Atatürkün Uşağı İdim

Atatürkün Uşağı İdim

A n l a t a n : C E M A L G R A N D A Yazan : T U R H A N G Ü R K A N

Numosmaniye Caddesi, No: 3, Cağaloğlu — İSTANBUL

Y A Ş A N T I D İ Z İ S İ

1) GEÇMİŞTE YOLCULUK

M e b r u r e A l e v o k ( B i t m i ş t i r . )

2) GELİBOLU G Ü N L Ü Ğ Ü

Genera l lan H a m i l t o n

3) 365 G Ü N

Dr. Ronald J . G lasse r

4) KANSIZ GİYOTİN

Rene Be lbeno i t

5) CUMHURİYETE KAN VERENLER

N. Ek ic i - D. Bay ladı - İVI. A l p t e k i n

6) ATATÜRK'ÜN U Ş A Ğ I İ D İ M

C e m a l Oranda

Hazırlanan :

SATILIK İP İM

M a h m u t Sa im A l t ı n d a ğ

Ö N S Ö Z

Yemyeşil Yalova sırtlarında emekli ikramiyesiyle yaptırdığım minicik bahçeli evimde ömrümü tamamlarken, Büyük Atatürk'e ilişkin oniki yıllık hizmet yıllarım da bir sinema şeridi gibi gözlerimin önünden geçiyor. Bu eşsiz insanı yakından tanıdığım, O'na geceli gündüzlü hizmet ettiğim için de kendimi Dünyanm en şanslı inşâm sayıyorum. Bir daha Dünyaya gelmiş olsaydım eğer, yine Atatürk'ün hiz-metkân olarak yaşamayı ve kalmayı isterdim. O'nun yakınında, O'nun yamnda yeniden yaşamak, yaşayabilmek, ne yüce bir şey olurdu benim için.

Kamarotluktan, akbmın kenarından bile geçmeyen bir işe, yani Atatürk'ün hizmetkârlığına gelişimin ilginç bir öyküsü vardır: 1910 yılında izmir'in Salihli ilçesinde Dünyaya gelmişim. Başkomiser Mustafa Kâmil Efendi'nin oğluyum. Küçük yaşta Bursa'ya gitmiştik. Hoca Ali Zade Mektebinde, Bursa Sultanisi'nde, sonra yine Hoca Ali Zade Mektebi'nde okudum. Oribeş yaşımdayken ailece istanbul'a geldik. Kan-dilli'de oturuyorduk. O zamanlar Seyrüsefain (Devlet Denizyolları) Idaresi'nde kamara şefi olan komşumuz Hüseyin Kip, beni gemilere yazdırdı. Henüz çocuk denecek yaşta, kısa pantolonlu, tüysüz bir çırak olarak işe başladım. İlk görevim, Karadeniz, Akdeniz seferini yapan Reşitpaşa Vapurunda stajyer kamarotluktu.

12 haziran 1926'da seyyar sergi iıaline getirilen Karadeniz Vapuruyla Avrupa limanlarında uzun bir geziye çıktım. Üç ay beş gün süren bu gezi sırasında; Cezayir, Bon, Barcelona, Cebelitarık, Tanca, Londra, Hamburg, Elbe kanalıyla Stockholm'a geçtik. İsveç, NcH-veç, Hollanda limanlarını dolaştıktan sonra Leningrad'a gittim. Rus Çan'mn Sarayını, müzeleri gezdim. O devirde Rusya'da cami ve kiliseler açıktı. Dönüş; Anvers, Marsilya, Napoli, Cenova, Çanakkale yoluyla oldu. 5 eylül 1926'da istanbul'a döndüm. Aj'-nı işletmede kamarot olarak çalışmağa başladım.

Karadeniz Vapurunda iki İtalyan metrdotel vardı. Birinin adı Giovanni, öbürününkü Fontana idi. Çok şık giyinen metrdoteller o dönemde ayda bin lira para abyorlardı. Öyle ki, günde üç kez elbise değiştirdikleri bile oluyordu. İşte bu İtalyanlar bende önüne geçilmez bir heves uyandırmışlardı. Onlara imrenerek garsonluğu seçmeğe karar verdim meslek olarak.

Atatürk'ü o zamana kadar hiç görmemiştim. Yalnız bir keresinde Karadeniz Vapuruyla geziye çıktığımızda bir telsiz gelmiş, Atatürk'ü Bandırma'ya götürmemiz istenmişti. Geri dönüp Mudanya'dan Atatürk'ü aldık ve götürüp Bandırma'ya bıraktık. Gerek Mudanya'da gemiye binerken. Ban. dırma iskelesine çıkarken filikaların arasmdan uzaktan korka korka seyretmiştim. O'nun hizmetkârı olacağım o zaman akhmın ucundan bile geçmemişti. Biri çıkıp ta o an bunu bana söylemiş olsaydı, karşımdakine her halde çıldırmış gözüyle bakardım.

Soyadımı çok kimse garip bulup, bunun anlamını öğrenmek istediği için burada değinmeden geçemiyeceğim. Soyadı Kanunu çıktığı zaman herkes beğendiğini alıyordu. Bunların içinde çok yerinde olanlar olduğu gibi, çok acayipleri de vardı. Ben de gemilerde ikinci direk anlamına gelen «meslekten» bir soyadı seçtim ve (Granda)yı aldım. Gençlik yıllarında olduğumuz için hepimiz o dönemin bir sinema yıldızına âşıktık. Yıldızları paylaşmıştık âdeta. Benim ünlü yıldız Karmen Miranda'ya âşık olduğumu bilmeyen yok gi-

biydi. Hiç olmazsa alacağım soyadı, sevgilimin adıyla kafiyeli olur diye düşünmüştüm. Her ay Tayyare Piyangosu ahyordum. Kazanıp milyoner olacak, gidip Miranda'yı alacaktım. Böylece (Granda) soyadı yerleşip kaldı bende.

Büyük Atatürk'ün hizmetine girdiğim 3 temmuz 1927'den, ölümü olan 10 kasım 1938'e kadar yaranda geçen oniki yılbk dönemde amlarımdan hatırda kalabilmiş olanları 1947 yazm-da not etmeğe başladım. Bunların bir yapıt haline gelebileceğini doğrusu ya düşünmemiştim. Atatürk'ün hizmetkârı bulunduğum yıllarda, Falih Rıfkı Atay'ın Hakimiyeti Milliye Gazetesinde çıkan Samsun - Ankara demiryolunu anlatan «Beş Yıllık Tren Tarihi» adlı bir yazısını okumuştum. Bu yazarı pek sevmezdim, fakat yazısı hoşuma gitmişti. Akşam sofraya geldiğinde «Bugünkü yazınız çok güzeldi,» demekten kendimi alamadım. Ruşen Eşref Ünaydın da yanındaydı. Hiç beklemiyordum, birden «Sen de yazarsın istesen,^ dedi. Şaşırmıştım. «Nasıl yazarım?» diye sormuş bulundum. «Konuşuyorsun mademki yazarsın. Böyle konuştuğun gibi yaz.» dedi. îşte bu anıların hazırlanmasında, Falih Rıfkı Atay'ın o günkü sözlerinin verdiği cesaretin de rolü olmuştur.

Atatürk'ün yakın arkadaşlarından Kılıç Ali'nin de bu anıların yazılmasında etkisi olmuştur. Atatürk'ün ölümünden sonra Kılıç Ali'yi Nişantaşı'ndaki evinde ziyarete gitmiştim. Yazı yazıyordu. Elindeki yazıları işaret ederek, «Cemal, bu yazı 1926'daki Büyük Nutku,» dedi. «1926 değil, 1927'dir,» diye düzelttim. Dikkatim hoşuna gitti. «Sen de yazsana hatırladıklarım,» demez mi. Sonra .elindeki ufak kâğıtları göstererek, «Notlarını böyle ufak kâğıtlara yaz, sonra onları genişletirsin,» dedi. İki ufak not defterine aklıma geldikçe karaladım.

Atatürk'ün ölümünden sonra çok sıkıntıya düşmüş, üzüntülü günler yaşamıştım. Sekizyüz lira emekli aylığıyla ayrıldığım son işim Denizcilik Bankası'mn Termal Oteli Mubayaa Memurluğu'na gelinceye kadar başımdan hayli şey geçmişti, istanbul'da bir işte tutunamıyordum. Sonunda

Atatürk döneminin Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak'a gidip, başıma gelenleri anlattım ve bana bir iş bulmasını istedim. Zonguldak, Etibank Ereğli Kömür İşletmeleri İdare Amirliği Servisi'ne girmem, işte Soyak'm aracılığıyla olmuştur. Orada Daireler Müdürü olan kardeşi İhsan Soyak'a telefon edip beni Zonguldak'a yoUadı. Görevim kırka yakın yapmm kontrolü, bekçi ve odacıların giyinmeleri ve temizliğe uymalarını sağlamaktı. Çok boş zamanım oluyordu.

Bir gün aklıma geldi. Oniki yıl Atatürk'ün yanında kaldım. O'na değinen amlan kafamda toparlayıp, şöyle ufak ufak birer sajrfa yazsam hem gecelerim boş geçmemiş olur, hem de ilerde bir yarar sağlar diye düşündüm. Ve başladım yazmağa... Eskiyi hatırlamak kolay değildi. Bir sayfa yazınca külçe gibi oluyordum. Onbir ayda 210 sayfa yazı yazabildim. Böylece bu kitabın özü olan notlar ortaya çıktı.

1959 yılmda Şehir Gazetesi'nin yaziişleri müdürü olan Kemal Onan (Con Kemal) bu yazıları gördü ve yayınlamayı istedi. O sıralarda Turhan Gürkan'la tanıştım. Günlerce oturup, bazen gazete idarehanesinde, bazen Nuruosmaniye'de-ki İkbal Kıraathanesi'nde notları birer birer elden geçirdik. Böylece Atatürk'e ilişkin anılarım, Turhan Gürkan'ın kalemiyle ilk kez 1959 yıhnda halkın önüne çıktı. Anıların genişletilmiş ilk hali 4 mart - 31 mayıs 1959 tarihleri arasında yayınlandı. Bunların içinde unutulanlar vardı. Sonradan yapılan eklerle 432 sayfalık bir yapıt çıktı ortaya.

Çok zorluk içinde yazdığımı hatu-ladıkça üzülüyorum. Normal kafayla ve zamaranda yazabilseydim, çok daha iyi sonuç alınabilirdi bu kitaptan. Hayatta çok hırpalandım. Bu da zekâyı etkiliyor. Sonradan hatırlayabildiklerim işte önünüzde.

CEMAL GRANDA

B A Ş L A R K E N

Bu kitabın içinde Atatürk'ü «insanüstü bir varlık»mış gibi değil de, yalın, açık bir dille, yüreklilikle «bizim gibi bir insan» olarak anlatan Cemal Granda'mn anüarını bulacaksınız. Atatürk'ün tam oniki yıl buyruğunda çalışmış, hizmetini görmüş, o dönemin tüm gerçeklerini O'nun ağzmdan dinlemiş, sofrasım kurup kaldırmış, yalnızlık anlarında derdine ortak olmuş bir adamın kelimesine dek not edilen tarihe geçecek amlan bunlar.

Cemal Granda'yı 1959 yılında tanıdım. Bu yanık yüzlü, yılların yükünü ve acısmı üzerinde taşıyan temiz yürekli içtenlik dolu adamla görür görmez kaynaştık. İçtenlikle anlattığı aralar, içimde büyük yankılar yarattı. Atatürk'ün bilinmeyen yönleriyle en iyi şekilde bu amlarla anlatılabileceği inancıma o da katıldı. El büyüklüğündeki bir deftere kaydettiği notlar, büyüye büyüye bu kitabı oluşturdu. İlk haliyle 4 mart - 31 mayıs 1959 taî-ihleri arasında Şehir Gazetesinde «Atatürk'ün Sofrası» başhğı altında yayınlanan bu anıları sonradan geliştirip, büyük hacimli bir kitap halinde oluşturmak geldi aklımıza. Yeni amlar da katılarak hazırlanan kitap, yayınevleri tarafından «Uşağm ne sözü olabilir ki» gerekçesiyle bir türlü ciddiye alınmak istenmedi ve gerçek değerini de bulamadı. Oysa uşağın çok sözü vardı bu konuda söyleyecek.

Atatürk hakkında yerli ve yabancı dilde binlerce kitap, onbinlerce makale, bir o kadar da anı yzızılmıştı. Dış ülkelerde bile yüzlerce kitap yayınlanmıştı. UNESCO, birçok dilde Atatürk'le ilgili yayına yönelmişti. En büyük yazarından en küçüğüne dek yerli ve yabancı binlerce kalem, Atatürk'ü anlatmak için sanki yarışa girmişti. Çocukluğundan başlayarak, devrimci yönleriyle Atatürk çeşitli görüş ve düşüncelerle kitaplıkları doldurmuştu. Yalnız ölümü üzerine yazılanlar bile koskoca bir kitaphk ederdi. Ama O'nun özel yaşantısına pek az yer verilmişti. Oysa yepyeni bir Türkiye yaratan, çağ kapatıp çağ açan bu büyük adamı an • latmak, yeni yetişen kuşaklara duyurabilmek için O'nun nasıl yaşadığını, özelliklerini de en ince noktalarına dek bilmek gerekiyordu.

Atatürk'ün yakmlan, arkadaşları, Zaferi beraber kazandığı. Cumhuriyeti beraber kurduğu, Devleti beraber yönettiği kimseler de zaman zaman O'na ilişkin anılarım yayınladılar. Özel yaşantısını —derinliğine inebildikleri oran da— anlatmağa çalıştılar. Ama bunların çoğu eksik, birbirini bütünlemekten uzak, belirli bir yol izlemeyen parça parça amlardan ileri gidemedi.

Geçen yıllar Atatürk'ün yaşantısım füme almak isteyen yabancı filmciler, seçtikleri yüzlerce kitap arasında O'nun özel yaşamına ilişkin birşeyler aramışlar, ancak böyle bir bilgiyle senaryolanmn gerçekçi bir hava taşıyabileceğini söylemişlerdi. Ancak ne yazık ki, onların istedikleri yeterlikte derK toplu bir yapıt bulunamamıştı.

Atatürk'ü daha iyi tanıyabilmek, anlayabilmek için O'nu tüm yönleriyle öğrendikten başka, özel yaşamına da eğilmek gerekti. Atatürk nasıl bir insandı? Yirmidört saatini nasıl doldurur, ne yer, ne içerdi? Nasıl çalışır, ne zaman uyur, hangi arkadaşlarım üstün tutar, sakin ve sinirlilik zamanlarında ne yapar, kimlerle olmaktan hoşlanır, gezilere kimlerle çıkardı?

Şakaları, öfkesi, sitemi, kuşkusu, sevgisi, nefreti nasıl olurdu? Hangi kitabı okur, hangi müziği dinler, hangi renk-

leri, mevsimleri sever, hangi içkiyi kullanu^dı? Evlilik yılları çok kısa süren Atatürk'ün kadınlar karşısında tutumu neydi? Atatürk'ün yaşamına girmiş kadınlar var mıydı?

Cumhuriyet'in ilk yıllarından ölümüne dek Atatürk'ün değindiği insanlar, Atatürk'ü ziyaret eden yabancı devlet adamları ve hükümdarlarla yapüan görüşmelerin kitaplara geçmemiş en gizli yönleri, Atatürk'ün manevî evlâtları, Atatürk'e ilişkin bilinmeyen fıkralar ve birçok saklı kalmış gerçekler.

Bunları eksiksiz, hiç bir etki altında kalmadan yazabilmek için gece ve gündüz her an Atatürk'ün yanında bulunmak, yataktan çıkışından yatağa girişine dek bir gölge gibi peşinden gitmiş olmak gerekti. Atatürk'ün «Çelebi»si Cemal Granda, bunları gerçekleştirebildi mi? Bu sorunun karşılığını, kitabı bitirdikten sonra verebileceğiz.

Atatürk'ün görevine ilk girdiğim an, O'na ilişkin amlan not ederek saklamak, ilerde Türk Tarihi yazacak tarihçilerin eline bir belge vermek istediği halde, Dolmabahçe Sa-rayı'na şvester (hizmetçi) olarak alınan Alman kadını (Ha-vuzdame)nin tuttuğu notlar yüzünden kovulduğunu görünce, aynı akıbete uğramamak için anılarım herkes uyuduktan sonra gizli metodu ile not eden ve bunları yıllar sonra yazıya döken Atatürk'ün çok sevdiği ve kendisine en yakın tuttuğu adamla birlikte koskoca bir çağı yaşayacak, onunla birlikte heyecanlanıp, duygulanacaksınız.

Bu kitapta merakla okuyacağınız anılar yüzde yüz doğru olup, basit bir hizmetkârm görüş açısından içtenlikle kaleme alınmıştır. Şimdi sözü tam oniki yıl hizmetini görmüş, Atatürk'ün «Çelebi»si Cemal Granda'ya bırakıyoruz.

TURHAN GÜRKAN

SARAYA CAĞIR ILD IM

1927 y ı l ın ın güneş l i b i r t e m m u z g ü n ü y d ü . O zaman ş i m d i k i Dış Ha t l a r İ ş l e t m e s i o lan Su l t an Az iz zamanında k u r u l m u ş S e y r ü s e f a i n İ d a r e s i ' n d e ç a l ı ş ı y o r d u m . Henüz on yed i yaş ında , i nce , zayı f , iç i haya t a t e ş i y l e do lu b i r genç t i m . Bu i da reye t a m üç y ı l ö n c e , henüz ç o c u k d e n e c e k yaş ta , kısa p a n t o l o n l a , t ü y s ü z b i r ç ı rak o l a rak g i r m i ş t i m . O zaman la r ç o k ç a l ı ş k a n d ı m . K e n d i m i i şe v e r d i m m i , b a ş ım ı zor k a l d ı r ı r d ı m . Bu hal â m i r l e r i m i n de d i k k a t i n i ç e k m i ş o lacak k i , çok g e ç m e d e n ka rş ı l ı ğ ın ı g ö r m e k t e g e c i k m e d i m . Bi r gün m ü d ü r i y e t t e n çağ ı r ı p :

— «Seni Saraya g ö n d e r e c e ğ i z , hazır o l ,» ded i l e r . Heyecandan az daha y ü r e ğ i m ağzıma g e l e c e k t i . Ö n c e

pek iy i a n l a y a m a m ı ş t ı m ama , b i r kaç dak i ka son ra A t a t ü r k ' ün h i z m e t i n e g i r e c e ğ i m i s e z i n l e m i ş t i m . H e y e c a n ı m b u n dan i le r i g e l i y o r d u . Saraya g ö n d e r i l e c e ğ i m i h e m e n a rka daş la r ıma a ç t ı m .

K i m i :

— «Çok s e r t a d a m . . . » K i m i : — «Gece h i z m e t i ç o k zor.» d i ye m a n e v i y a t ı m ı bozu

yo r , ben i cayd ı rmağa ça l ı ş ı yo r , son ra d a :

U ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

— «Sen b i l i r s i n , y i n e d e i s t e r s e n g i t ,» d i y o r l a r d ı . O g e c e u y k u m k a ç t ı . Kend i k e n d i m e : — «Hayd i Cema l .» d i y o r d u m . «Gös te r k e n d i n i . Ta l i h

kuşu i n s a n m baş ına b i r k e r e k o n a r m ı ş . Bu h e r k e s e n a s i p o lmaz . Sen in ş a n s m v a r m ı ş k i , b ö y l e büyük b i r adamın h iz m e t i n e çağ r ı l d ı n . A p t a l l ı k e t m e . Bun lar sen i k ı skand ı k l a rı i ç i n böy le konuşuyo r l a r , » d i y o r d u m .

Er tes i günü s e v i n ç t e n kab ıma s ı ğ a m ı y o r d u m . A y n ı zamanda i ç i m i de heyecan la d o l u büyük b i r k o r k u k a p l a m ı ş t ı . O 'nun ka rş ıs ında i l k anda b i r p o t k ı r a r s a m , d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m . Ne y a p a r d ı m o zaman?

G ü n l e r d e n 3 t e m m u z d u . O gün y e n i g ö r e v i m e baş la y a c a k t ı m . O zaman ç o k ün lü o lan Ga la tasa ray 'dak i T r i nk Mağaza ' s i nden bana güze l b i r s m o k i n , rugan pabuç a l m ı ş l a r d ı . Buna l t ı c ı s ı cağ ın e t k i s i y l e s m o k i n i n i ç i nde b u ram b u r a m t e r d ö k ü y o r d u m . Fakat bu k ı ya fe t i ç i nde o ka dar ş ı k t ı m k i . . .

A t a t ü r k , b e n d e n ik i gün ö n c e 1 t e m m u z c u m a g ü n ü i s t a n b u l ' a g e l i p D o l m a b a h ç e Saray ı 'na y e r l e ş m i ş t i . İ ş te ben i A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n i g ö r e c e ğ i m bu sa raya g ö t ü r ü y o r l a rd ı .

O zaman kamara â m i r i m i z o l a n , daha son ra da D e v l e t Den i zyo l l a r ı B a ş m ü f e t t i ş l i ğ i ' n d e bu lunan M u z a f f e r Bey ' l e r ı h t ı m d a b e k l e y e n Çankaya m o t o r u n a b ind i k . G ö z l e r i m i kap ıyor , A t a t ü r k ' ü n yan ında g e ç i r e c e ğ i m g ü n l e r i n haya l i n i ku ruyo r , son ra b i r d e n M u z a f f e r Bey ' i n s e s i y l e d a l d ı ğ ı m haya l â l e m i n d e n u y a n ı y o r d u m . M u z a f f e r Bey, « Ç o c u ğ u m , ş i m d i sen i Saraya g ö t ü r ü y o r u m . Orada çok d i k k a t l i o l m a n lâzım,» d i y e r e k ö ğ ü t v e r i y o r d u .

Can ku lağ ı i le M u z a f f e r Bey ' i d i n l i y o r g ö r ü n m e m e r a ğ m e n , a k l ı m ç o k daha başka y e r l e r d e i d i . Y i n e o n u n ö ğ ü t l e r i y l e i r k i l e r e k k u r d u ğ u m hayal e v r e n i n d e n aşağı i n i y o r d u m .

— «Orada he r ne g ö r ü r s e n , d u y a r s a n , g ö r d ü ğ ü n ü

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 15

g ö r m e m e z i i k t e n , i ş i t t i ğ i n i i ş i t m e m e z l i k t e n g e l e c e k s i n . Sen in i ç in çok iy i o lu r .»

M o t o r u m u z , Boğaz ' ın mav i su la r ın ı ya ra rak D o l m a bahçe Saray ı 'na y a n a ş t ı . R ıh t ıma ayak bas t ığ ım ız zaman h e y e c a n ı m son hadd in i b u l m u ş t u , l- iayatta ç o k ş a ş ı r t ı c ı o l ay la r l a k a r ş ı l a ş t ı m . A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e t a m on ik i y ı l boyunca ç e ş i t l i o l ay l a r l a ka rş ı ka rş ıya g e l d i m . Fakat h i ç b i r i n d e O 'nun la i l k k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m v e bana i l k s e s l e n i ş i a n lar ın ı u n u t a m a d ı m .

A t a t ü r k , d u y d u ğ u m a g ö r e pad i şah la r ı n o t u r d u ğ u s a ray la rda o t u r m a ğ a ö n c e l e r i h i ç n i y e t l i d e ğ i l m i ş . Ha t ta kız-ka rdeş i M a k b u l e A t a d a n ağabeys in i m i s a f i r e t m e k i ç i n K u r u ç e ş m e ' d e k i ev i baş tan aşağı s i l i p s ü p ü r m ü ş , O 'na lây ık b i r ha le g e t i r m e ğ e ç a l ı ş m ı ş . K u r t u l u ş Savaş ı ' ndan son ra i l k kez g e l d i ğ i İ s t anbu l ' da , i l k g ü n D o l m a b a h ç e ' y e m e r a s i m icabı u ğ r a m ı ş . M a k b u l e A t a d a n , h e m k e n d i s i n i ka rş ı l ay ıp , hoş g e l d i n d e m e k , h e m de e v i n e g ö t ü r m e k üze re Saray 'a g i t t i ğ i n d e s e v i n ç i ç i n d e g ö r d ü ğ ü A t a t ü r k ' ü n b i r den k e y f i , n e ş e s i k a ç ı v e r m i ş . O s ı rada k e n d i s i n e b i r m e k t u p g e t i r m i ş l e r . M e k t u b u yazan «Sarayda o t u r m a ğ a hakk ın yok ,» d i y o r m u ş . M e k t u b u da «bak, ha in ne y a z m ı ş . İmzasın ı b i l e a t m amış ,» d i y e k ı zka rdeş ine uza tm ış . S o n radan M a k b u l e A t a d a n : « A ğ a b e y i m i n Saray 'da ka lmas ına s e b e p o lan bu m e k t u p t u r . Ç ü n k ü Saray 'da ka lmağa n i ye t i yo l r tu . İ lk gün m e r a s i m d e n son ra b ize g e l e c e k t i . Bu g ib i t e h d i t l e r i h i ç s e v m e z , s i n i r l e n i r d i , » d e m i ş t i .

A t a t ü r k , İ s tanbu l ' a , D e r i n c e ' d e n b i nd iğ i E r tuğ ru l y a t ı i l e g e l m i ş , g ö r ü l m e m i ş b i r ka r ş ı l ama t ö r e n i y a p ı l m ı ş t ı . D o l m a b a h ç e Saray ı 'na ç ık ınca da b ü y ü k m e r a s i m kap ıs ı n ın a rkas ındak i sa londa İ s t a n b u l ' u n he r s ın ı f ha lk ın ın t e m s i l c i l e r i n i kabu l e t m i ş , «Hoş ge ld in iz ,» d i y e n l e r e ve rd i ğ i t a r i h i c e v a p t a : « A r t ı k bu Sa ray Tanr ı ' n ın y e r y ü z ü n d e k i g ö l g e l e r i n i n d e ğ i l , g ö l g e o l m a y a n , g e r ç e k o lan m i l l e t i n Saray ı 'd ı r . V e ben burada m i l l e t i n b i r f e r d i , b i r m i s a f i r i

16 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

o la rak b u l u n m a k l a bah t i ya r ım ,» d e m i ş t i , A t a t ü r k , b i r daha D o l m a b a h ç e ' d e n a y r ı l m a d ı . İ s t anbu l ' a her g e l i ş i n d e o r a da ka ld ı . Haya ta da orada göz le r i n i y u m d u .

S e y r ü s e f a i n İ d a r e s i ' n d e n b e n i m l e b e r a b e r Saray 'a Rükne t t i n v e V u s ' a t ad ında ik i a rkadaş daha i s t e m i ş l e r d i . Fakat on la r A t a t ü r k ' ü n h i z m e t ç i s i o l amad ı l a r . Saray 'da kal ıp Y a v e r l i k t e ( K a l e m - i M a h s u s ) ça l ı ş t ı l a r . A t a t ü r k , A n kara 'ya d ö n ü n c e ik i a rkadaş den i zyo l l a r ı ndak i esk i i ş l e r i ne baş lad ı la r .

Ne t uha f ! Haya t ında h iç sa ray , hat ta müze b i l e gezm e m i ş o lan b e n , o gün d o ğ m a b ü y ü m e b i r sa ray l ı g ib i ç e v reme bakmadan ç a l ı m l a d i m d i k y ü r ü y o r d u m . M u z a f f e r Bey ö n d e , ben a rkada , o zaman öze l k a l e m m ü d ü r ü o l a n , s o n radan u m u m î k â t i p l i ğ e y ü k s e l e n A t a t ü r k ' ü n m a h r e m i y e t i ne kadar g i r e n l e r d e n b i r i o lan Hasan Rıza S o y a k ' m k a r ş ı s ına ç ık t ı k .

A t a t ü r k ' ü n en g ü v e n d i ğ i i nsan la r ın baş ında g e l d i ğ i n i zaman la an lad ığ ım Hasan Rıza Soyak , a d ı m ı , y a ş ı m ı s o rup , Sa l i h l i l i o l d u ğ u m u ö ğ r e n d i k t e n son ra z i le b a s t ı , Baş-so f rac ı İ b rah im (E rgüven) E fend i ' y i çağ ı rd ı . Beni t e s l i m a lan başso f rac ı da k o r i d o r l a r d a y ü r ü r k e n aynı so ru la r ı so ruyo r , n e r e l i , k i m o l d u ğ u m u , bundan ö n c e n e r e l e r d e çal ı ş t ığ ımı ö ğ r e n i y o r d u .

Böy lece Saray ' ı n H a r e m k ı s m ı n a ş i m d i k i ad ıy la H u sus i D a i r e ' y e g e l d i k . B e n i m de b ö y l e c e Saray h a y a t ı m baş lamış o l d u .

A Ç I N I Z PERDELERİ

C U M H U R İ Y E T d ö n e m i n d e İ s tanbu l ' a i l k kez ge len A t a t ü r k ' l e i l k k a r ş ı l a ş m a m ı z burada o l d u . A t a t ü r k ' ü o zam a n a kadar h i ç g ö r m e m i ş t i m . Ya ln ız b i r k e r e s i n d e , Karad e n i z v a p u r u y l a gez i ye ç ı k t ı ğ ı m ı z d a b i r t e l s i z g e l m i ş , A t a t ü r k ' ü , Band ı rma 'ya g ö t ü r m e m i z i s t e n m i ş t i . Ge r i dönüp M u d a n y a ' d a n A t a t ü r k ' ü a ld ık v e g ö t ü r ü p Band ı rma 'ya b ı r ak t ı k . G e r e k M u d a n y a ' d a g e m i y e b i n e r k e n , g e r e k s e Band ı r m a i s k e l e s i n e i n e r k e n f i l i k a l a r ı n a r a s m d a n ko rka ko rka g i z l i c e s e y r e t m i ş t i m . O 'nun h i z m e t k â r ı o l a c a ğ ı m o zaman a k l ı m ı n ucundan b i l e g e ç m e m i ş t i ' . B i r i ç ık ıp ta o zaman b u n u bana s ö y l e m i ş o l s a y d ı , k a r ş ı m d a k i n e her ha lde ç ı ld ı r m ış gözüy le b a k a r d ı m .

V a k t i y l e S o n Ha l i f e A b d ü l m e c i d E fend i ' n i n y e m e k sa lonu o lan bu d a i r e g a y e t güze l d ö ş e n m i ş t i . Bü tün m o b i l ya lake i d i . H e r e k e k u m a ş ı n d a n ağı r , ç i ç e k l i p e r d e l e r ye r l e re kadar i n i y o r d u . O r t a d a çok güze l s ü s l e n m i ş b i r sof ra v a r d ı . İ b r a h i m , N u r i v e b e n , A t a t ü r k ' ü n sa lona g e l m e s i n i b e k l i y o r d u k . Saa t 14 'e d o ğ r u k ızka rdeş i M a k b u l e A t a d a n , manev î k ız la r ından Ruk iye , Sab iha , Zeh ra Han ım la r l a , ü ç ü n c ü kâ t ip T e v f i k Bey o l d u ğ u ha lde yuka r ı oday ı sa lona

F: 2


bağ layan m e r d i v e n l e r d e n i n d i . D i m d i k ayak ta du ran A t a t ü r k :

— «Açın ız pe rde le r i , » d i y e s e s l e n d i . A t a t ü r k ' ü n ağz ından d u y d u ğ u m i lk ses i ş t e budu r . H e

m e n k o ş t u m v e p e r d e l e r i a ç t ı m . Sa lon ayd ın l and ı k tan sors-ra A t a t ü r k s o f r a y a o t u r d u . Yan ındak i l e r de y e r l e r i n i a l d ı la r .

O gün büyük b i r d i k k a t l e A t a t ü r k ' ü n nası l y e m e k y e d i ğ i ne b a k t ı ğ ı m i ç i n y e m e k l i s t e s i o l d u ğ u g ib i a k l ı m d a d ı r . İ lk y e m e k güzel b i r o r d ö v r , i k i nc i y e m e k pü re l i t a v u k , ü ç ü n c ü k u ş k o n m a z , m e y v a o l a rak ananas k o m p o s t o s u b u l u n u y o r d u .

Boğazına d ü ş k ü n o l m a y a n A t a t ü r k , ç o ğ u kez y o ğ u r t , ay ran , b i r d i l i m e k m e k y e r d i . K u r u f a s u l y e , p i l av v e g ü l r e -çe l i n ı s e v e r d i . A k ş a m so f ras ında rak ıy ı t u z l u l e b l e b i y l e i çe r , konuk la r g i t t i k t e n son ra m u t f a ğ a i n ip ahç ı Recep U s tan ın ocak ta hazır t u t t u ğ u k u r u f a s u l y e v e p i l avdan i ş t a h i s y e r d i . So f rada s o ğ a n , s a r m ı s a k . s u c u k , p a s t ı r m a g ib i k o ku lu y i y e c e k l e r b u l u n d u r u l m a m a s m a d i k k a t e d e r d i . Beyaz p e y n i r i b i l e , m i d e d e e k ş i m e yapa r d i y e i s t e m e z d i .

İ lk gün A t a t ü r k ' ü n b ü t ü n h a r e k e t l e r i n i d i k k a t l e i z l e d i m . Y e m e k t e n s o n r a , önce H a r e m D a i r e s i ' n i n ü s t ü n e ç ı k m ı ş , son ra bü tün Saray ' ı d o l a ş m ı ş , a k ş a m ü s t ü de S ö ğ ü t lü ya t ı y l a Boğaz 'da gez in t i y a p m ı ş t ı .

Gez in t i den son ra s o f r a f as l ı baş l ı yo r v e çok geç s a a t le re dek s ü r ü y o r d u . İ çk i l i o lan a k ş a m y e m e k l e r i n d e y a k ı n a r kadaş la r ı , Kab ine ü y e l e r i d e hazır b u l u n u y o r , bi.'çolc m e m l e k e t mese le ler i burada hal ledi l iyordu. So f ras ına b e l i r l i m e s l e k l e r d e k i esk i d o s t l a r ı v e s i l âh a r k a d a ş l a r ı n d a n başka , b i l i m , sana t , t i c a r e t , e n d ü s t r i dünyas ın ın t a n ı n m ı ş k i ş i l e r i n i t o p l u c a çağ ı rd ığ ı da o l u r d u . Bu h a l , 1938 y ı l ı h a z i ran ına dek . yan i has ta l ığ ı k e n d i s i n e d e ğ i ş i k b i r y a ş a y ı ş ı zo run lu k ı l ı ncaya kadar s ü r ü p g i t t i .

Saray 'a daha d o ğ r u s u A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n e g i r e l i o n


heş gün o l d u ğ u ha lde A t a t ü r k , o güne kadar b i r kez b i l e «dönüp y ü z ü m e b a k m a m ı ş , k i m o l d u ğ u m u da s o r m a k g e r e ğ i n i d u y m a m ı ş t ı . Ö n c e l e r i ö n e m s e m e d i ğ i m bu h a l , yavaş y a v a ş bana k o y m a ğ a b a ş l a m ı ş t ı . İ ç i m i t a r i f s i z b i r üzün tü Ikap lamış t ı . Tam on beş gün O 'na b i r «d i ls iz» g ib i h i z m e t e t m i ş t i m .

Ü z ü n t ü m g i t t i k ç e a r t ı y o r d u . Kend i k e n d i m e : «Sabre t C e m a l , e lbe t b i r gün konuşacak , sen i tan ıyacak ,» d i yo r d u m . A y r ı c a i ç i m d e b i r ko r ku da b e l i r m i ş t i : «Ya, d iyo r d u m , b e n i m l e k o n u ş m a d a n bu radak i i ş i m d e n uzak laş t ı r ı l ı r -..sam?>- Öy leya , be l k i h i z m e t i m b e ğ e n i l m e y e b i l i r , hoşa g i t -mezdi.

Bu hal a r kadaş la r ım ın da d i k k a t i n i ç e k m i ş o lacak k i , a l a y l ı a lay l ı ,

— « C e m a l , ne ad ın ı , ne de ne reden g e l d i ğ i n i henüz ; so rmad ı . Sen i t a n ı m a k b i l e i s t e m i y o r , » d i ye t ak ı l d ı k l a r ı b i -île o l u y o r d u .

On la ra ne cevap v e r e c e ğ i m i b i l e m i y o r , faka t gaye t l a b i î g ö r ü n m e ğ e ça l ı şa rak , «Elbet b i r gün o lu r , adam y e r i n e ko r la r ve so ra r la r ,» d i y o r d u m .

A D I M I DEĞİŞTİRİYOR

BİR a k ş a m saa t 20 su la r ı nda Saray ' ın M a r m a r a ' y a b a kan ba l konunda y i r m i kadar t a n ı n m ı ş k o n u k A t a t ü r k ' l e y e m e k y i y o r d u . A r k a m d a du ran A t a t ü r k :

— »Efend i , e f e n d i . . . » d i y e bana s e s l e n d i . D ö n d ü m . H iç u n u t m a m , e l i m d e k r i s t a l rak ı s ü r a h i s i

v a r d ı . — «Buy run e f e n d i m . B i r e m r i n i z m i v a r Paşam?» d i

ye ka rş ı l ı k v e r d i m . C u m h u r i y e t r e j i m i n i n k u r u l m a s ı n a r a ğ m e n h e r k e s

A t a t ü r k ' e «Paşam,» d i y e h i t ab e d e r d i . Bey l i k , paşalık ka lkt ığı halde bu «Paşaolık, Atatürk i ç i n ka lkmadı . Bu , ö l ü n c e ye dek s ü r d ü .

O a k ş a m i lk kez k o n u ş t u ğ u m A t a t ü r k ' l e a ramızda şun la r g e ç t i :

— «Sen in i s m i n ned i r?» — «Cema l .» — «Sonu y o k m u bunun?» — «Var, C e m a l e t t i n . » Bunun üze r ine A t a t ü r k b i r d e n bana d o ğ r u i l e r l e y e r e k : — «Haaa,» d e d i . « İ s i m l e r K e m a l e t t i n o l u r , f a k a t C e -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDiM Zt

m a l e t t i n o l m a z . S e n y i n e C e m a l k a l . D i n i n c e m a l i m i y d i n k i , sana b u i s m i koydu la r?»

A r a d a n y a r ı m s a a t g e ç m i ş t i . Y e m e k d e v a m ed i yo r d u . S e v i n ç t e n kab ıma s ı ğ m ı y o r d u m . Eve t , A t a t ü r k en s o nunda b e n i m l e k o n u ş m u ş t u . H e m de uzun uzun . Er tes i gün b e n i m l e a lay eden a r kadaş la r ıma an la tacağ ım şey le r i k a f a m d a t a s a r l ı y o r , on l a rdan h ınc ım ı a lacağ ımı d ü ş ü n ü y o r d u m .

Fakat A t a t ü r k ; bu C e m a l adına t u t u l m u ş o lacak k i^ y e n i d e n s e s l e n d i :

— «Bu C e m a l e t t i n i s m i n i k i m k o y d u sana?« A r t ı k adamak ı l l ı k o r k m a ğ a b a ş l a m ı ş t ı m : — «Babam,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . — «Öy leyse baban ne a d a m m ı ş s e n i n ! » d i y e s e r t ç e

ç ı k ı ş t ı . Bunun ü z e r i n e : — «Ben babamı t a n ı m ı y o r u m , » d e y i n c e yüzü daha d a

s e r t l e ş t i : — «Babamı t a n ı m ı y o r u m ne d e m e k ? Sen babasız mı;

d o ğ d u n ? Baban y o k m u sen in?» — «Ben dokuz a y l ı k k e n b a b a m ö l m ü ş . » A t a t ü r k ü z ü l d ü ğ ü m ü y ü z ü m d e n o k u m u ş o lacak kir

b i r d e n ses in i y u m u ş a t t ı : « A n n e n i t a n ı y o r s u n ya ye te r , » d e d i . V e b i raz d u r d u k t a n s o n r a e k l e d i : «Ben de babamı t a n ı m ı y o r u m y a . . . »

O gece y e m e k sabahın b e ş i n e kadar s ü r m ü ş t ü . Ç o ğ u g e c e l e r böy le o lu r , m e c l i s i n ho roz la r ö t e r k e n dağ ı ld ığ ı g ö r ü l ü r d ü . Bu yüzden A t a t ü r k d e sabah saa t b e ş t e n önce y a tağ ına g i r e m e z d i . Saat on b i r d e n son ra hava s e r i n l e d i ğ i i ç i n k o n u k l a r b i r e r i k i ş e r ba l kondan i çe r i g i r m e ğ e baş la d ı la r . M a s a n ı n ü z e r i n d e b o ş a l m ı ş D i m l t r o k o p u l o ş i ş e l e r i d u r u y o r d u . O d e v r i n en ün lü rak ıs ı o lan D i m i t r o k o p u l o d a n A t a t ü r k her g e c e y a r ı m k i l o i ç e r d i . M e z e s i de sadece tuz lu l e b l e b i y d i . A r a s ı ra da fava d e n i l e n z e y t i n y a ğ l ı , l i m o n lu bak la e z m e s i n i i s t e d i ğ i o l u r d u . En s e v d i ğ i y e m e k l e r

22; ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

aras ında k u r u f a s u l y e ve p i l av ge ld i ğ i n i t e k r a r l a m a k i s t e r i m .

A t a t ü r k t ek ra r ben i ç a ğ ı r d ı . Y e m e k i s t e y e c e k s a n ı y o r d u m . Fakat O 'nun ak l ı hep b e n i m i s m i m d e d e ğ i l m i y m i ş ?

— « U l a n , bu i s m i sen m i k o y d u n , y o k s a baban mı?» d i y e bar bar bağ ı rmağa baş lad ı .

Çok ko r kma ğ a b a ş l a m ı ş t ı m . Ben im k o r k t u ğ u m u gö rünce daha faz la bağ ı r ı yo rdu . A r t ı k e l i m ayağ ım t i t r e m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . A y a k t a du racak h a l i m y o k t u . Be lk i daha faz ia kızar da k o v u l u r u m d i ye gözünden uzak laşmağa karar ve r d i m . Saat üçe d oğ ru so f ray ı b ı rakarak y a t m a ğ a g i t t i m .

O gece sabaha dek g ö z ü m ü uyku t u t m a d ı . Y a t t ı ğ ı m y e r d e dua e d i y o r d u m . Kâbus la kar ış ık k o r k u l u rüya la r gö r d ü m . Yavaş yavaş g e l d i ğ i m e p i ş m a n b i l e o l m a ğ a baş la m ı ş t ı m . Bu i s i m de baş ıma iş aç ıyo rdu ga l i ba . N e r e d e n b u l m u ş l a r d ı bu «Cema l» i de , bana t a k m ı ş l a r d ı ?

Er tes i gün de aynı k o r k u ve heyecan i ç i nde g e ç t i . A d e t a akşam o l m a s ı n ı i s t e m i y o r d u m . Tek a v u n t u m , A t a t ü r k ' ü n a k ş a m k i o lay ı u n u t m u ş o l m a s ı y d ı .

A k ş a m y e m e ğ i n i haz ı r l amış , b e k l i y o r d u m . Saat y i r m i y e doğ r u A t a t ü r k , a rkas ında A f e t İnan, Zeh ra H a n ı m , Başyaver Rüsuh i , u m u m î kâ t i p Tev f i k Bey o l d u ğ u ha lde sa lona g i r d i . Başyaver aşağı i ne rek öbür k o n u k l a n da so f raya g e t i r d i . So f raya o t u r m a d a n önce A t a t ü r k konuk la ra A r a p ç a :

— «Faddal ,» dedi- v e he rkes masadak i y e r l e r i n i a l d ı . «Oturunuz ,» ya da «buyrun ,» an lamına ge len bu s ö z ü , çok k e y i f l i o l d u ğ u zaman la r s ık s ık d u y d u ğ u m u h a t ı r l ı y o r u m . So f rada i l k söz bana i d i :

— « C e m a l , sen i dün a k ş a m se r t söz le r l e çok h ı rpa l a m ı ş t ı m . Fakat C e m a l ' l e r d a i m a büyük adamla r o lu r . Sen d e b ü y ü k adam o lacaks ın .»

Sonra t a r i h t e k i ün l ü l e r i s ı ra lamağa baş lad ı :


— «Sen C e m a l Paşa 'y ı t an ı r m ıs ın? Şehzade C e m a l e t t i n E f e n d i ' y i , Konya Ç e l e b i s i C e m a l e t t i n ' i t an ı r m ıs ın?»

— « İ s i m l e r i n i i ş i t t i m , » d i y e c e v a p v e r d i m . — «Bu kadar ı da y e t i ş i r , » d e d i . Y e m e k s ü r ü p g i d i y o r d u . Hava y u m u ş a d ı ğ ı ha lde b i r

g ü n önce i ç i m i kap layan k o r k u y u ü z e r i m d e n a t a m a m ı ş t ı m . Her an y i ne o konuya d ö n e c e ğ i n d e n ö d ü m k o p u y o r d u . Saat gece y a n s ı m g e ç i y o r d u . B i rden i s m i m l e bana s e s l e n d i ğ i n i d u y d u m v e yan ına k o ş t u m .

— « C e m a l , s e n i n bu i s m i n i d e ğ i ş t i r e l i m , o lmaz m ı ? Sen kend ine g ö r e b i r i s i m bu l baka l ım.»

Ş a ş ı r m ı ş t ı m . Daha karş ı l ı k v e r m e ğ e v a k i t b u l a m a d a n : — «Ben sana i s i m bu ldum,» d e d i . «Sen in i s m i n Ç e

leb i o lsun.» A t a t ü r k ' ü n çok son ra la r ı y i n e b i r m e c l i s t e «Biz s e v

d i ğ i m i z insan la ra Ç e l e b i der iz ,» d e d i ğ i n i d u y m u ş u m d u r . O anda b ü t ü n k o r k u m b i r b u l u t g i b i d a ğ ı l ı v e r m i ş t i .

Y ü z ü m d e k i m e m n u n l u ğ u g ö r ü n c e kabu l e t t i ğ i m i an l ad ı . Z a t e n kabu l e t m e m e k i ç i n h i ç b i r s e b e p d e y o k t u . Faka t b i r k e r e de i z n i m i a l m a d a n e d e m e d i :

— «Güzel m i ? Ç e l e b i adını b e ğ e n d i n m i?» d i ye s o r d u . — «Çok güze l e f e n d i m . Siz bu lduğunuza gö re daha

da güzel ,» d e d i m .

Bunun üze r i ne s o f r a d a k i k o n u k l a r a d ö n d ü : — «Bu ç o c u ğ u n i s m i bundan son ra Ç e l e b i ' d i r , » d i y e

h e r k e s e t a n ı t t ı . A t a t ü r k i n c e l i ğ i , z a r i f l i ğ i kadar gönü l a lmas ın ı ç o k i y i

b i l i r d i . H i z m e t ç i l e r i n i n b i l e böy le g ö n l ü n ü a ld ığ ı o l u r d u . O anda A t a t ü r k ' ü n bu kadar ö n e m v e r d i ğ i b i r adam

o l m a n ı n g u r u r u i ç i n d e y d i m . K o l t u k l a r ı m k a b a r m ı ş t ı . O g ü n Sarayda k i m va rsa h e r k e s e v e b ü t ü n konuk la ra ben i yenf g e l m i ş ö n e m l i b i r k i ş i y m i ş g ib i t a n ı t ı y o r :

— «Bu zat ı b i l i r m i s i n i z , Çe leb i ' d i r , » d i y o r d u . Böy lece A t a t ü r k ' ü n s e r z e n i ş l e r i n d e n , h a t t a b a ğ ı r m a -


l a r ından k u r t u l u y o r , ü s t e l i k O 'nun s e v d i ğ i , çağ ı r ı r ken z e v k d u y d u ğ u b i r i s m e de sah ip o l u y o r d u m . O g ü n d e n , yan i 20 t e m m u z 1972 'den i t i b a r e n i s m i m «Çe leb i» o l a rak k a l d ı . A r k a d a ş l a r da hâ lâ bu i s i m l e çağ ı r ı r l a r b e n i .

Sonradan ö ğ r e n d i ğ i m e g ö r e A t a t ü r k , h i z m e t i n e g i r d i k t e n b i r s ü r e s o n r a , b i r yak ın ın ın ben i m e t h e t m e s i üze r i n e i l g i l e n i p , o g e c e ad ım ı s o r m u ş . A d ı m ı s o r u ş n e d e n i d e ş ö y l e : O l a y g e c e s i n d e n b i r gün ö n c e S ö ğ ü t l ü y a t ı y l a B e y l e r b e y i Saray ına g i t m i ş t i k . Â f e t İ n a n ' m m e z u n o l d u ğ u D a m de S i o n (Frans ız Kız L i ses i ) ö ğ r e n c i l e r i y l e be rabe r d i k . Kız lar kend i a ra la r ında g e t i r d i k l e r i y e m e k l e r i y i y o r l a r , havuzun baş ında g r a m o f o n ça l ı yo r , e ğ l e n i y o r l a r d ı . He r h a l d e o k u l u b i t i r m e l e r i n i k u t l u y o r l a r d ı .

H i z m e t e t t i k d i y e S ö r l e r i n b i r i ç ı ka r ıp bana on l i ra b a h ş i ş v e r m e k i s t e d i . O n l i ra da o zaman b ü y ü k pa ra . A l may ınca ıs rar e t t i . Y i n e r e d d e t t i m . Kadın i l l e d e paray ı v e r m e k i s t i y o r , bu y ü z d e n aramızda b i r ç e k i ş m e g e ç i y o r d u . T a r t ı ş m a y ı uzak tan g ö r e n Â f e t İnan :

— « A l C e m a l E fend i . A l m a z s a n k ü ç ü k d ü ş e r l e r . S o n r a ay ıp o lu r .» d e d i . Ben d e . â d e t i m o lmad ığ ı ha lde b a h ş i ş i a l m a k zo runda k a l d ı m .

M e ğ e r o a k ş a m o lay ı A t a t ü r k ' e y e t i ş t i r m i ş l e r . «K iba r h i z m e t ç i n t o k g ö z l ü l ü k t a s l a d ı . Parayı a l m a k i s t e m e d i . A z ka l s ın b iz i k ü ç ü k d ü ş ü r e c e k t i , » d e m i ş l e r . Bunun üze r i ne d e o güne kadar y ü z ü m e b i l e b a k m a y a n A t a t ü r k , ad ımı s o r m u ş . Bahş iş kabu l e t m e k i s t e m e y i ş i m , an laş ı l an ben i A t a t ü r k ' ü n gözünde y ü k s e l t m i ş t i .

A N K A R A Y O L U N D A

A T A T Ü R K ' Ü N C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e ill< kez ge ld i ğ i İ s t anbu l ' dak i t a t i l i yavaş y a v a ş sona e r i y o r , A n k a r a ' y a y o l g ö r ü n ü y o r d u . C u m h u r i y e t B a y r a m m d a b a ş k e n t t e o l m a s ı

g e r e k t i . B e n i m n i y e t i m A n k a r a ' y a g i t m e k t i . G e c e hayat ı ç o k z o r d u . D a y a n a m ı y a c a ğ ı m ı s a n ı y o r d u m . G i t m e s i n e çok az k a l m ı ş t ı . B i r g e c e so f r ada ansız ın s o r d u :

— «Çe leb i E fend i , sen de b i z i m l e A n k a r a ' y a ge l i yo r s u n değ i l m i ? »

G e l m e k i s t e r m i s i n ? d i y e s o r m u y o r d u . ' G e l i y o r s u n d e ğ i l m i ' ? d i y o r d u . Ne d i y e y i m . A t a t ü r k ' ü n e m i r l e r i n e h i ç ka rş ı d u r u l u r mu?

— «Evet Paşam,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i m . Fakat Çankaya ' ya g i t m e m e y i b i r kez ak l ıma k o y m u ş

t u m . İ s t e m e d i ğ i m y e r e n i ye zo r l a g i d e y i m ? Be lk i u n u t u r d i y e u m u t l a n d ı m . Bu n e d e n l e de u m u m î kâ t i p Hasan Rıza S o y a k ' a , a b l a m ı n ve e n i ş t e m i n İ s tanbu l ' da o t u r d u k l a r ı n ı , on la r ı b ı r a k a m ı y a c a ğ ı m ı , o rada has ta lanacak o l u r s a m ba na bakacak k i m s e m o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e y e r e k , ben i A n k a r a ' y a g ö t ü r m e m e l e r i n i r i ca e t t i m .

A t a t ü r k , A n k a r a ' y a , Bu rsa ' ya uğ raya rak g i t t i ğ i i ç i n b e -


n i unu t t u l a r . G e r ç i so f r ac ı a rkadaş la rdan bazı lar ı A n k a r a ' ya g i t m i ş l e r d i a m a , bana k i m s e o h e n g â m e d e «hayd i» d e m e d i ğ i i ç i n y e r i m d e n k ı m ı l d a m a m ı ş t ı m .

Beni unu tacak s a n m ı ş t ı m ama y a n ı l m ı ş ı m . A t a t ü r k h i ç b i r şey i ko lay ko lay u n u t m a z d ı . K o r k u n ç b i r zekâ v e haf ıza gücüne s a h i p t i . O rada so f rac ı a r kadaş la ra :

— «Çe leb i ne rede?» d i ye s o r m u ş . On la r da maze re t i m o l d u ğ u n u i l e r i s ü r e r e k kend i k e n d i m e b a k a m ı y a c a ğ ı m i ç i n i s t anbu l ' da ab lamın yan ında ka ld ığ ımı s ö y l e m i ş l e r .

D o l m a b a h ç e Saray ın ın kad rosundan m a a ş ı m ı a l d ığ ım i ç i n y e r i m d e n k ı m ı l d a m a k n i y e t i n d e d e ğ i l d i m . Yazın A t a t ü r k g e l i n c e y i n e O 'na h i z m e t eder d i ye d ü ş ü n ü y o r , kend i k e n d i m e «Üç, d ö r t ay l ı k y o r g u n l u k t a n b i r şey ç ıkmaz,» d i y o r d u m .

1928 y ı l ın ın ş e k e r b a y r a m ı n d a gezmek iç in A n k a r a ' y a g i t m i ş t i m . A n k a r a ' y ı i l k kez g ö r ü y o r d u m . «Hazır g e l m i ş ken Çankaya ' ya da u ğ r a y a y ı m , a rkadaş la r ı g ö r e y i m , baka l ım ne yap ıyo r l a r?» d e d i m . Köşke g i r e r k e n , A t a t ü r k y a n ı n da yave r i v e u m u m î kâ t i b i o l d u ğ u ha lde b a y r a m t e b r i k l e r in i kabu l e t m e k üzere M e c l i s ' e g i d i y o r d u .

Be re k e t ben i g ö r m e d i . Daha d o ğ r u s u h e m s ı k ı l d ı ğ ım i ç i n , h e m de ben i g ö r ü n c e a l ı koyar k o r k u s u y l e g ö r ü n m e den g e ç t i m . B i rkaç gün son ra da İ s tanbu l ' a d ö n d ü m . O y s a b e n i m y e r i m d e b i r başkas ı o l s a y d ı , hazır ha t ı r l ay ıp , a r ka d a ş l a r ı m a ne y a p t ı ğ ı m ı s o r m u ş k e n , h e m e n k o ş u p e l l e r i n i öpe r , gözüne g i r m e ğ e ç a l ı ş ı r d ı .

A r a d a n ik i ay g e ç m i ş t i . A t a t ü r k , İ s tanbu l ' a g e j d i . Y i ne e s k i s i g ib i D o l m a b a h ç e ' d e so f ray ı k u r d u k . Konuk la r yan la r ında o l d u ğ u ha lde masaya o t u r u r o t u r m a z i ş a r e t l e ben i yan ına ç a ğ ı r d ı . H e m e n k o ş t u m . Ö n ü n d e e ğ i l d i m . Eğ i l i nce de k u l a ğ ı m ı t u t u p baş lad ı ç e k m e ğ e . Büyük b i r kabah a t i ş l e m i ş ç o c u k g i b i y d i m o an . A t a t ü r k , ya r ı ö f k e . ya r ı şaka ş ö y l e d e d i :

— «Geçen yı l her gece burada ' g e l i r i m , g e l i r i m ' d i y e


SÖZ v e r i r s i n . Son ra , o rada bana bakacak k i m s e yok , d i y e cayar , b iz i a t l a t ı r s ı n . O ras ı i nsan l ı k t an nas ips i z b i r y e r m i k i , g e l m e k t e n k a ç ı y o r s u n . Sana bak ı lmaz mı K ö ş k t e . Nas ı l söz v e r i y o r s u n böy le . Hayd i baka l ım , ş i m d i kend in i nası l a f f e t t i r e c e k s i n ? »

K e n d i m i t e m i z e ç ı k a r m a k i ç i n h e m e n a t ı l d ı m : — «Paşam, ben A n k a r a ' y a ge ld im ,» d e d i m . — " Ö y l e y s e n i ye ge l i p ben i g ö r m e d i n ? » — « G e l e c e k t i m ama ç e k i n d i m . » — «Bak A n k a r a ' y ı da g ö r m ü ş s ü n . Saray m ı , y o k s a

Köşk mü daha iy i?» — «Siz i ç i nde o l d u k ç a i k i s i d e i y i . Köşk b i raz u fak ,

ama ku l l an ı ş l ı . Saray ın havası daha başka.» A t a t ü r k , Köşkü s e v d i ğ i m i b ö y l e c e an lad ığ ı i ç i n : — «Öy leyse bu y ı l A n k a r a ' y a be rabe r g ideceğ iz ,»

d e d i .

1928 y ı l ı yaz ın ın s o n u n d a A n k a r a ' y a , A t a t ü r k ' l e be ra ber g i t t i m . Böy lece A n k a r a h a y a t ı m b a ş l a d ı . A r t ı k A t a t ü r k n e r d e y s e , ben de o r d a y d ı m . O 'nun h i z m e t i n d e g e ç t i y ı l l a r ı m .

ÇELEBİ S A R A Y D A OTURUR

BİR yaz s o n u A t a t ü r k , A n k a r a ' y a d ö n m ü ş , ben g e ç i c i b i r s ü r e i ç in D o l m a b a h ç e ' d e k a l m ı ş t ı m . Bedavadan ay l ı k a l ı yo r , b ü t ü n gün y i y i p i ç i p yan g e l i p y a t ı y o r , ya ln ız sa ra ya g e l e n l e r i g e z d i r i y o r d u m . Bü tün i ş i m bu k a d a r d ı .

Saray başkâ t i b i M u s t a f a Bey, iş s ö y l e y i n c e k a y t a r ı yo r , o da A t a t ü r k ' e s ö y l e r i m k o r k u s u y l e faz la ü s t ü m e var m ı y o r d u . Bi r g ü n can ına t ak d e m i ş o lacak k i :

— « Ç e l e b i , sana b i r iş b u y u r u y o r u z . S e n M u s t a f a K e m a l ' i n a d a m ı y ı m d i y e k a y t a r ı y o r s u n . Şunu yap d e s e k , sa raya b a k ı y o r u m , v a k t i m yok , d i y o r s u n . A y l ı k A n k a r a ' d a n g e l i y o r . Dünyanın kıçına maymuncuğu uydurmuşsun, geçinip gidiyorsun...» d i y o r d u .

D u r u m u m u A n k a r a ' y a d u y u r m u ş l a r . Bir punduna g e t i r i p A t a t ü r k ' e ş i k â y e t e t m i ş l e r . B i r gece d a v e t l i l e r e ş ö y l e d e m i ş :

— «B iz im s o f r a c ı Ç e l e b i b ü y ü k a d a m o l m u ş . Ç e l e b i Han ad ın ı a l m ı ş . B i z i m g i b i A n k a r a ' d a o t u r m a z . Pad işah s ü l â l e s i n d e n , sa rayda o t u r u r . İ ş in i b i l i r o...»

Bu k o n u ş m a y a t an ı k o lan so f rac ı Remz i , bun la r ı bana ba l land ı ra ba l l and ı ra an la t t ı k t an s o n r a :


— «Sanı r ım sen i ş i icâyet eden le r , u t anç la r ı ndan o an y e r i n d i b i ne ba tm ış l a rd ı r . O gece so f r ada o l a y d ı n , da k u l ak la r ı n l a d u y a y d m , g ö z l e r i n l e g ö r e y d i n . . . » d e d i .

NE YER, NE İÇERDİ?

ATATÜRK sabah la r ı e r k e n ka l kmazd ı . G e c e l e r i ç o k geç, ç o ğ u n l u k l a şa fak s ö k e r k e n ya t t ı ğ ı i ç i n . gündüz s a a t on b i r , on i k i y e d o ğ r u ka lkar , z i le basa rd ı . H e m e n b i r f irn-can kahvey le o günkü gaze te le r i g ö t ü r ü r d ü m . Kahvey i o r ta ş e k e r l i i ç e r d i . Gaye t ince k e t e n d e n y a p ı l m ı ş b i r e n t a r i y l e u y u d u ğ u i ç i n , uyan ınca da b i r sü re o k ı ya fe t l e kalır, , d i vana bağdaş ku ra rak kahves in i i ç e r d i . Çok yak ın a r k a daş la r ından ve u m u m î k â t i p t e n başkas ı i ç e r i y e g i remezd i . . Bazen de şez longa uzanır , uzun uzun g ü n l ü k gazeteler i ) o k u r d u . Bu o k u m a b i r buçuk saa t kadar s ü r e r d i .

Sonra banyosunu y a p a r d ı . Tem iz l i k konusunda çofe t i t i z d i . Yaz ve kış ay ı rmaz , muhakkak her gün banyo y a par, her gün çamaş ı r d e ğ i ş t i r i r d i . G i y i m i n e karş ı t i t i z l i k g ö s t e r i r , t r a ş l ı ka t i yen g e z m e z d i . K ış ın p e n c e r e l e r i açt ı ; -r ı r , s o ğ u k havayı c i ğ e r l e r i n e d o l d u r u r d u .

Banyodan ç ı k t ı k t an son ra s o ğ u k ayran la b i r d i l i m f r a n ca la ye r , bazen ay ran ın ye r i ne b i r kâse y o ğ u r t a l ı r d ı . B i n d e b i r dave t l i b i r konuk o lacak k i , ayıp o l m a s ı n d i ye y e m e k y e s i n . Bazen s ü t l ü k a h v e y l e çay i s t ed iğ i de o l u r d u . İkinde kahva l t ı s ı yapmaz , o n u n y e r i n e b i r bardak e k m e k s i z ayran? i ç e r d i .


A k ş a m y e m e k l e r i n i ise k e s i n l i k l e a r kadaş la r ı y l e y anek a l ı şkan l ı ğ ındayd ı . Çankaya ve D o l m a b a h ç e Sa raymda-k i akşam y e m e k l e r i n d e say ıs ı ondan aşağı d ü ş m e y e n b i r d a v e t l i t o p l u l u ğ u her zaman hazır b u l u n u r d u . M e m l e k e t m e s e l e l e r i n i n g ö r ü ş ü l d ü ğ ü bu t o p l a n t ı l a r d a h e r k e s i n dü-.şünces in i ö ğ r e n m e k i s t e r d i . Fakat y i n e de kend i b i l d i ğ i n d e n ş a ş m a z d ı . M e c l i s ' e b i r i s t ek m i g e t i r i l e c e k , bunu y a -Scınlarıyla t a r t ı ş m a k t a n zevk d u y a r d ı .

A t a t ü r k ' ü n s o f r a d a g ü n l ü k o lay la r ı n d ış ında har f dev r i m i , d i n d e v r i m i g ib i yen i ve heyecan l ı konu la r da o r taya a t t ı ğ ı o l u r d u . Bazen h e r k e s i şaş ı r t an bu konu la rdan a lacağ ı o l u m l u c e v a p l a r da , o l u m s u z cevap la r da çok hoşuna g i d e r d i . He rkes i k o n u ş t u r u r , d ü ş ü n c e l e r i n i ö ğ r e n i r , son s ö z ü her zaman k e n d i s i s ö y l e r d i . Bu i ş te yan ı ld ığ ın ı h ic h a t ı r l a m ı y o r u m .

So f ra k o n u ş m a l a r ı n d a k o n u y u hep kend i s i açar , başka l a r ı n ı n konu o r taya a t m a s ı n a m e y d a n v e r m e z , s o r d u ğ u s o r u l a r ı n ka rş ı l ı k la r ın ı b ü y ü k b i r d i k k a t l e d i n l e r d i . Başka-5arının yap t ığ ı p r e n s i p l e r e d e ğ i l , ancak kend i p r e n s i p l e r i n e uya rd ı . B i r gün y u r d u m u z u gezen b i r yabanc ı gaze tec i -r)\n yap t ığ ı g ö r ü ş m e d e «Programın ız ned i r?» so rusuna -«Programım b e n i m h a r e k e t i m d e n ç ıkar ,» karş ı l ığ ın ı vermişti.

D o ğ r u l u ğ u n a inandığ ı d ü ş ü n c e y i sonuna dek savunu r d u . H a r e k e t l i ve heyecan l ı yaşan t ı s ı n ın t e k z e v k i n i n , akş a m so f ra la r ı o l d u ğ u n u s ö y l e y e b i l i r i m . A k a d e m i k t a r t ı ş m a l a r ı n ye r i n i s a a t l e r i l e r l e d i k ç e anı lar a l ı r , g e ç m i ş t e n söz ed i l i r , t a r i h s e l o l ay la r s ı ra lan ı r , bazen de hoş h i kâye -üer an la t ı l ı r d ı .

S o f r a s ı , ç o ğ u a k ş a m l a r b i r edebî s o h b e t m e c l i s i haf i n i a l ı r d ı . En ç o k t a r i h , p o l i t i k a , sana t konu la r ı g ö r ü ş ü l ü r , an ı l a ra d e ğ i n i l i r d i . G ü n l ü k o lay la r üze r i nde de d u r u l u r ve

t a r t ı ş ı l ı r d ı . Sana t v e m u s i k i g ö r ü ş m e l e r i d e y a p ı l ı r d ı . Ko -snuşmacı lar s ı radan insan la r d e ğ i l d i , b i l g i l i k i ş i l e r d i . Za ten


b i l g i s i z l e r i n O 'nun so f ras ında y e r i o l m a z d ı . K o n u ş t u l a r m ı , o i ş i n as l ın ı b i l e r e k k o n u ş u r l a r d ı . Heps i d e ğ e r l i k i m s e l e r d i . Bakan lar o l s u n , m i l l e t v e k i l l e r i o l s u n , g e r ç e k s ı f a t l a r ı na lây ık k i ş i l e r d i . Tan ınmış edeb i ya t ç ı l a r , k a l e m s a h i p l e r i , çoğu yabanc ı d i l b i l en b i l i m adamla r ı t op l an ı r d ı s o f r a da. So f raya ka t ı l acak o lan la r ı A t a t ü r k s e ç e r d i . Ö n c e d e n k i m i n g e l e c e ğ i pek be l l i o l m a z d ı . Sonradan çağ ı r t ı l ı p , so f raya a l ınan la r da o l u r d u .

Öze l K a l e m , ö n c e d e n s e ç i l e n k i ş i l e r e haber g ö n d e r i p , A t a t ü r k ' ü n çağ r ı s ın ı b i l d i r i r d i . Öze l K a l e m m ü d ü r ü t e l e f o n e d i p ;

— «Gazi H a z r e t l e r i s iz i bu a k ş a m b e k l i y o r l a r , » d e r d i . So f ras ı s a n k i , a rkadaş la r ı v e dos t l a r ı i l e t a r t ı ş m a v e

e ğ l e n c e y e r i n i b i r l e ş t i r e n b i r k ö p r ü g ö r e v i g ö r ü y o r d u . Bu g e c e l e r i n h iç b i r i n e d o y u m o lmad ığ ın ı v e her b i r i n i n i ç i n d e b i r t a r i h yap rağ ın ın yaşad ığ ın ı zaman lg a n l a d ı m .

So f ras ında her ç e ş i t i nsana ye r v e r i y o r d u . Heps i ay r ı düzeydek i bu i nsan la r l a t a r t ı ş ı r k e n , sank i y u r d u n s e s i n i d u y a r d ı . G ü v e n d i k l e r i n i n v e s e v d i k l e r i n i n e l e ş t i r i l e r i n e sa b ı r la ka t l anmas ın ı b i l i r d i .

Şakayı çok s e v e r d i . Şaka laşan la r ı g ü l ü m s e m e y l e izl e r d i . K e n d i s i de ara s ı ra şaka la r yapa rd ı . Eski a r kadaş la r ından Nu r i C o n k e r , Sa l i h Bozok, s ık s ık şaka yapa r la r v e so f ray ı ş e n l e n d i r i r l e r d i . S i n i r l i zaman la r ında bun la r ın b i r n ü k t e s i ya da h i k â y e s i , A t a t ü r k ' ü n b i r anda ö f k e s i n i dağ ı t mağa y e t e r d i . A m a A t a t ü r k , he r zaman n e ş e l i y d i . S i n i r l e n d iğ i zaman la r çok azd ı . O zaman da a rka a rkaya s i ga ra v e kahve i ç e r d i . En güç an la rda b i l e s o ğ u k k a n l ı l ı ğ ı n ı , n e ş e s i n i y i t i r m e m e s i n i b i l i r ya da ö y l e g ö r ü n ü r d ü . Çok konuk s e v e r d i . S o f r a d a k i l e r i n ayr ı ayr ı g ö n ü l l e r i n i a l ıp , ha t ı r l a r ı n ı s o r m a d a n y a p a m a z d ı .

A ç ı k konuşan la r ı seve r ve yan ında her ş e y i n k o n u ş u l mas ın ı i s t e r d i . Bu y ü z d e n s ık s ı k i l e r i ge r i konuşan la ra da r a s t l a n ı r d ı . A t a t ü r k ' ü n s o f r a s ı n d a n k i m l e r g e ç m e m i ş t i r


k i . . . M a h a l l e a r k a d a ş l a r ı , s i l âh a r k a d a ş l a r ı , d e v r i m arkad a ş l a r ı , p o l i t i k a c ı l a r , e d i p l e r , ş a i r l e r , m ü z i s y e n l e r , b i l i m a d a m l a r ı , ö ğ r e t m e n l e r , iş a d a m l a r ı , yabanc ı d e v l e t başkanl a r ı , k ra l l a r . . .

İ ş ten v e y u r t g e z i l e r i n d e n a r tan b ü t ü n ö m r ü so f rada g e ç m i ş t i r d e n i l e b i l i r . Fakat bu ras ı h i ç b i r zaman b i r i çk i v e c ü m b ü ş bayağ ı l ığ ına i n m e m i ş , b i r s o h b e t v e t a r t ı ş m a m e c l i s i o la rak k a l m ı ş t ı r . E ğ l e n c e n i n yan ı s ı ra en zor d e v le t i ş l e r i n i n karara bağ land ığ ı b i r m e c l i s o l m u ş t u r . Buna «Po l i t i kan ın , a k t ü a l i t e n i n z i y a f e t so f ras ı» ad ım takan la r , y a n ı l m a m ı ş l a r d ı r .

Resmî g ö r ü ş m e l e r i n d e s o n d e r e c e t i t i z v e t ö r e n c i o lan A t a t ü r k ' ü n öze l haya t ındak i s a m i m i y e t i , dünyada pek az d e v l e t adamına nas ip o l m u ş t u r , d e n i l e b i l i r . Bu s a m i m i y e t i ç i nde ç e v r e s i n d e k i l e r e d ü ş ü n c e l e r i n i aş ı la rd ı a m a , k ö r ü -kö rüne d i k t aya g i d e n b i r a d a m d e ğ i l d i h iç b i r zaman . Her şey i ç e v r e s i n e d a n ı ş m a s ı , bunun en güze l ö rneğ i değ i l m i y d i ?

D a n ı ş m a y a bazen o kadar b ü y ü k d e ğ e r v e r i r d i k i . ak l ından g e ç e n m e s e l e l e r hakk ında ç o k zaman h iç o l m a d ı k i nsan la r ın g ö r ü ş ü n ü b i l e a ld ığ ı o l u r d u . Sonunda y i n e k e n di g ö r ü ş ü n ü uygu layacağ ın ı b i l d i ğ i ha lde — b u n u so f rada -k i l e r d e hep b i l i r l e r d i — h iç k i m s e n i n ho r g ö r ü l m e s i n e ka t l anamazd ı . Bu y ü z d e n h iç o l m a d ı k k i m s e l e r d e n b i r şey l e r ö ğ r e n d i ğ i n i de s a k l a m a z , aç ı k açık a n l a t ı r d ı .

Bir gün so f r ada Sa l i h Bozok, A t a t ü r k ' ü n çok neşe l i b i r zamanın ı yaka laya rak ş ö y l e ded i :

— «Paşam, şu dan ış t ı k l a r ı n ın i ç i nde bazen ö y l e l e r i va r k i , ş a ş ı y o r u m . Bun la r ın g ö r ü ş l e r i n e nası l o l sa ka t ı lma y a c a k s ı n . Karar ı ö n c e d e n de v e r d i ğ i n m a l u m . O ha lde on lar ı ne d i ye b i r e r b i r e r çağ ı r ıp ka rş ında t e r l e t i r s i n ? »

A t a t ü r k , buna ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r d i : — «Bazen h iç u m u l m a d ı k adamdan ben çok şey le r

ö ğ r e n m i ş i m d i r . H i ç b i r kanaat i hak i r g ö r m e m e k g e r e k t i r .

F: 3


Sonunda l<endi f i k i r l e r i m i uygu layacak b i l e o l s a m , h e r k e s i ayr ı ayr ı (d in lemekten zevk a l ı r ı m . Bu z e v k t e n ben i k i m se m a h r u m edemez .»

A t a t ü r k , so f rada o r taya a t t ığ ı her konu üze r inde g ö r ü ş m e aç ı l ınca , k a r ş ı s ı n d a k i l e r i n l i yaka t d e r e c e s i n i de ö l ç m ü ş o l u r d u . K o n u k l a r ı n s ık ı ş e k i l d e s ınavdan g e ç i r i l d i ğ i b u t o p l a n t ı l a r d a n b i r i n d e :

— «Ben ya ln ız l i yaka t âş ığ ıy ım» d e m i ş t i . A t a t ü r k bu a l ı şkan l ığ ın ı ö m r ü n ü n s o n u n a d e k d e ğ i ş

t i r m e d i . So f rada d u y d u ğ u m kadar ı y le A t a t ü r k , bu a l ı ş k a n l ığ ını g e n ç l i k y ı l l a r ında a l m ı ş t ı . Daha S e l a n i k ' t e y k e n Er-kân- ı H a r b i y e D a i r e s i n d e i ş i n i b i t i r i r b i t i r m e z m e v s i m eğer yazsa Beyaz Ku le b a h ç e s i n d e , y o k eğer k ışsa Y o n y o b i r a hanes inde a r kadaş la r ı y l e b i r masa baş ında t op lan ı r , ara s ı ra havai b i r k o n u , çoğu kez de c idd î b i r bah is açar , h e m i ç i l i r , h e m de uzun uzun k o n u ş u l u r m u ş . Nas ı l A s k e r î M a h f i l d e t o p l u l u ğ a d ü ş ü n c e l e r i v e e l e ş t i r i l e r i y l e h â k i m o lu r sa, Y o n y o ' d a , ya da Beyaz Ku le ' de de öy l e o lu r , son sözü hep kend i s ö y l e r m i ş .

Her g e c e i ç t i ğ i ha lde A t a t ü r k ' ü n b i r ke re b i l e i çk i y ü zünden k e n d i n d e n g e ç t i ğ i n i , t a şk ın l ı k l a r yap t ığ ın ı g ö r m e d i m , d u y m a d ı m . A k s i n i i dd ia eden le r v a r s a , bun la r ın yap t ı k l a r ı düpedüz d e d i k o d u d a n başka b i r şey d e ğ i l d i r . Ö l ü m ü n d e n son ra ç e k e m e m e z l i k v e k ı skanç l ı k l a r ı ndan A t a t ü r k ' ü n so f ras ın ı s a r h o ş l u k , ayyaş l ı k ve z e v k e d ü ş k ü n l ü k le k ö t ü l e m e k i s t e y e n l e r o l d u a m a , bu çaba la r ne kadar bo şunad ı r . O ' n un yaşan t ı s ı b ü t ü n aç ık l ığ ıy la m e y d a n d a y d ı . G i z l enecek b i r y ö n ü y o k t u k i . . . Ha lk ın s o f r a s ı y d ı .

KEMAL M I , K A M A L M I ?

D O Ğ U M U N D A N ö l ü m ü n e dek ç e ş i t l i ad lar ku l l anan A t a t ü r k ' ü n son k a r t v i z i t i n d e (Kama l A t a t ü r k ) adı yazı l ıd ı r . Bir v e s i l e i le a l ıp s a k l a d ı ğ ı m bu ta r ih î ka r t v i z i t , hâ lâ m i s a f i r odamdak i b ü f e n i n ç e k m e c e s i n d e öze l b i r muha faza i ç i n de duru r . A t a t ü r k hakk ında ç ıkan b i r çok k i t ap ta «Kema l A t a t ü r k » yaz ı ld ığ ı ha lde , O 'nun son ad ı , «Kamal A t a t ü r k » o la rak t a r i h e g e ç m i ş t i r . Ha t tâ A n k a r a ' d a k i S iyasa l B i l g i l e r F a k ü l t e s i ' n i n d ış duva r ındak i b i r v e c i z e s i n i n a l t ında da « K a m a l » adı o k u n m a k t a d ı r .

Türk t o p l u m u n d a ö t e d e n ber i ün y a p m ı ş ö n e m l i k i ş i l e re , yap t ı k la r ı i ş l e re g ö r e son radan ad lar , san la r t a k ı l m ı ş , bun la r ın t u t a n l a r ı , t u t m a y a n l a r ı o l m u ş t u r . İş te t a r i h i n ö l ü m s ü z k i ş i l e r i n d e n b i r i o lan ve çağ kapay ıp , çağ açan A t a t ü r k ' ü n de yaşamında ç e ş i t l i ad la r ı o l m u ş t u r . Çankaya ' -dak i k i t ap l ı k t a boş zaman la r ımda ka r ı ş t ı r d ı ğ ım k i t a p l a r d a , A t a t ü r k ' ü n şu ad la r ına r a s t l a m ı ş t ı m :

A t a t ü r k ' ü n öz a d ı , 1881 'de konu lan M u s t a f a ' y d ı . A r a p ça o lan ve ( s e ç k i n ) an lamına ge len M u s t a f a ad ın ı , t a r i h i m i z d e pek çok ün lü k i ş i t a ş ım ış t ı r . M ü s l ü m a n l a r ı n , Türk-


l e r i n ç o k ku l l and ığ ı ( M u s t a f a ) Peygambe r i n d e t a n ı n m ı ş ad la r ından b i r i d i r .

1893 y ı l ı nda Se lan i k A s k e r i R ü ş t i y e s i n d e m a t e m a t i k d e r s l e r i n d e başar ı g ö s t e r e n M u s t a f a ' y a , kend i ad ı da M u s ta fa o lan r i yaz i ye hocas ı « İ k im i z i n adı da M u s t a f a . Bu böy le o l m a y a c a k . A r a m ı z d a b i r f a r k b u l u n m a l ı . Bundan son ra s e n i n adın M u s t a f a K e m a l o l sun ,» d e m i ş . O zamandan son ra M u s t a f a K e m a l adını a lan A t a t ü r k ' ü n adı da , oku l k ü t ü ğ ü n e b ö y l e i ş l e n m i ş . «O lgun» an lamına g e l e n « K e ma l» sözcüğü A r a p ç a o l u p , ( N a m ı k Kema l v b . ) T ü r k b ü y ü k le r i t a ra f ı ndan t a ş ı n m ı ş t ı r .

A t a t ü r k , uzun y ı l l a r taş ıd ığ ı M u s t a f a K e m a l ad ın ı , yazmada v e imza e t m e d e g ü ç l ü k d o ğ u r d u ğ u i ç i n k ı sa l t a rak , M . Kema l o la rak k u l l a n m ı ş t ı r . B i r çok m e t i n l e r d e M . K e ma l adına ras t l an ı r . Yak ın la r ı v e ç e v r e s i A t a t ü r k ' ü uzun y ı l l a r hep M u s t a f a K e m a l Paşa d i y e anmış v e ç a ğ ı r m ı ş t ı r . 1 n i san 1916'da Çanakka le ' de g ö s t e r d i ğ i başar ıdan son ra r ü t b e s i t u ğ g e n e r a l l i ğ e y ü k s e l e n A t a t ü r k ' ü n «Paşa» s ı fa t ı i se ö l ü m ü n e dek s ü r m ü ş t ü r .

« M u s t a f a K e m a l Paşa» a d ı . K u r t u l u ş Savaş ından s o n ra Bu rsa 'n ın K i r m a s t i i l ç e s i n e v e r i l m i ş t i r . Uzun ad la r ın k u l l a n ı l m a s ı z o r l u ğ u n e d e n i y l e i l ç e n i n adı s o n r a d a n M . K e m a ! Paşa o la rak a n ı l m a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı r .

A t a t ü r k , K u r t u l u ş Savaş ından son ra adını uzun bu la rak M u s t a f a ' y ı k u l l a n m a m ı ş , s a d e c e K e m a l ' i k u l l a n m ı ş t ı r . Soyad ı Kanunundan son ra a ld ığ ı yen i h a r f l e r l e yaz ı lm ı ş n ü f u s h ü v i y e t cüzdan ında adı ( M u s t a f a ' s ı a t ı l a rak ) sade ce « K e m a l » o la rak yaz ı l ıd ı r .

« A t a t ü r k » soyad ın ı başka la r ın ın a l m a m a s ı n a i l i ş k i n kanunda da öz adı «Kema l» d i y e yaz ı l ıd ı r .

D u m l u p m a r Z a f e r i n d e n son ra A t a t ü r k «Gazi M u s t a f a Kema l Paşa» o la rak an ı lm ı ş t ı r . Sakarya M e y d a n Savaş ın ı kazanmas ından son ra da T . B . M . M . 19 e y l ü l 1921 'de b i r ka nun la O 'na m ü ş i r l i k v e gaz i l i k unvanı v e r m i ş t i r . A r a p ç a


b i r sözcük o l an «Gazi» unvan ı savaş kazanan b ü y ü k k o m u t a n l a r a v e r i l m e k t e d i r . T a r i h i m i z d e O s m a n Gaz i , O r h a n Gaz i , Gazi O s m a n Paşa g ib i b i r ç o k da Tü rk b ü y ü k l e r i va rd ı r .

A t a t ü r k k e n d i s i n e v e r i l e n «Gazi» san ın ı ç o k b e ğ e n m i ş , b i r ç o k imzas ın ın ü s t ü n e , ya da baş ına «Gazi» d i ye yazmış t ı r . Z a m a n l a «Gazi M . K e m a l Paşa» adı k ı sa l t ı l a rak , «Gazi Paşa» v e en s o n u n d a «Gazi» o la rak an ı lmağa başl anmış t ı r . Ha lk ın ç o k t u t t u ğ u «Gazi» s ö z c ü ğ ü , ş i i r l e r d e , k i t ap la rda , k o n u ş m a l a r d a tfek başına g e ç e r l i o l m u ş t u r .

M u s t a f a K e m a l , C u m h u r i y e t ' i k u r d u k t a n son ra y a p t ı ğı d e v r i m l e r e «Soyadı» nı da e k l e m e k t e g e c i k m e d i . Y u r t t aş l a r ı n ı n b i r e r soyad ı a lmas ı ge reğ i üze r i nde d u r m u ş , b i r ç o k tan ıd ı k la r ına soyad la r ın ı kend i v e r m i ş t i r . Ö r n e ğ i n İ s m e t İ n ö n ü ' n ü n , b u g ü n k ü C u m h u r b a ş k a n ı Fahr i K o r u t ü r k ' -ü n , Fa l ih Rıfkı A t a y ' ı n , F a h r e t t i n A l t a y ' m ve daha pek çok y a k ı n ı n ı n soyad ın ı A t a t ü r k v e r m i ş t i r . Ha t tâ Se lân i k l i o lan i k i b e r b e r i n i n d e soyad la r ın ı A t a t ü r k v e r m i ş t i r : M e h m e t ( M e t e ) ve Rıdvan ( G ü r a r ı ) . . .

2 t e m m u z 1934 t a r i h i n d e 2525 say ı l ı kanun la bü tün y u r t t a ş l a r ı n soyad ı a l m a s ı zo run lu k ı l ı nd ı . İ ş te o zaman M u s t a f a K e m a l , hang i soyad ın ı a lacağın ı d ü ş ü n ü y o r d u . Bu konuda so f rada t a r t ı ş m a yap ı l ı yo r , h e r k e s b i r ad o r taya a t ı y o r d u . Henüz k e s i n b i r ka ra ra v a r m ı ş d e ğ i l d i .

Tü rk D i l i T e t k i k C e m i y e t i Başkanı S a f f e t A r ı k a n , D i l B a y r a m ı n e d e n i y l e 26 e y l ü l 1934 t a r i h i n d e «U lu Ö n d e r i m i z A t a t ü r k M u s t a f a K e m a l » d i y e baş layan b i r k o n u ş m a hazır l a m ı ş t ı . M u s t a f a K e m a l , bu radak i « A t a t ü r k » sözünü ç o k güze l b i r b u l u ş d i y e n i t e l e d i . Sonunda da b u n u k u l l a n m a ya baş lad ı . A t a t ü r k soyad ın ı a lmas ında Prof . Â f e t İ nan 'm ro lü b ü y ü k t ü r .

— «Paşam, bu ç o k güze l . . . » d e d i . A l ı n m a s ı n ı i s t e d i . Faka t « A t a t ü r k » soyad ı ö y l e b i r g ü n d e , i k i g ü n d e a l ı nmad ı . Üze r i nde ç o k k o n u ş u l d u .

T . B . M . M . 24 k a s ı m 1934 t a r i h i n d e 2587 sayı l ı kanun -


la , u lus ad ına , M u s t a f a K e m a l ' e « A t a t ü r k » soyad ın ı v e r d i . Ha t tâ o zaman Radyo, Soyad ı Kanununun k a b u l ü n ü b i l d i r i r k e n « A t a t ü r k » ü « A n a t ü r k » o la rak v e r m i ş . A r a p h a r f l e -r i ndek i «A ta» i le «Ana» a ras ındak i b e n z e r l i k t e n d o l a y ı . . . Son radan d u r u m an laş ı lm ı ş ve Radyo da i l k habe r i n i d ü z e l t m i ş . . .

« A t a t ü r k » soyad ın ın t e k ka lmas ı g e r e k l i y d i . 17 a r a l ı k 1934 ' te 2622 say ı l ı kanun la da A t a t ü r k soyad ın ı b a ş k a l a r ın ın a lmas ı ö n l e n d i . Soyad ı Kanunu i le ağa, bey , paşa g i bi unvan la r da k a l d ı r ı l m ı ş , bay, bayan söz le r i g e ç e r l i o l m u ş t u . A r t ı k O 'na Gazi M u s t a f a Kema l A t a t ü r k d e n i l i y o r d u . Fakat bunun s ö y l e n m e s i v e yaz ı lmas ı o l d u k ç a zordu. . G i d e r e k «Gazi M . K e m a l 4 ta türk», ondan son ra bu da k ı sa l t ı l a rak « M . K e m a l A t a t ü r k » d i ye an ı lmağa b a ş l a n d ı . En s o n u n d a baş ındak i M i m de a t ı la rak s a d e c e « K e m a l A t a t ü r k » d e n i l d i . N ü f u s h ü v i y e t cüzdanında da r e s m î adın ı «Kema l A t a t ü r k » o la rak yazd ı . Fakat b u n u yazmak g ü ç . imza a t m a k z o r d u . O zaman la r A t a t ü r k ' ü n , imza la r ın ı K. A t a t ü r k d i ye a t t ığ ın ı h a t ı r l a r ı m . Zaman la baş tak i K har f i de k a y b o l d u . Bü tün dünya v e Tü rk lük ev ren i onu sadece-A t a t ü r k o la rak anmağa baş lad ı .

G ide r ek ha lk v e yazar la r , i ç l i ve d u y g u s a l konu la r o l duğu zaman A t a t ü r k ' ü de k ı sa l t a rak «A ta» d i ye s e s l e n m e ğe baş lad ı la r . Ozan la r « A t a m » d e y i m i n i çok s ık k u l l a n mak tad ı r l a r . İ s tanbu l ' da B a k ı r k ö y ' ü n b i r s e m t i o lan E m l â k Kred i Bankas ın ın a l t m ı ş b in k i ş i l i k m o d e r n b i r s i t e s i n e d e b i r ya r ı şmay la A t a k ö y adı v e r i l m i ş t i r . Fakat A t a t ü r k , ne d e n s e bu «A ta» s ö z c ü ğ ü n ü b e ğ e n m e m i ş . He le kend i s i ne «A ta» d e n i l m e s i n e i y i ce t u t u l m u ş . Gaze te l e rde kendis ine^ A t a d e n i l d i ğ i n i o k u d u k ç a s i n i r l e n m i ş . Bir gün Ş ü k r ü Ka-ya 'ya d ö n ü p :

— « B e n i m a d ı m A t a d e ğ i l , A t a t ü r k ' t ü r . Bazı g a z e t e l e r

neden böy le yazar la r?» d e d i . A r a d a n y ı l l a r g e ç t i ğ i ha l de u lusa l b a y r a m l a r d a , A t a -


- tü rk 'ün ö l ü m y ı l d ö n ü m ü n d e hâ lâ gaze te le r k e n d i s i n d e n «Büyük A t a m » d i ye s ö z e t m e k t e , oku l k i t ap la r ında hâlâ A î a m ' l a baş layan ş i i r l e r , m a n z u m e l e r yer a lmak tad ı r .

Türk d i l i n i n s a d e l e ş m e s i n e , ö z l e ş m e s i n e , yabanc ı sözl e rden a r ınmas ına ö n e m v e r i l d i ğ i g ü n l e r d e y d i . «Kema l» in A rapça o l d u ğ u v e T ü r k ç e d e «Kama l» d i ye b i r söz b u l u n d u ğ u i l e r i s ü r ü l m ü ş . A t a t ü r k de bu g ö r ü ş ü u y g u n bu la rak Kema l y e r i n e Kama l d i y e yazmağa b a ş l a m ı ş . B i z im bundan h a b e r i m i z yok . Y i n e O 'nu M u s t a f a Kema l d i ye b i l i yo ruz . M ü s t a h d e m aras ında p o l i s l i k t e n e m e k l i o l m u ş Kema l adl ı b i r de so f rac ı v a r d ı . A s k e r l i ğ i n i K ö ş k t e h i z m e t ede rek y a p ı y o r d u . Bi r a k ş a m so f ras ında üç kadeh i ç k i d e n sonra A t a t ü r k b ize d ö n e r e k şaka ş e k l i n d e :

— «Dünyada ne kadar K e m a l va r sa h e p s i e ş e k t i r . . . » •ded i .

