toshkent sh.,

7 zona

Toshkent sh.,

5 zona

Toshkent sh.,

6 zona

Tuzatishlar % minus 2 0 minus 1

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 442 504 332 710 278 467

Umumiy texnik holati Yaxshi Ma‘lumot

yo‘q

O‘rtacha Yaxshi

Tuzatishlar % 0 0 0

Tuzatish kiritilgandan

keyingi bahosi, so’m

so’m 442 504 332 710 278 467

Tuzatishlar summasi x 0,070 0,060 0,080

Oraliq ko‘rsatkichlari x 0,6667 0,7143 0,6190

Ulush koeffitsientlari x 0,3333 0,3571 0,3095

Ulushlarni hisobga olgandagi

bahosi so’m 147 501,43 118 825,00 86 192,21

1 m2 ning bozor qiymati,

so’m

352 518,65

Baholash obyektining bozor

qiymati

846 044 754,25