So f rac ı Kema l şaşa lad ı . Ne d i y e c e ğ i n i b i l e m e d i . Topa r l and ı . D i l i t u t u l m u ş g i b i y d i . Dudak la r ı t i t r i y o r d u . Gözle r i n i A t a t ü r k ' ü n yüzünden a y ı r a m ı y o r d u . H e p i m i z bunun a l t ı ndan ne ç ıkacak d i y e m e r a k l a b e k l e r k e n , A t a t ü r k , söz-

' i e r i n i şöy le b i t i r d i :

— «Haaa a n l a d ı m . Sen bana b a k ı y o r s u n . Sen de Ke m a l s i n d e m e k i s t i y o r s u n . Ben a r t ı k Kama l o l d u m . Kema l ' ler başın ın ç a r e s i n e baks ın . . . » d e d i .

A t a t ü r k ' ü n son k a r t v i z i t i n d e «Kama l A t a t ü r k » yazı l ıy dı ve bu ka r t v i z i t , ö l ü m ü n e dek d e ğ i ş m e d i . Fakat ben bu Kama l adını h i ç t u t m a d ı m . Bi r t ü r l ü ı s ı n a m a d ı m . Bu adı n i ye a lm ış? M u s t a f a K e m a l b ü t ü n h a r e k â t ve d e v r i m l e r d e o zamanın i nsan la r ı üze r i nde e t k i y a p m ı ş t ı . Cengâve r b i r i n s a n i d i . Kama l adını n e r e d e n ç ı ka rd ı l a r b i l e m i y o r u m . . .

Y A N I N D A ÇALIŞANLAR

EMRİNDE ça l ı şa rak A t a t ü r k ' e h i z m e t e d e n l e r i şu ş e k i l de s ı n ı f l a n d ı r m a k y e r i n d e o lacak t ı r :

Başyave r Rüsuh i S a v a ş ç ı , i k i nc i y a v e r Sam i Bey , ü ç ü n c ü yave r C e l â l Ü n e r . Y i n e i k i nc i y a v e r l e r d e n N â ş i t , Ş ü k r ü , C e v d e t Bey ' l e r .

U m u m î kâ t i p T e v f i k B ı y ı k l ı oğ lu , Hasan Rıza Soyak . Öze l K a l e m m ü d ü r ü Sab i t Bey, Öze l K a l e m m ü d ü r y a r d ı m c ı l a r ı v e m e m u r l a r ı . K ü t ü p h a n e m e m u r u N u r i .

Başso f rac ı İ b r a h i m E r g ü v e n , C e m a l G r a n d a ( b e n ) , H ü s e y i n , A l i N e c a m i , A l i Bebek , A h m e t , N u r i .

Odac ı l a r : E k r e m , Sua t , i k i Tahs in ' l e r , H ü s e y i n , M u s t a f a .

Ş o f ö r A b d u l l a h , Sa i t ( ö l d ü ) . Remzi B i r o l . A b d u l l a h ö l d ü k t e n son ra Remzi E fend i başşo fö r o l d u v e on y ı l dan faz la ş o f ö r l ü ğ ü n ü y a p t ı . A y r ı c a Rauf Kız ı lkaya v e N iyaz i ad l ı i k i ş o f ö r daha v a r d ı . A t a t ü r k ' ü n e m r i n d e sek i z şo fö r g ö r e v y a p ı y o r d u .

D o k t o r K e m a l , C e l â l T a h s i n , N e c m i , Bak i Re is .

Be rbe r l e r : M e h m e t v e Rıdvan.


Po l i s le r : K o m s e r K e m a l Bey, Y a l o v a G ü n e y k ö y l ü Ha -l i t Bey, Ba l ıkç ı H i k m e t , Fa ik İ m d a t ve Ragıp.

Ö b ü r h i z m e t k â r l a r : Bek i r Ç a v u ş , A r a p N e s i p Efendi ( K a p ı c ı b a ş O , so f r ac ı Recep ' i n oğ l u K ü ç ü k Recep .

Kadın h i z m e t ç i l e r : F a m d ö ş a m b r i J l f e t H a n ı m ( i n c e , zay ı f nah i f A n k a r a l ı b i r k a d ı n d ı ) , Ü l k ü ' n ü n annes i Se lâ n i k l i V a s f i y e H a n ı m . Y u g o s l a v g ö ç m e n i sa r ış ın Fa tma H a n ım ( Ü t ü , ç a m a ş ı r i ş l e r i y a p a r d ı ) .

NEREDE YATARDIK?

A T A T Ü R K ' ü n h i z m e t i v e k o r u n m a s ı y l a g ö r e v l i b i z le r , Çankaya 'da v e D o l m a b a h ç e Saray ında « m ü s t a h d e m » i ç i n ay r ı lm ış öze l y e r l e r d e ya ta rd ı k .

Ç a n k a y a ' d a , y a v e r l i k d a i r e s i n i n so l t a ra f ı nda , m ü s t a h d e m e a y r ı l m ı ş ik i ka t l ı b i r k ö ş k t e ka l ı rd ı k .

Ü s t ka t tak i b i r i n c i odada Mubayaa M e m u r u Yüzbaş ı Rıza y a t a r d ı . İ k i nc i odada Odac ıbaş ı A r a p N e s i p (ö l dü ) , . Berber M e h m e t (ö ldü ) v e Be rbe r Rıdvan hep be rabe r kal ı r l a r d ı . Ü ç ü n c ü oda b ize a y r ı l m ı ş t ı : Başso f rac ı İ b r a h i m E rgüven , b e n , A l i Bebek v e A l i N e c a t i . Bun la r s o f r a h i z m e t i n i g ö r ü r l e r d i .

A l t ka t ta i se bahç ıvan la r ka l ı r d ı . Bun la r : K â m i l , H ü s e y i n , Recep, Tahs in v e kap ıc ı H ü s e y i n ' d i . G ö r e v l e r i b a h çey i d ü z e n l e m e k , ç i ç e k l e r i y e t i ş t i r m e k , t a r h l a r ı haz ı r la m a k t ı .

Y a v e r l i k d a i r e s i n d e ya tan la r i se ş u n l a r d ı : So f rac ı T a h s i n , Başyaver Ce lâ l Bey in b e r b e r i Kuş İ s m a i l .

İ s t anbu l ' da ka ld ığ ımız z a m a n ben D o l m a b a h ç e S a r a y ında Husus î D a i r e d e , t avan ı ayna o lan ç i ç e k l i odada y a t a r d ı m . Ö n c e l e r i bu rada y a t m a k t a n t a r i f s i z gu ru r d u y a r .

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM «

k e n d i m i Padişah s a y a r d ı m . Fakat son ra la r ı k o r k m a ğ a başl ad ım . Y ü r ü r k e n — h e l e g e c e l e r i — t a h t a l a r g ı c ı rd ı yo r , m ü t h iş s e s l e r ç ı k a r ı y o r d u . Sonra kend i i s t e ğ i m l e aşağıda ya t m a ğ a b a ş l a d ı m . Y a t t ı ğ ı m ı z odada o l d u k ç a ka laba l ı k t ı k . B i r i n c i ka t tak i b i r oda ade ta koğuş h a l i n d e y d i . Ben , İ b rah im E rgüven , Faik Ç e l e n , A l i Bebek , A l i N e c a m i y i n e b i r a radayd ık . Be rbe r l e r Rıdvan, M e h m e t i le Sa ip v e Bek i r Ç a v u ş , Sa rayda Husus î Da i rede başka b i r odada k a l ı r l a r d ı . Nes ip Efend i ise kapın ın yan ındak i b i r k i ş i l i k odada ya ln ız y a t a r d ı . . .

^BİRBİRİMİZDEN A Y R I L M A Y A L I M ^

ATATÜRK, yan ında ça l ı şan b i z l e r l e s ık s ık i l g i l e n i r , uşak olduğumuza b a k m a d a n s o f r a d a , k o n u k l a r ı n a ras ında yap t ığ ı şaka la r ı n , t a k ı l m a l a r ı n d ış ında ya ln ız g ö r d ü ğ ü zaman la r da b i r e k s i ğ i m i z , i s t e ğ i m i z o l u p o lmad ığ ın ı İ s ra r la s o r a r d ı .

— «Sağo lun Paşam, h i ç b i r e k s i ğ i m i z y o k » k a r ş ı l ı ğ ı n ı a l ınca da d ü ş ü n c e l i b i r ha lde uzak laş ı rd ı .

A t a t ü r k ' ü n e l i n i pek az ö p m ü ş ü m d ü r . İz in l i o l a rak g i t t i ğ i m İ s tanbu l ' dan d i ş l e r i m i t e d a v i e t t i r i p A n k a r a ' y a d ö n d ü ğ ü m d e A t a t ü r k ' ü n y a n m a ç ık ıp g e l d i ğ i m i b i l d i r m e k i s t e d i m . K ö ş k ü n k ü t ü p h a n e s i n d e ç a l ı ş ı y o r d u . İ çer i g i r i p e l i ni ö p m e k i ç in e ğ i l d i ğ i m z a m a n , ayağa ka l ka rak e l i n i ö p t ü r m ü ş t ü . Ka rş ıs ındak i uşak b i le o l sa , i nsan la r ı e ş i t gö rü r , sayg ı g ö s t e r i r d i .

1928 y ı l ında İ s t anbu l ' dan A n k a r a ' y a g i d i ş i m d e b i r gün A t a t ü r k :

— «Çe leb i E fend i , y e r i n d e n m e m n u n m u s u n ? » d i y e s o r d u .

K ö ş k t e ş o f ö r l e r ve m ü s t a h d e m i ç i n a y r ı l m ı ş y e r l e r v a r d ı . Üç , d ö r t k i ş i b i r a rada ya ta rd ı k . Biz de b a ş s o f r a c ı

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI iDİM 45

İ b r a h i m , ik i A l i ' l e r v e ben d ö r d ü m ü z , aynı y e r d e kahyo r -duk . Pek raha t da say ı lmazd ık . Böy le o l d u ğ u ha lde :

— «Çok m e m n u n u m Paşam» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . A t a t ü r k , bu s ö z l e r i m i d u y m a m ı ş g i b i k o n u ş m a s ı n a

ş ö y l e d e v a m e t t i : — «Burada be l k i raha t d e ğ i l s i n i z . Ben de raha t d e ğ i

l i m . A m a her ş e y zaman la düze l i r .» Ben , y e n i d e n : «Ben r a h a t ı m Paşam,» d e d i m . Bunun

üze r i ne A t a t ü r k : — «Kaç para a l ı yo r sun?» d i y e s o r d u . — «El l i l i ra .» — «Yar ın yüz l i ra a l ı r s ı n . A m a zaman g e l e c e k , b e n

r e i s i c u m h u r l u k t a n ç e k i l e c e ğ i m . O z a m a n be l k i bu paray ı a l a m ı y a c a k s ı n . Be lk i beş l i ra a l acaks ın . O zaman da b i r b i r i m i z i b ı rakmaya l ım .»

Bu söz le r A t a t ü r k ' ü n , h i z m e t ç i l e r i n e b i l e ne kadar b a ğ lı o l d u ğ u n u v e o n l a r d a n ay r ı k a l m a k i s t e m e d i ğ i n i aç ık s e ç i k g ö s t e r i y o r d u .

A t a t ü r k ben i ç o k s e v e r d i . Sonsuz g ü v e n i v a r d ı . Gez i le re ç o ğ u n l u k l a ben i de g ö t ü r ü r d ü . Bi r t r e n gez i s i nde o zamank i u m u m î kâ t i p Hasan Rıza Soyak i le a ramızda b i r t a r t ı ş m a g e ç m i ş t i . Hasan Rıza:

— «Biz M e r s i n ' d e t r e n d e n in ip vapu ra b i neceğ i z . Sen t r e n l e i s t e d i ğ i n y e r e g i t . A r t ı k bu rada y e r i n y o k sen in ,» d e m i ş t i . Bu b e n i m r e s m e n k o v u l m a m d e m e k t i .

Ç o k ü z ü l d ü m bu söz le re a m a , g i d i p A t a t ü r k ' e d e aça m a d ı m . Sadece d u r u m u m u b i r ara C e v a t A b b a s ' a an la t t ı m .

Tren M e r s i n ' e g e l i n c e y o l c u sa l onunda A t a t ü r k ' e b i r z i y a r e t ç i t o p l u l u ğ u , s e p e t l e l i m o n a r m a ğ a n e t t i .

Ben im Ç e v a t . A b b a s ' a s ö y l e d i k l e r i m i , a n l a ş ı l a n b i r i d u y u p A t a t ü r k ' e y e t i ş t i r m i ş o l m a l ı k i , b i r den bana s e s l e n d i ğ i n i d u y d u m . A t a t ü r k , ben i kovan Hasan Rıza 'nın göz le r i n i n i ç i ne bakarak ş ö y l e d i y o r d u :


— «Çe leb i E fend i , bu l i m o n l a r ı vapu ra gö tü r . Sen i o rada bu lu r a l ı r ım.»

Korka ko rka Hasan R ı z a y a b a k t ı m : «Şey, e f e n d i m , ama . . . » d i y e c e k o l d u m . De rha l s e r t b i r h a r e k e t l e s ö z ü m ü k e s t i :

— «Hayd i ne d i y o r s a m onu yap , an lad ın mı?» d e d i . L i m o n s e p e t i n i a l ıp ça res i z vapura g ö t ü r d ü m . Böy le

c e k o v u l m a k t a n k u r t u l m u ş o l d u m .

BİZ İM V İLLAMIZ YOK

C U M H U R B A Ş K A N L I Ğ I U m u m î K â t i b i , M i l l e t v e k i l i Ruş e n Eşref Ü n a y d m , A t a t ü r k ' ü n s o f r a s m d a n h iç e k s i k o l m a z d ı . Bir g ü n ö l ü m k o n u s u a ç ı l m ı ş . A t a t ü r k , Ruşen Eş re f Ünayd ın ' a :

— «Yahu , A l l a h m u h a f a z a , b i r gün bana b i r şey o l u r sa b u ç o c u k l a r ı n ha l i ne o lu r?» d i y e b iz i i ş a r e t e d e r e k so r m u ş . Ruşen Eşre f d e ş ö y l e d e m i ş :

— «Paşam, biz var ız ya?» Bugün N a p o l e o n ' u n uşak la r ı n ın t o r u n l a r ı n ı n b i l e Pa

r i s ' t e Se ine N e h r i k ıy ıs ında v i l l a l a r ı , k ö ş k l e r i va r . Va r l ı k i ç i n d e yüzüyo r l a r . Bü tün m e z i y e t l e r i d e , Napo leon 'a h izm e t eden uşak la r ın t o r u n l a r ı n ı n t o r u n u o l u ş l a r ı .

A t a t ü r k , sank i b i z i m g e l e c e ğ i m i z i o k u m u ş g ib i o so r u y u s o r m u ş . Bize d e ğ i l v i l l a , O 'ndan son ra su b i l e ve r m e d i l e r . Ya lova kap l ı ca la r ındak i mubayaa m e m u r l u ğ u n d a n 800 l i ray la e m e k l i y e a y r ı l d ı m . G ö r d ü ğ ü m s e r v e t bundan i ba re t . O da y ı l l a r ca v e r d i ğ i m e m e ğ i n , ç a l ı ş m a m ı n ka rş ı l ı ğ ı .

A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n son ra v a s i y e t n a m e s i a ç ı k l a n d ığ ı zaman b i r i k i n c i v a s i y e t n a m e n i n daha b u l u n d u ğ u , b u n -


da Ata tür l< 'ün çok s e v d i ğ i h i z m e t ç i , b e r b e r , odac ı g i b i öze l haya t ında be rabe r o l d u ğ u k i ş i l e r e i l i ş k i n m a d d e l e r b u l u n d u ğ u , f aka t s o n r a d a n bu v a s i y e t n a m e n i n y o k e d i l d i ğ i y o l u n d a s ö y l e n t i l e r ç ı k m ı ş t ı .

A r k a d a ş l a r a r a ş t ı r m ı ş l a r , f a k a t bu s ö y l e n t i l e r i d o ğ r u layan b i r ize r a s t l a y a m a m ı ş l a r d ı . O y s a A t a t ü r k , b i z l e r l e ç e ş i t l i zaman la rda yap t ı ğ ı k o n u ş m a l a r d a g e l e c e ğ i m i z i n ga ran t i a l t ına a l ınacağı y o l u n d a söz le r e t m i ş t i . H e p i m i z i n ka fas ında o kay ıp (?) v a s i y e t n a m e hâ lâ b i r s o r u o la rak ka lm ış t ı r .

G e ç e n yı l İ s m e t Bozdağ, T e r c ü m a n g a z e t e s i n d e k i b i r yaz ıs ında i k i nc i v a s i y e t n a m e konusuna d e ğ i n e r e k , bu v a s i y e t n a m e n i n Kı l ıç A l i ' d e o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş t i . K ı l ıç A l i ' n i n «Ben ö l m e d e n açmay ın» ded iğ i v a s i y e t n a m e — e ğ e r g e r ç e k t e n v a r s a — ne o l du? Kı l ıç A l i ' n i n ö l ü m ü n d e n s o n ra e ş i n e bunu s o r d u ğ u m u z d a şu karş ı l ığ ı v e r m i ş t i : «Oğ lu A l t e m u r K ı l ı ç , e v d e k i b ü t ü n ev rak la r ı t op l ay ıp g i t t i . V a s i y e t n a m e va rsa aç ık las ın .»

M A S A J YAPTIRIYOR

A T A T Ü R K un v ü c u d u m u n t a z a m d ı . Boyu 1.76, k i l o s u 7 6 ' y d ı . Bakış lar ı k e n d i s i n i ç o k daha h e y b e t l i g ö s t e r i r d i . Ç o k zaman sabaha karş ı ya t t ı ğ ı v e u y k u s u n u t a m o la rak a l a m a d ı ğ ı ha lde , z i n d e l i ğ i n d e n h iç b i r şey y i t i r m e z d i . Hay a t ı n ı n s o n zaman la r ı nda has ta l ığ ı n e d e n i y l e o tuz k i l o zay ı f l a m ı ş ve k ı rk a l t ı k i l oya kadar d ü ş m ü ş t ü .

T e m i z l i ğ i severd i , . Her gün banyo a l ı r ve sabah la r ı m a s a j y a p t ı r ı r d ı . Masa j ı b e r b e r M e h m e t ve Rıdvan, V a s f i -y e v e Ü l f e t H a n ı m l a r y a p a r l a r d ı . İ s tanbu l ' a ge ld i ğ i z a m a n l a r , sabah banyosundan son ra ç o k t a n ı n m ı ş b i r m a s ö r o lan A r a p Şahver Han ım masa j ın ı y a p a r d ı .

Her sabah saka l t r a ş ı o l u r d u . Bazı gece le r ba loya g i t -mesi g e r e k t i ğ i zaman akşam la r ı da i k i n c i kez t r a ş o lduğu o l u r d u .

Çok t e m i z a d a m d ı . Her gün ç a m a ş ı r v e e l b i se değ iş t i r i r d i . Bizi saka l l ı g ö r ü r s e k ıza rd ı . Bu y ü z d e n g i y i m i m i z e d i k k a t eder , he r gün c e n t i l m e n l e r g ib i t r a ş o l u r d u k .

C u m h u r i y e t ' t e n son ra b ıy ık la r ın ı k e s m i ş v e b i r dalın d a bıy ık b ı r a k m a m ı ş t ı . Bıyığı s e v m e d i ğ i n i bazı k o n u ş m a -

T: 4


l an a ras ında d u y m u ş t u m . Fakat b ıy ık b ı rakan yak ın l a r ı na b i r şey d e m e z d i .

En ç o k l â c i v e r t ç i zg i l i e l b i s e s i n i s e v e r d i . Bu e l b i s e e s k i d i ğ i ha lde a t m ı y o r , ö r d ü r ü p y i n e g i y i y o r d u . G ö m l e k l e r i n i n heps i beyaz r e n k t e y d i . Yaka n u m a r a s ı 4 1 - 4 2 ' y d i . Ö l ç ü s ü b i l i n d i ğ i i ç i n İ s v i ç r e ' d e yap ı l ı r ve hazır g e l i r d i . E l b i s e l e r i n i , İ s tanbu l ' a g e l i n c e , Beyoğ lu ' ndak i Terz i A r m a n ' a d i k t i r i r d i . A r m a n ' ı n a t ö l y e s i Ga la tasa ray ' dayd ı . Prova s e v mez ve y a p t ı r m a z d ı . Bir kez ö l ç ü a l ınd ı m ı , t ü m e l b i s e l e r o ö l ç ü y e gö re d i k i l i r v e y o l l a n ı r d ı . Ş i m d i ö l m ü ş o lan A r m a n , A t a t ü r k ' e y ı l l a r ca e l b i s e d i k m i ş t i r .

A t a t ü r k , ç i z g i l i , r enk l i ço rap la r ı s e v e r d i . O d e v r i n en ş ık ço rap la r ı yd ı bun la r . Bakan lar , İ s v i ç r e ' d e n a r m a ğ a n g e t i r i r l e r d i . S i y a h , ucu s i v r i r ugan ayakkab ı la r ı k u l l a n ı r d ı . 44 numara ayakkab ı g i y d i ğ i n i s a n ı y o r u m . Bi r gün e s k i ayakkab ı l a r ından b i r i n i ayağ ıma g e ç i r m i ş t i m de , çok b ü yük g e l m i ş t i . B i r gün a r t m ı ş g ö m l e k v e ayakkab ı la r ın ı ba na v e r m i ş l e r d i . Başyave r :

— «A l Ç e l e b i , bun la r da sana d ü ş t ü » d e m i ş t i . Faka t , bana büyük g e l d i ğ i i ç i n a l m a m ı ş t ı m . M e ğ e r s a k l a m a k laz ı m m ı ş . O zamank i akı l i ş t e . Ş i m d i ne b ü y ü k b i r haz ine o l u r d u b e n i m i ç i n .

M A S R A F I N I CEBİNDEN ÖDERDİ

1930 y ı l ı ndayd ı . Büyük M i l l e t M e c l i s i yaz t a t i l i n e g i r m i ş t i .

Her yaz o l d u ğ u g i b i bu yaz da t a t i l i İ s t a n b u l , ya da Bursa 'da g e ç i r e c e k t i k .

P rog ramda ö n c e Bursa y e r a l m r ş t ı . D e r i n c e ' d e n Ert u ğ r u l ya t ı y la M u d a n y a ' y a g i d i l e c e k , o radan o t i m o b i l l e r l e Bu rsa ' ya g e ç i l e c e k t i . Ben de ay r ı o la rak B i l ec i k Karaköy ' -ünden o t o m o b i l l e Bursa 'ya g i d i p , b u t a r i h i y e ş i l ş e h r i n yaz l ığ ı o lan Ç e k i r g e ' d e Bursa l ı l a r ın A t a t ü r k ' e a rmağan ett i ğ i köşkün haz ı r l anmas ı i ç i n ç a l ı ş a c a k t ı m .

Böy le gez i l e rde Çankaya K ö ş k ü n d e n ç ı k ı lmadan önce son a k ş a m l a r so f r aya hep paşa la r çağ ı r ı l ı r , ç e ş i t l i y u r t sorun la r ı g ö r ü ş ü l ü r d ü .

Bursa 'ya h a r e k e t i m i z d e n önce de son gece y i n e paşa la r çağ r ı l ı yd ı . Başta M a r e ş a l Fevzi Ç a k m a k o l d u ğ u ha l de y ü k s e k r ü t b e l i subay la r t o p l a n m ı ş l a r d ı . Gece saat y i r m i dö rde d o ğ r u s o f r a dağ ı l d ı . Konuk la r b i re r i k i şe r g i t t i le r . E r tes i gün de yo la ç ı k ı l d ı .

Ö n c e o t o m o b i l l e r k ı lavuz t r e n e k o n m u ş , daha sonra p o l i s ve muhaf ız k ı tas ı b i n d i r i l m i ş t i . T ren D e r i n c e ' y e va-


r ı nca , o t o m o b i l l e r E r tuğ ru l ya t ı y l a M u d a n y a ' y a g e l e n A t a t ü r k ' ü ka rş ı l ay ıp Bursa ' ya g ö t ü r m e k i ç i n h a r e k e t e g e ç i r i l d i .

O s ı rada ben Bursa 'da Va l i ve Be led i ye B a ş k a n ı y l a k ö ş k ü n y a t a k ve s o f r a t a k ı m l a r ı n ı haz ı r l ı yo r , has ı r la r ı t e m i z l e t i y o r d u m .

Burada s ı ras ı g e l m i ş k e n ş u n u da s ö y l e y e y i m k i , A t a t ü r k h i ç b i r y e r d e b e l e d i y e l e r i n k o n u ğ u o l m a m ı ş , he r y e r de mas ra f ı n ı c e b i n d e n ö d e m i ş t i r . Ya ln ız 1927 y ı l ı nda İ s t a n b u l ' a i l k g e l i ş i n d e İ s tanbu l B e l e d i y e s i n i n k o n u ğ u o l a rak ka ld ığ ın ı h a t ı r l a r ı m . Ö b ü r y ı l l a r İ s tanbu l ' a g e l i ş i n d e m a s r a f ı hep kend i ö d e m i ş t i r . H i ç b i r o t e l c i n i n , g a z i n o c u nun e t k i s i n d e k a l m a m ı ş t ı r . On la r her ne kadar para a l m a k i s t e m e z l e r s e de A t a t ü r k :

— «Bir daha g e l m e m sonra» d i y e r e k paras ın ı ö d e r v e başyave re s o r a r d ı :

— «Gaz inocu paras ın ı a ldı mı?» «Ver i l d i » ka rş ı l ı ğ ın ı a l m a d a n da gaz inodan ç ıkmazdr»

OTOMOBİLLERİ

BURSA'da b i r ha f ta ka ld ı k tan son ra o t o m o b i l l e r l e Ya lova ' ya g i t t i k . O t o m o b i l l e r d e y i n c e s a n m a y ı n y ü z l e r c e o t o m o b i l i v a r d ı . Sadece sek i z t a n e . B i r i aç ık yaz l ık , b i r i kapal ı i k i L i n c o l n , üç Bu ick , b i r Benz M e r c e d e s .

İ k inc i C u m h u r b a ş k a n ı zaman ında bu say ı on sek i ze ç ı k m ı ş t ı . Oysa İ s m e t İ nönü , Rusya 'ya yap t ığ ı gez iden d ö n d ü ğ ü zaman , S o v y e t y ö n e t i m i n i n e t k i s i n d e ka la rak bakan la r ın a l t ından araba la r ın ı a l d ı r m a k i s t e m i ş t i . T e v f i k Rüştü A r a s ' l a Ş ü k r ü Kaya, K ö ş k ' e g e l e r e k A t a t ü r k ' e d u r u m u an la t t ı l a r . A t a t ü r k :

— «Ben im o t o m o b i l l e r i d e ka ld ı r ı yo r mu?» d e y i n c e . — «Hayı r Paşam, s i z i n k i l e r e d o k u n m u y o r . » Cevab ın ı

a l d ı . Bunun ü z e r i n e : — «Yahu . b ö y l e şey o l u r mu? Bi r bakan ın a l t ı ndan

o t o m o b i l a l ın ı r m ı? Bu ne b i ç i m iş,» d i ye s ö y l e n d i . Ş ü k r ü Kaya :

— «Biz de kabu l e tmey i z .» d e d i . O s ı ra la r İ s m e t İ nönü , b i r y ı l kadar r esmî arabaya

b i n m e d i . Kend i öze l o t o m o b i l i y l e M e c l i s e v e Başbakanl ığa g i d i p g e l d i y d i .


A t a t ü r k , u l u s u n ma l ı o lan o t o m o b i l l e r i n hor k u l l a n ı l mas ına çok s i n i r l e n i r d i . Bir gün K ö ş k ' t e manev î kızı N e -b i l e ' n i n m a k a m arabas ına b i n e r e k a rkadaş ına g i t t i ğ i n i gö r ü n c e ç o k ö f k e l e n m i ş , y a v e r i y l e a rabay ı g e r i ç e v i r t t i k t e n s o n r a N e b i l e Han ım ' ı pay laya rak ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Her ak l ına e s e n bu radan araba a l ıp g i d e m e z . Bu a raba la r babanız ın ma l ı d e ğ i l , m i l l e t e a i t t i r . »

ELBİSELERİMİ YAKIN

Y A L O V A ' D A uzun s ü r e ka ld ık . A k ş a m l a r ı A t a t ü r k ' ü n s o f r a s ı y i ne konuk la r l a d o l u p t aş ı yo r , b i r ç o k y u r t s o r u n l a rı bu so f rada g ö r ü ş ü l ü y o r d u . Bir a k ş a m y e r l i ma l ı ku l l a n ı lmas ı üs tüne b i r k o n u ş m a o l d u . H e r k e s d ü ş ü n c e s i n i s ö y l ü y o r , y u r t t a ye r l i e n d ü s t r i n i n g e l i ş m e s i i ç i n b ü y ü k b i r kampanya a ç ı l m a s ı , h e r k e s i n y e r l i ma l ı y e m e s i , ye r l i ma lı g i y i n m e s i i s t e n i y o r d u . Y e r l i M a l ı H a f t a s ı ' n m aç ık lan ış ı da b u g ü n l e r e ras t l a r .

A t a t ü r k , h e r k e s i n öne s ü r d ü ğ ü d ü ş ü n c e l e r i , he r zam a n k i d i k k a t i y l e d i n l e d i k t e n s o n r a :

— «Bundan son ra önde r o la rak b e n i m de y e r l i ma l ı k u l l a n m a m ge rek . G a r d r o p t a k i e l b i s e l e r i m i g e t i r i n . Köş kün önünde yakın ,» b u y r u ğ u n u v e r d i . H e r k e s t e b i r sess i z l i k . O ş e n , g ü r ü l t ü l ü s o f r a sank i b i r anda mezar s e s s i z l i ğ i ne b ü r ü n m ü ş t ü . H e r k e s b i r b i r i n i n yüzüne b a k ı y o r d u . S e s s i z l i ğ i i l k ö n c e , k o n u k l a r a ras ında bu lunan U lus gazet e s i başyazar ı Fa l ih Rıfkı A t a y bozmağa c e s a r e t e d e b i l d i :

— «Paşac ığ ım, e l b i s e l e r i y a k m a y ı n , b i r e r t a n e s i n i b i z l e re v e r i n . Biz de hâ t ı ra o la rak sak laya l ım ,» d e y i n c e A t a t ü r k ha f i f çe g ü l ü m s e d i :


— «Peki.» d e d i . O rada hazır bu lunan h e r k e s e b i re r ka t e l b i s e v e r i l d i .

Bun la r ın a r t ı k o e l b i s e l e r i hâ t ı ra o la rak m ı s a k l a d ı k l a r ı n ı , y o k s a g i y e r e k m i e s k i t t i k l e r i n i b i l e m e m .

Bir gün son ra B e y o ğ l u ' n u n t a n ı n m ı ş t e r z i l e r i n d e n A r m a n , Y a l o v a ' y a g e t i r i l d i . A t a t ü r k , K ö ş k t e k i l e r i n göz le r i ö n ü n d e y e r l i k u m a ş t a n e l b i s e l e r i n i k e s t i r d i ve d i k t i r d i . O o laydan s o n r a A t a t ü r k , e l b i s e l e r i n i hep y e r l i k u m a ş t a n s e ç i p A r m a n ' a d i k t i r m i ş t i r . B i r daha da İ s v i ç r e ' d e n k u m a ş g e l m e d i .

KAFA ÖLÇÜSÜ

Ş A P K A D e v r i m i n d e n son ra f e s b i r kenara a t ı l m ı ş , h e r k e s şapka g i y m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . Şapkay la be rabe r , bunu g i y e c e k o lan la r ın ka fa ö l ç ü l e r i de o r taya ç ı k m ı ş t ı . 1930 y ı l ında Anka ra ' day ı z . O zaman ın M i l l î E ğ i t i m Bakanı o l an Dr . Reş i t Ga l i p e l i n d e k i b i r m a k i n e y l e h e r k e s i n ka fa tas ın ı ö l ç ü y o r . D o l i k o s e f a l m i , b r a k i s e f a l m i ? Yan i b iz h i z m e t k â r la r ın k o n u ş m a l a r ı n a g ö r e hayvan m ı , y o k s a i nsan mı? H a t ı r ı m d a ka ld ığ ına g ö r e 77-79 g e l e n ka fa la r D o l i k o s e f a l , 81 ' den i le r i o lan la r da F o r d m a n B r a k i s e f a l .

A t a t ü r k ' ü n başı ö l ç ü l d ü ve 81 g e l d i . O d a d a k i l e r s ı ra ya g i r m i ş l e r , baş la r ın ın ö l ç ü l m e s i n i b e k l i y o r l a r . A t a t ü r k , Reş i t G a l i p ' e :

— « Ç e l e b i ' n i n k i n i ö lç ,» d e d i . Ö b ü r l e r i n d e n önce baş ım ö l ç ü l d ü . 81 ç ı k t ı . S e v i n m e

ğe b a ş l a m ı ş t ı m . Ö y l e ya , A t a t ü r k ' l e aynı ka fa ö l ç ü s ü t a ş ı y o r d u m . Fakat s e v i n c i m uzun s ü r m e d i . A t a t ü r k :

— «O lmaz ! O hayvan ka fa l ıd ı r . B i r yan l ı ş l ı k o lmas ın ,» d e d i .

N e r d e y s e a ğ l a y a c a k t ı m . A l ı n d ı ğ ı m ı an lay ınca g ü l m e ğe baş lad ı . Tek ra r d a l ı m a basarak ,

— «Baksana Ç e l e b i ' n i n ka fas ına . O m e l o n ka fan ın b e n i m k i y l e i l g i s i va r mı?» d e d i .

G Ö Z Ü M GÖRÜYOR, A Y A Ğ I M D A YERİNDE

ATATÜRK, uzun s ü r e A n k a r a ' d a k a l m ı ş ve yazın İ s t an bu l ' a g e l m e s i g e c i k m i ş t i . Bu g e c i k m e b i r ç o k d e d i k o d u l a ra yo l a ç m ı ş , ha t ta ha lk a ras ında has ta o l d u ğ u , f e l ç g e l d i ğ i , g ö z l e r i n i n g ö r m e d i ğ i , ayağ ın ın t u t m a d ı ğ ı g ib i s ö y l e n t i l e r o r t aya ç ı k m ı ş t ı . Sonunda İ s tanbu l ' a g e l d i k . 10 ağus t o s 1929 g e c e s i y d i . S ö ğ ü t l ü ya t ı y la Boğaz 'da b i r gez in t i y a p m a y ı b u y u r d u . H a r e k e t e t t i k .

B e n i m i ç i m d e b i r m e r a k b e l i r m i ş t i . Ne kadar i çk i iç t i ğ i n i an lamak i s t i y o r d u m . S ö ğ ü t l ü ya t ında ku ru l an s o f r a nın baş ından h iç a y r ı l m a d ı m . Ö n c e b i ra i ç m e k i s t e m i ş t i :

— «Bi ra var mı?» d i y e s e s l e n d i . — «Var Paşam,» d e d i m ve h e m e n b i ra g e t i r d i m . Bi r ,

b i r daha , b i r daha d e r k e n ü ç ü n c ü ş i şe b i t t i . O s ı rada B ü y ü k d e r e ' y e g e l m i ş b u l u n u y o r d u k . D o ğ r u

ca Erzu rum gene l m ü f e t t i ş i m i l l e t v e k i l i Tahs in Uze r ' i n y a l ıs ına g i t t i . Çok güze l b i r ya l ı yd ı bu ras ı . A t a t ü r k bu ya l ı y ı ç o k seve r , s ık s ık g e l m e k i s t e r d i . Tahs in Üzer , A t a t ü r k ' ü n ç o k s e v d i ğ i a r kadaş la r ından b i r i y d i . A n k a r a ' d a da onun e v i n e g i t t i ğ i m i z o l u r d u .

Y a t t a k i so f r an ın i k i nc i ya r ıs ı h e m e n ya l ıda k u r u l d u . So f rada on kadar konuk b u l u n u y o r d u . Ş ü k r ü Kaya, T e v f i k Rüş tü A r a s , Sa l ih Bozok. Hasan Cav i t , Ruşen Eşre f Ünay-


d m , Fa l ih Rıfkı A t a y f a l an v a r d ı . İ çk i f as l ı g e c e ya r ıs ına d e k s ü r d ü . Biz ya l ıda s o f r a b a ş ı se fas ında i ken A t a t ü r k ' ü n B ü y ü k d e r e ' y e g e l d i ğ i n i duyan v e ya t ı i s k e l e d e g ö r e n ha lk , ya l ın ın ö n ü n d e t o p l a n m ı ş :

— «Gaz i ' y i i s t e r i z , Gaz i ' y i is ter iz . . .» d i y e bağ ı r ı şma-ğa b a ş l a m ı ş t ı .

Evdek i l e r t e l âş l and ı l a r . A t a t ü r k raha ts ız o l m a s ı n d i y e ka laba l ığ ı d a ğ ı t m a n ı n ç a r e l e r i n i a ramağa baş lad ı la r . Ha t tâ po l i s çağ ı r ı lmas ın ı öne s ü r e n l e r d e o l d u .

A t a t ü r k , g ü r ü l t ü y ü d u y u n c a , ev sah ib i Tahs in Uzer 'e s o r d u :

— «Ned i r bu? N e i s t i y o r l a r ? » — «Paşam, s iz i ba l konda g ö r m e k , a l k ı ş l a m a k is t iyor

lar.» A t a t ü r k ' ü n o g ü n l e r d e çok has ta o l d u ğ u , y a t a k t a n ç ıka

m a y a c a k d u r u m d a b u l u n d u ğ u s ö y l e n t i l e r i , an laş ı l an ha lk ın i ç i ne i ş l e m i ş t i . D ışa rdak i g ü r ü l t ü g i d e r e k a r t ı y o r d u .

Bunun üze r i ne A t a t ü r k yavaşça y e r i n d e n k a l k t ı . Ba l kona doğ r u y ü r ü d ü . Evin caddeye bakan y ö n ü , m a h ş e r i kal aba l ı k t ı . Kapıda g ö r ü n ü n c e ç ı l g ınca b i r a lk ış baş lad ı . T raf i k d u r m u ş t u . A r a b a l a r g e ç e m i y o r , i s k e l e d e k i v a p u r l a r k a l -k a m ı y o r d u . G e c e ya r ı s ından son ra sokak la ra d ö k ü l e n ha lk ı g ö r m e k ve ç ı l g ınca a l k ı ş l a n m a k A t a t ü r k ' ü çok duygu la ı ı -d ı r m ı ş t ı . Ka laba l ığa h i t aben ded i k i :

— «Sevg i l i v a t a n d a ş l a r ı m . B e n i m i ç in z a h m e t ed i yo r sunuz . M a h c u p o l u y o r u m . Beni g ö r m e k , behemaha l y ü z ü m ü g ö r m e k değ i l d i r . Ben im f i k i r l e r i m i , d u y g u l a r ı m ı an l ı yo rsa nız ve h i ssed i yo r san ı z bu kâ f i d i r . B e n i m i ç in huzu runuzu bozmay ın , g i d i p y a t ı n . Hep in i z i ya r ın i ş in iz bek l i yo r .»

Fakat ha lk e v i n ö n ü n d e n a y r ı l m ı y o r , — «Yaşa, v a r o l , b iz s e n i n i ç in yaş ıyoruz ,» d i ye bağ ı

r ı y o r d u . Bunun üze r i ne A t a t ü r k : — «Arkadaş la r , i ç in i zde bazı İ s t anbu l l u l a r bana nüzul


İ n m i ş , e l i ayağı t u t m u y o r , ö l m e s i m ü m k ü n d ü r , d i y e bazı söz l e r ç ı k a r m ı ş l a r . (Bu s ı rada ha ik c o ş m u ş ' K a h r o l s u n d ü ş m a n l a r ı m ı z , ' d i y e b a ğ ı r ı ş ı y o r d u ) . G ö r ü y o r s u n u z y a . k a r ş ı n ı z d a y ı m , s ı h h a t i m y e r i n d e . E l im d e t u t u y o r , ( a y a ğ ı nı ba l kon d e m i r i n e v u r a r a k ) ayağ ım da y e r i n d e , g ö z ü m d e g ö r ü y o r . H i ç k i m s e m e r a k e t m e s i n .

— «Siz bu a k ş a m k a r ş ı m d a m i l l e t i n t i m s a l i , g ö l g e s i s i -n iz . S ize s e s l e n i r k e n , b ü t ü n m i l l e t e s e s i m i i ş i t t i r e c e ğ i m i b i l i y o r u m . İ ş i t t i n i z , s i z i n i ç i n sağ l ı ğ ın ı , ö m r ü n ü v a z i f e y e adayan a d a m s a h n e d e d i r . S iz in i ç i n ça l ı şacak , s i z i n i ç i n y a ş a yacak t ı r . B e n i m k u v v e t i m , s i ze o lan m u h a b b e t i m v e s i z i n bana o lan m u h a b b e t i n i z d i r . Bu m i l l e t , bu m e m l e k e t d ü n y a n ın en m a k b u l b i r va r l ı ğ ı o lacak t ı r . Bu m i l l e t i , öbü r m i l l e t l e r i n ü s t ü n d e g ö r m e d e n ö l m e y e c e ğ i m . » d i y e r e k ha l k ın dağ ı lmas ın ı r i ca e t t i . Bunun üze r i ne o b a ğ r ı ş a n , çağ r ı şan ka laba l ı k h e m e n d ağ ı l d ı , e v l e r i n e g i t t i . A t a t ü r k de b a l k o n dan i çe r i g i r d i .

A t a t ü r k o g e c e ç o k n e ş e l i y d i . Hayâ t ında en ç o k i ç k i y i d e y i n e o g e c e i ç m i ş t i . Boğaz d ö n ü ş ü M a r m a r a ' d a y a t l a i k i nc i b i r gez in t i daha y a p ı l d ı . A t a t ü r k :

— «Bu g e z i n t i m i z sabaha kadar sü recek .» d e d i . Saa t 1'de S e y r ü s a f a i n İda res i gene l m ü d ü r ü Sadu l l ah

Bey , İ s tanbu l Radyosu M ü d ü r l ü ğ ü n e ş ö y l e b i r t e l s i z g ö n d e r d i : «Gazi H a z r e t l e r i Radyo h e y e t i n e t e ş e k k ü r e d i y o r l a r v e s e ç e c e k l e r i b i r i k i şa rk ı v e gaze l o k u t u l a c a k o l u r s a , ç o k m e m n u n o lacak la r ı n ı s ö y l ü y o r l a r . »

O g e c e Radyoda M u s i k i H e y e t i t a ra f ı ndan A t a t ü r k o n u r u n a en güze l şa rk ı l a r v e s e ç m e parça la r o k u n m u ş t u .

O g e c e sabaha d e k i ç i l d i . Heps in i h e s a p l a m ı ş t ı m : Ü ç ş i ş e b i ra ve y a r ı m ş i ş e D i m i t r o k o p u l o (üç kadeh de faz lası v a r d ı ) .

İş te b ü t ü n m i l l e t i n ve b e n i m de m e r a k e t t i ğ i m i çk i m i k t a r ı bu kada rd ı . A t a t ü r k i ç k i o la rak b i ra ve rak ıdan başka ş a m p a n y a y ı da s e v e r d i . Ö b ü r i ç k i l e r i ende r i ç e r d i .


Y a l n ı z b i r g e c e Kâz ım Öza lp ' i n e v i n d e t a m y i r m i sek i z kad e h k o k t e y l i ç t i ğ i n i h a t ı r l a r ı m . Bunun adı N a p o l e o n Kokt e y l i i d i . Bir m i k t a r c i n , b i r m i k t a r v e r m u t , b i r m i k t a r da S e r i b r a n d i l i kö rü i le y a p ı l ı y o r d u . Bun la r ın d ış ında a l ış t ığ ı i ç k i y i d e ğ i ş t i r m e m i ş t i r .

Her gece i çen A t a t ü r k , gündüz le r i a l ko l ku l l anmaz , ya l n ı z çok s ıcak g ü n l e r d e b i r ik i ba rdak tan faz la o l m a m a k üjzere b i ra i ç e r d i . Bu y ü z d e n k i m s e A t a t ü r k ' e gündüz le r i içki i ç m e k i ç in İs rar e t m e z , en k o y u a l ı şkan la r b i l e akşam ı n o l m a s ı n ı i p l e ç e k e r d i . Sabaha kadar i çk i f as l ı pek e n d e r d i . Büyükde re gez is i o e n d e r g e c e l e r d e n b i r i n e ras t l a m ı ş ve ha lk ın g ö s t e r i s i ka rş ıs ında c o ş a n A t a t ü r k , i çk i f a s -i ı n ı f a rk ında o l m a y a r a k sabaha dek s ü r d ü r m ü ş t ü .

ÇEVRESİNDEKİ ASALAKLAR

A T A T Ü R K ' Ü N so f rac ı s ı o l d u ğ u m i ç i n ç o k t e m i z g i y i n i y o r d u m . E l b i s e m her zaman ü t ü i ü , beyaz g ö m l e ğ i m ko la l ı , i s k a r p i n l e r i m rugand ı . D a v e t l i l e r d e n b i r ç o ğ u ş ı k l ı ğ ım ı k ıskan ı r ve g i y i m i m i b e n z e t m e ğ e y e l t e n i r l e r d i . O zaman b i r ç o k bakan ve m i l l e t v e k i l i b i l e papyon la r ın ı bana bağ -l a t ı r l a rd ı . U m u m î kâ t i p Hasan Rıza Soyak , Rize m i l l e t v e k i l i Hasan Cav i t , özel k a l e m m e m u r u Lü t f i Bey, g i y i m d e v r i m i ne k e n d i l e r i n i u y d u r m a ğ a ça l ı şan la r a ras ındayd ı .

C u m h u r i y e t yen i k u r u l m u ş t u . Çok k i m s e g i y i m d e v r i m i n i k a v r a y a m a m ı ş ya da henüz b e n i m s e y e m e m i ş t i . A r a l a r ında t a h s i l s i z , cah i l o lan la r da v a r d ı . Fakat k ısa z a m a n da yaşad ık la r ı o r t a m a uymas ın ı b i l i yo r , en c e n t i l m e n d i p l o m a t t a n daha c e n t i l m e n k e s i l i y o r l a r d ı .

Bun la r ın bazı lar ı o k u m a yazma b i l e b i l m e d i k l e r i ha lde e v l e r i n e ç o k b ü y ü k k i t ap l ı k l a r y a p t ı r m ı ş l a r d ı . Ö r n e ğ i n A t a t ü r k , b i r a t las ya da k i t a p aradığ ı zaman , k i t a p l ı k t a n b iz g i der , bun la r ı ç ı ka r ı rd ık . A t a t ü r k ' e on la r k e n d i l e r i b u l m u ş g i bi g ö t ü r ü p v e r i r l e r d i . İ ç l e r i nde çok z e k i l e r i de v a r d ı . A t a t ü r k he rhang i b i r e m i r v e r s e , on la r bunu i s t e d i k l e r i ş e k l e soka r , k e n d i l e r i n e o i ş t en pay ç ı ka r ı r l a rd ı . Oysa bu i ş l e r i


zava l l ı m e m u r l a r l a uşak la r gö rü r , hazıra on la r konar , her y e r d e parsay ı on la r t o p l a r d ı . Her zaman gez i l e re on la r g i de r , heps i b i r e r s i l â h ş o r k e s i l i r l e r d i .

Fakat b ü t ü n bun la r A t a t ü r k ' ü n h iç gözünden kaçmaz, on la r ı i nceden i n c e y e a laya a l ı r , bazen ka rş ı l ı k v e r e m e y e c e k l e r i b i r s o r u y a ğ m u r u n a t u ta r , ka rş ıs ında nası l ece l t e r le r i d ö k t ü k l e r i n i hazla s e y r e d e r d i . Da l kavuk la ra , lâf ebe l i ğ i yapan la ra çok k ızard ı . Çok g e ç m e d e n b i r punduna g e t i r e rek , yap t ı k l a r ı n ın ac ıs ın ı on la rdan ç ı ka rmas ın ı b i l i r d i .

H ı rpa layacağ ı , ya da a laya a lacağı k i m s e l e r i s ık s ık s ı nava ç e k i ş i n e t an ı k l ı k e t m i ş i m d i r .

A t a t ü r k ' ü n şaş ı r t ı c ı so ru la r ı v e man t ı k oyun la r ı ka r ş ı s ında bun la r ın d ö k ü l ü ş l e r i g ö r ü l e c e k ş e y d i . Za ten O 'nun Soru la r ına t a m cevap v e r e c e k a d a m az b u l u n u r d u . Bunlar b i l i m s e l açıdan cevap land ı r ı l acak s o r u l a r d a n d e ğ i l d i . Heps i b i r e r zekâ oyununa dayan ı yo rdu . K i m s e a l t ı ndan ka l kamazd ı .

İÇKİSİNE KARIŞANLAR

A T A T Ü R K ' Ü N i çk i i ç m e s i n e karş ı o l an la r ı n b a ş ı n d a u m u m î kâ t i p Y u s u f H i k m e t Bayur g e l i y o r d u . Bayur —heı r ha lde A t a t ü r k ' ü h e p i m i z d e n çok s e v d i ğ i n d e n o l a c a k — O ' h u i ç k i s i n d e n c a y d ı r m a k i ç i n t ü r l ü bahane le r bu lu r , f aka t h i ç b i r i n i başa ramazd ı .

A t a t ü r k çok i ç m e z d i . İ ç t i ğ i zaman da i ç m e s i n i b i l i rd i» A c e l e e t m e z d i , konuşa rak , s o h b e t e d e r e k , yavaş yavaş i ç m e ğ i s e v e r d i . Ö l ç ü y ü k a ç ı r m a z d ı . Sa rhoş o l d u ğ u n u b i r k e z b i l e g ö r m e d i m . Taşk ın b i r h a r e k e t i n e r a s t l a m a d ı m .

Böy le o l d u ğ u ha lde H i k m e t Bayur ' l a a ra la r ında s ı k sık: t a r t ı ş m a l a r a tan ık o l u r d u m . H e m e n her sabah tekrar lanar^ bu t a r t ı ş m a l a r d a n Bayu r ' un y e n i l g i y e uğrad ığ ın ı ü z ü l e r e k g ö r ü r d ü m .

H i k m e t Bayur , e r ken saa t l e rde A t a t ü r k ' e ge l i r , o g ü n kü a jans b ü l t e n l e r i n i g e t i r i r ve k e n d i s i n d e n e m i r a l ı r d ı . A t a t ü r k ' ü n y o r g u n ha l i n i g ö r e n Bayur dayanamaz :

— «Paşam, y i ne reng in i z y e r i n d e d e ğ i l , çok yorgure ve b i t k i n s i n i z . Şu i çk i y i bu kadar i ç m e s e n i z d a h a iy i o l u r , « d e r d i .


Bu k a r ı ş m a y a A t a t ü r k ' ü n canı s ık ı l ı r a m a , h i ç be l l i e t m e m e ğ e ça l ı şa rak :

— " A H i k m e t Bey , ben rak ıy ı ş i m d i d e ğ i l , daha Harb i ye t a l e b e s i y k e n i ç e r d i m . Bugüne kadar da h iç zarar ın ı g ö r m e d i m , » d i y e ka rş ı l ı k v e r i r d i . Bayur bunun da a l t ında k a l m a z d ı :

— « M u h t e r e m Paşam, b u g ü n b e l k i zarar ın ı g ö r m e d i ğ i n iz i san ı rs ın ız , f a k a t y a r ı n g ö r e c e k s i n i z . Siz bu m e m l e k e t e lâz ımsın ız . K ş n d i n i z e ac ım ıyo rsan ı z bar i bu m i l l e t e ac ıy ın . Bu m i l l e t s i z i n va r l ı ğ ın ız la va rd ı r . Ne o l u r şu i ç k i y i az iç in .»

A t a t ü r k bu söz le r i hep g ü l ü m s e y e r e k ka r ş ı l a rd ı . O da H i k m e t Bayu r ' un i ç i nde b i r k ö t ü l ü k o l m a d ı ğ ı m , k e n d i s i n i h e r k e s t e n ç o k s e v d i ğ i n i b i l i y o r d u . Fakat o n u n bu nas iha ta b e n z e m e ğ e baş layan uya r ı l a r ı A t a t ü r k ' ü s i n i r l e n d i r m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . Ge rç i nas i ha t l a r s a m i m i y e t t e n d i a m a , A t a t ü r k b ö y l e uyar ı la ra m u h t a ç b i r i nsan d e ğ i l d i . A t a t ü r k ses ç ı ka rmad ıkça H i k m e t Bayur da y ü r e k l e n e r e k n a s i h a t l e r i n dozunu a r t ı r ı y o r d u . Fakat b i r gün can ına t a k d e m i ş o lacak k i . H i k m e t Bayur y i n e i ç k i y i k ö t ü l e y e n k o n f e r a n s ı n a baş la d ığ ı s ı rada b i r d e n b i r e sözü başka b i r yana ç e v i r e r e k :

— «Bugünkü i ş l e r a ras ında n e l e r v a r baka l ım?» d i y e s o r d u .

A t a t ü r k o an y i n e s i n i r l e n d i ğ i n i be l l i e t m e m i ş t i a m a , karar ın ı v e r m i ş t i . Bu i çk i a l eyh ta r ı k o n f e r a n s l a r a a r t ı k b i r s o n v e r e c e k t i . Üç gün son ra m e s e l e an laş ı l d ı . A k ş a m sof rada A t a t ü r k , H i k m e t Bayu r ' l a b e r a b e r hep im i z i şaş ı r t an şu haber i v e r i y o r d u :

— « H i k m e t Bey, sen i Kabil'e s e f i r y a p a l ı m . G i t , o ra lar ı gö r ; ha t ta g e r e k i r s e H i n d i s t a n ' a kadar g i t . Ora la r hakk ında b i lg i e d i n . O k u , ö ğ r e n v e i l i m ge t i r . Bize bu yo lda fayda l ı o l ,» d e d i .

Bu s u r e t l e H i k m e t Bayu r ' un Kabil b ü y ü k e l ç i l i ğ i n e a tan ma e m r i v e r i l m i ş o l u y o r d u . H i k m e t Bayur h a r e k e t i n d e n ö n c e veda i ç i n Köşke g e l d i . A t a t ü r k , o n u sa londa ayağa

F: 5


kaikaral< ka rş ı l ad ı . G i d e r k e n de kapıya kadar e l i n i omu-zuna koya rak u ğ u r l a d ı . Bayur b i r kaç gün son ra ay r ı l a rak Kabil'e g i t t i .

Bana ö y l e g e l i y o r k i , bu a tanma , Bayu r ' un yu rda h izm e t k a y g u s u , ya lans ız o la rak A t a t ü r k ' e i çk i i ç m e m e s i ö ğ ü d ü v e i ç m e s i n e enge l o l m a h a r e k e t i n d e n i l e r i g e l i y o r d u . O H i k m e t Bayur k i , s e v g i s i n i , sayg ıs ın ı h i ç e k s i k e t m e d i ğ i Büyük A d a m a « İ çme Paşam» sözünü i l k s ö y l e y e b i l m e k ce s a r e t i n i g ö s t e r m i ş , f aka t bunu çok s e v d i ğ i A t a t ü r k ' ü n y a n ından u z a k l a ş t ı r ı l m a k cezas ıy la ö d e m i ş t i . N i t e k i m H i k m e t Bayur hak l ı ç ı k m ı ş , A t a t ü r k de sonunda i ç k i n i n fena l ığ ın ı a n l a m ı ş , f aka t iş i ş t en g e ç m i ş t i .

A R M S T R O N G A Z BİLE Y A Z M I Ş

A R M S T R O N G adl ı b i r yazar , A t a t ü r k hakk ında yazdığı b i r k i t ap ta , O 'n u n içk i â l e m l e r i n e de d e ğ i n e r e k o l u m s u z v e yak ış ıks ız y ü k l e m e l e r d e b u l u n u y o r d u . H ü k ü m e t o zaman bu neden le k i t ab ın yu rda s o k u l m a s ı n ı yasak layan b i r karar b i l e a l m ı ş t ı . B i r sabah Çankaya K ö ş k ü ' n ü n sa lonunda A t a t ü r k kahves in i i ç e r k e n . H i k m e t Bayur , e l i nde b i r k i t ap la g e l d i . Bayur , o d ö n e m d e C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı u m u m î kâ t i b i y d i . A t a t ü r k ' e H i k m e t Bayu r ' un g e l d i ğ i n i haber v e r d i k . A t a t ü r k ' ü n karş ıs ına i l i ş e n H i k m e t Bayu r ' un ha l i nde b i r tuha f l ık s e z i n l e m i ş t i k . A t a t ü r k ' e çok ö n e m l i b i r m e s e l e y i söy l e m e k l e s ö y l e m e m e k aras ında du raksad ığ ı a n l a ş ı l ı y o r d u .

A t a t ü r k , bak ış la r ı y la k i tab ı i şa re t ede rek : — « O k u y u n baka l ım H i k m e t Bey. Baka l ım ne yazmış?»

d e d i .

A n l a ş ı l a n A t a t ü r k ' ü n , H i k m e t Bayu r ' un e l i n d e k i k i t ap tan önce d en haber i v a r d ı .

H i k m e t Bayur çok güze l İ ng i l i zce b i l i r d i . Sadece İng i l i zce k o n u ş m a k l a ka lmaz , İng i l i z Edeb iya t ı hakk ında da gen i ş b i r b i l g i y e s a h i p t i . H e m e n İng i l i zce k i tab ı açıp, ç e v i r i yapar g i b i değ i l de , sank i T ü r k ç e yaz ı lm ış b i r k i tab ı


o k u m a n ı n raha t l ığ ı i ç i n d e T ü r k ç e o k u m a ğ a baş lad ı . A t a t ü r k , bazan kaş la r ı ça t ı l a rak , bazan h a y r e t b e l i r t i s i y l e H ik m e t Bayu r ' u d i k k a t l e d i n l i y o r d u .

A r m s t r o n g , A t a t ü r k ' ü n i çk i â l e m l e r i n i o l d u k ç a ağır s ö z c ü k l e r l e an la t ı yo r , f a k a t buna i l i ş k i n b ö l ü m ü n s o n u n d a , «Böy le o l d u ğ u ha lde y u r d u n u v e u l u s u n u i l g i l e n d i r e n herhang i b i r o l ay ç ı k t ı m ı . h e m e n i çk i y i ve e ğ l e n c e y i b i r y a na b ı rak ıp , as lan g i b i k ü k r e y e r e k p e n ç e s i n i o o lay ın üzer i n e a t m a s ı n ı b i l i r , » d e m e k t e n de k e n d i n i a l a m ı y o r d u .

A t a t ü r k , k i t ab ın bu ras ında söze k a r ı ş t ı . Biz, k ızacak, «Kapat şu k i t a b ı , y e t e r . H a l t e t m i ş bun la r ı yazmak la !» d i y e bağ ı racağ ın ı san ıp k o r k m u ş t u k . O y s a H i k m e t Bayur 'a şöy le d e d i :

— «Bu k i t ab ın yu rda s o k u l m a s ı n ı y a s a k l a m a k l a H ü k ü m e t hataya d ü ş m ü ş t ü r . Bu za t b i z i m yaşad ığ ımız sa faha t ı e k s i k b i l e yazmış . Bu e k s i k l i ğ i ben t a m a m l a y a y ı m da . k i t aba e k l e n s i n , m e m l e k e t de k i t ab ı t a m okusun .»

Sonra H i k m e t Bayur . y e n i d e n k i tab ı ka ld ığ ı y e r d e n o k u m a ğ a baş lad ı . A t a t ü r k , y i n e b ü y ü k b i r d i k k a t l e d i n l i y o r d u . Bir başka b ö l ü m e g e ç i l m i ş t i . H i k m e t Bayu r ' un b i r k a ç say fa a t lad ığ ın ı f a r k e d e n A t a t ü r k :

— «Ne v a r ki o k ı s ı m d a , say fa la r ı a t lad ın ız?» d i y e so r d u . H i k m e t Bayur , ç e k i n g e n l i k i ç i n d e : «Paşam, iz in ve r i r sen iz bu ras ın ı o k u m a d a n g e ç e y i m , » d e d i .

A t a t ü r k i y i ce m e r a k l a n m ı ş t ı : — « N e d i r y a h u , b u a t l a m a k i s t ed iğ i n i z? A d a m ne söy

l e m i ş , ne yazmışsa h e p s i n i b i l e l i m . O k u m a ğ a deva rp . . . » A t a t ü r k o k u t m a k t a ısrar . Bayur o k u m a m a k t a ina t e d i

y o r l a r , a ra la r ında sess i z b i r ç e k i ş m e g e ç i y o r d u . A t a t ü r k sonunda b i raz s e r t ç e :

— «Ne d i y o r bu a d a m b i z i m iç in? H a k a r e t m i e d i y o r ' Hayvan m ı d i yo r?» d i ye s o r d u .

H i k m e t Bayur bu söz le r üze r i ne i y i ce şaş ı r d ı . C ü m l e -


l e r i ke l t e l emeğe baş lad ı . A r t ı k k a ç a m a k y o l k a l m a m ı ş t ı o n u n i ç i n . O k u m a k t a n başka ç a r e s i y o k t u .

— «Paşam,» d e d i . «S iz in K a s t a m o n u ' d a şapkay ı başı nıza i l k g i y d i ğ i n i z i a n l a t ı r k e n ağı r k e l i m e l e r ku l l anmış .»

A t a t ü r k , A r m s t r o n g ' u n bu s ö z l e r i n e k ızmak ş ö y l e dur s u n , n e ş e l e n m i ş t i b i l e .

— « İnsan lara bazen hayvan s ı f a t l a r ı t aka r , as lan g ib i de r i z . Bu da o n u n g i b i . Canı i s t e m i ş , böy le d ü ş ü n m ü ş b iz i . N e y s e fena d e ğ i l . Hayd i o k u y u n , daha ne le r va r i ç i nde baka l ım? Bayağı e ğ l e n c e l i k i tap ,» d e d i .

A t a t ü r k ' ü n ne b ü y ü k h o ş g ö r ü sah ib i o l d u ğ u n u o gün b i r kez daha a n l a m ı ş t ı m . Büyük b i r o l g u n l u k i ç i nde k i tab ı d i n l i y o r , yazar ın d ü ş ü n c e l e r i n i , g ö r ü ş ü n ü , g e ç m i ş o lay la r ın ışığı a l t ında kend i d e ğ e r ö l ç ü l e r i n e vu ra rak k ı yas l ı yo rdu .

U Y K U D Ü Ş M A N I

A T A T Ü R K u y k u y u s e v m e z d i . Uyanık g e ç i r d i ğ i zaman , uykuda g e ç i r d i ğ i n d e n ç o k faz lad ı r . B i r i nsan y a ş a m ı n a s ı ğ -d ı r ı l amayacak g ib i imkâns ız g ö r ü n e n b ü y ü k i ş l e r i başa r ı s ı , bu yüzden ko |ay o l m u ş t u r .

A t a t ü r k , y i r m i d ö r t saa t l i k yaşan t ı s ın ı h i ç b i r zaman b i r p r o g r a m a s ı ğ d ı r m a k i s t e m e m i ş , ani ka ra r la r l a o anda ak l ına ge len şey i y a p ı v e r m i ş t i r . Savaş tan v e C u m h u r i y e t ' i n k u r u l m a s ı n d a n son ra da m e m l e k e t i ş l e r i y o l u n a g i r d i ğ i d ö n e m d e de , s ın ı r l ı b i r y a ş a m ı n i ç i ne g i r m e m i ş t i r . D a i m a d inç ve uyanık t u t m a ğ a ça l ı ş t ı ğ ı asap ve ene r j i s i de O ' n u u y u t m a z d ı .

A t a t ü r k ' ü n ya rad ı l ı ş ı da , ç e r ç e v e l i b i r yaşama g i r m e s i ne enge l o l m u ş t u r . G e r e k Çankaya 'da , g e r e k s e D o l m a bahçe 'de o t u r d u ğ u s ı ra la r , g e z i l e r i n d e , ha lk a ras ına s e r b e s t ç e g i r i p ç ı k m a s ı n d a b e l i r l i b i r p r o g r a m u y g u l a m a m ı ş -t ı r . U y k u n u n d o s t u d e ğ i l d i , adeta d ü ş m a n ı y d ı d i y e b i l i r i m . Ün lü «Sof ra»s ı bu neden le sabah la ra dek s ü r e r , d a v e t l i l e r b i re r i k i şe r ç e k i l i p g ide r , O ise sabah g ü n e ş i n i g ö r m e d e n ya tağ ına g i r m e z v e u y u m a z d ı .

B i r gece sabaha k a r ş ı , s o f r a d a k i l e r dağ ı l d ı k tan son ra


i<endis ine y a t m a s ı i ç i n ade ta ya l va ran başyave r C e v a t A b -bas G ü r e r ' e , uykuda g e ç i r d i ğ i zamana ac ıd ığ ın ı s ö y l e y e rek ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Hayat pek k ısa . Ç o c u k l u k ve m e k t e p hayat ı b i r k ı smın ı a l ıp g ö t ü r ü y o r . G e r i y e ka lanın ı da u y k u ya r ı ya i n d i r i y o r . Uykusuz luğu g i d e r e c e k ve v ü c u d a ge rek l i d i n l e n m e g ıdasmı v e r e c e k k o m p r i m e l e r i ca t o l sa ne iy i o l u r d u . Fakat b i r gün bu da o lacak t ı r . N i t e k i m t ı p i l m i , k i m y a , uyu t m a k i ç in çok güze l i l âç la r yapmağa baş lamış t ı r . »

A t a t ü r k ' ü n uykuya karş ı bu a l l e r j i s i , a s k e r l i k d ö n e m i n den ka lm ış . Ç a n a k k a l e ' d e n ber i y a v e r l i ğ i n i yapan C e v a t A b b a s ş ö y l e a n l a t ı r d ı :

— « A t a t ü r k m u h a r e b e saha la r ında k a t i y e n u y u m a z d ı . S ipe r m u h a r e b e l e r i n d e de t e t i k y a t m a k kayd ıy la seyya r ka ryo laya e l b i s e y l e uzanır , b i r gözü aç ık , b i r gözü kapal ı u y u r d u . Tabiî buna u y u m a k d e n i r s e . Ka fkas C e p h e s i n d e Buğ lan G id iğ i m u h a r e b e l e r i n e y e t i ş m e k i ç in o tuz a l t ı saat hayvan s ı r t ı ndan i n m e d e n y ü r ü y ü ş y a p m ı ş v e ik i gün h iç gözünü k ı r p m a m ı ş t ı r . O acı m ü t a r e k e g ü n l e r i n d e uykusuz luğu s ü r e k l i o lan A t a t ü r k , 19 may ıs 1919'da S a m s u n ' a ayak bas ış ından Lozan Bar ış ın ın imzas ına d e k g e c e u y k u s u görm e d i d i y e b i l i r i m . »

UYKUSUZLUK REKORU

A T A T Ü R K i ç i n «içl<iyi bıral<amaz» d i y e n l e r , acaba b i r gün ge l i p a ldanacak la r ın ı h iç d ü ş ü n m ü ş l e r m i d i r ? O 'na iç k i y i b ı r a k t ı r m a k i s t e y e n l e r , o zaman k i m b i l i r nası l şaş ı r m ış l a rd ı r . Evet , bu kadar i çk i ku l l anan v e ondan ay r ı lmaz g ö r ü n e n a d a m , üç ay h i ç rakı i ç m e d e n de d u r a b i l i y o r .

A t a t ü r k h i ç k i m s e d e b u l u n m a y a n b ü y ü k b i r i rade g ü cüne s a h i p t i . E ğ l e n m e s i n i de , i ç m e s i n i d e , ç a l ı ş m a s ı n ı da çok iy i b i l i r d i . Büyük N u t k u ' n u yaza rken ben b u n u n tan ığ ı o l d u m . A k ş a m l a r ı y i n e s o f r a k u r u l u y o r , h e r k e s ka rş ı s ında y i yo r , i ç i y o r ; f a k a t O, ağzına b i r d a m l a b i l e i çk i k o y m u y o r d u . Ha t ta y e m e k y e r k e n h e r k e s i n i ç i ş i n i g ü l ü m s e m e y l e s e y r e d i ş i hâ lâ g ö z ü m ü n önünded i r . O y s a b e n , i ç k i y e a l ı ş k ın i nsan la r ı n b i r gün b i l e i ç m e d e n d u r a m a y a c a k l a r ı n ı s a n ı r d ı m . A t a t ü r k ' ü n t a m üç ay kend i i s t e ğ i y l e i ç k i ye b o y k o t una b e n i m l e b i r l i k t e t ü m ç e v r e s i n d e k i l e r d e şaş ıp k a l m ı ş l a rd ı . Bu da O 'nun g ö r e v aşk ın ı v e s o r u m l u l u ğ u n u , a l ı ş kan l ı k la r ın ın ve b e ğ e n i l e r i n i n de ü s t ü n d e t u t t u ğ u n u n en güze l ö r n e k l e r i n d e n b i r i d i r .

A t a t ü r k ' ü n s e v d i ğ i ve güvend iğ i i nsan la rdan o tuz beş


yıl i ı l< a rkadaş ı İ zm i t m i l l e t v e k i l i S ü r e y y a Y i ğ i t , b i r an ıs ın d a şun la r ı a n l a t m ı ş t ı :

— " A t a t ü r k , b ü y ü k i ş l e r haz ı r l a r ken as la a l k o l e i lg i g ö s t e r m e z d i . N i t e k i m E rzu rum 'da i ken b iz i ç e r d i k , O içk i t e k l i f i m i z i kabu l e t m e z , kahve i ç m e k l e y e t i n i r d i . K o r k u n ç d e r e c e d e b i r i rade g ü c ü v a r d ı . İ çk i y i i rade zaa f ından d e ğ i l , düpedüz sa rhoş o l m a k i ç i n i çe rd i .»

Çankaya K ö ş k ü n d e Büyük N u t k u ' n u haz ı r l a r ken h iç i çk i i ç m e d i ğ i g i b i , k ı rk sek i z saa t h i ç gözünü k ı r pmadan yazı d i k t e e t t i r i ş i n i d e h a t ı r l a r ı m . Ö y l e k i , yazı y a z m a k t a n y o r u l a n d e ğ i ş i y o r , f a k a t O , b i n l e r c e be lge a ras ından ayı r dığı no t l a r ı y l a b ü y ü k e s e r i n i t a m a m l a m a k i ç i n u y k u s u n u b i l e v e r m e k t e n ç e k i n m i y o r d u . Böy le zaman la rda , yazdık lar ın ı so f rada a rkadaş la r ına o k u t u r , son ra y i n e esk i k ö ş kün ç a l ı ş m a odas ına geçe r , kâh o t u r a r a k , kâh ayak ta çal ı şma la r ın ı s ü r d ü r ü r d ü . N u t u k , ç a l ı ş m a n ı n , insan gücünün nas ı l ü s t ü n e ç ık ış ın ı g ö s t e r d i ğ i i ç i n , ay r ı b i r ö n e m d e t a ş ı m a k t a d ı r .

A t a t ü r k ' ü n h i ç u y u m a d a n üç gün d u r a b i l d i ğ i n i d e . görm ü ş ve g ö z l e r i m e i n a n a m a m ı ş t ı m . C e p h e d e d e ğ i l d i k , sa v a ş da y o k t u . U y k u s u z l u ğ u g e r e k t i r e c e k ö n e m l i b i r o layla da karş ı ka rş ıya b u l u n m u y o r d u k . Fakat O, b i r i şe , ama c idd î b î r i şe baş lad ı m ı , o n u n s o n u n u n g e l d i ğ i n i g ö r m e d e n as la raha t e d e m e z d i .

A t a t ü r k , ça l ı şn ra la r ı s ı ras ında y e r v e zaman ö g e l e r i y -l e i l g i l i d e ğ i l d i . N e r e d e v e hang i şa r t l a r a l t ında o l u r s a o l s u n , y u r t ç ı ka r la r ın ı kapsayan b i r g ö r e v b e l i r d i m i , onu y e r i ne g e t i r m e ğ e ç a l ı ş ı r d ı . Gez i l e r i s ı ras ında t r e n d e , ya da o t o m o b i l i ç i n d e ev rak aç t ı ra rak ça l ı ş t ı ğ ı ç o k t u r . En key i f l i e ğ l e n c e anında so f r ada b i l e ka rş ı s ında g ö r e v l i l e r d e n b i r i n i gö rd ü m ü , s o h b e t i , k o n u ş m a y ı h e m e n yar ıda keser , «Beni m i i s t i y o r s u n u z ? » d i y e ka lk ıp g i d e r d i . IJ lke i ş l e r i n i h e r ş e y i n ü s t ü n d e t u t a r d ı . E l ine a ld ığ ı he rhang i b i r iş i de y a r ı m b ı rakmaz , b i t i r m e d e n raha t e d e m e z d i . Bazen h iç


d u r m a d a n o k u d u ğ u , k ı r k s e k i z saa t a ra l ı ks ız ça l ı ş t ı ğ ı d a o l m u ş t u r . Çankaya K ö ş k ü n d e e l i n e g e ç i r d i ğ i b i r t a r i h k i t a b ın ı b i t i r m e k i ç i n ik i g ü n , i k i gece h iç ya tağa g i r m e m i ş , şez long ta d i n l e n m e k l e y e t i n m i ş t i . Ya ln ız ka ld ığ ı , ya da o k u d u ğ u zaman la r masaya pek i l t i f a t e t m e z , ko l t uğa bağ daş ku rup o t u r m a y ı daha çok s e v e r d i .

Ta r ih le uğ raş t ığ ı s ı ra la rda . A t a t ü r k i çe rde ça l ı ş ı yo r , ben kapıda o t u r m u ş b e k l i y o r d u m . A r a s ı ra u y u m a m a k i ç i n banyoya g i r i p , y ü z ü m e su v u r u y o r , son ra anahtar d e l i ğ i n e g ö z ü m ü u y d u r u p , b i r p o s t üze r i nde y ü z ü k o y u n uzanıp N u t ku haz ı r layan A t a t ü r k ' ü g ö z e t l i y o r d u m . Saat sabahın be ş i n e g e l i y o r d u . U y k u m u d a ğ ı t m a k i ç i n e l i m e b i r k i t ap a l m ı ş t ı m . A d ı « İ zm i r ' i n İşga l i» i d i . Çok m e r a k l ı o lan bu k i taba k e n d i m i k a p t ı r d ı ğ ı m ha lde , t ü m u ğ r a ş ı m boşa g i t m i ş , şa fak s ö k e r k e n d a y a n a m a m ı ş , y o r g u n l u ğ u n e t k i s i y l e u y u ya k a l m ı ş ı m .

Bu s ı rada A t a t ü r k z i l e b a s m ı ş , f aka t ben k o l t u k t a d e r i n b i r u y k u y a d a l d ı ğ ı m i ç i n u y a n a m a m ı ş ı m . Z i l l e u y a n d ı -r a m a y ı n c a , k e n d i s i ç a ğ ı r m a k zo runda k a l m ı ş . B i r d e bak t ı m k i , kapıy ı a r a l a m ı ş :

— « Ç e l e b i , Çe leb i .» d i y e s e s l e n i y o r . H e m e n y e r i m d e n f ı r l a d ı m : — «Paşam. Emr in iz . . .» d i y e b i l d i m .

A m a bendek i k o r k u y u v a r ı n s iz hesap e d i n . Bağ ı racak , pa r l ayacak d i y e ö d ü m k o p u y o r d u . E l l e r i m i ö n ü m e kavuş t u r m u ş , b e k l i y o r d u m . Fakat nedense k ı z m a d ı . G a y e t s a k i n y ü z ü m e bakarak ;

— «Bana b i r kahve ge t i r i n i z ,» d e d i .

H e m e n k o ş t u m . O r t a ş e k e r l i b i r kahve yap ıp g e t i r d i m . Daha kahvey i i ç m e d e n : «Sen in t a h a m m ü l ü n k a l m a m ı ş , hayd i g i t ya t ; a r kadaş la r ın ge ls in ,» d e d i .

S ö y l e y e c e k h iç b i r şey k a l m a m ı ş t ı . Sadece k e k e l e y e

rek ,


— «Paşam, u y u m a d ı m . K i tap ol<urken i ç i m geçm iş ,» d i y e b i l d i m .

G id ip a rkadaş la r ı k a l d ı r d ı m . H i z m e t i d e v r e t t i m ve y a t m a ğ a g i t t i m .

A k ş a m n ö b e t s ı ras ı y i n e bana g e l m i ş t i . Ü ç ü n c ü g e c e d i r k i , A t a t ü r k gözünü k ı r p m ı y o r d u . K ü t ü p h a n e d e y e r e s e r i l i b i r ayı p o s t u n u n ü s t ü n e uzan ıyo r ve ç a l ı ş ı y o r d u . No t la r ın aras ına g ö m ü l m ü ş t ü . Y e r l e r t a r i h k i t ap la r ı y l a do l uy d u . Sadece duş yap ıyo r , ku ru lan ıp t e k r a r odaya kapan ıyor d u . Y e m e ğ i b i l e k ü t ü p h a n e y e g e t i r i y o r d u k . Yüzü ha f i f s ü z ü l m ü ş g ib i ge l d i bana.

Çankaya K ö ş k ü n d e s o f r a k u r u l d u . Bu , on a l t ı k i ş i l i k b i r s o f r a y d ı . Konuk la r g e l e r e k y e r l e r i n i a ld ı la r . Sabahk i uy ku o lay ın ı u n u t m u ş t u m b i l e . Tam i çk i f as l ı baş lad ığ ı z a m a n , konuk la ra d ö n e r e k :

— «Bu ç o c u k d ü n g e c e sabaha kadar ben i bek led i ,» d e d i .

B i rden k o l t u k l a r ı m k a b a r d ı , ö n ü m e b a k t ı m . Konuk la r bana b i raz da k ı skanç l ı k l a b a k a r k e n A t a t ü r k :

— «Öy le a m a , sabaha ka rş ı uyuya rak b e k l e m i ş , » d e mez m i ?

Sonra «Sen in u y k u s u z l u ğ a t a h a m m ü l ü n yok» d i y e a lay e t m e ğ e baş lad ı . C a n ı m , ç o k s ı k ı l m ı ş t ı . Ö n c e l e r i «Çe leb i i ş i n i b i l i r Paşam,» d i y e ben i öven k o n u k l a r da hep b i r den g ü l m e ğ e baş lad ık la r ından u tanç i ç i n d e k ı v r a n ı y o r d u m . İ ç i m d e n kend i k e n d i m e nas ı l da k ı z ı y o r d u m . Saat sabahın b e ş i n e kadar u y u m a da , ondan son ra u y u .

Bu o lay bana d e r s o l d u . A t a t ü r k ' ü n o t a r i h t e n sonra üç gün s ü r e n b ü y ü k b i r u y k u s u z l u k g e ç i r d i ğ i n i h a t ı r l a m ı y o r u m . F a k a t g e ç s a a t l e r e dek ka ld ığ ı v a k i t l e r de b ü t ü n d i k k a t i m i ku l l ana rak u y k u y u ak l ıma b i l e g e t i r m e m e ğ e ça l ı ş -m ış ımd ı r . O b i r kaç dak i ka l ı k u y k u , bende u n u t u l m a z b i r anı b ı r ak t ı . Büyük adama h i z m e t i n zor o l d u ğ u n u b i r kez daha an lamış o l d u m .

SOFRAYI TERK EDİYOR

Dr. Reş i t Ga l i p , A t a t ü r k ' ü n çok s e v d i ğ i ve nazını çek t i ğ i a r kadaş la r ından b i r i y d i . S e v d i k l e r i n i n nazını ç e k m e k , za ten A t a t ü r k ' ü n baş l ı ca iy i huy la r ı ndan b i r i y d i . Reş i t Ga-l i p ' i n z e k â s ı n ı , ç a l ı ş kan l ı ğ ı n ı , e n e r j i s i n i , d o ğ r u s ö z l ü l ü ğ ü n ü , d e v r i m c i l i ğ i n i , y u r t s e v e r l i ğ i n i , k e n d i s i n e bağ l ı l ığ ın ı çok b e ğ e n i r d i .

İ ş te A t a t ü r k ' l e Reş i t G a l i p a ras ında g e ç e n o l d u k ç a i l g inç b i r t a r t ı ş m a v a r d ı r k i , b i r çok l a r ı t a ra f ı ndan yan l ı ş b i l i n m e k t e d i r . B i r a k ş a m s o f r a s ı n d a g e ç e n bu t a r t ı ş m a y ı , Ya -kup Kadr i K a r a o s m a n o ğ l u , C u m h u r i y e t g a z e t e s i n d e y a y ı n lanan b i r yaz ıs ında y a z m ı ş , s o n u n u da b i l e n l e r t a m a m l a s ı n , d e m i ş t i . B i l e n l e r d e n b i r i o l a r a k üs tad ın bu m a k a l e s i ni t a m a m l a m a ğ a ç a l ı ş a c a ğ ı m .

A t a t ü r k as la k i n t u t m a z d ı . B i r k i m s e y e ne kadar k ı zarsa k ızs ın , b i r zaman son ra onu a f f ede r , o l an la r ı unu tu r d u . Bu y ü z d e n ç e v r e s i n d e n b i r ç o k l a r ı z a m a n zaman gözden düşe r , s o n r a y e n i d e n a f f e d i l i r , e s k i y e r l e r i n i a l ı r l a rd ı . A t a t ü r k ' e ka rş ı g e l e n v e m e y d a n o k u y a n Dr . Reş i t Ga l i p d e . İş te gözden d ü ş ü p , son ra i t i ba ra k a v u ş a n l a r d a n d ı .

D o l m a b a h ç e Saray ın ın h a r e m k ı s m ı n d a (husus î d a i -


re ) a k ş a m so f ras ın ı y e n i k u r m u ş t u m . M e v s i m l e r d e n yazd ı . Konuk la r b i r e r i k i ş e r g e l d i l e r . Ruşen Eşre f Ü n a y d m , Recep Z ü h t ü , Ş ü k r ü Kaya , T e v f i k Rüş tü A r a s , Dr . Reş i t G a l i p , C e l â l S a h i r , Hasan C e m i l Ç a m b e l v e bayan la r v a r d ı .

Y e m e k s ü r e s i n c e h e r k e s , her konuda k o n u ş t u . G e c e ya r ıs ına d e k s ü r e n t o p l a n t ı n ı n sonuna d o ğ r u , ha lk ın e ğ i t i l m e s i y l e i l g i l i konu la r t a r t ı ş ı l m a ğ a b a ş l a n d ı . M i l l î E ğ i t i m s o r u n l a r ı e l e ş t i r i l i r k e n Reş i t G a l i p ' i n ayağa ka lk t ığ ın ı gö r d ü m . D o k t o r u n pek tab i î s a y ı l m a y a n b i r ha l i v a r d ı . C o ş kuy la k o n u ş u y o r d u . İç i i ç i ne s ı ğ m ı y o r d u .

O t a r i h t e H a l k e v l e r i n i n d e n e t i m i , C.H.P. Part i M e c l i s i n d e bu lunan Reş i t G a l i p ' i n e l i n d e y d i . Reş i t Ga l i p s ö z e . o z a m a n ı n M i l i E ğ i t i m Bakanı Esat Hoca 'dan y a k ı n m a y l a b a ş l a d ı . H a l k e v l e r i n i n t e m s i l ko l l a r ı nda oynanacak p i y e s -l e rdek i kadın r o l l e r i i ç i n Kız L i s e s i n d e n kend i i s t e k l e r i y le s e ç i l e c e k a m a t ö r r u h l u kadın ö ğ r e t m e n l e r e , Esat Ho -ca 'n ın iz in v e r m e d i ğ i n i s ö y l e d i . T i y a t r o n u n esk i Yunandar» ber i i nsan l ı k i ç i n b i r sana t v e k ü l t ü r kaynağı o l d u ğ u n u . H a l k e v l e r i t e m s i l ko l l a r ın ın da bu amaç la k u r u l d u ğ u n u , ka d ın ın bu k ü l t ü r h a r e k e t i n i n d ış ında b ı rak ı l amayacağ ın ı , böy le b i r d ü ş ü n c e n i n d e v r i m l e r i n ruhuna ayk ı r ı d ü ş e c e ğ i ni b e l i r t t i k t e n son ra s e s i n i pe rde pe rde y ü k s e l t e r e k :

— «Yaş l ı i nsan la ra V e k i l l i k y a p t ı r m a m a l ı . M e m l e k e t e fayda y e r i n e zarar g e t i r i y o r , » d i y e s e r t b i r d i l l e k o n u ş m a ğa baş lad ı .

A t a t ü r k , b i raz şaşk ın l ı k , f a k a t b ü y ü k b i r sabı r ve durg u n l u k l a d i n l e d i ğ i bu s ö z l e r d e n s o n r a : « M e r a k e t m e y i n , h e p s i düze lecek ,» d i y e d o k t o r u y a t ı ş t ı r m a ğ a ç a l ı ş t ı .

A t a t ü r k ' ü n o g e c e k i sabr ına ş a ş ı y o r d u m d o ğ r u s u . Eyüp P e y g a m b e r d e b i l e b ö y l e sab ı r y o k t u b e l k i . Ben im g i b i h e r k e s t e d e aynı şaşk ın l ı k v a r d ı . A t a t ü r k d o k t o r u b i r kez daha sab ı r v e d u r g u n l u ğ a çağ ı rd ı k tan s o n r a :

— «Siz b ö y l e k o n u ş m a k t a d e v a m e d e r s e n i z , ben s i ze m u h a t a p o l m a m a k t a mazu rum,» d e d i .


— «Var ya . Esat Hoca m ü k e m m e l d i r , » d e y i n c e Reş i t Ga l i p «hayı r» an lamında başın ı sa l l aya rak ,

— «Çok iy i ama , çok da ih t i ya r . A r t ı k ondan g e ç m i ş t i r . Bu m e m l e k e t i n M a a r i f V e k i l i o adam d e ğ i l d i r . Bu m e m leke te daha d inç b i r V e k i l ge rek t i r , » d e d i .

Bunun üze r i ne A t a t ü r k ' l e , Reş i t Ga l i p a ras ında şu ta r t ı ş m a g e ç t i :

— «Yahu nası l o lu r? Bu adam ben i o k u t m u ş t u r . K ü l t ü r ü y e r i n d e , i l m e v u k u f u va rd ı r . S o f r a m d a h o c a m hakk ın da böy le k o p u ş m a m i s t e m e m . Beni o k u t a n a d a m , nası l M a a r i f V e k i l i o l a m a z m ı ş ? »

— «Değ i l sen i o k u t m a k , s e n i n A l l a h ı n ı o k u t s a y i n e bu a d a m M a a r i f V e k i l i o lamaz.»

O d e v i r d e da l kavuk la r ı n yan ında böy le m e d e n i c e s a r e t s a h i b i , sözünü sak ınmaz c i n s t e n k i m s e l e r de v a r d ı . Faka t bu d e r e c e i l e r i g i d e c e ğ i , b i r H ü k ü m e t ü y e s i hakk ında , h e m de A t a t ü r k ' ü n ö n ü n d e bu de rece s e r t konuşacağ ı k i m s e n i n ak l ından b i l e g e ç m e z d i .

H e p i m i z i n reng i s a r a r m ı ş t ı . Ko rkudan t i t r i y o r d u k . Ko nuk la r donup k a l m ı ş l a r d ı . H iç b e k l e m e d i ğ i m i z bu k o n u ş m a h e r k e s i şaşk ına ç e v i r m i ş t i . O r t a l ı k t a ç ı t ç ı k m ı y o r d u . Her kes ha reke t s i z , bu pa t l ak v e r e n o lay ın n e r e y e va racağ ın ı d ü ş ü n ü y o r d u . S i n i r d e n t i t r e d i ğ i n i ve e l l e r i n i masaya daya d ığ ın ı g ö r d ü ğ ü m A t a t ü r k , t a r i f s i z b i r ş e k i l d e k ı z m ı ş t ı . Faka t duygu la r ı n ı be l l i e t m e d e n çok sak in şu b u y r u ğ u v e r d i :

Fakat d o k t o r ö y l e s i n e d o l g u n d u k i , g i d e r e k s e s i n i n t o nunu y ü k s e l t i y o r , s ö z l e r i n e g e m v u r a m a y a r a k daha t i z per d e d e n sa ld ı r ı l a r ın ı a r t ı r ı y o r d u :

— «Kabaha t hep s i z d e . Hocad ı r d i y e c a h i l l e r i b a ş ı mıza koydunuz .»

So f rada b i r b o m b a e t k i s i yapan bu k o n u ş m a üzer ine A t a t ü r k :

— « M e m l e k e t t e M a a r i f V e k i l i y o k mu?»


— «Lü t fen s o f r a y ı t e r k ed in iz .» O an b i raz f e rah lad ı k . Reş i t Ga l i p ka lk ıp g ide r , o lay

da burada kapanı r , e r t e s i gün u n u t u l u r d i y e u m u t l a n d ı k . Ne yazık k i , s e v i n c i m i z b i r i k i san i ye s ü r d ü . Reş i t Ga l i p c o ş m u ş t u b i r kez. Ne karş ı l ı k v e r d i de rs i n i z?

— «Burası s i z i n d e ğ i l , m i l l e t i n so f ras ıd ı r . Burada o tu r mağa b e n i m de s i z in kadar hakk ım va rd ı r . Ge rç i b iz Saraydayız ama , hocanız Hace- i Su l tan î d e ğ i l d i r . C u m h u r i y e t t e t e n k i t se rbes t t i r . . . » d i ye baş lay ınca A t a t ü r k yavaşça y e r i nden k a l k t ı . Kucağ ındak i p e ç e t e y i masaya b ı rak t ı k t an s o n r a ,

— « Ö y l e y s e m ü s a a d e e d e r s e n i z ben t e r k edey im ,» ded i ve dünyada e ş i , benzer i g ö r ü l m e m i ş b i r e f e n d i l i k v e büyük lük ö r n e ğ i g ö s t e r e r e k ayağa ka l k ıp , sa londan ç ık ıp g i t t i .

H e m e n a rkas ından k o ş t u m . D o ğ r u h a r e m k ı s m ı n d a k i ya tak odas ına g i r m i ş t i . Ben de a rkas ından g i r d i m . Her za m a n o l d u ğ u g i b i kap ı la r ı k i l i t l e d i m . A t a t ü r k soyunana k a dar b i r k e l i m e k o n u ş m a d ı . S i n i r l e r i henüz y a t ı ş m a m ı ş t ı . Y ü zü sapsa r ı yd ı . C u m h u r b a ş k a n ı o l d u k t a n son ra be l k i de h i ç k i m s e O 'nun la b ö y l e k o n u ş m a m ı ş t ı .

— «Çe leb i E fend i , d e s e n e k i , y ı lan ı koynumuzda b ü -y ü t ü y o r m u ş u z . » d e d i .

Karş ı l ı k v e r m e y e r e k yavaşça kapıy ı açıp d ışar ıya ç ık t ı m . Oradak i g ö r e v i m b i t m i ş t i .

O s ı rada yave r , dağ ı lmağa haz ı r lanan s o f r a d a k i l e r e şu e m r i g e t i r m i ş t i : « R e i s i c u m h u r H a z r e t l e r i k e n d i l e r i v a r m ı ş g ib i so f r an ın devamın ı arzu ed i yo r l a r .»

Y e m e k s a l o n u n a d ö n ü n c e b i r de ne g ö r e y i m . Reş i t Ga l i p rakı kadeh in i d i ş l e r i n i n a ras ına a l m ı ş k e m i r i y o r . Baş-ucunda da Recep Z ü h t ü ve Kı l ıç A l i d u r u y o r l a r . Öbür da v e t l i l e r g i t m i ş l e r . Reş i t Ga l i p başın ı ka ld ı r ıp ben i g ö r ü n c e :

— « Ç e l e b i , bana b i r kadeh rakı ver ,» d i ye bağ ı f d ı . Nası l v e r e b i l i r d i m bu d u r u m d a ?

«o ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

— «Efend im k i l e r c i u y u m u ş , » d i ye a t l a t m a ğ a ç a l ı ş t ı m . — « D e m e k bana v e r e c e k b i r kadeh rak ın b i l e k a l m a

d ı , d e s e n e . Ö y l e y s e ka lk ıp g i d e l i m , » d i y e acı acı s ö y l e n d i . Sonra Recep Z ü h t ü i le Kı l ıç A l i ' n i n ko luna g i r e r e k salondan ç ı k t ı .

Ne ya lan s ö y l e y e y i m o l a y d a n çok ü z ü l d ü m . Ç ü n k ü Reş i t Ga l i p ' i g e r ç e k t e n ç o k s e v i y o r d u m . A r a l a r ı n ı n a ç ı l m a s ı na g ö n l ü m razı d e ğ i l d i . Fazla i ç i p de daha k ö t ü b i r o laya m e y d a n v e r i l m e m e s i n i i s t e m i ş , bu y ü z d e n de «rakı y o k » d e m i ş t i m . R a h m e t l i y e b i r kadeh rakıy ı e s i r g e y i ş i m i ç i m d e ez i k l i k o la rak ka ld ı .

E r tes i gün Reş i t Ga l i p , A t a t ü r k ' e ve i s t a n b u l ' a k ü s e rek A n k a r a ' n ı n y o l u n u t u t t u . Ha t ta c e b i n d e on l i ras ı b i l e o l m a d ı ğ ı i ç i n t r e n paras ın ı u m u m î kâ t i p Tev f i k Beyden bo rç a ld ığ ın ı h a t ı r l a r ı m .

A r a d a n b i r ay g e ç m i ş t i . Biz y i n e İ s t anbu l ' dayd ı k . Saa t on beş su la r ında y e m e k s a l o n u n a g e l e n A t a t ü r k b i r ara bana :

— «Çe leb i E fend i , ş i m d i A n k a r a ' d a Reş i t Ga l i p Bey b i r k o n f e r a n s v e r e c e k . O n u d i n l e y e l i m , » d e d i .

Daha ş a ş k ı n l ı ğ ı m g e ç m e d e n koşup r a d y o y u a ç t ı m . O zaman ö n e m l i k o n f e r a n s l a r radyoda v e r i l i r d i . Reş i t G a l i p ' in Tü rkocağ ı s a l o n u n d a v e r d i ğ i b i r saa t t en faz la s ü r e n k o n f e r a n s ı s e s s i z c e d i n l e d i . Radyoyu kapa t t ı k tan s o n r a , gözl e r i nde b i r s e v i n ç p ı r ı l t ı s ı yan ıp s ö n d ü .

—: « K e n d i s i n i a f f e t t i r d i , » d e d i .

On beş gün kadar son ra güze l b i r sonbahar günü b iz A n k a r a ' y a g i t t i k . E r tes i akşam Reş i t Ga l i p ' i s o f r a y a ç a ğ ı r ı lm ı ş g ö r d ü m . Sank i a ra la r ında h iç b i r ş e y g e ç m e m i ş g i b i h a r e k e t e d i y o r l a r d ı .

A t a t ü r k b i r ara Reş i t G a l i p ' e d o ğ r u e ğ i l d i , sadece o n u n i ş i t e b i l e c e ğ i b i r s e s l e :

— «Yar ından i t i ba ren M a a r i f Vek i l i s i n i z , » d e d i . B i r -


kaç gün son ra da A n a d o l u A j a n s ı , Reş i t Ga l i p ' i n M i l l î Eğ i t i m Bakanı o l d u ğ u n u haber v e r i y o r d u .

O gece s o f r a o l d u k ç a ka laba l ı k t ı . Reş i t G a l i p ' i n üzer i nden s e v i n ç a k ı y o r d u . Top lan t ın ın en k ı v a m l ı an ında A t a t ü r k , kapıda du ran a s k e r l e r d e n i k i s i n i çağ ı rd ı v e g ü r e ş t i r m e ğ e baş lad ı . Ç o ğ u n l u k böy le yapar , g e z i l e r i n d e o l s u n . K ö ş k t e o l s u n , y i ğ i t M e h m e t ç i k l e r d e n b i r kaç ın ı y a n m a çağ ı ra rak g ü r e ş t i r i r , Türk g ü c ü n ü n n e l e r e y e t t i ğ i n i göz le r i y le g ö r m e k i s t e r d i . Ha t ta yan ında bu lunan çok s e v d i k l e r i n i , bu M e h m e t ç i k l e r l e — i s t e m e s e l e r b i l e — g ü r e ş t u t u ş t u r u r , on la r ı n h ı rpa lan ış ın ı hazla s e y r e d e r d i . B i rkaç k e r e s i n d e M e h m e t ç i k l e r i k e n d i s i y l e g ü r e ş e d a v e t e t m i ş , f aka t h iç b i r i «Sen in s ı r t ın ı y e d i düve l y e r e g e t i r e m e d i , b iz m i g e t i r e ceğiz ,» d i ye g ü r e ş e y a n a ş m a m ı ş l a r d ı .

Güreş çok z e v k l i y d i . H e p i m i z b ü y ü k b i r d i k k a t ve m e rak la s o n u n u n nası l g e l e c e ğ i n i b e k l i y o r d u k . Reş i t Ga l i p ' i n ise m e r a k ı son hadd in i b u l d u ğ u b i r s ı ra , A t a t ü r k a s k e r l e re i şa re t ede rek yen i bakam «al t ı okka» yapma la r ın ı e m r e t t i .

H e p i m i z ş a ş ı r m ı ş t ı k . Bakan da ö y l e . Daha şaşk ın l ı ğ ı mız g e ç m e d e n o babayan i ik i asker . Reş i t Ga l i p ' i karga t u l u m b a k u c a k l a y ı v e r d i l e r . Havaya ka lkan bakan , ö n c e b i r ik i ç ı r p ınmay ı d e n e d i ; f a k a t ne hadd ine . Dev g ib i muha f ı z lar ın b i re r ç e l i k pençey i and ı ran e l l e r i a ras ında k ıp ı rdam a k ne m ü m k ü n .

Top lan t ıda bu lunan la rda h e y e c a n son hadd in i b u l m u ş t u . Sonunun ne o lacağ ın ı m e r a k ed i yo r l a r , ade ta ne fes b i le a lmak ta n k o r k u y o r l a r d ı . A t a t ü r k i se s o ğ u k k a n l ı ve tab i î g ö r ü n ü y o r d u .

A s k e r l e r , Reş i t Ga l i p ' i ik i üç kez havaya ka ld ı rd ı la r . Tam y e r e v u r a c a k l a r ı s ı rada A t a t ü r k ' ü n b i r i ş a r e t i y l e vur m a k t a n vazgeç i yo r l a r , t e k r a r var g ü ç l e r i y l e havaya s a l l ı y o r l a r d ı .

F: 6


Bi rkaç kez t e k r a r l a n a n bu hoş o y u n d a n son ra (b iz ç o c u k l u ğ u m u z d a çok oyna rd ı k ) A t a t ü r k , M e h m e t ç i k l e r e :

— «Yeter ,» d e d i . Sonra s o f r a d a k i l e r e d ö n d ü . G ü l e r e k , — «Biz i s t e r s e k böy le d e h a r e k e t edeb i l i r i z ,» d e d i . A c a b a A t a t ü r k , bu o y u n l a , v a k t i y l e k e n d i s i n e h a k a r e t

eden Reş i t Ga l i p ' e c e n t i l m e n c e b i r d e r s m i v e r m e k i s t e m i ş t i ? A m a b e n , bunun şaka ç e r ç e v e s i n i h i ç b i r zaman a ş madığ ın ı s a n ı y o r u m . A t a t ü r k , Reş i t Ga l i p ' i s e v m e s e y d i , o o laydan son ra onu ne bakan yapa rd ı , ne a l t ı okka e t t i r i r d i . A t a t ü r k , v a k t i y l e ka lk ded iğ i ha lde so f radan k a l k m a y a n Reş i t Ga l i p ' i i s t e r s e böy le ka l d ı r ab i l eceğ in i m i ima e t m i ş t i acaba?

Reş i t G a l î p ' i n M i l l î E ğ i t i m Bakanı o l u ş u n d a n b i r kaç ay g e ç t i k t e n son ra İ s tanbu l Ü n i v e r s i t e s i n d e « İnk ı lâp Ta r ih i» i ç i n b i r kü r sü g e r e k m i ş t i . Bu kü rsüde i lk de r s i v e r e c e k v e d e v r i m l e r i m i z i n t a r i h ç e s i n i yapacak k i ş i n i n k i m o l a b i l e c e ğ i g ö r ü ş ü l ü y o r d u . Y i n e b i r a k ş a m so f ras ındayd ı k . A t a t ü r k , h a r a r e t l e bu g ö r e v i n k e n d i s i n e d ü ş m e s i g e r e k t i ğ i t e z i n i s a v u n u y o r :

— «Bu iş i ancak ben y a p a b i l i r i m . G e r ç i i nk ı l âb ı b e r a ber yap t ı k , f a k a t bu k ü r s ü y ü ben i şga l e d e b i l i r i m , y o k s a bu M a a r i f V e k i l i n i n iş i d e ğ i l . O lmazsa b e n i m n a m ı m a k ı z ım Â f e t yapar ,» d i y o r d u .

Reş i t Ga l i p i se i t i raz ı bas ıyo r , — «Paşam, her şey i s iz yaparsan ız biz ne iş g ö r e c e

ğ iz?» d i y o r d u . Fakat A t a t ü r k d e d e d i ğ i n d e ıs rar ed i yo r , — «Ya b e n , ya Â f e t Han ım,» d i y o r da , başka b i r ş e y

s ö y l e m i y o r d u .

Reş i t Ga l i p buna da cevab ı y e t i ş t i r i y o r : — «Paşam, Â f e t Han ım kız ın ızsa, b i z le r de oğ lunuzuz .

A r a m ı z d a f a r k va r m ı k i . Bu iş i M a a r i f V e k i l i n i n y a p m a s ı g e r e k t i r . Biz de oğ lunuz o la rak bu v a z i f e n i n k e n d i m i z e v e r i l m e s i n i i s t i yo ruz ,» d i y e s ö y l e n i y o r d u .


Bu İş s o n u ç l a n m a d a n aynı günler i ç i nde bir başka o la ya daha d e ğ i n m e k i s t e r i m . B i r kaç gün son ra s o f r a d a , K ı l ıç A l i , Recep Z ü h t ü , A t a t ü r k ' ü n ç e v r e s i n i ç e v i r m i ş l e r , sur dan hu rdan k o n u ş u y o r l a r d ı . B i r ara Recep Z ü h t ü . A t a t ü r k ' e :

— «Paşam,» d e d i . «Reş i t G a l i p ' e b i r i d e m i ş k i : H i t l e r b u g ü n konuşacak . Bunun üze r ine Reş i t Ga l i p de şu cevabı v e r m i ş : B iz im H i t l e r her gün konuşur .»

A t a t ü r k bu lâfa k ızmak ş ö y l e d u r s u n , kahkaha la r la g ü l m ü ş t ü .

A r a d a n g ü n l e r g e ç t i . Reş i t Ga l i p hâlâ İnk ı lâp Tar ih i k ü r s ü s ü i ç in ça l ı ş ı yo r , A t a t ü r k ' ü uygun b i r zamanda kand ı r a b i l i r m i y i m , d i y e d ü ş ü n ü y o r d u . Tam o s ı rada M i l l î Eğ i t i m Bakan l ığ ından da a f f e d i l d i . Y e r i n e H i k m e t Bayur g e l d i .

Bakan l ık tan ay r ı lmas ı Reş i t G a l i p ' e uğu r l u g e l m e m i ş t i . O yaz İs tanbu l 'a g i t m i ş t i . B i r gün Moda 'da a i l e s i y l e b i r l i k t e sanda l la geze rken den ize d ü ş m ü ş , z a t ü r r e e y e yakal anmış . İki ay kadar t edav i o l d u . Kış y a k l a ş m ı ş t ı . Reş i t Galip, K e ç i ö r e n ' d e k i ev i nde y a t ı y o r d u . Gar ip r a s t l a n t ı , H ik m e t Bayur, Inkilâp K ü r s ü s ü n d e i lk kon fe rans ın ı v e r d i ğ i gün , bu kü rsü uğ runa A t a t ü r k ' l e t a r t ı ş m a y ı göze alan Reş i t Galip de hayata göz le r i n i y u m m u ş t u .

KAFESE GİRDİ

A T A T Ü R K ' ü n b ü t ü n i s t e ğ i özgür oimal<, hail<ın a r a s ı n da on la r g ib i y a ş a m a k t ı . C u m h u r b a ş k a n ı o l d u k t a n son ra hep böy le b i r y a ş a m ı n ö z l e m i n i ç e k m i ş t i . Resmî k i ş i l e r i n a ras ında a r i s t o k r a t s o f r a s ı n d a n s ı k ı l d ığ ın ı , bazı k e r e l e r kend i ağz ından d u y m u ş u m d u r . Ha lk ın i ç i n d e ş ö y l e b i r k o l t u k m e y h a n e s i n d e , d i l e ğ i n c e i ç e b i l m e k , O 'nun i ç i n ne vaz g e ç i l m e z b i r t u t k u y d u .

B i r gün y i n e A t a t ü r k , ha lk ın yaşadığ ı g ib i y a ş a m a m a k t a n acı acı yak ına rak ,

— «Şöy le Ka raköy ' dek i k o l t u k m e y h a n e l e r i n d e o t u rup , ha lk ın a ras ında i ç m e k , sonra ak l ına e s i n c e b a s t o n u nu a l ıp A v r u p a ' y a g i t m e k ne iy i o l u r d u . B ık t ım bu resmî h a y a t t a n , t ö r e n l i ş e k i l d e y a ş a m a k t a n . O m e y h a n e l e r ş i m d i d u r u y o r m u acaba?» d i y e h ü r o l m a i s t e ğ i n i o r t aya k o y u y o r ve ş ö y l e e k l i y o r d u :

— «Toka t l ı yan 'da o t u r u y o r s u n . B i r s ü r ü i nsan e t ra f ı n ı ç e v i r m i ş . Ne r a k ı y ı , ne s u y u raha t i ç e b i l i r s i n . Esk iden ne iy i i d i . Ko l t uk m e y h a n e l e r i n e g ider , b i r t a b u r e y e o t u r u r , ra ha tça y e r i ç e r d i m de k i m s e fa rk ında b i l e o l m a z d ı . N e r d e


O gün le r? Ş i m d i b i r y e r d e o t u r d u m m u , he rkes ben i sey red i yo r .»

A t a t ü r k ' ü n s ın ı r l ı yaşay ı ş t an usanarak Nu r i C o n k e r ' e i k i de b i r :

— «Bu C u m h u r r e i s l i ğ i n i her s e f e r i n d e b e n i m ü z e r i m e y ı k ı yo rsunuz . Ben aske r a d a m ı m . Ta r ih te okuduk . NapolĞ-on ' l a r da Fransa 'ya pek ya ra r l ı o l m a m ı ş l a r d ı r . Ben im de b ö y l e o l m a y a c a ğ ı m ne m a l u m ? Bı rak ın da s e r b e s t geze y i m . A l a y ı m e l i m e b a s t o n u m u . H ind i Ç in i do laşay ım,» derd i .

A t a t ü r k , C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı n ı i s t e m e d i ğ i n i s ık s ık t e k ra r l a rd ı . Fakat Türk u l u s u onu b ı rakab i l i r m i y d i ?

A t a t ü r k ' ü n bu p r o t o k o l l u yaşay ı ş t an usanarak ara s ı ra kaç t ığ ı da o l u r d u . Ö z g ü r l ü k ö z l e m i n i n kaç ın ı lmaz b i r so n u c u y d u bu kaç ış la r . B i r g ü n D o l m a b a h ç e Saray ında ya ln ız ka l ınca canı çok s ı k ı l m ı ş . B i r baş ına do laş ıp hava a lmak i s t e m i ş . Gara ja t e l e f o n ed ip b i r a raba g e t i r m e l e r i n i e m r e t m i ş . Şo fö r a rabay la kapıya g e l i n c e de , çocuk g ib i g i z l i ce kapıdan ç ık ıp a rabaya a t l a m ı ş ve k i m s e y e g ö r ü n m e d e n Boğaza kadar g i t m i ş .

A t a t ü r k ' ü n ya ln ız baş ına , ha l k tan b i r k i ş i y m i ş g ib i d o l aşmak i s t e m e s i n e ara s ı ra tan ık o l u r d u k . D o l m a b a h ç e ' d e g ö r e v l i b i r po l i s m e m u r u , şun la r ı a n l a t m ı ş t ı :

— «Bir gün A t a t ü r k , Saray ın kapıs ına kadar g e l d i . IJzer inde sade b i r g ö m l e k ve p a n t o l o n v a r d ı . Ç e v r e s i n e baka baka t r a m v a y y o l u n a kadar y ü r ü d ü . G e l i p g e ç e n t a ş ı t l a ra bakacağın ı s a n m ı ş t ı m . Bir a ra l ık , y o l d a n g e ç e n boş t a k s i l e r d e n b i r i n e i şa re t e d e r e k d u r d u r d u . A r a b a y a o ka dar hız l ı b ind i k i , daha k ıp ı rdamağa b i l e v a k i t k a l m a d a n O 'nun ş o f ö r e yap t ı ğ ı «Çek» i ş a r e t i y l e a rabanın gözden k a y b o l m a s ı b i r o l d u . Ne yapacağ ımı ş a ş ı r d ı m . Saray b i r b i r i ne g i r d i . He r y e r d e A t a t ü r k ' ü a rad ı la r . O gün A t a t ü r k , H a r a m i d e r e ko rusuna kadar g i t m i ş . Tek başına do laş ıp , öz g ü r l ü ğ ü n ve ya ln ız y a ş a m a n ı n tad ına bakmış .»


B i r gece y i ne D o l m a b a h ç e Sa raymda he rkes y a t t ı k t a n s o n r a A t a t ü r k ya tağ ından ç ık ıp , b i l i n m e y e n b i r s e m t e g i t m i ş . O lay ı b i raz geç f a r k e d e n o d e v r i n V a l i s i M u h i t t i n Ü s -t ü n d a ğ , a l a rm z i l i n i ça la rak bü tün saray ı ayağa k a l d ı r d ı . Sa rayda A t a t ü r k ' ü k o r u m a k l a gö rev l i ne kadar m e m u r var sa , h e p s i n i t o p l a y ı p , kend i de daha p i j ama la r ın ı ç ı ka rmağa v a k i t b u l a m a d a n o t o m o b i l i n e a t layarak A t a t ü r k ' ü a ramağa g i t t i .

Saa t l e rce a ramad ık ye r b ı r akmamış l a r . Her ta ra fa t e l s i z le r ç e k i l m i ş . Sarayda ka lan la r heyecan i ç i nde b e k l i y o r u z . Sonunda sabaha karş ı A t a t ü r k ' ü n iz ine r a s t l a n m ı ş . K i r e ç -bu rnu ' nda b i r gaz inoda o l d u ğ u t e s p i t e d i l e r e k o raya g i d i l m i ş . Va l i b i r de ne g ö r s ü n ? Deniz kena r ındak i b i r gaz ino d a c ü m b ü ş l ü b i r e ğ l e n c e . Sabah o l m a k üze re . A t a t ü r k , üzer i n d e g e l i ş i g ü z e l b i r e l b i s e , başında k a s k e t , sabahç ı kahve l e r i n d e n ç e v r e s i n e top lad ığ ı ba l ı kç ı l a r la o m u z omuza ve r m i ş Kasab iko o y n u y o r . B i r anda ne yapacağ ın ı , A t a t ü r k ' ü ba l ı kç ı l a r ı n a ras ından ku r t a r ı p , Saraya nası l g ö t ü r e c e ğ i n i d ü ş ü n e n Ü s t ü n d a ğ , m e m u r l a r l a b i r l i k t e ba l ıkç ı k ı l ığ ına g i r i p , o y u n ha lkas ına ka t ı lm ış ve ba l ı kç ı la r ı b i r e r b i r e r eks i l t e r e k A t a t ü r k ' l e o m u z omuza ka lm ış .

Key f i bozu ldu d i ye ö n c e Va l i y i b i r güze l pay layan A t a t ü r k ,

— «Yahu , f e l e k t e n ş ö y l e b i r gece ça l ıp k e y f e t m e ğ e , a le lade b i r va tandaş gfb i kend i baş ımıza e ğ l e n m e ğ e ka lk t ı k . Buna da sen enge l o ldun,» d e m i ş .

M e ğ e r A t a t ü r k , özgü r lük i s t e ğ i n e dayanamaya rak Saraydak i k a f e s i n d e n gece ya r ı s ı d ışar ı f ı r l a m ı ş . Ö n c e Beş ik t a ş ' t a k i sabahç ı k a h v e l e r i n d e n b i r i ne g i r i p b i r sade kahve s ö y l e d i ğ i s ı rada ocakç ı kend i s i n i t a n ı m ı ş . Kaş göz i şa re t i y l e kahvedek i ba l ı kç ı l a ra A t a t ü r k ' ü n va r l ı ğ ın ı d u y u r m u ş . Ba l ı kç ı l a r da , bu b e k l e n m e y e n y e n i m ü ş t e r i y e b i r s ü r e uzak tan ko rka ko rka bak t ı k t an son ra yavaş yavaş yan ına s o k u l m u ş l a r . «Hoş g e l d i n Paşam,» d i ye e l l e r i n i öpmeğ '3


ka l k ı şmış l a r . A r a l a r ı n d a b i r k a y n a ş m a o l m u ş . A t a t ü r k , o n lara kahve ı s m a r l a m ı ş . Ka rş ı l ı k l ı h o ş b e ş t e n son ra k i m s e ye haber v e r m e m e l e r i n i ö ğ ü t l e y i p g e c e y i on la r l a b i r l i k t e g e ç i r m e y i t e k l i f e t m i ş . S e v i n ç t e n ne yapacak la r ın ı şaş ı ran ba l ı kç ı l a r ı , o t o m o b i l i n e a ld ığ ı g ib i K i r e ç b u r n u gaz inosuna g i d i l m i ş . Gaz inocu uykudan uyand ı r ı l ı p , masa la r k u r u l m u ş , i ç k i l e r i ç i l m i ş . Sonra hep be rabe r ka lk ıp , oyuna baş la mış la r .

B i r gece A t a t ü r k , y i ne D o l m a b a h ç e Saray ından buna-larak b i r t a k s i y e a t lad ığ ı g ib i k a ç m ı ş . A n a d o l u s a h i l i n e g e ç m i ş . O s ı rada IVlaltepe A s k e r î L i ses i ö ğ r e n c i l e r i n d e n b i r g r u p . Ç u b u k l u as fa l t ı nda Beykoz 'a d o ğ r u gece y ü r ü y ü şü yapmak tad ı r . B i r d e n b i r e ö n l e r i n e ç ı kan b i r o t o m o b i l i n i ç i nde A t a t ü r k ' ü n t e k başına o t u r d u ğ u n u g ö r ü n c e bi r hayl i şaş ı rm ış l a r .

O t o m o b i l i n kap ıs ı aç ı l ıp A t a t ü r k y e r e i n i nce ö ğ r e n c i l e r i n baş ında b u l u n a n yüzbaş ı r ü t b e s i n d e k i b i r ö ğ r e t m e n , h e m e n s e l â m v a z i y e t i a l ıp , t e k m i l habe r i n i v e r i r .

A t a t ü r k , ö ğ r e n c i l e r i n g e c e y ü r ü y ü ş ü n ü g ö r ü n c e m e m nun o lu r . Türk G e n ç l i ğ i ' n i n gece gündüz u y u m a y a r a k v a tan ın b e k ç i l i ğ i n i yap t ığ ın ı s ö y l e d i k t e n s o n r a :

— «Hayd i g e l i n d e , ş ö y l e b i r kenara o tu ra l ım ,» der .

A t a t ü r k , y e r e çöke r . Ö ğ r e n c i l e r ç e v r e s i n i a l ı r la r . Or taya asker î b i r s o r u a ta rak t a r t ı ş m a ğ a baş la r . O s ı rada A t a t ü r k ' ü n şakağında i ncec i k b i r kan izi f a r k ed i l i r . Ö n c e şakağ ın ın kanadığ ın ı s ö y l e m e ğ e c e s a r e t e d e m e z l e r . Sonunda ö ğ r e n c i l e r d e n b i r i dayanamay ıp ş ö y l e de r :

— « A t a m , şakağın ızda b i r yara va r . Ga l iba kan ıyo r da.»

A t a t ü r k , s i l m e k i ç in m e n d i l i n i a ra rsa da bu lamaz . O s ı rada öğ renc i h e m e n y e r i n d e n f ı r l a ya rak c e b i n d e n ç ıkar d ığ ı b i r m e n d i l l e şakak tak i p ı h t ı l a ş m ı ş kanı s i l e r , o m e n d i l i çok değe r l i b i r ha t ı ra o la rak s a k l a m a k üzere c e b i n e


koya r . A t a t ü r k , y a r a l a n m a s ı n d a n büyük üzün tü duyan ö ğ r e n c i l e r e :

— « Ö n e m s i z b i r şey . İVlerak e t m e y i n . Fa rk ınday ım , k a ç a r k e n o ldu ,» der .

Bunun n e d e n i n i k i m s e s o r m a ğ a c e s a r e t e d e m e z . Kos koca C u m h u r b a ş k a n ı , n e d e n , k i m d e n kaç ıyo r? Bu s o r u n u n k a r ş ı l ı ğ ı , az son ra an laş ı l ı r . A r a d a n daha beş d a k i k a b i l e g e ç m e d e n uzak tan m o t o r g ü r ü l t ü l e r i , k l akson s e s l e r i g e l i r ve A t a t ü r k , sözünü ya r ıda k e s e r e k :

— «Eyvah, ge l i yo r l a r , » der . «Yaka land ım. Bu gece t e k b a ş ı m a ş ö y l e b i r d o l a ş a y ı m d e d i m . Fakat ben i y i n e aray ıp b u l d u l a r . A n l a ş ı l a n y i n e ya ln ız ka lamayacağ ım.»

A z son ra o t o m o b i l l e r ve m o t o s i k l e t l e r A t a t ü r k ' ü n g e l i p ö n ü n d e d u r m u ş l a r . İnen g ö r e v l i l e r i n y ü z l e r i n d e A t a t ü r k ' ün k a ç m a s ı n d a n ne d e r e c e t e l âş l an ıp , ü z ü l m ü ş o l duk la r ı o k u n m a k t a d ı r .

A t a t ü r k , b i r gece de k e n d i s i n d e n iz in a l m a d a n haber s i zce Saraydan kaçan Kı l ıç A l i i le b i r a r kadaş ın ı , k o n u k o la rak g i t t i ğ i b i r evde i çk i i çe r ken aray ıp b u l m u ş , A t a t ü r k ' ü o zamana kadar h iç g ö r m e y e n ev sah ib i i l e b i r l i k t e bahçe d e k u r u l a n so f rada y i y i p i ç e r l e r k e n , b i r d e n A t a t ü r k ' ü n k ö p e ğ i Foks , i çe r i d a l m ı ş . Kı l ıç A l i ' d e de şa fak a t m ı ş t ab i î . A t a t ü r k , ya r ı k ızg ın , ya r ı şaka Kı l ıç A l i ' y e ş ö y l e ç ı k ı ş m ı ş :

— «Bravo s i ze . Ben i D o l m a b a h ç e ' y e t ı k t ın ı z , s iz b u rada e ğ l e n c e y e daldınız .»

O da so f raya o t u r u y o r . G ö r e v l i l e r on la r ı a ray ıp bu lana kadar so f ra d ö r t l ü o la rak sü rüyo r .

ENİŞTESİNİN FABRİKASI

ATATÜRK 'ün k e n d i s i n d e n ö n c e doğan Fa tma . A h m e t , Ö m e r , k e n d i s i n d e n son ra doğan Nac i ye v e M a k b u l e adl ı beş ka rdeş i v a r d ı . M a k b u l e ' n i n d ış ında bu k a r d e ş l e r i n hep s i de küçük yaş ta ö l m ü ş l e r d i . M a k b u l e H a n ı m , A t a t ü r k ' t e n d ö r t yaş daha k ü ç ü k t ü . A t a t ü r k ' ü n annes i Z ü b e y d e H a n ı m , 1923 Ocak ay ında İ zm i r ' de ö l d ü k t e n son ra t e k m i r a s ç ı s ı k ı zka rdeş i M a k b u l e Han ım k a l m ı ş t ı . M a k b u l e H a n ı m , M u s ta fa M e c d i Boysan ' l a e v l e n m i ş , f a k a t son radan a y r ı l m ı ş l a rd ı . A t a t ü r k ö l d ü ğ ü zaman M a k b u l e H a n ı m . M u s t a f a M e c d i i le ev l i o l d u ğ u n d a n Boysan soyad ın ı t a ş ı y o r d u . Eş inden ay r ı l d ı k tan son ra A t a d a n soyad ın ı a l d ı . A t a d a n , A t a t ü r k ' t e n yad igâr ka lan an lamına g e l i y o r d u . M a k b u l e A t a d a n , daha sonra da e m e k l i A l b a y Nur i Bey le e v l e n m i ş ay r ı l m ı ş t ı .

A t a t ü r k , V a s i y e t n a m e s i ' n d e k ı zka rdeş ine ayda b in l i ra v e r i l m e s i n i , ay r ıca yaşad ığ ı s ü r e c e Çankaya 'da o t u r d u ğu e v i n e m r i n d e ka lmas ın ı i s t e m i ş t i r . Sonradan M a k b u l e A t a d a n ' ı n «mah fuz h i sse» s i ç ı ka r ı l an b i r kanun la o r tadan ka ld ı r ı lm ış v e a ğ a b e y s i n i n m i r a s ı n d a n b i r şey a lamaz d u r u m a g e l m i ş t i r . M a k b u l e H a n ı m , e ş i n d e n ayr ı l ıp ya ln ız k a l -


dığ ı ve g e ç i m dar l ığ ına d ü ş t ü ğ ü i ç i n b i r kanun la k e n d i s i n e ay l ı k b a ğ l a n m ı ş t ı r . Bunun la i l g i l i o l a rak gaze te l e r g e n i ş ş e k i l d e yay ın y a p m ı ş l a r d ı . H i ç ç o c u ğ u o l m a y a n İVlakbule A t a d a n , 1956 y ı l ında kanse r has ta l ığ ına t u t u l a r a k A n k a r a Gû lhane H a s t a n e s i ' n d e ö l m ü ş t ü r .

M a k b u l e Han ım ' ı n eş i M u s t a f a M e c d i , K u r t u l u ş Savaş ı s ı ras ında İ s tanbu l ' l a A n k a r a aras ında g i d i p g e l i p haber l e ş m e s a ğ l a m ı ş , Fransız yazar ı v e d i p l o m a t ı G laude Far re r i l e A t a t ü r k ' ü n İ z m i t ' t e b u l u ş m a s ı n ı d ü z e n l e m i ş , kaçak m a l z e m e b u l m a i ş i nde ç a l ı ş m ı ş t ı . C u m h u r i y e t ' i n i l ân ından son ra iş haya t ına a t ı lan M u s t a f a M e c d i ' n i n d u r u m u i ç i n ç e v r e d e s ö y l e n t i l e r d o l a ş m a ğ a b a ş l a m ı ş t ı . Bu s ö y l e n t i l e r , A t a t ü r k ' ü n d e ku lağ ına g i t m i ş o lacak k i , b i r a k ş a m s o f r a s ında M a l i y e Bakanına :

— «B iz im e n i ş t e n i n f a b r i k a s ı ne vaz i ye t t e?» d i y e so r d u . M a l i y e Bakan ı :

— « M e c i d i y e k ö y s ı r t la r ında. . .» d i y e a n l a t m a ğ a baş la m ı ş t ı k k i , daha s ö z l e r i n i b i t i r m e d e n A t a t ü r k , i ç i n i k e m i r e n k u ş k u l a r a d e ğ i n e r e k :

— «Ne yap ıp y a p . Bu adama v e r g i y i koy . Fabr i kay ı k a pamağa m e c b u r k a l s ı n . Ç ü n k ü fab r i ka ça l ı ş ı r sa p i yasada b e n i m ad ımı k ö t ü l e r . B e n i m n a m ı m a i s t e d i ğ i n i y a p a b i l i r . Y a p m a k i s t e m e s e d e ö y l e sanı r la r .»

O g e c e k i k o n u ş m a d a n son ra A t a t ü r k ' ü n e n i ş t e s i n i n f ab r i kas ına g e r ç e k t e n faz la v e r g i kondu m u , konmad ı m ı b i l m i y o r u m . Fakat ç o k g e ç m e d e n M u s t a f a M e c d i ' n i n i f l âs e t t i ğ i n i d u y d u k . Fabr ika kapand ı , k e n d i s i de Romanya ' ya g i t t i . M u s t a f a M e c d i b i r ara m i l l e t v e k i l l i ğ i d e y a p m ı ş t ı . Ka r ı s ından ay r ı l d ı k t an son ra zor v a z i y e t t e ö l d ü .

FENERBAHÇE'YE BAĞIŞI

FENERBAHÇE K lübü i ç in A t a t ü r k ' t e n u y g u n b i r bağış i s t e m i ş l e r .

O da beş yüz l i ra bağ ış ta b u l u n m u ş t u . A t a t ü r k , Fenerbahçe ' ye özel b i r i lg i b e s l e r d i . Bir k o n u ş m a s ı ras ında Fen e r b a h ç e ' n i n ha lka a i t b i r t a k ı m o l d u ğ u n u s ö y l e d i ğ i n i duy m u ş t u m . Halka a i t he r şey i A t a t ü r k t u t a r ve s e v e r d i .

Dr. Reş i t Ga l i p , h e m e n Fene rbahçe ' ye bağış haber in i g e t i r i p :

— « Ç e l e b i . . . Ç e l e b i . . . Gaz i , Fene rbahçe ' ye beş yüz l i ra bağış ta bu lundu.» d i ye m ü j d e y i v e r d i .

O zamanın beş yüz l i r as ın ın b u g ü n ü n on b i n l i ras ına ka rş ı l ı k o l d u ğ u n u s ö y l e m e ğ e b i l m e m lüzum v a r m ı?

Y U N A N M A Ç I N D A N SONRA

İZİNLİ o la rak i s t a n b u l ' a g e l m i ş t i m . O s ı rada Yur ıan l ı la -r ın A p o l l o t a k ı m ı g e l m i ş , Fene rbahçe i le m a ç l a r ı va r . Fen e r b a h ç e maç ı 1-0 kazanıyor . Sağ açık F i k re t , ka leye g i r e n t o p u ç ı ka rmaya ça l ı şan k a l e c i d e n b i r y u m r u k y i y o r . Bunun üze r i ne sahaya a t l ayan b i r subay da ka lec i y i d ö v ü y o r .

Daha s t a d y u m yok . Baraka g ib i esk i T a k s i m k ı ş l as ın da oynan ıyo r . O l a y l ı maç ik i gün sonra y e n i l e n d i . Y u n a n l ı lar ı 2-0 y e n d i k . Çok heyecan l ı b i r m a ç t ı A l l a h i ç i n . B i z im ç o c u k l a r çok güze l oynad ı la r . Sağ açık Leb leb i M e h m e t t o p u o r t a l ı yo r , s a n t r f o r N e c d e t so l v u r u p , t o p u Y u n a n kal es i ne s o k u y o r , s o l d a n Rebi i o r t a l ı yo r , t o p Y u n a n ağ la r ın da . Böy lece m a ç 2-0 b i t i y o r .

A n k a r a ' y a d ö n d ü ğ ü m d e a rkadaş la r la o t u r m u ş , maç ı y ü k s e k s e s l e t a r t ı ş ı r k e n , A t a t ü r k s e s i m i z i d u y m u ş . Y a n ı m ı za g e l i p bana :

— « M a ç had i se l i g e ç m i ş , öy l e m i?» d i y e s o r d u . Ba l land ı ra ba l land ı ra a n l a t t ı m . M i l l î h i s l e r i m ayağa

k a l k m ı ş , subay ın Y u n a n k a l e c i s i n i nası l d ö v d ü ğ ü n ü a n l a t ı y o r d u m .

— «Subayı k i m b i l i r ne yap t ı l a r?» d e d i .


— «Hap s e t m i ş l e r , » d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . — «Yer in i d e ğ i ş t i r m i ş l e r d i r , » d e d i . A t a t ü r k ' ü n yan ında s e r b e s t ç e k o n u ş t u ğ u m u z ve onun

da b i z i m l e sık s ık şaka laş t ığ ı i ç i n ş ı m a r m ı ş t ı k . O 'nun key i f l i ha l i n i g ö r ü n c e he r şey i o l d u ğ u g ib i s ö y l e r d i k . O da bundan hoş lan ı r d ı . O gün de b i r c o ş k u n l u ğ u m a g e l m i ş o l ma l ı k i :

— «Yunan l ı l a r ö y l e p e r i ş a n o ldu k i , kaç para e d e r s e n in Sakarya Harb in ,» d e d i m .

A t a t ü r k , g e r ç i b i r ş e y d e m e d i a m a , son ra s ö y l e d i ğ i m e , s ö y l e y e c e ğ i m e b in p i ş m a n o l d u m . İnsan k e n d i n i böy le u n u t u y o r bazen.

RUS MİLLÎ M A Ç I N D A

A N K A R A ' D A Türk -Rus M i l l î Maç ı oynan ıyo r . M i l l î Tak ım k a l e c i s i H ü s a m e t t i n ge len şu t l a r ı ge r i ç e v i r i y o r . San t r f o r Vahap , Rus k a l e s i n e go l l e r i s ı ra l ı yo r . Ö n c e 2-0 d ik . S o n ra 2-1 o l duk . M a ç ı n b i t i m i n e on dak ika ka la , ne o l d u y s a o l d u . Ruslar , i k i go l a t ıp 3-2 o ldu la r . Y e n i l i n c e çok ü z ü l d ü m .

Yı l 1928. O z a m a n s t a d y u m fa lan yok . M u h a f ı z A l a y ın ın sahas ında oynan ıyo r . Köşke d ö n d ü m . Reng im a t m ı ş . A t a t ü r k ' l e k a r ş ı l a ş t ı m .

— «Ne o Ç e l e b i Efend i?» d i ye s o r d u . — « Y e n i l d i k . . . » — «Nası l y e n i l d i k ? » A n l a t t ı m . Can ku lağ ıy la d i n l e d i . A t a t ü r k maça g i t m e z

a m a , yak ından i l g i l en i r , f u t b o l ka rş ı l aşma la r ın ı gaze te le r den i z l e rd i . İ s t anbu l ' dak i m a ç l a r l a da «Bak, m a ç t a y i n e had i se ç ıkmış ,» d i ye i l g i s i n i b e l i r t t i ğ i n i h a t ı r l a r ı m . Rus maç ıy la da faz la i l g i l e n m i ş , d u r m a d a n :

— «Neden y e n i l d i k ? » d i ye s o r u y o r d u . — « B i z i m k i l e r on la r ı n ayar ına g e l e m e m i ş de ondan,»

d i ye ka rş ı l ı k v e r d i m . O da b e n i m kadar üzü ldü . Tam k a z a n m ı ş k e n , son d a -


l<il<ada y e n i l . O l u r iş d e ğ i l . A t a t ü r k b i r sü re d ü ş ü n d ü k t e n s o n r a :

— " G a l i b i y e t t e n m a ğ l u b i y e t e g e ç m e k çok z o r u m a g i t t i , » d e d i .

HASTA ÇOBANI ZİYARET

O K U M A k i tap la r ına kadar geçen S ığ ı r tmaç M u s t a f a i le A t a t ü r k ' ü n k a r ş ı l a ş m a s ı ç o k e n t e r e s a n d ı r ;

1930 y ı l ında yaz ay la r ında A t a t ü r k , b i r gün a t l a Y a l o v a dağ la r ında b i r g e z i n t i y e ç ıkar . O s ı rada Ba laban d e r e s i n den ç ı k ıp , s ığ ı r l a r ı o t l a ta o t l a t a i l e r l e y e n b i r s ı ğ ı r t m a c a ras t l a r . A t ı n ı o raya d o ğ r u s ü r ü p yanına g e l d i k t e n s o n r a :

— «Bu yo l ç ıkar mı?» d i y e so ra r . Üze r ine d o ğ r u y i r m i kadar a t l ın ın g e l d i ğ i n i gö ren ç o

ban h iç ü r k m e z . E l i y le y o l u g ö s t e r i r . A t a t ü r k , y o l u n a g i d e cek y e r d e at ın ı d u r d u r u r . Y e r e a t l ad ık tan son ra k i m o l duk lar ını m e r a k b i le e t m e y e n çoban la a ra la r ında şu k o n u ş m a g e ç e r :

— «Ad ın ne sen in?» — «Mus ta fa .» — «Ya, b e n i m k i de M u s t a f a . D e m e k adaşız.» Çoban ın A t a t ü r k ' ü t an ımad ığ ı be l l i d i r . Be lk i de g e l e n

a t l ı l a r ı zeng in ç i f t l i k s a h i p l e r i sanmış t ı r . A t a t ü r k , t a n ı n m a m ı ş o l m a s ı n d a n k e y i f l e n e r e k :

— «Sen Gaz i ' y i tan ı r m ıs ın?» d i y e so ra r . Ç o c u k bozun tuya v e r m e z . B i l g i ç l i k t a s l a y a r a k :


— «Tanır ım,» der . — « O ' n u s e v e r m i s i n ? » — «Sever im.» — «N i ç i n s e v e r s i n ? » S ığ ı r tmaç ş ö y l e b i r d ü ş ü n ü r g ib i yapar : — «Paşa o l d u ğ u i ç in s e v e r i m . » — «Peki bu koyun la r k i m i n ? » — «Ağanın.» — «Sen kaç paraya ça l ı ş ı yo rsun?» — «IJç l i raya.» — «Ayda üç l i ra y ı lda kaç para eder?» Çoban bunun hesab ın ı yapamaz . A t a t ü r k ' ü n ve y a n ı n -

d a k i l e r i n y a r d ı m ı y l a ayda üç l i r an ın , y ı l da o tuz a l t ı l i ra yap t ığ ın ı hesap la r .

— «Sana bu o tuz a l t ı l i ray ı v e r i r s e m , b e n i m ç i f t l i ğ i me ge l i r m i s i n ? »

•— «Ağa razı o l u r sa g e l i r i m . Ağan ın r ızasını al ın da ondan sonra .»

— «Sen in anan , baban y o k mu?» — «Yalnız anam var.» — «Baka l ım razı o l u r mu?» — «Onun da r ızasını a l ı rsanız razı o lu r . O zaman b e n

d e s iz in ç i f t l i k t e ça l ış ı r , ona bakar ım.» A t a t ü r k , bu s ı rada c e b i n d e n b i r s i ga ra ç ıka r ıp çobana

uzat ı r . Çoban on b i r - on ik i yaş la r ındad ı r . S igaray ı a lmaz. — «Sigara i ç m i y o r musun?» — «Daha s ı r l a ş m a d ı m ( a l ı ş m a d ı m ) . » Bunun üze r i ne A t a t ü r k , c e b i n d e n b i r on l i ra ç ı ka r ıp

v e r m e k i s te r . Ç o b a n bunu da a lmaz . Bu güzel hal i gö ren A t a t ü r k , paray ı a lmas ı i ç i n ıs rar eder :

— «Neden a l m ı y o r s u n ? » d i y e so ra r . — «Bu ç o k para . H e m bana ne rden a ld ın d i ye so ra r

lar.» — « A f e r i n o ğ l u m . Böy le o l m a l ı . Fakat ben sana bu

F: 7


pa ray ı , bana yo l g ö s t e r d i ğ i n i ç i n v e r i y o r u m . K i m s e b i r şey demez .»

A t a t ü r k , paray ı a l m a s ı i ç i n çobana y e n i d e n ıs rar e d i n c e :

— « A l ı r ı m a m a , b i r şa r t la ,» der . «Sen de b e n i m v e r e c e ğ i m c e v i z l e r i a l ı r san paranı a l ı r ım.»

A t a t ü r k , çoban ın y e m e k i ç i n yanına a ld ığ ı ya r ım okka kada r cev i z i a l ı r , paray ı v e r i r .

İş bu kadar la kapansa i y i . Er tes i gün S ığ ı r tmaç M u s t a f a , j a n d a r m a t a ra f ı ndan apar topa r , daha ne o l d u ğ u n u a n lamağa v a k i t b u l a m a d a n Ya lova A t a t ü r k K ö ş k ü n e g e t i r i l i r . Ç o b a n daha A t a t ü r k ' ü n k i m o l d u ğ u n u b i l m e m e k t e d i r .

S ığ ı r tmaç M u s t a f a ' y ı i ş te b e n , i l k kez o g ü n , o rada t a n ı m ı ş t ı m . Sa londa b i r ç o k konuk v a r d ı . Ç o b a n e l i nde s o p a s ı o l d u ğ u ha lde o t u r u y o r , başına g e l e c e ğ i n d e n habe rs i z , ü r kek bak ış la r l a ç e v r e s i n e b a k m ı y o r d u . Yan ına s o k u l u p :

— « K o n u ş t u ğ u n a d a m k imd i?» d i ye s o r d u m . Ç o b a n : — «B i lmem,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i .

Bunun üze r i ne ç o c u ğ a b u l u n d u ğ u m u z ye r i an la ta rak , e l i m d e n ge ld i ğ i kadar ö ğ ü t t e b u l u n d u m :

— « D i k k a t l i o l ve h i ç çek i nme ,» d e d i m . «Seni o k u t u r , adam o l u r s u n . Bu g ö r d ü ğ ü n A t a t ü r k ' t ü r . »

Ç o c u k a r t ı k k ö ş k e g e t i r i l i ş neden in i ö ğ r e n m i ş b u l u n u y o r d u . Yüzünde m e m n u n l u k ha l i b e l i r m i ş t i .

D e r k e n A t a t ü r k sa lona g i r d i . S ığ ı r tmaç M u s t a f a ' y ı t e p e d e n t ı rnağa s ü z d ü k t e n son ra su ra t ı as ı l d ı . Konuk la ra d ö n e r e k :

— Ç o c u ğ a k i m o l d u ğ u m u s ö y l e m i ş l e r . Baksana, nas ı l

k o n u ş m a s ı , t a v r ı değ i ş t i , » d e d i .

Bunu duya r d u y m a z b e n i m s ö y l e d i ğ i m m e y d a n a ç ı ka

cak d i ye k o r k u d a n h e m e n o radan s ı v ı ş t ı m .

Cı l ız , ç e l i m s i z S ı ğ ı r t m a ç M u s t a f a ' n ı n köşke g e t i r i l d i k

t e n sonra s ı t m a d a n do lay ı ka rn ın ın davu l g ib i ş i ş o l d u ğ u


g ö r ü l d ü ve İ s tanbu l ' a yo l l ana rak Ş i ş l i Ç o c u k H a s t a n e s i n e ya t ı r ı l ı p t e d a v i a l t ına a l ı nd ı .

Ya lovadan İ s tanbu l ' a d ö n m ü ş t ü k . Bi r gece yar ıs ı A t a t ü r k ' ü n ak l ına g e l d i . Çoban M u s t a f a ' y ı s o r d u . «Yat ıyor ,» ded i k . «G id ip gö re l im ,» d e d i . Saat g e c e n i n i k i s i n d e n son ra Ş i ş l i Çocuk H a s t a n e s i n e yo l l and ı k .

G e l i ş i m i z b i r â l e m d i . Bü tün ç o c u k l a r uykudan uyand ı lar. A t a t ü r k , Çoban M u s t a f a i le be rabe r , ya tan öbür çocukla r ın da s ıhha t i n i s o r d u . Has tanede ka ld ığ ımız sü re i ç i nde ç o c u k l a r ı n h i ç b i r i u y u m a d ı .

A t a t ü r k , Çoban M u s t a f a ' n ı n yan ından a y r ı l m a k i s t e m i y o r d u . Çoban A t a t ü r k ' ü g ö r ü n c e ya tak ta d o ğ r u l m a k i s t ed i a m a , e l i y l e ona enge l o l d u . Onun la öze l o la rak k o n u ş t u . Hat ı r ın ı s o r d u :

— «Sen ayağa k a l k m a y ı b ı rak da, bu radan nası l ç ıkacağın ı düşün ,» d e d i . Sonra çoban ın o m u z u n u okşayarak ş ö y l e k o n u ş t u :

— « B e n i m ç i f t l i ğ i m e ç a l ı ş m a ğ a g e l m e m i ş t i n . Ş i m d i ağandan a ld ığ ın üç l i ra ay l ı k la öde baka l ım has tane paralar ım.»

Çobanı önce b i r k o r k u a l d ı . G e r ç e k t e n d e d i ğ i doğ ruy sa bu parayı nası l ö d e r d i . Sonra A t a t ü r k ' ü n y ü z ü n e d i k k a t l i d i k k a t l i bakarak şaka yap ıp yapmad ığ ın ı kend i ak l ınca ö l ç t ü k t e n s o n r a :

— «Sen k o s k o c a Gazi Paşa 's ın . E lbe t te has tane para sını da ve r i r s i n ,» d e d i .

Sabaha karş ı S ığ ı r tmaç M u s t a f a ' y ı b ı raka rak h a s t a n e den ay r ı ld ık .

E r tes i a k ş a m so f rada k o n u , y i n e bu Çoban M u s t a f a ü z e r i n d e y d i . H e r k e s o n u n i ç i n b i r şey s ö y l ü y o r d u . Leh inde ve a l e y h i n d e . . . Bazı k o n u k l a r :

— «Paşam, b u çocuğa boşuna e m e k ve receks in .» — «N iç in?» — «E f end im , çoban h iç o k u r mu? A d a m o l u r mu?»


Bu s a ç m a l a r ı b ü y ü k b i r d i k k a t l e d i n l e y e n A t a t ü r k : — «Yahu , ne uzağa g i d i y o r s u n u z . Ben de b i r z a m a n

lar t a r l ada ka rga la r ı b e k l e d i m . Day ım ın ç i f t l i ğ i n d e o n u n koyun la r ın ı g ü t t ü m . Ben i b i raz zek i g ö r e n d a y ı m :

'Bu ç o c u ğ u o k u t m a l ı , ' d e d i . Bundan son ra ben i asker î o k u l a yazd ı rd ı l a r . Ben o k u d u m , gö rdüğünüz y e r e g e l d i m . Ç o b a n l a r o k u m a z d i y e b i r nazar iye y o k t u r . Bu ç o c u k da oku r . Be lk i b ü y ü k b i r adam da o lu r . O n u da zaman g ö s t e r i r , » d e d i .

Çoban M u s t a f a , K u l e l i ' d e i ken İ s tanbu l ' a he r g e l i ş i m i z d e Saraya ge l i r , A t a t ü r k ' l e g ö r ü ş ü r v e mubayaa m e m u ru yüzbaş ı e m e k l i s i Rıza K ö s e ' d e n ay l ı ğ ın ı , yan i harç l ığ ın ı a l ı r , bazı de fa y e m e k t e a l ı k o n u l u r d u .

Çoban M u s t a f a , A t a t ü r k ' ü n D o l m a b a h ç e ' d e m ü b a r e k n â ş m ı y a ş a r m ı ş g ö z l e r l e s e l â m l a r k e n , üze r inde Ku le l i ü n i f o r m a s ı b u l u n u y o r d u .

Y ı l l a r g e ç t i ve zaman la bu ç o c u ğ u n o k u y u p a d a m o l d u ğ u n u gö rdük . Çoban M u s t a f a b inbaş ı l ığa kadar y ü k s e l m i ş ve e m e k l i o l m u ş t u r . Ş i m d i Ya lova ' da o t u r m a k t a d ı r .

AYAKLARINA K A P A N A N KADIN

ATATÜRK her yaz d i n l e n m e k i ç in Y a l o v a ' y a ge l i r ve burada üç ay kadar ka l ı r d ı . Ya lova ' n ın insana huzur v e r e n havas ına , s e s s i z l i ğ i n e âş ık t ı âde ta . Burada t ab i a t l a baş ba

şa ka lmak tan b ü y ü k b i r haz d u y d u ğ u n u , f e rah lad ığ ın ı her ha l i nden be l l i e d i y o r d u . D e n i z c i l i k Bankas ın ın yap t ı rd ığ ı T e r m a l O t e l i n i n i l k k o n u ğ u da 22 ocak 1938 c u m a r t e s i g ü nü A t a t ü r k o l m u ş t u . T e r m a l ' i n ü ç ü n c ü ka t ında bu lunan d a i r e s i hâlâ O n u n an ıs ına kapal ı t u t u l u r . A t a t ü r k ' ü n T e r m a l ' d e ko ru i ç i ndek i ahşap A t a t ü r k K ö ş k ü n ü çok s e v d i ğ i n i , ö m r ü nün s o n g ü n l e r i n i bu rada g e ç i r m e k i s t e d i ğ i n i b i r ç o k kez d u y m u ş u m d u r .

Y ine b i r yaz, Ya lova kap l ı ca la r ınday ız . Ta t i l ay la r ı k e n d ine özgü b i r t e m b e l l i k l e s ıcak ve ağı r g e ç i p g i t m e d e . . . Gün le rden b i r g ü n , ans ız ın k ö ş k ü n kap ıs ında b i r kadın b e l i r d i . Bu s ı rada A t a t ü r k , k ö ş k ü n m e r d i v e n l e r i n d e n i n m e k t e y d i . Kadın b i r d e n k e n d i n i y e r e a t ıp , A t a t ü r k ' ü n ayak la r ı na kapand ı , ö p m e k i s t e d i . Fakat A t a t ü r k , buna h e m e n e n ge l o l d u . «Es tağ fu ru l l ah ,» d i ye ge r i ge r i ç e k i l d i .

Ö n c e m a h c u p o l m u ş g ib i b i r t av ı r t a k ı n m ı ş t ı . Fakat az son ra kızdığını a n l a d ı m . Se r t b i r ş e k i l d e :


— «Ne i s t i y o r s u n ? » d i y e s o r d u . — «Üç ç o c u ğ u m va r , o k u l a v e r m e k i s t i y o r u m . » — «Pek i , s i z ne iş yapa rsmız?» Kadın ez i le b ü z ü l e , ade ta u tan ı r cas ına : — « Ö ğ r e t m e n i m . . . » d i y e b i l d i . A t a t ü r k ' ü n canı adamak ı l l ı s ı k ı lmağa b a ş l a m ı ş t ı . B i r

ö ğ r e t m e n , h e m d e «Yen i nes l i s i z l e r y e t i ş t i r e c e k s i n i z , y e n i nes i l s i z i n ese r i n i z o lacak t ı r ,» ded iğ i b i r ö ğ r e t m e n , g e l s i n , O 'nun ayak la r ına kapans ın . O l u r şey d e ğ i l .

— «Siz b ö y l e yaparsan ız , s i z in y e t i ş t i r d i ğ i n i z ç o c u k lar ne yapa r? Böy le b i r h a r e k e t fan i i nsan la ra yap ı l ı r m\? Hayd i i s t e d i ğ i n n e y s e çabuk s ö y l e . Ya ln ız ş u n u iy i b i l k i . k i m o l u r s a o l s u n , e l i n i ayağın ı ö p m e k h iç de d o ğ r u d e ğ i l d i r . »

Kadın ö ğ r e t m e n i n i s t e ğ i , i k i ç o c u ğ u n u ya t ı l ı oku la ve r m e k , o k u t m a k t ı .

A y n ı ö ğ r e t m e n o t o m o b i l e a l ı nd ı . Ya lova i s k e l e s i n d e ' i n d i r i l d i . E r tuğ ru l ya t ı ndak i so f r aya o t u r t u l u p , öğ l e y e m e ğ i v e r i l d i . Sab iha G ö k ç e n , Z e h r a ve Ruk iye H a n ı m l a r da or -dayd ı . A t a t ü r k , y a v e r i a rac ı l ı ğ ı y le kadına yüz l i ra v e r d i . Ç o cuk la r ı da A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e h e m e n ya t ı l ı oku la g ö n d e r i l d i .

Kadıncağız o an ne yapacağ ın ı , nas ı l t e ş e k k ü r e d e c e ğ in i b i l e m i y o r d u . A y r ı l ı r k e n göz le r i yaş l a r l a d o l u «A l l ah uzun ö m ü r l e r ve rs in ,» d i y e b i l d i .

Ya lova 'da o gün ayak la r ına kapanan ö ğ r e t m e n o lay ı A t a t ü r k ' ü n ç o k can ın ı s ı k m ı ş v e n e ş e s i n i k a y b e t t i r m i ş t i . Ö ğ r e t m e n i n dav ran ış ına k ı zm ış , f aka t s o n u ç o la rak kadın-o l d u ğ u i ç i n de y a r d ı m ı e s i r g e m e m i ş t i . A t a t ü r k , her zaman kadına t o p l u m i ç i nde g e r e k e n ö n e m i n v e r i l m e s i n i i s t e m i ş t i . Bat ı kad ın ı i le Türk kad ın ı a ras ındak i f a r k ı k a l d ı r m a k en-büyük a m a c ı y d ı . Tü rk kadın ı b ü t ü n aşağı l ı k duygu la rdan-k u r t a r ı l m a l ı y d ı . Ö m r ü n ü n sonuna dek de bunu s a v u n m u ş t u r »

NİYE KADIN I ÖPMEDİN?

SICAK b i r yaz g ü n i j y d ü . . . İ s tanbu l ' da bu lunuyo rduk . B e y l e r b e y i Saray ında y i ne saz l ı söz lü b i r s o f r a haz ı r l anmış t ı . Saraya h i z m e t e ge len yaş l ı b i r kad ın ın sebep o l duğu b i r o l a y ı as la u n u t a m a m . . . A d ı n ı b i l e ö ğ r e n e m e d i ğ i m bu y a ş lı kadın s a d e c e b i r g e c e ç a l ı ş t ı , f a ka t h i z m e t ağı r g e l d i . Dayanamad ı ve e r t e s i günü ç e k i p g i t t i . Ö y l e ya , gece sa baha kadar ç a l ı ş m a k ko lay m ı ?

Kadın so f r aya rakı v e ç e ş i t l i i çk i v e r i y o r , arada b i r de kend i b i r kadeh a t ı y o r d u . Be lk i a l ı ş kan l ı ğ ından , be l k i heyecan ın ı y a t ı ş t ı r m a k i ç i n . . . A m a arada b i r i ç t i ğ i n i g ö z ü m l e g ö r d ü m .

Bi r an g e l d i , kadın sa londa b i r ko l t uğa y ı ğ ı l ı v e r d i . He m e n koşup k a l d ı r m a k i s t e d i m . Eğ lence l i b i r g e c e y d i . Her kes c o ş m u ş , b a m b a ş k a b i r dünyada y a ş ı y o r d u . M a k s a d ı m k i m s e y e s e z d i r m e d e n , A t a t ü r k ' ü n k e y f i n i kaç ı rmadan kad ı nı sa londan ç ı k a r m a k , son ra da Saraydan u z a k l a ş t ı r m a k t ı .

Ko l l a r ım la kadını a rkas ından t u t u p , ayağa ka ld ı rmağa ça l ı ş ı r ken , k o r k t u ğ u m a u ğ r a d ı m . A t a t ü r k , uzak tan kadına sa r ı l d ığ ım ı g ö r m ü ş . Böy le ş e y l e r de h iç gözünden kaçmaz. B a ş ı m d a b i r d e n üç gö lge g ö r ü n c e s e n d e l e d i m . A t a t ü r k ,


Nur i Conl<er, Tahs in Üzer . . . Ko rkudan ne yapacağ ım ı ş a ş ı r d ı m .

A t a t ü r k kaş la r ın ı ç a t a r a k : — «Sen kadın ı ö p ü y o r d u n . . . » d e d i . — «Hayı r Paşam, ö p m ü y o r u m . . . » — « Ö p ü y o r s u n . . . » — « Ö p m ü y o r u m . Nas ı l ö p e r i m . Ben kad ın ın a r k a s ı n -

d a y ı m . Saç la r ı ağz ıma ge l i yo r . » — «Saç la r ın ı m ı ö p ü y o r d u n ? » — «Hayı r e f e n d i m , h i ç b i r y e r i n i ö p m e d i m . . . » A t a t ü r k ' ü n bu kez s e s i n i n y u m u ş a d ı ğ ı n ı s e z d i m : — « N e d e n ö p m e d i n ? » d i y e s o r d u . — « Ç a l ı ş t ı ğ ı m y e r d e d o ğ r u b u l m u y o r u m . . . » d e d i m . — «Neye d o ğ r u b u l m u y o r s u n ? » — «Ekmek y e d i ğ i m y e r d e b ö y l e ' ş e y l e r d ü ş ü n m e m .

A m a d ışa rda o l s a m i s t e d i ğ i m ş e k i l d e h a r e k e t e d e r d i m . » Bu s ö z l e r i m A t a t ü r k ' ü n g e r i l m i ş kaş la r ın ı g e v ş e t t i .

Tahs in Üzer de havanın y u m u ş a m a s ı n d a n c e s a r e t a l a rak , bana d ö n ü p , gözucuy la A t a t ü r k ' ü i şa re t e d e r e k ,

— «Çok iy i y e r d e n d e r s a lmışs ın ,» d e d i . A t a t ü r k c e v a p l a r ı m ı b e ğ e n m i ş o l m a l ı k i , y e r i n e d ö

n e r k e n : — «Bravo,» d e d i ğ i n i d u y d u m .

M A D A M VERA

BEVOĞLU'ndak i Eden Lokan tas ına g i t m i ş t i k . Papazlar ı n t op lan t ı s ı v a r d ı . Y i r m i d ö r t k i ş i l i k b i r masada b i r b i r l e r i n e z i ya fe t ç e k i y o r l a r d ı .

Ma l sah ib i M a d a m Ve ra güze l b i r kad ınd ı . A s l e n Beyaz Rus tu , Ç o k t i t i z ve düzen l i b i r s e r v i s i v a r d ı . A t a t ü r k , y e m e k s ı ras ında M a d a m Vera ' y ı masaya ç a ğ ı r t t ı :

— «Lokantan ız ç o k güze l ,» d i y e ö v ü c ü b i r kaç söz e t t i k t e n son ra , «Bir ş e y e ih t i yac ın ız var m ı , s i ze y a r d ı m c ı o l a b i l i r m i y i z?» d i y e s o r d u .

M a d a m Ve ra u m m a d ı ğ ı anda başına konan bu D e v l e t Kuşundan son d e r e c e k e y i f l e n m i ş , e l l e r i n i o ğ u ş t u r a r a k ,

— «Evet var Paşam,» d i ye s ık ın t ı i ç i nde b u l u n d u k l a r ı n ı , b i r m i k t a r k r e d i y e i h t i yaç l a r ı o l d u ğ u n u s ö y l e d i . Bunun üze r ine A t a t ü r k ,

— «Ne kadar?» d i ye s o r d u . — «On b in l i ra kadar .» — «İş Bankasına s ö y l e y e l i m . M ü m k ü n s e b i r ça res ine

baks ın la r ,» d e d i k t e n son ra başyave r Rüsuhi Beye bu k o n u da t a l i m a t v e r d i .

Er tes i günü Eden Lokan tas ın ın d u r u m u i nceden inceye


İ n c e l e t t i r i l d i . Bal<tılar k i , bo rç i ç i n d e . Bir s ü r e oya lad ı la r . Bu o l ay ın t an ı k l a r ı ndan Dr . Reş i t G a l i p , k red i i ş i n e

ç o k i ç e r l e m i ş t i , — «Biz bu kadar t a r i h yazıp ça l ı ş ı yo ruz . Beş para b i

le a ld ığ ımız y o k . Rus kar ıs ına para v e r i l i y o r , » d i ye baş la dı s ö y l e n m e ğ e .

O y s a para fa lan v e r i l m i ş d e ğ i l d i .

R U M KADINIYLA K A V U N C U

BİR yaz akşamı Büyükada ' ya g i t m i ş t i k . 1936 y ı l ı y d ı . İs k e l e d e A t a t ü r k ' ü b ü y ü k b i r ka laba l ık ka rş ı l ad ı . İ ç ten g e l e n sevg i g ö s t e r i l e r i n d e b u l u n d u . Sp land i t O t e l i n e g i d i l e c e k t i . V a p u r i s k e l e s i n e b i r o t o m o b i l y a n a ş t ı r m ı ş l a r . A t a t ü r k ' ü n b i n m e s i i ç i n . O y s a Ada la rda t e k e r l e k l i , m o t o r l u a raç la r la g e z i l m e s i yasak . A t a t ü r k , o t o m o b i l i g ö r ü n c e ş ö y l e s o r d u :

— «Adada o t o m o b i l l e d o l a ş m a k yasak değ i l m i?» S o r u s u n u n ka rş ı l ı ğ ın ı daha b e k l e m e d e n , — «Ka ld ı r ın bu o t o m o b i l i , » d e d i . Sonra ik i d iz i h a l i n

de s ı ra lan ıp , k e n d i s i n e yo l açan ka laba l ığ ın aras ında y ü rüye rek o t e l e g e l d i . H e r k e s y o l d a A t a t ü r k ' e ç i ç e k a t ıyo r , ka laba l ığ ı ya ran la r , e ğ i l i p e l i n i ö p ü y o r l a r d ı .

O t e l i n a l t ka t t e ras ında çok güze l b i r s o f r a haz ı r lanm ı ş t ı . Fakat A t a t ü r k , ha lk ın c o ş k u n l u ğ u n u g ö r ü n c e bu sof raya pek i lg i g ö s t e r m e d i . B i r s e r v i s masas ı üze r i ndek i ra k ı y l a l e b l e b i d e n a l ıp , e l l e r i a rkas ında b i r aşağ ı , b i r yukaı-ı d o l a ş m a ğ a baş lad ı .

Ba lkonun önü ç e p e ç e v r e insan la d o l u y d u . Her ç e ş i t i nsan A ta ' l a r ı n ı g ö r m e k i ç i n t o p l a n m ı ş , b i r b i r l e r i n i n başlar ı 'üzer inden bakmağa ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . A t a t ü r k , m e r d i v e n l e r e


d o ğ r u y ü r ü y ü n c e l<aiabaiık a ras ında yen i b i r kaynaşma o l d u . Yuka r ı s ı ç ray ıp y e n i d e n baş lad ı la r el ö p m e ğ e . Göz y a şa r t ı c ı b i r manza rayd ı b u .

Ka laba l ığ ın a ras ında s i y a h d e k o l t e b i r e l b i s e g i y m i ş , uzun b o y l u , d o l g u n v ü c u t l u ç o k güze l b i r Rum kad ın ı , o r a dak i h e r k e s g i b i A t a t ü r k ' ü n de d i k k a t i n i ç e k t i . Kadın ın ko cas ı ya da yak ın ı o l d u ğ u n u sand ığ ım b i r e r k e k v a r d ı . A t a t ü r k kadın ı yan ına ç a ğ ı r d ı . İçk i i ç i p i ç m e d i ğ i n i s o r d u . «Hay ı r» karş ı l ığ ın ı a l ınca onu dansa ka ld ı rd ı . O s ı rada yuka r ı sa londa o r k e s t r a ç a l ı y o r d u .

O d e v i r d e s ı r t l a r ı ndak i k ü f e l e r l e m a h a l l e a ra la r ında do laşan s e y y a r k a v u n c u l a r v a r d ı . Uzun b o y l u , babayan i k ı l ı k l ı , k ı rç ı l saka l ı g ö b e ğ i n e kadar inen böy le b i r kavuncu da , s ı r t ı ndak i k ü f e y l e ka laba l ığ ın aras ına s o k u l m u ş , A t a t ü r k ' ü g ö r m e ğ e ç a l ı ş ı y o r d u .

Rum kad ın ıy la dans ın ı b i t i r e n A t a t ü r k , b i r d e n gözüne ça rpan saka l l ı k a v u n c u y u e l i y l e i şa re t e d e r e k yan ına çağı r d ı . K a v u n c u , b i r C u m h u r b a ş k a n ı t a ra f ı ndan çağr ı l acağ ın ı ak l ın ın uc und a n b i l e g e ç i r m e d i ğ i i ç i n y e r i n d e n k ı p ı r d a m a d ı . «Acaba k i m i çağ ı r ı yo r?» g i b i s i n d e n sağ ına so luna bak ı n d ı . Yan ındak i b i r i k i genç «ben m i , ben m i?» d i y e o r t a ya f ı r l ad ı l a r . A t a t ü r k , baş ıy la «hayır» i şa re t i y a p t ı k t a n s o n ra p a r m a ğ ı y l a y e n i d e n k a v u n c u y u i şa re t e t t i .

Kavuncu b i r anda k e n d i n i p i s t i n o r t as ında b u l u v e r d i . Ne o l d u ğ u n u an layamadan ç e v r e s i n e şaşk ın şaşk ın b a k ı -n ı y o r d u . A t a t ü r k , k a v u n c u n u n s ı r t ı ndak i kü fey i ç ı k a r t t ı r d ı . Sonra Rum kad ın ına , kavuncuy la dans e t m e s i n i s ö y l e d i . Kadın ç o k güze l dans b i l i yo r , p i s t t e d ö n d ü k ç e k ıv rak ha re k e t l e r i y l e göz k a m a ş t ı r ı y o r d u . Pe jmürde k ı ya fe t l i kavuncuy -sa haya t ında h iç dans e t m e m i ş t i . Bu ik i ayr ı t o p l u m k a t ı n ın insan ın ın b i r b i r i n e sa r ı l a rak dans e d i ş l e r i g ö r ü l e c e k ş e y d i . Dans b i t t i k t e n son ra A t a t ü r k , e l l e r i n i ç ı r pa rak :

— «Bravo , bravo.» d e d i . «Çok güze l dans o ldu .» S o n ra Rum kad ın ıy la g e l e n e r k e ğ e be rabe r dans e t m e l e r i n i


s ö y l e d i . Bu kez on la r dansa baş lad ı la r . O r k e s t r a h iç d u r m a d a n ça l ı yo r , t o p l a n a n ha lk a lk ış t u t u y o r d u .

A t a t ü r k , Büyükada 'dak i o e ğ l e n c e akşamında z e n g i n b i r Rum kad ın ıy la y o k s u l b i r k a v u n c u y u dans e t t i r m e k l e acaba ney i a n l a t m a k i s t e m i ş t i ? « İmt i yazs ız , s ın ı fs ız b i r k i t l e , " o l d u ğ u m u z u g ö s t e r m e y i m i ? Y o k s a o zeng in kadına «ben i s t e r s e m sen i b i r c u m h u r b a ş k a n ı y l a da, b i r k ü f e c i y l e d e dans e t t i r m e s i n i b i l i r i m , » d e m e ğ e m i g e t i r m i ş t i . Bunu. b i r t ü r l ü ç ö z e m e d i m .

S A M İ PAŞANIN SÜSLÜ EŞİ

YIL 1931 . D o l m a b a h ç e Saray ında ç o k ' p a r l a k b i r d ü ğ ü n o l u y o r , g e n e r a l l e r d e n b i r i n i n kızı e v l e n i y o r d u . Y u r d u n t a n ı n m ı ş k i ş i l e r i düğüne çağr ı l ı yd ı la r . 1-fer yanda şık e l b i s e l i güze l han ım la r , genç k ız lar , yak ış ık l ı e r k e k l e r göze ç a r p ı y o r d u . T ü r k i y e ' n i n Be r l i n b ü y ü k e l ç i s i o lan K e m a l e t t i n Sam i Paşa ve eş i de konuk la r a ras ındayd ı .

Elçi ve eş i d i k k a t i ç e k e c e k kadar ş ık g i y i n m i ş l e r d i . K e m a l e t t i n Sam i Paşanın eş i A r a p dünyas ında t a n ı n m ı ş b i r p r e n s e s t i . Ne kadar m ü c e v h e r i va rsa h e p s i n i t a k m ı ş t ı d e neb i l i r . Y ü r ü d ü k ç e p ı r ı l p ı r ı l yan ıp s ö n e n m ü c e v h e r l e r l e h e r k e s i n bak ış la r ın ı üze r i nde t o p l u y o r d u . Sank i ı ş ık la rdan yap ı l ı b i r s ü t u n u a n d ı r ı y o r d u .

P renses in bu aş ı r ı s ü s ü , çok g e ç m e d e n A t a t ü r k ' ü n de d i k k a t i n i ç e k t i . Canın ın s ık ı ld ığ ın ı a n l a m a k t a g e c i k m e d i m . Bü tün neşes i b i r anda uçup g i t m i ş t i . Dans b i t e r b i t m e z Ke m a l e t t i n Sami Paşayı yanına çağ ı rd ı . A y a k t a şu ş e k i l d e k o n u ş t u :

— «Lü t fen e t ra f ın ıza b i r bak ın . Ne kadar güze l va r sa h e p s i t a b i i . H i ç bu kadar e lmas l ı s ı na ras t l ı yo r musunuz?


Siz in I ı an ıme fend i bu ju l a r i ç i n d e . Kend i ç i r k i n l i ğ i n i kapam a k i ç in k u y u m c u dükkân ına benzemiş .»

K e m a l e t t i n Sam i Paşa, e ş i y l e be rabe r sa londa daha çok ka l amad ı . H e m e n Saraydan a y r ı l d ı . Eş in in bu kadar s ü s l e n m e s i n e v e hoş o l m a y a n bu d u r u m u y a r a t m a s ı n a o da çok üzü lmüş ve p i ş m a n o l m u ş t u .

Çok ş ık g i y i n e n A t a t ü r k , s ü s t e n , g ö s t e r i ş t e n t i k s i n i r , böy le ş e y l e r d e n uzak d u r u r d u . Tam b i r s a l o n adamı o l d u ğu ha lde , t a b i î l i k t e n hîç b i r zaman ay r ı lmaz , g ö r ü n d ü ğ ü g i b i o l m a y ı y e ğ t u t a r d ı .

H A N I M L A R I N I Z I U N U T M A Y I N I Z

A T A T Ü R K ' Ü N her g e c e k i so f ra l a r ı ndan b i r i . So f rada C e v a t A b b a s , Recep Z ü h t ü , K ı l ıç A l i . Recep Peker , Tahs in Üzer g ib i yak ın a r k a d a ş l a r ı , so f r as ın ın g e d i k l i konuk la r ı b u l u n u y o r d u .

O gün Saraya t a n ı m a d ı ğ ı m b i r han ım g e l m i ş t i . A t a t ü r k ' l e g ö r ü ş m e k i s t e d i . G ö r ü ş t ü r ü l d ü . Beş on dak i ka s o n ra da t a n ı m a d ı ğ ı m bu kadın g i t t i . O zaman pek i l g i l e n m e m i ş t i m . M e ğ e r ge len kad ın , A t a t ü r k ' ü n yak ın a rkadaş ı C e v a t A b b a s ' ı n eş i değ i l m i y m i ş . Kadıncağız , son zaman la rda kocas ın ın k e n d i s i n i b i r kenara i t t i ğ i n i s ö y l e m i ş , i l g i s i z l i ğ i n d e n y a k ı n m ı ş . A t a t ü r k ' ü n bu konuda ya rd ım ın ı r i ca e t m i ş . Tabiî b ü t ü n bun la rdan C e v a t A b b a s ' ı n haber i y o k .

Konuk la r so f r ada y e r l e r i n i a ld ı k tan son ra A t a t ü r k c e b i n d e n a l t ın s igara tabakas ın ı ç ı ka rd ı . İ ç i nden ik i s iga ra ç e k t i . B i r i n i kend i y a k t ı , ö b ü r ü n ü de C e v a t A b b a s ' a f ı r l a t t ı k t a n s o n r a :

— «Yak baka l ım b i r s iga ra C e v a t Bey,» d e d i .

A t a t ü r k ' ü n so f r ada s iga ra d u r u r k e n sadece C e v a t A b bas 'a s iga ra a t ı ş ı n ı , an lam l ı an lam l ı s ü z ü ş ü n ü pek hayra


F: 8

y o r m a d ı k . A r k a s ı n d a n h e m e n b i r f ı r t ı nan ın pa t lak v e r e c e ğ i n i an l am ış t ı k .

C e v a t A b b a s s i ga ras ından henüz b i r n e f e s b i l e çek m e m i ş t i k i , A t a t ü r k ona t a m b i r d e r s o l an şu k o n u ş m a y ı y a p t ı :

— «Bi r zaman la r genç b i r subayd ın ız . Han ım la r ın ı z da g e n ç k ız la rd ı . S e v i ş i p e v l e n d i n i z . O z a m a n f a k i r d i n i z . Ş i m d i h e m zeng ins in i z , h e m de m e b u s s u n u z . O zaman güzel o l a n a i l e l e r i n i z ş i m d i s ize ç i r k i n v e k a r t g e l i y o r . Parasız pu l suz b i r t e ğ m e n k e n s ize gönü l v e r m i ş , y ı l l a r c a kahr ın ız ı ç e k m i ş , ç o l u k sah ib i e t m i ş han ım la r ın ız ı u n u t m a y ı n ı z . A k l ınızı başınıza a l ın ız ve kad ın la ra k ö t ü m u a m e l e e tmey in i z .»

MARİFETMİŞ GİBİ EVLENMİŞİZ

BİR gün so f r ada kad ın la r üze r i ne g ö r ü ş m e l e r y a p ı l ı yo r , kadın konusunda o r t a y a a t ı l an d ü ş ü n c e l e r i A t a t ü r k d i k ka t l e d i n l i y o r d u . Bir e r k e ğ i n be rabe r yaşad ığ ı b i r kad ından ay r ı l d ı k tan son ra onun i ç in yak ış ıks ız söz l e r s ö y l e m e s i n in a l e y h i n d e y d i ve ıs rar la b u d ü ş ü n c e y i s a v u n u y o r d u A t a t ü r k .

A t a t ü r k ' ü n e v l i l i ğ i k ısa s ü r m ü ş v e Lâ t i f e H a n ı m ' d a n ay r ı l d ı k t an son ra b i l e , y e r i g e l d i ğ i zaman ondan s a y g ı y l e söz e t m e ğ i a l ı şkan l ı k ha l i ne g e t i r m i ş t i .

— «B iz im Lâ t i f e H a n ı m k r a l i ç e g i b i d i r . L i san b i l i r , s e f i r ağ ı r la r , s o s y e t i k m i s a f i r l e r i nası l kabu l e d e c e ğ i n i b i l i r , k ü l t ü r l ü , ayd ın kadındı r .» Ş e k l i n d e k i ö v ü c ü söz le r i ç o k k i ş i n i n ku lağ ından g i t m e m i ş t i r .

B i r gün A t a t ü r k ' e A r m s t r o n g ' u n k i tab ın ı g e t i r d i l e r . K i tab ı o k u y u n c a kaş la r ın ın ç a t ı l d ı ğ m ı g ö r d ü m . O k u d u ğ u s a y f a , O 'nun öze l haya t ı y la i l g i l i b ö l ü m d ü .

— «Bu İng i l i z b e n i m e v i m e g i r e m e z . Öze l h a y a t ı m a nü fuz e d e m e z . B i z im Lâ t i f e H a n ı m A v r u p a ' d a t a h s i l e t m i ş t i r . Ona bun la r ı o l sa o l sa o yazd ı rm ış t ı r . İng i l i z , öze l hayat ı m ı b i l i r a m a , b i r y e r e kadar b i l i r ,» d e d i .


Dal la son ra l a r ı e v l e n m e k o n u s u aç ı ld ığ ında A t a t ü r k ' ü n ş ö y l e k o n u ş t u ğ u n u h a t ı r l a r ı m :

— «Biz de b i r zaman la r m a r i f e t m i ş g i b i e v l e n m i ş t i k . M e r a s i m l e r l e e v l e n m e y i b i r m a r i f e t sanmış t ı k . »

A t a t ü r k ' ü n Lâ t i f e Han ım 'dan a y r ı l ı ş ı , 1926'da M e d e n î K a n u n u n ç ı k ı ş m a da yo l açmış t ı r . Esk iden boşanma çok k o l a y d ı . Boş o l ded i m i , kar ı koca a y r ı l ı v e r i r d i .

EN BÜYÜK SERVET

O zaman la r bas i t b i r kasaba o l an A n k a r a ' n m s ık ıc ı havas ına a rkadaş la r ın ı a l ı ş t ı r m a k i ç in uzun b i r s ü r e Baş k e n t t e n a y r ı l m a y a n A t a t ü r k , d e v r i m l e r i y e r l e ş t i r m e ğ e b a ş lad ık tan son ra yaz m e v s i m l e r i n i İ s tanbu l ' da g e ç i r i r olmuş-> t u . IJç, d ö r t ay s ü r e k l i o l a rak İ s tanbu l ' da ka l ı r , y a t l a M a r ma ra v e Boğazda gez i l e r y a p a r d ı . Bu g e z i l e r d e Saka rya . Ç a n k a y a ve İ s tanbu l m o t o r l a r ı y l a E r tuğ ru l ya t ın ı ku l l an ı r d ı k .

Ş e h i r d e k i g e z i n t i l e r i n i n y e r l e r i n i , ö m r ü n ü n son y ı l l a r ında den i z banyo la r ı a lmağa b a ş l a m ı ş t ı . S e l a n i k g ib i b i r k ıy ı ş e h r i n d e d o ğ m u ş o l d u ğ u ha lde , o zamank i s o f t a l ı k y ü zünden A t a t ü r k den ize h iç g i r m e m i ş t i . Y ü z m e y i , kend i e s e r i o lan F lo rya 'da ö ğ r e n d i ve ha l k ın a ras ında y ü z d ü . Z a t e n ha lk a ras ında , ka laba l ık i ç i nde y a ş a m a k i s t e ğ i n d e o l d u ğ u i ç i n İ s t anbu l ' u bu işe daha e l v e r i ş l i b u l u r v e A n k a r a ' d a n ç o k İ s t anbu l ' u s e v e r d i .

İ s t anbu l ' da b u l u n d u ğ u m u z b i r yaz m ü z e l e r i d o l a ş t ı , e s k i yap ı t l a r ı i n c e l e d i . Topkap ı Saray ında ne var , ne y o k h e p s i n i b i r e r b i r e r gözden g e ç i r d i . Topkap ı Saray ı m ü z e s i n i n k u r u l m a s ı da A t a t ü r k ' ü n b u y r u ğ u y l a o l m u ş t u r . M e c i -d i y e k ö ş k ü ' n ü g e z e r k e n , M i l l î Eğ i t im Bakan l ığ ın ın e m r i y l e


Topkap ı Saray ında t o p l a n a n , f a k a t ne h i k m e t s e ha lk ın gö zünden sak lanan h ü k ü m d a r l a r ı n p o r t r e l e r i n i g ö r m ü ş ve b u n la r ın s e r g i l e n m e s i e m r i n i v e r m i ş t i . A t a t ü r k , ay r ıca ha lk ın i çe r i a l ınmas ın ı da i s t e m i ş , o s ı rada Gü lhane Park ında b u lunan b i r çok k i m s e , ç e v r e s i n i k u ş a t m ı ş o la rak Saraya a l ı n m ı ş t ı .

A t a t ü r k , daha son ra kapa l ı v a z i y e t t e k i H ı rka- i Saadet d a i r e s i n i gezd i . H i l â f e t e bağ l ı o lan bu d a i r e n i n k ı rk kadar k ı d e m l i m e m u r u , bun la r ı n baş ında da Hı rka - i Saade t Ser-h a d e m e s i unvanın ı t aş ı yan Hoca Ras im Efend i ad ında b i r a d a m v a r d ı . A t a t ü r k ' ü n yan ında Kâz ım Öza lp da v a r d ı . He r b i r i b i r e r haz ine d e ğ e r i n d e k i eşya la r ı sand ık l a rdan ç ıkart ı p t e k e r t e k e r gözden g e ç i r d i . Sonra bun la r ı n t e k r a r s a n d ık la ra y e r l e ş t i r i l m e s i n e gözcü lük e t t i . İ ç l e r i nde Emanat - ı M u k a d d e s e ' n i n de b u l u n d u ğ u s e k s e n b in pa rçay ı aşk ın bu t a r i h ve sana t haz ines in i n ç o k iy i s a k l a n m a s ı ve en kısa zamanda ha lka aç ı lmas ı i ç i n e m i r v e r d i . T ü r k i y e ' n i n en b ü y ü k s e r v e t i n i n t a r i h o l d u ğ u n u b i r kez daha h a t ı r l a t t ı .

A t a t ü r k , Topkapı Saray ında «Sancağı Ş e r i f » i g ö r m e k i s t e d i ğ i zaman , m e m u r l a r , mah fazas ın ı açarak Sancağı Şer i f i ç ı ka rm ış l a r v e önüne k o y m u ş l a r d ı . A t a t ü r k , bunu d i k ka t l e gözden g e ç i r d i k t e n son ra kaş la r ın ı ça ta rak :

— «Bu Sancağı Şe r i f d e ğ i l d i r . A s l ı n ı bu lun ,» d e d i . Topkapı Saray ında y a r ı m yüzy ı l ç a l ı ş m ı ş m e m u r l a r ,

bu s ö z l e r i n ka rş ıs ında şaşk ın l ı k g e ç i r d i l e r . Fakat b i r s ü r e s o n r a Topkapı Sarayı t a m b i r müze ş e k l i n i a l ı p . a rş i v i d ü z e n l e n i r k e n g e r ç e k m e y d a n a ç ı k ı yo r . Muha fazas ından ç ı kar ı lan y e ş i l r enk l i 30 s a n t i m e n i n d e ve 113 s a n t i m b o y u n dak i k u m a ş t a n yap ı l an v e üze r i nde ( N a s r u n m i n a l l a h ve f e t h - ü n kar ip ) A l l a h , M u h a m m e d v e A ş e r e - i M ü b e ş ş i r e yaz ı la r ı i ş l e n m i ş Sancağı Ş e r i f i n son radan d i k i l d i ğ i m e y dana ç ı k t ı . S i yah r e n k t e o lan Sancağı Ş e r i f ç ü r ü m ü ş ve y e r i n e y e ş i l r e n k l i s i y a p ı l m ı ş t ı . Mah fazan ın a l t ı n d a k i b i r t o r b a n ı n i ç i nde de s i y a h r e n k t e ç ü r ü m ü ş k u m a ş pa rça la -


rı b u l u n u y o r d u . A t a t ü r k ' ü n o gün Sancağı Ş e r i f i n hak i k i s i o l m a d ı ğ ı n ı nası l an lad ığ ın ı hâ lâ m e r a k eder d u r u r u m .

Tar ih yap ı t l a r ı na ka rş ı A t a t ü r k ' ü n b ü y ü k b i r sayg ı duy d u ğ u b e l l i y d i . Ta r i he , ö z e l l i k l e Türk Ta r i h i ne b ü y ü k d e ğ e r ver i l - , t a r i h yap ı t l a r ın ın iy i sak lanmas ın ı bozu lup y ı k a m a mas ın ı her zaman t e k r a r l a r d ı . O k u l d a y k e n O ' n u n en s e v d i ğ i d e r s i n t a r i h o l d u ğ u n u b i r kaç kez ağzından i ş i t m i ş t i m . 12 n i san 1931'de aç ı l ı ş ı yap ı lan Türk Tar ih K u r u m u ' n u bu a m a ç l a k u r d u r m u ş t u . Bu k u r u m u n ç e k i r d e ğ i 23 n i san 1930 da Tü rkocak la r ı n ın a l t ınc ı ku ru l t ay ında ku ru l an «Türk Tar ih H e y e t i » i d i . T ü r k o c a k l a r ı , y e d i n c i k u r u l t a y ı n d a kapanma k a r a n v e r m i ş , A t a t ü r k ' ü n b u y r u ğ u i l e de Türk Tar ih T e t k i k C e m i y e t i k u r u l m u ş t u . Bu d e r n e k , 1935 ' te Tü rk Tar ih K u r u m u âd ın ı a l m ı ş t ı . A t a t ü r k , k u r u m u n k o r u y u c u başkan ı yd ı . K u r u m a çok ö n e m v e r i r d i . Ö l ü m ü n d e n önce son o k u d u ğ u k i t ap , bu k u r u m u n üç ayda b i r yay ın lad ığ ı «Be l l e ten» ad l ı b i l i m s e l d e r g i n i n son sayıs ı o l m u ş t u .

MISIRLI M U G A N N İ Y E

S A R A Y B U R N U Park ın ın yen i aç ı ld ığ ı g ü n l e r d e y d i . 10 a ğ u s t o s 1928 ç a r ş a m b a g e c e s i C u m h u r i y e t Ha lk Par t i s i bu rada b ü y ü k b i r e ğ l e n c e d ü z e n l e m i ş v e A t a t ü r k ' ü d e çağır m ı ş t ı . İ s tanbu l m o t o r u y l a D o l m a b a h ç e ' d e n S a r a y b u r n u ' n a g i t t i k . R ıh t ımdak i A t a t ü r k h e y k e l i ı ş ık la r la a y d ı n l a t ı l m ı ş o la rak d i m d i k ve h e y b e t l i d u r u y o r d u . Bu h e y k e l i n aç ı l ı ş ı 3 e k i m 1926 pazar günü y a p ı l m ı ş t ı . Tö rene ben de k a t ı l d ı ğ ı m i ç i n h a t ı r l ı y o r u m . T ü r k i y e ' d e k i i l k A t a t ü r k h e y k e l i y d i . Hey k e l i n a ç ı l m a s ı n d a n b i r kaç gün son ra İ zm i r Bö lge Z i r a a t O k u l u M ü d ü r ü A b i d i n , Gaz i ' n in i l k h e y k e l i n i n üç ay kadar ö n c e o k u l u n b a h ç e s i n e d i k i l d i ğ i n i b i l d i r e n b i r m e k t u p y o l l a m ı ş t ı a m a , o n u n yazdığ ı h e y k e l değ i l b ü s t o l sa g e r e k t i . C u m h u r / y e t ' e ka rş ı d i n i yan l ı ş an lay ıp an la tan la r ın e t k i s i y l e h e y k e l e ka rş ı g ö s t e r i l e n ç e k i n g e n l i k , A t a t ü r k ' ü n 1923 y ı l ı nda yap t ığ ı b i r k o n u ş m a y l a g i d e r i l m i ş , y u r d u m u z d a da a r t ı k h e y k e l d i k m e i ş i n i n b i r uyga r l ı k ge reğ i o l d u ğ u k a n ı s ı güç kazanmış t ı .

He r gün y e n i b i r d e v r i m i m ü j d e l e y e n A t a t ü r k , bu t a r ih î k o n u ş m a s ı n d a «dünyada m e d e n i y i m d i y e n he rhang i


b i r m i l l e t m u t l a k a h e y k e l yapacak v e h e y k e l t r a ş y e t i ş t i r e c e k t i r . H e y k e l d i k i l m e s i n i d ine ayk ı r ı sayan la r , ş e r i a t ahkâmın ı g e r e ğ i n c e i n c e l e m e m i ş o lan la rd ı r . M i l l e t i m i z h e y k e l t r a ş l ı ğ ı i l e r l e t e c e k , a ta la r ımız ın ha t ı ra la r ın ı güzel h e y k e l l e r l e dünyaya y â d e t t i r e c e k t i r , » d e m i ş t i .

Y i n e o zaman la r d u y d u ğ u m a g ö r e A t a t ü r k kend i hey k e l i n i n yap ı lmas ın ı i s t e m e m i ş , f aka t y u r t t a h e y k e l a n l a y ı ş ın ın y e r l e ş m e s i n i n ancak k e n d i s i n i n h e y k e l l e r i y l e o l aca ğı kanıs ına va rd ı k t an s o n r a d ı r k i , sağ l ığ ında h e y k e l i n i n y a p ı lmas ına razı o l m u ş t u . Sa raybu rnu 'ndak i A t a t ü r k h e y k e l in i İ s tanbu l B e l e d i y e s i V i yana ' l ı b i r h e y k e l t r a ş a i ş t e bu g ö r ü ş ü n ışığı a l t ı nda y a p t ı r m ı ş t ı . A t a t ü r k , K r i p p e l ad l ı bu h e y k e l t r a ş ı kabu l e d e r e k uzun uzadıya ka rş ı s ında o t u r u p i s t e d i ğ i kadar poz v e r m i ş t i . O zamank i pa ray la on beş b in l i r aya ç ı kan b u h e y k e l i n b e ğ e n i l m e s i ü z e r i n e ayn ı sana t ç ıya A n k a r a ' d a ik i A t a t ü r k h e y k e l i daha y a p t ı r ı l m ı ş t ı . Tak-s i m ' d e k i C u m h u r i y e t an ı t ı i l e A n k a r a ' d a E tnog ra f ya M ü z e s i v e Y e n i ş e h i r ' d e k i A t a t ü r k h e y k e l l e r i i se C a n o n i c a v t a ra f ından y a p ı l m ı ş t ı .

Sa raybu rnu o gece ış ık la r la p ı r ı l p ı r ı l d ı . R ıh t ıma ya naş t ı ğ ım ız zaman g e c e n i n karan l ığ ı i ç i n d e n f ı ş k ı r an ış ık la r ın a ras ındak i b ü y ü k ka laba l ığ ı g ö r d ü k . Uzak tan t a t l ı b i r kad ın ses i ç ın ç ın ö t ü y o r d u . A t a t ü r k ' ü n g e l d i ğ i n i d u y a n , g ö r e n ha lk , kad ın l ı , e r k e k l i c o ş m u ş , s e v g i g ö s t e r i s i y a p ı y o r d u . A t a t ü r k t a m b i r ha lk a d a m ı y d ı . Ha lk ın i ç i n d e n ç ı k m ı ş , ha lk ın ma l ı o l m u ş t u . Bu yüzden d ü ş ü n d ü k l e r i n i hep ha lk ın ö n ü n d e s ö y l e r , «yan l ı ş ım va rsa ha lk düze l t s in ,» de r d i . Her zaman m i l l e t i n f e r d i o l m a k l a övünü r , «yapı lan şeyl e r i n ş e r e f i m i l l e t e a i t t i r , he r şey i m i l l e t yap t ı» d e r d i . G i t t i ğ i her y e r e neşe g ö t ü r e n b i r i nsan o l d u ğ u i ç i n h e m e n ha lk la haş i r n e ş i r o l u v e r d i .

Parkın b i r k ö ş e s i n d e b i r caz, s a h n e d e A r a p ç a ş a r k ı la r s ö y l e y e n M ü n i r e - t ü l M e h d i y e t a k ı m ı v a r d ı . M ı s ı r l ı m u -


g a n n i y e C e m a l i y y e ' y i i l k kez o rada , Park Gaz inosunda gö r ü y o r d u k . Kadın ın s e s i g e r ç e k t e n g ü z e l d i . A l l a h i ç in g ü ze l ses . . .

Kadın A t a t ü r k ' ü s e l â m l a y a r a k b i l l u r g ib i s e s i y l e A r a p ça şa rk ı l a r s ö y l e d i . K o n s e r i n d e de b ü y ü k b i r başar ı kazanıp bo l bo l a l k ı ş l a n d ı .

A t a t ü r k h i ç k o n u ş m a d a n b ü y ü k b i r d i k k a t l e d i n l e d i . Şark ı b i t i n c e kadın ı yan ımıza ç a ğ ı r d ı . Bat ı m ü z i ğ i n i de öğ r e n m e s i n i ö ğ ü t l e d i k t e n s o n r a ,

— «Bu s e s l e sen i b ü t ü n dünya d i n l e r . O zaman i ş t e ş ö h r e t i n i t a m yapars ın ,» d e d i .

Kadın da t e ş e k k ü r ede rek a y r ı l d ı .

O zaman A t a t ü r k ' ü n , bu söz le r i A r a p şa rk ıc ı s ına n i y e s ö y l e d i ğ i n i a n l ı y a m a d ı m . Biz her a landa b ü y ü k b i r d e v r i m y a p m ı ş , A r a p dünyas ından ay r ı l ı p Bat ı ' ya y ö n e l m i ş t i k . A c a ba A t a t ü r k , D o ğ u dünyas ın ın k ü l t ü r v e sana t a lan ında b iz i i z l e m e s i n i m i h a t ı r l a t m a k i s t e m i ş t i ? Yoksa . . . A t a t ü r k Türk m u s i k i s i n i s e v d i ğ i ha lde , m ü z i k d e v r i m i m i z i n ancak Batı m ü z i ğ i n i b e n i m s e m e k ve u y g u l a m a k l a g e r ç e k l e ş e c e ğ i n e i n a n ı y o r d u . Evet , y o k s a b u n u d ü ş ü n e r e k m i M ı s ı r l ı h a n e n d e y e y o l g ö s t e r m e k i s t e m i ş t i ? Bunu daha son ra la r ı an l a d ı m .

Atatürk, d i l k o n u s u n d a o l d u ğ u g ib i müz i k a lan ında d a kend i beğen i ve a l ı şkan l ı k l a r ın ı ç i ğ n e m i ş , a l a t u r ka m ü z i ğ i s e v d i ğ i ve s o f r a s ı n d a n h iç e k s i k e t m e d i ğ i ha lde , Batı m ü z i ğ i n e i n a n m ı ş . Bat ı uyga r l ı ğ ın ın m ü z i ğ i n i n ge l ecek k u şak la r ın m ü z i ğ i o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k D e v l e t K o n s e r v a t u v a -r ı n m t e m e l l e r i n i a t t ı r m ı ş t ı r . 1924 'de ku ru l an M u s i k i M u a l l i m M e k t e b i , 6 m a y ı s 1936 y ı l ı nda A t a t ü r k ' ü n b u y r u ğ u y l a A n k a r a D e v l e t K o n s e r v a t u v a r ı ha l i n i a lm ış v e y u r t t a Bat ı m ü z i ğ i sana t ın ı e ğ i t i m y o l u y l a y e r l e ş t i r m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı .

Öze l haya t ında a l a t u r k a l ı k t a n k u r t u l a m a y a n A t a t ü r k , b i r ara Radyoyu ya ln ız a la f ranga m ü z i ğ e ay ı r tacak kadar

•122 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

i l e r i g i t m i ş ve ku lağ ına kadar ge len y a k ı n m a l a r üze r i ne d e , a l a tu r ka âş ık la r ına , d e v r i m yapan kuşak la r ı n y o k s u n ^ luk ve f edakâ r l ı k l a ra k a t l a n m a k zo runda o lduk la r ı n ı ha t ı r l a t m ı ş t ı .

M ü z i k k ü l t ü r ü ç o k k u v v e t l i o lan v e a l a tu r kay ı çok s e v d iğ i i ç i n bâzı g e c e l e r s e v d i ğ i şa rk ı l a r ı k a i d e s i n e u y g u n ş e k i l d e s ö y l e y e n A t a t ü r k ' ü n müz i k d e v r i m i n i de ha lka kabu l e t t i r i ş i , o g e c e S a r a y b u r n u Park ındak i k o n u ş m a s ı n dan be l l i değ i l m i y d i ?

A t a t ü r k ' ü n kend i beğen i v e i s t e k l e r i n i b i l e s ı ras ı g e l i n c e d e v r i m l e r uğ runa ç i ğ n e y e r e k r a d y o l a r d a n a la tu rka m ü z i ğ i k a l d ı r m a s ı t e p k i l e r e yo l a ç m ı ş , a l a tu r ka s e v e n l e r b u ha le ç o k ü z ü l d ü k l e r i n i , Tü rk m ü z i ğ i d u y a m a m a k t a n k u l ak l a r ı n ı n pas land ığ ın ı s ö y l e m e k t e n b i l e ç e k i n m e m i ş l e r d i . B i r g e c e D o l m a b a h ç e Saray ında Y u n u s N a d i . A t a t ü r k ' e b u konuda yak ınma la r ı n ı s ı ra laya rak ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Paşam ne o l u r a l a tu rka şa rk ı l a rdan b iz i m a h r u m b ı r a k m a s ı n l a r . Z e v k i m i z e , dugu la r ım ıza e l a t ı l d ığ ı i ç i n çok ü z ü l ü y o r v e i nc in i yo ruz .»

A t a t ü r k bu s ö z l e r e ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r m i ş t i : — « A l a t u r k a şa rk ı l a rdan ben d e h o ş l a n ı y o r u m . Fakat

u n u t m a m a k g e r e k i r k i , d e v r i m yapan bu n e s i l , bâzı f e d a kâ r l ı k la ra ka t l anmas ın ı b i l m e l i d i r . A n c a k m i l l î t ü r k ü l e r e y e r v e r i l m e l i d i r . »

Radyo la rda K l â s i k Türk M ü z i ğ i ça l ı nmas ı yasağ ı b i r s ü r e s ü r d ü . B i r gece so f r ada A t a t ü r k , k o n u k l a r a ras ında b u l u n a n b e s t e k â r S ı tk ı Bey in ud ve t a m b u r u n u , eş i V a s f i -y e Han ım ın s e s i y l e coşa rak d i n l e d i k t e n s o n r a :

— " S ı t k ı B e y e f e n d i . G i d i p İ s tanbu l v e A n k a r a Radyola r ında b i r e r k o n s e r ve r i n i z ,» d e d i .

Bu s ö z l e r l e Radyo la rdan ka ld ı r ı l an K l â s i k Tü rk M u s i k i s i , y e n i d e n k o n u l m u ş o l u y o r d u .

Gü lhane Park ındak i ş e n l i k l e r d e M ı s ı r l ı M u g a n n i y e d e n


son ra Eyüpsu i t an C e m i y e t i ö ğ r e n c i l e r i n d e n l<urulu ve Kem a n i IVIustafa Bey in y ö n e t t i ğ i Fası l H e y e t i k o n s e r i n e baş l ad ı . H e y e t t e k i sazc ı la r , kad ın o l s u n , e r k e k o l s u n r a s t g e l e g i y i n m i ş l e r , b ö y l e s e ç k i n b i r t o p l a n t ı y a yak ış ıks ız g i y s i l e r l e g e l m i ş l e r d i . Bu hal A t a t ü r k ' ü n gözünden k a ç m a d ı . C a n ın ın s ık ı l d ığ ı be l l i o l u y o r d u . Bunu da , on la r ı d i n l e r g ib i g ö r ü n ü r k e n ö n ü n d e k i gaze teye d a l m ı ş o l m a s ı n d a n an l ı yo r d u m . A t a t ü r k , b i r ara Fası l H e y e t i n d e n p r o g r a m l a r ı n ı i s t e d i . O lmad ığ ın ı ö ğ r e n i n c e ü z ü n t ü s ü daha da a r t t ı . Fası l He y e t i n i zo r d u r u m d a n k u r t a r m a k i ç i n t u t u p s e v d i ğ i şa r k ı l a r dan b i r l i s t e yap ıp , s a h n e y e g ö n d e r d i . L i s t e n i n başında ga l i ba . Faize Han ım ın b e s t e s i o l an Şa ta raban m a k a m ı n d a «Bade- i v u s l a t i ç i l s i n kâse - i f a ğ f u r d a n » şa rk ı s ı v a r d ı . A t a t ü r k b u şark ıy ı ç o k s e v e r d i v e so f r ada k e y i f l i z a m a n l a r ı n da kend i s e s i y l e o k u r d u . Fası l H e y e t i bu şa rk ıy ı da iy i ç a l amay ınca A t a t ü r k ç o k s i n i r l e n d i . K o n s e r d e n son ra ayağa-, ka l ka rak şun la r ı s ö y l e d i :

— «Her zaman , her y e r d e o l d u ğ u g i b i bu g e c e d e b u rada aziz m i l l e t i m i z l e ka rş ı ka rş ıya g e l d i ğ i m anda büyük b i r k u v v e t i n e t k i s i a l t ında ka ld ığ ım ı d u y u y o r u m . Bu k u v v e t n e d i r ? Türk ha l k ı n ın , Tü rk t o p l u m u n u m e y d a n a g e t i r e n y ü k s e k i nsan la r ın ha lk kaynak la r ı ndan y ü k s e l e n h i s l e r i n , a r zu l a r ı n , h e y e c a n l a r ı n , baz la r ın b i r nok tada , b i r h e d e f t e , b i r gayede b i r l e ş m e s i d i r . Bu k u v v e t i n bu bu kadar o r t a k laşa o l a b i l m e s i , o n u n ç o k t e m i z , çok as i l o l d u ğ u n u gös te r m e k t e d i r . Bu g e c e bu rada D o ğ u n u n en s e ç k i n ik i mus i k î h e y e t i n i d i n l e d i m . İ lk o la rak sahney i s ü s l e y e n IVItsırlı M u g a n n i y e , sana t kâ r o la rak b a ş a r d ı . Faka t b e n i m Türk d u y g u l a r ı m üze r i ndek i g ö r ü ş ü m ş u d u r k i , a r t ı k bu bas i t m u s i k i . T ü r k l ü ğ ü n ç o k g e l i ş m i ş ruh v e d u y g u l a r ı n ı k a n d ı r m a ğ a y e t mez . Karş ıda m e d e n î d ü n y a n ı n m ü z i ğ i d e i ş i t i l d i . Bu ana kada r şa rk m u s i k i s i ka rş ı s ında u y u ş u k d u r a n ha lk . h e m e n ayağa k a l k t ı . H e p s i neşe i ç i n d e o y n u y o r . Tab ia t ın i cab ın ı y a p ı y o r . Tü rk , ya rad ı l ı ş o l a rak ş e n v e sa t ı rd ı r . Eğer Tü rkün


b u güze l h u y u ş i m d i y e kadar f a r k o l u n m a m ı ş s a , k e n d i s i n i n k u s u r u d e ğ i l , ac ı f e l â k e t l e r i n s o n u c u d u r . Türk m i l l e t i i ş te b u n u n i ç i n gaml ( g ö r ü n ü y o r d u . Fakat a r t ı k ha ta la r düze l t i l m i ş t i r . Türk m i l l e t i a r t ı k ş e n o lacak t ı r .»

HARF DEVRİMİ GELİYOR

S A R A Y B U R N U Parkında 9 a ğ u s t o s 1928 g e c e s i d ü z e n l enen ş e n l i k l e r s ı ras ında ç o k ö n e m l i b i r o l ay daha o l d u . M ü z i k d e v r i m i n d e n son ra A t a t ü r k , b i r d e v r i m i daha m ü j d e l e d i . A z ö n c e s a h n e d e M ü n i r e t - ü l M e h d i y e t a k ı m ı y la şak ıyan A r a p şa rk ı c ı C e m a l i y y e , b i r s ü r e A t a t ü r k ' ü n m a sas ında ka l ıp , O ' nun m ü z i k k o n u s u n d a s ö y l e d i ğ i i l g i nç söz l e r i hay ran l ı k l a d i n l e d i k t e n s o n r a t e ş e k k ü r ed ip a y r ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k bundan son ra ayağa ka l ka rak kadeh in i ha lka d o ğ r u ka ld ı r ı p :

— «Arkadaş la r , han ım la r , bey l e r . Şu g ö r d ü ğ ü n ü z i çk i rak ıd ı r . Bunu v a k t i y l e Pad işah la r sa ray la rda , d ö r t duvar v e k a f e s a rkas ında g iz l i g iz l i i ç e r l e r d i . B izse , h e p i m i z şu rada t o p l u o la rak a l e n e n i ç i yo ruz . İ ş te aziz m i l l e t i m i n ö n ü n d e v e o n u n ş e r e f i n e i ç i y o r u m , » d e d i .

A t a t ü r k ' ü n b i r ha lk adamı o l d u ğ u n u , bundan daha g ü ze l hang i o lay an la t ı r ? Ha l k ın i ç i n d e n ç ıkan b ü y ü k a d a m , ha l k la be rabe r kadeh k a l d ı r ı y o r d u .

— «Hep in i z i n ş e r e f i n e i ç i y o r u m , » de r d e m e z bü tün gaz ino b i r anda k a r ı ş t ı . T o p l u l u k ayağa f ı r l a m ı ş :

— «Yaşa Paşam. Sağol Paşam. A l l a h sen i baş ımızdan


e k s i k e t m e s i n ! » b a ğ ı n ş l a r ı y l a k a d e h l e r i n i ka ld ı r ı yo r , A t a t ü r k ' e d o ğ r u s a l l ı y o r l a r d ı . Bu manzara O 'nu ç o k i ç l end i r -m i ş t i . Ha l k ın c o ş k u n l u ğ u s ü r ü p g i d i y o r d u .

A t a t ü r k , b i r d e n b i r e ka ra r la r v e r i r d i . Y i n e ö y l e o l m u ş , c o ş a n ha l ka , say ıs ız d e v r i m l e r i n d e n b i r i n , daha m ü j d e l i y o r d u . 1927 y ı l ı nda ne pahas ına o l u r sa o l s u n y a p m a ğ a ka rar v e r d i ğ i ve 1928 kış ay la r ın ı da haz ı r l ı k la r ı y la g e ç i r d i ğ i Lâ t in h a r f l e r i n i n T ü r k ç e y e a l ınd ığ ın ı i lân ed i ş i i ş te o g e c e ye ras t l a r . İ l e r i b i r m i l l e t o l a b i l m e m i z i ç i n y e n i h a r f l e r i n k u l l a n ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i ha lka an la tan A t a t ü r k ş ö y l e d i y o r d u :

— «Yen i Tü rk h a r f l e r i çabuk ö ğ r e n i l m e l i d i r . Y e n i Tü rk h a r f l e r i n i he r va tandaşa , kad ına , e r k e ğ e , h a m m a l a , s a n d a l c ıya ö ğ r e t i n i z . Bu ödev i y a p a r k e n düşününüz k i , b i r m i l l e t i n yüzde o n u , yüzde y i r m i s i o k u m a - y a z m a b i l i r de , y ü z d e s e k s e n i , doksan ı b i l m e z s e ay ıp t ı r . Bu m i l l e t u t a n m a l ı d ı r . A m a Türk M i l l e t i , u t a n m a k i ç i n y a r a t ı l m ı ş b i r m i l l e t d e ğ i l d i r . İ f t i ha r e t m e k i ç in y a r a t ı l m ı ş , şan l ı , ş e r e f l i b i r m i l l e t t i r . Ta r i h i baş tan başa i f t i ha r l a do lu b i r m i l l e t t i r .

« O k u m a - y a z m a b i l m e y e n l e r i n ç o k l u ğ u , o n u n ha tas ı d e ğ i l d i r . Ha ta , T ü r k ' ü n s e c i y e s i n i an l amaya rak , ka fas ın ı b i r t a k ı m z i n c i r l e r l e sa ran la rdad ı r . A r t ı k g e ç m i ş i n bu ha ta la r ın ı k ö k ü n d e n t e m i z l e m e k zamanı g e l m i ş t i r . Ha ta la r ı d ü ze l t eceğ i z . Bu h u s u s t a b ü t ü n va tandaş la r ı n ça l ı şmas ın ı i s t e r i m . En n i haye t b i r - i k i y ı l i ç i n d e b ü t ü n Türk h a l k ı , y e n i h a r f l e r i ö ğ r e n m e l i d i r , ö ğ r e n e c e k t i r . M i l l e t i n , ka fas ıy la o l d u ğ u g i b i , yaz ıs ıy la da m e d e n i y e t â l e m i n i n yan ında o l d u ğunu g ö s t e r e c e k t i r . »

Bunu d u y a n ha lk , O 'nu kucak l amak , bağr ına b a s m a k i ç i n b i r b i r i n i ç i ğ n e m e ğ e b a ş l a d ı . G ö r ü l m e m i ş c o ş k u n l u k s ı ras ında ağ layan la r da v a r d ı .

E ğ l e n c e l e r d e n son ra Gü lhane Park ından Büyükada Y a t K u l ü b ü n e g i d e r k e n b i r o l ay o l d u . A t a t ü r k ' ü g e ç i r e n , ç e v r e s i n i sa r ıp O ' n u ç ı l g ınca a l k ı ş l ayan ha l k ın a ras ında s i m -


s ık ı b i r ça rşa fa s a r ı l m ı ş b i r kad ın , d i k k a t i n i ç e k m i ş t i . H e m e n kadın ın yan ına d o ğ r u g i t t i :

— « H a n ı m e f e n d i , adınız ned i r?» d i ye s o r d u , — «Haf ız Han ım.» — «Nere l i s i n i z?» — «Eyüp lüyüm.» — «Haf ız H a n ı m , b e n i m ha t ı r ım i ç in baş ındak i şu s i

y a h ö r t ü y ü a t ı p , e t r a f ı daha raha t g ö r m e k i s t e m e z m i s i n ? » Kadın b u s ö z l e r e , söz le d e ğ i l , i k i e l i y l e sa r ı l d ığ ı çar

şaf ı baş ından ç ıka r ıp a ta rak ka rş ı l ı k v e r d i . Sonra g ö z l e r i n i A t a t ü r k ' t e n h iç a y ı r m a y a r a k d iz ç ö k t ü . E l l e r i ne sar ı l ıp ö p e r k e n dudak la r ı ndan şu c ü m l e l e r d ö k ü l d ü :

— «Sana ku rban o lay ım. . .» Bu o laydan son ra A t a t ü r k , g i d i ş i n i b i raz daha u z a t t ı .

Saa t g e c e n i n i k i s i o l u p , b ü t ü n gaz ino boşa l ıncaya kadar o r a d a n a y r ı l m a d ı . H e r k e s ç e k i l d i k t e n s o n r a Büyükada 'ya yo l l and ı k . A n a d o l u Y a t K u l ü b ü n ü n çağ r ı l ı s ı o l d u ğ u ha lde , ha l k ın e ğ l e n c e s i n i s e ç e n A t a t ü r k ' ü n p ı r ı l p ı r ı l ı ş ık la r ın a l t ı n d a f r a k l ı , s m o k i n g l i e r k e k l e r l e , t u v a l e t l i , s ü s l ü kad ın la r ı g ö r ü n c e su ra t ı a s ı l d ı :

— «Han i S a r a y b u r n u ' n d a yap t ı ğ ım ız ş e y i , burada ya pamazdık ,» d e d i .

Böy lece Lâ t in h a r f l e r i kabu l e d i l d i . H e m de ha l k ın i ç i n d e , O 'nun o y u a l ınarak. . . A t a t ü r k b a ş ö ğ r e t m e n o l d u . A n a d o l u ' y u baş tan başa d o l a ş t ı . G e z i l e r i n d e ha lka d e r s l e r v e r d i , s ınav yap t ı . . . Ha lk o k u l l a r ı aç ı l d ı , b i r b u ç u k m i l y o n c a h i l i nsan o k u y u p y a z m a ö ğ r e n d i . Ha l k ın k ü l t ü r bak ım ından y ü k s e l m e s i n e baş l ı ca e n g e l , A r a p h a r f l e r i n i g ö r ü y o r d u . Karar ın ı daha 1927'de v e r m i ş , 1928 k ış ay la r ı haz ı r l ı k la g e ç m i ş t i . A t a t ü r k , Har f D e v r i m i i ç i n beş y ı l l ı k b i r p lan haz ı r l ay ıp g e t i r e n l e r e ç ı k ı ş m ı ş , «bu i ş ya üç ayda o lu r , ya h i ç o lmaz,» d e m i ş t i . O lay l a r . O 'nun hak l ı o l d u ğ u n u b i r kez daha g ö s t e r d i .

BENİ İ M T İ H A N EDİYOR

YENİ h a r f l e r i n a l ınd ığ ı g ü n l e r d e y d i . A t a t ü r k çok d ü ş ü n c e l i g ö r ü n ü y o r d u . IJzer ine , b ü y ü k b i r i şe g i r i ş e c e ğ i zam a n l a r d a k i da lg ın ha l i ç ö k m ü ş t ü . Söğü t l ü ya t ı y l a Boğazda b i r gez in t i yapacak t ı k . H a r e k e t e t t i k .

Bu gez ide o zaman Başbakan o lan İ s m e t İ nönü d e v a r d ı . Ş ü k r ü Kaya, Nu r i C o n k e r , Dr . Reş i t G a l i p , Sa l i h Bozok , Recep Z ü h t ü , Fa l ih Rıfkı A t a y , Ruşen Eşre f I Jnayd ın , b a ş yave r Rüsuh i ' n i n de b u l u n d u ğ u b i r t o p l u l u k da çağ r ı l ı b u l u n u y o r d u .

Ya t , K u r u ç e ş m e ö n l e r i n e ge ld i ğ i zaman A t a t ü r k , y i n e da lg ın v e d ü ş ü n c e l i ha l i y l e o t u r d u ğ u y e r d e n ayağa k a l k t ı . O s ı rada b e n h i z m e t g ö r ü y o r d u m . Parmağıy la «ge l» şek l i nde b i r i ş a r e t yapa rak :

— «Sen o k u m a k - y a z m a k b i l i r m i s i n ? » d i y e s o r d u . — «Eski h a r f l e r l e o k u r yazar ım.» — «Yen i h a r f l e r i b i l i y o r musun?» — « B i l i y o r u m , f a k a t b i r l e ş t i r e m i y o r u m . » — « Ö y l e y s e sen i i m t i h a n ede l im .» İ ş te o zaman şaş ı r ıp k a l m ı ş t ı m . Haya t ta en ç o k k o r k

t u ğ u m ş e y , i m t i h a n ; s o n u n d a baş ıma g e l m i ş t i . H e m de n a -


Sil v e k i m t a ra f ı ndan? U fac ı k b i r p o t k ı r m a m , za ten son g ü n l e r d e d ü ş ü n c e l i g ö r d ü ğ ü m A t a t ü r k ' ü b i r anda k ızdı r mağa ve bağ ı r tmağa y e t e b i l i r d i . B e n i m , o b i r i k i s a n i y e i ç i nde g e ç i r d i ğ i m k o r k u y u h iç f a r k e t m e y e r e k İ s m e t İnönü ' ye döndü v e ş ö y l e s o r d u :

— «Ne d e r s i n Paşam?» İ s m e t İnönü baş ıy le o n a y l a y a r a k : — «Derha l i m t i h a n e d e l i m , » d e d i . Sonra bana b i r kâ

ğ ı t a la rak g e l m e m i e m r e t t i . Bir yandan sa l ondan kamaraya k o ş u y o r , b i r yandan da

« İnşa l lah ben d ö n ü n c e y e kadar i m t i h a n ı , y e n i yaz ıy ı u n u t u r l a r da , başka ş e y l e r e da la r la r ,» d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m . Fakat h iç de u m d u ğ u m g ib i o l m a d ı . Tek ra r sa lona g i r d i ğ i m d e bü tün bak ış la r ı ü z e r i m d e d u y d u m . Başta A t a t ü r k o la rak bu kadar s e ç k i n k i ş i n i n ö n ü n d e i m t i h a n v e r m e k . . . O l u r iş d e ğ i l .

A t a t ü r k ' ü n başı hep ayn i d ü ş ü n c e y e s a p l a n m ı ş g i b i y d i . Bunun ne o l d u ğ u n u b i raz son ra ç ö z e b i l e c e k t i m . Hep o da lg ın ha l i y l e baş ı ö n ü n e e ğ i k :

— «Yaz b a k a l ı m . B i ra soğuk tu r . . .» d e d i . Ben de a y n e n , ş i m d i o l d u ğ u g i b i nas ı l yaz ı l ı r sa , o k u n

d u ğ u g ib i y a z d ı m . O y s a esk i h a r f l e r l e «Soğuk tu r ,» d i y e y a z ı l ı r . Ş i m d i i se aynı s ö y l e n d i ğ i g i b i yaz ı l ı yo r . Ben «Souk-t u r » d i y e y a z m ı ş t ı m .

— «Sen ö ğ r e n e m e m i ş s i n » d i y e ö b ü r s o f r a c ı a r k a d a ş la rdan S e l â h a t t i n ' i ç a ğ ı r d ı . O a rkadaş ın ü s t ü n d e d e a y m b e n d e k i ko rkuya benzer b i r k o r k u v a r d ı . B e n i m nas ı l yaz d ı ğ ı m ı , baş ıma g e l e n i de g ö r d ü ğ ü i ç i n ayn i ha taya d ü ş m e y e c e ğ i n i s a n ı y o r d u m . He r ha lde daha başka b i r ş e y yazac a k t ı .

N i t e k i m «Souk tu r ,» d i y e yazd ı . Ona da ayn i haka re t : — «Sen d e öy le . . . Ö ğ r e n e m e m i ş s i n i z . » Bi r anda i k i m i z i n d e k o r k u s u d a ğ ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k ' ü n bu

s ö z l e r d e n sonra a r t ı k b ize bağ ı rmayacağ ın ı an l am ış t ı k . He r F: &

130 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI iDİM

z a m a n b ö y l e o lu r , h a k a r e t i n dozu b i raz faz la kaç ınca , bağ ı r m a fas l ı da b a ş l a m a d a n b i t e r d i .

O gün b u konuda h e r h a n g i b i r ka ra ra v a r a m a d ı . Y a l nız b i r ara İ ç i ş l e r i Bakanı Ş ü k r ü Kaya 'n ın b e n i m yaz ım ı sa v u n d u ğ u n u d u y d u m :

— «Paşam, Ç e l e b i n i n yazd ığ ı d o ğ r u d u r , » d i y o r . A t a t ü r k de gözünü k ı rpa rak g a y e t m e m n u n :

— «Biz b i l i r i z» d i y e iş i k a p a t ı y o r d u . Gez in t i K ü ç ü k s u Saray ında sona e r d i . A t a t ü r k ' ü n har f

d e v r i m i üze r i nde ç o k kafa y o r d u ğ u n u , b u n u n i ç i n kaç g e c e s i n i n u y k u s uz g e ç t i ğ i n i ç o k iy i h a t ı r l a r ı m .

İ N Ö N Ü ' N Ü N Ç O C U K L A R I

ATATÜRK, a ra la r ındak i d ü ş ü n c e ça t ı şma la r ı na k a r ş ı n , İ s m e t İ nönü ' yü s e v e r v e sayg ı g ö s t e r i r d i . B i r g e c e Çanka ya K ö ş k ü ' n d e saz l ı söz lü b i r a k ş a m s o f r a s ı n d a o t u r m u ş , Ce lâ l Bayar, Ruşen Eşre f Ü n a y d ı n , T e v f i k Rüş tü A r a s , Sa l ih Bozok, Kı l ıç A l i , N u r i C o n k e r , A f e t İnan ' la s o h b e t ede r ken d ışa rdan g e l e n İ s m e t İ nönü ' yü ayağa ka l ka rak k a r ş ı l a m ı ş t ı . İ nönü , o g e c e s o f r a y a t e l e f o n l a ç a ğ ı r ı l m ı ş v e b i raz da geç g e l m i ş t i . K i m s e y e ayağa k a l k m a y a n A t a t ü r k ' ü n İ n ö n ü ' y ü böy le ayağa ka l ka rak k a r ş ı l a m a s ı , ona öze l b i r i l g i g ö s t e r d i ğ i n i b e l i r t i y o r d u . İ n ö n ü ' y e ç o k k ızdığ ı z a m a n la rda b i l e y ı l l a r ca Başbakan l ığ ın ı y a p m ı ş bu e s k i s i l â h ar kadaş ı i ç i n o l u m s u z b i r söz s ö y l e d i ğ i n i d u y m a d ı m .

Bi r gün Çankaya 'da ş i m d i adın ı h a t ı r l ı y a m a d ı ğ ı m b i r k i ş i , A t a t ü r k ' ü n İnönü hakk ında b e s l e d i ğ i d u y g u l a r l a i l g i l i ş u an ıs ın ı a n l a t m ı ş t ı :

S e r b e s t C u m h u r i y e t F ı r kas ı ' n ın k u r u l d u ğ u g ü n l e r d e f ı r ka başkan ı Fe th i Okya r , v a p u r l a İ s t a n b u l ' d a n İ zm i r ' e g i d i y o r m u ş . O z a m a n İ zm i r V a l i s i o lan Kâz ım D i t i k Paşa, A t a t ü r k ' e b i r t e l g r a f g ö n d e r e r e k , Fe th i O k y a r ' ı n b u g e z i d e n h e m e n g e r i d ö n d ü r ü l m e s i n ! i s t e m i ş v e ş ö y l e d e m i ş


t e l g r a f ı n d a : « İ z m i r ' l i l e r Fe th i Bey 'e b ü y ü k b i r an t i pa t i bes l i yo r l a r . Eğer bu raya ayak basa rsa , b ü y ü k o lay la r ç ı kab i l i r . Ha t t a haya t ına b i l e k a s t e d i l e b i l i r . Bunu ben b i l e ö n l e y e -iTiem.»

A t a t ü r k y a n ı n d a k i l e r e ş ö y l e d e m i ş : «Bu t e l g r a f ı Fe th i Bey ' e g ö n d e r i n i z . H a r e k e t i n d e s e r b e s t t i r . »

Tabi î Fe th i Okya r . t e l g r a f a a l d ı r m a y ı p İ zm i r ' e y o l l a n m ı ş . V a p u r İ zm i r ' e g e l d i ğ i n d e V a l i ' n i n d e d i k l e r i n i n t a m te rs i o l m u ş . G ö r ü l m e m i ş b i r ka laba l ık K o r d o n b o y u ' n d a S e r b e s t Fı rka Başkanın ı s e v g i g ö s t e r i l e r i y l e k a r ş ı l a m ı ş . O m u z l a r a a l m ı ş . Bunun la da k a l m a m ı ş . K e m e r a l t ı ' n d a k î k ı r a a t h a n e l e r d e b u l u n a n A t a t ü r k ' ü n v e İ n ö n ü ' n ü n r e s i m l e r i , bazı k e n d i n i b i l m e z l e r i n k ı ş k ı r t m a l a r ı y l a y ı r t ı l m ı ş , ayak la r a l t ı n a a t ı l m ı ş .

Tabi î b ü t ü n b u o l u p b i t e n l e r A t a t ü r k ' e d u y u r u l m u ş . O l a y l a r d a n ç o k üzü len A t a t ü r k ' ü y a t ı ş t ı r ı p , g ö n l ü n ü a l m a k i ç i n m i l l e t v e k i l l e r i n d e n k u r u l u b i r t o p l u l u k Çankaya ' ya g i t m i ş . A t a t ü r k on l a ra ş u n u s ö y l e m i ş :

— B e n i m r e s i m l e r i m i n y ı r t ı l ı p ç i ğ n e n m e s i n e ü z ü l m e d i m d e s e m d o ğ r u s ö y l e m e m i ş o l u r u m . Faka t ben i as ı l üzer i n o k t a , o İ z m i r ' i k u r t a r m a k i ç i n can ın ı d i ş i n e t a k a r a k d ö ğ ü ş e n Garp C e p h e s i K o m u t a n ı İ s m e t Paşa 'n ın r e s i m l e r i n i n y ı r t ı l ı p ç i ğ n e n m e s i d i r . H i ç o lmazsa o n u n r e s i m l e r i n e d o k u n u l m a m a l ı y d ı . . .

İ nönü 'nün Y u n a n i s t a n ' a g i d e r k e n ç o c u k l a r ı n ı A t a t ü r k ' e e m a n e t ed i ş i o lay ı v a r d ı r k i . o l dukça i l g i nç say ı l ı r :

Tü rk -Yunan d o s t l u ğ u n u n k u r u l m a ğ a baş lad ığ ı g ü n l e r d e y d i . Y u n a n i s t a n Başbakanı V e n i z e l o s T ü r k i y e ' y e g e l m i ş , bu r e s m î z i y a r e t e ka rş ı l ı k o la rak ta T ü r k i y e Başbakanı İ s m e t İ nönü 'nün Y u n a n i s t a n ' a g i t m e s i k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş t ı .

Haz ı r l ı k la r ın ı b i t i r e n İ nönü , akşam üzer i veda e t m e ğ e Çankaya K ö ş k ü ' n e g e l m i ş t i . A t a t ü r k ' l e be rabe r k ü t ü p h a n e y e g e ç t i l e r . K a h v e l e r i n i g ö t ü r d ü ğ ü m d e başbaşa v e r m i ş l e r , a l çak s e s l e g ö r ü ş ü y o r l a r d ı . A t a t ü r k , g ö r ü ş m e b i t t i k t e n


son ra Başbakanı u ğ u r l a m a k i ç i n a n t r e y e kadar g e l d i ğ i n d e İ nönü 'nün ü r k e k v e ç e k i n g e n ha l i g ö z ü m d e n k a ç m a d ı . Y u nan i s tan ' a g i t m e k i s t e m i y o r d u da , sank i zo r l a g ö n d e r i l i y o r h i s s i va rd ı ü z e r i n d e . Son radan d ü ş ü n d ü m . İnönü ç o k hakl ı yd ı g i t m e k i s t e m e m e k t e . Savaş tan y e n i ç ı k t ı ğ ım ız , daha d ü n e kadar can d ü ş m a n ı o l d u ğ u m u z , o r d u s u n u t o p r a k l a r ı m ı z d a n kovup d e n i z e d ö k t ü ğ ü m ü z b i r ü l k e y e g i d i y o r d u . Bu b i r d o s t z i ya re t i o l d u ğ u ha lde i nsan ın baş ına he r ş e y g e l e b i l i r d i . Taş lan ı r , h a k a r e t g ö r ü r , h a t t a ne kadar g ü v e n l i k t e d b i r i a l m ı r s a a l m s ı n , s u i k a s t e b i l e u ğ r a y a b i l i r d i . İnönü ' nün k o n u ş m a s ı n d a n — k a p a l ı da g e ç i ş t i r s e — bu kayg ı la r aç ı kça be l l i o l u y o r d u . İ nönü b i r şey s ö y l e m e k i s t i y o r , f a ka t s ö y l e y e m i y o r d u . T a m ay r ı l acak la r ı zaman ş ö y l e d e d i :

— «Paşam, ben g i d i y o r u m . Ç o l u ğ u m , ç o c u ğ u m sana emane t . »

A t a t ü r k , İ n ö n ü ' n ü n kayg ı lan ış n e d e n i n i a n l a m ı ş t ı . Bu d o k u n a k l ı söz le r üze r i ne g ü l ü m s e y e r e k e l i n i o n u n o m u z u -na k o y d u . Sonra s ı r t ı n ı s ı vaz lad ık tan s o n r a ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r d i :

— «Gü le g ü l e g i t . Y o l u n aç ık o l s u n . Gözün a rkanda k a l m a s ı n . Ç o l u k ç o c u ğ u n u h i ç d ü ş ü n m e . A l l a h k o r u s u n , b i r ş e y o l s a b i l e b iz n e c i y i z burda?»

İ nönü , A t a t ü r k ' ü n b u söz le r i ü z e r i n e raha t b i r n e f e s a l d ı . Y ü r e ğ i n e s u s e r p i l d i . Sağ s a l i m Y u n a n i s t a n ' a g i d i p d ö n d ü . H i ç b i r ş e y d e o l m a d ı k o r k u l a c a k .

A t a t ü r k ' ü n , V a s i y e t n a m e s i ' n d e İ s m e t İ nönü 'nün ç o c u k lar ına y ü k s e k ö ğ r e n i m l e r i n i t a m a m l a m a l a r ı i ç i n m u h t a ç o l duk la r ı y a r d ı m ı n y a p ı l m a s ı n ı i s t e m e s i , b e n c e o n u n Y u n a n i s t a n gez i s i a r i f e s i n d e k i o k o n u ş m a s ı ras ında ç o c u k l a r ına d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü g ö r d ü ğ ü i ç i n o l sa g e r e k t i r . İ nönü 'nün çocuk la r ı na b u d e r e c e d ü ş k ü n o l d u ğ u n u g ö r e n v e ç o c u k s e v g i s i t a t m a m ı ş o l an A t a t ü r k , ö l ü m ü n d e n son ra on la r i ç i n d e b i r m i r a s b ı r a k m a k k a d i r b i l i r l i ğ i n i g ö s t e r m i ş t i r . O y s a


O zaman ç ıkan s ö y l e n t i l e r , A t a t ü r k ' ü n İnönü ' yü ö l m ü ş s a n dığı i ç i n ç o c uk l a r ı na m i r a s b ı rak t ığ ı y o l u n d a y d ı .

A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n son ra V a s i y e t n a m e ' y i d i k t e e t t i r d i ğ i Hasan Rıza Soyak , bu konuda ş ö y l e d e m i ş t i :

— « A t a t ü r k , V a s i y e t n a m e ' n i n b e ş i n c i m a d d e s i n i bana d i k t e e d e r k e n , ü z ü n t ü l ü b i r ş e k i l d e İ s m e t İ nönü ' yü kas t e d e r e k : «Onun s e r v e t i y o k t u r . K e n d i s i n e b i r ha l o l u r s a çocuk la r ı na bakan o lmaz ,» d e m i ş t i . İ nönü o s ı ra la r t e h l i ke l i b i r sa f ra k eses i has ta l ığ ı g e ç i r i y o r d u . Ö l ü m ü n ü b i l e d ü ş ü n d ü ğ ü o l u y o r d u . İnönü o s ı ra la r m i l l e t v e k i l i ve e m e k l i g e n e r a l d i . A i l e s i n e b a k a m a y a c a k b i r d u r u m d a d e ğ i l d i . Eğer o s ı ra la r İ nönü ' ye b i r şey o l sa , ge r i de s a d e c e ç o c u k l a r ı d e ğ i l , kar ış ı ve annes i de k a l a c a k t ı . Bu bak ımdan A t a t ü r k * ün V a s i y e t n a m e s i ' n d e « İnönü 'nün çocuk la r ı na y ü k s e k t a h s i l l e r i n i b i t i r m e l e r i i ç i n m u h t a ç o lacak la r ı y a r d ı m y a p ı l a cak t ı r ,» m a d d e s i , o lsa o l sa O 'nun m e r t l i ğ i n d e n , d o s t l u ğ u n d a n , s e v g i ve bağ l ı l ı k duygu la r ı ndan başka b i r şey o l m a s a g e r e k t i r . A t a t ü r k , bence İnönü 'nün paras ız l ığ ın ı bahane e d e r e k , çocuk l a r ı n ı öne s ü r ü p , ona i l e r i s i i ç i n çok i nce v e a n l a m l ı b i r m e s a j y o l l a m a k i s t e m i ş t i r .

A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n son ra İ s m e t İ n ö n ü ' n ü n C u m h u r başkan ı o l m a s ı n ı . M a r e ş a l Fevzi Ç a k m a k i s t e m i ş v e b u n u g e r ç e k l e ş t i r m e k i ç i n b ü y ü k çaba ha rcamış t ı r . A t a t ü r k ' ü n ö l d ü k t e n son ra y e r i n e k i m i n g e ç i r i l e c e ğ i k o n u s u n d a ne d ü ş ü n d ü ğ ü n ü pek b i l e m i y o r u m . Fakat ş ö y l e b i r o lay d i n l e m i ş t i m :

İ zm i r S u i k a s t i ' n i n başar ıs ız l ığa u ğ r a m a s ı n d a n s o n r a İ z m i r ' e g i d i l m i ş . 24 haz i ran 1926 'ymış ga l i ba . A t a t ü r k ' ü n e v i n d e t op l an ı l ı p bu m e s e l e g ö r ü ş ü l ü y o r . Yap ı l an s o r u ş t u r m a hakk ında k e n d i s i n e b i l g i v e r i l i y o r . A t a t ü r k ' e g e ç m i ş o l s u n t e l g r a f l a r ı yağ ı yo r . İ s t i k l â l M a h k e m e s i b i r kaç g e n e ra l i n t u t u k l a n m a s ı n ı i s t i y o r . Fakat İ nönü , buna t a r a f t a r o l mad ığ ın ı b i l d i r i y o r . İ nönü , o zaman Başbakan . T u t u k l a n m a s ı i s t e n e n l e r Kâz ım Ka rabek i r , M ü n i r H ü s r e v G e r e d e .


Kurban Bay ramı ' n ın i l k g ü n ü . A t a t ü r k , İ n ö n ü ' y ü İ zm i r ' e çağr r ı yo r . Top lan t ıda İnönü d e b u l u n u y o r . S u i k a s t o lay ı üze r i n d e g ö r ü ş ü l d ü k t e n son ra A t a t ü r k , gaye t neşe l i şöy le d i y o r :

— «Çocuk la r , i nsan ın baş ına her şey g e l e b i l i r . Ben ö l ü r s e m İ s m e t ' i n e t r a f ı nda t o p l a n m a l ı s ı n ı z haaa. Fevzi Paş a ' n ı n da ancak r e y i n d e n i s t i f a d e eders in i z .»

ŞAİR VE EDİPLER A R A S I N D A

A T A T Ü R K , sana t ı s e v e r , sana tç ıy ı sayar , çağ ın ın şa i r v e e d i p l e r i n e çok d e ğ e r v e r i r d i . He r z a m a n on la r ı s o f r a s ına o t u r t u r , d ü ş ü n c e l e r i n i ö ğ r e n m e k i s t e r , kend i d ü ş ü n c e l e r i n i o r t a y a k o y a r d ı . O n l a r ı n ko l l a r ına g i r d i ğ i n i , a r ka daşça k o n u ş t u ğ u n u , yak ın l a r ı ndan h iç a y ı r t e t m e d i ğ i n i ç o k kez g ö r m ü ş ü m d ü r .

A t a t ü r k d e v r i m l e r i n i yaz ı la r ı v e yap ı t l a r ı y l a s a v u n a n Y a k u p Kadr i K a r a o s m a n o ğ l u , Ruşen Eşre f Ü n a y d m , Fa l ih Rıfkı A t a y g ib i ün l ü l e r , Çankaya 'dak i esk i k ö ş k ü n h e m e n h e r a k ş a m çağ r ı l ı l a r ı a ras ındayd ı la r . Ö b ü r k o n u k l a r i s e he r a k ş a m d e ğ i ş i r d i . Ebedî s o h b e t l e r sabaha d e k s ü r e r d i . Bazı e d i p l e r de A t a t ü r k ' ü y u r d u n ayd ın t a k ı m ı y l a t a n ı ş t ı r m a k i ç in can a t a r l a r d ı . Bu y ü z d e n s o f r a s ı n d a , t a n ı n m ı ş , ya da t a n ı n m a m ı ş b i r ç o k y e n i yüzü her zaman g ö r e b i l i r d i k .

1934 y ı l ı n ın b i r sonbaha r a k ş a m ı y d ı . Çankaya 'dak i y e m e k sa l onunda he r z a m a n k i s o f r a y ı h a z ı r l ı y o r d u m . Bu y i r m i k i ş i l i k b i r s o f r a y d ı . K o n u k l a r a ras ında ç o k g e n ç b i r i d i k k a t i m i ç e k t i . S o r d u m . «Behçe t Kema l Çağ la r» d e d i l e r .

O g e c e zaman ın Bük reş b ü y ü k e l ç i s i H a m d u l l a h Suph i Tan r ıöve r i l e ş a i r Yahya K e m a l Beya t l ı da çağ r ı l ı l a r a ra -


s ı n d a y d ı . T ü m konuk la r ı t a n ı d ı ğ ı m ha lde Yahya K e m a l i l e B e h ç e t K e m a l ' i t a n ı m ı y o r d u m . Ya ln ız ad la r ın ı i ş i t m i ş t i m . B i r de Yahya K e m a l ' i n b i r i k i ş i i r i e z b e r i m d e y d i . Ona kar ş ı uzak tan b i r h a y r a n l ı ğ ı m v a r d ı . Bu ik i şa i r de b i z i m so f raya i l k kez g e l i y o r l a r d ı . Za ten Yahya K e m a l , H a m d u l l a h S u p h i i le Romanya 'dan y e n i g e l m i ş t i .

O akşam s o f r a şa i r v e e d i p l e r l e d o l u y d u . Yahya K e ma l Beya t l ı . H a m d u l l a h Suhp i Tan r ıöve r , Behçe t Kema l Çağ la r ' dan başka Y a k u p Kadr i K a r a o s m a n o ğ l u , Ruşen Eşr e f Ünayd ın , Fazıl A h m e t A y k a ç g i b i e d e b i y a t dünyas ın ın k a l b u r ü s t ü k i ş i l e r i d e g e l m i ş b u l u n u y o r l a r d ı . Öbü r k o n u k lar , h e r zaman b u l u n a n T e v f i k Rüş tü A r a s , Ş ü k r ü Kaya g i b i d e v l e t a d a m l a r ı y d ı .

Y e m e k b a ş l a d ı . A t a t ü r k ' ü n k e y i f l i g e c e l e r i n d e n b i r i y d i . İ l k s o r u y u B e h ç e t K e m a l ' e s o r d u :

— «Yahya K e m a l ' i t a n ı y o r m u s u n u z ? » Genç ş a i r henüz b i r l i se ö ğ r e n c i s i y d i . Tü rkocağ ı ' nda

( H a l k e v i ) o y n a y a n Faruk Naf i z Ç a m l ı b e l ' i n «Çoban» p i y e s i n d e ro l a ld ığ ı i ç i n o radan g ö r ü p t a n ı m ı ş v e g e t i r t m i ş t i . A t a t ü r k ' ü n s o r u s u onu b i raz h e y e c a n l a n d ı r m ı ş t ı :

— «Paşam, e s e r l e r i n i o k u d u m . Ş i m d i i l k kez g ö r ü y o r u m . »

A t a t ü r k o zaman Yahya K e m a l ' i , Behçe t K e m a l ' l e t a n ı ş t ı r d ı .

— «Yahya K e m a l , m e m l e k e t i m i z i n t a n ı n m ı ş ş a i r l e r i n d e n d i r . Sen in de bunun g ib i y ü k s e l m e n i i s t i y o r u m . S iz in g i b i g e n ç l e r i n y ü k s e l m e s i n e Yahya K e m a l y a r d ı m e ts in .» d e d i k t e n son ra Yahya K e m a l ' e d ö n e r e k .

— «Nası l Beyfe 'nd i ! Ya rd ımın ız ı e s i r g e m e m e n i z i r i ca

e d e r i m . » — « E m r e d e r s i n i z Paşam.» Bunun üze r i ne A t a t ü r k . B e h ç e t K e m a l Ç a ğ l a r a d ö

n e r e k : — «Şu so f raya bak v e b i r ş i i r yaz.» d e d i .


B e h ç e t K e m a l de rha l c e b i n d e n p o r t f ö y ü n ü v e k a l e m i n i ç ı ka rd ı . H i ç d ü ş ü n m e d e n bu ı s m a r l a m a ş i i r i b i r kaç d a k i ka i ç i nde b i t i r d i v e o k u d u .

A t a t ü r k ş i i r i can ku lağ ıy la d i n l e d i . Ç o k h o ş u n a g i t m i ş t i . O kadar s e v i n d i k i , y e r i n d e n d o ğ r u l d u . B e h ç e t K e m a l ' i a ln ından ö p t ü . B i r l i se ö ğ r e n c i s i i ç i n bu ne e r i ş i l m e z b i r o n u r d u . A t a t ü r k onu s o f r a s ı n a ç a ğ ı r s ı n , i l k s o r u y u ona s o r s u n , s o f r a s ı i ç i n ş i i r yazd ı r s ı n , b e ğ e n s i n v e ka l k ıp a l n ı n dan ö p s ü n .

Behçe t K e m a l , bu ö p ü ş ü de b i r anda ş i i r l e ş t i r i v e r d i . H a t ı r ı m d a ka ld ığ ına g ö r e bu d i ze ş ö y l e y d i :

« A l n ı m d a n ö p e n A t a m . Bu ö p m e y i c e h e n n e m l e r s i l e mez.»

A t a t ü r k bundan son ra ç e v r e s i n e d ö n e r e k ,

— «Bu g e n c i İ n g i l t e r e ' y e g ö n d e r e l i m . O rada İng i l i z

e d i p l e r i y l e t a n ı ş s ı n v e iy i b i r şa i r o la rak m e m l e k e t e d ö n

sün,» d e d i .

Bundan son ra H a m d u l l a h Suph i T a n r ı ö v e r ' i n , İ s t a n b u l ' un i şga l i y ı l l a r ı na i l i ş k i n b i r k o n u ş m a s ı b a ş l a d ı . A k l ı m d a ka ld ığ ına g ö r e ş ö y l e y d i :

İ s t anbu l ' un i şga l e d i l d i ğ i g ü n . H a m d u l l a h S u p i , K a n -l ı ca 'dak i e v i n d e n Ş i r k e t - i H a y r i y e ' n i n Boğaz iç i v a p u r l a r ı n dan b i r i n e b i n i y o r . K ö p r ü y e va r ınca b i r d e ne g ö r s ü n ? İ n g i l i z l e r , F rans ız la r , İ t a l yan la r . Bü tün i şga l d e v l e t l e r i n i n a s k e r l e r i . Köp rü ü s t ü n d e n S u l t a n a h m e t ' e d o ğ r u i l e r l i y o r . K a n lı Ç ınara a rkas ın ı day ıya rak Ç ına r ın y a r d ı m e t m e s i n i bek l i yo r . O radan A y a s o f y a ' y a g i d i y o r . Fakat B izans ' ın b u y a p ı t ,

o n u n s e s i n i d uya r m ı s a n ı y o r s u n u z ? . D a h a i l e r i y e d o ğ r u , S inan ın S ü l e y m a n i y e C a m i i n e d o ğ r u y ü r ü y o r . K u b b e s i n e s e s l e n i y o r : «Biz i ha lâsa g ö t ü r e c e k yo l v e a d a m ı n n e r e de?» K u b b e d e n g e l e n s e s : « K o r k m a s iz i Şa r k t an b i r T ü r k y i ğ i t i ku r ta racak ,» d i y o r . H a m d u l l a h Suph i d e ka lp r a h a t l ığı i ç i nde e v i n e d ö n ü y o r .


Bu l<onuşma A t a t ü r k ' ü ç o k h o ş n u t e t m i ş t i . IVlecl is, o g e c e sabaha karş ı saa t beşe kadar s ü r d ü . Dağ ı l ı r ken b i l e h e r k e s , k o n u ş m a n ı n e t k i s i a l t ı nda k a l m ı ş , gözyaş ı d ö k ü y o r d u . Bana g e l i n c e h e m ağ l ı yo r , h e m rakı s u n u y o r d u m .

İLK TÜRK F İLMİNİ NASIL GÖRDÜ?

O Z A M A N L A R ş i m d i k i g ib i y ü z l e r c e d e ğ i l , y ı l da ancak b i r kaç t an e Tü rk f i l m i ç e v r i l i r v e bun la r ha f t a l a r ca s i n e m a la r ın a f i ş l e r i n d e ka l ı r d ı . İz in l i b i r g ü n ü m d e s i n e m a y a g i t m i ş t i m . Tü rk f i l m c i l i ğ i n i n y e n i y e n i g e l i ş m e y e baş lad ığ ı g ü n l e r d i . M u h s i n E r t u ğ r u l ' u n « İs tanbu l Sokak la r ında» f i l m i o y n u y o r d u . A k ş a m d ö n ü ş t e m e r d i v e n l e r d e A t a t ü r k ' l e k a r ş ı l a ş t ı m :

— « N e r e y e g i t t i n ? » d i y e s o r d u . S i n e m a y a g i t t i ğ i m i s ö y l e d i m . — «Güze l m i y d i ? » d e d i . — «Fevka lâde,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . A t a t ü r k e m i r v e r d i . Haz ı r l ı k yap ı ld ı v e o g e c e « İ s t a n

bu l Sokak la r ı» f i l m i n e g i t t i . Saat y i r m i üç s ı ra la r ında d ö n d ü ğ ü z a m a n :

— «Çe leb i E fend i , i y i v a k i t geç i rd i k ,» d e d i . A t a t ü r k . Lâ t i f e Han ım ' l a ev l i o l d u ğ u y ı l l a rda İzmir 'de^

« A t e ş t e n G ö m l e k » f i l m i n i g ö r m ü ş v e b a ş r o l ü n d e oynayan Bedia M u v a h h i t ' i ç o k b e ğ e n e r e k sahneye ç ı k m a s ı i ç i n ö ğ ü t t e b u l u n m u ş t u . Fakat o n d a n s o n r a asker î f i l m l e r v e m a n e v ra f i l m l e r i n i n d ış ında f i l m g ö r m e m i ş t i . C u m h u r b a ş k a n ı o l -


dul<tan son ra Anl<ara 'da i l k g ö r d ü ğ ü f i l m « i s t anbu l Sokaklar ı» o l u y o r d u . Ü s t e l i k bu f i l m i b e n i m t a v s i y e m l e g ö r m ü ş ve çok hoşuna g i t m i ş t i . İ s t e s e y d i o f i l m i Köşke g e t i r t i r , o t u r d u ğ u y e r d e n s e y r e d e b i l i r d i . A m a A t a t ü r k , b i r ha lk ço c u ğ u y d u . Ha lk ın i ç i n d e y a ş a m a k t a n hoş lan ı yo r , ha lk ın g i t t i ğ i y e r l e r e g i t m e k i ç i n v e s i l e l e r a r ı y o r d u . S i n e m a y a g i d i ş i de sadece b i r v e s i l e d e n başka b i r ş e y d e ğ i l d i . S i n e m a da ha l k la be rabe r f i l m g ö r m e k , ha l k ın b e ğ e n i s i n i ö l ç m e k O n u n daha çok h o ş u n a g i t m i ş t i .

A t a t ü r k , kend i haya t ın ı b i r f i l m ha l i nde t e s p i t e t m e k i ç in M ü n i r Hayr i Ege l i ' ye b i r s e n a r y o i m z a l a m ı ş t ı . «Ben B i r İnk ı lâp Ç o c u ğ u y u m » adın ı v e r d i ğ i bu s e n a r y o n u n b ü yük b ö l ü m ü n ü k e n d i s i d i k t e e t m i ş , i k i kez d e k e n d i e l y a z ıs ıy la üze r i nde d ü z e l t m e l e r y a p m ı ş t ı . Bu iş b i t t i ğ i z a m a a ş ö y l e d e m i ş t i :

— «S inema , g e l e c e k t e k i Dünyan ın b i r d ö n ü m n o k t a s ıd ı r . Ş i m d i b ize b a s i t b i r e ğ l e n c e g i b i g e l e n radyo v e s i n e m a , b i r ç e y r e k yüzy ı l a ka lmadan y e r y ü z ü n ü n ç e h r e s i n i d e ğ i ş t i r e c e k t i r . Japonya 'dek i kad ın , A m e r i k a ' n ı n g ö b e ğ i n d e k i s i y a h a d a m , E s k i m o ' n u n d e d i ğ i n i an layacak t ı r . Tek v e b i r l e ş m i ş b i r Dünyay ı haz ı r l amak bak ım ından s i n e m a v e r a d y o n u n k e ş f i yan ında , t a r i h t e d e v i r l e r açan m a t b a a , b a r u t ve A m e r i k a ' n ı n k e ş f i g i b i o l ay l a r b i r e r o y u n c a k y e r i nde ka lacak t ı r .

«Ben b i r İnk ı lâp Ç o c u ğ u y u m » f i l m i ç e k i l e m e d i . Ne A t a t ü r k ü n sağ l ığ ında , ne de ö l ü m ü n d e n s o n r a . 1947 y ı l ı n da C e m a l Ku tay ' ı n yay ın lad ığ ı M i l l e t D e r g i s i ' n i n öncü lük e t t i ğ i « A t a t ü r k S e v g i s i » f i l m i n i n ç e k i m i i ç i n y ü z l e r c e ü n i v e r s i t e l i genç , ro l a l m a k üzere baş v u r d u ğ u h a l d e , o zam a n k i C.H.P. i k t i d a r ı « A t a t ü r k ' ü k ü ç ü k d ü ş ü r e c e ğ i » ge rek ç e s i y l e f i l m i n ç e k i m i n e iz in v e r m e m i ş t i . A t a t ü r k Kanunu ç ı k t ı k t a n sonra A t a t ü r k ' l e i l g i l i f i l m ç e k i m i i ş l e m i de du r d u . Sadece K u r t u l u ş Savaş ıy la i l g i l i f i l m ç e v i r e n y ö n e t m e n -


l e r , bazı b ö l ü m l e r d e A t a t ü r k ' ü s e m b o l o l a r a k g ö s t e r d i l e r . Yabanc ı f i l m y a p ı m c ı l a r ı n A t a t ü r k ' ü n yaşamına i l i ş k i n f i l m ç e v i r m e k o n u s u n d a k i g i r i ş m e l e r i de d e v r i n h ü k ü m e t l e r i t a ra f ından ö n l e n d i ğ i i ç i n s a d e c e A t a t ü r k ' l e i l g i l i f i l m ç e v r i l m e s i b u g ü n e d e ğ i n g e r ç e k l e ş e m e d i .

TÜRK T İYATROSU İŞTE O D U R

BİR Irak h e y e t i y u r d u m u z a g e l m i ş , e k o n o m i k ve k ü l t ü re l g ö r ü ş m e l e r d e b u l u n u y o r d u . A n k a r a ' d a yap ı l an t o p l a n t ı la rda A t a t ü r k , i k i ü l ke a ras ındak i k ü l t ü r i l i ş k i l e r i n i n g e l i ş t i r i l m e s i n i is t iyor ' « I rak ' la T ü r k i y e ka rdeş m e m l e k e t l e r d i r . Y ı l la rca b i r a rada y a ş a m ı ş t ı r . Ne yap ıp yap ıp , i l i ş k i l e r i m i z i a r t t ı ra l ım ,» d i y o r d u .

Top lan t ın ın s o n u n d a A t a t ü r k , o rada b u l u n a n M i l l î Eğ i t i m bakan ı ' na :

— «Bağdat 'a Tü rk T i y a t r o s u n u g ö n d e r e l i m ! » d i y e e m i r v e r d i .

Bakan b i r an ne d i y e c e ğ i n i ş a ş ı r d ı . D e v l e t T iya t rosu , henüz k u r u l m a m ı ş t ı . Yabanc ı b i r ü l k e y e y o l l a n a c a k b i r sahne g ü c ü m ü z y o k t u . G i d i p o rada m a h c u p o l m a k v a r d ı . Yavaş b i r s e s l e :

— «Hang i t i y a t r o y u g ö n d e r e c e ğ i z Paşam?» diye^ s o r d u .

— «Anka ra 'da b i r Ha l kev i v a r mı?» — «Evet var .» — «Orada b i r t e m s i l o y n a n ı y o r mu?» — «Oynan ıyor .»


— «İş te Tü rk T i y a t r o s u odu r . Bağda t 'a onu g ö n d e r in iz .»

Bu k o n u ş m a d a n k ısa b i r s ü r e s o n r a Raş i t Rıza T o p l u -îuğu Bağdat 'a g i t m i ş v e o rada t e m s i l l e r v e r m i ş t i .

H Â Z I M ' I NASIL GÜREŞTİRDİ?

H A Z I M , A t a t ü r k ' ü n en s e v d i ğ i a k t ö r d ü . A n k a r a ' d a n İst a n b u l ' a ge ld iğ i zaman la r Hâz ım' ı s o f r a s ı n d a g ö r m e k i s te r v e t e m s i l son ras ı o t o m o b i l i n i g ö n d e r e r e k bu büyük sana t ç ıy ı Saraya g e t i r t i r , ka rş ı l ı k l ı sana t s o h b e t l e r i y a p a r d ı . Neşe , esp r i havası i ç i nde g e ç e n t o p l a n t ı s ı ras ında , ç e ş i t l i ko nu la r üze r inde g ö r ü ş ü l ü r , t a r t ı ş ı l ı r d ı .

Y ine b i r yaz g e c e s i geç saa t l e rde Haz ım , A t a t ü r k ' ü n s o f r a s ı n d a y d ı . Konu spo ra g e l m i ş t i . A t a t ü r k , sana tç ı ya şöyle s o r d u :

— «Haz ım, h i ç s p o r y a p t ı n m ı ö m r ü n d e ? » Haz ım, A t a t ü r k ' ü n g ü r e ş i s e v d i ğ i n i ve Çoban M e h

m e t ' i de k o r u d u ğ u n u b i l d i ğ i n d e n : — « G e n ç l i ğ i m d e b i raz gü reş y a p t ı m Paşam,» d iye

a t m a s y o n b i r ka rş ı l ı k v e r d i . A r a d a n beş -a l t ı s a a t g e ç m i ş , s p o r k o n u s u u n u t u l m u ş

t u . Bu arada A t a t ü r k ' ü n , y a v e r i n i n ku lağ ına e ğ i l e r e k b i r ş e y l e r s ö y l e d i ğ i gözden k a ç m a d ı .

Y a v e r h e m e n uzak laş t ı . Daha beş dak i ka b i le g e ç m e den yanında M u h a f ı z A l a y ı n d a n s e ç m e yar ı be l i ne kadar ç ıp lak l e v e n t e n d a m on p e h l i v a n e r l e be rabe r göründü. ,

F: 10


l-lerl<es şaşk ın l ı k i ç i n d e ne o lacağ ın ı m e r a k l a b e k l i y o r d u . A z öne s ö y l e d i k l e r i n i unu tan Haz ım , b a s m a ge le c e k l e r d e n habe rs i z , g e l e n l e r e b i raz da şaşk ın l ı k l a b a k ı y o r d u .

A t a t ü r k k e y i f l i k e y i f l i : — «Kuzum Haz ım, şun la r l a gü reş de , m a r i f e t i n i g ö

re l im .» d e m e z m i ? Hâz ım 'da ansız ın şa fak a t m ı ş t ı . H e m e n kend in i t opa r

lay ıp , i ş i n i ç i nden s ı y r ı lmağa ç a l ı ş t ı : — « A m a n Paşam, ben g e n ç l i ğ i m d e g ü r e ş t i m . Gü reş i

f a l an ç o k t a n u n u t t u m . Bun la r b e n i m p e s t i l i m i ç ıkar ı r la r .» A m a A t a t ü r k ka ra r l ı yd ı . İ l le de Haz ım ' ı g ü r e ş t i r e c e k -

t i . G ü l ü m s e y e r e k : — «Sen n e ş e n l e ka l p l e r i t uşa g e t i r m i ş a d a m s ı n . Bun

lar s e n i n karş ında dayan ı r mı?» d e y i n c e göz le r i yaşa ran Haz ım , A t a t ü r k ' ü k ı ramayacağ ın ı an layarak ça res i z c e k e t i n i ç ı ka rd ı . Ko l l a r ın ı s ıvayarak peh l i van la r ı n yan ına s o k u lup yavaşça :

— «Bak, ben p e h l i v a n fa lan d e ğ i l i m . Ş i m d i b i z i m va z i f e m i z Paşa'yı e ğ l e n d i r m e k . Siz kend in i z i boş b ı rak ın . Ben s iz i t u tacağ ım,» d i ye on la r ı n sa f l ı k l a r ı ndan y a r a r l a n ı p , m a sanın ö n ü n e kadar g e t i r d i . Başta duran p e h l i v a n ı n b i r an lık da lg ın l ı ğ ım f ı r s a t b i l i p , h e m e n e l -ense y e r e d ü ş ü r m e ğ e ça l ı ş ınca A t a t ü r k :

— «Bravo ! B ravo . Yaşa Hazım,» d i ye bağ ı rd ı . Sa lon kahkahadan k ı r ı l ı y o r d u .

Sabaha karş ı so f ra dağ ı l ı r ken Haz ım, ç e v r e s i n d e k i l e r e : — « M e ğ e r Paşa 'n ın önünde g ü r e ş m e k ne kadar zor-

m u ş . K u y r u k s o k u m u n a kadar t e r l e d i m , » d i y o r d u .

K A R A G Ö Z O Y N A T A L I M

H A Z I M , A t a t ü r k ' ü n eşs i z so f r as ına onu r v e r e n ender sana tç ı l a rdan b i r i y d i . B i r zaman la r , yaz ay la r ında B e ş i k t a ş ' t ak i H a ş i m Bey park ında konak tan bozma b i r esk i yap ın ın ö n ü n d e Karagöz oyna t t ı ğ ı nas ı l sa A t a t ü r k ' ü n ku lağ ına g i t m i ş , i s t anbu l ' da b i r s o h b e t s ı r as ında , so f ras ında bu lunan sana tç ıya ş ö y l e b i r s o r u y ö n e l t t i :

— «Haz ım, sen iy i Karagöz oyna t ı rm ışs ın .» — «Evet , Paşam.. . Ç o c u k l u ğ u m d a n be r i heves e t t i m .

Bu b e n i m t i y a t r o m e s l e ğ i n e g i r m e m e bağ lang ıç o ldu.»

A t a t ü r k d i k k a t l e d i n l i y o r d u :

— « Ö y l e y s e b i r gün oyna t , s e y r e d e l i m , » d e d i .

Haz ım k a y t a r m a k i s t e d i :

— « A m a n Paşam. Karagöz 'ün ç e ş i t l i f as ı l l a r ı vardı--. Huzurunuzda b e l k i b i r gaf y a p a r ı m , p o t k ı rar ım. . .»

— «Ziyanı yok , ç e k i n m e . . . Perde a rkas ında her şey s ö y l e n i r . Ye te r k i , ha lka ışık t u t sun .»

— «Paşam, za ten ış ık ta can lan ı r hayal oyunu . . . Ku r u l u ş u n d a n be r i e t r a fa ışık saçar .»

— «O ha lde m a h a r e t i n i s e y r e d e l i m . »


— «Beni s e y r e t m e n b i r şey i fade e t m e z . Bu ışığı sen ha lka tu t .»

Bu söz Atatüi^k un ç o k hoşuna g i t t i : — «Bravo. . . Bravo.. .» d e d i . l- iâzım, daha s o n r a k i g ü n l e r d e A t a t ü r k ' e Karagöz oy

na t t ı m ı . o y n a t m a d ı m ı , h a t ı r l a m ı y o r u m . A m a b i r s ü r e s o n ra Raş i t Rıza i l e b i r l i k t e «B iz im Lokan ta» d i y e b i r y e r açt ı l a r . Haz ım o rada he r a k ş a m Karagöz o y n a t ı y o r d u .

A t a t ü r k , Karagöz 'ün b i r ha lk g ö s t e r i sana t ı o l d u ğ u n u kabu l e t m i ş , bu sana t ın y a ş a t ı l m a s ı n ı i s t e m i ş t i . N i t e k i m «Karagöz» gaze tes i b i r ha lk gaze tes i o l d u ğ u i ç in C.H.P. i k t i da r ı zaman ında p a r t i d e n y a r d ı m g ö r m ü ş t ü r . Son sah ib i de r o m a n c ı Burhan C a h i t M o r k a y a i d i .

Ka ragöz 'ün y a ş a m a s ı , kay ı r ı lmas ı i ç i n o zamank i İs t a n b u l B e l e d i y e s i avuka t l a r ı ndan Rahmi i le haya l i v e bes t e k â r Kap tanzade A l i Rıza, Hâz ım ' la b i r l i k t e «Karagöz 'ü Y a ş a t m a v e Tan ı tma C e m i y e t i » adında b i r d e r n e k kur m u ş t u .

H a z ı m , bazı Karagöz oyun la r ın ı kend i s e s i y l e p lağa d o l d u r m u ş t u . Bun la r ın en e n t e r e s a n ı , har f d e v r i m i n i d e s t e k l e y e n Karagöz 'ün o k u m a yazma ö ğ r e n m e s i oyunudu r . Bu p l a k l a r d a n A t a t ü r k ' e de y o l l a m ı ş t ı , H â z ı m ' m ç e k t i ğ i b i r d e k ısa m e t r a j l ı Karagöz f i l m i v a r d ı . «Ayna roz Kadıs ı» f i l m i n i n i ç i n d e Haz ım , Karagöz o y n a t m ı ş t ı .

ARTİSTLER A R A S I N D A

1928 y ı l ı nda A n k a r a ' d a Tü rkocağ ı b inas ı a ç ı l ı y o r d u . H a m d u l l a h Suph i Tan r ıöve r , Tü rkocak la r ı davas ı uğ runa h e r ş e y i n i v e r m i ş t i . Davan ın g e r ç e k l e ş t i ğ i n i g ö r m e k l e en b ü yük m u t l u l u ğ u t a d ı y o r d u . Tü rkocağ ı s a h n e s i n d e oynanacak i l k p i y e s i ç i n İ s t anbu l ' dan D a r ü l b e d a y i (Şeh i r T i y a t r o s u ) g e t i r t i l m i ş t i . A y n a r o z Kadıs ı 'n ı t e m s i l e t t i l e r . Büyük b i r a l k ış t op lad ı l a r . A t a t ü r k , p i y e s b i t t i k t e n son ra Darü lbeday» a r t i s t l e r i n i M a r m a r a K ö ş k ü n e d a v e t e t t i . A r t i s t l e r k a d ı n l ı , e r k e k l i büyük b i r ka laba l ık ha l i nde g e l d i l e r . O a k ş a m k i t op l an t ı da A t a t ü r k , kadeh in i a r t i s t l e r e doğ ru ka ld ı ra rak :

— «Hep in i z g ü n ü n b i r i n d e b i r e r m e b u s , m ü s t e ş a r , v e k i l , b a ş v e k i l , ha t ta r e i s i c u m h u r o l a b i l i r s i n i z . Fakat b e n b i r a r t i s t o l a m a m . Ç ü n k ü bu A l l a h v e r g i s i d i r . Ne t e s a d ü f l e , ne de y ı l l a r ca d i r s e k ç ü r ü t ü l e r e k sana t kâ r o lunamaz . Bu , A l l a h ı n ende r ku l l a r ına v e r d i ğ i b i r n i m e t t i r . İ ş te a r a mızdak i f a r k bundan i ba re t t i r , » d e d i .

Tü rkocağ ı ' nda i k i nc i t e m s i l i v e r m e k i ç i n C o m e d i e F rança lse a r t i s t l e r i T ü r k i y e ' y e g e l m i ş l e r d i . Bun la r ın a ra s ında o d e v r i n en b ü y ü k sana tç ı s ı o lan M a r i e Be l le de b u l u n u y o r d u .

J50 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

Atatür i< k o n u k l a r ı n g ö s t e r i l e r i n i s e y r e t t i . P iyes b i t t i k ten son ra t a m kap ıdan ç ıkacağ ı zaman , a r t i s t l e r i n heps i m a k y a j l ı h a l l e r i y l e kap ıya h ü c u m e d i p , A t a t ü r k ' ü g ö r m e k i s t ed i l e r . A t a t ü r k , bun la ra kap ıda yak ın l ı k g ö s t e r d i . E l le r in i s ı k t ı , ha t ı r l a r ın ı s o r d u , k u t l a d ı . Fakat b i r z i y a f e t e ça ğ ı r m a d ı .

Türk sana tç ı l a r ın ı t e m s i l d e n sonra y e m e ğ e dave t e t t i ğ i ha lde , yabanc ı sana tç ı l a r ı ç a ğ ı r m a y ı ş ı , uzun zaman bende b i r s o r u o la rak ka ld ı . Düşüne d ü ş ü n e ancak şu kanıya v a r a b i l d i m :

A t a t ü r k , Türk sana tç ı s ın ın çağdaş la r ından ka t kat üs tün o l duğuna inanan b i r i n sand ı . Tü rk 'ün her i ş te o l d u ğ u g i b i , sana t a lan ında her zaman en önde g i t m e s i n i i s t e r d i . B u ay ı r ım da , i ş te bu d ü ş ü n c e d e n i l e r i g e l m i ş o l m a l ı .

M U H S İ N ERTUĞRUL'LA SOFRADA

1931 y ı l ı ndayd ık . Bir gün Dr. Reş i t Ga l i p yanına M u h s i n E r tuğ ru l ' u a larak Çankaya ' ya g e l m i ş t i . Şeh i r T i ya t r osu ha l ine d ö n ü ş t ü r ü l e n «Darü lbeday i» on beş k i ş i y i g e ç m e y e n kad rosuy la ç ık t ığ ı A n a d o l u t u r n e s i n d e , i l k du rak o la rak A n kara 'da b u l u n u y o r d u . So f rada henüz he rhang i b i r konuda k o n u ş m a aç ı lmadan A t a t ü r k , M u h s i n E r tuğ ru l ' a d ö n e r e k :

— «Faruk Naf iz Ç a m i ı b e l ' i n yazdığ ı ' A k ı n ' p i y e s i n i nası l bu ldunuz?» d i y e s o r d u .

O s ı ra la rda d e v r i m i yayacak v e y e r l e ş t i r e c e k u l usa l yap ı t l a ra ş i d d e t l e i h t i yaç v a r d ı . D e v r i m c i yazar la r , e d e b i ya tç ı l a r ko l la r ın ı s ı vamış l a r , g e c e gündüz uğ raş ı yo r , m o d e r n T ü r k i y e ' n i n d e v r i m l e r i n i d e s t a n l a ş t ı r m a ğ a ça l ış ıyor l a rd ı . İş te Faruk Na f i z ' i n Türk t a r i h i n i k o n u ş t u r a n «Ak ın» p i y e s i de , «Kah raman» p i yes i g ib i A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e y a z ı l m ı ş , A n k a r a Tü rkocağ ı b inas ında İ b rah im N e c m i D i l m e n , Ha l i l Veda t F ı ra t l ı ve M ü n i r Hay r i Ege l i ' n i n g ö z e t i m i n d e İ sme tpaşa Kız E n s t i t ü s ü ve Gazi Eğ i t im Ens t i t üsü ö ğ r e n c i l e r i ne o y n a t t ı r ı l m ı ş t ı . «Ak ın» T ü r k l e r i n O r t a A s y a ' d a n A n a d o l u ' y a g ö ç ü n ü , yay ı l ıp g e n i ş l e m e l e r i n i an la tan b i r des t a n d ı .


Saf ine yap ı t l a r ı y l a yak ından i l g i l e n e n A t a t ü r k , u t u s f a -"rın kend i t a r i h l e r i n e ö n e m l i y e r l e r ay ı rma la r ı g e r e k t i ğ i n i s ö y l e r ve ç o k k ö k l ü b i r g e ç m i ş e sah ip o l an Türk T a r i h i n i n d e s t a n l a ş t ı r ı l m a s t n ı i s t e r d i . B e h ç e t K e m a l Ç a ğ l a r ı n «Çoban» p i yes i de , bu a m a ç l a yaz ı lm ış t ı r . İ ş te M i l l î T e m s i l A k a d e m i s i Kanunu 'nun ç ıka r ı l ı ş ı v e D e v l e t T i y a t r o s u ' -nun k u r u l u ş u bu g ö r ü ş ü n ü rünüdü r .

A t a t ü r k , A k ı n p i y e s i n i n A n k a r a ' d a k i t e m s i l i n i g ö r m ü ş v e çok b e ğ e n m i ş t i . M u h s i n E r tuğ ru l i se h e n ü z g ö r m e m i ş t i . K e n d i s i n e yazı l ı m e t i n v e r i l d i . A t a t ü r k , M u h s i n E r t u ğ -ru l ' dan ş u n u i s t e d i :

— «Biz bu p i y e s i s i z i n sahneye koyman ız ı ve s i z i n s a h n e n i z d e o y n a n m a s ı n ı i s t i yo ruz .»

— «Eser i henüz i n c e l e m e d i m , ama baş say fa la r ına ş ö y l e b i r göz gezd i rd im .»

— « Ö y l e y s e h e m e n bu ese rde yazı l ı o lan m ı s r a l a r -d a n en güç k o n u ş u l a n ı , b ize s a h n e d e y m i ş g ib i l ü t f ed in i z .»

M u h s i n E r t u ğ r u l , sahne d ış ında ka laba l ı k b i r m e c l i s t e uzun b o y l u k o n u ş m a k t a n , ha t ta o t u r m a k t a n kaç ınacak kadar s ı k ı l gan b i r i n s a n d ı . Bunu yak ın la r ı da b i l i y o r l a r d ı .

M e s l e ğ i y l e zı t g ö r ü n e n bu huyu yüzünden A t a t ü r k ' ü n e m r in i y e r i n e g e t i r e m i y o r d u .

IJzer indek i s ı k ı l gan l ığ ı b i r t ü r l ü a t a m a y a n M u h s i n Ert u ğ r u l :

— «Paşam, nası l ba l ı k la r sudan ç ı k ınca yaşayamazsa , b iz d e öahneden başka y e r d e ne k o n u ş a b i l i r , ne y a ş ı y a b i -l i r iz ,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i .

Bu söze Reş i t Ga l i p de ka t ı l ı yo r , söz le r i n i onay la r g i b i baş ın ı s a l l ı y o r d u . M u h s i n E r t u ğ r u l , Reş i t G a l i p ' t e n de k u v v e t a l ı nca :

— «Benden iz h iç b i r s o s y e t e d e k o n u ş m u ş insan d e ğ i l i m . Bü tün k o n u ş m a l a r ı m sahneded i r . E v i m d e n t i y a t r o y a ,

• t i ya t rodan e v i m e g i d i y o r u m . »

Önce bunu b i r a r t i s t kap r i s i sanan A t a t ü r k , g ü c e n i r


g ib i o l uyo r , ha t ta ö f k e l e n i y o r , ıs rar ve t a r t ı ş m a l a r uzadık ça u z u y o r d u .

Y e m e k b o y u n c a s a h n e d e en güç s ö y l e n e n en zor ke l i m e üze r inde d u r u l d u . Saat gece ya r ı s ın ı ç o k t a n g e ç m i ş t i . iHerkes in gözünden u y k u a k ı y o r d u . Sonunda E r t u ğ r u l , s a h nede en zor s ö y l e n e n c ü m l e n i n g ı r t l a k t a n k o n u ş m a k o l d u ğunu s ö y l e d i v e buna ö r n e k o l a rak da p i y e s t e g e ç e n « A l çak la r» - k e l i m e s i n i g ö s t e r d i . Bu k e l i m e boğuk b i r s e s l e s ö y l e n m i ş t i . A t a t ü r k :

-— «Oturunuz ! . .» d e d i . M u h s i n E r tuğ ru l o t u r d u . A r t ı k s o f r a paydos o l m u ş t u .

G i d e r l e r k e n A t a t ü r k , M u h s i n E r tuğ ru l ' a d ö n e r e k :

. — «Sen bu e s e r d e m u v a f f a k o lamayacaks ın ,» d e d i .

M u h s i n E r tuğ ru l g ü l ü m s e y e r e k :

— « M u v a f f a k o l m a ğ a ça l ı ş ı r ım Paşam.» — «Ş imd i s e n i n l e bahse g i r e l i m . P iyes i ge l i p sey re

d e c e ğ i m . A m a d i k k a t e t . Ro lünü iy i oynayamazsan sen i b izzat ben t e n k i t e d e c e ğ i m , k ö t ü b i r a k t ö r o l d u ğ u n a inanac a ğ ı m . İy i o y n a r s a n o zaman da g e r ç e k b i r sana tç ı o l d u ğ u na inanacağım.»

M u h s i n E r tuğ ru l bu bahs i kabu l e t t i . A t a t ü r k ' ü n e m r i ni m e m n u n l u k l a y e r i n e g e t i r e c e ğ i n i s ö y l e d i . E l le r in i öp tü v e a y r ı l d ı l a r .

Konuk la r g i t i k t e n son ra A t a t ü r k , sa londan ya tak odasına ç ı ka rken İ b r a h i m ' l e bana d ö n d ü . A n l a ş ı l a n konunun hâlâ e t k i s i a l t ı n d a y d ı :

— «Bu ese r i s ize v e r s e m daha iy i yapars ın ız . Bu a d a m , bu iş i yapamaz,» d e d i .

— «Paşam, bu a d a m bu iş i yapar ,» d i ye ka rş ı l ı k ver d i m . H e m bu m i l l e t M u h s i n E r t uğ ru l ' u sever ,» d e y i n c e ba na kızarak s e r t ç e :

— «Maska ra l ı ğ ın ı sever ,» ded i ve daha faz la b i r şey k o n u ş m a d a n y a t m a ğ a ç ı k t ı .


Atatür l< odas ına g i r d i k t e n sonra a r kadaş ım İb rah im bana d ö n e r e k :

— « C e m a l , i ş i n m i yok . İs te r m u v a f f a k o l s u n , i s t e r o l a m a s ı n . Sana ne?» d i y e s ö y l e n m e ğ e b a ş l a d ı . A m a ben o d ü ş ü n c e d e d e ğ i l d i m ve çok g e ç m e d e n hak l ı o l d u ğ u m u a n l a d ı m .

G Ö Z Ü N D E N Y A Ş GETİREN PİYES

M U H S İ N E r tuğ ru l o lay ın ın üze r i nden üç ay g e ç m i ş t i . Bir kış m e v s i m i A n k a r a ' d a n İ s tanbu l ' a g e l m i ş t i k . Tepeba-şı ' ndak i Şeh i r T i ya t rosunda Faruk Naf iz Ç a m l ı b e l ' i n «Ak ın» p i y e s i t e m s i l e d i l i y o r d u .

M u h s i n E r tuğ ru l ve a rkadaş la r ı 1932 y ı l ın ın i lk ay ında «Akın» ı o y n a m a k üzere hazı r l ığa baş l ı yo r la r . Deko r l a r y a p ı l ı yor , k o s t ü m l e r d i k i l i y o r , r o l l e r dağ ı t ı l ı p ezbe r l en i yo r . P i yes te Türk hakanı İ s t e m i Han' ı M u h s i n E r tuğ ru l can lan d ı r ı y o r d u . Ö t e k i r o l l e r d e İ. Ga l i p [ A r c a n ) , E m i n Be l iğ [ S e -l ö n ü ) , H ü s e y i n Kema l ( G ü r m e h ) , Ta lâ t ( A r t e m e l ) , N e y y i r o Ney i r , Şaz iye ( M o r a l ) ve Zehra v a r d ı .

Provalar i l e r l e r k e n A t a t ü r k b i r kaç kez p i y e s i n hazır o l up o lmad ığ ın ı s o r m u ş t u . Eser oynanacak ha le g e l d i k t e n son ra t e m s i l l e r e baş lanab i l eceğ i A t a t ü r k ' e b i l d i r i l m i ş t i . Şuba t ay ın ın i lk ha f tas ında «Ak ın» oynamağa baş lad ı . Başt a M u h s i n E r tuğ ru l o l m a k üzere p i y e s t e ro l a lan s a n a t ç ı lar, büyük b i r heyecan i ç i n d e y d i l e r . İ lk kez t i y a t r o l a r ı n a g e l e c e k A t a t ü r k ' ü n ö n ü n d e çok ç e t i n b i r s ınav v e r m e ğ e haz ı r l an ı yo r l a rd ı .

A t a t ü r k ' ü n her i ş te o l d u ğ u g i b i sana t i ş l e r i n d e de çok


t i t i z , İnce e l e y i p s ı k d o k u y a n , u fak t e f e k başa r ı l a r l a k e n d i s i n i m e m n u n e t m e ğ e i m k â n o lmad ığ ın ı çok i y i b i l e n , b i r y ı l önce k e n d i s i y l e t u t u ş t u ğ u bahs i ak l ı ndan ç ı k a r a m a y a n M u h s i n E r t u ğ r u l , en u fak b i r f a l s o b i l e y a p m a m a k i ç i n «Ak ın» ı k u s u r s u z o y n a m a ğ a ç a l ı ş ı y o r d u .

1932 y ı l ın ın 19 ş u b a t akşamı A t a t ü r k ' ü n «Ak ın» p i y e s i n i g ö r m e k üze re , b i r kaç y ı l ö n c e b i r yang ın la kü l o lan Tepebaş ı D r a m T i y a t r o s u n a g e l i ş i , baş l ıbaş ına b i r sana t o l a y ı , Türk T i y a t r o s u i ç i n d e t a r i h s e l v e u n u t u l m a z b i r g e ced i r . M u h s i n E r t u ğ r u l , A t a t ü r k ' ü n onu runa s a h n e n i n t a m karş ıs ına d ü ş e n ik i l ocay ı b i r l e ş t i r m i ş , b ü y ü k b i r loca m e y dana g e t i r m i ş v e s ü s l e m i ş t i . İ ş te bu ş e r e f l ocas ında A t a t ü r k ' ü n t a m a rkas ında b u l u n u y o r d u m . İ s t e m i Han ' ı k o n u ş t u r a n M u h s i n E r t u ğ r u l :

«Kı t l ı k va r ş e h i r d e , i s yan b a ş g ö s t e r m e k üze re . B ü t ü n ha lk Ku ru l t ay k u r a l ı m . K ra l ı n huzurunda,» d i y o r d u .

Orada K ra l ın çok güze l b i r s e s l e n i ş i v a r d ı : «Tanrı su v e r m e z s e . Hakan ne yaps ın buna?» d e y i n c e

A t a t ü r k ' ü n g ö z l e r i n i n yaşard ığ ın ı g ö r d ü m . G e r ç e k t e n ç o k güze l b i r t e m s i l d i , A t a t ü r k , t e m s i l i n

baş ından s o n u n a dek se rapa h i s , büyük b i r haz v e u l usa l g u r u r u ayağa k a l k m ı ş b i r ha lde o y u n u s e y r e t t i .

Şeh i r T i y a t r o s u n u n d o ğ m a s ı n d a v e g e l i ş m e s i n d e ç o k e m e ğ i g e ç e n İ s tanbu l V a l i s i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ , A t a t ü r k ' ün y a n ı b a ş m d a y d ı . A m a p i y e s i s e y r e t m i y o r , t ü m d i k k a t i y le A t a t ü r k ' ü n yüzünde her an b e l i r e c e k m e m n u n l u k ya da ö f k e ç i z g i l e r i n i h e s a p l a m a ğ a ç a l ı ş ı y o r d u . T e m s i l i l e r l e d i k çe A t a t ü r k ' ü n l i g i s i a r t ı yo r , bak ış la r ı y u m u ş u y o r v e i l k per d e k a p a n m a k ü z e r e y k e n yanak la r ı ndan ik i d a m l a gözyaş ı s ü z ü l ü y o r . Perde kapand ık tan son ra en d e ğ e r l i a l k ı ş la r , A t a t ü r k ' ü n l ocas ından y ü k s e l i y o r d u .

T e m s i l d e n son ra A t a t ü r k , M u h s i n E r tuğ ru l v e üç arkadaş ın ı l ocaya çağ ı r t ı p k u t l a d ı . M u h s i n E r t u ğ r u l ' u n y ü z ü n ü b i r m u t l u l u k h a l e s i n i n ç e v i r d i ğ i n i f a r k e t t i m . Çok h e -


y e c a n l ı y d ı . A t a t ü r i t ' ü n «muvaffa l< olamayacai<sm,.- ded iğ i b i r p i y e s t e n yüzünün ak ıy la ç ı k m ı ş t ı . Nas ı l s e v i n m e s i n ?

Güze l s ö z l e r l e sana t ç ı l a r ı n g u r u r u n u o k ş a r k e n IVİuh s i n E r tuğ ru l ' a ş ö y l e d i y o r d u :

— «Bahsi kazand ın . Sen b i z i m en d e ğ e r l i sana tkâ r ı -mızs ın .» A t a t ü r k , M u h s i n E r tuğ ru l v e a rkadaş la r ın ı ku t la r ken b i r an a rkas ına dönüp b e n i m y ü z ü m e b a k t ı . Bu bak ış larda hak l ı ç ı k t ı ğ ı m ı d o ğ r u l a y a n b i r dav ran ış sezer g ib i o l d u m .

ÇALLI İBRAHİM'LE ARKADAŞI

ATATÜRK. C u m h u r b a ş k a n ı o l d u ğ u ha lde t a m b i r ha lk a d a m ı y d ı . Ha lk ın i ç i n d e n ç ı k m ı ş o lan bu büyük i n s a n , ka laba l ık i ç i nde y a ş a m a k t a n , ha lk ın i ç i nde d o l a ş m a k t a n , h a l k ın g i t t i ğ i y e r l e r d e o t u r m a k t a n büyük b i r haz d u y a r d ı . H a l kın e ğ l e n d i ğ i n i g ö r m e k t e n hoş lan ı r , o e ğ l e n c e n i n i ç i ne kend in i de s o k a r d ı .

1930 y ı l ı n d a y d ı . B e y o ğ l u ' n d a Tüne l i le Ga la tasa ray a ras ında M a d a m V e r a ad l ı b i r Beyaz Rusun i ş l e t t i ğ i Eden adında b i r l okan ta v a r d ı . B i r gün oraya g i t m i ş t i k . So f rada y e d i - s e k i z kadar k o n u k v a r d ı . Saat g e c e n i n on b i r i . Garson la r ç e v r e m i z d e f ı r do l ay ı dönüyo r l a r . A t a t ü r k ' ü h o ş n u t e t m e ğ e ç a l ı ş ı y o r l a r d ı .

Neşe i ç i n d e y e n i l i p i ç i l d i . Vak i t hay l i g e ç m i ş t i . Bazı konuk la r iz in i s t e y i p ay r ı l d ı la r . Biz ya ln ız ka ld ık .

A t a t ü r k , b i r y e r e g i t t i ğ i n d e orada k i m v a r s a , hesap O 'nun t a ra f ı ndan ö d e n i r , o ras ı de rha l b i r a i le ç e v r e s i h a l in i a l ı r d ı . O gece de Eden Lokan tas ında d u r u m aynı o l du

A t a t ü r k ' ü n o t u r d u ğ u m a s a n ı n b i raz i l e r s i n d e ik i a r ka daş o t u r m u ş l a r , rak ı i ç i y o r l a r d ı . Kend i â l e m l e r i n e d a l m ı ş -


l a r , b i z i m va r l ı ğ ım ızdan habers i z g ö r ü n ü y o r l a r d ı . A t a t ü r k , bana s e s l e n e r e k :

— « H e m e n g i t , bey l e r i çağır ,» d e d i . Masa la r ı na g i d i p k e n d i l e r i n e e m r i b i l d i r d i m . On la r da

de rha l t o p a r l a n ı p , b i z i m masaya g e l d i l e r . Bun la rdan b i r i t a n ı n m ı ş r e s s a m Ça l l ı İ b r a h i m , yan ındak i de H ü s a m e t t i n Kava la l ı adında b i r a r kadaş ı yd ı .

Ça l l ı İ b r a h i m , daha önce ka fay ı i y i ce t u t m u ş a benz i y o r d u :

— «Büyük Başkan ımız , ben i huzura kabu l b u y u r d u ğ u nuz için.. .» ş e k l i n d e uzun b i r nu t ka baş lay ınca A t a t ü r k sözünü k e s t i :

— «Büyük Başkan ne b e n i m , ne şudu r , ne de budur . A s ı l Büyük Başkan , h e p i m i z i n g ö ğ s ü m ü z ü kaba r t t ı ğ ım ız o b ü y ü k Türk M i l l e t i d i r . Biz o n u n e g e m e n l i ğ i a l t ınday ız . O n u n amac ına h i z m e t e t m e k l e , g ö r e v i m i z i y a p m ı ş o luyoruz .»

— «Siz ne b ü y ü k s ü n ü z k i , s ö y l e t i y o r v e b iz i d i n l i y o r sunuz .»

— «Ben s iz i e l b e t t e d i n l e r i m . S iz in bu ne kadar hak-k ın ızsa . b e n i m de s i ze b ü t ü n m i l l e t e s ö y l e m e k ve k e n d i m i ona d i n l e t m e k hakk ımd ı r .»

— «Büyük Cumhurbaşkan ı . . . » — «Hayı r , ben bu a k ş a m s i z i n l e c u m h u r b a ş k a n ı o la

rak d e ğ i l , b i r va tandaş o la rak k o n u ş u y o r u m . Siz eğe r ben i c u m h u r b a ş k a n ı o la rak s e v i y o r s a n ı z , d e ğ e r i m y o k t u r . Bu m e m l e k e t t e v e her m e m l e k e t t e c u m h u r b a ş k a n l a r ı va rd ı r . Burada s i z i n le sadece b i r va tandaş o la rak k o n u ş u r k e n , va tandaş s ı fa t ın ı d ü ş ü n ü y o r u m . Başka t ü r l ü u y g u n l u k o lamaz . Ş i m d i burada M u s t a f a Kema l y o k . Eş i t şa r t l a r i ç i n d e s i z i n le k o n u ş a b i l i r i m . B e n i m l e k o n u ş u r k e n s i z in v e h e p i m i z i n d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z bu o lma l ıd ı r .»

— «Büyük Paşam...» — «Hayı r , o y o k t u r a r t ı k , s ı f ı r o l m u ş t u r . » K o n u ş m a n ı n bu ras ında Hasan C a v i t k ısa b i r nu tuk


çelcti ve bu t a r i h i manzaray ı t a s v i r e d e n b i r t a b l o y a p m a s ın ı Ça l l ı ' dan i s t e d i .

A t a t ü r k , b u n u n üze r i ne ş ö y l e d e d i : — «Ben d e v l e t b a ş k a n ı y ı m . Yan ımda d e v l e t b ü y ü k l e r i

v e m i l l e t v e k i l l e r i va r . S i z l e r l e eş i t o la rak b u l u n u y o r u z . Bu güze l s o n u c u y a n s ı t m a k , sana ta a i t b i r i ş t i r . »

— «Paşam, Türk k a v m i sana bel bağ lamış t ı r .» — «Sen ş i i r s ö y l ü y o r s u n . Bu rakı i nsan la ra neşe v e

r i r , f aka t sana t v e r m e z . Sen bunun la neşe b u l u y o r s u n . Fakat sanat ı bunda bu lamazs ın .»

Ça l l ı İ b r a h i m , daha b i r çok şa i rane söz le r s ö y l e d i . A t a t ü r k ' l e ka rş ı l ı k l ı söz a t ış ı yap ıyo r l a r , h e r k e s m e s t o l m u ş d i n l i y o r . D e r k e n A t a t ü r k , b i raz sonra i k i s i n e de şu s o r u y u s o r d u :

— «Siz rak ıy ı n i ç i n i çe rs in i z?» Ça l l ı İ b r a h i m ' i n a rkadaş ı H ü s a m e t t i n Kava la l ı : — «Benden iz rak ıy ı h e r k e s g ib i m i d e m i d o l d u r m a k

i ç i n d e ğ i l , ka famı ö l d ü r m e k i ç i n i çe r im ,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i .

A t a t ü r k , bu hazır c e v a p l ı k t a n çok h o ş l a n m ı ş t ı : — «Bravo.» d i y e r e k bu yabanc ı konuğu k u t l a d ı . Daha son ra konuğa hang i p a r t i d e n o l d u ğ u n u s o r m u ş ,

H ü s a m e t t i n Kava la l ı da h iç ç e k i n m e d e n S e r b e s t F ı rkadan o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş t i . A t a t ü r k , bundan da m e m n u n o l d u . İ k inc i b i r de fa daha :

— «Bravo,» d e d i k t e n son ra Ça l l ı ' ya d ö n e r e k : — «Çal l ı İ b r a h i m , Ça l l ı İ b r a h i m . A v r u p a ' d a n b i r çok

r e s s a m l a r , h e y k e l t r a ş l a r ge l i yo r , b e n i m r e s i m l e r i m i , büs t l e r i m i , h e y k e l l e r i m i yap ıyo r . Siz ne rdes in i z? Ça l ı l a ra mı g ö m ü l d ü n ü z d e . h iç g ö r ü n m ü y o r s u n u z ? Bu kadar t a n ı n m ı ş b i r r e s s a m o lman ıza r a ğ m e n s i z in h i ç s e s i n i z ç ı k m ı y o r . On la r sa b i n l e r c e l i ray ı a l ıp . m e m l e k e t l e r i n e g i d i yo r l a r . »

Bu söz üze r i ne Ça l l ı İ b r a h i m . A t a t ü r k ' ü n ade ta b i r i h ta r ı and ı ran s ö z l e r i n e g ü l ü m s e y e r e k şu karş ı l ığ ı v e r d i :

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 16t

— «Paşam, Paşam. Fındıi<lı Saray ında ( A k a d e m i ) b e n i m y a p t ı ğ ı m b i r p o r t r e n i z va rd ı r . A n l a ş ı l a n b u n u d u y m a mışs ın ız . G id ip onu g ö r ü n . A t a t ü r k s iz d e ğ i l s i n i z , as ı l O 'dur .»

A t a t ü r k bu ka rş ı l ı k t an da çok m e m n u n k a l m ı ş t ı . Ka d e h i n i ka ld ı ra rak F ınd ık l ı Sa ray ındak i p o r t r e onu runa i ç t i . Sonra ş ö y l e d e d i :

— «Fındık l ı Saray ı da n e r e s i ? Ben Sa ray la rdan h o ş l a n m a m a m a , İ s tanbu l ' a g e l d i ğ i m d e D o l m a b a h ç e d e n i l e n o s o ğ u k y e r d e o t u r u r u m . Fakat raha t e d e m e m sa rayda . Evde o t u r m a k daha i y id i r .»

H ü s a m e t t i n Kava la l ı da c o ş m u ş t u . — «Ben var o l d u ğ u m u an lad ığ ım zaman , y o k l u ğ u m u

a n l ı y o r u m . O zaman b i raz insan o l d u ğ u m u n fa rk ına v a r ı y o r u m . »

A t a t ü r k , bu s ö z l e r i de ç o k b e ğ e n e r e k , — «Çok güze l s ö y l e d i n a rkadaş . Bu s a m i m î söz le re

b i r şey ka tmak i s t e m i y o r u m . G e r ç e k va tandaş ne rede ve ne d u r u m d a o l u r s a o l s u n , s e r b e s t k o n u ş m a l ı , ka fas ından g e ç e n , v i cdan ından g e l e n ş e y l e r i s ö y l e m e l i . Bu çocuk böyle yapmış t ı r . İ s t e r i m k i , b ü t ü n va tandaş la r böy le s e r b e s t konuşsun la r . Ka rş ıs ındak i C u m h u r b a ş k a n ı b i l e o l s a , d ü ş ü n c e l e r i n i a ç ı k l a m a k t a n ç e k i n m e s i n l e r , » d e d i .

O gece sabaha dek so f rada sana t s o h b e t l e r i yap ı l d ı . Ça l l ı İ b r a h i m ' d e n Tü rk r e s m i v e sana t ı hakk ında uzun boy lu b i l g i a l d ı . Bun la r ı d i k k a t l e d i n l e d i . Sana tç ın ın k o r u n m a sı ve sana t ın g e l i ş m e s i i ç i n D e v l e t i n y a r d ı m c ı o l acağ ına söz v e r d i . A t a t ü r k ' ü n bu konuy la bu kadar i l g i l e n e c e ğ i n i h i ç ak l ıma g e t i r m e m i ş t i m .

O zaman la r Soyad ı Kanunu daha ç ı k m a m ı ş t ı . Faka t bazı ad la r ın ' baş ındak i san la r l a anı lan k i m s e l e r v a r d ı . İ ş t e Ça l l ı İ b r a h i m de bun la rdan b i r i y d i . A t a t ü r k , b i r ara r e s sama , ad ın ın baş ındak i san ın an lamın ı s o r m u ş , sonra da yar ı şaka y o l l u :

F: i t


— « A c a y i p b i r k e l i m e s e ç m i ş s i n i z . S i z i n ça l ıya b e n z e r ye r i n i z y o k k i ,» d i y e t ak ı l ı nca r e s s a m ş ö y l e d e m i ş t i ;

— «Ça l l ı Paşam, yan i i k i (1) i le.» A t a t ü r k buna da şu ka rş ı l ı ğ ı v e r m i ş t i :

— «Fark ınday ım c a n ı m , bu kadar i ç t i k t e n sonra e l be t b i raz p e l t e k konuşacaks ın ız .»

Saat sabah ın d ö r d ü n e g e l m i ş t i . Top lan t ı sona e rd i ve Sa raya d ö n ü l d ü .

Ça l l ı İ b r a h i m ' e i l i ş k i n b i r anı daha : İ k inc i Dünya Savaş ından s o n r a g a z e t e c i l i ğ e baş layan

v e o r d u d a n e m e k l i İhsan B o r a n , Bük reş A t a ş e m i l i t e r l i ğ i s ı r as ında b i r sana tç ı l a r t o p l u l u ğ u y l a B ü k r e ş ' e g e l e n Ça l l ı İ b r a h i m ' l e b i r g ö r ü ş m e y a p m ı ş t ı . S o h b e t s ı ras ında a taşe -m i l i t e r , Ça l l ı İ b r a h i m ' e :

— «Üs ta t , ha t ı ra o la rak l ü t f e d i p b i r ş e y ç i ze r m i s i n iz?» d i y e s o r m u ş . Ça l l ı İ b r a h i m d e , k e n d i n e özgü k o n u ş m a d i l i y l e :

— «Ne g i b i b i r şey?» — « M e s e l a A t a t ü r k ' ü haya l i n i zden ç i zeb i l i r m i s i n i z?» — «Ben o n u k a l b i m e r e s m e t m i ş i m . » Ve s i h i r l i k a l e m d a r b e l e r i y l e , b i r kaç s a n i y e i ç i n d e

A t a t ü r k ' ü n eşs i z b i r p o r t r e s i n i ç i z m i ş t i r . Bu r e s i m ş i m d i İhsan Boran ' ın eş i A d v i y e Boran 'da (Şar ) b u l u n m a k t a d ı r .

K E M A N S INAVI

Ç A N K A Y A ' d a k i esk i Köşk te b i r gece A t a t ü r k , ik i genç kemanc ıy ı y a r ı ş t ı r d ı . C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı O r k e s t r a s ı şe f i Zek i Bey in M o s k o v a K o n s e r v a t u v a r ı n d a ö ğ r e n i m y a p m ı ş o ğ l u Ekrem Zek i i l e N e c d e t adl ı b i r asker î oku l ö ğ r e n c i s i A t a t ü r k ' ü n huzu runda , O r k e s t r a n ı n b i r parças ı o la rak k e m a n ç a l ı y o r l a r d ı . O r k e s t r a d a s i v i l ve aske r b i r ç o k m ü z i s yen v a r d ı .

N e c d e t keman ın ı pü rüzsüz ça l ı yo r , g ö s t e r i ş e k a ç m a dan o lgun ve vaku r , t e l l e r i n üze r i nde yay ın ı g e z d i r i y o r d u . Ek rem Zek i i se b i raz n u m a r a c ı g ib i ge ld i bana. O da iy i ça l ı yo r a m a , j e s t l e r i var. . . Eğ i l ip d o ğ r u l u y o r , sağa so la doğ ru keman ıy l a sank i v a l s y a p ı y o r d u . Kemanc ı l a r ı Ed ip adl ı b i r b inbaş ı y ö n e t i y o r d u .

A t a t ü r k , B inbaş ı ' ya : — «Keman la r ı n hang is i güze l ça l ı yo r?» d i ye s o r d u . — «Zek i Bey in oğ lu a r t i s t i k , ö b ü r ü g ö s t e r i ş s i z , h a r e

ke ts i z ça l ı yo r . M ü z i k ka i des i ne göre daha m a k b u l olarr bu...» d e d i .

N e c d e t ' i n k ızka rdeş i de p i y a n i s t t i . P i yanosuy la k e manc ı la ra e ş l i k e d i y o r d u .


Atatür l< , B inbaş ın ın v e r d i ğ i b i l g i y i d i n l e d i k t e n s o n r a , k e m a n c ı l a r a ras ında b i r ay ı r ım y a p m a d ı . İ k i s i n i de t a k d i r e t t i k t e n s o n r a :

— «Bravo ! . . Çok güze l ça ld ın ız . S iz le r sana tkâ r b i r m i l l e t i n çocuk la r ı s ın ı z . S i z i n l e ne kadar i f t i ha r e t s e k azdı r ,» d e d i .

«FISKİYEYİ KIS...»

C U M H U R İ Y E T ' i n O n u n c u Y ı l d ö n ü m ü y d ü . O n dokuz M a y ı s S t a d y o m u ' n d a b ü y ü k b i r t ö r e n y a p ı l m ı ş , nu tuk l a r s ö y l e n m i ş , ha t ta S o v y e t l e r B i r l i ğ i ' n d e n M a r e ş a l V a r o ş i l o f , B u d i o n i , b i r ç o k da gene ra l g e l m i ş l e r d i . Çankaya 'da b i r ara r a d y o y u aç ıp , n u t u k l a r ı d i n l e m e k i s t e d i m , f a k a t i ş i m o ka da r ç o k t u k i , d i n l e m e d e n k a p a t t ı m . Ö y l e ya . C u m h u r i y e t Bay ramı onuruna g e l m i ş s e ç k i n d a v e t l i l e r i n ağ ı r lanacağ ı b i r so f ray ı haz ı r l amak ö y l e ko lay o l m a s a gerek . . .

C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı Y e n i K ö ş k t e V i yana ' l ı m i m a r H o r s -m a y s t e r t a ra f ı ndan yap ı l an G ş e k l i n d e k i (Gaz i ' n i n baş h a r f i ) masay ı h a z ı r l ı y o r d u m . B i r d e n kapıda p e l e r i n i y l e A t a t ü r k g ö r ü n d ü . Tö ren d ö n ü ş ü o l d u k ç a y o r g u n d u . H e m e n k o ş t u m , an t r ede e l i n i ö p t ü m . İ lk kez e l i n i ö p ü y o r d u m . Y a ğ c ı l ı k üze r imdeyd i . . .

— «Ses im iy i ge ld i m i?» d i y e s o r d u . Ö n c e a n l a m a d ı m . Fakat h e m e n t o p a r l a n d ı m . M e r a s i m

de s ö y l e d i ğ i n u t k u s o r u y o r d u her ha lde. . . — «Çok i y i yd i Paşam...» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . Oysa radyoyu k a p a t m ı ş , O n u n c u Y ı l N u t k u ' n u d i n l e

m e m i ş t i m b i l e . İ l g i s i z l i k g ö s t e r e m e d i m . O an bal g ib i y a -


lan s ö y l e d i m . Bu g e r e k s i z h a r e k e t e baş v u r d u m . A m a b u n lar m e ş r u y a l a n d ı . Başka ç a r e m va r m ı y d ı k i . o an. . .

A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e g e ç e n on i k i y ı l d a s ö y l e d i ğ i m ya lan i ş t e bundan i b a r e t k a l d ı .

A t a t ü r k . N u t k u n h i z m e t k â r ı üze r i ndek i e t k i s i n i ö l ç t ü k t e n son ra yuka r ı ç ı k t ı . S o y u n u p t e k r a r aşağı i n d i . Ö y l e yo r u l m u ş t u m k i , ayak ta d u r a c a k h a l i m y o k t u . H iç b i r t a r a f ı m t u t m u y o r d u . Per i şan b i r h a l d e y d i m .

I\;1asanın pa rça la r ın ı b i r a raya g e t i r i p , G ha r f i n i t a m a m l a y a m a m ı ş t ı m . A n k a r a i le V i yana 'n ın i k l i m i b i r o l m a d ığ ından , m a s a n ı n pa rça la r ın ın e k l e n e c e ğ i p i m l e r k u r u m u ş o l m a l ı k i , b i r b i r i n e g e ç m i y o r d u . Her t a r a f ı m d a n t e r b o ş a -n ı y o r d u . O d u n l a r i y i ce be l v e r m i ş t i .

Ben b ö y l e masay la u ğ r a ş ı r k e n — «Yahu! . .» d i y e s e s l e n d i . Sand ım k i s i ga ra yakacak .

H e m e n k o ş t u m k i b r i t çak t ım . . . — «Değ i l hayvan. . .» d e d i . K i b r i t r üzgâ rdan s ö n d ü ğ ü i ç i n h e m e n y e n i s i n i ç a k ı

y o r d u m , y i n e s ö n ü y o r . A t a t ü r k y i n e aynı söz le r i s ö y l ü y o r :

— «Değ i l hayvan. . .» D u r u p y ü z ü n e b a k t ı m . A c a b a ne i s t i y o r d u ? — « K o l t u k l a r ı düze l t . . .» e m r i n i v e r d i . B e n i m y a p t ı ğ ı m da b u n d a n başka b i r şey m i y d i s a n

k i? K o l t u k l a r d a n b i r i n i s e r t b i r h a r e k e t l e i t t i m . Sank i «bu m u d u r y a p a c a ğ ı m iş...» g i b i l e r d e n . . . Bendek i ap ta l l ı ğa , c e ha le te bak. K o s k o c a C u m h u r b a ş k a n ı n ı n ka rş ı s ında o l d u ğ u m u u n u t m u ş u m b i le . . .

Y e r l e r yen i c i l â l ı . . . K o l t u k g i t t i , g i t t i , h ız la b i r b a ş k a k o l t u ğ a ç a r p t ı . Z a t e n , c a n ı m b u r n u m d a n ç ıkacak ha le g e l m i ş i m . Fakat A t a t ü r k ne h i k m e t s e k ı zmad ı . Bu h a l i m i hoş g ö r d ü . Y u m u ş a k b i r s e s l e bu kez :

— «G i t f ı s k i y e y i k ı s , ç o k akıyor. . .» d e d i . Bahçeye f ı r l a d ı m . Havuzun f ı s k i y e s i n i k ıs ıp g e r i g e l

d i m .


Tekrar i ş i m e b a ş l a m ı ş t ı m k i , A t a t ü r k ' ü n s e s i ku lak la r ı m d a ç ı n l a d ı :

— «Böy le az akar . Taşk ın o lmazsa daha iy i değ i l m i?» d e d i .

U t a n c ı m d a n y e r i n d i b i n e g i r e c e k g ib i o l d u m . Y ü z ü m k ıpk ı rmız ı y a n ı y o r d u . Ne y a p m ı ş t ı m ben?. . Hata e t t i ğ i m i a n l a m ı ş t ı m . Fakat iş i ş t e n ç o k t a n g e ç m i ş t i . V e A t a t ü r k , y o r g u n l u ğ u n ve s i n i r l i l i ğ i n g e t i r d i ğ i t a ş k ı n b i r h a r e k e t i m i , havuzun f ı s k i y e s i ö r n e ğ i y l e y ü z ü m e v u r u v e r m i ş t i . B i r uşağa, t aşk ın h a r e k e t l e r d e n k a ç ı n m a s ı n ı , naz ik b i r d i l l e hat ı r -l a t ı v e r m i ş t i .

Bu o lay bana b ü y ü k b i r de r s o l d u . A l t ı ay doğ ru d ü r ü s t O 'nun yüzüne b a k a m a d ı m . Kızgın g i b i y d i . A s l a k in t u t m a z d ı ama, be l k i bana öy l e g e l i y o r d u .

RUSLARLA BİR EĞLENCE GECESİ

C U M H U R İ Y E T ' i n O n u n c u Y ı l d ö n ü m ü g e c e s i y d i . A r a mızda ik i İVİoskovalı konuk da b u l u n u y o r d u . V a r o ş i l o f ve B u d i y o n i . B i r ara Rusya 'n ın en y ü k s e k m e v k i i n d e »Sovye t Y ü k s e k Şûras ı P r e s i d i u m Başkanı» o la rak gö rev yapan M a r e ş a l V a r o ş i l o f ve a r k a d a ş ı , o zaman Rus O r d u s u n d a g e n e r a l d i l e r v e İ s m e t İnönü i le Recep Peke r ' i n M o s k o v a ' ya yap t ı k l a r ı gez i y i iade e d i y o r l a r d ı .

O n u n c u y ı l g e ç i t t ö r e n i n i i z leyen konuk la r , o a k ş a m C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı K ö ş k ü n d e v e r i l e n a k ş a m y e m e ğ i n d e hazır b u l u n d u l a r . So f ra e l l i d ö r t k i ş i l i k t i . B u d i y o n i , A t a t ü r k ' ün s o l u n d a , V a r o ş i l o f sağ ında y e r a l m ı ş l a r d ı .

V a r o ş i l o f v e B u d i y o n i ' n i n üze r l e r i nde özen le d i k i l m i ş asker î ü n i f o r m a l a r v a r d ı . Y e m e k masas ı V i yana l ı ün l ü m i mar H o s t m a y s t e r ' e ı s m a r l a n m ı ş t ı . Masa la r b i r b i r i n e ek l en ince Gaz i ' n in baş ha r f i (G) ç ı k ı y o r d u .

Y e m e k b ü y ü k b i r neşe i ç i nde s ü r ü y o r d u . V a r o ş i l o f , he r k o n u ş m a s ı n ı n baş ında :

— «Recep Peker yapar . Recep Peker b i l i r , » d i y e s ö -za b a ş l ı y o r d u .

Recep Peker o z a m a n « C u m h u r i y e t Ha lk F ı rkas ı U m u -


m î Kâ t ib i» i d i . Rusya 'da her i ş i Fırica U m u m î Kâ t i b i (S ta -l in ) yap t ığ ı i ç i n , b i zde de U m u m î Kâ t i b i n yap t ığ ın ı s a n ı y o r v e Recep Peker 'e öze l b i r i l g i g ö s t e r i y o r d u .

K i m s e i ş i n f a r k ı nda d e ğ i l d i . A t a t ü r k h e m e n d u r u m u an lad ı ve S t a l i n d ü z e n i n d e b i r y ö n e t i m i n b izde de v a r m ı ş h i s s i n i k o n u k l a r ı n ü z e r i n d e n k a l d ı r m a k i ç i n t o p l a n t ı y ı d a ğ ı t m a k g e r e ğ i n i d u y d u . A t a t ü r k ' ü n b i r i şa re t i ü z e r i n e y e m e k sona e r m i ş o lan t o p l a n t ı d a ğ ı t ı l d ı . Hep be rabe r k a l k ı l ıp , Tü rkocağ ı b inas ında v e r i l e n O n u n c u Yı l ba losuna g i d i l d i .

Şahane b i r ba loydu b u . Bi r s ü r e ayak ta s o h b e t e d i l d i , dansa ka l k ı l d ı . A t a t ü r k de konuk la ra uyup dans e t t i . A t a t ü r k ' ü n en s e v d i ğ i d a n s , v a l s t i .

Tü rkocağ ından O r d u e v i n e g i d i l d i . A s ı l e ğ l e n c e bura dayd ı . Ge len le r aske r o l d u ğ u n a g ö r e , a s k e r c e b i r e ğ l e n c e daha yak ış ık a l m ı ş t ı . O r d u e v i n d e t ü m o r d u zab i t an ı , g e ne ra l l e r de hazır b u l u n u y o r d u .

Saat üç su la r ında , e ğ l e n c e l e r i n en ha rake t l i o l duğu b i r s ı ra A t a t ü r k e m r e t t i . B i r g r u p genç s u b a y V a r o ş i l o f ve B u d i y o n i ' y i e l l e r üze r ine a l ıp sa londa g e z d i r m e ğ e baş la d ı la r . M ü z i k « M a v i Tuna» v a l s i y d i . Rus g e n e r a l l e r i a l k ı ş la r a ras ında o m u z l a r d a t a ş ı n ı y o r l a r d ı .

Genç subay la rdan b i r başka g r u p coşa rak A t a t ü r k ' ü de e l l e r üze r i nde t a ş ı m a k i s t e d i . O s ı rada A t a t ü r k kahve s i n i i ç i y o r d u . G ü l ü m s e y e r e k e l i y l e İ s m e t İ n ö n ü ' y ü gös te r d i . Bir san i ye i ç i nde İnönü , o m u z l a r a a l ınarak havada gezd i r i l m e ğ e baş land ı . O m u z l a r a a l ınan üç k i ş i n i n d o l a ş m a s ı , m ü z i k b i t ene dek s ü r d ü .

Eğ lence le rden son ra t ü m gene ra l l e r , A t a t ü r k ' ü n ç e v res i nde top land ı l a r . Konuk la r , O 'ndan bazı şey l e r öğ ren m e k n i y e t i n d e y d i l e r . Za ten g e l i ş l e r i n i n ası l neden i de , bu amaca d a y a n ı y o r d u . Fakat Atatürk, us taca d ü z e n l e n m i ş bu oyuna d ü ş m e d i . V a r o ş i l o f a :


— «Biz aske r insan la r ız . S i y a s e t e ak l ımız e rmez . S i yase t i s i v i l l e r konuşsun ,» d i y e k e s t i r i p a t t ı .

S o v y e t g e n e r a l l e r i onu runa v e r i l e n o g e c e k i z i ya fe t t e , O r d u e v i n d e k i e ğ l e n c e l e r s ı ras ında , b i r ara k o n u k l a r a ras ında bu lunan Genera l İ zze t t in Ça l ı ş l a r ' ı n ge rdan ın ın , Recep Peker t a ra f ı ndan g ıd ı k l and ığ ı , A t a t ü r k ' ü n g ö z ü n d e n k a ç m a d ı . Recep Peker b i r ara sa londa d o l a ş m ı ş ve p e n c e re kenar ındak i masada o t u r a n İzze t t in Ça l ı ş l a r ' ı n b i raz ş i ş manca o lan ge rdan ın ı g ıd ı k l amak i s t e m i ş t i . Recep Peker bunu y a p a r k e n de , s a m i m i b i r ş e k i l d e :

— «Nas ı l s ın Paşa?..» d i y e s o r m u ş t u . G ıd ık lad ığ ı k i ş i b i r g e n e r a l , Recep Peke r ' i n r ü t b e s i i se y ü z b a ş ı y d ı .

O s ı rada i ç m e k t e o l d u ğ u kahves in i t abağ ına d ö k e n A t a t ü r k ' ü n bu d u r u m a çok canı s ı k ı lm ış o lacak k i , e r t e s i g ü n , ö ğ l e y e d o ğ r u K ö ş k e g e l i p , her zamank i a l ı ş ı lm ış gö r ü ş m e s i n i yapan Başbakan İ s m e t İ nönü ' ye ş ö y l e d e d i :

— «Recep Peke r ' i n dün a k ş a m yap t ığ ın ı gö rdünüz m ü ? Bi r yüzbaş ı e f e n d i s i o lan Recep Peker , nası l o l u r da b i r Paşanın yüzünü o k ş u y o r , g ıd ığ ın ı e l l e y e r e k ona hal hat ı r s o r a b i l i y o r . B i r yüzbaş ı e f e n d i s i hadd in i b i l m e l i . D e m e k k i , faz la ş ı m a r m ı ş . »

A t a t ü r k s e r t b i r d i l l e bun la r ı s ö y l e d i k t e n son ra İnönü 'nün bu iş i ö n l e m e s i n i ve Recep Bey in ç e k i l m e s i n i e m r e t t i .

İ ş te Recep Peke r ' i n i s t i f a s ın ın n e d e n i , bu h a r e k e t i d i r . C u m h u r i y e t Ha lk P a r t i s i , bu t a r i h t e n son ra Fırka U m u m i K â t i p l i ğ i n d e n a l ına rak Başbakan l ığa bağ lanmış t ı r .

Bazı an ı la rda Recep Peke r ' i n i s t i f a s ı , başka n e d e n l e re bağ l ı o la rak g ö s t e r i l m e k t e d i r . S ö z g e l i m i Hasan Rıza Soyak , bu o l a y ı , T rakya U m û m i M ü f e t t i ş i Kâz ım D i r i k i le Recep Peker a ras ındak i an laşmaz l ığa bağ lamak tad ı r . A t a t ü r k i le F lo rya 'da g e ç e n b i r g ö r ü ş m e s i n e g ö r e Soyak ' ı n an la t t ı ğ ı ş u d u r :

Recep Peker , Kâz ım D i r i k i n T rakya 'da k ö y l ü l e r i e z d i -


ğ i n i , l<endi ler inden l i i z m e t ve para y a r d ı m ı i s t e d i ğ i n i i l e r i sü re rek , onu o radan uzak laş t ı rmas ı i ç i n A t a t ü r k ' ü n e m r i n i kopa rmağa k a l k m ı ş . A t a t ü r k de Kâz ım Paşa 'n ın Traky a ' d a ne le r y a p m a k i s t e d i ğ i n i ö ğ r e n m e k a m a c ı y l e e r t e s i gün y i r m i a rkadaş ıy la T rakya 'da b i r gez i ye ç ıkar . M u r a t l ı i s t asyonunda t r e n d e n inen A t a t ü r k , i s t a s y o n u n ka rş ı s ın dak i b i r ev in ö n ü n d e o t u r a n yaş l ı b i r kar ı koca i le k o n u şup d e r t l e r i n i d i n l e r . Kad ın , g e l i n i n i n h a s t a n e d e , o ğ l u n u n aske rde o l d u ğ u n d a n , a d a m , g ö z l e r i n i n g ö r m e d i ğ i n d e n ya kını r . A m e l i y a t i ç i n d o k t o r l a r a e m i r v e r m e s i n i i s t e r . İ s tas yona d ö n ü l ü r k e n A t a t ü r k , y a n ı n d a k i l e r e : « A r t ı k bu rada i ş i m iz k a l m a d ı . D o ğ r u İ s tanbu la . G ö r d ü n ya Recep Peker i ş te bun la rdan ş i k â y e t ed i yo r . Hayre t ,» der . İ s tanbu l ' a , er t e s i gün de A n k a r a ' y a d ö n ü l ü r . İk i gün son ra Çankaya Köş künde A t a t ü r k i le Recep Peker , aynı k o n u y u t a r t ı ş ı r l a r . Kâz ım Paşanın m ü f e t t i ş l i k t e n uzak laş t ı r ı lmas ı i ç i n e m i r a l mağa ça l ışan Recep Peker 'e canı s ık ı lan A t a t ü r k , şun la r ı s ö y l e r :

— « A r t ı k y e t e r Recep Bey. Kend in i üzme , ben i d e boş y e r e m e ş g u l e t m e . A ld ığ ın ı z b i l g i l e r i v e v e s i k a l a r ı Vek i l Beye v e r i r s i n . G e r e k i r s e m ü f e t t i ş g ö n d e r i p . Kâz ım Paşa' nın yap t ı k la r ın ı t e f t i ş e t t i r i r . G e r e k i r s e r e s m î t a h k i k a t y a p ı l ı r . Bunun s o n u c u n a g ö r e kanun i i ş l e m e geç i l i r , » der .

O laydan ik i g ü n son ra (A .A . ) Recep Peke r ' i n Part i U m u m i K â t i p l i ğ i n d e n ç e k i l d i ğ i n i d u y u r u r .

Fakat Recep Peke r ' i n ç e k i l m e s i , ası l Rus la r la i l g i l i e ğ l e n c e g e c e s i n d e g e ç e n o lay y ü z ü n d e n o l m u ş t u r . A t a t ü r k ' ü n Ordu sayg ın l ı k ve o n u r u n a ne den l i i l g i v e t i t i z l i k

g ö s t e r d i ğ i n i n s e ç i k b i r ö r n e ğ i d i r . O y s a A t a t ü r k , Recep Peker ' i seve r v e s o f r a s ı n d a n e k s i k e t m e z d i . Sık s ık şaka-laş t ığ ı o l u r d u . Ha t ta b i r s ü r e önce Recep Peker çok ş i ş m a n l a d ı ğ ı , g ö b e k bağ lad ığ ı i ç i n V i yana ' ya g i d i p zay ı f l ama k ü r ü y a p t ı r m ı ş , ç ı ta g i b i yu rda d ö n m ü ş t ü . Recep Peker ' i n


y i n e s o f r a d a , e s k i s i n i a r a t m ı y a c a k ş e k i l d e büyiJk b i r i ş tah la y e m e k y e d i ğ i n i g ö r e n A t a t ü r k :

— «Bi r i nsan ın m i d e s i ça l ı ş ı r sa , ka fas ı ça l ı şmaz . O-nun i ç i n az yey in ,» d i y e t a k ı l m ı ş t ı b i l e .

NİŞANCIL IĞI

ATATÜRK e s k i ve t e c r ü b e l i b i r a s k e r d i . O 'nun iy i b i r n i şanc ı o l d u ğ u n u d u y m u ş t u m . Ha t ta b i r gün D o l m a b a h ç e Saray ın ın b a h ç e s i n d e yak ın la r ına n i şan a lma hakk ında b i l g i v e r d i ğ i n i h a t ı r l a r ı m .

Bir gece s o f r a d a n yen i k a l k ı l m ı ş t ı . Söz n i ş a n , a t ı ş ü z e r i n e y d i . K o n u k l a r d a n Ş ü k r ü Kaya , b i r ara baş ıy la t a v a na doğ ru i ş a r e t e d e r e k :

— «E lek t r i k a m p u l l e r i n e n i şan a l m a k zo rdu r . Hede fe i s a b e t o lmaz,» d i ye b i r söz a t t ı o r t a y a .

A t a t ü r k , bunu ga r i p b u l m u ş g ib i baka rak : — «Yaaa, ö y l e m i?» d i y e s o r d u . Son ra bunun n e d e

n i n i an la tmas ın ı i s t e d i . Ş ü k r ü Kaya d a : — « A m p u l ış ık l ı o l d u ğ u n d a n göz a l ı yo r . N i şan ve v u

ruş da zor o luyo r ,» d e d i . A t a t ü r k h e m e n kapıdak i n ö b e t ç i y i ç a ğ ı r t t ı . — «Şu g ö r d ü ğ ü n a m p u l ü v u r a b i l i r m i s i n ? » d e d i . M e h m e t ç i k h i ç d ü ş ü n m e d e n : — «Emre t Paşam...» d i y e r e k h e m e n s i l âh ına as ı ld ı v e

duva rda ası l ı b u l u n a n a p l i k t e k i üç a m p u l ü t e k e r t e k e r t a m i sabe t l e v u r d u .

-174 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

Atatür l< , i<onul<lara d ö n e r e k ; — «Gördünüz ya , Türk aske r i böy le vurur . . .» d e d i k

t e n s o n r a , a rka c e b i n d e k i t o p l u tabancas ın ı ç e k e r e k t a v a n dak i av i zen in a m p u l l e r i n i baş lad ı t e k e r t e k e r t a m i sabe t v u r m a ğ a .

A t ı ş iş i b i t i n c e A t a t ü r k , Ş ü k r ü Kaya 'ya d ö n d ü : — «Hani y a h u , s e n i n d e d i ğ i n o lmadı ,» d e d i . Ş ü k r ü

Kaya 'da ses seda yok tab i î . Eski köşk ahşap o l d u ğ u n d a n a t ı lan k u r ş u n l a r d a n t a

v a n d e l i k d e ş i k o l d u . Bu kadar la ka lsa i y i . Y u k a r d a k i y a t ak odas ın ın g a r d r o h u n d a ne kadar g ö m l e k , d o n , f an i l a v a r s a d e l i k d e ş i k o l m u ş . B e r e k e t ya tak odas ında o anda k i m s e y o k t u .

Er tes i günü bu d e l i k l i g ö m l e k l e r i g e t i r i p b ize dağ ı t t ı l a r . Ö n c e d e l i k o l duk la r ı n ı b i l m i y o r d u k . A ğ ı r v e paha l ı c i n s t e n o lan g ö m l e k l e r i g ö r ü n c e , hat ta a l a l ı m m ı , a lmaya l ım mı g i b i s i n d e n d u r a k s a m a b i l e g e ç i r m i ş t i k . Fakat d e l ik g ö m l e k l e r i A t a t ü r k ' e lây ık g ö r m e m i ş l e r . U m u m î K â t i p de g e t i r i p b ize v e r d i . Be lk i de bundan A t a t ü r k ' ü n haber i o l m a d ı .

YALNIZLIĞ!

BİR sonbaha r g e c e s i . Çankaya K ö ş k ü n d e akşam sof -rasmda la r .

Hava b i raz s ı cak o l d u ğ u n d a n A t a t ü r k , so f r ay ı d ışar ı k u r m a m ı e m r e t t i . On la r s o f r a d a y k e n , i k i n c i b i r so f ray ı d a y a v e r l i ğ i n a rkas ındak i bahçeye haz ı r l ad ım .

— «Sof ra hazır Paşam,» d e y i n c e önce A t a t ü r k ayağa k a l k t ı . Sonra b i r e r b i r e r t ü m k o n u k l a r ka l k t ı l a r . Kad ın l ı , e r kek l i neşe l i b i r t o p l u l u k t u . G r a m o f o n d a zeybek havası ça l ı y o r d u . M e c l i s i n en k e y i f l i z a m a n ı y d ı . Bu b u l u n m a z ahen g i b o z m a m a k i ç in g r a m o f o n u k u c a k l a d ı ğ ı m g ib i on l a r ı n önüne d ü ş t ü m . Konuk la r kucağ ımda t a ş ı d ı ğ ı m g r a m o f o nun aheng ine k e n d i l e r i n i k a p t ı r m ı ş l a r , oynaya rak i l e r l i y o r l a rd ı .

Böy lece b a h ç e d e k i so f r aya va rd ık . H e r k e s y e r l e r i n i a l d ı . Y e d i l e r , i ç t i l e r , ça lg ı ça l ıp e ğ l e n d i l e r ; gü l dü l e r oynad ı la r .

A t a t ü r k ' ü n so f r ada uzun sü re i ç t i k t e n son ra hora t e p ip dans e t t i ğ i , zeybek oynad ığ ı g ö r ü l ü r d ü . En s e v d i ğ i m ü z ik pa rça la r ı a ras ında Rume l i t ü r k ü l e r i n d e n son ra , zeybek hava lar ı g e l i r d i . O ' n u n e ş e l e n d i r m e k i ç in a rkadaş la r ı v e


d a v e t l i l e r de k e n d i s i n i n pek s e v d i ğ i zeybek oyun la r ı n ı oyn a r l a r d ı .

Güze l b i r ay ışığı v a r d ı . Sabaha karş ı h e r k e s e b i r m a h zun luk ç ö k t ü . S e s l e r , ça lg ı l a r yavaş yavaş k e s i l d i . Hava adamak ı l l ı s e r i n l e m i ş t i . H e r k e s baş lad ı ü ş ü m e ğ e .

Konuk la r e l l e r i n i ö p e r e k ay r ı l d ı l a r . Â f e t H a n ı m : — «Paşam, s o ğ u k b a ş l a d ı , g i de l im ,» d e d i . Fakat A t a t ü r k , bu insan ı i l i k l e r i n e dek ü r p e r t e n s e r i n

havadan a y r ı l m a k i s t e m i y o r d u . Bunun üze r i ne k ı zka rdeş i i l e Sab iha G ö k ç e n , Â f e t İ nan , Ruk iye , N e b i l e , Zeh ra Ha n ı m l a r hep be rabe r iz in i s t e y e r e k ay r ı l d ı la r . B ü t ü n g e c e l e r i n i uy k usuz g e ç i r e n A t a t ü r k , s ı hha t i ne pek d ü ş k ü n d e ğ i l d i . Y e r i n d e n b i l e k ı p ı r d a m a d ı .

O rada b e n d e n başka k i m s e k a l m a d ı . B i r de y a v e r l e r d e n Ce lâ l Bey v a r d ı . A t a t ü r k ü ş ü y e c e k t i . Ç o k ü z ü l ü y o r d u m . Fakat v a z i f e m yüzünden o ras ın ı b ı r akamazd ım .

G r a m o f o n d a güze l v a l s l e r ça l ı yo r , ben O 'na hâ lâ ra kı v e r i y o r d u m . Bi r an g e l d i :

— «Rakı i s temez . . . Y e t e r ! » d e d i . A r t ı k ya ln ız g r a m o f o n d i n l i y o r v e d ü ş ü n ü y o r d u . B i raz

ö n c e buras ın ı n e ş e y e boğan konuk la r , y e y i p i ç m i ş l e r , b i re r i k i ş e r baş la r ın ı a l ıp ç e k i l i p g i t m i ş l e r d i . H e p s i n i n e v i n d e b i r b e k l e y e n i v a r d ı . Ç o l u ğ u , ç o c u ğ u , e ş i , anas ı , b a b a s ı .

A t a t ü r k i se s a d e c e d ü ş ü n c e l e r i y l e baş h a ş a y d ı . Koca K ö ş k t e yapaya ln ı zd ı . Bu hal bana çok d o k u n d u . Ya ln ız l ığ ı ö y l e s i n e hüzün v e r i c i y d i k i . . . B i r gece k e n d i s i n i odas ına ç ıka racak b i r adamı b i l e o l m a d ı ğ ı n d a n acı acı y a k ı n m ı ş , ne kadar bedbah t o l d u ğ u n u an la tmak i s t e m i ş t i .

Sabah o l m u ş t u . Be l k i üç d ö r t saa t ö y l e k a l m ı ş t ı . G ü nün i l k ış ık la r ı ağaç la rdan s ü z ü l ü n c e y e dek o rada k a l d ı . A t a t ü r k hâlâ ç e n e s i n i y u m r u ğ u n a d a y a m ı ş , o l d u ğ u y e r d e y d i . Yavaş yavaş d o ğ r u l d u ğ u n u , ağı r a d ı m l a r l a K ö ş k e d o ğ ru i l e r l e d i ğ i n i g ö r d ü m . Ben d e a rkas ından ağı r ağır ya tak odas ına kadar y ü r ü d ü m . Sess i zce odaya g i r d i . B i r anah ta -


F: 12

r ı n d ö n d ü ğ ü n ü i ş i t t i k t e n son ra g e r i d ö n d ü m . So f ray ı t o p l ad ı k tan son ra y a t m a ğ a g i t t i m . A t a t ü r k b e l k i yapaya ln ızd ı a m a , b ü t ü n b e n l i ğ i Türk m i l l e t i y l e d o l u y d u . Bü tün m i l l e t i n d e ka lb inde y a t ı y o r d u . A i l e m u t l u l u ğ u n u m i l l e t i n i n s e v g i s i y l e d e ğ i ş m i ş t i .

CİĞERLERİMDEN H A S T A L A N D I M

A T A T Ü R K her g e c e ç o k geç , sabaha ka rş ı ya t t ı ğ ı i ç i n ben de ayn i s a a t l e r d e y a t m a k z o r u n d a y d ı m . Saraydak i öbü r s o f r a c ı l a r d a n b e n i m bu zor m e v k i i m l e y e r i n i h e m e n d e ğ i şecek o lan la r ç o k t u . Fakat A t a t ü r k ' e o lan sonsuz b a ğ ı m , s e v g i m , s a y g ı m , bu s ık ın t ı l ı hayata ben i k u v v e t l i bağ la r la b a ğ l a m ı ş t ı . O 'nun yan ından a y r ı l m a m a k i ç i n i z in l i g ü n l e r i m i b i l e f eda e t m e k t e n ç e k i n m e z . K ö ş k t e ka l ı r , s o f r a s ın ı hazı r lar , h i z m e t i n i e k s i k e t m e z d i m .

B i rkaç y ı l son ra bu s e v g i n i n a rmağan ın ı (!) g ö r m e k t e g e c i k m e d i m . C i ğ e r l e r i m d e n h a s t a y d ı m . D o k t o r l a r a r t ı k ç a l ı ş a m ı y a c a ğ ı m ı s ö y l e d i l e r . S a n a t o r y u m a y a t m a m ı i s t e d i l e r . Den iz havası a l m a m g e r e k i y o r m u ş . Bu yüzden 1935 da hava d e ğ i ş i m i i ç i n E r tuğ ru l y a t m a v e r i l d i m . A t a t ü r k , h e m a y l ı ğ ı m ı , h e m e l b i s e l e r i m i A n k a r a ' d a n g ö n d e r t i y o r -d u . H iç b i r s ı k ı n t ı m y o k t u . Raha t t ım . A n k a r a ' n m s e r t ha vas ından da k u r t u l m u ş t u m . Ü s t e l i k m e m l e k e t i m d e , a i l e o c a ğ ı m d a y d ı m . Ya ln ız ben i O 'ndan ay r ı k a l m a m üzüyor d u . Hava d e ğ i ş i m i n d e n s o n r a y e n i d e n A n k a r a ' y a d ö n d ü m .

H a s t a l ı ğ ı m g e ç m e m i ş t i . D o k t o r l a r g e c e ç a l ı ş m a m ı m e n e t t i l e r . Başka yapacak ça re y o k t u . K e n d i m i ha ls iz h i s -


s e t m e s e m , her ş e y e r a ğ m e n dol<tor iar ı d i n l e m e y e c e k , y i n e ça l ı şmağa d e v a m e d e c e k t i m .

A y r ı l ı k ge l i p ç a t m ı ş t ı . Bu s e f e r k i büyük ay r ı l ığa b e n z i y o r d u . Ça res i z b o y n u m u b ü k ü p , a y r ı l m a d a n ö n c e A t a t ü r k ' e veda e t m e k üzere yan ına ç ı k t ı m . G ö z l e r i m d e k i y a ş lar ı zo r t u t u y o r d u . Boğaz ıma b i r h ı çk ı r ı k t ak ı l ı p k a l m ı ş t ı . K o n u ş a m ı y o r d u m . A t a t ü r k h a l i m i g ö r ü n c e ü z ü l d ü . Sonra t e s e l l i e t m e k i s t e r c e s i n e :

— « K o r k m a Çe leb i E fend i . B i z im Sab iha v e Ruk iye d e ayn ı ş e k i l d e y d i l e r . D o k t o r l a r on la ra da c i ğ e r l e r i n i z has t a ded i l e r , haya d e ğ i ş i m i yap t ı r d ı l a r . A m a , h i ç b i r şey ç ık m a d ı . Sende İde b i r şey y o k t u r . İ s t a n b u l ' d a kend in i a d a m ak ı l l ı d o k t o r l a r a g ö s t e r . G e r e k i r s e sen i İ s v i ç r e ' y e d e g ö n de r i r i z .»

— «Paşam, d o k t o r l a r b e n i m ç a l ı ş m a m ı m e n e d i y o r l a r . B e n i m s e i ş i m gece so f raya h i z m e t e t m e k t i r . O so f raya h i z m e t e d e m e d i k t e n son ra neye ya ra r ki d ü n y a ! » d e y i n c e o hassas adam b i r an d u r a k l a d ı . A y r ı l ı ş ı m d a n O 'nun d a ü z ü n t ü l ü o l d u ğ u b e l l i y d i . Ö y l e ya , ö güne kadar on y ı l ge c e l i gündüz lü h i z m e t i n i g ö r m ü ş t ü m . D e r t l i zaman la r ında , ya ln ı z l ı k an la r ında ben i ka rş ıs ına a l ıp d e r t l e ş m i ş , g i t t i ğ i he r y e r e b e r a b e r i n d e g ö t ü r m ü ş t ü . O b i r C u m h u r b a ş k a n ı , ben b i r h i z m e t k â r da o l s a m , n i h a y e t b i r b i r i m i z e ı s ınmış , a l ı ş m ı ş t ı k . E l in i o m u z u m a v u r a r a k :

— «Gene o s o f r a y a h i z m e t e d e r s i n , böy le ka lmaz.»

— « H i z m e t e d e r i m a m a , bundan son ra y a p a c a ğ ı m h i z m e t s ığ ın t ı g i b i o lu r .»

— «B i rkaç z a m a n böy le o l s u n . Ne ç ıkar bundan?»

S ö y l e y e c e k başka b i r şey k a l m a m ı ş t ı . E l in i ö p e r e k yan ından a y r ı l d ı m . İ s tanbu l ' a g e l d i m . Tam i k i ay k a l k m a -macas ına y a t a k t a y a t t ı m . On y ı l A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e g e ce sabah la ra dek ç a l ı ş m a m ı n s o n u c u i ş t e böy le o l m u ş t u .

B i r s ü r e son ra A t a t ü r k İ s tanbu l ' a g e l m i ş , ben de b i -


raz i y i l e ş t i ğ i m i ç i n t e k r a r yan ına d ö n m ü ş t ü m . Fakat a r t ı k sağ l ı k d u r u m u m , g e c e l e r i ç a l ı ş m a m a e l v e r i ş l i d e ğ i l d i . Ben i m d e ğ i l , A t a t ü r k ' ü n d e s ı h h a t i n i n e s k i s i g i b i o l m a d ı ğ ı n ı üzü le rek g ö r d ü m .

SESİM KISILDt

BİR G Ü N nas! İ o l m u ş b i l m i y o r u m , s e s i m k ı s ı l m ı ş t ı . H i z m e t s ı ras ında A t a t ü r k , b i r şey so racak d i y e ö d ü m ko-p u y o r d u . Cevap v e r e m e y e c e ğ i m i ç i n k i m b i l i r ne kadar b e n i m l e a lay ede r , d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m .

He rkes kend i â l e m i n d e y d i . Büyük b i r d i k k a t l e s e r v i s yap ıyo r , en u fak b i r f a l s o y a m e y d a n v e r m e m e ğ e ça l ı ş ıyo r d u m . A h , bu g e c e y i b i r a t l a t a b i l s e m . K i m s e n i n d i k k a t i n i ç e k m e d e n so f ra fas l ın ı k a p a t a b i l s e m .

V a k t i n i l e r l e m i ş b i r s a a t i n d e , sank i başka konuşacak konu k a l m a m ı ş g i b i , İ ç i ş l e r i Bakanı Ş ü k r ü Kaya, ka rş ı la r ında e l p e n ç e d i k i l i p du ran ben i i ş a r e t e d e r e k :

— «Paşam, Ç e l e b i dün gece çok i çk i i ç m i ş , ses i k ı s ı lmış . . .» d e m e s i n m i ?

Bütün göz le r ü z e r i m e ç e v r i l d i . Sonunda i ş t e k o r k t u ğ u m a u ğ r a m ı ş t ı m . Bak ış la r ın a l t ında ez i l i yo r g i b i y d i m . A t a t ü r k , bu söz le re ne d i y e c e k d i ye m e r a k l a b e k l i y o r d u m . Ya ben i uzun uzun k o n u ş t u r m a ğ a , ya b i r n u t u k a t t ı rmağa ka l ka r sa . Ne y a p a r d ı m ? S e s i m ç ı k m ı y o r k i konuşay ım . . .


A t a t ü r k y ü z ü m e b a k t ı , b a k t ı . Sonra ne d e s e beğen i r s i n i z?

— «Kesk i i ç se hayvan . Ses i k ı s ı l m a y a c a k t ı . İ ç m e d i ğ i i ç i n k ı s ı lm ış t ı r . »

B A M Y A KONSERVESİ

ATATÜRK boğazına d ü ş k ü n d e ğ i l d i . Y e m e k s e ç m e z , geç saa t l e re dek s ü r e n a k ş a m so f r a l a r ı nda pek az y e m e k y e r d i . Vapu r v e t r e n g e z i l e r i n d e ise soğuk y e m e k l e r l e y e t i n i r d i .

B i r kış g ü n ü E r tuğ ru l Ya t ı y l a İ s tanbu l ' dan Y a l o v a ' y a g i d i y o r d u k . Y e m e k saa t i g e l i n c e so f ray ı haz ı r l amağa başl a d ı m . Den iz o l d u k ç a ç a l k a n t ı l ı y d ı . Y a t da lga la r ı n e t k i s i y le beş i k g ib i s a l l a n ı y o r d u . So f raya a l i m ü n i t y e m e k l e r s ı r a l a n m ı ş t ı . B i r kayık t abak ta da , yen i aç ı lm ış b i r b a m y a k o n s e r v e s i v a r d ı .

A t a t ü r k , daha çok bamya k o n s e r v e s i n e i lg i g ö s t e r d i . H e m e n h e m e n başka şey y e m e d i . Tabağı boşa l t t ı d i y e b i l i r i m . Fakat t e k n e n i n sa l l an t ı s ı ndan m ı , yoksa daha önce y e d i ğ i b i r y i y e c e k t e n m i d e s i n i bozduğundan m ı , pek a n l a y a m a d ı m , y e m e k t e n ka lka r ka l kmaz lavaboya koşup , i s t i f r a e t m e ğ e baş lad ı . A n l a ş ı l a n aç karn ına y e d i ğ i baTnya k o n s e r v e s i n i m i d e s i k a l d ı r m a m ı ş t ı . Kay e d e r k e n d ö n ü p :

— «Beni zeh i r l ed in i z .» d i ye bağ ı rmağa baş lad ı . H e p i m i z t e l â ş l a n d ı k . Y a t t a ne kadar adam v a r s a , b i r

k o r k u d u r a ld ı h e p s i n i . Tanr ı k o r u s u n , ya b i r ş e y o lu r sa? . .


A t a t ü r k , sağa so la ça t ı yo r , a rada b i r d e : — «Beni zeh i r l ed in i z ,» sözünü t e k r a r l ı y o r d u . K i m z e h i r l e y e b i l i r d i O 'nu? M i d e s i k a l d ı r m a m ı ş t ı o ka

d a r . Y o k s a k o n s e r v e k u t u s u n u e l i m l e aç ıp , t abağa koy m u ş t u m .

A t a t ü r k ' ü n bu ha l in i g ö r e n g ö r e v l i l e r , h e m e n h a r e k e t e g e ç i p s o r u ş t u r m a ğ a baş lad ı la r . Ne le r ak la g e l m i y o r d u k i , o an . S u i k a s t s ö y l e n t i s i n i o r t aya a tan la r b i l e o l m u ş t u .

Böy le ş e y l e r i nsan ın f enas ına g i d i yo r . Oysa b a m y a k o n s e r v e s i n i s o f r a d a k i l e r de y e m i ş t i . A m a on la ra d o k u n -m a m ı ş t ı . Ü s t e l i k s u i k a s t yap ı ld ığ ından ş ü p h e e d e n l e r l e , bamyay ı y i y e n l e r aynı k i ş i l e r d i .

Bazı i nsan la r ı n m i d e l e r i hassas o luyo r . Be l i r l i y i y e c e k l e r ka rş ıs ında t e p k i g ö s t e r i y o r . B ö y l e l e r i n e y e d i k le r i h e m e n d o k u n u y o r . Ü s t e l i k A t a t ü r k , o gün i çk i y i b i raz faz la a l m ı ş t ı . Den iz çok da lga l ı yd ı . H e p i m i z i n başı d ö n m ü ş t ü sa l l an t ı dan .

Nane l i m o n kayna t ıp i ç i r d i k t e n sonra A t a t ü r k ' ü n m i d e s i b i raz d ü z e l d i . B i z im k o r k u m u z da yavaş yavaş da ğ ı l d ı .

O gün g e ç i r d i ğ i m k o r k u y u ko lay ko lay u n u t a m a m . Bi r daha%, so f r aya ne bamya k o n s e r v e s i g e t i r d i m , ne de k e n d i m y e d i m . Bu de rs bana y e t t i de a r t t ı b i l e .

BERBER RIDVAN' I K O V U Ş U

BERBER Rıdvan, A t a t ü r k ' ü her gün t r a ş e t m i ş adamd ı r . A t a t ü r k , Se lân i k l i o lan Rıdvan' ı çok seve r , her zaman t a k ı l ı r , şaka laş ı r , o da A t a t ü r k ' ü n e ş e l e n d i r m e k i ç in t ü r l ü bahane le r bu lu r , s a b u n l u f ı r çay ı ağzına soka rak şak l aban l ık yapa rd ı .

B i r gün kahvede b i l a rdo o y n u y o r d u m k i , Rıdvan g e l d i : — «Had i ka lk , b e r a b e r c e Be rbe r H a m i ' n i n ev i ne g i

deceğ iz ,» d e d i .

— «Ben t a n ı m a d ı ğ ı m a d a m ı n e v i n e g i t m e m . »

— «Ne ç ıka r? H e m o rda i çk i de var . Bol bo l i çe r i z .»

— « İçk i de i ç m e m . »

Rıdvan ' la g i d e r s i n , g i t m e z s i n d i ye uzun uzun ç e k i ş t i k . A m a s o n u n d a da ka l k t ı k , g i t t i k .

Evde F a h r e t t i n Paşanın y a v e r i de v a r m ı ş . K e n d i s i n i t a n ı m ı y o r u m . İçk i f as l ı b a ş l a d ı . H e r k e s s a r h o ş . Bi r ben i ç m i y o r u m . Yan i m e c l i s i n t e k ay ık a d a m ı y ı m . G r a m o f o n d a p lak ça l ı yo r . A t a t ü r k ş ö y l e , Ş ü k r ü Kaya böy le oyna r d i y e t a k l i t yap ı l ı yo r . D e r k e n Be rbe r M e h m e t g e l d i . Se lâm s a bah tan s o n r a :


— « V a s f i y e ' y i sana y a p a y ı m mı?» d i ye b i r s o r u a t t ı o r t a y a .

V a s f i y e , A t a t ü r k ' ü n Kızı d i y e anı lan I J l kü 'nün a n n e s i y -d i . D u l d u v e K ö ş k t e A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n e b a k ı y o r d u . «Bu da n e r d e n ç ık t ı?» g i b i s i n d e n :

— «Başkas ın ı b u l a m a d ı n m ı yan i?» d i y e s o r d u m . — «Sen in e v l e n m e n l âz ım . Paşa'ya da s ö y l e r i m . Ha

d i bu i şe «He» d e . B i z im k o n u ş m a y ı d u y a n Be rbe r R ıdvan : — «Bu baba l ığ ı bana yap . Ben a l ı r ım,» d e d i . Berber M e h m e t ' i n d e d i ğ i n e gö re kadın ben i para l ı b i

l i yo r , d e r l i t o p l u b u l u y o r m u ş . O günkü k o n u ş m a , V a s f i y e ' n i n ku lağ ına g i t m i ş . S ö y l e n t i y e g ö r e V a s f i y e , Rıdvan ' ın k e n d i s i n e t a l i p o l d u ğ u n u d u y u n c a , a t l a t m a k i ç in b i r f ı r sa t ı n ı b u l u p «Siz in t a k l i d i n i z i yapt ı ,» d i y e A t a t ü r k ' e s ö y l ü y o r .

B i r sabah K ö ş k t e n ç ı k m a ğ a haz ı r lanan A t a t ü r k , ç o k s i n i r l i b i r ha lde ayakkab ı la r ın ı bağ layan Rıdvan ' ın başına ç e k e c e k l e v u r a r a k :

— « D e f o l , g i t buradan,» d e d i . Rıdvan ne o l d u ğ u n u a n l a y a m a d ı . A ğ z ı , d i l i t u t u l d u .

Biz de t aş g i b i d o n u p ka ld ık . K o v u l u ş u n u n n e d e n i n i ö ğ r e n e m e d e n Rıdvan eşya la r ın ı t o p l a d ı . K e n d i s i n i i s t a s y o n a kadar b e n g ö t ü r d ü m . A k ş a m t r e n i n e b i n d i r d i m :

— « İs tanbu l ' da k i m s e n va r mı?» d i y e s o r d u m . — « A n n e m va r Cema l .» — « İnşa l lah o rada i s t i k b a l i n iy i o l u r , kazancın a r ta r ,

anana da bakars ın ,» d e d i m . O gece A t a t ü r k s o f r a y a i n m e m i ş , y e m e ğ i n i k ü t ü p h a

nede t e k başına y e m i ş , ha t ta i ç k i y i de çok az i ç m i ş t i . A k ş a m ç i f t l i k t e n Köşke g e l i n c e Rüsuhi Beye s o r m u ş :

:— «Rıdvan g i t t i m i?» — «G i t t i Paşam.» — « K i m g e ç i r d i ? » — « S a m i m i a rkadaş ıd ı r , Ç e l e b i geç i rd i . »


Bunu ö ğ r e n d i y a , t a m y e m e ğ i n i ö n ü n e koyuyordun^, k i , aynı so ru la r ı bu kez bana da s o r m a ğ a b a ş l a d ı :

— «Rıdvan g i t t i m i ? » — «G i t t i e f e n d i m . K e n d i s i n i t r e n e b i n d i r i r k e n t e s e l l f

e t t i m . Ç o k ü z g ü n d ü . O rada daha ç o k para kazan ı rs ın , d e d i m . »

A t a t ü r k , y ü z ü m e baka rak onu k o v u ş u n d a n do lay ı haklı o l d u ğ u n u a n l a t m a k i s t e r c e s i n e :

— «Cezasını ç e k s i n . Bunu h a k e t m i ş t i . G e ç e n l e r d e içki i ç e r k e n b e n i m t a k l i d i m i yapmış .»

— «Paşam, o y e m e k t e ben de v a r d ı m . B i r çok k i m s e n i n t a k l i d i yap ı l d ı . A m a s i z i n k i n i y a p m a k k i m i n h a d d i n e ? Rıdvan sadece s iz i en yak ından t an ı yan b i r i o l a rak g ü l ü şünüzü b e n z e t m e ğ e ç a l ı ş t ı . H e m bu o lay ın ü z e r i n d e n a l t f ay g e ç t i . Ş i m d i y e kadar n e r e d e y d i o adam la r? Bi r şey d e ğ i l , Rıdvan ' ın bak t ığ ı b i r de anacığ ı var .»

Ö y l e d e y i n c e göz le r i n i kapad ı , k o n u ş m a d ı . Ü z ü l d ü ğ ü b e l l i y d i . Rıdvan A n k a r a ' d a o l s a , d e m e k k i , ge r i a l acak t ı .

Rıdvan' / t e k r a r i şe a l m a s ı i ç i n araya b i r ç o k r i c a l a r g i r d i . Fakat A t a t ü r k ' t e n , çok s e v d i ğ i b e r b e r i i ç i n af k o p a r m a k m ü m k ü n o l m a d ı .

B i r y ı l son ra İ s tanbu l ' a g e l d i ğ i m i z d e Sa l ih Bozok 'a s ö y l e t t i k . Rıdvan ' ı y e n i d e n i şe a l m a s ı i ç i n . . . A t a t ü r k ' t e n bu k c n u d a iz in a l m ı ş o l m a l ı k i , h e m e n bana :

— «Paşa a f f e t t i . G i t Rıdvan' ı bu l ,» d e d i . A r a b a t u t u p Rıdvan' ı b e r b e r dükkân la r ı nda a r a d ı m , b u

l a m a d ı m . Saraya d ö n d ü ğ ü m d e b i r de b a k t ı m k i , Rıdvan o rada . A t a t ü r k , baş ıy la Rıdvan ' ı i şa re t e d i p , b i r y ı l önce k e n d i s i n e s ö y l e d i ğ i m söz le r i unu tmad ığ ın ı b e l i r t e r e k şöy le k o n u ş t u :

— «Çe leb i E fend i , Rıdvan d ışa rda çok kazanmış ama , y i n e de b iz i t e r c i h e t t i . »

Böy lece Rıdvan y e n i d e n i şe a l ı nd ı . Ö l ü n c e y e kadar A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e ç a l ı ş t ı .

BEKİR Ç A V U Ş ' U N HİZMETİ

BEKİR Ç A V U Ş , A t a t ü r k ' e ç o k i ı i zme t e t m i ş b i r aske r d i . C u m h u r i y e t d e v r i n d e de uzun s ü r e A t a t ü r k ' ü n y a n m d a k a l d ı . Ç o k s e v d i ğ i h i z m e t k â r l a r ı n d a n b i r i y d i . Bek i r Ç a v u ş u ç o k s e v e n A t a t ü r k ' ü n , onu b i r ç o k kez a ln ından ö p t ü ğ ü n ü g ö r m ü ş ü m d ü r . Öze l h i z m e t l e r i n d e ku l land ığ ı Bek i r Ç a v u ş u d a h a ç o k Yozga t ayak lanmas ın ı b a s t ı r m a s ı n d a k i y a r a r l ı k l a r ından do lay ı ç o k t a k d i r e t m i ş t i .

Bek i r Ç a v u ş , ta B i r i n c i Dünya Savaş ında , Ç a n a k k a l e ' d e A t a t ü r k ' ü n yan ında b u l u n m u ş . M ü t a r e k e y ı l l a r ı i ç i n d e o da he r aske r g i b i t e r h i s o l m u ş . Baba ocağ ı Çank ı r ı ' ya d ö n m ü ş . . . A r a d a n uzun b i r zaman g e ç t i ğ i ha lde Bek i r Ç a v u ş a n n e s i n i n yan ından ayr ı lmaz . . . B i r gün Gazi M u s t a f a K e m a l Paşa 'n ın A n k a r a ' y a g e ç t i ğ i n i duyan annes i h e m e n o ğ l u n a :

— «Hayd i ç o c u ğ u m , eşya la r ın ı t o p l a . Sen in k u m a n d a n ın A n k a r a ' y a g i t t i . O rada aske r t o p l u y o r m u ş . O r d u k u r a c a k m ı ş . Sen in de o rda o l m a n l â z ı m . De rha l haz ı r lan k i , y a r ı n sabah yo la ç ıkas ın .»

Bek i r Ç a v u ş bu işe pek i s t e k l i d e ğ i l d i r . Ba ru t k o k u s u , a teş ve şa rapne l y a ğ m u r u , y o k s u n l u k onu y ı l d ı r m ı ş t ı r .


— " A n n e , daha kaç g ü n o l d u a s k e r d e n ge le l i , » de y i n c e a n n e s i ;

— "Eğe r g i t m e k i s t e m e z s e n s ü t ü m ü sana he lâ l e t m e m . Derha l g i d e c e k s i n , a n l a d m mı,» de r . A n n e s i n i n bu sözünü e m i r sayan Bek i r Ç a v u ş :

— «Derha l a n n e c i ğ i m , » d i y e r e k e r t e s i sabah A n k a r a ' n ı n y o l u n u t u t a r .

O zaman t r e n fa lan y o k . Dağ t e p e d e m e z , Çank ı r ı - A n kara a ras ın ı yaya o la rak a l ı r . A t a t ü r k ' ü n o t u r d u ğ u Çanka y a ' y a (o zamank i ad ıy la ) Papazın K ö ş k ü ' n e g e l i r .

A t a t ü r k , esk i a s k e r i n i g ö r ü n c e : — «Bek i r Ç a v u ş , nası l o l du da sen buraya ge ld in?»

d i y e so ra r . — «Paşam, s i z i n A n k a r a ' y a g e l d i ğ i n i z i d u y u n c a h e

m e n h e y b e m i o m u z l a y ı p koş tum.» Fakat A t a t ü r k , Bek i r Ç a v u ş u çok yak ından t a n ı m a k

t a d ı r : — «Sen k e n d i l i ğ i n d e n g e l m e m i ş s i n d i r . Sen i annen

g ö n d e r m i ş t i r . Y o k s a sana ka lsa zor ge l i r d i n .» A t a t ü r k , Bek i r Ç a v u ş u n bu s ö z l e r d e n g ü c e n d i ğ i n i a n

l ay ınca ş ö y l e k o n u ş m u ş : — «Çok iy i e t m i ş s i n de g e l m i ş s i n . A f e r i n sana.» A t a t ü r k bundan son ra Bek i r Ç a v u ş u g ö z l e r i n d e n öper .

G e l d i ğ i n d e n do lay ı h e m t e ş e k k ü r eder , h e m de B i r i nc i D ü n ya Savaş ında o l d u ğ u g ib i Çavuş o la rak yan ında ka lmas ın ı i s t e r .

— «Fakat bu s e f e r y e n i l m e y o k ha. . . Ona göre ,» der . E r tes i gün E s k i ş e h i r ' e h a r e k e t ed ip o rada ka ra rgâh ku ra r l a r . B i r zaman o rada ka l ı r la r .

Yunan l ı l a r , E s k i ş e h i r ' e y a k l a ş m a k t a d ı r . Bu s ı rada t e r s b i r r a s t l a n t ı , Saka rya 'da cephey i t e f t i ş e d e r k e n , y a n m d a -k i l e r d e n b i r i s i A t a t ü r k ' ü n s iga ras ın ı y a k m a k i ç i n k i b r i t ç a ka r . Bundan hayvan ü r k e r v e A t a t ü r k a t t an d ü ş e r e k kabur ga k e m i k l e r i k ı r ı l ı r . İ lk t e d a v i s i yap ı l d ı k t an son ra r ön tgen i


a l ıns ın d i y e A n k a r a ' y a döner . K ı n l a n kaburga k e m i k l e r i n den b i r i n i n u c u , c i ğ e r i n i z e d e l e d i ğ i i ç i n A t a t ü r k çok ac ı d u y m a k t a , ne fes b i l e a l m a k t a güç lük ç e k m e k t e d i r . K ı r ı k k e m i k p l a s t e r l e t u t t u r u l d u k t a n son ra b i raz rahata k a v u ş a n A t a t ü r k , d o k t o r l a r ı n d i n l e n m e ö ğ ü d ü n ü h i çe saya rak h e m e n o t o m o b i l i n e a t la r v e c e p h e y e koşup , Sakarya S a v a ş ım y ö n e t i r . O r d u y a s o n u n c u taar ruz e m r i n i v e r d i ğ i g ü n A t a t ü r k ' ü n k ı r ı k kabu rga la r ı da i y i l e ş m i ş t i r .

A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e b u l u n d u ğ u m i lk g ü n l e r d e K ö ş k t e g ö r e v l i b u l u n a n Bek i r Ç a v u ş bu o lay ı h e m an la t ı r , h e m göz le r i y a ş a n r d ı . Ben de bu h i k â y e l e r i ona t e k r a r l a t m a k t a n haz duya r , «Hayd i an la t !» d i y e i s ra r e d e r d i m . Ç a v u ş da dayanamaz , baş la rd ı a n l a t m a ğ a . A t a t ü r k ' l e i l g i l i b i l m e d i ğ i m b i r ç o k ş e y l e r i Bek i r Ç a v u ş ' t a n ö ğ r e n m i ş i m d i r .

^ « A t a t ü r k has ta o l d u ğ u zaman nası l bakard ın Ç a vuş?»

— «Hiç u n u t m a m Ç e l e b i . A t a t ü r k a t t an d ü ş t ü k t e n s o n ra çok h a s t a l a n m ı ş t ı . Ya tak ta y a t ı y o r d u . Oysa her s a b a h banyo y a p m a d a n d u r a m a z d ı . Fakat bu banyoyu b i l d i k l e r i m i z d e n s a n m a . O zaman duş fa lan ne arar? Bir kova s o ğ u k s u y u baş ından aşağı d ö k e r d i m . İş te banyo d e d i ğ i m budur . A m a a t tan düşüp kabu rga la r ı ça t lad ığ ı i ç i n a r t ı k su d ö k ü n e m i y o r d u . Sabun lu su ve s ü n g e r l e v ü c u d u n u ova r -d ı m . G ü n l e r c e A t a t ü r k ' ü bu ş e k i l d e banyo y a p t ı r d ı m .

«Bi r de k e ç i n i n boynundan ç ı ka rd ığ ım b i r ç ıng ı rağ ın ucuna ip bağ laya rak so faya u z a t m ı ş t ı m . Ç ıng ı rağ ın a l t ı n da o t u r u r , nöbe t b e k l e r d i m . Has ta o l d u ğ u ha lde b i r şez longa uzanı r , ö n ü n d e b i r Sakarya h a r i t a s ı , hep onun la u ğ raş ı r d u r u r d u . Bi r şey i s t e y e c e ğ i zaman da ip i çeke r , b e n i ç a ğ ı n r d ı .

« D e r k e n Y u n a n k u v v e t l e r i ağır basmağa baş lad ı la r . B iz de E s k i ş e h i r ' i b ı r akmak zo runda ka ld ık . A t a t ü r k ' ü n ö n c e le r i d ü ş ü n c e s i A n k a r a ' y ı da b ı rak ıp daha i ç e r l e r e g i t m e k v e d ü ş m a n ı t a m y o k e t m e k t i . Fakat sonra bu d ü ş ü n c e s i n i


d e ğ i ş t i r d i . 'Anl<ara 'yı t e r l cede rsem Türi< İV l i l le t in in m a n e v i ya t ı bozu lmaz m ı ? ' d i y e d ü ş ü n ü y o r d u . Bu yüzden A n k a r a ' y ı sonuna kadar boşa l tmad ı .»

Bek i r Çavuş b i r kez c o ş t u m u , ağzını kapayamazs ın . B i r so r , on cevap al o n d a n .

— « A t a t ü r k c u m h u r b a ş k a n ı o l d u k t a n son ra b i r d e ğ i ş i k l i k o ldu m u onda?» d i y e s o r d u m .

— «Tabiî» d e d i . «Esk iden kahva l t ı s ı zey t i n p e y n i r d i . Ş i m d i i se i nce kahva l t ı i s t i y o r ( k a v u n , gü l r eçe l i ve beyaz p e y n i r ) . Eski ha l in i ga l i ba unu t tu .»

A t a t ü r k çok z a m a n , gece s o f r a d a n konuk la r ayr ı ld ık t a n son ra Bek i r Ç a v u ş u çağı r ı r ve şu kahva l t ı y ı i s t e r d i :

— «Peyn i r l i s u l u o m l e t , b i r d i l i m kavun v e gü l reçe l i .» Bek i r Ç a v u ş , A t a t ü r k ' ü n i s t e d i ğ i en iy i o m l e t i y a p

m a k l a ün s a l m ı ş t ı . Za ten kend i s i Lâ t i f e Han ım ta ra f ı ndan g a y e t i y i y e t i ş t i r i l m i ş t i . Bü tün e l b i s e l e r i n i , g ö m l e k l e r i n i o haz ı r la r , papyon la r ın ı — k a b a o l d u ğ u h a l d e — çok iy i bağl a r d ı .

A t a t ü r k , n e ş e l e n d i ğ i zaman la r Bek i r Ç a v u ş u so f raya çağ ı r ı r ve m a t e m a t i k t e n i m t i h a n e d e r d i . Ka rş ıs ında hazır o l v a z i y e t i n d e t ı pk ı k ı t adaymış g ib i d i m d i k du ran Bek i r Ç a v u ş a :

— «Beş k e r e beş kaç eder?» d i ye s o r a r d ı . Bek i r Ç a v u ş , b ü y ü k b i r b i l g i ç l i k l e , k e n d i n d e n e m i n

b i r tav ı r l a g a y e t c i d d i : «On beş eder . Paşam,» d e r d i . A t a t ü r k , bu karş ı l ığ ı a l ınca çok k e y i f l e n i r , s o f r a d a k i

l e r e d ö n ü p : — «Şu b i z i m Bek i r Ç a v u ş u n hesab ın ı g ö r ü y o r m u s u

nuz? Ne kadar k u v v e t l i değ i l m i?» d i ye s o r a r d ı . A t a t ü r k , bu s ınav ı s ık s ık t e k r a r l a t ı r ve her s e f e r i n

d e aynı karş ı l ığ ı a l ı r d ı . A c a b a Bek i r Ç a v u ş bunu c a h i l l i ğ i n d e n m i , y o k s a A t a t ü r k ' ü b i r nebze o l s u n g ü l d ü r ü p , ağı r d e v l e t i ş l e r i n d e n uzak laş t ı ra rak m u t l u e t m e k i ç i n m i böyle s ö y l e r d i ? Bunu o zaman b i r t ü r l ü ç ö z e m e d i m .


Bek i r Ç a v u ş u n ay r ı l ı ş ı da hay l i i l g i nç o l m u ş t u r . Ç a v u ş b i r g ü n Tepebaş ı gaz inosunda i ç k i s i n i i ç m e k

t e d i r , i l e r d e k i m a s a d a ik i a rkadaş kavgaya t u t u ş m u ş l a r . Kavgac ı l a rdan b i r i Ga la tasa ray l ı b o k s ö r l e r d e n . Ç a v u ş o n la r ı a y ı r m a k i s t i y o r . D i n l e t e m e y i n c e d e f o r s ( I ) k o y u y o r .

— «Sen b e n i m k i m o l d u ğ u m u b i l i y o r m u s u n ? Bana Bek i r ! . , de r l e r . » d e y i n c e b o k s ö r bunu A v r u p a ' d a n g e l e n f u t b o l c u Bek i r sanarak h e m e n e l i n i s ı k ı yo r ve yanak la r ı n ı öpüyo r .

Bu o lay ı o d e v r i n i ç i ş l e r i bakanı Ş ü k r ü Kaya i le baş y a v e r Rüsuh i Savaşç ı , A t a t ü r k ' e b i l d i r i p ş i k â y e t t e b u l u n u y o r l a r . Bundan son ra Bek i r Çavuş p o l i s l i k t e n k o m i s e r o la rak e m e k l i y e ay ı r t ı l ı p , yan ına da b i r m i k t a r para v e r i l e r e k k ö y ü n e g ö n d e r i l i y o r . Ç a v u ş son radan k e m i k v e r e m i n e y a k a l a n m ı ş , on beş y ı l kadar önce Çank ı r ı ' n ın D i ken l i kö y ü n d e ö l d ü ğ ü n ü ö ğ r e n d i k .

KÖPEĞİ FOKS'UN ÖLDÜRÜLÜŞÜ

ATATÜRK un en s e v d i ğ i hayvan ın a t o l d u ğ u n u b i l i y o r u m . Fakat köpeğ i de ç o k s e v e r d i . Bu v e f a k â r ik i hayvana ayr ı ayr ı s e v g i bes l e r , on la ra çok a c ı r d ı .

B i r i nc i Dünya Savaşı s ı ras ında A l p adında çok s e v d i ğ i i r i b i r köpeğ i v a r m ı ş . A t a t ü r k ' ü n kap ıs ında nöbe t bek l e r , h i ç k i m s e y i i ç e r i y e b ı r a k m a z m ı ş . K u r t u l u ş Savaşı s ı r as ın da Yunan l ı l a rdan a l ı nmış beyaz-sar ı ka r ı ş ım ı b i r av köpeğ i v a r d ı . Yunan k o m u t a n l a r ı n d a n b i r i n i n k ö p e ğ i y d i b u . A l b e r ad ındak i bu köpeğ i de çok s e v e r d i . Ö l ü m ü n e de çok ü z ü l m ü ş t ü .

A t a t ü r k ' ü n bun la rdan başka Foks adında b i r köpeğ i d a ha v a r d ı . Ya lova ' da hâlâ banyo la rda seyya r f o t o ğ r a f ç ı l ı k yapan Hasan E fend iden 50 l i raya sa t ın a l m ı ş t ı . O zaman 50 l i ra o l d u k ç a ö n e m l i b i r p a r a y d ı . A t a t ü r k b i r sabah g e z i n t i s i n d e s e y y a r f o t o ğ r a f ç ı n ı n sehpas ın ın ayak la r ı a ras ın da ya tan köpeğ i g ö r ü n c e s o r d u :

— «Bu k ö p e k s e n i n m i?» Fo toğ ra fç ı b i r d e n ne yapacağ ın ı şaş ı r d ı . H e m e n t o

pa r l ana rak : — «Evet Paşam,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i .

F: n


— «Çok güze l b i r şey.. .» A t a t ü r k ' ü n k ö p e ğ i y l e i l g i l e n m e s i üze r i ne f o t o ğ r a f ç ı

Hasan E fend i ye c e s a r e t g e l d i : — «Çok b e ğ e n d i y s e n i z s ize hed i ye e d e y i m Paşam,»

d e d i . Köpek o zaman y a v r u y d u . A s i l f a l an d e ğ i l , bayağı b i r

sokak k ö p e ğ i y d i . A m a t ü y l e r i ç o k g ü z e l d i . A t a t ü r k b i r dah a hayvana d i k k a t l e b a k t ı k t a n son ra y a n ı n d a k i l e r e :

— «Bu adamı m e m n u n ed in iz ,» d e d i . Böy lece f o t o ğ r a f ç ı n ı n köpeğ i Foks , A t a t ü r k ' ü n köpeğ i

o l d u . Foks aşağ ı , Foks yuka r ı d e r k e n hayvan b ü y ü d ü . A d ı nın n e r e d e n g e l d i ğ i n i , k i m i n tak t ığ ın ı pek h a t ı r l a y a m ı y o r u m ,

F o k s ' u n i l k sah ib i Hasan E fend i , A t a t ü r k ' ü n ç o k f o t o ğ r a f l a r ı n ı ç e k m i ş t i . Bu f o t o ğ r a f l a r ı n cam la r ı n ı v e a rap la -r ı n ı , b i r sand ık i ç i n d e s a k l ı y o r d u . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n üç - d ö r t y ı l s o n r a ç ı kan b i r yang ın s o n u n d a ahşap e v i y l e b i r l i k t e bu sand ık da kü l o l d u . B ö y l e c e b u g ü n b i r t a r i h ha z i nes i o lacak A t a t ü r k ' ü n en güze l f o t o ğ r a f l a r ı n ı da y i t i r m i ş o l d u k .

Foks , uzun s ü r e K ö ş k t e k a l d ı . B i r c u m h u r b a ş k a n ı kö peğ i o la rak haya t ta kend i c i n s l e r i n i n h iç b i r i n e sah ip o l m a y a n raha t ve m u t l u b i r yaşan t ı s ü r d ü .

Foks , A t a t ü r k ' ü n ya tak odas ında y a t a r d ı . Ka ryo las ın ın ayak ucunda onun i ç i n d i k t i r i l m i ş özel b i r m i n d e r d u r u r d u . A t a t ü r k sabaha karş ı ya tağ ına g i r e n e n e kadar Foks da u y u maz , O 'nu bek l e r , ancak sah ib i y a t t ı k t a n son ra m i n d e r e k ı v r ı l ı r d ı . Ç o k sad ık , çok d u y g u l u b i r hayvand ı .

A t a t ü r k ' ü n Foks 'a d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü b i l en bazı k i m s e l e r s o f r a d a çok zaman o n u n bahs in i açar la r , s a d a k a t i n d e n , b ü y ü k l ü ğ ü n d e n d e m v u r u p , n e s l i n i ü r e t e r e k m e m l e k e t e yay m a y ı t e k l i f e d e r l e r d i . D a l k a v u k l u ğ u y l a d i k k a t i ç e k e n l e r , F o k s ' u n as i l kandan g e l d i ğ i n i , kaynağ ın ın A v r u p a o l d u ğ u n u s ö y l e y e c e k kadar i l e r i g i d i p «Köpek değ i l âde ta i n s a n . İ n -


sandan da akı l l ı ,» d e r l e r d i . A t a t ü r k , bu k o n u ş m a l a r ı be l l i be l i r s i z b i r g ü l ü m s e m e y l e d i n l e r , Foks 'a bak ıp başını s a l l a rd ı .

A t a t ü r k , Foks ' Ia yak ından i l g i l e n i r d i . B i r gün Anka ra^ da , Köşkün b a h ç e s i n d e d o l a ş ı r k e n , k ö p e ğ i n i n h a r e k e t l e r i n i d i k k a t l e i z l i y o r d u . F o k s ' u n t e m b e l l i ğ i m i ü z e r i n d e y d i , neyd i? Bi r k ö ş e y e ç e k i l m i ş , boş göz le r l e s a h i b i n e b a k ı y o r d u . A t a t ü r k hayvana uzun uzun bak t ı k tan son ra bana d ö n d ü :

— «Bu hayvan aç,» d e d i . — « Y e m e ğ i n i az ö n c e yed i ,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . — «Yese böy le o l u r mu?» — «Bi r t e n c e r e p i l av ı e l i m l e v e r d i m . H e m öy le b i r

p i l av k i , f u ka ra e v i n d e d ö r t k i ş i doyar .» A t a t ü r k bu s ö z ü m e g ü l d ü . Foks g e n e l l i k l e b e n i m a v u -

c u m d a n y e r d i . B i r şey s ö y l e m e d i a m a , a k ş a m ak l ına Foks g e l m i ş o lacak k i , y e m e k t e n son ra sözü y i n e ona g e t i r d i :

— «Bu k ö p e k ç i f t l e ş t i m i?» d i y e s o r d u . A n l a ş ı l a n Foks 'un k e y i f s i z h a l i n i , bu kez de c i nse l bo

zuk luğuna y o r u y o r d u . O y s a ik i ay ö n c e k i Konya gez i s i nde ona b i r han ım b u l m u ş t u k . Bunu ha t ı r l a t a rak :

— «Konya 'da ik i ay ö n c e ç i f t l e ş m i ş t i , » d e d i m . — «İyi a m a , o o rada k a l d ı . Konya başka , A n k a r a baş

ka. Ben bu rada b i r şey o l d u m u , d i y e s o r u y o r u m . » — «Henüz o l m a d ı Paşam.» O zaman A t a t ü r k ş ö y l e k o n u ş t u : — «Hayvan la r b e l i r l i zaman la rda ç i f t l e ş i r l e r . On la r ın

asa le t i n i g ö r ü y o r m u s u n ? H iç d e ğ i l s e a rzu la r ın ın m e v s i m i va r . On la r kadar o l amıyo ruz .»

A t a t ü r k ' ü n bu s ö z l e r i n e i ç in i ç i n ne kadar g ü l m ü -ş ü m d ü r .

Â f e t İnan, D a r ü l a c e z e ' d e n d ö r t beş yaş la r ında b i r ev lâ t l ı k a l m ı ş t ı . Ga l i ba adı İ n c i ' y d i . O r t a d a do laş ı r , K ö ş k t e k i -l e r i n s iga ra la r ın ı y a k a r d ı . B i r gün m u z i p l i k o l s u n d i ye F o k s '


un ağzına da b i r s i ga ra t u t u ş t u r m u ş . Hayvan bunu ö n c e t a ş ı m a s ı i ç i n ağzına v e r i l e n b i r ç u b u k s a n m ı ş . A r d ı n d a n ev lâ t l ı k k i b r i t i ç a k m ı ş . K i b r i t a l e v i n d e n f e n a ha lde ü r k e n Foks , b i r an ne yapacağ ın ı ş a ş ı r d ı . Ev lâ t l ı k kız k i b r i t l e r i p e ş p e ş e çak ıp hayvana d o ğ r u t u t u y o r d u . Foks göz le r i n i o r a da bu lunan la r ı n üze r i nde g e z d i r d i . Kıza b i r ş e y y a p m a d ı . Ne d i ş l e r i n i g ö s t e r d i , ne de h ı r l a d ı . Boynunu büküp b i r k e n a r a ç e k i l d i . Sess i zce b e k l e m e ğ e baş lad ı .

A t a t ü r k bu o laydan d u y g u l a n m ı ş t ı :

— «Gördünüz m ü , şu k ö p e k b i l e i nsan d e n e n m a h l uk tan ç o k daha t e m i z , ç o k daha as i ld i r ,» d e d i .

Foks as l ında h ı rç ın b i r k ö p e k t i . B i rkaç y ı l A t a t ü r k ' ü n yan ında k a l m ı ş t ı . Z a m a n z a m a n h ı rç ın laş t ığ ı olurçdu. B i r g ü n A t a t ü r k ' ü n e l i n i sar ı l ı g ö r d ü k . Foks ıs ı rd ı d e d i l e r . O l a y g e c e o l m u ş . A t a t ü r k , ne o l m u ş s a o l m u ş , Foks ' a k ı z m ı ş . K a m ç ı y l a b a ş l a m ı ş d ö v m e ğ e . V u r d u k ç a hayvan ge r i g e r i g i t m i ş . Fakat k a m ç ı n ı n dozu a r t ı nca da sa ld ı r ı p e l i n i ıs ı r m ı ş . E l i nden kan a k m a ğ a baş lay ınca z i le b a s m ı ş . H e m e n k o ş u p kan la r ı o k s i j e n l i s u y l a y ı k a m ı ş l a r . T e n d ü r d i y o t sü r m ü ş l e r . O gün e l i n i sar ı l ı g ö r ü n c e h e p i m i z m e r a k l a n m ı ş t ı k . D e m e k k i , m e s e l e n i n as l ı b u y m u ş .

Bunun üze r i ne köpeğ i K ö ş k t e n uzak laş t ı rd ı l a r , ç i f t l i ğ e g ö t ü r d ü l e r . Yak ın la r ı ndan b i r kaç k i ş i «Sah ib in i ı s ı ran k ö p e k t e n hay ı r ge lmez ,» d i y e ö l d ü r ü l m e s i i ç i n A t a t ü r k ' e İ s rar e t t i l e r . İz in v e r d i m i , v e r m e d i m i b i l m i y o r u m a m a , Foks o g ü n l e r d e ö l d ü r ü l d ü . Bay ta r la r A t a t ü r k ' e y a r a n m a k i ç i n özen le k ö p e ğ i n d e r i s i n i y ü z m ü ş l e r . İç in i s a m a n l a d o l d u r u p göz y e r l e r i n e c a m göz t a k m ı ş l a r . B i r c a m e k â n i ç i ne o t u r t m u ş l a r . Tabi î bun la rdan A t a t ü r k ' ü n haber i y o k .

Bi r gün gez in t i s ı ras ında ç i f t l i ğ e de uğrad ığ ı z a m a n , c a m e k â n d a F o k s ' u g ö r ü n c e du rak la r . İç i ac ıy la b u r k u l u r . Üzgün b i r h a l d e :

— « S e v d i ğ i m m a h l u k u b ö y l e g ö r m e k i s t e m e m , k a l d ı r ı n o n u ! » der .


Atatür l< 'ün e l i n i ıs ı ran k ö p e k t e n « s e v d i ğ i m mah luk» d i y e s ö z e t m e s i , o r a d a k i l e r i şaş ı r t ı r . Bunu y ü z l e r i n d e n o k u yan A t a t ü r k , şun la r ı s ö y l e r :

— «Her ıs ı rana k ız ı lmaz . Foks can a c ı t m a k , f ena l ı k y a p m a k iç in ı s ı rmamış t ı r . »

Er tes i gün Foks 'un d o l d u r u l m u ş d e r i s i c a m e k â n d a n k a l d ı r ı l m ı ş ve bahçen in b i r k ö ş e s i n e g ö m ü l m ü ş t ü .

KUŞLARA ÇOK ACIRDI

A T T A N v e k ö p e k t e n başka A t a t ü r k , kuş la r ı da çok s e v e r d i . K ö ş k t e k u ş ç u Nu r i Us tan ın bak t ığ ı b i r ç o k g ü v e r c i n i v e g ü v e r c i n l i ğ i v a r d ı . On la r ı n u ç u ş l a r ı n ı , t a k l a a t ı ş la r ın ı hazla g ö z l e r d i .

A t a t ü r k ' e , Ş i l e ' y e yap t ığ ı b i r gez ide b ı l d ı r c ın h e d i y e e t m i ş l e r d i . H a y v a n l a r a , ö z e l l i k l e kuş la ra ç o k ac ıyan A t a t ü r k , p e n c e r e l e r i k a p a t t ı r d ı , s o n r a b ı l d ı r c ı n l a r ı s a l d ı r t t ı .

Şaşk ın l ı k i ç i n d e k i k u ş l a r d a n b i r i dönüp do laş ıp sağa so la ç a r p t ı k t a n son ra y o r g u n d ü ş t ü . Ge l i p A t a t ü r k ' ü n ö n ü n e k o n d u , b o y n u n u b ü k t ü . B ı ld ı rc ın ı ince p a r m a k l a r ı y l a o k ş a yan A t a t ü r k , b i r ka fese konu la rak K ö ş k t e b e s l e n m e s i n i i s t e d i . Bu b ı l d ı r c ın A n k a r a ' y a g ö t ü r ü l d ü m ü , y o k s a o rda y e n i s i b u l u n u p da k a f e s e m i k o n u l d u b i l e m i y o r u m . Biz İ s t a n b u l ' d a n A n k a r a ' y a d ö n d ü k t e n son ra b i r gün K ö ş k ü n b a h ç e s i n d e d o l a ş ı r k e n A t a t ü r k b ı ld ı r c ın ı h a t ı r l a d ı . G ö r m e k i s t e d i . K a f e s i n ö n ü n e g i t t i . Fakat i ç i b o ş t u . A t a t ü r k ' ü n y e m e ğ e k ıyamad ığ ı k u ş , k o n u l d u k t a n b i r kaç gün son ra b i r ked i t a ra f ı ndan a f i y e t l e y e n m i ş t i . O 'nu ü z m e m e k i ç in b ı l d ı r c ın ın k a f e s i n , aç ık ka lan kap ıs ından kaç t ığ ı y o l u n d a b i r ya lan u y d u r d u l a r . İnandı m ı , i nanmad ı m ı b i l m i y o r u m . Y a l -


nız uzun boy lu boş k a f e s e da lg ın da lg ın b a k t ı . K a f e s t e b ı l d ı r c ı n ı n t ü y l e r i n i k a l d ı r m a y ı u n u t m u ş l a r d ı .

i s t a n b u l ' d a b u l u n d u ğ u m u z b i r yaz m e v s i m i n d e F lo rya d e n i z köşkünde b i r a k ş a m so f ras ı haz ı r l amış t ı k . O l d u k ç a ka laba l ı k v a r d ı . So f raya b ü y ü k b i r p o r s e l e n tabağ ın i ç i nde b ı l d ı r c ın kebabı g e t i r i l d i . So f ran ın o r t as ına k o n u l d u . i\4ev-s i m i n en s e ç k i n , h e m de en paha l ı y e m e ğ i y d i b u . A t a t ü r k ' ün hoşuna g ide r u m u d u y l a özen le h a z ı r l a n m ı ş t ı . Başta A t a t ü r k o l m a k üzere h e r k e s b i r e r t ane a l ıp , k e y i f l e tabağ ına k o y d u . B ı ld ı rc ın la r da öy l e güze l k ı za rmış la rd ı k i . . . Nar g i b i , m i d e l e r e s e s l e n i y o r l a r d ı .

O s ı rada h iç b e k l e n m e d i k b i r şey o l d u . So f ran ın öbü r u c u n d a o t u r a n Sa l ih Bozok, e ğ l e n c e o l s u n d i y e , ö n c e d e n c e b i n e koyduğu b i r can l ı b ı l d ı r c ın ı ç ı ka r ı p , so f r an ın kenar ı na k o y u v e r d i .

Ka laba l ı k tan ve ı ş ı k la rdan ü r k e n zava l l ı kuşcağ ız , cep t e m a h p u s k a l m a n ı n da s e r s e m l i ğ i i ç i n d e u ç a m a d ı . Tabakla r ın ü s t ü n d e n a t l aya a t laya g i t t i , sank i b i l i y o r m u ş g i b i A t a t ü r k ' ü n kucağ ına d ü ş t ü . Başını O 'nun kucağ ına d o ğ r u s a k l a d ı . Sank i «ben i ko ru ,» d e r g i b i b i r ha l i v a r d ı .

Bu kuş , az ö n c e m u t f a k t a k e s i l e n h e m c i n s l e r i n i n aras ından her nas ı l sa canın ı k u r t a r a b i l m i ş t e k b ı l d ı r c ı n d ı . Sal i h Bozok t a ra f ı ndan so f r ada A t a t ü r k ' ü n e ş e l e n d i r m e k , b i r n ü k t e kaynağı o l m a s ı i ç i n g e t i r i l m i ş o l m a l ı y d ı . Fakat t a m t e r s i o l d u . A t a t ü r k ' ü n e ş e l e n d i r e c e ğ i y e r d e üzün tüye b o ğ d u .

Kuşun bu d o k u n a k l ı h a l i , b i r anda s o f r a n ı n neşe l i havas ın ı b i r b ı çak g ib i k e s t i . Dudak la rdak i g ü l ü m s e m e l e r d o n d u , k o n u ş m a l a r k e s i l d i , f ı s ı l t ı l a r s ö n d ü . Çata l b ıçak la r s e s s i z c e so f r aya b ı rak ı l d ı . H e r k e s büyük b i r kabaha t i ş l e m i ş ç o c u k l a r a b e n z e m i ş t i . O r ta l ı ğ ı b i r ö l ü m s e s s i z l i ğ i kapladı s a n k i . H e p i m i z ne o lacak d i y e m e r a k ve heyecan la b e k l i y o r d u k .

A t a t ü r k , b e k l e d i ğ i m i z g ib i Sa l i h Bozok 'a k ı z m a d ı . Kuşu


Özenle e l i ne a l d ı . Ö b ü r e l i y l e t ü y l e r i n i uzun uzun o k ş a d ı . C e k e t i n i n yan c e b i n e k o y d u . Sonra h i z m e t i yapan s o f r a c ı a rkadaşa kebap tabağ ın ı g ö s t e r e r e k şu b u y r u ğ u v e r d i :

— «Bu tabağ ı ka ld ı r ın ız ve b i r daha s o f r a m a bu k u şun y e m e ğ i n i g e t i r m e y i n i z . »

H e r k e s i n ö n ü n d e k i b ı l d ı r c ın sank i t aş k e s i l m i ş t i . H e r k e s i n i ş tah ı ku rsağ ında k a l m ı ş t ı . Ne b i l s i n Sa l i h Bozok yap t ığ ı o y u n u n b ö y l e k e y i f kaç ı racağ ın ı . Ö i y i l i k o l s u n d i ye y a p m ı ş t ı b u n u . A m a A t a t ü r k ' ü n ne kadar m e r h a m e t l i o l d u ğ u da . b i r kez daha o r t aya ç ı k m ı ş t ı .

Çok iy i n i şanc ı o lan A t a t ü r k , ava m e r a k l ı o l d u ğ u h a l de kuş la ra acıdığ ı i ç i n a v l a n m a z d ı . Pek ende r o la rak g ü v e r c i n a t ış ı yapar , son ra da ü z ü l ü r d ü .

T ren le İ z m i r ' e g i d i y o r d u k . Yan ında yak ın a rkadaş la r r v a r d ı . C e l l â t G ö l ü n ü n kena r ından g e ç e r k e n b i r d e n s ü r ü y le y a b a n ö r d e k l e r i hava land ı . Eşs iz b i r g ö r ü n t ü y d ü b u . He m e n ç i f t e l e r g e t i r i l d i . A v ayağ ımıza g e l m i ş t i . Ö n c e A t a t ü r k ' e uza t t ı l a r . Fakat O a t m a d ı . Tü feğ i yo l a rkadaş la r ına u z a t t ı . On la r a t t ı l a r sa da pek b i r şey v u r a m a d ı l a r . A n l a ş ı lan y ü r ü y e n t r e n d e n ö r d e k v u r m a ğ a a l ı şk ın d e ğ i l l e r d i . A t ı ş t a n son ra t ü f e k l e r i n i v e baş la r ın ı öne e ğ i y o r l a r d ı . B u n la rdan t a n ı m a d ı ğ ı m b i r i a teş e t t i ve uçan ö r d e k l e r d e n b i r i ni i l k a t ı ş ta d ü ş ü r d ü . A r k a d a ş l a r ı : «O lmad ı» d e y i n c e b i r daha a t t ı . Ga r i p d e ğ i l m i . y i n e v u r d u . Y i n e «o lmadı .» d e d i l e r .

A d a m d i p ç i ğ i s i n i r l i b i r ha lde y e n i d e n o m u z l a y ı p da , ü ç ü n c ü ö r d e ğ i de t e p e t a k l a k e d i n c e A t a t ü r k t ü f e ğ i e l i n d e n a l d ı . E l i y le ş ö y l e b i r t a r t t ı k t a n son ra a t ı c ıs ına u z a t ı p :

— «Bu t ü f e k sana yak ış ı r . H e d i y e e d i y o r u m , » d e d i . A v c ı d i y e g e ç i n i p de ö r d e k v u r a m a y a n l a r ı n yüzü g ö r ü l e c e k manzarayd ı o z a m a n .

Ö N Ü N D E NASIL GÜREŞTİM?

A T A T Ü R K ' ü n Ed i rne g e z i l e r i n d e n b i r i n d e y d i k . So f ra cı H a m d i , s o f r a c ı Y u s u f ve ben şeh r i g e z m e k i ç i n araba i s t e d i k . Be led i ye t a ra f ı ndan e m r i m i z e b i r a raba v e r i l d i . M a k s a d ı m şeh r i g e z m e k d e ğ i l , ç o k m e r a k e t t i ğ i m T ü r k -Y u n a n s ın ı r ın ı g ö r m e k t i .

Sın ı ra kadar g i t t i k . Orada Ta tav la l ı ( K u r t u l u ş ) o l d u ğunu ö ğ r e n d i ğ i m güze l yüz lü b i r aske r :

— «Ne i s t i y o r s u n u z ? » d i y e s o r d u . — «Biz Gaz i ' n i n adamla r ı y ı z . Hududu g ö r m e k i s t i y o

ruz,» d e d i m . Sağ e l i ndek i t ü f e ğ i so l e l i ne a l d ı . Sağ e l i y l e o t o m o b i

l in kapıs ın ı aç ıp : — «Buy run . . . » d e d i . Hep be rabe r b i nd i k . Bize b i r hay l i i t i ba rda b u l u n d u . S ı

nı r kapıs ın ı a ç t ı . B i r Y u n a n a s k e r i n i ç a ğ ı r d ı . Biz de s ın ı r kap ıs ından d ışar ı ç ı k t ı k . Karş ı köyde k ız lar v a r d ı . Uzak tan b i z le r i gö rünce koşup yan ımıza ge ld i l e r . Büyük b i r merak la t e k e r t e k e r h e p i m i z i i n c e l e m e ğ e baş lad ı la r . Köy lü kızlar, ş ık k ı ya fe t l i b i z l e r i m e r a k e t m i ş l e r . Y u n a n a s k e r i n e , k ı z l a r ı n n iye b ize b ö y l e bak t ı k la r ın ı s o r d u m :


— « S i v i l s i n i z . . . Kız lar t ab i î s ize bakar , b ize bakacak değ i l ya . Biz aske r i z . Hınzı r V e n i z e l o s k ız la r la e ğ l e n i y o r . Biz bu rda n ö b e t bek l i yo ruz ,» d e d i .

İ s t anbu l ' a d ö n d ü ğ ü m ü z d e b u n u A t a t ü r k ' e s ö y l e m i ş l e r . K ızmadı a m a , h e m e n orada b i r gü reş haz ı r l a t t ı . Kapıda n ö b e t t u t a n Şak i r ad l ı b i r p o s t a e r i y l e ben i g ü r e ş e t u t u ş t u r d u .

Şak i r kapı g ib i i r i k ı y ı m b i r e r d i . Yavaşça yan ına s o k u l d u m . İ s t ese , ben i b i r t u t u ş t a p e s t i l i m i ç ı k a r ı r d ı . H a f i f b i r s e s l e :

— «Sen yüz , bense e l l i k i l o y u m . İdare e t de , b i raz oynaşa l ım ,» d e d i m .

Sonra onu pa laskas ından t u t u p ç e k t i m . Ü s t ü m e ü s t ü m e g e l i y o r . B i r yaka lasa , p e s t i l i m ç ık t ı d e m e k t i r . N a s ı l o l d u b i l m i y o r u m , pos ta e r i y e r e y u v a r l a n d ı . Her ha lde par kede pos ta l l a r ı kayd ı . Y e r e kapak lan ınca A t a t ü r k ' ü n a r k a s ında bu o y u n u m e r a k l a i z l eyen Reş i t G a l i p :

— «Paşam, y e n d i Ç e l e b i . . . » d e d i . A t a t ü r k bunu kabu l e t m e d i : — «Böy le y e n m e o l m a z . . . d i y e d i r e t t i . — « E f e n d i m , ben e l l i , o yüz k i l o . . . » d e d i y s e m de ka

bu l e t t i r e m e d i m . A t a t ü r k , s o n u n d a b e n i m g ü ç s ü z o l d u ğ u m u kabu l e t t i .

Fakat g ü r e ş i b ı r a k t ı r m a d ı . Y a n ı m a b i r k i ş i daha k a t t ı . Böy lece ik i t a ra f ı ayn ı k i l o y a e ş i t g e t i r m i ş o l u y o r d u .

Ş i m d i Y u s u f ' l a b i r l i k t e pos ta e r i ne karş ı ik i k i ş i g ü r e ş i y o r d u k . M a r a ş l ı Y u s u f da s o f r a c ı y d ı . A s k e r l i ğ i n i y a p ı y o r d u , f a k a t s i v i l d i . O da b e n i m l e Y u n a n s ın ı r ım g e z e n l e r d e n d i .

A s k e r , az ö n c e k i y e n i l g i n i n de v e r d i ğ i b i r h ınç la be ni t u t t u . T u t m a s ı y l a y e r e v u r m a s ı b i r o l d u . Sonra ben i b ı rak ıp Y u s u f ' u kav rad ı . B i r s a n i y e d e onu da y e r e y a t ı r d ı . D i z i y l e g ö ğ s ü n e b a s t ı r d ı . A ğ z ı n d a n k ö p ü k l e r g e l i y o r d u . A d a m n e r d e y s e ö l e c e k . . .


A t a t ü r k , k e y i f l i k e y i f l i : — «Bunu da t u t , bunu da . . . » d îye ben i g ö s t e r d i Za ten y e r d e y d i m . S ı r t ü s t ü uzand ım . Y e n i d e n h ı rpa -

iSanmayayım d i y e : — «Ben y e n i l d i m Paşam...» d e d i m . Fakat kabu l e t m e d i : — «Sı r t ın y e r e g e l m e d i , » d e d i . H e m e n s ı r t ı m ı s ı m s ı k ı y e r e y a p ı ş t ı r d ı m . Y u s u f k e n d i n d e n g e ç m i ş , y e r d e y a t ı y o r d u . O s ı rada

T e v f i k Rüştü A r a s ' l a Reş i t Ga l i p g e l m e s e l e r d i , b e n i m so n u m da ondan f a r k l ı o l m a y a c a k t ı .

M a s a j yap t ı k . K o l l a r ı n ı , ayak la r ın ı h a r e k e t e t t i r d i k . Su v e r m e d i k . G e n ç , k u v v e t l i , s a ğ l a m ç o c u k t u a m a , i k i g ü n k e n d i n e g e l e m e d i .

Böy lece A t a t ü r k ' t e n i z ins iz . Y u n a n s ın ı r ın ı g e ç m e n i n c e z a s ı n ı böy le acı b i r ş e k i l d e ö d e m i ş o l d u k .

SELANİK'TEN NE ÇIKAR?

A T A T Ü R K uysa l b i r i nsan d e ğ i l d i . Ha t ta haş in o l d u ğu dah i s ö y l e n e b i l i r . Böy le o l d u ğ u ha lde ç o k t e r b i y e l i , ç o k o l g u n , ç o k m e r h a m e t l i , çok h o ş g ö r ü r l ü b i r i n s a n d ı . Tem iz k a l p l i y d i , a lçak g ö n ü l l ü y d ü . G ö s t e r i ş t e n u z a k t ı . Vaz i f e ba ş ında Lâuba l i l i ğe ye r v e r m e z , f a k a t özel yaşan t ı s ı nda s e v d i k l e r i n i n nazını ç e k e r d i . D o s t l a r ı n a , a rkadaş la r ına v e f a l ı yd ı . Za ten A t a t ü r k ' ü n en b ü y ü k ü s t ü n h a l l e r i n d e n b i r i d e k i n ve garaz g i b i i nsan i d u y g u l a r ı n üze r i ne ç ı k a b i l m i ş o l mas ıd ı r . Bağ ış lamıyacağ ı suç y o k g i b i y d i . B i r çok ha ta la r ı g ö r d ü ğ ü ha lde g ö r m e m e z i i k t e n g e l i r d i . K e n d i s i n e s o f r a d a kafa t u t a n Dr . Reş i t Ga l i p o lay ında da ona karş ı k in t u t m a m ı ş v e s o n u n d a a f f e d e r e k M i l l i E ğ i t i m bakanı b i l e y a p m ı ş t ı . En b ü y ü k m e z i y e t l e r i n d e n b i r i de ç a b u k a f f e t m e s i y -d i . K i m l e r i , ne zaman a f f e d e c e ğ i n i de ç o k iy i b i l i r d i . H ı r s ı ç o k çabuk g e ç e r d i .

B i r gün Çankaya 'da esk i K ö ş k t e Se lân i k l i Be rbe r M e h m e t ve Be rbe r Rıdvan ' la a n t r e d e o t u r m u ş k o n u ş u y o r d u k . B e r b e r l e r i n i k i s i d e A t a t ü r k ' ü n h e m ş e r i s i o l d u k l a r ı n d a n k e n d i l e r i n i i m t i y a z l ı saya r l a r , y ü k s e k t e n k o n u ş u r l a r d ı . Bu ş e k i l d e şaka da o l sa b ö b ü r l e n e r e k d o l a ş m a l a r ı n a , k e n d i l e -


r i ne poz v e r m e l e r i n e ç o k t u t u l u r , f aka t y i ne renk v e r m e m e ğ e ç a l ı ş ı r d ı m . Fakat b ü t ü n d i k k a t i m e r a ğ m e n a ramızda y i ne de t a r t ı ş m a l a r e k s i k o l m a z d ı .

O gün y i n e on la r zayı f t a r a f ı m ı b u l m u ş l a r , bana ş a kadan t a k ı l ı y o r l a r :

— «Biz S e l â n i k l i l e r o l m a s a y d ı k s iz ku r tu lamazd ın ız ,» d i y o r l a r , ben d e cevap o la rak : «Biz kend i k e n d i m i z i ku r t a rd ı k . S e l â n i k l i l e r e i h t i yac ım ız yok . H e m S e l a n i k ' t e n ç ık sa ç ı ksa Yahud i ç ıkar ,» d i y o r d u m .

O s ı rada m e r d i v e n l e r i yavaş yavaş inen A t a t ü r k ' ü gö r m e m i ş t i k . K o n u ş m a l a r ı m ı z a i s t e m e y e r e k ku lak m i s a f i r i o l m u ş k i , o a k ş a m so f rada b i r S e l â n i k l i o l an Nu r i C o n k e r ' e d a m d a n d ü ş e r g i b i s o r d u .

— «Nur i Bey, S e l a n i k ' t e n ne ç ıka r?» O anda b e y n i m i n ka r ınca land ığ ın ı duya r g ib i o l d u m .

D e m e k k o r k t u ğ u m baş ıma g e l m i ş , A t a t ü r k a n t r e d e konuş t uk l a r ım ız ın h e p s i n i d u y m u ş t u . . . Nu r i C o n k e r , A t a t ü r k ' ü n nazmı ç e k t i ğ i , k a p r i s l e r i n e ka t land ığ ı esk i b i r ç o c u k l u k ar kadaşı o l d u ğ u i ç in ak l ına esen i s ö y l e m e k t e n ç e k i n m e y e n b i r i y d i . Elde e t t i ğ i aşı r ı i m t i y a z l a r yüzünden c i dd i c idd i «Sen çek i l d e , b i raz da biz c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı yapa l ım,» d i y e c e k kadar i l e r i g i t t i ğ i zaman la rda b i l e A t a t ü r k gü lüp geçe r , iş i şakaya b o ğ a r d ı . Fakat bu s e f e r k i n i n şakaya g e l i r yan ı y o k t u .

Nur i C o n k e r , sank i b ü t ü n k o n u ş t u k l a r ı m ı z ı b i l i y o r m u ş da, ben i k o r u m a k karar ın ı v e r m i ş c e s i n e :

— «Bol Yahud i ç ı ka r Paşam,» d e m e s i n m i ? Bunun üze r i ne A t a t ü r k , yüzünde a lay l ı b i r g ü l ü m s e

m e y l e daha ö n c e ku lağ ına ç a l ı n m ı ş d e d i k o d u l a r ı n t ü m ü ne karş ı l ı k v e r d i :

— « B e n i m i ç in de bazı k i m s e l e r — S e l a n i k ' t e d o ğ d u ğ u m d a n — Yahud i o l d u ğ u m u s ö y l e m e k i s t i y o r l a r . Şunu u n u t m a m a k lâz ımdı r k i , N a p o l e o n da Ko rs i ka l ı b i r İ t a l yan -d ı . A m a Fransız olaraT< ö l d ü ve t a r i h e Fransız o la rak g e ç -


t i . i n san la r ı n i ç i n d e b u l u n d u k l a r ı c e m i y e t e ç a l ı ş m a l a r ı l â z ımd ı r . »

O g ü n k ü kada r u t a n d ı ğ ı m ı v e A t a t ü r k ' ü n ka rş ı s ında k ü ç ü l d ü ğ ü m ü o n i k i y ı l l ı k h i z m e t i m s ü r e s i n c e h i ç h a t ı r l a m ı y o r u m . Be lk i d e ö m r ü m boyunca b e n i m i ç i n en b ü y ü k u tanç da bu o l m u ş t u r . O g ü n d e n son ra Se lan i k k e l i m e s i n i b i r daha ağz ıma a l m a d ı m .

FALİH RIFKI VE A L M A N KİZİ

A N K A R A ' N I N y e n i yen i k u r u l d u ğ u y ı l l a r d ı . Bat ı d ü n yas ına b i r kapı a r a l a n m ı ş , A v r u p a ' n ı n e ğ l e n c e yaşamı d a yavaş yavaş yen i T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ' n i n b a ş k e n t i n e s ız mağa b a ş l a m ı ş t ı . U l u s a lan ında «Tabar in Bar» ad l ı b i r pav y o n a ç ı l m ı ş t ı . Ç ıp lak v a r y e t e k ız la r ın ın c i r i t a t t ı ğ ı bu e ğ lence y e r i n e b i z i m K ö ş k t e k i l e r de dadanmış la r , kaçamak yap ıp , g ö n ü l l e r i n c e e ğ l e n m e ğ e b a k ı y o r l a r d ı .

^ O çağ ın ün lü k i ş i l e r i Kı l ıç A l i , Recep Z ü h t ü , Vas ı f Ç ınar , Fal ih Rıfkı A t a y , bu e ğ l e n c e l e r i h iç kaç ı rmayan k i ş i l e r d i . A k ş a m s o f r a s ı n d a n s o n r a b i r ko lay ın ı bu lup Köşk t e n kaç ıyo r la r , s o l u ğ u bu pavyon la rda a l ı p , f e l e k t e n gece ça lmağa b a k ı y o r l a r d ı . Bun la ra ç o ğ u n l u k l a Vas ı f Ç ınar e l e baş ı l ı k e d i y o r d u . Tab i i böy le y e r l e r e para y e t i ş t i r m e k çok z o r d u . Fakat bunun da ko lay ın ı b u l m u ş l a r d ı . O zamank i M e c l i s Başkanı Kâz ım Öza lp ' i t a v l a m ı ş l a r , e ş r e f saa t i n i bu lunca b i r köşede k ı s t ı r ı p h e m e n :

— «Paşam, b ize para v e r de ş ö y l e s a y e n d e b i r e ğ l e n e l i m . Gözümüz , g ö n l ü m ü z aç ı ls ın ,» d i y o r l a r d ı .

Kâzım Paşa on la r ı a t l a t a b i l i r s e ne â lâ . A t l a t a m a z s a da adamına g ö r e bo l k e s e d e n e l l i l i r a , a l t m ı ş l i ra dağ ı t ı r -

İ208 ATATÜRK'ÜN ÜŞAĞ( İDİM

d ı . B i r g e c e d a y a n a m a y ı p , k a ç a m a k ben d e o pavyona g i t t i m . Se rde g e n ç l i k va r . Baş ımızda kavak y e l l e r i n i n e s t i ğ i gün le r . Fakat pa ras ız l ı k tan i çk i y e r i n e m a d e n sodas ı i ç m e k zo runda ka l ı ş ım ı h i ç u n u t a m a m . Orada g ö r d ü k l e r i m hâ lâ ha t ı r ımdan ç ı kmaz .

O s ı ra la rda Fa l ih Rı fk ı A t a y , Tabar in Ba r ' dak i y ı l d ı z l a rdan b i r i n e t u t u l m u ş d i y e b i r s ö y l e n t i ç ı k t ı y d ı . Ke t i ad l ı b i r A l m a n kız ıydı b u . G ü z e l d i , sa r ı ş ınd ı , g ü r b ü z d ü ; bakmaya doyamazd ı i n s a n . Fa l ih Rıfkı da o zaman la r genç , ya k ı ş ı k l ı ve de ün lü b i r yazar . I Js te l i k A t a t ü r k ' ü n so f r as ın ın baş k i ş i l e r i n d e n b i r i . Fakat a ra la r ındak i i l i ş k i n i n d e r e c e s i n i b i l m i y o r u m . Be lk i de s a d e c e p l â t o n i k v e t o y l u k l a t u -t u n u l m u ş , t e k t a ra f l ı b i r aşk t ı b u . Her e r k e ğ i n baş ından ge l i p g e ç e n d i n s t e n b i r şey . He r neyse . . .

B i r gün b u s ö y l e n t i l e r i A t a t ü r k ' e de d u y u r d u l a r . Ç a n kaya K ö ş k ü n d e k i a k ş a m s o f r a l a r ı n d a n b i r i n d e y d i . Y a b a n c ı p e k k i m s e y o k t u s o f r a d a . Sa l ih Bozok, Recep Z ü h t ü , K ı l ıç A l i , Nu r i C o n k e r , Hasan C a v i t g ib i b i l i n e n h e r zam a n k i k i ş i le r . . .

G ü n ü n o lay la r ı ü z e r i n d e k i g ö r ü ş m e l e r sona e r d i k t e n son ra ha f i f konu la ra g e ç i l d i . Son g ü n l e r i n d e d i k o d u l a r ı özen le e le a l ın ıyo r , s o f r a d a b u l u n m a y a n l a r ı n k i r l i ç a m a ş ı r l a r ı b i r b i r o r t a y a d ö k ü l ü y o r d u . So f rada Fa l ih Rıfkı A t a y ' m bu lunmad ığ ı d i k k a t i m i ç e k m i ş t i . D e r k e n söz d ö n ü p d o laş ıp Tabar in Ba r ' dak i A l m a n kızı K e t i ' y e g e t i r i l d i . Bunun ün lü yazar la o lan i l i ş k i s i o r t aya a t ı l d ı . Bir ara bu s ö y l e n t i y i a l l ay ıp pu l l ay ıp Recep Z ü h t ü ş ö y l e d e d i :

— «Paşam, bu g a z e t e c i n i n g i d i ş a t ı h i ç de iy i d e ğ i l . Bence s i z i n yak ın ın ız o l m a s ı do lay ı s ı y l e yaşan t ı s ına b i raz d i k k a t e t m e s i ge rek .»

A t a t ü r k h a y r e t l e s o r d u : — « N e v a r m ı ş o n u n haya t ında sank i?» Recep Z ü h t ü ' n ü n d e i s t e d i ğ i za ten bundan başka b i r

ş e y d e ğ i l d i . O g e c e k i s o h b e t i b i l e b i l e , ç e v i r e ç e v i r e bu

Cemal Granda, 13 yıl sürecek olan Atatürk'ün hizmetine girdiği günlerde.

ATATÜRK'ÜN EN YAKIN HİZMETKÂRLARI Atatürk'ün günlük hayatında onun özel hizmetleriyle uğraşanların hepsi bir arada. Öndekiler (soldan sağa): Tahsin, Tahsin ve Cemal Granda. Arkadakiler [soldan sağa) : Al i , Yusuf ve İbrahim.

ÖLÜMÜNDEN 33 YIL SONRA... Atatürk'ün çocukları, onun ölümünden 33 yıl sonra ilk defa Hürriyet Gazetesinin önünde bir arada. Soldan sağa {arkadakiler): Kütüphane memuru Nuri Ulusu, koruma memuru Kemal Özada, baş şoförü Remzi Öztunç, şoförlerinden Rauf Kızılkaya (öndekiler): Garsonu Cemal Granda, garsonu Sami Ocak, sofracıbaşısı İbrahim Ergüven ve berberi Rıdvan Güran.

Atatürk'ün Ege vapuruyla yaptığı bir Karadeniz gezisinden sonra Rize'de karaya çıkışı. Ata'nın hemen gerisinde kapı ağzında paltosunu taşıyan Bekir Çavuştur. Cemal Granda ise sağda okla gösterilen şahıstır.

1 Haziran 1938 yılında Türkiye'ye İlk defa gelen Savarona yatının mürettebatı Yalova iskelesinde (soldan sağa): Mithat kaptan, Cemal Granda, ikinci çarkçı Muhittin, 2. Kaptan Adnan, çarkçıbaşı baş makinist Hüseyin, Dr. Fazıl,Süvari Özeke'nin kızı, elektrik uzmanı Rökoman ve Yusuf kaptan.

Atstürk'ün terzisi Jan Pilürls

1934 Haziranından bir hatıra. Atatürk en yakın Eırkadaşlarıyla bir arada. (Soldan sağa): Baş yaver Rüsuhi (Savaşçı), Salih Bozok, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Nuri Conker, Refik Saydam, Cumhurbaşkanlığı genel sekreteri Tevfik Bıyıklıoğlu.

Atatürk'ün «çocukları» Yalova Termal Otelinin havuzunda. (Soldan sağa): Kadir (sofracı), Faik (sofracı), Ssip (Marmara köşkünün sofracısı), Atatürk'ün köpeği Foks, (simidin üstünde), Ali Bebek (sofracı), Rıdvan (Ata'mn berberi). Cemal Granda (boynunda simit asılı olan), İbrahim (sofracıbaşı).

Cemal Granda Savarona yatmda Atatürk'ün çalışma odasında, Atatürk'ün masasmın başmda.

1938 yılında Savarona yatından bir hatıra. [Soldan sağa): Dördüncü çarkçı Necip, Polis Necati ve Cemal Granda.

Cemal Granda 1936 yıNnda «Ertuğrul» yatmın güvertesinde yatm ahçıbaşısı Hayri Usta ile beraber.


l ıa le o g e t i r m i ş değ i l m i y d i ? M a k s a t , Fa l ih Rı fk ı 'n ın A l m a n k ız ıy la i l i ş k i s i n i A t a t ü r k ' e d u y u r m a k t ı . K e n d i n d e n e m i n b i r t av ı r l a baş lad ı a n l a t m a ğ a :

— «Paşam, bu za t g e c e l e r i pavyona g i d i yo r , m e v k i i y -le bağdaşmayan dav ran ış l a rda b u l u n u y o r m u ş . »

A t a t ü r k , kaş la r ın ı ça ta rak s o r d u : — «Ne va r bunda ga r i p o lan? Ne o l m u ş g i d i yo r sa?

Pavyona g i t t i y s e k ı y a m e t k o p m a d ı ya...» — «Pavyona g i t m e k l e ka lsa i y i . O rada b i r de d o s t u

v a r m ı ş . IJs te l i k kadın Türk de d e ğ i l . A d ı da Ke t i m i d i r ned i r? İ ş te bu yabanc ı kadın la m e r c i m e ğ i f ı r ına a tm ış la r m ı , y o k s a a t m a k üze re le r m i ? Her n e y s e . S iz in bu kadar yak ın ın ız o lan b i r k i ş i n i n b i r A l m a n ' l a d o s t hayat ı yaşamas ı d o ğ r u m u b i l m e m ki?. .»

A t a t ü r k , b ü t ü n bu söz le r i hay re t l e d i n l i y o r d u : — «Gözün le g ö r d ü n m ü k i , böy le t a f s i l â t l ı an la t ı yo r

sun?» d i ye s o r d u .

— «Bunu d u y m a y a n ka lmad ı A n k a r a ' d a Paşam. İs ter sen i z M e c l i s Başkanı Kâz ım Paşa'ya s o r u n . A r a s ı ra pavy o n paras ın ı b i l e Paşa 'dan i s t i y o r l a r m ı ş . »

Recep Z ü h t ü , bu s ö z l e r i y l e h e m Fal ih Rı fk ı ' y ı küçük d ü ş ü r ü y o r , h e m de M e c l i s Başkanın ı zor d u r u m d a bı rakmış o l u y o r d u . A t a t ü r k , Recep Z ü h t ü ' n ü n k o n u ş m a s ı b i t i n ce gaye t sak in b i r ha lde ş ö y l e s o r d u :

— «Bütün bun la r ı s ö y l e m e k t e maksad ın ned i r?» — «Kötü b i r m a k s a d ı m yok Paşam. Sadece çev ren i z

dek i b i r adamın öze l haya t ına b i raz d i k k a t e t m e s i ge rek t i ğ i n e i şa re t e t m e k i s t e d i m . Bi r i nsan ın d o s t u da o lab i l i r a m a , neden Türk kadını d u r u r k e n , b i r yabanc ı kadını seç m i ş t i r . Bazı ç e v r e l e r d e h iç de hoş ka rş ı l anmayan bu du r u m d a n t ü r l ü ç e ş i t a n l a m ç ıka ran la r o lu r .»

A t a t ü r k , d e d i k o d u d a n n e f r e t eder , d e d i k o d u yapan ı da h iç s e v m e z d i . A t a t ü r k ' ü n bu huyunu çok iy i b i l en Recep

F: 14


Z ü h t ü ' n ü n hang i a m a ç l a b u û lay üze r i nde bu d e r e c e ı s ra r la d u r d u ğ u n a b i r t ü r l ü akı l e r d i r e m i y o r d u m .

A t a t ü r k , k o n u ş m a n ı n b i t t i ğ i n i an lay ınca s e r t ç e şu söz le r i s ö y l e d i :

— «Bana bak Recep Bey. D e m i n d e n ber i sözünü e t t i ğ i n i z o g a z e t e c i n i n bana ka fas ıy la k a l e m i l âz ım. Ge r i kalanı k e n d i s i n e a i t t i r . Ne sen i i l g i l e n d i r i r , ne b e n i . A n l a d ın mı?»

«PROFESÖR DEĞİLSİNİZ»

Ç A N K A Y A ' D A K İ K ö ş k t e b i r a k ş a m s o f r a s m d a Hukuk F a k ü l t e s i p r o f e s ö r ü Sadr i M a k s u d î de k o n u k o l a rak b u l u n u y o r d u . Ç e ş i t l i konu la r üze r i nde g ö r ü ş ü l d ü k t e n son ra söz s ı ras ı Den i zyo l l a r ı na g e l d i . Türk D i l K u r u m u n u n de y i m l e r i üze r i nde d u r u l u y o r d u . A d ı n ı n D e n i z c i l i k Bankası m ı , y o k s a Den iz Bank m ı o la rak ka lmas ı t a r t ı ş ı l d ı .

So f rada şa rap i çen Sadr i M a k s u d î , Den iz Bank ın gram e r ku ra l l a r ına ayk ı r ı o l d u ğ u n u s a v u n u y o r ve bu d i j ş ü n -c e s i n d e n b i r ad ım b i l e g e r i g i t m i y o r d u . O konu orada kap a n d ı . A r a d a n b i r i k i saa t kadar g e ç m i ş t i . A t a t ü r k b i r a ra . b i r ş e y e s i n i r l e n m i ş o lacak k i , hâ lâ kend i t e z i n d e i s ra r e d e n Sadr i M a k s u d î ' n i n sözünü k e s i p :

— «Siz p r o f e s ö r değ i l s i n i z ,» d e d i .

Bu b e k l e n m e d i k s e s l e n i ş , h e r k e s i ş a ş ı r t m ı ş , p r o f e s ö rü d e can e v i n d e n v u r m u ş t u . H e p i m i z p u t g ib i y e r i m i z d e dona k a l m ı ş , neye uğrad ığ ımız ı ş a ş ı r m ı ş t ı k .

A t a t ü r k naz ik a d a m d ı . Kızsa b i l e pek be l l i e t m e z d i . A c a b a p r o f e s ö r büyük b i r p o t m u k ı r m ı ş t ı ?

B i r an s ü r e n şaşk ın l ı ğ ından k u r t u l a n Sadr i M a k s u d î '


n in t i t r e y e n e l i y l e kadeh in i masaya k o y u p , k e n d i n i t o p a r layarak A t a t ü r k ' e ş u karş ı l ığ ı v e r d i ğ i d u y u l d u :

— «Hâşâ , ben p r o f e s ö r ü m . H e m de T ü r k i y e ' d e d e ğ i l . İ s v i ç r e ' d e de bana kü rsü v e r m i ş l e r . O l m a z s a g i d e r o rada d e r s i m i v e r i r i m . Ş i m d i ben ka lk ıp burada b i r kumandana «Siz k u m a n d a n değ i l s i n i z ,» d e r s e m n e o lu r? K u m a n d a n l ı ğ ı e l i n d e n a l ın ı r m ı? Ya ln ız böy le b i r söz o kumandan ın na s ı l g ü c ü n e g i d e r s e , bu söz de b e n i m g ü c ü m e g ide r . A m a k u m a n d a n l a r a k ü r s ü v e r m e d i l e r daha.»

Sadr i M a k s u d î ' n i n e l i n d e şa rap kadeh i y l e s ö y l e d i ğ i bu söz le re A t a t ü r k ka rş ı l ı k v e r m e d i . A z son ra da s o f r a d a ğ ı l d ı . Sadr i M a k s u d î ' y i de b i r daha so f r ada g ö r m e d i m . B i r s ü r e son ra da Sadr i M a k s u d î ' n i n m i l l e t v e k i l l i ğ i n d e n ayr ı ld ığ ın ı d u y d u m .

Ç A L I N A N PIRLANTALAR

Ç A N K A Y A ' D A esk i K ö ş k ü n m i s a f i r sa l onunda c a m e kân l ı b i r bü fe v a r d ı . Her zaman k i l i t l i t u t u l a n b ü f e n i n i ç i n d e pad işah la ra a i t mada l ya ve A t a t ü r k ' e a i t n i şan la r b u l u n u y o r d u . V i t r i n c a m ı n ı n üze r i nde çap raz lama as ı l ı , kabza lar ı p ı r l an ta l ı i k i k ı l ıç d u r u r d u . Bir sabah b a k t ı m k i . A t a t ü r k , bu v i t r i n c a m ı n ı n ö n ü n d e d u r m u ş , i n c e d e n i n c e y e bak ıyo r . Bun la r k e n d i s i n e v e r i l m i ş a r m a ğ a n l a r d ı . Beni gö rünce s e s l e n d i :

— «Çe leb i E fend i . Bu k ı l ı ç l a r ın kabza la r ındak i p ı r l a n t a l a r ç ı ka r ı lm ış .»

H a y r e t l e b ü f e y e y a k l a ş t ı m . A t a t ü r k ' ü n d e d i k l e r i d o ğ r u y d u . G e r ç e k t e n de k ı l ı ç la r ın üze r i ndek i p ı r l an ta la r a l ı n m ı ş t ı .

— «Ne o l d u p ı r l an ta la r?» d i y e s o r d u . — « B i l m i y o r u m e f e n d i m . » d e d i m . D e d i m a m a , iç i rn d e raha t d e ğ i l d i . O r d a b i zden baş

ka k i m s e y o k t u . K i m ça lacak? Ça lsa ça l sa h i z m e t k â r l a r ç a l a rd ı .

A t a t ü r k h e m ü z ü l m ü ş , h e m s i n i r l e n m i ş t i . B i r yandan da ka famı ça l ı ş t ı r ı yo r , e l m a s l a r ı k i m i n ç a l -


d ı ğ m ı ç ö z m e ğ e u ğ r a ş ı y o r d u m . Bü tün t a n ı d ı k l a r ı m g ö z ü m ü n ö n ü n d e n b i r ş e r i t g ib i g e ç i p g i d i y o r d u .

İki üç ha f ta kadar ö n c e b izde ça l ışan Şaml ı H ü s e y i n ad l ı b i r ç o c u ğ u n k ı l ı ç la ra d i k k a t l e bak t ığ ın ı g ö r m ü ş t ü m . H ü s e y i n , ü s t e l i k k u m a r a da d ü ş k ü n d ü . K u m a r oyna r , kazan ı r d ı . B i r s e f e r i n d e k u m a r d a n a l t ın k o r d o n g e t i r m i ş t i .

A t a t ü r k , d i k k a t l e y ü z ü m e bakarak : — « K i m d e n ş ü p h e l e n i y o r s u n ? » d i y e s o r d u . Ş ü p h e l e r i m i s ö y l e d i m : — «Paşam, günah ın ı a l m a y a y ı m ama, ben Ş a m l ı H ü

s e y i n ' d e n ş ü p h e l e n i y o r u m . Bi raz kumarc ıd ı r . A l t ı n l a , g ü m ü ş l e o y n a m a y ı seve r . O n d a n başka böy le b i r şey y a p a cak k a r a k t e r d e b i r k i m s e t a n ı m ı y o r u m a ramızda . Emrede r sen iz b i r s o r u ş t u r m a yaps ın la r .»

Y a v e r l e r de aynı şey i d ü ş ü n m ü ş l e r . S o r u ş t u r m a baş lad ı . A t a t ü r k p ı r l an tay ı a l a n ı n en k ı sa zamanda b u l u n m a s ı i ç i n y a v e r l e r e e m i r v e r m i ş t i . Şam l ı H ü s e y i n s ık ı b i r ş e k i l de s o r g u y a ç e k i l d i . B i r s ü r e son ra K ö ş k t e n a y r ı l d ı . Leke l i o l a rak g i t t i .

B i rkaç ay s o n r a y d ı . Ka racaoğ lan C a d d e s i n d e H ü s e y i n ' e r a s t l a d ı m . A y a k ü s t ü k o n u ş t u k . O gün i z in l i o l d u ğ u m u ö ğ r e n i n c e :

— «Bize g i d e l i m , » d e d i . Eski a r kadaş . Hay ı r m ı d i y e c e k s i n ? K a l k t ı k g i t t i k . Y e

m e k ç ı ka rd ı . Bu arada e v l e n m i ş . Kar ıs ıy la t a n ı ş t ı r d ı . H o ş b e ş e t t i k . A k ş a m ay r ı l ı p K ö ş k e d ö n d ü m .

İ ç i m d e b i r ez i k l i k v a r d ı . H ü s e y i n ' i n k o v u l m a s ı n d a k e n d i m i s u ç l u g ö r ü y o r d u m .

A t a t ü r k ' ü n yan ında çâhşan la r , yan i b i z le r d ışar ı ç ı k t ı ğ ımızda n e r e y e g i d i yo ruz , k i m l e r l e g ö r ü ş ü y o r u z , t a k i p e d i l d i ğ i m i z i b i l i y o r d u m . O gün H ü s e y i n ' l e r e g i t t i ğ i m h a b e r i , an laş ı lan po l i s t a ra f ı ndan v e r i l m i ş o lacak k i , so f r ada A t a t ü r k b i r d e n b i r e bana :

— «Sen H ü s e y i n ' i g ö r ü y o r musun?» d i y e s o r d u .


— «Evet, ev i ne g i t t i m , » e led im. — «Konuş , k o n u ş , ç e k i n m e . » — « Ç e k i n m i y o r u m e f e n d i m . » Nası l r a s t l a d ı ğ ı m ı , e v i n e nası l g i t t i ğ i m i baş ından so

nuna dek a n l a t t ı m . — «Bu arada b i r t as da ço rbas ın ı i ç t im ,» d e d i m . Bunun üzer ine A t a t ü r k : — «Onun bu i ş te kabahat i y o k . Bi r oyuna g e l m i ş . K ı

l ı ç la r ın üs tündek i p ı r l an ta la r ı b i z i m k ız la rdan b i r i a l m ı ş , H ü s e y i n ' e v e r i p s a t t ı r m ı ş . H ü s e y i n ' l e g ö r ü ş m e n d e b i r mahzu r yok.»

A l t ı n d a n ne ç ıkacak d i ye b e k l i y o r d u m . Rahat b i r nef e s a l d ı m . O s ı rada yan ımızda bu lunan C e v a t A b b a s :

— « Ç e l e b i , m a d e m k i , o sen i e v i n e ç a ğ ı r d ı . Sen d e onu M a r m a r a K ö ş k ü n e d a v e t e t , ağı r la ,» d e y i n c e ş a ş ı r d ı m :

— « A m a n e f e n d i m . Buras ı b e n i m e v i m değ i l k i . H e m H ü s e y i n g e l s e b i l e e l i n n i kâh l ı kar ıs ı g e l i r m i?» d e d i m .

«REİS İCUMHURLUK Y A P A M A Z S I N »

NURİ Conke r , A t a t ü r k ' ü n nazmı ç e k t i ğ i , şaka la r ına ka t land ığ ı b i r ç o c u k l u k a r kadaş ı yd ı . O n u n aşı r ı g i d e n ha r e k e t l e r i n e k ızmaz, pa tava ts ızca k ı rd ığ ı po t l a r ı hoş gö rü r , en koyu t e n k i t l e r i n e b i l e ka t l an ı r d ı . Nur i C o n k e r , A t a t ü r k ' e t ak ı l ı r , k ızdığı zaman damar ına basar . O da p u n d u n a g e t i r i p , bu ç o c u k l u k a rkadaş ına yapmad ığ ın ı b ı rakmaz , ade ta onu de l i e d e r d i . Nu r i C o n k e r arada b i r :

— «Paşam, ç e k i l s e n de , o k o l t u k t a b i raz da biz o t u r -sak,» d i ye t a k ı l ı r d ı .

Bir a k ş a m y e m e ğ i s ı ras ında so f r an ın en neşe l i an ın da A t a t ü r k , y i ne bu ş e k i l d e şaka laşan Nur i C o n k e r ' e d ö n ü p :

— «Sen r e i s i c u m h u r o l a b i l i r m i s i n ? » d i y e s o r d u . — « O l u r u m . H e m s e n d e n daha iy i i da re e d e r i m . » — « Ö y l e y s e p rova e d e l i m . Geç o tu r baka l ım k o l t u ğ a .

Ş i m d i sen r e i s i c u m h u r s u n . Söy le baka l ım önce ne yapacaks ın?»

Nur i C o n k e r h iç i s t i f i n i bozmadan k e y i f l e A t a t ü r k ' ü n k o l t u ğ u n a o t u r d u . Ç e v r e s i n i ş ö y l e b i r t e p e d e n bak ış la süzd ü k t e n son ra bana d ö n ü p :

— «Hayvan la r , y e m e k ge t i r i n , » d e d i .


H e r k e s i n yüzünde b i r g ü l ü m s e m e . A t a t ü r k d e g ü l ü y o r . Bana d ö n ü p :

— «Çe leb i E fend i . Ben b ö y l e m i s ö y l ü y o r u m ? » d i ye s o r d u .

Hayı r , d i ye cevap v e r s e m , bu b i raz da da l kavuk luk o l a c a k t ı . K e n d i m i t o p a r l a d ı m . F ı rsa t bu f ı r s a t d e y i p , h e m e n taşı g e d i ğ i n e y e r l e ş t i r d i m :

— «Aşağ ı yuka r ı b ö y l e o l u y o r paşam.» — « A n l a ş ı l d ı . Sen r e i s i c u m h u r l u k y a p a m a y a c a k s ı n .

Dur ben y i ne y e r i m e g e l e y i m , » d e d i .

RECEP Z Ü H T Ü METRESİNİ NASIL V U R D U ?

RECEP Z ü h t ü . A t a t ü r k ' ü n so f ras ından ve yan ından h iç e k s i k e t m e d i ğ i yak ın a rkadaş la r ı ndan b i r i y d i . Çankaya K ö ş k ü n d e o l s u n , D o l m a b a h ç e Saray ında o l s u n A t a t ü r k ' ü n her z a m a n yan ıbaş ında g ö r m e ğ e a l ı ş t ı ğ ımız Recep Z ü h t ü ' n ü n k ı skanç l ı k y ü z ü n d e n m e t r e s i n i t abancay la v u r m a o lay ı va r d ı r k i , ko lay ko lay ak l ımdan ç ı k m a m ı ş t ı r .

Recep Z ü h t ü ' n ü n Ç e n g e l k ö y ' d e o tu ran genç ve güze l b i r kad ın la i l i ş k i s i v a r d ı . Bunu h e p i m i z b i l i y o r d u k . Kadın ş u h b i r s o s y e t e d i l b e r i y d i . Ö y l e t e k e r k e ğ e bağ lanacak , e v i n d e o t u r a c a k c i n s t e n d e ğ i l d i . Recep Z ü h t ü ' n ü n İ s t a n bu l ' da o l m a d ı ğ ı g ü n l e r d e g a y r i m ü s l i m b i r g e n ç l e s e v i ş m e ğ e b a ş l a m ı ş . A r a l a r ı n d a k i aşk i l i ş k i s i g i d e r e k g e l i ş m i ş , da l budak s a r m ı ş . Recep Z ü h t ü İ s tanbu l ' a g e l d i ğ i n d e b i r v e s i l e y l e o lay ı d u y d u ğ u n d a b e y n i n d e n v u r u l m u ş a d ö n m ü ş .

A k ş a m içk i s o f r a s ı n d a n son ra ya tağa g i r m e ğ e hazı r l an ı r ken Recep Z ü h t ü , a l k o l ü n de e t k i s i y l e kadına baş la m ı ş ç ı k ı ş m a ğ a :

— « M a d e m ki yapacak t ı n bu i ş i , b i r Türk b u l a m a d ı n m ı da , k e f e r e y l e iş i p i ş i r m e ğ e ka lk t ın?»


Kadın h e m s u ç l u , h e m g ü ç l ü . A l t t a n a l ıp , k ızgın d o s t u n u ya t ı ş t ı racağ ı y e r d e , ü s t ü n e ü s t ü n e g i t m i ş :

— «Ne o l m u ş s a n k i . K e f e r e m e f e r e a m a , güze l ç o cuk . H o ş u m a g i t t i . Ö m r ü m ü n sonuna kadar s e n i n kahr ın ı ç e k e c e k d e ğ i l i m ya . G i t aynada su ra t ı na bak. Hoşa f ın ç ık m ı ş . Ç i n g e n e d e n f a r k ı n y o k . »

Bu söz le r i s ö y l e r k e n kadın ya tağa uzanmış , Recep Z ü h t ü ise ayakta . . .

Recep Z ü h t ü bunu duya r d u y m a z ç ı lg ına d ö n m ü ş . Za t e n s i n i r l i h u y u var . A t a t ü r k ' ü n yak ın ı o l m a n ı n v e r d i ğ i b i r ş ıma r ı k l ı l ı k l a y e r i n d e n f ı r l ad ığ ı g i b i :

— «Seni n a m u s s u z o r o s p u . Ş i m d i s e n i n canın ı c e henneme. . .» d i y e a s ı l m ı ş t abancas ına . K o r k u d a n y a t a k t a n f ı r l ay ıp kaçmağa baş layan kadını k u r ş u n y a ğ m u r u n a t u t m u ş . Ku rşun la r kadın ın v ü c u d u n a değ i l de , ayağına ras t l am ış . Ö l d ü r m e m e k i ç in b i l e r e k m i böy le y a p m ı ş , y o k s a sa rhoş l uk l a m ı h e d e f i n i ş a ş ı r m ı ş b i l m i y o r u z . Kadın h e m e n o anda ö l m e m i ş . Yaras ı t edav i e d i l m i ş . Fakat ya ra son ra dan kang rene ç e v i r m i ş . B i r s ü r e son ra da kad ın ın ö l d ü ğ ü nü duyduk . K o r k u d a n k i m s e y e b i r ş e y s ö y l e y e m e d i k . Recep Z ü h t ü b u . Ağz ım ızdan b i r söz kaçacak d i ye ö d ü m ü z k o p u y o r d u . H e p i m i z d u m a n o l u r d u k sonra . . .

Recep Z ü h t ü S inop m i l l e t v e k i l i y d i o z a m a n . D o k u n u l maz l ığ ı v a r d ı . A d l i m a k a m l a r da , A t a t ü r k ' ü n y a k ı m d i ye Recep Z ü h t ü hakk ında k o v u ş t u r m a y a p m a k t a n ç e k i n i y o r -l a rd ı . Fakat u m u m î kâ t i p Hasan Rıza Soyak , c e s a r e t i n i t o p lay ıp , e r t es i sabah D o l m a b a h ç e Saray ında sabah gaze te l e r i n i o k u y a n A t a t ü r k ' e o lay ı b i r b i r a n l a t t ı . Bunu an la tmak zo rundayd ı . E k m e ğ i n d e n , m e v k i i n d e n o l a b i l i r d i .

A t a t ü r k , büyük b i r d i k k a t l e Recep Z ü h t ü hakk ında an la t ı l an la r ı d i n l e d i . A r a d a b i r :

— «Yaaa, öy l e mi?. .» d i y e h a y r e t i n i b e l i r t e n söz le r m ı r ı l d a n ı y o r d u . Kadın ın ö l d ü ğ ü habe r i n i duyunca A t a t ü r k '


Ün l o ş l a r ı i y i ce ç a t ı l m ı ş t ı . D e r i n d e r i n d ü ş ü n d ü k t e n son ra baş ın ı ik i t a ra fa sa l l aya rak :

— «Yahu , kad ın da v u r u l u r m u h iç?» d e d i .

Bu o lay , kad ın la ra ka rş ı b ü y ü k b i r sayg ı b e s l e y e n A t a t ü r k ' ü n duygu la r ın ı ç o k i n c i t m i ş t i . H e l e b u n u n y a k ı n l a r ı n dan ve k o r u y u c u l a r ı n d a n b i r i t a ra f ı ndan y a p ı l m ı ş o l m a s ı , onu c a n e v i n d e n v u r m u ş a b e n z i y o r d u . O l a y ı n A t a t ü r k üze r i ndek i t e p k i s i ne o l a c a k t ı . M e r a k ve heyecan la işTrt' s o nunu b e k l i y o r d u k . Hasan Rıza Soyak d i m d i k ayak ta d u r u yo r , bu üzücü o lay ın A t a t ü r k ' t e k i e t k i l e r i n i ö l ç m e ğ e ç a l ı ş ı y o r d u :

— «Ne e m r e d e r s i n i z Paşam?» d i ye s o r u n c a , A t a t ü r k ş u karş ı l ığ ı v e r d i :

— «Kanunî i ş l e m neyse onu yaps ın la r . H iç m ü s a m a ha göze tmeden . . .»

Atatürk, en yakını , hatta fedaisi b i le olsa bu şeki lde yüzkızartıcı ve kanunsuz bir olay yaratan kişiyi a f fe tmiye-ceğini göstermiş oluyordu. Za ten A t a t ü r k ' ü n d e ğ i ş m e z p r e n s i p l e r i n d e n b i r i de , y u r t t a ne pahasına o l u r s a o l s u n sosya l ada le t i y e r l e ş t i r m e k , yasa la ra ayk ı r ı h iç b i r i ş l e m e y e r v e r d i r t m e m e k t i .

A t a t ü r k ' ü n «Kanunî i ş l e m n e y s e onu yaps ın la r» buy ruğundan son ra Recep Z ü h t ü hakk ında k o v u ş t u r m a y a baş land ı . O l a y A t a t ü r k ' ü ç o k ü z m ü ş t ü ama , be l l i e t m e m e ğ e ç a l ı ş ı y o r d u . Bir daha bu konuya h iç d e ğ i n i l m e d i .

Sonradan d u y d u ğ u m u z a gö re Recep Z ü h t ü ' n ü n yak ın l a r ı , onu k u r t a r m a k i ç i n dünyaca t a n ı n m ı ş akı l v e s i n i r has ta l ı k la r ı uzman ı Prof . Mazhar O s m a n U z m a n ' d a n de l i r a p o r u a lmağa ka l k t ı l a r sa da , red cevab ı a ld ı la r . Sonradan başka b i r d o k t o r d a n rapor a l m a k zorunda ka lm ış l a r . Recep Z ü h t ü , s i n i r has tas ı o l d u ğ u g e r e k ç e s i y l e ü ç - d ö r t ay O r t a -köy Ş i fa Y u r d u n d a t edav i g ö r d ü . Bi r daha da onu A t a t ü r k ' ün so f ras ında g ö r m e d i k .


A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n son ra cenazen in g ö t ü r ü l d ü ğ ü t r e n e Recep Z ü h t ü d e b i n m i ş . İ z m i r ' d e n A n k a r a ' y a g i d i y o r m u ş . Fakat y e n i c u m h u r b a ş k a n ı o lan İ s m e t İ nönü , b u nu haber a l ı r a lmaz h e m e n Recep Z ü h t ü ' y ü E s k i ş e h i r ' d e t r e n d e n i n d i r t m i ş . Buna gücenen Recep Z ü h t ü de b i r daha A n k a r a ' y a g i t m e m i ş .

«İŞLER LAÇKA OLUR»

A T A T Ü R K , m a i y e t i n d e k i l e r e faz la g ü v e n g ö s t e r i r g ib i o l m a s ı n a r a ğ m e n her zaman t e t i k t e ve uyan ık ka lmas ın ı b i l m i ş t i r . A n k a r a ve İ s tanbu l i ç i ndek i g e z i l e r i n d e o l s u n , y u r t i ç i g e z i l e r i n d e o l s u n , kend in i k o r u m a k i ç i n a l ınan t e d b i r l e r e g ü v e n m e y i p , her zaman d i k k a t l i d a v r a n m ı ş t ı r .

B i r g ü n D ı ş i ş l e r i Bakanı T e v f i k Rüş tü A r a s ' l a g ö r ü ş ü r k e n ş ö y l e d e d i ğ i n i h a t ı r l a r ı m :

— «Ben k e n d i m i k e n d i m k o r u r u m . İ ç i ş l e r i Bakanı , E m n i y e t Gene l M ü d ü r ü , V a l i , daha ne kadar va r sa i l g i l i k i ş i l e r b e n i m k o r u n m a m i ç i n b i r t a k ı m t e d b i r l e r a l ı r l a r . Bun lar on l a r ı n g ö r e v i d i r . Bu i ş l e re h i ç k a r ı ş m a m . Kanunî g ö r e v l e r i n i y a p m a l a r ı n a da karş ı g e l m e m . Fakat kend i ko r u n m a m ı , on la r ı n a ld ık la r ı bu t e d b i r l e r e b ı r a k m ı ş d e ğ i l i m . K e n d i m i k o r u m a i ş i m i k e n d i m y a p a r ı m v e y a p m a k t a y ı m . G e l i p g e ç t i ğ i m y e r l e r d e n e l e r o l u p b i t t i ğ i n e d i k k a t ede r i m . Gezi s a a t l e r i n i , g ü n l e r i n i g e r e k t i k ç e k e n d i m d e ğ i ş t i r i r i m . B e n i m d i k k a t i m d e n h i ç b i r şey kaçmaz. . .»

A t a t ü r k ' ü n g e z i l e r i n d e a rkas ında her zaman y a v e r l e r i o l d u ğ u n u b i l d i ğ i ha lde , t abancas ın ı eks i k e t m e d i ğ i v e üze r i ne a l m a d a n d ışar ı ad ım a tmad ığ ın ı çok iy i h a t ı r l a r ı m . A s ke r a d a m ne de o l sa .


Bir gece y i ne s o f r a l<uru lmuş, her zaman g ö r m e ğ e ahş t ı ğ ım ız k i ş i l e r l e d e r i n b i r s o h b e t e d a l m m ı ş t ı . Dr . Reş i t G a l i p , b i r konu a t t ı o r t a y a . A t a t ü r k ' e bakarak şun la r ı s ö y l e d i :

— «Paşam b i l i y o r m u s u n u z , b u g ü n l e r d e Fransa Ta r i h i i le i l g i l i b i r k i t ap o k u y o r u m . Bir Fransız po l i t i kac ı s ın ın an ı la r ın ın da y e r a ld ığ ı bu k i t ap ta an la t ı l d ığ ına gö re Na-p o l e o n , m a i y e t i n d e bu lunan y ö n e t i c i l e r e . D e v l e t adamla r ına , po l i t i kac ı l a ra h i ç i t i m a t e t m e z m i ş . D a i m a k u ş k u i ç i n de y a ş a r m ı ş . En yak ın l a r ı ndan b i l e ş ü p h e l e n i r m i ş . »

A t a t ü r k , Reş i t G a l i p ' i d i k k a t l e d i n l i y o r d u . Ne d e m e k i s t e d i ğ i n i pekâ lâ a n l a m ı ş t ı . Reş i t G a l i p , h iç s e v m e d i ğ i A t a t ü r k ' ü n bazı a rkadaş la r ın ı k a s t e t m e k i s t i y o r d u an laş ı l an , A t a t ü r k an l amamaz l ı k t an g e l e r e k ş ö y l e s o r d u :

— «Takı ld ığınız b i r h u s u s m u va r bu konuda? A d a m a p a ç ı k yazmış ge rçek le r i . »

Reş i t Ga l i p , b i r an d u r a k l a d ı . S ö z l e r i n i n b e l i r l i b i r h e d e f e dayand ığ ı b e l l i y d i a m a , bunu aç ıkça o r taya koymak t a n ç e k i n i y o r d u . So f ra b ü y ü k b i r s e s s i z l i ğ e b ü r ü n m ü ş , Reş i t G a l i p ' i n v e r e c e ğ i ka rş ı l ığ ı b e k l i y o r d u . Reş i t Ga l i p b i r i k i san i ye d u r a k s a d ı k t a n son ra ş ö y l e d e d i :

— «Hayı r Paşam. K i t ap ta t a k ı l d ı ğ ı m h iç b i r h u s u s yok . He r ha lde yaz ı lan la r d o ğ r u d u r . Ya ln ız ka fama ş ö y l e b i r s o r u t a k ı l d ı . A c a b a d i y e d ü ş ü n d ü m , s iz de b i r D e v l e t başkan ı o lduğunuza g ö r e , N a p o l e o n ' u n bu d ü ş ü n c e l e r i n i nas ı l ka rş ı l ı yo rsunuz?»

O anda A t a t ü r k ' ü n v e r e c e ğ i t e r s b i r ka rş ı l ı k l a so f ra a l l ak bu l lak o l a b i l i r d i . Fakat o s o ğ u k k a n l ı l ı k l a v e Reş i t G a l i p ' i n do lay l ı b i ç i m d e k a s t e t t i ğ i k i ş i l e r i n üze r i nde şöy le b i r göz le r i n i g e z d i r d i k t e n son ra ded i k i :

— « N a p o l e o n ' u n yap t ığ ı d o ğ r u ga l i ba . M a i y e t i n e fazla i t i m a t ed ince i ş l e r laçka ha le ge l i r . M a i y e t e faz la i t i m a t e d i l m e m e l i . Sonra çok çabuk s u i s t i m a l ed i l i yo r .»

S A L O N D A K İ ATLAR

ÇOK k u v v e t l i b i r i r adeye sah ip o lan A t a t ü r k ' ü n duy gu yanı da çok z e n g i n d i . Son d e r e c e m e r h a m e t l i y d i . Za y ı f l a ra acır ve y a r d ı m a k o ş a r d ı . Hayvan la r ı çok s e v e r d i . Kurban s e v d i r m e z d i . A t v e köpek en s e v d i ğ i hayvan la r a ras ındayd ı . Ç i f t l i k hayvan la r ından r u a m has ta l ığ ına y a k a l a n a n , b i r t ay ı ö l d ü r e c e k l e r i n i duyunca ç o c u k g ib i ağ la m ış ve e l l e r i n e las t i k e l d i v e n g i y e r e k b i r kaç kez o k ş a m a dan ö l d ü r m e l e r i n e iz in v e r m e m i ş t i .

Zava l l ı hayvanı o k ş a r k e n gözyaş la r ın ı t u t a m a d ı ğ ı n ı s ö y l e y e n A t a t ü r k , ş ö y l e d e m i ş t i :

— « Ç o c u ğ u m o lmad ığ ında h i k m e t ve i sabe t v a r m ı ş . Eğer b i r ev lâ t k a y b e t m e k f e l â k e t i n e u ğ r a s a y d ı m , k a l b i m bu e l e m v e kede re dayanamazdı .»

Bir gece so f rada o t u r u r l a r k e n A t a t ü r k , y a v e r l e r d e n b i r i n i çağ ı rd ı v e ş u e m r i v e r d i :

— «İk i gün önce b i z i m a t la r ın b i r i d o ğ u r m u ş t u . A l ı p on la r ı buraya ge t i r i n i z .»

Hayvan la r ın g e t i r i l m e s i n i n i s t e n d i ğ i ye r Çankaya , e m r i v e r e n de b i r c u m h u r b a ş k a n ı i d i .


F: 15

Yave r l e r v e konuk la r du raksad ı l a r . S o f r a d a k i l e r i n şaş k ın l ığ ı henüz g e ç m e d e n y i n e A t a t ü r k ' ü n s e s i y l e i r k i l d i k :

— « S e v e l i m , g ö r e l i m , okşaya l ım .» K ö ş k e , h e m de ş e r e f sa lonuna h iç hayvan g i re r m i y

d i? Fakat e m i r e m i r d i i ş t e . Yen i doğan t ay ve annes i Y ı l d ız , h e m e n K ö ş k e g e t i r i l d i . A m a hayvan la r b i r t ü r l ü sa londa y ü r ü y e m i y o r l a r , c i l â l ı y e r l e r d e ayak la r ı k a y ı y o r d u .

H e m e n y e r i m d e n f ı r l a d ı m . A k l ı m a b i r ça re g e l m i ş t i . Y e r l e r e s e r i l i s e c c a d e l e r i t o p l a d ı m . Tay ve annes in i n g e çeceğ i y e r e s e r d i m . Hayvan la r , bak ıc ı la r ı s e y i s K e r i m ' i n yedeğ inde raha tça sa lona g i r d i l e r . Fakat ş u n u da s ö y l i y e -y i m k i , hayvan la r sa lona daha çok y a k ı ş ı y o r l a r d ı .

«Jokey» d i y e anı lan s e y i s K e r i m , son radan A n k a r a ' d a büyük b i r o y u n sa lonu açmış t ı r . A t a t ü r k ' ü n haya t ta ka lan h i z m e t i n d e k i i nsan la rdan Dr. Kema l ( ş o f ö r ) , N iyaz i ( ş o f ö r ) , İ b rah im ( s o f r a c ı ) , İ sma i l ( b e r b e r ) , A l i Necam i b u nun kahves inde t o p l a n ı p , esk i an ı la r ı t a ze l e r l e r .

A t a t ü r k , o gece Çankaya 'dak i şe re f sa lonuna a l ınan hayvan la r ın yan ında k a l d ı . E l i y le anne i le yav rusuna kes me şeke r y e d i r d i . A y r ı ayr ı s e v d i , o k ş a d ı . Bundan sonra hayvan la r s a l o n u t e r k e t t i l e r . H e r k e s m e m n u n d u . Kimin ak lına salona hayvan sokmak gelir . Belki d e bir atla yeni doğmuş yavrusunun cumhurbaşkanı salonuna gir işi , yeryüzünde ilk kez olmuştur. Atatürk, k imsenin yapmadığı , yapmağa kalkamıyacağı İş ler i yapan çok yürekl i bir kişiyd i . Böyle olmasaydı bu kadar kısa sürede yepyeni bir ü l ke ve uygarlık kuramazdı .

siz SENYÖRSÜNÜZ

Ç A N K A Y A K ö ş k ü n d e ara s ı ra da poke r p a r t i s i v e r i l i r ve A t a t ü r k o y u n s o n u n d a çok zaman kazan ı rd ı . B i r a k ş a m y i ne K ö ş k t e y e ş i l çuha masan ın ç e v r e s i n d e on -on beş k i ş i kadar t o p l a n m ı ş l a r , poke r o y n u y o r l a r . D e r k e n para b i t i y o r . O zaman la r ü z e r l e r i n d e k u r t r e s m i o lan y e ş i l b i r l i r a l ı k l a r v a r d ı . M e c l i s dağ ı l ı r ken bakan la r , m i l l e t v e k i l l e r i A t a t ü r k ' ün e l i n i ö p ü y o r , ç ı k ıp g i d i y o r l a r d ı . A t a t ü r k e l i n d e k i pa ra l a r ı , a n t r e d e ç ı kan la ra kend i e l i y l e d a ğ ı t t ı . A m a para b i t m e m i ş t i . Ka lan d e m e t i bana uza ta rak :

— «Ka lan la r ı say,» d e d i . H e m e n s a y d ı m : — «On ik i e f e n d i m . » Paralar ı b ize v e r e c e k s a n m ı ş t ı m . Orada İ b r a h i m ' l e i k i

m i z ka lm ış t ı k . Fakat ö y l e y a p m a d ı : — «Ver. .» d i y e ge r i a l d ı . Sonra İ b r a h i m ' e u z a t t ı .

Ona da : — «Say.» d i y e b u y r u k v e r d i . O s ı rada İ b r a h i m s e v i n m i ş , para la r ı ona v e r e c e ğ i n i

s a n m ı ş t ı . O zaman da on ik i l i r a az buz şey d e ğ i l d i . Paralar ı sayd ı k tan s o n r a :


— «On İk i e f e n d i m , » d e d i . Para d e m e t i n i ç e k i p ondan da ge r i a l m a s ı n mı? Sonra

b ize d ö n e r e k : — «Ben bu para la r ı s ize v e r e b i l i r i m , ama v e r m e m .

On la r b i r e r l i ray ı a ld ı la r . Heps i bakan , m i l l e t v e k i l i . İ h t i yaç i ç i nde le r . Fakat s i z i n d u r u m u n u z iy i o n l a r d a n . Siz senyö r -sünüz . Gaz i ' n in s o f r a s m d a n y e y i p i ç i y o r s u n u z . Ne a i le g e ç i n d i r i y o r s u n u z , ne de masra f ın ı z var ,» d e d i .

A s l ı n a bakarsan ız A t a t ü r k ' ü n e l i b i raz s ık ı i d i . Çok c ö m e r t insandı d i y e m e y e c e ğ i m . Kend i ma l ın ı m i l l e t i n ma l ı o la rak kabu l e t t i ğ i n d e n m i d i r ned i r , o l d u k ç a t u t u m l u davran ı rd ı . S o n u n d a da t ü m ma l ın ı y i n e m i l l e t e b ı rak ıp g ö ç t ü . K e n d i s i n d e n sadece on ik i y ı l da b i r kez İ s tanbu l ' a g ide r ken yüz l i ra ha rç l ı k a l m ı ş ı m d ı r . Bunu k e n d i s i v e r m i ş t i . Öbü r a l d ı k l a r ım küçük b a y r a m h a r ç l ı k l a r ı y d ı . Burada sözü b i l e ed i lmez .

A t a t ü r k y a t m a ğ a g i t t i k t e n son ra İ b r a h i m ' e d ö n ü p : — « M e ğ e r biz s e n y ö r m ü ş ü z de h a b e r i m i z y o k m u ş .

Keski s e n y ö r o l m a s a y d ı k da , o para la r b izde ka lsaydı ,» d i ye t a k ı l d ı m .

K Ö Y L Ü N Ü N EŞEĞİ

GÜZEL b i r sonbaha r g ü n ü E t i m e s u t Ç i f t l i ğ i n e g i t m i ş t i k . A t a t ü r k o t o m o b i l d e n i n i p , b i raz y ü r ü m e k i s t e d i . Biz d e a r k a s m d a n g i d i y o r d u k . Y a v e r l e r i ve k ö ş k p o l i s l e r i y l e a rkas ındayd ık . O s ı rada karş ı pa t i kadan e ş e ğ i y l e b i r köy lü b e l i r d i . Ben Foks ' Ia o y n a ş t ı ğ ı m i ç i n b i raz g e r i l e r d e ka l m ı ş t ı m . A t a t ü r k ' ü n köpeğ i Foks , yabanc ıy ı gö rü r g ö r m e z her zaman yap t ığ ı g ib i hav laya rak üze r i ne s a l d ı r d ı . Hayvanı t u t m a k i s t e d i m s e d e b a ş a r a m a d ı m .

B i r anda ne o l d u ğ u n u a n l a y a m a y a n k ö y l ü , e l i n d e k i s o payı o lanca hız ıy la Foks 'a d o ğ r u sa l l ad ı . B e r e k e t sopa hayvana g e l m e d i . H e m e n k ö y l ü n ü n yan ına k o ş t u m :

— " S e n ç ı l d ı rd ın m ı be adam?» d i ye ç ı k ı ş t ı m . «Şu so pa f ı r l a t t ı ğ ı n köpek k i m i n b i l i y o r musun?»

Köy lü d i k l e ş e r e k s o r d u : «Ne o l m u ş sank i?» — «O köpek Gaz i ' n i n köpeği . . .» Bunu d u y u n c a k ö y l ü n ü n k o r k u d a n s ıv ışacağ ın ı s a n

m ı ş t ı m . İ s t i f i n i b i l e bozmad ı . Sonra şu b e k l e n m e d i k k a r ş ı l ığı v e r d i :

— " O Gaz i ' n in k ö p e ğ i y s e , bu da b e n i m e ş e ğ i m . Gazi b i r köpek daha b u l u r a m a , ben b i r e ş e k daha a lamam.»


O s ı rada , g e ç e n l e r d e n habe rs i z , y ü r ü y ü ş yapan A t a t ü r k , uzak tan k ö y l ü y l e t a r t ı ş t ı ğ ım ız ı d u y m u ş :

— «Ne o l u y o r o rda?» d i y e s e s l e n d i . — «Eşeğ in k e n d i s i n e a i t o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r bu köy

lü,» d e d i m . Yanına g e l i n c e d e o lay ı baş ından sonuna dek an la t

t ı m . A t a t ü r k s ö y l e d i k l e r i m i d i k k a t l e d i n l e d i . Kızacağını s a n m ı ş t ı m . Başını sa l l aya rak :

— «Köy lü d o ğ r u s ö y l e m i ş , » d e d i . « G e r ç e k t e n de öy l e . B i r daha n e r d e n e ş e k bu lacak?»

TAYYARE P İ Y A N G O S U

BİR al<şam so f rada i çk i üze r i ne k o n u ş u l u y o r d u . K a d e h ler havaya ka l k t ı kça ç e ş i t l i g ö r ü ş l e r o r t aya a t ı l ı yo r , i çk i yapan ye r l i f ab r i ka l a r ı n k u r u l m a s ı d ü ş ü n c e s i s a v u n u l u y o r d u . Ö n c e b i r b i ra f a b r i k a s ı n ı n k u r u l m a s ı ta r t ı ş ı lmağa- baş l a n d ı . B i ra f a b r i k a s ı yap ı l s ı n , g ü z e l . A m a g e r e k l i y a t ı r ı m ı n e r e d e n bu lacağız?

A t a t ü r k , s e r m a y e k o n u s u n d a i l e r i s ü r ü l e n i s t e k l e r i g ü l ü m s e y e r e k d i n l i y o r d u . Sonunda h iç b i r i n i gözü t u t m a m ı ş o lacak k i , s o n u m u t o la rak b i r «Tayyare P iyangosu» b i l e t i a l ı nmas ına kara r v e r i l d i . Y a v e r l e r , so f rac ı l a r , ahç ı la r ona r l i r a l ı k b i l e t a ld ı la r . Bü tün b i l e t l e r i n pa ras ın ı da A t a t ü r k v e r d i :

— « K i m i n şans ına ç ı k a r s a , bunun la b i ra f a b r i k a s ı k u racağız,» d e d i .

O gece o tuz -k ı r k kadar b i l e t a l ı n m ı ş t ı . B i rkaç gün s o n ra p i yango ç e k i l d i . Fakat — A t a t ü r k ' ü n a ld ığ ı da i ç i n d e — h iç b i r i n e b i r ş e y ç ı k m a d ı . Ya ln ız b e n i m b i l e t i m e a m o r t i ç ı k m ı ş t ı . A t a t ü r k , y i n e b i r g e c e so f rada b i l e t l e r i n ne o l d u ğunu s o r d u . S o n u c u ö ğ r e n d i k t e n sonra da :

— «En şans l ı adam Ç e l e b i ' y m i ş , » d e d i . «Bu ya r ı ş ta h e p i m i z i g e r i d e b ı rak t ı .»

EDVAR B İ Y A N G O ORKESTRASİ

1929 y ı l ı nda A n k a r a ' y a A r j a n t i n ' d e n b i r m ü z i k t o p l u l uğu g e l m i ş t i . Edvar B i yango O r k e s t r a s ı adın ı t aş ı yan bu t o p l u l u k t a ik i e r k e k , b i r kız v a r d ı . S ı c a k k a n l ı , cana yak ın i nsan la rd ı . Ç i k o l a t a reng i kız şa rk ı s ö y l ü y o r , ç o c u k l a r s a k e m a n ve g i t a r ç a l ı y o r l a r d ı .

B i r g e c e Edvar B iyango O r k e s t r a s ı M a r m a r a K ö ş k ü n e g e l m i ş , A t a t ü r k ' ü n ö n ü n d e b i r k o n s e r v e r i y o r d u . B i r çok güze l m e l o d i l e r ça l ı nd ı . O s ı rada Vâs ı f Ç ınar , Lâ t in A m e r i ka l ı m ü z i s y e n l e r e :

— «B iz im İ s t i k l â l M a r ş ı m ı z ı ç a l a b i l i r m i s i n i z?» d i y e s o r d u .

— « D e n e y e l i m , » ded i l e r . K e m a n ça lan genç üç kez d i n l e d i k t e n son ra İ s t i k l â l

M a r ş ı n ı k e m a n i y l e ça lmağa baş lad ı . H e m ne ça l ı ş . He rkes d i k k a t k e s i l m i ş , k e m a n ı n ç ıka rd ığ ı s i h i r l i n a ğ m e l e r i d i n l i yo r . İ s t i k lâ l M a r ş ı n ı h iç d e k e m a n d a n d i n l e m e m i ş t i m . N e d e güze l o l u y o r m u ş . G ö z ü m A t a t ü r k ' t e i d i . O n u n da çok hoşuna g i t t i ğ i n i uzak tan h a r e k e t l e r i n d e n s e z i y o r d u m .

A r j a n t i n Tango la r ı o zaman çok m o d a y d ı . Karş ımızda i s e b i r A r j a n t i n O r k e s t r a s ı v a r d ı . Tango la r ın b i r i b i t i y o r ,


Öbürü b a ş l ı y o r d u . C o ş k u n l u k s o n hadd ine v a r m ı ş t ı . Ş i m d i adı ha t ı r ımda k a l m a d ı . Ç o k a h e n k l i b i r t a n g o y u d i n l e y e n A t a t ü r k :

— «Çok g ü z e l , çok güzel ,» ded i . «Bir daha ça l s ın la r , söy le .»

H e m e n k o ş u p A t a t ü r k ' ü n e m r i n i i l e t t i m . Y e n i baş tan baş lad ı la r ç a l m a ğ a . Ne g ü z e l , ne eşs iz g ü n l e r d i on la r . B i r daha g e r i g e l i r m i h iç? Ne gezer .

V İ Y A N A ' D A N GELEN KOLTUK

V Î Y A N A L I m i m a r H o r s m a y s t e r ' i n yap t ığ ı mob i l ya l a r V i yana 'dan A n k a r a ' y a g e l m i ş , Çankaya 'da yen i yap ı lan k ö ş k e k o n m u ş t u . Heps i b i r b i r i n d e n güze l ş e y l e r d i . Pembe K ö ş k t e o kadar güze l d u r u y o r l a r d ı k i . Ne yazık k i . V i yana ' n i n havas ıy la A n k a r a ' n ı n havas ı b i r b i r i n e u y m a d ı ğ ı i ç i n g e l e n m o b i l y a l a r b o z u l m u ş . K u r u hava , g e ç m e m o b i l y a l a r ın e k l e r i n i açmış . . . M a s a l a r k u l l a n ı l a m a d ı . T e s t e r e y l e p i m l e r i n i k e s t i l e r s e d e , sonunda b i r i şe ya ramad ığ ı g ö r ü l d ü .

V i yana 'dan g e l e n eşya la r a ras ında A t a t ü r k ' ü n o t u r m a sı i ç i n özen le yap ı ld ığ ı be l l i o l an b i r d e k o l t u k v a r d ı . Bu b ü y ü k k o l t u ğ u kapıya koyduk . A t a t ü r k u y u y o r d u . Uyanınca O'na sü rp r i z yapacak t ı k .

A t a t ü r k ' ü n u y u m a s ı n ı f ı r s a t b i l i p h e m e n ko l t uğa k u r u l d u m . Ne güze l , ne raha t k o l t u k t u ö y l e . Sank i k e m i k l e r i m d i n l e n d i . K a l k m a k b i l e i s t e m i y o r d u m .

A t a t ü r k uyan ınca k o ş u p , yen i k o l t u ğ u n u n ge ld iğ in i s ö y l e d i m . G e l i p ko l t uğa o t u r d u . A m a o t u r m a s ı y l a k a l k m a sı b i r o l d u . Yüzünü e k ş i t e r e k :

— «Hiç de raha t değ i l ,» d e d i .


— «Paşam, b i raz önce t e c r ü b e etmel< i ç i n o t u r m u ş t u m . Bana raha t g ib i ge ld i ,» d e d i m .

— «B iz im e s k i k o l t u k l a r daha r a h a t t ı . Ne va rd ı b u n u uzak y e r l e r d e n g e t i r t e c e k , » d e d i . K o l t u ğ u ka ld ı rd ık . B i r daha da o k o l t u ğ a o t u r m a d ı .

RÜŞVET V E R D İ Ğ İ M İ D U Y U N C A

D I Ş A R D A A t a t ü r k ' ü n y a n m d a ça l r ş t ı ğ ım ı ç o k zaman s a k l a r , k i m l i ğ i m i be l l i e t m e m e ğ e ç a l ı ş ı r d ı m . T rende , v a p u r d a y a r e n l i k ed ip de k i m o l d u ğ u m u so ran ç ı ka rsa , t i c a r e t h a n e l e r d e ç a l ı ş t ı ğ ı m ı s ö y l e r d i m . Ç ü n k ü A t a t ü r k adını d u y a n l a r , b e n i m l e s e r b e s t ç e k o n u ş m a ğ a ç e k i n i y o r l a r , o r t a l ı k t a resmî b i r hava e s m e ğ e b a ş l ı y o r d u . Bir, gün e n i ş t e m le A n k a r a ' d a n İ s tanbu l ' a iz i ı i l i o l a rak B e ş i k t a ş ' t a b i r ev a l mağa g i d i y o r d u m . T rende k ibar g i y i m l i b i r a d a m , ne reden n e r e y e g i t t i ğ i m i , k i m o l d u ğ u m u s o r d u . Nak l i ye iş i y a p t ı ğ ı m ı s ö y l e d i m . İ nanmayan göz le r l e bana b a k t ı . Son ra :

, — «Öy le ama ben s i z i Gazi Ç i f t l i ğ i n d e , A t a t ü r k ' ü n a r kas ında g ö r d ü m , » d e d i .

— " E v e t , bazı k e r e l e r Ç i f t l i ğ e g i d e r d i m . » — «Hay ı r , her z a m a n O 'nun a r kasmdas ımz .» M e c b u r o l d u m s o n u n d a : — «Gaz i ' n in h i z m e t k â r ı y ı m , » d e d i m . İ s tanbu l ' a g e l i n c e B e ş i k t a ş ' t a k i ev le i l g i l i t a p u i ş i n i

y a p t ı r m a k i ç i n Tapu D a i r e s i n d e beş l i ra i s t e d i l e r . M e c b u r o l d u m v e r m e ğ e . O y s a , A t a t ü r k ' ü n h i z m e t i n d e o l d u ğ u m u s ö y l e s e y d i m , bunu a l amaz la rd ı .


Anl<ara'ya gel ince bir konuşma sırasında bunu Berber Rıdvan'a anlat t ım. O da sabah traşmda Ata türk 'e anlatmış .

A k ş a m sofrasmda Atatürk , Ma l iye bakanına damdan düşer gibi şöyle sordu:

— «Çelebi 'den rüşvet almışlar. Bu ne biçim iş?» Bakan bir anda ne diyeceğini şaşırmış: — «Yanlışl ık olacak Paşam,» diye kapatmağa çal ış

mış t ı . Atatürk durumu benden öğrenmek istedi . Hepsini bir

bir anlat t ım. Trendeki konuşmayı da nakletmeyi unutmad ı m .

Bunun üzerine Atatürk, bir anısını anlat t ı ; Bir gün İt t i hatçı lar zamanında Selanik ' ten Fransa'ya kaçıyor. Bindiği vapurda yabancı bir kadınla karşılaşıyor. Kadın, Atatürk 'e soruyor:

— «Ne iş yaparsınız?» — «Gazeteciyim.» — «Hangi gazetede çalışıyorsunuz?» Bir gazete adı uyduruveriyor o anda. Kadın inanmayan

gözlerle Atatürk 'ü süzüyor: — «Sende sivil davranış yok. askersin.» — «Neden?» — «Elbisenin alt ında padufla. Bu sivil adam işi değil

askersin.» Bunun üzerine Atatürk , kadını kamaraya götürüyor,

asker elbisesini gösteriyor. Atatürk bu anısını anlatt ıktan sonra bana seslendi : — «Çelebi Efendi , senin de sivil olmadığını anlamış

lar,» dedi . «Fransız kadının benim sivil o lmadığımı anladığı gibi.»

Atatürk , İmparatorluktan bu yana sürüp giden toplumumuzun müzminleşmiş yarası olan rüşvet meseles ine çok kızar ve bunun önlenmesini isterdi . Bir gün yabancı bir f i rma Ankara mümessi l l iğ i e l iy le on tane alt ın sigara


t a b a l o s ı y o l l a m ı ş t ı . A t a t ü r k , bu tabaka la r ı s o f r a d a k i l e r e g ö s t e r e r e k :

— «Bunu a l m a m ı z d o ğ r u d e ğ i l a m a a l ı yo ruz . Nezake t i cab ı . A l m a s a k ay ıp o lu r . Peygamber b i l e ' B i r b i r i n i z l e a h -pap l ı k e t m e k i ç i n hed i ye leş in , ' » d e m i ş .

HALKIN EKMEĞİYLE O Y N A M A

A T A T Ü R K , savaş tan y o r g u n ç ıkan Tü rk ha lk ın ın b i r an ö n c e ka l k ına rak y o k s u l l u k t a n k u r t u l m a s ı n ı , b o l l u ğ a k a v u ş m a s ı n ı , i nsanca y a ş a m a s ı n ı i s t e r d i . Yap t ığ ı d e v r i m l e r , a l d ığ ı e k o n o m i k t e d b i r l e r hep b u amaca d a y a n ı y o r d u . Tü rk h a l k ı n ı n çağdaş düzeye e r i ş m e d e n göz le r i n i kapamak i s t e m i y o r d u . Yap ı l an he r i ş i n ha lk ın ya ra r ına v e ha lk i ç i n o l mas ına ça l ı ş ı r , t ü m p r e n s i p l e r i n i bu g ö r ü ş ü n ışığı a l t ında o r t a y a k o y u p , u y g u l a n m a s ı n a ça l ı ş ı r d ı .

B i r yaz m e v s i m i İ s tanbu l ' a g e l m i ş t i k . G e c e D o l m a bahçe Saray ında b i z i m l e be rabe r ka lan İ s tanbu l v a l i s i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ , sabah sabah Başbakan İ s m e t İ nönü ' ye y a p ı lan g ü n l ü k i ş l e r i an l a t t ı k t an son ra şu habe r i u ç u r d u :

— «Paşam, habe r i n i z o l s u n . Ekmek f i a t ı n ı a r t t ı rd ı k .» İ s m e t İ nönü , v a l i y e e k m e ğ e ne kadar zam yap ı ld ığ ın ı

s o r d u . O da beş k u r u ş t a n yed i ku ruşa ç ıka r ı l d ığ ın ı s ö y l e d i . İ nönü , bu ik i k u r u ş l u k z a m m a pek s e s i n i ç ı k a r m a d ı . O lay kapandı s a n ı y o r d u k . M e ğ e r f ı r t ı na daha b a ş l a m a m ı ş .

O g e c e so f r ada g ü n l ü k k o n u ş m a l a r ı n g ö r ü ş ü l m e s i n den son ra Va l i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ , y e n i d e n e k m e k z a m mın ı o r t aya a t ı p , buna neden g e r e k d u y u l d u ğ u n u b i r b i r


sıralayaral< l<enclini lıal<lı g ö s t e r m e ğ e ça l ı ş ı yo rdu k i , b i r den A t a t ü r k ' ü n kaş la r ın ın ç a t ı l d ı ğ m ı g ö r d ü m . V a l i , sabah İnönü 'ye an la t t ı ğ ı ve h iç b i r t e p k i g ö r m e d i ğ i e k m e k z a m mı i ş i nde A t a t ü r k ' ü n d e pas i f ka lacağın ı s a n m ı ş t ı a n l a ş ı l an . Bu konuda daha ay r ın t ı l ı b i l g i v e r m e ğ e ka l k ınca A t a t ü r k b i r d e n b i r e c i d d i l e ş t i :

— «Ne yap t ın ız Va l i Bey. Bu f a k i r m i l l e t i n za ten y e m e k iç in s a d e c e b i r e k m e ğ i var . Ona da mı göz d i k t i n i z? O n u da m ı e l i n d e n a l m a ğ a ka lk t ın ız? Bula bu la f a k i r i n ek m e ğ i n i m i bu ldunuz a r t t ı r acak?»

Va l i k ıpk ı rmız ı k e s i l d i . D o ğ r u s u ya böy le b i r t e p k i pek b e k l e m i y o r d u .

— «Şey e fend im. . .» d i y e k e m k ü m e t m e ğ e baş l amış t ı k i , A t a t ü r k s e s i n i daha da y ü k s e l t e r e k ş ö y l e k o n u ş t u :

— «B iz im m i l l e t başka m i l l e t l e r e b e n z e m e z . B i z im m i l l e t e k m e k l e b e s l e n i r . Ekmeğ i kara s o m u n a ka t ık eder . Fak i r k ö y l ü n ü n y i y e c e ğ i b i r baş soğan la , b i r s o m u n ek m e k t i r . E k m e k t e n ne i s t ed in i z? Ekmek f i a t ı n ı a r t t ı r a c a ğ ı nıza, e l i n i zden g e l i y o r s a yüz paraya ind i r in . . .»

ERTUĞRUL YATINI BATIRIRIM

ATATÜRK İ s tanbu l ' da b u l u n d u ğ u s ı ra la r Boğazda v e M a r m a r a d a ya t l a g e z m e ğ e bay ı l ı r , y o r g u n l u ğ u n u ancak b u ş e k i l d e ç ı k a r ı r d ı . B i r yaz g ü n ü a k ş a m ü s t ü y i n e Boğaza d o ğ r u b i r gez i d ü z e n l e t t i r m i ş t i . A t a t ü r k ö n e m l i b i r ş e y e k ı z m ı ş o lacak k i , yan ına g i r d i ğ i m d e :

— «Er tuğ ru l ya t ın ı ba t ı r ı r ım,» d i ye s e r t ç e k o n u ş u y o r d u .

O s ı rada Kavak la r ın ö n ü n e g e l m i ş t i k . A k ı n t ı n ı n e t k i s i y l e ya t baş lad ı b e ş i k g i b i s a l l a n m a ğ a . H e r k e s :

— «Paşam, hava f e n a , döne l im ,» d i yo r , A t a t ü r k : — «Hayı r o lmaz , Boğazdan ç ıka l ım,» d i y e d i r e t i y o r d u .

Boğazdan ç ıka rak Z o n g u l d a k ' a g i d i l m e s i i s t e n i y o r d u . Tam o s ı rada ya t ın g ü v e r t e s i n d e S e y r ü s e f a i n İ da res i n i n m ü d ü rü Sadu l l ah Beye r a s t l a d ı m :

— « B e y i m , hava ç o k k ö t ü . Bu şa r t l a r a l t ı nda g i d e m e y iz ,» d e y i n c e bana g ü l d ü :

— «Biz A t a t ü r k ' e s ö y l e d i k , k ızd ı . Sen s ö y l e . Be lk i s e n i d in le r ,» d e d i .

B i r an d u r a k l a d ı m . A t a t ü r k , ded iğ i d e d i k b i r a d a m d ı . B i r şeye karar v e r d i m i , o n u n üze r i nde d i r e t m e k b o ş t u .


F: 16

Fai<at b i r huyu da va rd ı l<i, al<la yak ın d i l e k l e r i y e r i n e get i r m e k t e n ç e k i n m e z d i . C e s a r e t i m i t o p l a y ı p , h e m e n sa lo nun kapıs ı önüne g e l d i m . A t a t ü r k ' e d a m d a n d ü ş e r g i b i :

— «Paşam, i l e r k i bu rundan d ö n e l i m m i?» d e y i n c e : — «Peki d ö n e l i m , » d e d i . D o ğ r u s u bu kadar ko lay l ı k l a A t a t ü r k ' ü razı e d e b i l e c e

ğ i m i ak l ıma g e t i r m e m i ş t i m b i l e . O n u n i ç in b i r den b i re şa ş ı r ıp k a l d ı m . Bir yandan da s e v i n i y o r d u m . H e m e n m e r d i v e n i n d i b i n d e heyecan la benden cevap b e k l e y e n Sadu l lah Bey in y a n m a k o ş t u m :

— «Paşa Haz re t l e r i i l e r k i bu rundan d ö n m e m i z i e m r e t t i ,» d e y i n c e Sadu l l ah Bey in s e v i n ç t e n göz le r i y a ş a r d ı . Bana ödü l o la rak b i r maaş i k r a m i y e v e r i l m e s i i ç i n kamara m ü d ü r ü M u z a f f e r Beye e m i r v e r d i . O zaman a lm ış o l d u ğ u m ay l ık 27 l i r ayd ı . Ö m r ü m d e a ld ığ ım tek ödü l de i ş te bu paradı r .

BEN DE SİZ İN GİBİ İ N S A N I M

M O D A koyunday ız . S ıcak b i r yaz a k ş a m ı . Sakarya m o t o r u y l a b i r den iz g e z i s i n e ç ı k m ı ş t ı k . M e h t a b ı n i l k g ü n l e r i y d i . Koyun manzaras ı A t a t ü r k ' ü n ç o k h o ş u n a g i t m i ş t i . F e n e r b a h ç e ' d e k i Be l vü Gaz inosunun aç ık la r ında m o t o r u n d e m i r l e n m e s i n i e m r e t t i . M o t o r d a A t a t ü r k ' ü n b i r kaç yakır» a rkadaş ı v a r d ı . Yabanc ı k i m s e y i a l m a m ı ş t ı . M a k s a t ş ö y l e b i r başını d i n l e m e k t i . A t a t ü r k b ize :

— «Buraya g e l d i ğ i m i z i k i m s e g ö r m e s i n . E l e k t r i k l e r i de s ö n d ü r ü p kend i k e n d i m i z e raha t b i r ş e k i l d e y i y i p i ç e l i m . M e h t a p da hazır .» d e d i .

G ü v e r t e d e ka ran l ı k ta y e n i l i p i ç i l m e ğ e b a ş l a n d ı . E ş s i r b i r g e c e y d i . Fakat daha on beş dak i ka b i l e g e ç m e m i ş t i ki . , ç e v r e m i z i n sess i z sedas ız sanda l l a r l a ç e v r i l m e k t e o l d u ğ u nu g ö r d ü k . Güya k i m s e n i n haber i o l m a y a c a k t ı . O y s a h a l k ın bask ın ına u ğ r a m ı ş t ı k . A t a t ü r k sa r ı l d ığ ımız ı g ö r ü n c e :

— «Karan l ığ ın an lamı k a l m a d ı . E l e k t r i k l e r i y a k ı n , d e d i .

O r t a l ı k ış ıy ınca beyaz yaz l ık e l b i s e l e r i y l e gecenir» i ç i nde A t a t ü r k ' ü n h e y b e t l i v ü c u d u , b i r h e y k e l p a r l a k l ı ğ ı y la o r t aya ç ı k t ı . O an den i z i n o r tas ında b i r a l k ış ses i y ü k -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞ\ \D\M 2A3

s e l d i . I ş ı k la r ın yan ı ş ı v l a b i z i m o rada o l d u ğ u m u z u öğ renen başka sanda l la r da k a f i l e y e ka t ı l d ı l a r . Ö y l e k i , y a r ı m saat s o n r a Sakarya m q t o r u n d a n sanda ldan sanda la b a s m a k s u r e t i y l e karaya g e ç i l e b i l i r d i .

A t a t ü r k , sevg i g ö s t e r i s i n d e bu lunan ka laba l ığa , sank i k e n d i k o n u k l a r ı y m ı ş g ib i s o r m a ğ a b a ş l a d ı :

— «Size ne i k r a m e d e y i m , ne i s te r s i n i z?» Sanda l la rdak i ka laba l ık a ras ından s e s l e r y ü k s e l m e ğ e

b a ş l a d ı : — «Paşam, sen i i s te r iz .» — «Saz i s t e r i z . . . » Bunun üze r i ne A t a t ü r k e m i r v e r d i . H e m e n güze l b i r

saz g e l d i . Ha lka s u n u l m a k üzere bo l ca i ç k i , y e m i ş g e t i r t i l d i . Sanda l la rdak i dave t s i z konuk la ra dağ ı t ı lmağa baş land ı .

Ha lk A t a t ü r k ' ü yak ından g ö r e b i l m e k i ç in t o p l a n m ı ş , b i r b i r i n i n ü s t ü n e ç ı k ı y o r d u . G ö r ü l e c e k manza rayd ı b u . A t a t ü r k b i r ara e l i y l e ben i ç a ğ ı r d ı :

— «Rakı , şa rap ne va rsa h e p s i n i ha lka dağ ı t . Bana da b i r ş i ş e bırak,» d e d i .

Ben de ne kadar i çk i v a r s a , o rada bu lunan he rkese d a ğ ı t t ı m . Y a r ı m bardak kadar rakı k a l d ı . O s ı rada f u t b o l c u Fazı l g e l m i ş t i . Ka lan ın ı da ona v e r d i m . Çok s e v i n d i :

— «Gazi b ize rak ı v e r d i . Yaşas ın be...» d i y e bağ ı rma ğa baş lad ı .

Ka laba l ığ ın ç e m b e r i g i t t i k ç e d a r a l ı y o r d u . A t a t ü r k ha l ka d ö n ü p :

'— «A la tu r ka m ı , a la f ranga m ı i s t e r s i n i z?» d i y e s o r d u . Den iz kızı E f ta lya g e l e n e kadar m ü z i k ç a l a c a k t ı . Her

kes ayr ı b i r şey i s t e d i . Bağı r ış , çağ ı r ış g ı r la g i d i yo r . O zam a n A t a t ü r k , ka rş ıs ında c o ş a n , sevg i g ö s t e r i s i yapan ha l ka d o ğ r u kadeh in i ka ld ı ra rak ş ö y l e k o n u ş t u :

— «Va tandaş la r ım. . . Buna rakı d e r l e r . V a k t i y l e p a d i şah la r g iz l i i ç e r l e r d i . Ben aç ık i ç i y o r u m . Siz d e b e n i m l e b e r a b e r i ç i yo r sunuz . Karş ı l ı k l ı i ç i yo ruz . H e p i m i z eş i t i z .


B e n i m i ç i n rakı i çe r , ş u n u bunu yapar d i yo r l a r . Ben bun la r ın h e p s i n i y a p a r ı m . H e p s i doğ rudu r . N e t i c e d e u n u t m a y ı n k i , ben de s i z i n g i b i i n s a n ı m . S i z i nk i nden b i r faz la d e ğ i l d i r yap t ı k l a r ım .»

K A F A N I KULLAN

D O L M A B A H Ç E Saray ında Ba lkan D e v l e t l e r i h e y e t l e r i i ç i n m ü k e l l e f b i r bü fe haz ı r l amış t ı k . So f rada b i r kuş sü tü e k s i k t i . Her şey y e r l i y e r i n d e . Böy le s o f r a y a insan o tu r mağa k ıyamaz . So f raya ge r i ge r i ç e k i l e r e k uzak tan bak ı yo r , b i r yandan da k e y i f l e e l l e r i m i o ğ u ş t u r u y o r d u m . Ö y l e ya , bu da b i z i m e s e r i m i z , ne de o l s a . Tam o s ı rada A t a t ü r k ç ıka g e l d i , So f raya ş ö y l e b i r göz a t t ı k t an son ra b i r ş e y l e r a t ı ş t ı rmağa hazır v a z i y e t t e :

— «Bize b i r şey yok mu?» d i ye s o r d u .

A z sonra konuk la r g e l e c e k t i . So f ra bozu lmas ın d i ye hernen A t a t ü r k ' ü n önünde e ğ i l d i m :

— «Balkona b u y r u n , o raya g e t i r s i n l e r , » d e d i m .

O y s a so f rada her şey v a r d ı . H e m de hazır , y e n i l e c e k c i n s t e n . A t a t ü r k ' ü n b i r d e n yüzü d e ğ i ş t i :

— «Ya... D e m e k ö y l e . B i z im burada y i y e c e k , i ç e c e ğ i miz y o k m u ş , » d i ye s ö y l e n d i . «Ba lkona g i d e l i m , o raya g3-t i r i l e cekm iş . . . »

A t a t ü r k , bu söz le r i yan ında bu lunan Feth i Okya r , M e c l i s Başkanı Kâz ım Öza lp , başyave r C e l â l ' e d ö n e r e k s ö y l e -


misti. On la r ba lkona y ö n e l i r l e r k e n , başyave r bana dönüp y a v a ş ç a :

— « Ç e l e b i , ne y a p t ı n , böy le k o n u ş u l u r mu?» d i y e s ö y l e n d i .

— «Ne y a p a l ı m . So f ran ın kenar ı g ü l l e r l e i ş l e n m i ş . Ş i m d i o t u r d u l a r m ı , i ş i n zevk i ka lmayacak . Bozu ldu m u ayıp o lacak . Kockoca Ba lkan D e v l e t l e r i t e m s i l c i l e r i . Ne d e r l e r son ra a rkamızdan.»

A t a t ü r k ' e o an b i r şey i k ram e d e m e d i ğ i m i ç in ü z ü l d ü m . A m a s o n r a :

— «Boş v e r C e m a l . Y e m e d i ğ i iy i o l d u . Sonra i ş tah ı kapanı r , so f r ada b i r şey y i yemezd i , » d i ye kend i k e n d i m i a v u t t u m .

Saat y i r m i y e d o ğ r u d a v e t l i l e r ge l d i l e r . Sa londak i k o l t u k l a r ı n heps in i d ışar ıya t a ş ı m ı ş t ı m . Fakat k o l t u k l a r y e t m e m i ş t i . En s o n Ruk iye Han ım g e l d i . K o l t u k l a r b i t i n c e aynı r e n k t e o l s u n d i y e k ı rmız ı He reke k u m a ş ı n d a n b i r s a n d a l y e g e t i r d i m . Böy lece t a k ı m b o z u l m a m ı ş o l u y o r d u . A t a t ü r k bunu g ö r ü n c e s o r d u :

— « N i y e k o l t u k v e r m i y o r s u n ? » — « K o l t u k b i t t i . A y n ı d e s e n d e n s a n d a l y e s i n i v e r d i m . » A t a t ü r k s i n i r l e n m i ş t i : — «Hayvan ka fan ı k u l l a n , ko l t uk ver ,» ded i — «Ayn ı renk o l s u n d i y e sanda lye g e t i r m i ş t i m e f e n

d i m . » Tek ra r : «Hayvan kafanı ku l lan,» d e d i . Bu söz le re çok can ım s ı k ı l d ı . G e r ç i arada s ı rada a l ı ş

kan l ı k l a bu h i tab ı i ş i t m i y o r d e ğ i l d i m . Fakat n e d e n s e bu kez bana d o k u n m u ş t u . Koşa koşa yuka r ı ç ı k t ı m . K e n d i m i t u t a m a y ı p baş l ad ım koca adam hüngür hüngü r ağ lamağa .

A z sonra esk i başyave r Ceva t A b b a s ' l a , i k i nc i yave r N a ş i t yan ıma g e l d i l e r :

— « N i y e ağ l ı yo rsun?» — «Hayvan ded i .»


— «Bize her gün e ş ş o ğ l u eşek eliyor. Dar ı l ı yo r m u yuz? Ne var d e d i y s e . Hayvan m ı o l d u n h e m e n . Naz ik , t e r b i y e l i a d a m . Hep in i z i de çok s e v i y o r . S e v m e s e bunca y ı l yan ında t u t a r mı? A m a arada b i r böy le konuşuyo r . Ne var a l ınacak . K o s k o c a r e i s i c u m h u r . Her şey i söy le r .»

On la r g i t t i l e r . Ben de aşağı i n ip y a t m a ğ a g i t t i m . Ert e s i gün kaç ıp g i t m e k en i y i s i d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m .

Bi raz k e s t i r d i k t e n son ra sabaha karş ı saat ü ç t e t e k rar u y a n d ı m . A t a t ü r k ' ü s o y m a ğ a m e c b u r d u m . Oda h i z m e t kâr ı k o v u l m u ş , y e r i n e ben b a k ı y o r d u m . Sa ip , sabah ka lk ıp i şe g e l e m e d i ğ i i ç i n b i r g e c i k m e yüzünden k o v u l m u ş t u . Ç o k güze l , paşazade g i b i k iba r b i r ç o c u k t u . Fakat on beş gün sonra t e k r a r i şe a ld ı la r . İ ş te o gece kend i i ş i m y e t m i y o r m u ş g i b i , o n u n i ş i n i de ben g ö r ü y o r d u m . Ge rç i h i z m e t gö ren V a s f i y e , İJ l fe t , G ö ç m e n Fa tma g ib i han ım la r va rd ı a m a , b e n i m i ş i m O ' n u ya tağa kadar g ö t ü r m e k t i .

Yavaşça s o f r a y a y a k l a ş t ı m . Konuk la r ı n heps i g i t m i ş ler , beş k iş i yandak i masada poke r o y n u y o r l a r d ı : A t a t ü r k . Recep Peker, Nur i C o n k e r , A d a l ı A y ş e H a n ı m , Rize M e b u su Hasan C a v i t , Tahs in Üzer . Bugün g ib i heps i a k l ı m d a . Hang i s i n i n ne rede o t u r d u ğ u g ö z l e r i m i n önünde . . . B i r k e narda du rup , oyun la r ına b a k ı y o r d u m k i , ben i g ö r d ü :

— «Beni b ı rak ıp kaçars ın değ i l m i ? H e m de en çok lâz ım o lduğun zaman.»

B i rkaç saa t önce e l i m i s m o k i n i m i n y e l e ğ i n e t a k m ı ş , h e m ağ l ıyo r , h e m g i d i y o r d u m . M e ğ e r g ö r m ü ş b e n i m g i t t i ğ i m i . Oysa ben f a r k ında b i l e değ i l s a n ı y o r d u m .

— «Paşam.. . Şey.. .» d i y e c e k o l d u m .

— «Hayvans ın , ne reye g i t s e n y i n e hayvansın ,» d e d i .

O y u n b i t t i . Peş inden y ü r ü d ü m . Odas ına g i r i p y a t t ı . Ya ta rken z i le b a s t ı . F a m d ö ş a m b r g e l d i . B i z im i ş im i z b i t m i ş t i . Dönüp y a t m a ğ a g i t t i m . Büyük adama h i zme t ne zor du Yarabb i . . .

A R M U T DİL İMİ

BİR yaz y i ne ls tanbu l 'daydı l< . Büyül<ada Y a t K u l ü b ü n d e b i r ba lo v e r i l i y o r d u . So f ra haz ı r l anmış , k o n u k l a r y e r l e r i n i a l m ı ş l a r d ı . Neşe l i b i r hava i ç i nde g e ç e n y e m e ğ i n sonuna d o ğ r u A t a t ü r k m e y v a i s t e d i . Y e m e k pek y e m e z d i , çe rez le idare e d e r d i . M e y v a y a i se dönüp bakmazd ı b i l e . Başı boş d e ğ i l d i m e y v a y l a . Bu yüzden m e y v a i s t e y i ş i n i b i raz ga r i p k a r ş ı l a d ı m . «Hang i dağda k u r t ö ldü acaba?» d i ye ak l ım ı y o r a r a k , h e m e n m e y v a tabağ ından b i r a r m u t a l d ı m . Sü ra t le s o y u p ü ç - d ö r t d i l i m e a y ı r d ı m . Ö n ü n e k o y d u m . İş tah la y e d i . K o n u ş m a y a d a l d ı . Ne kadar zaman g e ç t i , b i l e m i y o r u m . Y e n i d e n s e s l e n d i :

—- «Çe leb i E fend i , m e y v a ge t i r .»

Y e d i ğ i n i u n u t t u sand ığ ımdan m ı ne , «Yed in i z e f e n d im. . .» d e y i n c e k ı y a m e t k o p t u .

— «Hayvan , y e d i ğ i m i sana mı s o r d u m . Gene i s t i y o rum.. .»

Ben h a y r e t l e r i ç i nde yen i b i r a r m u d u s o y a r k e n , çev r e s i n d e k i l e r e d ö n d ü :

— «Ben b ö y l e s ö y l ü y o r u m ama, s iz a l d ı r m a y ı n . Bu


Konya Ç e l e b i s i ' d i r . Bal<mayın böy le s ö y l e d i ğ i m e . Biz ask e r l i k t e n g e l e n a l ı şkan l ı k la bazen böy le söz le r s a r f e d i y o -ruz. Bunlar b e n i m a s k e r l e r i m . . . »

DAVULLU OPERA

D O L M A B A H Ç E Saray ında Husus i Da i rede bi r ai<şatn sofrasındaydı l<. . . D a v e t l i l e r y e r l e r i n i a lm ış l a r , henüz he r hang i b i r konu üze r i nde t a r t ı ş m a a ç ı l m a m ı ş t ı . Radyo açık. . Sözüm ona şa rk ı l a r ç a l m ı y o r ama , i k i de b i r « d o m dom,» d i ye paraz i t yap ıyo r .

Başso f rac ı İ b r a h i m : — «Ne o C e m a l , ne o luyo r?» d i ye s o r d u . — «Ne o lacak . Radyo d e ğ i l , ' davu l l u opera ' . . .» d e d i m . Bu s ö z ü m üze r i ne i k im i z de g ü l ü ş t ü k . A t a t ü r k ' ü n gö

zünden k a ç m a m ı ş g ü l ü ş ü m ü z . M e ğ e r gözucuy la h i z m e t kâr la r ın ı i z l i y o r m u ş . G ü l ü ş m e m i z d e n h u y l a n m ı ş o lacak k i . ben i yanına ç a ğ ı r d ı :

— " N e g ü l ü ş ü y o r s u n u z ? » d i y e s o r d u . Ben de a n l a t t ı m . Radyodak i paraz i te ad t a k t ı ğ ı m ı , da

v u l l u opera d e d i ğ i m i , fa lan f i l ân . . . B e n i m s ö z l e r i m e i n a n m a m ı ş o lma l ı k i , bu kez İb ra

h i m ' i ç a ğ ı r d ı . A y n ı s o r u y u ona da s o r d u : «Ne g ü l ü ş ü y o r sunuz?»

O da aynı ş e y l e r i an la t ınca ya lan s ö y l e m e d i ğ i m i z i a n lad ı . K i m b i l i r , be l k i de s o f r a d a k i l e r l e a lay e t t i ğ i m i z i , i ç k i -


l e r i ne g ü l ü ş t ü ğ ü m ü z ü s a n m ı ş t ı . Ö y l e o l sayd ı hapı yu ta rd ı k . A t a t ü r k b iz le r i ya lan s ö y l e m e d i ğ i m i z , d a l k a v u k l u k y a p m a d ığ ımız , her şey i açık açık önünde k o n u ş t u ğ u m u z i ç in s e v e r d i . Yoksa o n u n h i z m e t i n d e on ik i y ı l ba r ınab i l i r m i y d i k ?

Davu l l u O p e r a sözü hoşuna g i t m i ş . O g e c e : — «Aç ın şu d a v u l l u o p e r a y ı , d i n l e y e l i m , » d e y i p d u r d u .

KİMSE O N U N KADAR GÜZEL ALLAH DİYEMEZ

DİN konusunda A t a t ü r k ' ü n t a m a n l a m ı y l a la ik o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . K i m s e n i n inancına ka r ı şmaz , d inda r k i ş i l e r e sayg ı g ö s t e r i r , yobaz la ra , so f t a la ra çok kızar, d i n k a v r a m ı nın s ö m ü r ü l m e s i n e iz in v e r m e z d i . A l l a h v e Peygamber k o n u l a r ı , A t a t ü r k ' ü n yan ında t a r t ı ş m a konusu y a p ı l a m a z d ı . O n u n iç in d i nda r b i r a d a m d e n e m e z . Bi r gece so f r ada Peyg a m b e r üze r ine b i r konu a ç ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k ' ü n d inda r o l mad ığ ın ı b i l e n l e r , O 'na y a r a n m a k i ç in Peygamber i k ü ç ü l t ü r ş e k i l d e k o n u ş m a l a r y a p ı y o r l a r d ı . A t a t ü r k , b u k o n u ş m a l a r dan s ık ı ld ığ ın ı be l l i e t t i . E l in i masaya i n d i r e r e k :

— «Bu bahs i kapat ın . . . P e y g a m b e r l e r i k ü ç ü l t m e k i s t e r s e n i z , kend in i z küçü lü r sünüz ,» d e d i .

K o n u ş m a l a r ı n d a d in s o r u n u n a d e ğ i n d i k ç e c i d d i l e ş i r , ade ta kend ine ç e k i d ü z e n v e r i r d i . Bu konuda d ü ş ü n c e s i n i a ç m a z d ı .

A t a t ü r k , H a r b i y e ' d e o k u r k e n , abdes ts i z o la rak t o p t a n namaza g i d e r l e r m i ş . O r d u y a ka t ı l d ı k tan son ra da c e p h e den c e p h e y e k o ş m a k t a n namaz k ı lmağa v a k i t b u l a m a m ı ş . A n l a t t ı k l a r ı n a g ö r e I I . A b d ü l h a m i t ' e genç subay la r el ö p m e ğ e g e l i r m i ş . Pad işah el v e r m e z , b i r paçav ra sa l la r , ge -


l en le r onu ö p e r i e r m i ş . B i r gün l ıuzura genç b i r subay çıl<-m ı ş . Paçavra f a l an ö p m e m i ş . Bi r s e l â m çak ıp , so ldan geçm i ş . Pad işah :

— «K im bu adam?» d i y e s o r m u ş . — « M u s t a f a Kemal ,» d e m i ş l e r . — «Sürün bu adamı .»

A b d ü l h a m i d O 'nu s ü r ü n c e b i r c u m a namaza g ider . H e m de a lay la . Su l t an H a m i d ' i n Y ı ld ız Saray ına g i d i ş i g i b i . .

C u m h u r i y e t ' i n i l ân ından son ra d in ve d e v l e t i ş l e r i n i b i r b i r i n d e n ay ı r ınca raha t b i r ne fes a l m ı ş t ı . Lâ ik l i ğ i ç e v r e s i n d e k i l e r e aş ı l amağ ı b a ş a r m ı ş t ı . B e n i m , yan ında b u l u n d u ğ u m sü re i ç i nde h iç namaz k ı l m a d ı . O r u ç da t u t m a d ı . Ramazanlarda i çk i i çe r , f aka t Kad i r Geces i ağzına k a t r e s i -ni k o y m a z d ı . Kad i r g e c e l e r i s o f r a b i l e k u r d u r m a z d ı . Sayg ı s ı b ü y ü k t ü . Bazen m e v l i t d i n l e d i ğ i de o l u r d u . So f rada Haf ız Yaşar Bey in M e v l i d i n i sayg ı y l a d i n l e r d i . M e v l i d i n M i raç b ö l ü m ü n d e « G ö k l e r e ç ı k t ı M u s t a f a , » d e n i n c e göz le r i yaşa r ı r d ı . O zaman h e m e n ko lonya g ö t ü r ü r d ü k . İnanışı sam i m i y d i . Bence A l l a h ' a i n a n ı y o r d u .

Ö y l e «A l l ah» de rd i k i ya ln ız ka l ınca , O 'nun g ib i k i m se d i y e m e z . H e r k e s ç e k i l i p yapaya ln ız ka l ınca gökyüzüne bakar , kend i k e n d i n e «A l lah» d e r d i . Böy le güze l «A l lah» d i y e n adam y o k t u r .

A t a t ü r k ' e ge r i ka fa l ı so f t a l a r , yobaz la r «d ins iz» de m i ş l e r d i . Oysa kas ı t l ı o la rak yap ı lan b u y a k ı ş t ı r m a , düpe düz b i r i f t i r adan başka b i r şey o l m a m ı ş t ı .

B i r gün so f rada ç e v r e s i n d e k i l e r e : — «Bana A l l a h ı n b ü y ü k l ü ğ ü n ü an la t ı r mıs ın ız?» d i ye

s o r d u .

Konuk la r b i r e r b i re r , A l l a h ' ı nası l an l ayab i l d i k l e r i n i an la t t ı l a r . Ç o ğ u ipe sapa g e l m e z ş e y l e r d i . H e p s i n i d i kka t le d i n l e y e n A t a t ü r k :

— «Hep in i z Tanr ı ' y ı ayr ı ayr ı g ö r ü y o r ve b ü y ü t ü y o r -


sunuz . A n l a ş ı l a n A l l a h , h e r k e s i n ka fas ı kadar b ü y ü k t ü r , » d e d i .

Bir yaz akşamı D o l m a b a h ç e Saray ında kadın l ı e r k e k l i o tuz kadar çağr ı l ı v a r d ı . P ro toko l Şe f i Saf e t t i Z i ya Bey in y e m e k masas ındak i y e r l e r i n şemas ın ı ö n c e d e n haz ı r lad ığ ı ş e k i l d e konuk la r y e r l e r i n e o tu rdu la r . Fakat A t a t ü r k , b u r e s m i l i ğ i n çabucak fa rk ına va rd ı ve h e r k e s l e e ş i t ş e k i l d e i l g i l e n e r e k k i m s e n i n hat ı r v e gönü lü k a l m a m a s ı n a ç a l ı ş t ı .

Sek iz dokuz saa t s ü r e n y e m e k sona e r e r k e n m u a y e d e s a l o n u n u n büyük kap ıs ın ın p a r m a k l ı k l a r ı a ras ından g ü n e ş d o ğ u y o r d u . Eş ine çok az ras t l anan m u h t e ş e m b i r m a n z a rayd ı b u . A t a t ü r k ' ü n b i r i ş a r e t i y l e manev î k ız la r ından N e -b i l e H a n ı m , s a n d a l y e s i n i n üze r ine ç ı k t ı . İnce e n d a m ı y l a b i r h e y k e l i and ı r ı yo rdu . Baş ladı sabah ezanı o k u m a ğ a . A h e n k l i b i r ses gen i ş sa londa yank ı l and ı .

A t a t ü r k başını yuka r ı d o ğ r u ka l d ı rm ış , k e n d i n d e n g e ç m i ş b i r ha lde ezanı d i n l i y o r d u . Bir an g e l d i , y a n a k l a r ı n d a n yaş la r s ü z ü l m e ğ e baş lad ı .

İÇKİYE AL IŞAN H O C A

ATATÜRK, bazı k i m s e l e r i n sandığ ı g ib i i çk i i ç i n h iç i k imsey i zo r l amazd ı . Bu yüzden s o f r a s m d a içk i i ç m e y e n d in a d a m l a r ı , b i l g i n l e r de b u l u n u r d u . Kend is i i ç t i ğ i ha lde k i m s e n i n g ö n l ü n ü n k ı r ı lmas ına razı o lmaz , i s t e m e y e r e k h ı rpalad ığ ı insanın da son radan g ö n l ü n ü a l ı r d ı . İ çk i y i i ç t i k t e n s o n r a sank i v a h i y g e l i y o r d u . İ ç m e d i ğ i zaman la r s a k i n , sayg ı l ı , ç e k i n g e n , k iba r b i r sa lon a d a m ı y d ı . İ l t i f a t e t m e s i n i de ç o k iy i b i l i y o r d u . Ya lana ve r i yaya k a t l a n a m ı y o r d u . Özel y a ş a m ı n d a da çok sak in o lan A t a t ü r k , üç kadeh i ç t i k t e n s o n r a vah iy g e l i y o r d u . Peygamber l e r g i b i . Bü tün karar la r ı o zaman v e r i y o r d u . Heps i de i sabe t l i ş e y l e r d i . D e v r i m l e r i n ç o ğ u n u ayık ka fay la yapmağa k a l k s a y d ı , be l k i de başar a m a z d ı . Yap t ı k l a r ı d e l i c e , c e s a r e t i s t e y e n ş e y l e r d i . T u t u c u u l u s t a n f e s i , ça rşa f ı ç ıkar ıp at , a l f abey i d e ğ i ş t i r , yüzy ı l l a r d ı r a l ı ş ı l a g e l m i ş g e l e n e k l e r i o r t adan ka ld ı r . Bun lar d e l i c e c e s a r e t i n ö r n e k l e r i y d i . Kara r la r ı önceden v e r i y o r , s o n r a «Yapın» d i y o r d u . Yapacağ ım d e d i k l e r i n i n heps in i bu y ü z d e n yapmış t ı r . Bunun i ç in her a k ş a m ku ru l an içk i sofr a s ı , bence sayg ı d u y u l m a s ı g e r e k e n b i r y e r d i r .

B i r gece so f rada konuk la r a ras ında A m a s y a Tar ih i ya -


zarı H ü s e y i n H ü s a m e t t i n Efend i de b u l u n u y o r d u . Hocanın b i r şey a lmad ığ ın ı gö ren A t a t ü r k :

— «Hoca E fend i , b i r şey a l m ı y o r musunuz?» d e d i . H ü s a m e t t i n E fend i , bunun üzer ine bana b i r l i m o n a t a ge t i r m e m i s ö y l e d i . Bunun üze r ine A t a t ü r k :

— « A l l a h , A l l a h . Buras ı içk i s o f r a s ı . H i ç l i m o n a t a o lu r mu? Rakı , b i ra i çmez m i s i n i z ? » d i y e s o r d u .

Hoca ez i l d i , büzü ldü . Sonra karar ında ıs rar e t t i : — «Hayı r e f e n d i m , l imona ta i çeceğ im ,» d e y i n c e A t a

t ü r k : — «Hay hay, s iz b i l i r s i n i z ,» ded i ve t e k r a r konuşu lan

konuya d ö n d ü . H ü s a m e t t i n Hoca , g e t i r d i ğ i m l imona tay ı i ç t i k t e n s o n

ra göz le r i masadak i m e z e l e r e t a k ı l d ı . A n l a ş ı l a n l imona taya g i d e c e k b i r ş e y l e r a r ı yo rdu . Bu d u r u m A t a t ü r k ' ü n gözün den k a ç m a d ı . Ö y l e hassas , öy l e zek i yd i k i , bu g ib i ş e y l e r za ten gözünden h iç k a ç m a z d ı . H e m e n bana s e s l e n d i :

— «Şu zata l i m o n a t a s ı y l a y i y e b i l e c e ğ i b i r ş e y l e r ge t i r . Baksana aç ka l ıyor .»

Bunun üze r ine Hocan ın önüne b i r t abak b i s k ü v i , be-t o n s a l e g ib i ş e y l e r g e t i r d i m . Bun lar Hocan ın çok hoşuna g i t t i . H e p s i n i b i r d e n y e d i . A n l a ş ı l a n ka rn ı ç o k a ç t ı . Bir t a bak daha g e t i r d i m a r kas ından .

O gece A t a t ü r k ' ü n i ç k i s i n i r e d d e d e n H ü s a m e t t i n E fend i ' n i n b i r s ü r e son ra y i n e b i r başka so f r ada b i ra y u dum lad ığ ın ı g ö r ü n c e g ö z l e r i m e i n a n a m a d ı m . Kend i k e n d i m e «Her ha lde Hoca Efend i i ç k i n i n ha ram o lmad ığ ın ı en s o n u n d a anladı ,» d e d i m . H ü s a m e t t i n E fend i , A t a t ü r k ' ü n o eşs i z so f r as ın ın e t k i s i n d e k a l m ı ş , bu rada i ç k i s i z o t u r u l a -mıyacağ ın ı ve s o h b e t e d i l e m i y e c e ğ i n i k a v r a m ı ş v e s o n u n da hac ı l ı ğ ı , hoca l ığ ı b i r yana b ı rak ıp , pe rh i z i b o z u v e r m i ş t i . Ne m u t l u ona. . .

Y Û Ş A HAZRETLERİNİN DERGÂHI

ATATÜRK, H a r b i y e d e ö ğ r e n c i y k e n ha f ta t a t i l l e r i n i Beykoz 'da Yûşa Efend i Dergâh ın rn ş e y h i n e konuk g ider , Şeyh de O 'na ve be rabe r g e l e n ö b ü r g e n ç l e r e o k u l u b ı r a k m a m a l a r ı n ı , o k u y u p büyük adam o l m a l a r ı n ı ö ğ ü t l e r m i ş .

A t a t ü r k , bunu h iç u n u t m a m ı ş . Boğazdan her g e ç i ş i m i z de başın ı Beykoz 'un ü s t ü n d e k i De rgâha d o ğ r u ç e v i r e r e k e s k i anı lar ı t aze le r v e b i ze :

— «Eğer b ize Şeyh H a z r e t l e r i o k u m a aşkı v e r m e s e y d i , ha l im i z n i ce o lu r?» der d u r u r d u .

F: 17

RİFAT H O C A ' N I N BAĞIŞI

MİLL Î M ü c a d e l e y e k a t ı l m ı ş A t a t ü r k ' ü n yak ın la r ından b i r i n i n ağzından d i n l e m i ş t i m : 19 M a y ı s 1919... A t a t ü r k K u r t u l u ş Savaşına b a ş l a m a k üzere S a m s u n ' a ayak b a s m ı ş t ı . B i r yandan iç v e d ış d ü ş m a n l a r l a s a v a ş ı r k e n , b i r y a n d a n d a has ta l ı k l a r l a u ğ r a ş m a k t a d ı r .

B ö b r e k l e r i n d e n has ta o lan A t a t ü r k , Baf ra yak ın la r ında ı l ıcada v e Havza 'da t e d a v i a l t ı na a l ı nmış t ı r . S i vas v e Erz u r u m K o n g r e l e r i n d e n son ra A n k a r a ' y a d ö n ü y o r . Bu s ı ra da A l i Fuat C e b e s o y , bazı y a r d ı m l a r d a b u l u n m u ş t u r . V a h i -d e t t i n ' i n k e n d i s i n e v e r m i ş o l d u ğ u y o l l u k l a r ı n da sonu g e l m i ş t i . Elde avuç ta beş para k a l m a m ı ş t ı .

N e r e d e n para bu lunacağ ı d ü ş ü n ü l ü r k e n D i y a n e t İ ş le r i Başkanı Rı fat Hoca ç ı k a g e l i y o r . H e m e n c e b i n d e n b in l i ra ç ı ka r ı yo r ve A t a t ü r k ' e :

— «Paşam, ş i m d i s i z i n paraya ih t i yac ın ız vard ı r . Bu gün lük bu kadar t e m i n e d e b i l d i m . Kusura bakmay ın ,» d i y e paray ı uza t ıyor .

— «Bu paray ı h iç u n u t m a m , » der ve Ri fa t Hocadan s ı ras ı g e l d i k ç e ö v ü n e r e k s ö z e d e r d i .

FELAH YERİNDE KALSIN

YEPYENİ b i r Türl<iye l<uru lmuştu . Bir yandan savaşın ya ra la r ı sa r ı l ı yo r , b i r yandan d e v r i m l e r b i r b i r i n i l<ovalıyor-d u . Şapka d e v r i m i , har f d e v r i m i d e r k e n , d i l i n s a d e l e ş t i r i l m e s i ve yabanc ı s ö z c ü k l e r i n Türk d i l i n d e n a r ınmas ı i ş ine s ı ra g e l m i ş t i . Bu arada ezanın da Tü rkçe o k u n m a s ı üze r in de d u r u l u y o r d u . Bu d e v r i m de başa r ı lm ış t ı s o n u n d a . A r t ı k müezz in l e r m i n a r e d e «A l l ah -ü Ekber» y e r i n e «Tanrı u ludu r» d i y e s e s l e n i y o r l a r d ı .

Ezanın Tü rkçe o k u n m a s ı n ı n ka ra r l aş t ı r ı l ı ş ı s ı ras ında d i n adam la r ı y l a , ha f ız la r la ç e ş i t l i g ö r ü ş m e l e r y a p ı l m ı ş , on la r ın da d ü ş ü n c e l e r i a l ı n m ı ş t ı .

Ezandaki b ü t ü n A r a p ç a s ö z c ü k l e r a t ı ld ığ ı ha lde «Fe-lâh»a b i r ka rş ı l ı k b u l u n a m a m ı ş t ı . «Hayd i f e l âh» ın nası l d e ğ i ş t i r i l e c e ğ i t a r t ı ş ı l ı y o r , f a k a t k i m s e b u n u n karş ı l ığ ın ı b u l a m ı y o r d u . Felah, k u r t u l u ş an lamına g e l i y o r d u . «Hayd i kur t u l u ş » d e n s e , bu d e y i m çok ga r i p kaçacak , d i n i n k u t s a l l ı -ğ ıy la da b a ğ d a ş a m a y a c a k t ı . K u r t u l u ş d e n i n c e ak la h e m e n İ s tanbu l ' da Rumla r ın ç o ğ u n l u k t a b u l u n d u ğ u esk i Tatav la s e m t i g e l i y o r d u .

Son çare o la rak A t a t ü r k ' e başvu rdu la r . Bu konuda


i l e r i s ü r ü l e n d ü ş ü n c e l e r i t e k e r t e k e r d i n l e y e n Ata t iJ rk de «Felâh»a b i r ka rş ı l ı k b u l a m a m ı ş o lacak k i :

— «Bu da Felah ka ls ın ,» d i ye bu i ç i n d e n ç ı k ı lmaz g i b i g ö r ü n e n iş i s o n u c a bağ lad ı .

S O N H A L İ F E N İ N GÖZYAŞLARI

C U M H U R İ Y E T İ N k u r u l u ş u n d a n son ra H a l i f e l i k de k a l d ı r ı l m ı ş , son Ha l i f e A b d ü l m e c i t b in - i Abdü laz i z Efend i y u r t t a n k o v u l m u ş t u . 1924 y ı l ı m a r t ay ında A b d ü l m e c i t E fend i y i b i r gece b i r d e n b i r e y u r t t a n a y r ı l m a ğ a zo r l amış la r , onun ik i gün haz ı r l ı k y a p m a k i ç i n i s t e d i ğ i izni b i l e . Büyük M i l l e t M e c l i s i n d e n ç ıkan kanunu k e n d i s i n e g ö s t e r i p , «dak i ka t e h i r i m u c i b i i damdı r ,» g e r e k ç e s i y l e v e r m e m i ş l e r d i .

A b d ü l m e c i t E fend iy i Ç o r l u i s t a s y o n u n a kadar o t o m o b i l l e g ö t ü r e n ş o f ö r ü M u s t a f a , o o lay ı son radan bana an la t m ı ş t ı . Ben bu rada yaz ı la r la i l g i s i b u l u n d u ğ u n d a n a n l a t m a d a n g e ç e m e y e c e ğ i m :

A b d ü l m e c i t E fend i , e m r i ü z ü n t ü y l e d i n l e d i k t e n sonra « M i l l î i rade»ye b o y u n e ğ e r e k d ö r t ka r ı s ı , b i r oda l ı ğ ı , ç o cuk la r ı D ü r r ü ş e h v a r ve Ö m e r Fa ruk ' l a p e r d e l e r i i n i k üç ayrı kapal ı o t o m o b i l e b i n d i r i l i p Ç o r l u ' y a g ö t ü r ü l ü y o r . H e r h a n g i b i r o lay ın ç ı k m a m a s ı i ç i n de S i r k e c i ' d e n t r e n e b i n d i r i l m i y o r . Yo lda A b d ü l m e c i t E fend i ş o f ö r ü n e :

— « M u s t a f a , s e n de b e n i m l e g e l i r m i s i n ? » d i ye so ruyo r .

M u s t a f a , e f e n d i s i n i n g i d i ş i n d e n çok üzün tü l üdü r . Fa-


l<at onu kırmal< da i s t e m i y o r . Öy le ya b i r b i r l e r i n i b i r daha h iç g ö r e m e y e c e k l e r .

— « G e l m e y i çok i s t e r d i m ama, burada d o ğ d u m , ç o luk ç o c u ğ u m burada . Bun la rdan ay r ı l amam,» d i y e ka rş ı l ı k v e r i y o r .

M e c i t Efend i bu söz le rden çok d u y g u l a n m ı ş t ı r . IJzün-t ü s ü n ü be l l i e t m e m e ğ e ça l ı ş ı yo r , ama b o ş :

— « A h , ne o l u r d u , ben i de bu va tan ın b i r k ö ş e s i n d e göza l t ında b ı raksa la rd ı ,» d i y e b i l i y o r . O anda IVİecit E f e n d i n in g ö z l e r i n d e n b i r d iz i yaş ın süzü ldüğünü g ö r ü y o r .

A r a d a n çok zaman g e ç t i ğ i ha lde ş o f ö r M u s t a f a , h i ç b i r zaman bu k o n u ş m a y ı ak l ından ç ıka ramad ığ ın ı s ö y l e m e k t e d i r .

Ha l i f e T ü r k i y e ' d e n ay r ı l d ı k tan son ra İ s v i ç re s ın ı r ında b ü y ü k g ü ç l ü k l e r l e k a r ş ı l a ş m ı ş . Dör t ka r ıs ı o l d u ğ u i ç in o ra nın kanun la r ına g ö r e i çe r i s o k u l m a k i s t e n m e m i ş . A n c a k d e v l e t başkan ın ın özel i zn i y le İ s v i ç r e ' y e g i r e b i l m i ş t i r .

ATATÜRK'ÜN YAVERLİĞİ

BİR gün A t a t ü r k ' ü n V a h i d e t t i n ' i n y a v e r i o l d u ğ u n a i l i ş k i n b i r yazı o k u m u ş t u m . A t a t ü r k , I. Dünya Savaş ı s ı r as ın da V a h i d e t t i n ' l e b i r l i k t e b i r A l m a n y a gez i s i ne ç ı k m ı ş , a teş ha t la r ında d o l a ş m ı ş , yap ı lan ha rekâ t ı g ö z l e r i y l e gö rüp i n c e l e m i ş , f aka t h iç b i r zaman o n u n yave r i o l m a m ı ş t ı r . A t e ş ha t t ı nda d o l a ş ı r k e n , V a h i d e t t i n ' i n A l m a n İ m p a r a t o r u t a ra f ı ndan yanma m i h m a n d a r o la rak v e r i l e n A l m a n Ko lo rdu K o m u t a m , A t a t ü r k ' ü n savaş ka rş ı s ındak i b i l g i s i n i hay ran l ık la i z l e d i k t e n son ra ona ş ö y l e s o r m u ş : «Siz V e l i a h t ' m ya v e r i m is in i z?» A t a t ü r k ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r m i ş : «Hayı r , d e ğ i l i m ve o l m a m da...» Bu kez A l m a n gene ra l i ş ö y l e d e m i ş A t a t ü r k ' e : «O ha lde ne m ü n a s e b e t l e yan ında b u l u n u y o r s u nuz?» A t a t ü r k ' ü n karş ı l ığ ı da ş ö y l e : «Böy le b i r vaz i f e a ld ı ğ ım iç in .»

A t a t ü r k ' ü n V a h i d e t t i n ' i n yave r i o l d u ğ u n a i l i ş k i n daha önce de s ö y l e n t i l e r k u l a ğ ı m a ça l ınd ığ ı i ç i n bu iş i ku rca la y ıp esas ın ı ö ğ r e n m e ğ e kara r v e r d i m . B i r gün Çankaya Köş künde böy le b i r konu aç ı lm ı ş , g ö r ü ş ü l ü y o r d u . Prof . A f e t İnan , y a v e r l i ğ i kabu l e t m i y o r , « A t a t ü r k , Ve l i ahd ın yave r i d e ğ i l , m ü ş a h i t t i » d i y o r d u . Karş ıs ında konuşan la r i se A t a -


tür l<'ün yave r o l d u ğ u t e z i n d e ıs rar e d i y o r l a r d ı . Bu d u r u m a s i n i r l e n e n A f e t İnan i se «Hay ı r , A t a t ü r k A l m a n y a ' y a y a v e r o la rak d e ğ i l , m ü ş a h i t o la rak g i t t i , » d i y e ı s ra r e d i y o r d u .

A f e t H a n ı m b u k o n u ş m a d a n ç o k s ı k ı l m ı ş t ı . Kend i gö r ü ş ü n ü ö y l e s i n e h a r a r e t l e s a v u n u y o r d u k i : «Hayı r A t a t ü r k ' ümüz h i çb i r zaman Padişah yave r i o l m a m ı ş t ı r , » d i ye d i r e t i y o r d u .

Bak t ım o anda h e r k e s b i r şey s ö y l ü y o r . Hazır o r t ada A t a t ü r k de yok . Ben de söze k a r ı ş t ı m :

— «Ne o l m u ş yave r o l d u y s a . İş te ş i m d i de C u m h u r başkanı o l d u . İnsan Padişah yave r i o l d u y s a küçü lü r mü?»

Bu s ö z l e r i m A f e t H a n ı m ' ı ç i l e d e n ç ı k a r m a ğ a y e t t i . S i n i r l e n i p yan ımızdan uzak laş t ı . D o ğ r u s u ya b e n d e n b ö y l e b i r şey b e k l e m i y o r d u . O uzak laş ı rken i ç i m d e n kıs k ıs g ü l ü y o r d u m .

S A M S U N ' A N İÇ İN Ç IKMIŞ?

PROFESÖR Â f e t H a n ı m , b i r gün t a r i h d e r s i n d e b i r ö ğ r e n c i y i de r se tcaldır ıyor. Konu IVİiliî M ü c a d e l e Tar ih id i r ve A t a t ü r k ' ü n k u r t u l u ş h a r e k e t i n e b a ş l a m a k üzere S a m s u n ' a ayak basış ına i l i ş k i n b ö l ü m ü d ü r . Ç o c u ğ a s o r u y o r l a r :

— « A t a t ü r k S a m s u n ' a n i ye ç ık t ı?»

H e r k e s «Vatanı k u r t a r m a k , b iz i h ü r r i y e t e kavuş tu r mak» g ib i b i r ş e y l e r b e k l e r k e n , çocuk ne d e s i n :

— « M e n f a a t i c a b ı . Eğer S a m s u n ' a ç ı k m a m ı ş o lsayd ı O 'nu ö l d ü r e c e k l e r d i . »

Â f e t İnan ' ın t e p e s i n d e n sank i kaynar su b o ş a n m ı ş . Ç o c u ğ u aza r lamak la k a l m a m ı ş , b i r de s ı f ı r n u m a r a ve r m i ş . Fakat ç o c u k inandığ ı d ü ş ü n c e d e n d ö n e c e k c i n s t e n d e ğ i l . Özür b i l e d i l e m e m i ş .

Â f e t İnan, o kadar s i n i r l e n m i ş k i . t a r i f e d i l m e z . Ya nak la r ı k ı za rmış . H i d d e t l e sa londa do laş ı r b u l d u m . Biraz son ra A t a t ü r k g e l d i . O n u bu ha lde g ö r ü n c e b i r o lay ın geçt i ğ i n i an ladı ve s o r d u . Â f e t İnan da o gün t a r i h d e r s i n d e g e ç e n o lay ı A t a t ü r k ' e a n l a t t ı . A n l a t ı r k e n h ı r s ından t ı r nak lar ın ı k o p a r ı y o r d u .


A t a t ü r k g ü l ü m s e y e r e k b ü t ü n s ö y l e n e n l e r i d i n l e d i k t e n s o n r a :

— «Hak l ı çocuk ,» d e d i . «Sen ona s ı f ı r d e ğ i l , t a m n u mara v e r m e l i y d i n . »

Bu da A t a t ü r k ' ü n t e n k i t l e r ka rş ı s ında ne kadar h o ş g ö r ü sah ib i o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r .

KAFANI TARİHE Y O R M A

TÜRK Tar ih K u r u m u n u n ça l ı şma la r ı y l a A t a t ü r k yak ın dan i l g i l e n i y o r , her f ı r s a t t a Türk Ta r i h i n i n en g e n i ş ş e k i l d e yaz ı lmas ı i ç i n ç e v r e s i n e u y a n d a b u l u n u y o r d u . Boş zaman la r ında A t a t ü r k ' ü n e l i n d e n , t a r i h l e i l g i l i k i t ap la r ı n d ü ş m e d i ğ i n i h a t ı r l a r ı m .

Bi r gün y i n e A t a t ü r k , t a r i h l e i l g i l i ka l ın b i r k i t ap o k u y o r d u . Ö y l e s i n e d a l m ı ş t ı k i , ç e v r e s i n i g ö r e c e k ha l i y o k t u . B i r sü rü y u r t s o r u n u d u r u r k e n , d e v l e t başkan ın ın kend in i t a r i h e v e r m e s i . Vas ı f Ç ına r ' ı n b i raz canın ı s ı k m ı ş o lacak k i , A t a t ü r k ' e ş ö y l e d e d i ğ i n i d u y d u m :

— «Paşam! Ta r i h l e uğ raş ıp ka fan ı y o r m a . 19 M a y ı s t a k i t ap okuya rak mı S a m s u n ' a ç ık t ın?»

A t a t ü r k , Vas ı f Ç ına r ' ı n bu ç o k s a m i m i yak ınmas ına g ü l ü m s e y e r e k ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r d i :

— «Ben ç o c u k k e n f a k i r d i m . İk i k u r u ş e l i m e g e ç i n c e bunun b i r k u r u ş u n u k i taba v e r i r d i m . Eğer b ö y l e o l m a s a y d ı , bu y a p t ı k l a r ı m ı n h i ç b i r i n i yapamazd ım.»

İNSANLAR ŞAHTADIR

T R A K Y A g e z i l e r i n d e n b i r i n d e A t a t ü r k , K ı r k l a r e l i ' n d e -k i b i r i l koku la u ğ r a m ı ş , s ın ı f l a r ı g e z i y o r d u . Ö ğ r e n c i l e r d e n b i r i n i n ö n ü n d e k i k i t ap ta şaba ka l km ış a t r e s i m l e r i v a r d ı . A t a t ü r k , ç o c u ğ u n ö n ü n d e d u r d u k t a n son ra ş ö y l e b i r s o r u s o r d u :

— «Bun la r ned i r?» — «Şaha k a l k m ı ş a t la rd ı r .» — « A t l a r şaha ka lkar , pek i g ü z e l ; i nsan la r da ka lkar

mı?» Gözü pek b i r ç o c u k t u b u . A t a t ü r k ' ü ş ö y l e b i r s ü z d ü .

Sonra h iç ü r k m e d e n şu u m u l m a d ı k ka r ş ı l ı ğ ı v e r d i : — «Za ten i nsan la r şah tad ı r , ka lkmaz.» Ç o c u ğ u n bu z e k i c e cevab ı A t a t ü r k ' ü n çok hoşuna g i t

m i ş t i . G ü l ü m s e y e r e k : — « A f e r i n ; » d e d i k t e n s o n r a , k i m i n ç o c u ğ u o l d u ğ u n u

s o r d u . Ç o c u k : — « M e y h a n e c i n i n . » d e y i n c e A t a t ü r k daha çok key i f

l e n d i : — «Tevekke l i m e y h a n e c i ç o c u ğ u böy le zek i o lu r ,»

d e d i .

A N K A R A LİSESİNDE

Bir gün Çani<aya Köşl<ünden o t o m o b i l e b i n i p yo la ko

y u l d u k .

G i d e c e ğ i m i z y e r b i l i n m i y o r d u . Ç o ğ u n l u k öy l e o lu r , y o la ç ı k t ı k t a n son ra kara r v e r i l i r d i . A t a t ü r k , şo fö r Reniz i E fend i ye :

— «Ankara L ises ine ,» d i y e s e s l e n d i .

— «Başüs tüne Paşam,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i . A n k a r a L i ses ine g i t t i k .

A t a t ü r k , ç e ş i t l i s ın ı f l a ra g i r d i . D e r s l e r i i z l ed i . Sı ra lar da ö ğ r e n c i l e r l e yanyana o t u r d u . Ö ğ r e t m e n l e r i n de rs an la t ı ş l a r ın ı yak ından g ö r d ü . K i t ap la r ı k a r ı ş t ı r d ı . Tah taya k a l d ı r ı l an ö ğ r e n c i l e r e baş lad ı ç e ş i t l i s o r u l a r s o r m a y a . . . Ç o cuk la r ı n heps i heyecan i ç i n d e y d i l e r . Bir p o t k ı r m a m a ğ a ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . Ö y l e y a , i k i s ınav b i r d e n v e r m e k ko lay d e ğ i l d i . A t a t ü r k ' ü n so ru la r ı n ı c e v a p l a n d ı r m a k da , baş l ı baş ı na b i r s ınav g i b i y d i .

A t a t ü r k , ç o c u k l a r ı n kend i çap la r ında v e r d i k l e r i cevapla rdan çok m e m n u n d u . Tam oku ldan ç ıkacağ ımız s ı rada genç b i r ö ğ r e t m e n :


— «Paşam, s i zden b i r r i c a m var ,» d i y e y a k l a ş t ı . A t a türk:

— «Peki an la t ın ız ,» d e y i n c e şun la r ı s ö y l e d i : — «Burada pek çok zeng in ve v e k i l ç o c u k l a r ı va r .

Öğ le zamanı b u n l a r ı , husus î o t o m o b i l l e r i ge l i p a l ı yo r , y e m e ğ e g ö t ü r ü y o r . Ya da se fe r t as l a r ı i ç i nde gaye t güze l ç e ş i t ç e ş i t y e m e k l e r ge l i yo r . Bunlar ı öbü r ç o c u k l a r ı n yan ın da y i yo r l a r . Oysa öbü r ç o c u k l a r ı n y i y e c e k e k m e k l e r i b i le y o k . Bu d u r u m d a n biz hoca la r pek çok üzü lüyo ruz . A m a e l i m i z d e n h iç b i r şey g e l m i y o r . »

Çok k r i t i k b i r konuydu b u . A t a t ü r k ' ü n yüzü d ü ş ü n c e l i b i r hal a l d ı . Ne d i y e c e ğ i n i o da ş a ş ı r m ı ş t ı . B i r an d ü ş ü n d ü k t e n s o n r a :

— «Bun lar zaman la düze l i r . Ş i m d i m e m l e k e t f ak i r d i r ,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i .

KONTESİ ŞAŞKINA ÇEVİRDİM

A t a t ü r k d o ğ r u söze bayı l ı r , dob ra dob ra konuşan la r ı s e v e r d i .

K ib i r l i d e ğ i l d i , g u r u r l u y d u . H i z m e t k â r o l m a m ı z a r a ğ m e n b i z l e r l e , n e f e r l e r i y l e a r kadaşça k o n u ş u r , so ru la r so rar , şaka laş ı r , d e r t l e r i m i z l e ayr ı ayr ı i l g i l en i r , her f ı r sa t t a b ize k o n u ş m a ö z g ü r l ü ğ ü t a n ı r d ı .

— « Ç e l e b i , ne d e r s i n bu işe?» d i y e sık sık beni ı t ı d ü ş ü n c e m i a ld ığ ın ı h a t ı r l a r ı m . O 'nun bu h u y u n u b i l d i ğ i m i ç i n , s o r d u ğ u her ş e y i h iç ç e k i n m e d e n , ucu zü l f i yâ re de d o k u n s a , c e s a r e t l e ka rş ı l ı k v e r m e ğ e g a y r e t e d e r d i m . Bunun ö d ü l ü n ü de , ö l ü n c e y e dek h i z m e t i n d e ka lmak s u r e t i y le g ö r d ü m . A t a t ü r k b e n i , her şey i aç ıkça k o n u ş t u ğ u m , y a lanc ı l ığa ve d a l k a v u k l u ğ a k a ç m a d ı ğ ı m i ç in t u t m u ş o l m a l ı .

B i r gün y u r d u m u z a F ransa 'dan konuk b i r m a d a m g e l d i . A d ı n ı h a t ı r l a y a m a d ı ğ ı m bu m a d a m ı K o n t e s d i ye ç a ğ ı r ı y o r l a r d ı . Y a ş l ı , t e m i z g i y i m l i , as i l g ö r ü n ü ş l ü b i r kad ınd ı .

A t a t ü r k D o l m a b a h ç e Sa ray ın ı , m a d a m a k e n d i s i gezd i r i y o r d u . G e z i n t i d e Fe t ih Okya r , Kâz ım Öza lp da v a r d ı . A r ka la r ından , ü z e r i m d e s m o k i n g o l d u ğ u ha lde ben de b i r c e n t i l m e n g ib i y ü r ü y o r d u m .


Saray ın l<abul sa l onunda N a p o l e o n ' u n D a m d o n ö r l e r i , a n n e s i , ve k ı zka rdeş in i n ad la r ı yaz ı l ı yd ı . Boş z a m a n l a r ı m da Saray ı g e z m e ğ e ç ık ınca he r zaman bu m a s a l a r a bakar , ü s t ü n d e k i yazı la r ı o k u m a ğ a d a l a r d ı m . Okuya okuya f a r k ı n da o l m a y a r a k e z b e r l e m i ş i m . Oraya g e l i n c e f ı r sa t ı kaç ı r m a d ı m . H e m e n a t ı l d ı m . N a p o l e o n ' u n a i l e k i ş i l e r i n i n ad la r ını s ı ra l amağa b a ş l a d ı m .

K o n t e s ş a ş ı r m ı ş t ı . H e m N a p o l e o n ' u n s ü l â l e s i n i b i r h izm e t k â r ı n ezbere b i l m e s i n d e n , h e m de koskoca b i r d e v l e t başkan ın ın ka rş ıs ında h iz rne tkâr ın ın o r taya a t ı la rak se r b e s t ç e konuşmas ından . . .

K o n t e s A t a t ü r k ' e d ö n e r e k : — «Siz in i ç i n d i k t a t ö r d i yo r l a r . O y s a bu adamla r s iz

d e n h iç ç e k i n m e d e n , k o r k m a d a n konuşab i l i yo r l a r . » A t a t ü r k , şu karş ı l ığ ı v e r d i : — «Ben im i ç in d i k t a t ö r d i yo r l a r . Evet , ben d i k t a t ö

r ü m a m a , ka lp le r i kazanarak d i k t a t ö r o l d u m . Bun la r b e n i m v e r d i ğ i m e m i r l e r i yapa r la r . Benden ne d i ye ko rksun la r?»

Bi r t on l an t ı da b i r genç , y i n e bu konuya d e ğ i n e r e k A t a t ü r k ' e buna benzer b i r s o r u s o r m u ş :

— «Paşam, sana d i k t a t ö r d i yo r la r ,» d e d i k t e n son ra ş u karş ı l ığ ı a l m ı ş t ı r :

— «Ben d i k t a t ö r o l s a y d ı m , sen ş i m d i bana bu s o r u yu so ramazd ın .»

Bi r gün sonra . . . İz in l i o l d u ğ u m i ç in o gece so f rada h i z m e t e d e m e m i ş t i m . A t a t ü r k , ş e f i m i z İ b r a h i m ' e ben i sor m u ş . İz in l i o l d u ğ u m u s ö y l e m i ş . Bunun üze r i ne Fe th i Ok -ya r ' a d ö n e r e k :

— « N a p o l e o n ' u n a n n e s i n i , k ı zka rdeş in i ne sen b i l i r s i n , ne d e b e n . B i z im Ç e l e b i zek i ç o c u k t u r . He le b u g ü n ç o k h o ş u m a g i t t i . T ü r k l e r i n h i z m e t k â r l a r ı b i l e Napo leon ' u n f a m i l y a s ı i le a l âka l ı . Ben i d i k t a t ö r t an ı yan i nsan la rdan b i r t anes i bu vaz i ye t i g ö r m ü ş o l d u . O n u n i ç i n m e m n u num,» d e m i ş .


F: 18

Er tes i g ü n , bu söz le r i İ b r a h i m ' i n ağz ından d u y d u ğ u m z a m a n kab ıma s ı ğ a m ı y o r d u m .

A t a t ü r k ' ü n d i k t a t ö r o l d u ğ u n a da i r yabanc ı yazar la r pek ç o k şey yazmış la rd ı r . O 'nun la k o n u ş m a k v e r ö p o r t a j y a p m a k iç in b i r ç o k ün lü yabanc ı yazar v e gaze tec i g e l m i ş t i r . 1935 y ı l ında ge len A m e r i k a ' n ı n t a n ı n m ı ş g a z e t e c i l e r i n d e n G ladys Baker , yap t ığ ı k o n u ş m a d a , A t a t ü r k ' ü k ı ska nan v e darg ın o lan la r ın yayd ığ ı d i k t a t ö r s ö z c ü ğ ü n ü s o r m u ş , O da şu karş ı l ığ ı v e r m i ş t i r .

— « D i k t a t ö r d e ğ i l i m . K u v v e t l i o l d u ğ u m u s ö y l ü y o r l a r , bu doğ rudu r . A r z u ed ip de y a p a m ı y a c a ğ ı m iş y o k t u r . Ben zo rak i ve i nsa fs ızca h a r e k e t b i l m e m . Bence d i k t a t ö r , d i ğ e r l e r i n i i r ades ine r â m e d e n d i r . Ben ka lp l e r i k ı ra rak d e ğ i l , k a l p l e r i kazanarak h ü k m e t m e k i s t e r i m . »

Bi r başka zamanda da y i ne aynı konu üze r i nde konuş m a aç ı ld ığ ı z a m a n şun la r ı s ö y l e m i ş t i :

— «Ben i s t e s e y d i m , h e m e n asker î b i r d i k t a t ö r l ü k k u ra r v e m e m l e k e t i öy l e y ö n e t m e ğ e k a l k ı ş ı r d ı m . Fakat ben i s t e d i m k i , m i l l e t i m i ç in m o d e r n b i r d e v l e t k u r a y ı m v e b u nu yap t ım.»

B i r gün Ş ü k r ü Kaya , A t a t ü r k ' ü n d i k t a t ö r o l u p o l m a d ı ğ ın ı so ran b i r yabanc ı d i p l o m a t a ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Son d ö r t y ı l i ç i nde d ı ş i ş l e r i , ada le t v e i ç i ş l e r i bakan l ı k la r ında b u l u n d u m . Bü tün bu zaman i ç i nde A t a t ü r k , b i r kez b i le k e s i n e m i r v e r m e d i . Sadece bazı t a v s i y e l e r d e b u l u n m u ş t u r k i , bun la r ı da k e n d i s i y l e b i r l i k t e o t u r u p ta r t ı şm ış ı zd ı r . Fakat h i ç b i r zaman bana ş u n u bunu y a p m a b u y r u ğ u n u v e r m e m i ş t i r . Bakan l ık i ş i m e de k a r ı ş m a m ı ş t ı r . Bakan la r ku ru l undak i ö b ü r a r kadaş la r da aynı ş e y l e r i söy l üyo r l a r . Böy le b i r k i m s e d i k t a t ö r o l a b i l i r s e , A t a t ü r k de d i k t a t ö r d ü r . »

NESİP EFENDİ 'NİN Y A N G I N I

HABEŞÎ N e s i p E fend i , A ta tü r i< 'ün en çok s e v d i ğ i h iz m e t k â r l a r ı n d a n b i r i y d i . Uzun y ı l l a r Bab ıâ l i ' de «vüke lâ» ya h i z m e t e t m i ş , d ü r ü s t l ü ğ ü , iy i a h l â k ı , n a m u s u y l a h e r k e s i n g ü v e n i n i k a z a n m ı ş t ı . A b d ü l h a m i d ' i n s e y i s l e r i n d e n o l d u ğ u ha lde . C u m h u r i y e t i n i l ân ından son ra da Sarayda k a l m ı ş , o radan A n k a r a ' y a a l ın ıp Çankaya 'da kapı h i z m e t i n d e k u l l a n ı l m ı ş t ı .

Biz N e s i p E fend iy i t an ıd ığ ım ızdan a l t m ı ş b e ş - y e t m i ş yaş la r ında va rd ı a m a , A r a p o l d u ğ u n d a n yaş ın ı pek be l l i e t m i y o r d u . A t a t ü r k , k ö ş k ü n kap ıc ı l ığ ın ı y a p a n N e s i p E f e n d i y e aş ı r ı b i r s e v g i g ö s t e r i r d i . Bazı b a y r a m l a r d a e l i n i ö p e n N e s i p E fend in i n yanak la r ı ndan ö p t ü ğ ü n ü b i l e g ö r m ü ş ü m -dür . A t a t ü r k ' ü n , Nes ip E fend iy i Ş ü k r ü Kaya 'n ın t a v s i y e s i y l e yan ına a ld ığ ın ı s a n ı y o r u m . Bu babacan , m e l e k g ib i t e m i z ka lp l i i h t i y a r , k ısa zamanda A t a t ü r k ' ü n g ü v e n v e s e v g i s i n i kazandığ ı i ç i n de k i m s e y e m e t e l i k v e r m e z , baş ına b u y r u k yaşay ıp d u r u r d u . N e s i p E fend in i n kend i g ib i s i yah î b i r d e o ğ l u va rd ı k i , y a r d ı m c ı s ı d u r u m u n d a y d ı .

A t a t ü r k , manev î k ız la r ından s i n e m a y a , ya da a l ı ş v e r i şe g i d e c e k o l a n l a r ı n yan ına ç o ğ u n l u k l a N e s i p E fend iy i d e


ka ta r , on la r ı ya ln ız g ö n d e r m e z d i . Bu t e m i z v e saf i h t i y a r ı n , y a v e r l e r c e hoş k a r ş ı l a n m a y a n b i r a l ı şkan l ığ ı va rd ı k i , A t a t ü r k bunu b i l d i ğ i ha lde g ö r m e m e z i i k t e n g e l i r , be l k i de hoş k a r ş ı l a r d ı . Ağz ına sebzeden gayr i y i y e c e k k o y m a y a n N e s i p E fend i , esk i b i r a k ş a m c ı y d ı . İşi b i t i n c e , esk i b i r a l ış kan l ı k la ç i l i n g i r so f ras ın ı kurar , baş la rd ı d e m l e n m e ğ e .

B i r gece K ö ş k ü n b ü y ü k sa l onunda ku ru l an so f r an ın son la r ına do ğ r u Ş ü k r ü Kaya 'n ın yavaşça y e r i n d e n ka lka rak d ışar ı do ğ r u s ü z ü l d ü ğ ü n ü g ö r ü n c e p e ş i n d e n g i t t i m . Ne o lu r , ne o lmaz . Ö y l e ya d e v r i n i ç i ş l e r i bakan ı . Han i Şük rü Kaya da hat ı r ı say ı l ı r i ç k i c i l e r d e n d i .

Ş ü k r ü Kaya ko r i do ra ç ık ınca kend in i h e m e n b i r k o l t u ğ a a t t ı . S ızacağından k o r k t u ğ u m i ç in h e m e n yan ına koş t u m . Biraz son ra A t a t ü r k , Ş ü k r ü Kaya 'n ın y o k l u ğ u n u f a r k -e d i p , bana n e r e y e g i t t i ğ i n i s o r u n c a , onu nası l ka ld ı racakt ı m son ra? O s ı rada a k ş a m d a n be r i i çen N e s i p E fend iy i ka rş ıs ında g ö r e n Ş ü k r ü Kaya, b i r an d e r t l e ş m e k ih t i yac ın ı d u y m u ş o lacak k i , onun s a r h o ş l u ğ u n u f a r k e t m e y e r e k şöy le d e d i :

— «Nes ip E fend i , N e s i p E fend i . Şu h a l i m i g ö r ü y o r m u s u n ? Böy le i çk i i ç i p sa rhoş o lan adamdan d a h i l i y e v e k i l i o l u r s a , bu m i l l e t e hayr ı d o k u n u r mu?»

Nes ip E fend i , be l k i Ş ü k r ü Kaya 'n ın ne d e m e k i s t e d i ğ in i a n l a m a d ı . D i l i do laşa rak ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r d i :

— « D o k u n m a z e f e n d i m , d o k u n m a z . . . » Bu söz le re Ş ü k r ü Kaya cevap y e r e c e k ha lde d e ğ i l d i .

Sadece g ü l d ü .

Bi r gün Nes ip E fend i , bu i çk i yüzünden bekç i k u l ü b e s i n i y a k t ı . Kend i de y a n m a k t a n güç k u r t u l d u . Fakat bu o lay i ş t en k o v u l m a s ı n a neden o l d u .

K ö ş k ü n kap ıs ında i çk i y i çok kaç ı rd ığ ı b i r gece s ız ın ca , ağz ındak i yana r s i ga ra y e r e d ü ş m ü ş . O t u r d u ğ u k o l t u ğu t u t u ş t u r m u ş . Ku lübe a lev a l m ı ş . Yan ı k k o k u s u n u duyan


kap ıdak i g ö r e v l i p o l i s m e m u r u y e t i ş i p , yang ın ın y a y ı l m a s ı n ı , N e s i p E fend in in de can l ı can l ı y a n m a s ı n ı ö n l e m i ş .

O lay ı duyan Başyaver Rüsuh i , h e m e n N e s i p E fend iy i k o v m u ş .

— « D e f o l s u n , g ö z ü m g ö r m e s i n o n u . Bunamış a r t ı k . A z daha k ö ş k ü yakacak t ı ,» d e m i ş .

N e s i p Efend i h e m e n kapıc ı k u l ü b e s i n d e n a t ı l d ı . A t a t ü r k , e r t e s i gün kap ıdan ç ı ka rken i h t i ya r ı g ö r e m e y i n c e s o r d u :

— « N e r e d e b i z i m Nes ip Efend i?»

Başyave r Rüsuh i , A t a t ü r k ' ü n N e s i p E fend i y i ç o k s e v d i ğ i n i b i l d i ğ i i ç i n , onu k o v d u ğ u n u d o ğ r u d a n d o ğ r u y a s ö y l e y e m e d i . D o l a m b a ç l ı y o l d a n köşkün kapıc ı k u l ü b e s i n i y a k ış ın ı a n l a t m a ğ a baş lad ı . H iç d u r m a d a n o n u n s a r h o ş l u ğ u nu öne s ü r e r e k , s u ç l u g ö s t e r m e ğ e ç a l ı ş t ı . A t a t ü r k , s e r t b i r ş e k i l d e :

— « A n l a ş ı l d ı , an l aş ı l d ı . Ş i m d i N e s i p Efend i n e r d e , onu söy l e?» d e d i .

Başyaver i ç i n d o ğ r u y u s ö y l e m e k t e n başka ça re k a l m a m ı ş t ı :

— « K o v d u m e f e n d i m , » d e y i n c e A t a t ü r k çok s i n i r l e n d i :

— «Bu adamı k o v a r k e n h iç mi d ü ş ü n m e d i n i z ? Zava l l ı n e r e y e g i d e r bu yaş ta? Bakacak ne e v l â d ı , ne k i m s e s i v a r . N e r d e ya t ıp ka lka r bu a d a m . Çabuk bu lup g e t i r i n onu b u raya.»

Başyaver b i raz daha d i r e n d i . Kend in i hak l ı ç ı k a r m a k i s t e r c e s i n e :

— «Paşam, K ö ş k ü yakacak t ı ama. . . Bunamış ar t ık ,» d e d i y s e de A t a t ü r k ' e d i n l e t e m e d i :

— «Yanmad ık ya b i rade r . Yand ı k tan son ra d ü ş ü n ü rüz,» d e d i .

A z son ra Nes ip Efend i bu lunup g e t i r i l d i . Ö l ü n c e y e ka-


dar da Ata tür l< 'ün h i z m e t i n d e k a l d ı . A t a t ü r k , s o n g ü n l e r i n de b i f e has ta ha l i y l e e m i r l e r i n i , y a t t a n , N e s i p E fend i e l i y le y o l l u y o r d u .

AMERİKALI GAZETECİ

A N K A R A Palas O t e l i s a l o n l a r ı s ık s ık büyük ba lo la ra s a h n e o l u r ve bun la r ı n baz ı la r ında , ş e r e f m i s a f i r i o l a rak A t a t ü r k d e ç a ğ r i l ı b u l u n u r d u . Bi r g e c e y i n e b ö y l e büyük ba lo l a rdan b i r i v e r i l i y o r d u . Kızı lay e l i y l e d ü z e n l e n e n ba lo da A t a t ü r k dans e d e r k e n e l i n d e v i s k i k a d e h i y l e d o l a ş a n uzun b o y l u b i r adama y a k l a ş t ı . D u r u ş u n d a n b i r yabanc ı o l duğu a n l a ş ı l ı y o r d u .

A t a t ü r k , yan ında b u l u n a n D ı ş i ş l e r i Bakanı Tev f i k Rüşt ü A r a s ' a :

— «Bu m ö s y ö k i m d i r ? » d i ye s o r d u . T e v f i k Rüş tü A r a s d a :

— «Paşam, A m e r i k a n gaze tec i s i d i r , » d e y i n c e t a n ı ş t ı r ı lmas ın ı i s t e d i . Tan ış t ı r ı l d ı l a r . A t a t ü r k ' l e yabanc ı gaze te c i a ras ında Fransızca o l a rak şu k o n u ş m a g e ç t i .

— «Hang i ı rk tans ın ız?» d i y e s o r d u . — « A m e r i k a l ı y ı m . » — «Hayı r , s iz A m e r i k a l ı d e ğ i l , Türksünüz ,» d i y e kar

ş ı l ı k ta b u l u n d u . A m e r i k a l ı ö n c e ş a ş ı r m ı ş t ı . A r a l a r ı n d a b i r an laşmaz

l ık o l d u ğ u n u sanarak y i n e i l k sözünde d i r e t i n c e A t a t ü r k :

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 273-

— «Kr i s t o f K o l o m b ' t a n e l l i y ı l önce T ü r k l e r A m e r i k a ' yı k e ş f e t m i ş l e r , » d i y e baş lad ı a n l a t m a ğ a . A m e r i k a l ı can ku lağıy la d i n l i y o r d u .

A t a t ü r k , buna ö rnek o la rak m ü z e l e r i m i z d e c e y l â n de r i s i nden yap ı lm ış haritaJ-ar b u l u n d u ğ u n u , A m e r i k a ' y a g ide r ken ras t l anan Kara ib d e n i z i n d e k i Kay ık A d a l a r ı n ı n T ü r k ç e o l d u ğ u n u , bun la rdan en b ü y ü k o lan ın ın «Büyük Türk» ad ı nı t aş ıd ığ ın ı , bu radak i aha l i ye Türk d e n i l d i ğ i n i . Kayık k e l i m e s i n i n on la rda da, b izde de sanda l an lamına ge ld iğ in i , , Kanarya A d a l a r ı n ı n ad ın ın «Kanar i» o la rak yaz ı l d ı ğ ım , Ka-nar i ' n in b i z im T ü r k ç e d e Kanarya kuşu o l d u ğ u n u an la t t ık tan son ra A m e r i k a l ı y a :

— «Siz A m e r i k a l ı l a r O r t a A s y a ' d a n h i c r e t e t t i n i z . O l sanız o lsan ız Tü rk o l ab i l i r s i n i z ,» d i y e s ö z l e r i n i b i t i r d i .

A m e r i k a l ı A t a t ü r k ' ü g i t t i k ç e a r t a n b i r heyecan ve şaş k ın l ı k la d i n l i y o r d u . Bunca y ı l l ı k m e s l e k haya t ında ü l k e s i hakk ında bu d e n l i i l g i nç b i l g i l e r i o lan k i m s e y e h iç r as t l a m a m ı ş t ı . A t a t ü r k ' ü n ç e k i c i l i ğ i n d e n b i r t ü r l ü kend in i k u r t a ramıyo r , daha çok k o n u ş m a s ı i ç i n t ü r l ü bahane le r bu luyo r d u . G ö r ü ş m e s a a t l e r c e s ü r d ü . Bi r a ra A m e r i k a l ı g a z e t e c i n in , ç e v r e s i n d e k i l e r e :

— «Haya t ımda t a n ı d ı ğ ı m en h a r i k u l a d e adamla ş i m di karş ı ka rş ı yay ım,» d e d i ğ i n i h a t ı r l ı y o r u m .

A m e r i k a i ı gaze tec i A t a t ü r k ' ü n i l g i s i n i g ö r d ü k t e n s o n ra b i r kaç g ü n l ü ğ ü n e g e l d i ğ i T ü r k i y e ' d e k i ka l ı ş ım uza t t ı . G ü n l e r c e m ü z e l e r i m i z d e i n c e l e m e l e r y a p t ı , ç a l ı ş t ı , no t l a r a l d ı . A m e r i k a ' y a g i d i n c e d e :

— «Biz A m e r i k a l ı l a r T ü r k t e n başka b i r şey değ i l i z ,» d i ye yazı lar y a z m ı ş . B i z im Türk g a z e t e l e r i de A m e r i k a l ı n ın yazı lar ın ı ç e v i r m i ş l e r d i .

SİLİNDİRLİ Ç O B A N

A M E R İ K A N b ü y ü k e l ç i s i , A t a t ü r k ' l e b e r a b e r Gazi Or m a n Ç i f t l i ğ i n d e . . . Y ı l 1932.. Fox M o v i t a n ' l a A t a t ü r k ' ü n ha t ı r a f i l m i ç e k i l e c e k . Ç i f t l i k t e k o y u n , k u z u , k e ç i l e r va r . S ü r ü n ü n a ras ında s i l i n d i r ş a p k a l ı , c e k e t a t a y l ı i k i a d a m . B i r i d e v r i n C u m h u r b a ş k a n ı , ö b ü r ü A m e r i k a n - b ü y ü k e l ç i s i . Ç o ban on la r ı g ö r ü n c e k o r k u d a n s ü r ü s ü n ü b ı r a k m ı ş , o r t adan k a y b o l m u ş .

B ö y i e c e f i l m ç e k i l i y o r . A t a t ü r k ' l e A m e r i k a n e l ç i s i n i n s ü r ü n ü n a ras ındak i h a r e k e t l e r i f i l m d e y e r a l ı yo r .

Bir s ü r e son ra Çankaya K ö ş k ü n d e A m e r i k a l ı l a r ı n çek t i ğ i bu f i l m i A t a t ü r k ' e g ö s t e r d i l e r . Biz d e arka t a r a f t a ne o y n a y a c a k d i ye m e r a k l a b e k l i y o r d u k . Iş ık la r s ö n d ü . F i lm b a ş l a d ı . Bir de ne g ö r e l i m ? Koca s ü r ü n ü n o r t as ında ik i s i l i n d i r şapka l ı a d a m , y ü r ü y o r , e ğ i l i y o r , d o ğ r u l u y o r . Ö y l e s i ne g a r i b i m e g i t t i k i . H e r k e s , A t a t ü r k ' ü n ne d i y e c e ğ i n i m e rak la b e k l i y o r . I ş ı k la r y a n d ı k t a n son ra A t a t ü r k :

— « A m a n bu f i l m i g ö s t e r m e y i n ! » e m r i n i v e r d i . «Ben ne y a p m ı ş s a m s e f i r d e ayn ıs ın ı y a p m ı ş . S ü r ü n ü n i ç i n d e şapka l ı çoban la ra b e n z e m i ş i z . D ü n y a n m h iç b i r y e r i n d e s i l i n d i r şapka l ı çoban y o k t u r . K i m s e g ö r m e s i n . Biz bu rada g ö r d ü k ye te r ,» d e d i .

İKİ K A D I N GAZETECİ

1933 y ı l ında Park O t e l d e o r t a y a ş l ı , f a k a t çok g ü z e l ik i>kadın A t a t ü r k ' ü n d i k k a t i n i ç e k t i . IVİavi g ö z l ü , sa r ı ş ın bu kad ın la r b i r k ö ş eye ç e k i l m i ş l e r , s e s s i z sedas ız o t u r u y o r l a rd ı . Öze l K a l e m M ü d ü r ü Sü reyya Beye :

« K i m d i r bu kad ın la r?» d i y e s o r d u . Sü reyya Bey, M e t r d o t e l Ka rabe t E fend i ye kad ın la r ı n

k i m o l d u k l a r ı m s o r d u ve A m e r i k a n g a z e t e c i l e r i o l d u k l a r ı m ö ğ r e n e r e k A t a t ü r k ' e b i l d i r d i . Bunu d u y a n A t a t ü r k :

— «Acaba masamıza d a v e t e t s e k g e l m e z l e r m i?» d e . d i .

M e t r d o t e l , A m e r i k a l i i l a r m yan ına g i d e r e k A t a t ü r k ' ü n çağr ıs ın ı b i l d i r d i . Kad ın la r « m e m n u n i y e t l e » d i y e r e k h e m e n y e r l e r i n d e n ka lk ıp A t a t ü r k ' ü n yan ına g e l d i l e r .

O gece geç v a k t e kadar A t a t ü r k , konuk g a z e t e c i l e r l e i l g i l e n d i . Gezd i k l e r i y e r l e r i s o r d u . Ç a l ı ş m a p r o g r a m l a r ı n ! d i n l e d i . Te r cüma n l ı ğ ı Sü reyya Bey y a p ı y o r d u . A t a t ü r k , da ha son ra k o n u k l a r a ş u n u s o r d u :

— «Siz T ü r k i y e ' d e n e r e l e r i gö rdünüz? Gaze t ec i l e r şu karş ı l ığ ı v e r d i l e r : — « İ s tanbu l ' u g ö r d ü k , m ü z e l e r i gezd ik , t a r i h î y e r l e r i

do laş t ı k .»


— «Türl<iye ya ln ız İ s tanbu l d e ğ i l d i r . S iz i on beş gün m e m l e k e t i m d e m i s a f i r e t m e k i s t i y o r u m . Bu zaman iç inde i s t e d i ğ i n i z y e r l e r i g ö r m e k t e s e r b e s t s i n i z , b ö y l e c e Tü rk i ye ' y i daha yak ından t a n ı m a k f ı r sa t ı n ı e lde e t m i ş o l u r sunuz . iKabut ede r m i s i n i z?»

— «Teşekkür eder i z . M e m n u n i y e t l e kabu l ed iyoruz .»

Bunun üze r i ne Sü reyya Bey, on l a ra e ş l i k e t m e k üzere A m e r i k a l ı g a z e t e c i l e r i n yan ına v e r i l i y o r . İ zm i r , E fes , A n ta l ya , Be lk ıs y ı k ın t ı l a r ın ı d o l a ş t ı k t a n s o n r a A n k a r a ' y a g i d i y o r l a r . B i rkaç gün de o rada ka ld ı k tan s o n r a J s t a n b u l ' a dö n ü y o r l a r .

A m e r i k a l ı g a z e t e c i l e r İ s tanbu l ' a d ö n ü ş l e r i n d e D o l m a b a h ç e Saray ında y e n i d e n A t a t ü r k t a r a f ı n d a n kabu l e d i l i p , y e m e ğ e a l ı k o n u l d u l a r . So f ra gece saa t y i r m i d ö r d e kadar s ü r d ü . K o n u k l a r g e z d i k l e r i y e r l e r i an la t t ı l a r . A t a t ü r k b ü y ü k b i r d i k k a t l e bun la r ı d i n l e d i . Eks ik e d i n d i k l e r i b i l g i l e r i t a m a m l a d ı .

B i r gün s o n r a konuk la r , b i r m a n e v r a y a g ö t ü r ü l d ü l e r . A s k e r î m a n e v r a l a r ı hay ran l ı k l a s e y r e t t i l e r . B i r a ra , m a n e v ra a lan ına bağ lanan b i r t e l e f o n ha t t ı y l a A m e r i k a n Başkon -s o l o s u y l a da b i r g ö r ü ş m e yap t ı l a r .

B i rkaç gün son ra A m e r i k a l ı g a z e t e c i l e r m e m l e k e t l e r i n e d ö n d ü l e r . Bu ik i kad ın yüz a l t m ı ş beş gaze teye b i r d e n g i t t i k l e r i y e r d e n yazı y a z a r l a r m ı ş . T ü r k i y e i z l e n i m l e r i g ü n l e r c e A m e r i k a n bas ın ında y e r a l d ı . Bun la r ı b i z i m gaze te l e r d e n bazı la r ı ç e v i r t i p yay ın lad ı l a r .

A m e r i k a l ı g a z e t e c i l e r yaz ı la r ında A t a t ü r k ' t e n h a y r a n l ı k l a söz e t m e k t e , ç o k naz ik v e c e n t i l m e n b i r d e v l e t baş kanı o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e , D o i m a b a h ç e Saray ın ın ç i ç e k l e r i ç i n d e k i g ü z e l l i ğ i n i ö v m e k t e y d i l e r . A t a t ü r k ' ü n , k o n u k l e n n b u l u n d u ğ u s o f r a y a s m o k i n g g i y e r e k g e l d i ğ i n i y a z ı y o r l a r d ı . O y s a A t a t ü r k ' ü n o gece düz l â c i v e r t b i r e l b i s e va rd ı üze r i n d e .

KURBAĞALI ZİL

YİNE İ s tanbu l ' day ız . D o l m a b a h ç e Saray ında büyük haz ı r l ı k la r göze ça rp ıyo r . Fransız M e c l i s Başkanı M . Her r io t , , y u r d u m u z u z i y a r e t e t m e k t e d i r . M i s a f i r g e l m e d e n önce A t a t ü r k bana d ö n e r e k :

— « Ç e l e b i , d i k k a t l i b u l u n . Fransız M e c l i s Reis i g e l e cek,» d i y e t e n b i h f e b u l u n d u .

O y s a ş i m d i y e kadar b ö y l e b i r şey s ö y l e m e m i ş t i . De m e k g e l e n l e r çok ö n e m l i k i ş i l e r d i . H i z m e t i m i z de g e l e n l e re gö re d e ğ i ş m e l i y d i .

— «Tabiî. Emrede rs in i z ,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i m . A k ş a m saa t on a l t ı ya d o ğ r u M . H e r r i o t , Sa raydan i ç e

r i g i r i y o r d u . Ben d e , çok ş ık b i r m ö s y ö g e l e c e k d i y e k e n d i m e o l d u k ç a çek i düzen v e r m i ş , s m o k i n g i m i aynanın karş ıs ında b i r kaç kez d ü z e l t m i ş t i m . H e y e c a n d a n e l i m , ayağ ım t u t m a z b i r ha lde b e k l e r k e n , babayan i t a v ı r l ı b i r adam ç ıka g e l m e s i n m i ? M . Her r i o t . . . S a n d ı ğ ı m g i b i ç o k ö n e m l i b i r d e v i e t a d a m ı y d ı . Çok say ı l ı p , d e ğ e r v e r i l i y o r d u .

Konuk la ra kahve b u y u r u l d u . K a h v e l e r i g e t i r d i k , i ç i l d i . K o n u ş m a l a r ç o k s a m i m i b i r hava i ç i nde g e ç i y o r d u . A t a t ü r k ' ü n ö n ü n d e ku rbağa ş e k l i n d e b i r z i l v a r d ı . Bu z i l i ça la -


ralc ben i ç a ğ ı r d ı . Büyül< b i r l<onul< g e l d i ğ i zaman ben i çağ ı r m a k i ç i n bu z i l i k u l l a n ı r d ı . H e m e n k o ş t u m . K e n d i s i n i n yazd ığ ı Büyük N u t u k v e d o k ü m a n l a r ı i s t e d i . Bun la r ı Fransız M e c l i s Başkanına a r m a ğ a n e d e c e k t i . O zaman Öze l Kg-Jem M ü d ü r ü o lan Hasan Rıza Soyak 'a g i d i p A t a t ü r k ' ü n , N u t k u n u i s t e d i ğ i n i s ö y l e d i m . Derha l N u t u k b u l u n d u , f aka t d o k ü m a n l a r ı y o k t u . A t a t ü r k ' e d u r u m u anka t t ım.

— «Zarar ı y o k . N u t u k v a r y a , kâ f i ,» d e d i . D e r k e n z i t b i r daha ç a l ı n d ı . Bu kez ku rbağa l ı z i l i n se

s i d e ğ i l d i . M . H e r r i o t b e n d e n Fransızca b i r ş e k e r s i z kah ve daha i s t i y o r :

— «Sans s u c r e c a f e e ( yan i ş e k e r s i z k a h v e ) » d i y o r d u . A n l a ş ı f a n Tü rk k a h v e s i n i n tad ı h o ş u n a g i t m i ş o l a c a k t ı . — « E m r e d e r s i n i z , » d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . V e h e m e n

sade kahvey i y i n e özene bezene p i ş i r e r e k k o n u ğ u m u z a gö t ü r d ü m . Sans s u c r e kahve d i y e her ha lde t e k ş e k e r l i k a h v e y i k a s d e t m i ş o l a c a k t ı .

— « M e r s i , » d i y e ka rş ı l ı k ta b u l u n d u . D ö n d ü m , g i d i y o r d u m k i . t e k r a r z i l e basarak ben i ç a ğ ı r d ı . A ş a ğ ı d a ç a n t a s ı n ın o l d u ğ u n u v e a l ıp g e l m e m i r ica e t t i . Çan tay ı g e t i r d i m . Tek ra rdan t e ş e k k ü r e t t i . Bu babayan i k ı l ı k l ı d e v l e t adamı ü z e r i m d e ç o k hoş b i r e t k i b ı r a k m ı ş t ı .

K o n u k d e v l e t adamı Sarayda b i r b u ç u k saa t kadar k a l d ı . G ö r ü ş m e l e r d e n ç o k m e m n u n o la rak a y r ı l d ı . Y u r d u n a g i d i n c e d u y d u ğ u m u z a g ö r e A t a t ü r k ' ü ç o k ö v m ü ş . Bu arada b iz h i z m e t k â r l a r a da b i r i l g i k ö ş e c i ğ i a y ı r m a y ı u n u t m a m ı ş : «Önünde ku rbağa ş e k l i n d e k i z i l i ça l ı yo r . H e m e n ç o k zek i b i r h i z m e t k â r g e l i y o r . D e r h a l v e r i l e n e m i r l e r i ha r f i h a r f i n e y e r i n e g e t i r i y o r , » d e m i ş .

«GİT MEKTUBU GETİR»

A T A T Ü R K ' ü n yan ında ç a l ı ş t ı ğ ı m on ik i y ı l i ç i n d e ba ş ı m d a n çok i l g i nç o l ay l a r g e ç m i ş t i r . Fakat o n l a r d a n h iç b i r i , ad ıma g e l e n b i r m e k t u p n e d e n i y l e t a r a f ı n d a n s o r g u y a ç e k i l m e m kadar b e n i h e y e c a n l a n d ı r m a m ı ş , k o r k u t m a m ı ş -t ı r . Hâ lâ ha t ı r l ad ı kça b i r ü r p e r t i g e ç i r i r i m .

A t a t ü r k ' ü n manev î e v l â t l a r ı n d a n N e b i l e Han ım ın Da -rüşşa faka L i ses i o r ta b ö l ü m ü a l t ınc ı s ın ı f ında o k u y a n M u v a f f a k Res lan ad ında b i r k a r d e ş i v a r d ı . N e b i l e , B e y i e r b e y -l i k i m s e s i z b i r k ı z k e n , C e v a t A b b a s t a r a f ı n d a n b u l u n u p A t a t ü r k ' e g ö t ü r ü l m ü ş , h i m a y e s i r i ca e d i l m i ş . Bu s u r e t l e e v l â t l ı k o l m u ş . Uzun b o y l u , sa r ı ş ı n , zar i f b i r kız o lan N e -b i l e ' y i A t a t ü r k , A r n a v u t k ö y A m e r i k a n Kız K o l e j i n d e o k u t t u k t a n sonra b i r h a r i c i y e c i y l e e v l e n d i r m i ş , d ü ğ ü n l e r i n i de A n k a r a Palasta pa r l ak b i r t ö r e n l e y a p m ı ş t ı . Eşiyl-e V i yana ' ya g i d e n N e b i l e , yaka land ığ ı b i r göz has ta l ı ğ ından sonra yap ı l an b ü t ü n t e d a v i l e r e r a ğ m e n i y i l e ş e m e m i ş v e kocas ın dan a y r ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n son ra N e b i l e , İnö ' -nün h i m a y e s i n e a l ı n m ı ş s a da , ç o k g e ç m e d e n haya ta veda e t m i ş t i .

İ ş te N e b i l e ' n i n k a r d e ş i b i r gün Saraya ab las ın ı gö r -

286 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDlM

m e ğ e g e l d i . A k ş a m y e m e ğ i n i ab las ın ın yan ında be rabe rce y e d i l e r . Y e m e k t e n son ra çocuk b e n d e n g i z l i ce b i r b i ra i s t e d i . Buz luk tan b i ray ı a la rak g e t i r d i m . A b l a s ı n d a n g iz l i o la rak b i ray ı i ç t i , t e ş e k k ü r e t t i . Bir gün s o n r a ç o c u k oku la , b iz de A n k a r a ' y a g i t t i k .

B i r s ü r e g e ç i n c e ç o c u k bana b i r m e k t u p g ö n d e r m i ş . M e k t u b u A t a t ü r k a r m a l ı b i r kâğıda yaz ıp , A t a t ü r k a rma l ı b i r ' z a r f a k o y m u ş . Pos ta i da res i de bu m e k t u b u bana gönde r -m e y i p . Öze l K a l e m M ü d ü r ü Hasan Rıza Soyak 'a u l a ş t ı r m ı ş . B e n i m tab i î bun la r ı n h i ç b i r i n d e n h a b e r i m y o k . Hasan Rıza Soyak m e k t u b u d o ğ r u c a A t a t ü r k ' e g ö t ü r ü r . Za r f ı be l l i e t m e d e n aç ıp , i ç i n d e k i l e r i A t a t ü r k ' e oku r . Sonra özen le kapa ta rak m a s a n ı n üze r i ne koyar . O s ı rada odaya g i r e n arkadaş ım s o f r a c ı Tahs in E fend i , b e n i m ad ıma yaz ı lm ış m e k t u b u g ö r ü n c e a l ı r , f a k a t A t a t ü r k a rmas ın ı za r f ın ü s t ü n d e g ö r ü n c e v e r m e z , sak la r . M e k t u p m a s a n ı n ü s t ü n d e n yok o l u n c a tab i î h e r k e s b e n i m a ld ığ ımı sanı r . O a k ş a m s o f r a da h iç b i r ş e y d e n h a b e r i m o lmad ığ ı ha lde m e k t u b u b e n i m a ld ığ ım ı sanan A t a t ü r k , konuk la r ı n ö n ü n d e bana d ö n e r e k :

— « Ç e l e b i E fend i , dün gece sen i r ü y a m d a g ö r d ü m . B e n i m a r m a m l a sana b i r m e k t u p g e l m i ş . Bu m e k t u p n e rede?» d e y i n c e b i r den ş a ş ı r d ı m . Ka famı y o r d u m . N e r e d e n g e l e b i l i r d i k i . . .

Faka t A t a t ü r k ' ü n s ö y l e d i ğ i , a l t t a ra f ı rüya i d i . Ö n c e ö n e m v e r m e d i m . M e k t u b u A t a t ü r k de k o y m u ş o l a b i l i r d i .

— «Bana m e k t u p g e l m e m i ş t i r e f e n d i m . H e m t u h a f d e ğ i l m i ? Benden jz d e s iz i dün g e c e r ü y a m d a g ö r d ü m , » d e y i n c e , «Nas ı l gö rdün?» d i y e s o r d u .

— «Siz in e l b i sen i z i bana g i y d i r i y o r l a r d ı . Ben de g i y m e d i m . B i r köpek g e l i p , ü s t ü m d e k i e l b i s e y i y ı r t t ı , » d e d i m .

— «Yaaa!» d e d i . Sonra y e n i d e n : — « G i t m e k t u b u ge t i r . » d i ye t u t t u r d u . M e k t u p t a n h a b e r i m o lmad ığ ına A t a t ü r k ' ü b i r t ü r l ü


i n a n d ı r a m ı y o r d u m . Sonunda sofradal<i konuk la r , i şe ka r ı ş t ı l a r :

— « Ç o c u ğ u m , g i t odana . Bavu luna bak ıver ,» d e y i n c e : — « E f e n d i m , y o k böy le b i r şey,» d i y e b i l d i m . H e y e c a n v e ü z ü n t ü d e n b i t k i n b i r ha le g e l m i ş t i m . Ne

s ö y l e s e m , ne y a p s a m k a r ş ı m d a k i l e r i i nand ı ramıyacağ ım ı a n l a m ı ş t ı m . A t a t ü r k , boca lad ığ ım ı g ö r ü n c e :

— «Çağı r bana Hasan Rıza Bey ' i ,» d e d i . H e m e n y a v e r l i ğ e t e l e f o n e d i l d i . Hasan Rıza Soyak ' ın

S o v y e t B ü y ü k e l ç i l i ğ i n d e k o r d i p l o m a t i ğ e v e r i l e n z i y a f e t t e o l d u ğ u n u s ö y l e d i l e r . Ben de A t a t ü r k ' e d u r u m u a n l a t t ı m .

— «Rus S e f a r e t i n e t e l e f o n e d i l s i n . H e m e n ge l s i n ,» d e d i .

Te le fon e d i l d i v e b i raz s o n r a Hasan Rıza Soyak g e l d i . Beni ve so f rac ı l a r ı d ışar ı ç ı ka rd ı la r . Konuk la r i çe rde k a l d ı . B i rkaç dak i ka son ra da Hasan Rıza Soyak sa l ondan ayr ı l d ı . H e m e n a r k a s ı n d a n k o ş u p :

— « K u z u m , m e k t u p k i m d e n ? » d i y e s o r d u m . S e r t ç e b i r d i l l e :

— «Neb i l e Han ımın ka rdeş i M u v a f f a k Res lan 'dan.» d e y i n c e r a h a t l a d ı m . Sa lona g i r d i ğ i m z a m a n A t a t ü r k bana:

— «Çe leb i E fend i . Sen n a m u s l u b i r ç o c u k s u n . B i l i y o rum,» d e d i .

— «Paşam, s i z i n rüyanız hak i ka t . Fakat bana m e k t u p fa lan ge lmed i , » d i y e i l k i f a d e m d e ısrar e t t i m .

Er tes i günü s a b a h l e y i n Hasan Rıza Soyak ' ı n ş o f ö r ü N e c m i E fend i , daha ben y a t a k t a y k e n m e k t u b u g e t i r d i . O gün öğ le y e m e ğ i n d e m e k t u b u A t a t ü r k ' e v e r d i m . M e k t u p t a s e l â m d a n başka ş e y y o k g i b i y d i . A n n e a n n e y e s e l â m . Â f e t Han ıma s e l â m , Ruk i ye ' ye s e l â m . Fakat y i n e d e A t a t ü r k :

— « M e k t u b u v e r Hasan Rıza B e y ' e . T a h k i k a t yap t ı r sın,» d e d i . Ben de m e k t u b u Hasan Rıza Soyak 'a v e r d i m . Son ra oku lda ç o c u ğ u s o r g u y a ç e k t i k l e r i n i ö ğ r e n d i m . Ben d e b ö y l e c e t e m i z e ç ı k t ı m .

N Â Z I M HJKMET' İN PLÂĞI

KÖŞKTE ç o k sayıda p lak v a r d ı . Bun la r ın çoğu a l a t u r k a ş a r k ı l a r d ı . A t a t ü r k e m r e d i n c e bun la r ın a ras ından s e ç t i k l e r i m i g r a m o f o n a koya r ç a l a r d ı m . Ya ln ız ka ld ığ ı zaman la r da g r a m o f o n d i n l e m e y i s e v e r d i . Plak d ö n e r k e n , s o f r a y a p a r m a k l a r ı y l a vu ra rak m a k a m t u t a r , b ö y l e an la rda göz le r i n i kapa ta rak uzun uzun d ü ş ü n ü r d ü . S e v d i ğ i pa rça o l u r sa g r a m o f o n d a , ha f i f m ı r ı l t ı l a r l a şa rk ıya k a t ı l ı r d ı .

Bir k ış g e c e s i y i n e so f r ada h e m y e n i l i p i ç i l i y o r , h e m p lak d i n l e n i y o r d u . O d ö n e m i n en gözde şa rk ı l a r ın ı s ı r a l a m ı ş t ı m . B i r i b i t i y o r , ö b ü r ü b a ş l ı y o r d u . H e r k e s neşe i ç i n d e y d i . P lak la r ın a ras ında — n e r e d e n g e l m i ş s e g e l m i ş — b i r d e Nâz ım H i k m e t ' i n « İn i yo r kayık , ç ı k ı yo r kayık ,» d i y e t e k ra r l anan « S a l k ı m s ö ğ ü t » ş i i r i v a r d ı . Plağın öbü r yüzü d e « A t l ı l a r a t l ı l a r kızı l a t l ı la r ,» d i y e baş layan «Bahr- i Haze r»d i .

O s ı rada g r a m o f o n u n s u s t u ğ u n u g ö r e n A t a t ü r k : — « Ç e l e b i E fend i , p l ak koy,» d i y e e m r e t t i . So f raya rak ı y e t i ş t i r m e ğ e ç a l ı ş t ı ğ ı m i ç i n A t a t ü r k ' ü n

e m r i n i a l ı r a lmaz h e m e n aradan b i r p l ak ç e k i p , g r a m o f o n a k o y d u m . M e ğ e r b a k m a d a n a ld ığ ım p lak . Nâz ım H i k m e t ' i n ş i i r i d e ğ i l m i y m i ş ?

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 28&

Bu o lay ın ü z e r i n d e n üç d ö r t ay g e ç m i ş t i . A n k a r a ' d a n İ s tanbu l ' a g e l m i ş t i k . So f rada b i r ara A t a t ü r k , C e v a t A b b a s ' a :

— «T iya t ro la rda n e o y u n l a r o y n u y o r ? » d i y e s o r d u . F: 19

Plak, N â z ı m ' m o t o k s e s i y l e d ö n m e ğ e b a ş l a y m c a so f rada d e r i n b i r s e s s i z l i k o l d u . K o n u ş m a l a r k e s i l d i . Göz le r A t a t ü r k ' e ç e v r i l d i . A c a b a b i l m e y e r e k b i r yak ış ıks ız l ı k m ı y a p m ı ş t ı m ?

So f rada T e v f i k Rüş tü A r a s , Ş ü k r ü Kaya , Hasan S a k a , Yakup Kadr i K a r a o s m a n o ğ l u , Sab iha G ö k ç e n , Zeh ra Han ım v a r d ı . G r a m o f o n u n b o r u s u n d a n d u r m a d a n « İn i yo r kayık , ç ı k ı yo r kayık» avazes i y ü k s e l i y o r d u . A t a t ü r k , bunu d u y u n ca b i r d e n b i r e bana s o r d u :

— «Bu n e d i r Ç e l e b i E fend i?» — «Nâzım H i k m e t ' i n ş i i r i Paşam.» A t a t ü r k b u kez s o f r a d a k i l e r e d ö n ü p s o r d u : — «Ş imd i n e r e d e bu adam?» Bu s o r u y a s a n ı r ı m Ş ü k r ü Kaya ka rş ı l ı k v e r d i : — «Bursa H a p i s h a n e s i n d e Paşam.» A t a t ü r k bunun üze r i ne şun la r ı s ö y l e d i : — «Ş imd i bu adamı d ışar ı ç ı ka rsak . Gel b i z i m l e ç a

l ı ş , d e s e k g e l m e z . Ha lk F ı rkas ına s o k m a ğ a ka lksak g i r m e z . G i r d i ğ i zaman k ü ç ü l e c e ğ i n i san ı r . K e n d i s i n d e b ü y ü k l ü k d u y g u s u va r .»

A t a t ü r k ' ü n bu k o n u ş m a s ı n d a n y ü r e k l e n e n T e v f i k R ü ş t ü A r a s ş ö y l e d e d i :

— «Paşam, ş i m d i b ü t ü n A v r u p a bu p lağ ı d i n l i y o r . A r m o n i z e o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . Ö b ü r p lak la r ım ıza pek i t i b a r e t m i y o r l a r . »

A t a t ü r k , bu k o n u ş m a d a n son ra başka konu la ra g e ç t i Faka t ü z e r i n d e n a tamad ığ ı d ü ş ü n c e l i b i r ha l v a r d ı . A k l ı n ı b i r ş e y e t a k t ı ğ ı b e l l i y d i . Be l k i de b i raz ö n c e k i ş i i r i ve p l a ğı d ü ş ü n ü y o r d u .


A n l a ş ı l a n C e v a t A b b a s ' ı n t i y a t r o l a r d a n pek haber i y o k t u . Bu s o r u n u n ka rş ı l ı ğ ın ı a r a ş t ı r ı r k e n , h e m e n öne a t ı l d ı m . B i r g ü n ö n c e i z i n l i y d i m ve t i y a t r o y a g i t m i ş t i m .

— « U n u t u l a n A d a m o y n u y o r Paşam.» d e d i m . — « K i m i n o y u n u bu?» d i y e y e n i d e n C e v a t A b b a s ' a

s o r d u . — «Nâz ım H i k m e t ' i n Paşam.» — «Hâlâ b u adama f ı r s a t v e r i l i y o r m u ? » Er tes i gün p i y e s s a h n e d e n ka ld ı r ı l d ı , a f i ş l e r i i n d i r i l d i . A t a t ü r k ' ü n , Nâz ım H i k m e t ' i n ş i i r l e r i n i m ı r ı l dana rak : — «Bu adamı a ş m a l ı , a l t ı nda ağ lamal ı . . .» Ş e k l i n d e b i r

s ö y l e n t i y i ç o k y e r d e d u y m u ş t u m . A r a ş t ı r d ı m , f a k a t d o ğ r u luk d e r e c e s i n i b i r t ü r l ü ö ğ r e n e m e d i m .

A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n s o n r a Fa l ih Rıfkı A t a y , Gaze te s i n d e yazdığ ı b i r m a k a l e d e Nâz ım H i k m e t ' i n «Sakarya» a d lı ş i i r i n d e k i « A s l a n y e l e l i M u s t a f a Kema l ,» d e y i m i n e d e ğ i n e r e k «O'na a i t ş i i r i ne Yahya K e m a l , ne A b d ü l h a k H a m i t , ne Fazıl A h m e t A y k a ç k i m s e yazamadı ,» d e m i ş t i .

D E M O K R A S İ VE K O M Ü N İ Z M

BİR a k ş a m Çankaya 'da Y e n i K ö ş k t e yazar la r , e d i p l e r l e d o l u p taşan b i r s o f r a . . . H a r a r e t l i b i r t a r t ı ş m a y a g i r i ş i l m i ş . . . D a v e t l i l e r a ras ında Ruşen Eşre f Ü n a y d m , Fa l ih Rı fk ı A t a y baş ta o la rak b i r ç o k ün lü k i ş i b u l u n u y o r d u . K o n u m u z s i y a s e t t i . . D e m o k r a s i y l e K o m ü n i z m i n k a r ş ı l a ş t ı r m a s ı y a p ı l ı y o r d u .

He rkes k o n u ş u y o r , her zamank i g ib i A t a t ü r k d i n l i y o r d u . H e r k e s i n d ü ş ü n c e s i n i ö ğ r e n d i k t e n s o n r a k e n d i s ö z ü n ü s ö y l e y e c e ğ i n i b i l i y o r v e t o p l a n t ı n ı n s o n u n u m e r a k l a b e k l i y o r d u k .

H e r k e s ak l ın ın y e t t i ğ i , d i l i n i n d ö n d ü ğ ü kadar D e m o k ras i i l e K o m ü n i z m i t a r i f e t m e ğ e ça l ı ş ı yo r , t a r i h t e n ö r n e k l e r g e t i r e r e k kend i t e z l e r i n i hak l ı g ö s t e r m e ğ e g a y r e t e d i y o r d u .

K i m i D e m o k r a s i n i n en iy i i da re ta rz ı o l d u ğ u n u , i y i y a şan t ın ın ö l ç ü s ü say ı l acağ ın ı , k i m i K o m ü n i z m i n e ş i t l i k s a ğ l a m a k l a b e r a b e r , ö z g ü r l ü k l e r i k ı s ı t l ad ığ ın ı i l e r i s ü r ü y o r , f a k a t h iç b i r i A t a t ü r k ' ü h o ş n u t b ı rakacak t a r i f i b i r t ü r l ü b u l a m ı y o r d u .

H e r k e s k o n u ş t u k t a n v e k o n u ş a n l a r ı n h e p s i n i b ü y ü k b i r


di l<kat le d i n l e d i k t e n s o n r a , s o n sözün k e n d i s i n e g e l d i ğ i n i g ö r e n A t a t ü r k , s o f r a d a k i l e r i n ağzını aç ık b ı rakan şu o l ağan ü s t ü k a r ş ı l a ş t ı r m a y ı y a p t ı :

— « D e m o k r a s i i l e K o m ü n i z m a ras ındak i f a r k ş u d u r : M e r m e r , t e m i z b i r sa lon . . . İ ç i nde ç ı r ı l ç ı p l a k uzanmış k e h r i b a r g i b i s a r ı ş ı n , güze l b i r kadın . . . Kad ın ın ü s t ü n e b i r t ü l ö r t ü l m ü ş . Ü s t ü n d e k i bu t ü l D e m o k r a s i d i r . T ü l ü ç e k i p k a l d ı rd ığ ın ı z z a m a n a l t ı ndan K o m ü n i z m ç ı k a r . A r a d a k i f a r k b u n d a n ibaret . . .»

M A S O N L U K

G Ü L C E M A L v a p u r u y l a M e r s i n g e z i s i n d e n son ra İzm i r ' e g e l m i ş t i k . Orada N a i m Palas O t e l i n e k o n u k o l d u k . Y e m e k , A t a t ü r k ' ü n o t e l d e k i d a i r e s i n d e y e n i l d i . S o f r a d a Rec e p Z ü h t ü , Sa l i h Bozok , K ı l ı ç A l i , Tahs in ü z e r v a r d ı . Daha y e m e k b a ş l a m a d a n S a l i h Bozok :

— «Paşam, dün gece A d l i y e V e k i l i M a h m u t Esa t (Bozku r t ) Ka rş ı yaka 'dak i M a s o n C e m i y e t i n i n cam la r ı n ı

t a b a n c a y l a tuz la buz e t t i r m i ş . Ga l i ba ik i el a teş e d i l m i ş . C e m i y e t ü y e l e r i k o r k u i ç i nde le r . »

Bu haber i d u y u n c a A t a t ü r k ' ü n kaş la r ı ç a t ı l d ı . Çok c i d d i b i r ş e k i l d e :

— «Hoppa la . . . Bu ne b i ç i m iş yahu? Dağ baş ında m ı yaş ı yo ruz? G e c e n i n ya r ı s ında b i r c e m i y e t e t abancay la k u r ş u n s ı k m a k o l u r m u ? Eğer bu c e m i y e t m e m l e k e t e za ra r l ı ysa kanunî y o l l a r va r . Bu yo la baş v u r u l u r , kapat ı l ı r .»

A t a t ü r k bun la r ı s ö y l e r k e n d e r i n b i r d ü ş ü n c e i ç i n d e y d i . So f rada M a s o n ' I u k üze r i ne ç e ş i t l i k o n u ş m a l a r y a p ı l ı y o r d u . A t a t ü r k , bu k o n u ş m a l a r a p e k az ka t ı l ı yo r , daha d o ğ r u s u d i n l e r g ö r ü n ü y o r d u . Başka ş e y l e r d ü ş ü n d ü ğ ü m u h a k k a k t ı . S o f r a d a k i l e r , A t a t ü r k ' ü n s u s u ş u n d a n da c e s a r e t


a la rak h i ç d u r m a d a n M a h m u t Esat 'a a t ıp t u t u y o r l a r , kos koca A d a l e t bakan ın ın kend i adamla r ın ı s i l â h l a n d ı r a r a k kanun h i m a y e s i n d e ça l ı şan b i r c e m i y e t i kanun d ış ı y o l l a r d a n a teş y a ğ m u r u n a t u t m a s ı n ı k ı n ı yo r l a rd ı . S i l âh a t m a k l a c e m i y e t k a p a t ı l a m ı y a c a ğ m ı b e l i r t i p , kanun la r ın ne güne du r d u ğ u n u s o r u y o r l a r d ı . M a s o n C e m i y e t i n e t abancay ı To rba -l ı l ı Emin Bey s ı k t ı r m ı ş t ı . E m i n Bey İ s t i k l â l M a h k e m e s i n d e be raa t e t m i ş t i . O y s a t abancay ı M a h m u t Esat ' ın s ı k t ı ğ ı söy l e n i y o r d u .

K o n u ş m a l a r daha da k ö t ü l e y i c i b i r hal a l ınca A t a t ü r k e l i n i masaya v u r a r a k k o n u ş m a c ı l a r ı s u s t u r d u . Sonra h iç k i m s e n i n b e k l e m e d i ğ i , h e r k e s i şaşk ın l ı k i ç i n d e b ı r akan şu k o n u ş m a y ı y a p t ı :

— «B i r zaman la r ben de M a s o n o l m u ş t u m . B i r g ü n b i r a r k a d a ş ı m ben i a l ıp , Beyoğ lu ' ndak i M a s o n C e m i y e t i n e g ö t ü r d ü . Daha ne o l d u ğ u m u b i l e an layamadan k e n d i m i c e m i y e t i n i ç i nde b u l d u m . M e r m e r m e r d i v e n l e r d e n b ü y ü k b i r sa lona ind ik . Orada y ü z l e r i n i g ö r m e d i ğ i m b i r t a k ı m k i ş i l e r v a r d ı . Biz i b u y u r e d i p , o t u r t t u l a r , k a h v e l e r s u n d u l a r , ha l ha t ı r so rdu la r . Orada faz la ka lmad ık , t e k r a r m e r d i v e n l e r l e daha da aşağıya i nd i k . B i r ö n c e k i n d e n daha g e n i ş b i r s a londa bu lduk k e n d i m i z i . Sa londa b ü y ü k b i r ka laba l ı k t o p l anmış , k ı l ı ç l ı b i r t ö r e n y a p ı l ı y o r d u . Bu i ş l e r i daha ö n c e d e n b i l d i ğ i n i an lad ığ ım a r k a d a ş ı m ben i k o l u m d a n t u t m u ş , d u r m a d a n ne y a p m a m g e r e k t i ğ i n i a n l a t ı y o r d u . K ı l ı ç l a r ı n a ras ından , g e ç i p , k u t s a l b i r k i taba el bas t ı k . Bü tün b u n l a r o l up b i t t i k t e n s o n r a d ışar ı ç ı k t ı k . İ çe rde çok s ı k ı l m ı ş t ı m . Bu o laydan son ra b i r daha ne o b inaya g i t t i m , ne de o r -d a k i l e r l e k a r ş ı l a ş t ı m . Ş i m d i g i t s e m , a r a s a m , o b inay ı b e l k i de b u l a m a m . İ ş te b e n i m M a s o n l u ğ u m b u n d a n ibaret . . . .»

Böy lece A t a t ü r k , k e n d i s i n e M a s o n , d i n s i z d i y e n l e r e bu an la t t ı k l a r ı y l a t o p y e k ü n c e v a p v e r m i ş o l u y o r d u .

A r a d a n z a m a n g e ç t i . B i r a k ş a m g e c e so f r ada b i l i m s e l konu la r t a r t ı ş ı l ı y o r d u . K o n u ş m a c ı l a r ı n a ras ında Fuat K ö p -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞ» İDİM 295

r ü l ü . A l ı m e t A ğ a o ğ l u , İ s m a i l Hakk ı T e k ç e , H i k m e t Bayur ve M i m K e m a l Ö k e v a r d ı .

A k l ı m d a ka ld ığ ına g ö r e o k u l v e ^ a s ı n y o l u y l a k a m u o y u n u n d e ğ i ş t i r i l m e s i k o n u s u g ö r ü ş ü l ü y o r d u . A t a t ü r k , öne s ü r ü l e n d ü ş ü n c e l e r i b e ğ e n m e m i ş o l m a l ı k i , k o n u ş m a l a r ı ya r ıda k e s i y o r d u . O s ı rada H i k m e t Bayur , k o n u ş m a s ı n ı n i ç i ne M a s o n l u ğ u da ka t ınca i ş l e r d e ğ i ş t i . A t a t ü r k , M a s o n o la rak b i l i n e n M i m K e m a l ' e d ö n e r e k :

— «Kema l Bey. ş i m d i s ı ra s i z i n . B ize M a s o n l u ğ u a n la tacaks ın ız . Ö n c e s ö y l e y i n i z , M a s o n l u ğ u n p r e n s i p l e r i n e l e r d i r ? » d i y e s o r d u .

M i m K e m a l , d i l i n i n d ö n d ü ğ ü kadar M a s o n l u ğ u an la t m a ğ a , bu a rada ö v m e ğ e ç a l ı ş t ı . M a s o n l u k m i l l i y e t ç i , ha l k ç ı , c u m h u r i y e t ç i g i b i söz l e r s ö y l e y i n c e , t o p l a n t ı d a b u l u nan la rdan b i r i :

— « M a d e m k i M a s o n l u k b ö y l e , b i z i m Ha lk P a r t i s i n i n p r e n s i p l e r i de bun la rdan başka b i r ş e y d e ğ i l d i r . O ha lde M a s o n l u ğ u n h i k m e t i v ü c u d u ka lmaz,» d e d i .

A t a t ü r k t e k r a r M i m K e m a l ' d e n buna karş ı ne d i y e c e ğ i n i s o r d u . O da şu ka rş ı l ı ğ ı v e r d i :

— «Ha lk P a r t i s i n i n p r e n s i p l e r i m e m l e k e t s ın ı r l a r ı i ç i n d e g e ç e r l i d i r . M a s o n l u k , b u i d e a l i n m e m l e k e t s ın ı r la r ı d ı ş ına y a y ı l m a s ı n a arac ı o l an r a s y o n e l b i r k u r u l u ş t u r . D i k t a t ö r l ü ğ ü n e g e m e n o l d u ğ u ü l k e l e r d e M a s o n loca la r ı y ı k ı l ı r . M a s o n l a r y o k e d i l i r k e n , Tü rk m i l l î M a s o n l a r ı huzur v e g ü v e n l i k i ç i n d e y a ş a m a k t a d ı r . D ü n y a n ı n en m u t l u M a s o n l a r ı T ü r k i y e ' d e b a r ı n m a k t a d ı r . Yabanc ı M a s o n l a r , ye r l i M a s o n l a r a k ı skana rak uzak tan bakmak tad ı r l a r . »

M a s o n l u ğ u b ö y l e s i n e h a r a r e t l e ö v e n M i m K e m a l ' i d i k k a t l e d i n l e y e n A t a t ü r k , o n u n sözü daha faz la u z a t m a s ı nı ö n l e m e k i ç i n :

— «Pek i , an l aş ı l d ı . Re is in iz k i m ? » d i y e s o r d u . M i m K e m a l , h i ç k i m s e n i n u m m a d ı ğ ı , s ö y l e m e ğ e c e s a

r e t e d e m e d i ğ i şu söz le r i s ö y l e d i :


— «IVlemlel<ette bar ış v e huzur i s t e y e n v e b ü t ü n D ü n y â y a s e s l e n e r e k b u i d e a l i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i n e ça l ı şan Za t ı D e v l e t l e r i d i r . »

A t a t ü r k ' ü n b i r anda kaş la r ı ç a t ı l d ı . S e s i n i n t o n u n u s e r t l e ş t i r e r e t : :

— «Ben M a s o n C e m i y e t i n e g i r m e m . Başka la r ın ın y a p t ığ ı p r e n s i p l e r e d e ğ i l , ancak kend i p r e n s i p l e r i m e uya r ım.»

Bu söz le r i duyan M i m K e m a l , b i raz i r k i l i r g ib i o l d u y sa da , s ö z l e r i n i ş ö y l e b i t i r m e k i s t e d i :

— « M a s o n l u ğ u n t e m s i l e t t i ğ i y ü k s e k i dea l i n ko layca y e r i n e g e t i r i l e c e ğ i n i kabu l e t m e k i s t e m i y o r u m . Fakat bu he r ü l k e d e i nsan l ı k ü l k ü s ü n ü n g e r ç e k l e ş m e s i n e ça l ı şan ayd ın la r ın b i r a raya g e l m e s i n e y a r d ı m c ı o lab i l i r . . .»

— «Hay ı r K e m a l Bey. Sen bunu s ö y l e m e ğ e m e z u n d e ğ i l s i n . G ü n ü n b i r i n d e i nsan l ı k i dea l i n i n g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i n i kabu l e t m e k d o ğ r u d e ğ i l d i r . İnsan l ığ ın g ü n ü n b i r i n d e bu m u t l u s o n u c a e r i ş m e s i çok m ü m k ü n d ü r . »

Ü n l ü b i r M a s o n a yan l ı ş d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö y l e y e n A t a t ü r k , g e l e c e k t e k i m u t l u i nsan l ı k i ç i n h e r z a m a n i n s a n ü s t ü g ö r d ü ğ ü m ü z ü l k ü s ü n ü n g e r ç e k l e ş e c e ğ i n e inanan as i l b i r i n s a n d ı . U l u s u n k a l k ı n m a s ı i ç i n sosya l r e f o r m l a r ı he r ş e y i n ü s t ü n d e t u t m u ş t u . Başka la r ın ın d e ğ i l , kend i p r e n s i p l e r i n i u y g u l a m ı ş t ı .

KAYSERİ'DEKİ SÜRÜ SAHİBİ

A T A T Ü R K sık s ık ha lk ı ve m e m l e k e t i g ö r m e d i k ç e rah a t e t m e z , bu y ü z d e n ansız ın g e z i l e r e ç ı k a r d ı . Ba lo la ra , e ğ l e n c e l e r e , d a v e t l e r e de g i d i ş i ansız ın o lu r , oku l l a ra ha be r v e r m e d e n bask ın yapar , d e r s l e r e ka t ı l ı r d ı . Bu yüzden b i r ç o k k i m s e ga f i l av lan ı r , haz ı r l ı ks ız o l duk l a r ı ndan ş a ş k ı na d ö n e r l e r d i .

Y u r t g e z i l e r i n d e d e ç o ğ u n l u k l a b ö y l e o l u r d u . Ö n c e d e n haz ı r l anmış b i r gez i p r o g r a m ı y o k t u . G e c e s o f r a d a , e r t e s i g ü n fa lanca y e r e g i d i l m e s i i s t e n i r , sabah o l u r o lmaz har e k e t e d i l i r d i . Çok zaman g i d i l e n y e r i n i l g i l i l e r i b iz i yüz le r i t r aş l ı ya da düzgün o l m a y a n k ı y a f e t l e r l e ka rş ı l amağa da rada r y e t i ş t i k l e r i i ç i n A t a t ü r k , bun la r ın t e l â ş l a r ı y l a i n c e d e n i n c e y e a lay e d e r d i .

1931 y ı l ı ndayd ık . Y i n e b ö y l e ansız ın ç ı k ı l m ı ş y u r t g e z i l e r i n d e n b i r i n d e b u l u n u y o r d u k . T r e n i m i z Kayse r i i s t a s y o nundan k a l k m a k ü z e r e y d i . B i r de b a k t ı m , çoban k ı ya fe t l i b i r adam, ka laba l ığ ı y a r a r a k b u l u n d u ğ u m u z vagona yak l aş m a ğ a ça l ı ş ı yo r .

B i r o l ay g e ç t i ğ i n i a n l a m ı ş t ı m . V a g o n u n kapıs ın ı a ra l a d ı m . Ben i kapıda gö ren çoban k ı ya fe t l i a d a m :


— « A t a t ü r k ' ü g ö r m e k i s t i y o r u m , n e r e d e d i r ? » d e d i . — « Y a v e r l e r d e n iz in a lmadan A t a t ü r k ' ü g ö r e m e z s i

niz,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m .

A m a a d a m ıs ra r e d i y o r , ben b ı r a k m ı y o r d u m . A r a m ı z dak i t a r t ı ş m a g i t t i k ç e k ı z ı ş ı yo rdu . A d a m da ina tç ı m ı i n a t ç ı .

Biz böy le ç e k i ş e d u r a l ı m , A t a t ü r k b i z i m k o n u ş m a l a r ı mız ı b u l u n d u ğ u v a g o n u n p e n c e r e s i n d e n d u y m u ş . Başın t uza ta rak :

— « Ç e l e b i , ne i s t i y o r b u adam?» d i y e s o r d u . — « E f e n d i m i z i g ö r m e k i s t i yo r . Paşam.» d e d i m . — « A l ge l e f e n d i y i öy l eyse .»

A d a m ö n ü m e d ü ş t ü , ben a rkada , b e r a b e r c e v a g o n d a n i çe r i g i r d i k .

B e n i m çoban s a n d ı ğ ı m a d a m m e ğ e r dava r s a h i b i y m i ş . . Baş lad ı A t a t ü r k ' e s e r e n c â m ı n ı a n l a t m a ğ a :

Beş yüz k o y u n u i l e davar ı v a r m ı ş . Bun la r ı s a t m a ğ a A n k a r a ' y a g ö t ü r ü r k e n b a y t a r y o l u n u k e s m i ş . « K a y s e r i ' d e has ta l ı k va r , hayvan la r ı g ö t ü r e m e z s i n , » d e m i ş . Bunun üze r i ne adamcağ ız bay ta ra y a l v a r m a ğ a b a ş l a m ı ş :

— « E f e n d i m , K a y s e r i ' n i n her y e r i n d e m i has ta l ı k v a r ? He r y e r i n d e o lmaz . Bu ş e h r i n garbı va r , şa rk ı va r . H i ç o lmazsa b u r a l a r d a n bana b i r yo l v e r s i n l e r . Has ta l ı k o l m a yan b i r y o l d a n g e ç i r e y i m , » d e m i ş . A m a b i r t ü r l ü bu hayvan la ra y o l v e r i l m e m i ş . Davar s a h i b i , hayvan la r ı y l a e l i b ö ğ r ü n d e k a l m ı ş . Ne y a p s ı n , n e y l e s i n , d e r d i n i k i m e a ç s ı n . V a l i d e n u m u d u n u k e s i n c e , b i r d e n A t a t ü r k ' ü n K a y s e r i ' y e g e l d i ğ i n i d u y m u ş .

— «Var ıp g i d e y i m , A t a t ü r k ' e d e r d i m i i l e t e y i m . Be lk r O 'nun s a y e s i n d e f e r a h a ç ıka r ım,» d i ye d ü ş ü n m ü ş . H a y v a n lar ı o t l u ğ a b ı rak t ığ ı g i b i s o l u k so luğa i s t asyona y e t i ş m i ş .

Davar s a h i b i n i b ü y ü k b i r d i k k a t l e d i n l e y e n A t a t ü r k , t r e n i n h a r e k e t i n i g e c i k t i r d i . V a l i i le Bay ta r ı ç a ğ ı r t t ı . İk isi ı

MMÜRK'ÜN UŞAĞI \D\^A 299

de za ten i s t a s y o n d a b u l u n u y o r l a r d ı . İ k i s i n e b i r d e n d ö ne rek :

— «Bu a rkadaş ın s ü r ü s ü n e n e d e n enge l o ldunuz?» dîye s o r d u .

Bay tar k e k e l e m e ğ e baş lad ı . Ne ka rş ı l ı k v e r e c e ğ i n i ş a ş ı r m ı ş t ı :

— «Şey, e f e n d i m , bu m ı n t a k a d a has ta l ı k va r da , o n dan müsaade e t m e d i k , » d e y i n c e bu kez d e v a l i y e d ö n d ü :

— «Siz ne d e r s i n i z v a l i bey?» d i y e s o r d u . Va l i ez i l e büzü le : — « E f e n d i m , d o k t o r hak l ıd ı r ,» d e y i n c e A t a t ü r k k ızdı

ğını be l l i e d e r e k : — « D e m e k bu s ü r ü sah ib i bu rada hayvan la r ı y l e be ra

b e r ö l s ü n . S iz de s e y i r c i ka l ı n . S iz in maksad ın ız m a l u m , an laş ı ld ı ,» d e d i . Son ra da daha faz la ö f k e l e n e r e k :

— «Şu k ö y l ü kadar da o lamad ın ı z . Bu adamın şa rka , ga rba ak l ı e r i y o r da , s i z in n e y e e r m i y o r a m ü b a r e k a d a m lar?» d e d i .

Va l i i l e bay ta rda şa fak a t m ı ş t ı . Ö n l e r i n e b a k ı y o r l a r d ı . H e m e n s ü r ü s a h i b i n e d ö n e r e k :

— «Baba, ş i m d i s ü r ü n ü t o p l a . Ş e h r i n t a m g ö b e ğ i n d e n A n k a r a ' n ı n y o l u n u t u t . Eğer sana enge l o l m a k i s t e r l e r s e , h i ç ç e k i n m e d e n bana t e l g r a f çek . Ben s e n i n o l d u ğ u n y e r e y e t i ş i r i m , » d e d i .

A d a m t e ş e k k ü r e d i p , A t a t ü r k ' ü n e l l e r i n e sa r ı l d ı k tan s o n r a yan ımızdan a y r ı l d ı . A t a t ü r k t e k r a r v a l i y e d ö n e r e k şu s o r u y u s o r d u :

— «Ned i r bu ha l? Bu s a ç m a h a l i g ö r m e d i n i z mi?» — «Paşam, f a r k e t m e d i k . » — «Tabiî sen f a r k e t m e z s i n , o f a r k e t m e z . IV lemleket in

s e r v e t i de b ö y l e c e ha rcan ıp g ide r .» V a l i i le bay ta r ı n ö n l e r i n e baka rak ö y l e b i r g i d i ş l e r i

v a r d ı kî...

S A K A R Y A KÖPRÜSÜNDE

BİR g e c e saa t il<i s u l a r ı n d a y d ı . Saka rya k ö p r ü s ü n ü n ü z e r i n d e n t r e n l e g e ç e r k e n ben v e t r e n d e ça l ı şan Rıza ad ındak i a r kadaş la A t a t ü r k ' ü n y e m e k y e m e s i n i b e k l i y o r d u k . T r e n i n t e k e r l e k l e r i n i n ç ı ka rd ığ ı t i k t a k l a r d a n başka h iç b i r ş e y d u y u l m u y o r d u . İ k i m i z i n d e g ö z ü n d e n u y k u a k ı y o r d u . Uzak ta s i y a h , s i m s i y a h b i r gece b o ş l u k t a uzan ıyo r , ara s ı ra b i r ağac ın g ö l g e s i , b i r s a n i y e n i n onda b i r i kadar b i r z a m a n i ç in p e n c e r e m i z e düşüp k a y b o l u y o r d u . A t a t ü r k , y e m e k t e n baş ın ı ka ld ı r ıp b i ze :

— « N e r e d e n geç i yo ruz .» d i ye s o r d u . — «Paşam, Sakarya k ö p r ü s ü n ü n üs tünden ,» d i y e kar

ş ı l ı k v e r d i m .

— «Peki .» K o n u ş m a n ı n daha uzayacağın ı s a n ı y o r d u m . Y a n ı l m a

m ı ş ı m . A r a d a n k ısa b i r s ü r e g e ç i n c e A t a t ü r k , y a ş ı m ı n k a ç o l d u ğ u n u s o r d u . Y i r m i o l d u ğ u n u s ö y l e d i m . Başını s a l l a d ı . Sonra t r e n d e ça l ı şan a rkadaşa da yaş ın ı s o r d u . O n u n yaş ı da y i r m i değ i l m i y m i ş ? A t a t ü r k , yaş la r ım ız ı ö ğ r e n i n c e :

— «Siz ç o c u k s u n u z . Yunan l ı l a r ı n bu ras ın ı i şga l e t t i ğ in i b i lmezs in i z ,» d e y i n c e i k i m i z de b i r ağ ızdan :

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 30r

— «Paşam, b i l i r i z . S iz o lmasayd ın ı z Y u n a n l ı l a r ı b u r a dan k i m ç ı ka racak t ı? S iz ku r t a rd ın ı z . S iz yapt ın ız ,» d i y e baş lad ık k o n u ş m a ğ a .

Biz g e r ç i i ç i m i z d e n g e l d i ğ i g i b i ç o k s a m i m i b i r ş e k i l de k o n u ş u y o r d u k . Fakat yap t ı ğ ım ız , d a l k a v u k l u k t a n başka b i r ş e y d e ğ i l d i . A t a t ü r k ' ü n d e d a l k a v u k l u ğ a ne kadar k ız d ığ ın ı ç o k yak ından b i l i y o r d u k . Faka t b i z i m s a m i m i y e t i m i ze inandığ ı i ç i n s ö z l e r i m i z e k ı z m a d ı . V e şu o l a ğ a n ü s t ü ka r ş ı l ığ ı v e r d i :

— «Ben h i ç b i r ş e y i k u r t a r m ı ş d e ğ i l i m . Ya ln ı z b u t o p r a ğ ı Y u n a n k u m a n d a n l a r ı n d a n daha i y i t a n ı y o r d u m . O n u n i ç i n o n l a r y e n i l d i l e r . »

ÇUBUKABAT Ç A M L I Ğ I N D A

BİR g e c e s o f r a d a o t u r u r k e n A t a t ü r k y i n e b i r d e n b i r e b i r gez i i s t e d i . Bu da ö n c e d e n k a r a r i a ş t ı r ı l m a m ı ş , hazır l ı ks ız , s ü r p r i z l i g e z i l e r d e n b i r i y d i . Daha s o f r a f as l ı b i t m e d e n k o n u k l a r a d ö n e r e k :

— «Hazı r mıs ın ız? Seyaha te ç ık ıyo ruz ,» d e y i n c e her kes ş a ş ı r d ı . S o n r a :

— «Hazırız. . .» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i l e r . O t o m o b i l l e r e haz ı r l anma e m r i v e r i l d i . A n k a r a yak ın l a

r ında Ç u b u k a b a t d e n i l e n ç a m l ı k , güze l b i r yay la va rd ı r . Tab i î manza ras ı ç o k güze l o l an b u yay lan ın y o l u o l d u k ç a t e h l i k e l i d i r . Da rac ı k y o l u n a l t ı , göz ka ra r tan u ç u r u m l a r l a kapl ıd ı r . Ö y l e b i r y o l k i , o t o m o b i l g e ç e r a m a , en k ü ç ü k b i r d i k k a t s i z l i k t e h e m e n u ç u r u m a uçab i l i r .

İ ç i ş l e r i bakanı t a r a f ı n d a n h e m e n habe r g ö n d e r i l i p y o l la r t e m i z l e t i l d i . A r a b a l a r y o l a k o y u l d u . U ç u r u m l u a raz iye g e l i n c e sa rs ı l a s a r s i l a i l e r l e m e ğ e baş lad ık . Ş o f ö r l e r bü tün d i k k a t l e r i n i , ö n l e r i n d e uzanan da rac ık bozuk ş e r i d e ve r m i ş l e r d i . T i t r e k f a r l a r ı n y e t i ş e m e d i ğ i s i m s i y a h , ö l ü m saçan b i r u ç u r u m b i r y a n ı m ı z d a ; ö b ü r yan ımızda s i v r i , g r a n i t t e p e c i k l e r l e y ü k s e l e n b i r dağ p a r ç a s ı .

ATATÜRK'ÜN UŞAĞ\ İDİM 303-

Ben v a z i y e t i g ö r ü n c e y o k u ş u n b a ş m d a o t o m o b i l d e n , i n d i m . Da rac ı k y o l d a n u ç u r u m u s e y r e t m e ğ e b a ş l a d ı m . B u l u n d u ğ u m arabada o t u r a n m i l l e t v e k i l l e r i n d e n Hac ı M e h m e t Bey ' l e , Nu r i C o n k e r ' e y o l u n bu radan i l e r i s i n i n daha t e h l i k e l i o l d u ğ u n u s ö y l e d i m . Ç ü n k ü g ü n d ü z b i r kaç kez bu-t e h l i k e l i y o l u g e ç m i ş t i m . N u r i C o n k e r :

— «Yani ne y a p a l ı m Ç e l e b i . Ö l ü m d e n m i k o r k u y o r sun?» d e d i .

— « H e r k e s baş ın ın ç a r e s i n e b a k s ı n . Ben i n i y o r u m , sonra yay ladan d ö n ü ş t e ben i a l ı rs ın ız ,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m .

Fakat m i l l e t v e k i l l e r i o t o m o b i l d e n i n m e d i l e r . B e n i m aşağı i n d i ğ i m i g ö r e n Kı l ıç A l i i l e M u h a f ı z A l a y k o m u t a n ı İ sma i l Hakk ı T e k ç e , k ızarak ş ö y l e d e d i l e r :

— « N i ç i n i n d i n o t o m o b i l d e n , n i ye k o r k t u n ? B i z im c a n ımız y o k m u ? A t a t ü r k ' ü n can ı y o k m u ? »

— «Siz in de canınız v a r a m a , h e p i n i z i n ka fas ında b i re r ş i ş e D i m i t r o k o p u l a va r . Bende i se h i ç b i r şey y o k . O n u n iç in ben i n m e d e , s iz i n m e m e d e hak l ıs ın ız .»

Sabaha ka rş ı saa t d ö r d e d o ğ r u Ç u b u k a b a t ' a va rd ık . B i r kaç çad ı r k u r u l m u ş t u . H e p i m i z ç a d ı r l a r a g i r e r e k y o r g u n luk tan ve u y k u s u z l u k t a n b a t t a n i y e l e r i n ü s t ü n e k ı v r ı l ı ve r -d ik . . . Er tes i gün A t a t ü r k uyand ık tan s o n r a h a r e k e t e m r i n i v e r d i . Gece g e ç t i ğ i m i z y o l d a n d ö n e r k e n A t a t ü r k ' ü n ş a ş k ın l ığ ın ı b i r g ö r m e l i y d i n i z : «Yahu d ü n g e c e b iz bu radan m ı geç t i k?» d i y o r , şaşk ın l ı ğ ı i y i d e n i y i y e a r t ı y o r d u .

Ö n c e bana k ızan lar , g e c e g e ç t i k l e r i s ı r a t köp rüsünü , andı ran y o l u g ö z l e r i y l e g ö r ü n c e hak v e r d i l e r .

ÇELENGİ NEREYE K O Y A R S A N I Z K O Y U N

18 M a r t Ç a n a k k a l e Z a f e r i n i n y ı l d ö n ü m ü n e d e n i y l e G e l i b o l u y a r ı m a d a s ı ' n d a k i ş e h i t l i k l e r i n b u l u n d u ğ u y e r d e d ü z e n l e n e n anma t ö r e n i n e A t a t ü r k d e çağ r ı l ı b u l u n u y o r d u . T ö r e n e , Ç a n a k k a l e ' d e d ö v ü ş e n v e on b i n l e r c e k u r b a n v e r e n d e v l e t l e r i n t e m s i l c i l e r i d e g e l m i ş . O r t a l ı k ç e l e n k t e n g e ç i l m i y o r d u . Fransız v e İng i l i z M e ç h u l A s k e r A n ı t l a r ı n a ç e l e n k l e r k o n u l m u ş , u l u s a l m a r ş l a r ç a l ı n m ı ş , f a k a t henüz b i r Tü rk anı t ı o l m a d ı ğ ı n d a n M e h m e t ç i k ç e l e n g i n i n konaca ğı y e r k o n u s u n d a b i r d u r a k s a m a o l m u ş t u ,

Ç a n a k k a l e Savaş la r ı s ı ras ında d ü ş m a n a a t ı lan m e r m i l e rden m e y d a n a g e t i r i l m i ş p i r a m i t ş e k l i n d e b i r de Tü rk an ı t ı va rd ı k i , zaman la b o z u l m u ş , ka l ın t ı l a r ı da k a y b o l m u ş t u . A t a t ü r k ' ü n o z a m a n l a r b u an ı ta ç e l e n k k o y a r k e n ç e k i l m i ş b i r f o t o ğ r a f ı da Harb i U m u m î M e c m u a s ı n ı n kapağında y a y ı n l a n m ı ş t ı .

O g ü n k ü t ö r e n d e ç e l e n g i koyacak b i r y e r b u l a m a y ı n c a h e m e n A t a t ü r k ' e k o ş t u l a r :

— «Paşam, b i z i m ç e l e n g i ne reye koya l ım?» d i y e so r du la r .

Ta r i h i n en k o r k u n ç s a v u n m a v e h ü c u m u n u n g e ç t i ğ i


F: 20

a landa, o g ü n l e r i yaşar g ib i da lg ın göz le r l e u fka bakan A n a -f a r t a l a r K u m a n d a n ı , k e n d i s i n d e n cevap b e k l e y e n v a l i , ko m u t a n ve b e r a b e r i n d e k i l e r e d ö n ü p :

— «Türk kan ıy la s u l a n m ı ş bu t o p r a k l a r ı n her k ö ş e s i , b i r T ü r k a b i d e s i d i r . Çe leng i ne reye i s t e r s e n i z o raya k o y u n , f a r k e t m e z , " d e d i .

1935 y ı l ında Türk Tar ih K u r u m u ü y e l e r i , A t a t ü r k ' ü n b u y r u ğ u y l e t a r i h i b i r gez i ye ç ıka r ı ld ı la r . P rog ramın i l k u ğ rak y e r i A n a f a r t a l a r ve Conkbay ı r ı o l d u . Ü y e l e r , bu t o p rak la r iç in can la r ın ı v e r e n b i n l e r c e ş e h i t M e h m e t ç i ğ i n a n ı s ı na saygı d u r u ş u n d a bu lundu la r . Orada pek ç o k yabanc ı an ı t v a r d ı , M e h m e t ç i k anı t ı i se y o k t u .

D ö n d ü k t e n sonra ku ru l ü y e l e r i a ras ında bu lunan Prof. A f e t İnan, A t a t ü r k ' e gezi an ı la r ın ı a n l a t ı r k e n , M e h m e t ç i k an ı t ına da d e ğ i n d i . Orada n e d e n b i r M e h m e t ç i k anı t ı y a p ı lmad ığ ın ı s o r d u . A t a t ü r k şu ka rş ı l ı ğ ı v e r d i :

— «Çok d o ğ r u s ö y l e d i n . Biz de M e h m e t ç i ğ i m i z i an m a k iç in çok b ü y ü k an ı t la r yapma l ı y ı z . Fakat b u , b i r zaman v e i m k â n i ş i d i r . A n c a k şunu da s ö y l e y e y i m k i , bu t o p r a k la r ın s ın ı r la r ı i ç i nde ka lmas ı y l a M e h m e t ç i k en büyük anı t ı za ten kend i k u r m u ş t u r . »

İ ç i ş l e r i bakanı Ş ü k r ü Kaya, Çanakka le b ö l g e s i n i t e f t i şe g i d e r k e n , A t a t ü r k ona ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Çanakka le ' ye g i t t i ğ i n d e aziz ş e h i t l e r i m i z i de z i ya r e t e t m e y i u n u t m a . Bu gö rev i yapacağ ına ş ü p h e m y o k . Ya ln ız o rada nası l b i r nu tuk s ö y l e y e c e k s i n ? »

A t a t ü r k , Ş ü k r ü Kaya 'n ın , s ö y l e y e c e ğ i n u t k u d ü ş ü n m e ğ e baş lad ığ ın ı g ö r ü n c e ş ö y l e d e d i :

— «Dur ben s ö y l e y e y i m nası l k o n u ş a c a ğ ı n ı . Orada d i y e c e k s i n k i : 'Ey bu rada y a t a n s e v g i l i ş e h i t l e r i m i z , s iz i sayg ıy la an ıyo ruz . ' S o n r a M e h m e t ç i k an ı t ın ın başında y a pacağ ın k o n u ş m a d a : 'Burada raha t v e huzur i ç i n d e ya t ın ız . Siz o lmasayd ın ı z , d ü ş m a n bu ku t sa l t o p r a k l a r ı m ı z a y a y ı lacak t ı . '»

3D6 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

Şü!<rü Kaya , Ata tür l< 'e t ıpk ı bu ş e k i l d e konuşacağ ın ı s ö y l e y i n c e A t a t ü r k i t i raz e t t i ;

— «Hayı r böy le k o n u ş m a y a c a k s ı n . Bundan daha güzel k o n u ş a c a k s ı n . Çanakka le ' de yalnız b i z i m ş e h i t l e r i m i z i de ğ i l , bu t o p r a k l a r ü z e r i n d e kan la r ın ı d ö k e n yabanc ı m u h a r i p le r i de sayg ıy la anacaks ın . D i y e c e k s i n k i : 'Bu ü l k e n i n t o p rak la r ında kan la r ın ı d ö k e n kah raman la r . Burada b i r dos t va tan top rağ ındas ın ı z . Huzur ve s ü k û n i ç i n d e u y u y u n . IV lehmetç ik ' le k o y u n koyunasın ız . '»

Şük rü Kaya buna karş ı ç ı k t ı : — «Paşam, ben b u n u yapamam,» d e y i n c e A t a t ü r k

k ı zd ı : — « S ö y l e y e c e k s i n . C ihana karş ı böy le k o n u ş a c a k s ı n .

D i y e c e k s i n k i : 'Uzak d i ya r l a rdan e v l â t l a r ı m savaşa g ö n d e ren analar . Gözyaş la r ın ız ı d i n d i r i n i z . Ev lâ t la r ın ız b i z i m bağ -r ı ın ızdadır . Huzur i ç i nde raha t uyumak tad ı r . O n l a r bu t o p rak la rda can la r ın ı v e r d i k t e n sonra a r t ı k b i z i m ev lâ t l a r ım ız o l m u ş l a r d ı r . ' »

A t a t ü r k ' ü n bu s ö z l e r i n i , t ü y l e r i m i z d i k e n d i k e n o l m u ş d i n l e d i k . Y a r a b b i , bu ne b ü y ü k İnsan, y ü c e d ü ş ü n c e l e r e sah ip b i r b ü y ü k a d a m d ı . Böy le b i r sözü t a r i h t e hang i b ü y ü k d e v l e t adamı s ö y l e m i ş t i bugüne kadar .

Ş ü k r ü K a y a ' n m Çanakka le ' de M e h m e t ç i k an ı t ın ın baş m d a s ö y l e d i ğ i A t a t ü r k ' ü n y e n d i ğ i u l u s l a r a ka rş ı g ö s t e r d i ğ i y ü k s e k i nsan l ı k d u y g u l a r ı n ı yans ı t an bu n u t u k , o rada b u l u n a n yabanc ı g a z e t e c i l e r t a ra f ı ndan dünyaya y a y ı l m ı ş . Daha b i r ha f ta g e ç m e d e n Ş ü k r ü Kaya 'ya A v u s t r a l y a ' d a n . Y e n i Ze l anda ' dan ve daha b i r ç o k y e r d e n t e l g r a f l a r y a ğ maya baş lad ı .

MANEVÎ EVLÂTLARININ S O N U

ATATÜRK, g e n ç l i ğ i n d e n be r i k ız , e r kek dokuz ç o c u ğ u ev lâ t l ı k e d i n m i ş t i r . H iç ç o c u ğ u o l m a y a n A t a t ü r k ' ü n bu ko r u y u c u l u k h u y u , daha çok y a ş a m ı boyunca ev lâ t s ı z ka l ıp , a n n e s i n i n ö l ü m ü n d e n son ra k ı z k a r d e ş i n d e n başka b i r y a kını bu l unmay ı ş ı ndan i le r i g e l m e k t e d i r . K o r u y u c u l u ğ u n a a ld ığ ı bu k i m s e l e r i n her ha l i y l e i l g i l en i r , iy i y e t i ş m e l e r i i ç i n e l i n d e n g e l e n i yapa rd ı . Hesab ın ı , k i tab ın ı çok iy i b i l m e k l e t an ınan A t a t ü r k , bu e v l â t sayd ı k l a r ı ndan h i çb i r şey e s i r g e m e z , ç e v r e s i n d e k i l e r i n de on la r ı s e v i p sayma la r ın ı i s t e r d i . Ö l ü m ü n d e n son ra v a s i y e t n a m e s i y l e bun la ra ay l ık bağ lanmas ı da , on la ra d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü n s e ç i k b e l i r t i s i d i r .

A t a t ü r k , so f r as ında her zaman manev î ev lâ t la r ın ı da b u l u n d u r u r , he r i s t e k l e r i n i y e r i n e g e t i r i r d i . Çankaya Köş künde manev î ev lâ t l a r ı n ın h e p s i n i n b i r a rada b u l u n d u ğ u zaman la rda a ra la r ına k ıskanç l ı k g i r m e s i n d i ye iş b ö l ü m ü y a p a r d ı . M a n e v î ev l â t l a r ı n ın ha rcama la r ın ı U m u m î Ka t ip Hasan Rıza Soyak 'a gö rdü rü r , ha rç l ı k la r ın ı da onun e l i y l e v e r d i r i r d i .

A t a t ü r k ' ü n i l k manev î e v l â d ı , I. Dünya Savaşında V a n ' da b u l u n u r k e n , k i m s e s i z v e m u h t a ç o l d u ğ u n u g ö r e r e k y a -


nına a l ıp İ s tanbu l ' a g e t i r d i ğ i sek iz yaş ındak i A b d ü r r a h i m ad ındak i ç o c u k t u r . Beş i k taş A k a r e t l e r ' d e k i e v l e r i n d e anne s i Z ü b e y d e Han ım ' ın yan ına b ı r akmış , za fe rden son ra A n ka ra ' ya g ö n d e r e r e k «Sanayi M e k t e b i »nde o k u t u p b i r m e s lek sah ib i o l m a s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r . İ k i n c i s i , y i n e 1. Dünya Savaş ında B i t l i s ç e k i l m e s i s ı ras ında k e n d i s i n e s ığ ınan a l t ı yaş ındak i A f i f e ad l ı y e t i m b i r kız ç o c u ğ u d u r . Ka ra rgâh ına a ld ığ ı bu ç o c u ğ u c e p h e g e r i s i n e g e t i r m i ş , son ra İ s t a n b u l ' dak i e v l e r i n e yo l l ay ıp b ü y ü t m ü ş , e ğ i t i m i n i y a p t ı r m ı ş , s o nunda e v l e n d i r e r e k İ zm i r ' e y o l l a m ı ş t ı r .

Lâ t i fe U ş a k l ı g i l ' l e e v l i l i ğ i n d e n son ra Kâğ ı thane D a r ü l -e y t a m ' ı n d a n a ld ığ ı Zeh ra ad l ı kızı da A r n a v u t k ö y A m e r i kan K o l e j i n d e , son ra Londra 'da o k u t m u ş , bu t a l i h s i z kız g e ç i r d i ğ i ruhsa l b i r buna l ım sonunda Fransa 'dan g e ç e r k e n k e n d i n i t r e n d e n at ıp i n t i ha r e t m i ş t i .

Konya gez is i s ı ras ında A t a t ü r k , ç o k acı l ı b i r y a ş a m ı o lan Ruk iye adl ı b i r k ızcağızı A n k a r a ' y a g e t i r i p o k u t m u ş , son ra b i r j a n d a r m a yüzbaş ıs ı i l e e v l e n d i r i p , d ü ğ ü n ü n ü A n kara Palasta kend i y a p t ı r m ı ş t ı . A t a t ü r k , d ü ğ ü n d e i l k d a n sı Ruk iye i le yapa rak ona onu r v e r m i ş t i . Ruk i ye ' n i n k o c a sı Yüzbaş ı H ü s n ü , son ra Ya lova kaymakam l ı ğ ına a t a n m ı ş , e m e k l i o l d u k t a n son ra da ö l m ü ş t ü r .

A t a t ü r k ' ü n manev î ev lâ t l ı ğa a ldığı i nsan la rdan b i r i d e N e b i l e Han ımd ı r . 1927 T e m m u z u n d a Çapa Ö ğ r e t m e n O k u lundan üç ö ğ r e n c i h i z m e t i ç i n D o l m a b a h ç e Saray ına g e t i r i l m i ş t i . Bu k ız la rdan i k i s i ge r i g i t t i . N e b i l e ise ka ld ı . N e b i l e on sek i z i nc i bahar ın ı s ü r ü y o r d u . O r t a b o y l u , m a v i gözl ü , beyaz t e n l i , sa r ı ş ın o l d u k ç a güzel b i r k ı zd ı .

O zaman A t a t ü r k , N e b i l e ' y i de A n k a r a ' y a g ö t ü r m e k i s t e m i ş t i . N e b i l e d u r a k s ı y o r d u . G id ip g i t m e m e k k o n u s u n da b i r karar v e r e m i y o r d u . O s ı rada ben de A n k a r a ' y a g ö t ü r ü l e c e k t i m . Bir gün yan ıma s o k u l u p :

— «Cema l E fend i , ben i A n k a r a ' y a g ö t ü r m e k i s t i y o r -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 30»

lar. K o r k u y o r u m g i t m e ğ e . Ne y a p a y ı m de rs i n?» d i y e sor du .

— «Beni de g ö t ü r m e k i s t i y o r l a r . Bak ben k o r k u y o r muyum?» d e d i m .

— «Öy le ama s e n e r k e k s i n . Can ın s ık ı l ı nca kahveye g i d e r s i n . Ben k ı z ım . O r a d a t e k başına ne yapar ım?»

— «Sen de K ö ş k t e o t u r u r s u n . Orada Ruk i ye , Sab iha , Zehra Han ım la r va r . Sen de o rada h a n ı m o lu rsun .»

Biz böy le d e r t l e ş e d u r a l ı m , N e b i l e A n k a r a ' n ı n y o l u n u t u t t u . Ben daha son ra g i t t i m . Çankaya 'da b i r de ne g ö r e y im? N e b i l e , «han ım» o l m u ş . Biz «bey» o l amad ık . H i z m e t kâr o la rak ka ld ık .

N e b i l e , A t a t i j r k ' ü n a rac ı l ığ ıy la V i yana B ü y ü k e l ç i l i ğ i Başkât ib i ( Ç e r k e ş ) Tahs in Bey le e v l e n d i r i l d i . D ü ğ ü n ü n ü de Ruk i ye 'n ink i g i b i , A t a t ü r k , A n k a r a Palasta y a p t ı r d ı . Başkât ip , b e r a b e r i n d e V i yana ' ya g ö t ü r d ü ğ ü N e b i l e ' y i ho r k u l lanmış . Bu adamla o t u r a m ı y a c a ğ m ı an layan N e b i l e b i r s ü re son ra ayr ı l ıp yu rda d ö n d ü . Son radan da İ zm i t Kâğı t Fabr ikasında g ö r e v l i Sabaha t t i n İ rde lp ad l ı b i r m ü h e n d i s le e v l e n d i .

N e b i l e de . F i k r i ye , Z e h r a g ib i t a l i h s i z b i r kad ınd ı . Has ta land ı , b i r ç i ç e k g ib i s o l m a ğ a baş lad ı . A t a t ü r k ' ü n ö l ü münden b i r k a ç gün ö n c e N e b i l e , has ta ha l i y l e D o l m a b a h -ç e y e g e l m i ş t i . O 'nu ağır has ta v e ö l ü m e y a k l a ş m ı ş g ö r ü n ce dayanamay ıp baş l amış ağ lamağa . A t a t ü r k kend i has ta lığını b i r an i ç i n u n u t u p , ka rş ıs ında gözyaş ı d ö k e n N e b i -le 'ye «Ben im i ç i n a ğ l a m ı y a c a k s ı n , an lad ın mı?» d e m i ş . Fakat h ıçk ı r ı k la r ın dozu a r t ı nca «Sana e m r e d i y o r u m , ağ la mak yasak !» d i ye e k l e m i ş . Bunun üze r ine N e b i l e ' y i ko l l a r ından t u t a rak d ışar ı ç ı k a r m ı ş l a r .

A t a t ü r k ' ü n ö l ü m habe r i n i d u y d u k t a n son ra N e b i l e Hanım i y i c e has ta l and ı . İ l k in göz le r i g ö r m e z o l d u . A r k a s ı n dan k o l u u y u ş m a ğ a b a ş l a d ı . D e r k e n i n m e i n d i ğ i n i duyduk . Daha son ra b ü t ü n bun la r y e t m i y o r m u ş g i b i z a t ü r r e e y e ya -


k a l a n d ı . B i r s ü r e Yakac ı k S a n a t o r y u m u n d a y a t t ı y s a da, k u r t a r ı l a m ı y a r a k haya ta göz le r i n i y u m d u .

A t a t ü r k ' ü n m a n e v i ev lâ t l a r ı n ın en ö n e m l i l e r i n d e n b i r i de Sab iha G ö k ç e n ' d i . 1924' te Bursa gez i s i s ı rasında Hünkâ r K ö ş k ü n d e tan ıd ığ ı Sab iha 'y ı m a n e v î e v l â t o la rak a l -

imış, 1925 ' te de A n k a r a ' y a g e t i r m i ş . B e n , Sab iha Gökçen ' i Çankaya 'da t a n ı m ı ş t ı m . Sabiha i l k o k u l u b i t i r d i k t e n sonra A m e r i k a n Kız K o l e j i n e y o l l a n m ı ş , f a k a t has ta land ığ ı iç in bu ras ın ı b i t i r e m e y i p Üsküda r K o l e j i n e g e ç m i ş t i . Hasta l ık a r t ı nca A t a t ü r k , Sab iha 'n ın evde o t u r m a s ı n ı u y g u n bu l m u ş t u . Daha son ra H e y b e l i S a n a t o r y u m u n a yo l l anan Sabi ha, bu radan kaç ınca A t a t ü r k , bu kez onu V i yana ' ya gönderd i . V i yana d ö n ü ş ü beş y ı l d i n l e n e n Sab iha G ö k ç e n A t a t ü r k t a ra f ı ndan Fransa 'ya y o l l a n m ı ş ve o rada da sek i z ay kadar k a l m ı ş t ı . 1935 y ı l ında aç ı lan S i v i l Havac ı l ı k Oku luna yaz ı lan Sab iha G ö k ç e n , buras ın ı b i t i r i p i l k Türk kadın p i l o tu sanın ı a l m ı ş t ı . A ve B b r ö v e l e r i n e sah ip o lan Sabiha G ö k ç e n , C b r ö v e s i n i a l m a k i ç in Rusya 'ya da g i t m i ş , dön ü ş t e d e Hava Harp Oku luna y a z ı l m ı ş t ı . D e r s i m ayak lanmas ı s ı ras ında Sab iha G ö k ç e n de b i r havac ı o l a rak harekâ ta k a t ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k ' ü n çok s e v d i ğ i v e onu r duyduğunu s ö y l e d i ğ i Sab iha G ö k ç e n , A t a t ü r k ' ü n sağ l ığ ında kend is in i i s t e y e n , f aka t r e d d e t t i ğ i hava yüzbaş ıs ı A l i K e m a l Esiner i l e A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n sonra e v l e n m i ş t i . Yüzbaş ı da, son radan soyad ın ı d e ğ i ş t i r m i ş , e ş i n e A t a t ü r k t a ra f ı ndan v e r i l e n G ö k ç e n soyad ın ı a lm ış t ı r . Sab iha G ö k ç e n y i r m i y ı l l ık h i z m e t s ü r e s i n i do ldu ra rak T ü r k k u ş u b a ş ö ğ r e t m e n l i ğ i n d e n 1955 y ı l ı nda e m e k l i y e a y r ı l m ı ş t ı r .

A t a t ü r k ' ü n m a n e v i ev lâ t l a r ından en ö n e m l i s i A f e t İ nan 'd ı . A s a f İ lbay ve e ş i n i n t a v s i y e s i y l e D a m e de S ion ' -da o k u y a n A f e t H a n ı m , k ısa zamanda Çankaya Köşkünün y ö n e t i m i n i üze r i ne a l m ı ş , A t a t ü r k ' ü n d ü ş ü n c e l e r i n i b e n i m s e y i p u y g u l a m ı ş , ade ta b i r eş in a l a b i l e c e ğ i y e r i d o l d u r m a ğa b a ş l a m ı ş t ı . Z a m a n l a A t a t ü r k ' ü n en yak ın la r ından ve

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 31t

so f ras ından ei<sil< e t m e d i ğ i b i r k i ş i ha l i ne g e l e n A f e t İ nan , ö ğ r e n i m y a p m a s ı i ç i n İ s v i ç r e ' y e g ö n d e r i l m i ş , Tü rk Ta r i h Ku rumuna da başkan o l m u ş t u . T ü r k Tar ih K u r u m u ve Türk Di l K u r u m u g ö r ü ş m e l e r i n d e A t a t ü r k , A f e t İnan 'a gen i ş ye t k i le r v e r m i ş t i . 1907 d o ğ u m l u o lan A f e t İnan , b i r ara A n kara Kız L i ses i nde t a r i h v e y u r t b i l g i s i d e r s l e r i o k u t m u ş , 1935 y ı l ında Y u g o s l a v y a , İ ta l ya , F ransa , İ s v i ç r e , İ ng i l t e re , Be lç ika , Ho l l anda , A l m a n y a , A v u s t u r y a , Romanya 'da ü n i v e r s i t e ve m ü z e l e r d e i n c e l e m e l e r d e b u l u n d u k t a n sonra yurda d ö n m ü ş t ü . A t a t ü r k , yen i ku ru l an D i l v e Tar ih C o ğ rafya Fakü l t es i nde A f e t Han ım ın da ö ğ r e t i m üyes i o la rak gö revde bu lunmas ın ı i s t i y o r d u . Fakat bu rada ç a l ı ş a b i l m e k bir Batı ü n i v e r s i t e s i n d e ö ğ r e n i m y a p m a y ı zo run lu k ı l ı yo r du . Bu neden le A f e t H a n ı m , C e n e v r e Ü n i v e r s i t e s i Sosya l ve Ekonom ik B i l i m l e r Fakü l tes i M o d e r n ve Yak ın Çağ la r Bö lümüne yaz ı l d ı . Burayı b i t i r m e d e n i l k s ö m e s t r sonunda Anka ra ' ya d ö n ü n c e bu f a k ü l t e d e A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e p r o f esö r o la rak i l k d e r s i n i v e r d i . A f e t İnan, b i r ü n i v e r s i t e n i n b i r i nc i s ö m e s t r i n d e o k u r k e n , b i r başka ü n i v e r s i t e d e de rs ve ren be lk i de i l k ö ğ r e t i m ü y e s i y d i . Bundan son ra da p ro f e s ö r unvanın ı g ü n ü m ü z e dek t a ş ı d ı . Daha son ra İ s v i ç re ' ye y e n i d e n d ö n e n A f e t İnan 'a A t a t ü r k , b i r ç o k m e k t u p yazmış t ı r . A f e t İnan y u r d a d ö n d ü ğ ü zaman A t a t ü r k ö l m ü ş b u l u n u y o r d u . Ondan son ra da A n k a r a ' d a p r o f e s ö r l ü k g ö r e v i ni s ü r d ü r d ü .

A t a t ü r k , A f e t İnan ' ı A v r u p a ' y a ö ğ r e n i m e yo l l ad ığ ı s ı ra la rda manev î e v l â t o la rak Sab r i ye ad l ı b i r genç kızı daha k o r u y u c u l u ğ u n a a lm ış ve hukuk ö ğ r e n i m i yap t ı r ı p , yargıç ç ı kmas ın ı s a ğ l a m ı ş t ı .

E r tuğ ru l ya t ın ın kap tan la r ından Kema l K a p t a n ' m kızka rdeş i Bü len t Han ım da A t a t ü r k ' ü n m a n e v i ev lâ t l a r ı aras ında b i r s ü r e y e r a l m ı ş t ı . A r n a v u t k ö y A m e r i k a n Kız Kol e j i nde okuyan B ü len t H a n ı m , y i r m i yaş la r ı nda , güze l , a l ım lı b i r kad ınd ı . Çok güze l g i y i n i r , ç e v r e s i n d e h e m e n b i r


hay ran l ı k ha lkas ı y a r a t ı r d ı . Se lân i k ' l i o l d u ğ u i ç i n A ta tü rk , h e m ş e r i s i bu genç ve güze l kıza ayr ı b i r i l g i g ö s t e r i r d i .

Biz B ü l e n t Han ımı manevî e v l â t b i l i y o r d u k , ama bir g ü n ansız ın K ö ş k t e n uzak laş t ı r ı l d ığ ın ı d u y d u k . M e ğ e r Bülen t H a n ı m , b i r H ı r i s t i yan l a s e v i ş m i ş . Bunu A t a t ü r k ' e duy u r m u ş l a r . Köşke g e l m e d i ğ i n i g ö r ü n c e me rak l and ı k . Sor u ş t u r u n c a da a r t ı k g e l m e m e k üzere g i t t i ğ i n i an lad ık . A ta t ü r k ' ü n ç e v r e s i n d e k i kad ın la r g e r ç i o k u m u ş , k ü l t ü r l ü , görg ü l ü , sözü s o h b e t i y e r i n d e k i m s e l e r d i . Fakat Bü len t Han ı m g ib i güze l o lan ı y o k t u . Bu yüzden onun uzak laş t ı r ı l ı r ı n a o l d u k ç a ü z ü l d ü m . İnsan uzak tan b i l e o l sa güze l kadın a d a y a n a m a y ı p bak ıyo r .

Sonradan B ü l e n t Han ım s e v d i ğ i g e n ç l e e v l e n d i . Fakat bu e v l i l i k ona u ğ u r g e t i r m e d i . B i r zaman son ra has ta lan d ı ve ö l d ü . R u m e l i h i s a r ı Meza r l ı ğ ına g ö m ü l d ü . K e m a l Kapt a n i se İ s v e ç ' l i b i r kad ın la e v l e n d i . A r k a s ı n d a n İ s v e ç ' l i de ö l d ü . Kap tan boş d u r m a d ı , son radan A l m a n y a ' d a b i r ev l i l i k daha yap t ı . . .

ZEHRA'N IN A M I E N S GÖLÜNDE İNTİHARI

A T A T Ü R K ' ü n manev î k ı z l a rmdan b i r i de Ze l ı ra i d i . Bu genç kızırt ac ık l ı ö l ü m ü , ben i o zaman la r çok s a r s m ı ş , d u y g u l a n d ı r m ı ş , haya l i y ı l l a r ca g ö z ü m ü n ö n ü n d e n g i t m e m i ş t i . Zeh ra , ö ğ r e n i m y a p m a s ı i ç i n A t a t ü r k t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l d iğ i İ n g i l t e r e ' d e n d ö n e r k e n , Fransa t o p r a k l a r ı n d a k e n d i n i t r e n i n p e n c e r e s i n d e n gö le a ta rak canına k ı y m ı ş t ı . Bu ac ık lı o l ay ın d e d i k o d u s u ay la rca s ü r m ü ş , b ü t ü n ü l k e d e ç a l k a n t ı la r ı o l d u ğ u g i b i , Çankaya K ö ş k ü n d e h i z m e t gö ren b i z l e r i de uzun sü re o y a l a m ı ş , e t k i s i n e a l m ı ş t ı .

A t a t ü r k , adı Zeh ra M e h m e t o l an bu A m a s y a ' l ı g e n ç k ız ı , K â ğ ı t h a n e ' d e k i D a r ü l e y t a m ' ı ( Y e t i m l e r Y u r d u ) gezerken g ö r m ü ş ve m a n e v î ev l â t o la rak a l ıp , Çankaya ' ya g ö t ü r m ü ş t ü . Henüz çocuk yaş ta o lan Zeh ra , b ü y ü d ü k t e n s o n ra A r n a v u t k ö y A m e r i k a n Kız K o l e j i n e v e r i l m i ş t i .

A t a t ü r k , öbür manev î k ız lar ı g ib i Z e h r a ' y ı da kü l t ü r l ü , i dea l Türk kadın ına ö r n e k o la rak y e t i ş t i r m e k i s t i y o r d u . Zeh ra da t ı pk ı Sab iha G ö k ç e n g i b i havac ı l ığa b a ş l a m ı ş , f a ka t m o r a l i bozu lduğu i ç i n — h a s t a b i r m izaca da sah ip o l d u ğ u n d a n — bu heyecan l ı v e t e h l i k e l i m e s l e ğ e dayanamay ıp a y r ı l m ı ş t ı . A t a t ü r k , bu a landa başar ıs ız l ığa u ğ r a y a n

-314 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

Z e h r a ' y a b i r şans daha t a n ı m ı ş v e ö ğ r e n i m yapmas ı iç in o n u Londra ' ya y o l l a m ı ş t ı .

Londra 'da i s t e n i l d i ğ i g i b i o k u y a m a y a n v e m e m l e k e t ö z l e m i n e dayanamıyacağ ın ı an lad ığ ı i ç i n ge r i d ö n m e k is t e y e n Z e h r a , A t a t ü r k ' e söz v e r d i ğ i n d e n m a h c u p o lmamak i ç i n o radak i o t u r m a s ü r e s i n i u z a t ı y o r d u . Sonunda d u r u m d a n haberdar o l an A t a t ü r k , Zeh ra ' ya i s t e r s e d ö n e b i l e c e ğ i n i b i l d i r m i ş t i . İ ş te t a l i h s i z Zeh ra , 1936 y ı l ı nda Londra 'dan d ö n e r k e n A m i e n s yak ın la r ı nda henüz y i r m i yaş ında Paris e k s p r e s i n d e n kend in i a ta rak canına k ı y m r ş t ı .

Yan ında , A t a t ü r k ' ü n s i l âh a r kadaş la r ı ndan , o zamank i Londra b ü y ü k e l ç i s i Fe th i O k y a r o l d u ğ u ha lde yo la çıkan Z e h r a , m i d e s i n i n bu land ığ ın ı v e baş ın ın d ö n d ü ğ ü n ü öne s ü r e r e k b i raz hava a l m a k i ç i n ç ı k t ı ğ ı k o m p a r t ı m a n ı n k o r i d o r p e n c e r e s i n d e n , g ö l ü n k ıy ıs ından yüz y i r m i k i lometr ;? hız la g i d e n t r e n d e n kend in i boş luğa b ı r a k ı v e r m i ş t i .

A t a t ü r k , Zeh ra ' n ın ö l ü m ü n ü , Par is B ü y ü k e l ç i l i ğ i n d e n y o l l a n a n b i r t e l s i z h a b e r i n d e n ö ğ r e n i n c e çok ü z ü l m ü ş t ü . O gün h e m e n U m u m i Kâ t i p Hasan Rıza Soyak 'a , Zehra 'n ın ad ın ın b i l d i r i l m e m e s i i ç i n e m i r v e r d i . Fakat o lay çok tan d u y u l m u ş t u . Ya lan yan l ı ş gazete sü tun la r ı n ı d o l d u r m u ş t u b i l e .

Son radan ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e Par is B ü y ü k e l ç i s i n i n k ı z l a r ı , e r t e s i gün Par is gar ına Zeh ra ' y ı ka r ş ı l amaya g i t t i k l e r i n d e genç kızın , t r e n d e n i n m e d i ğ i n i g ö r ü n c e t e l â ş l anmış la r , ko lay b u l a b i l m e u m u d u y l a gar m ü d ü r ü n e başvu rup «Trende A t a t ü r k ' ü n kızı o l a c a k t ı . Ç ı k m a y ı n c a kayg ı l an d ık» d e m i ş l e r . O lay , bundan son ra Fransız gaze te l e r i nde s a n s a n y o n i ç i n h e m e n paha b i ç i l m e z b i r konu o l m u ş . «A ta t ü r k ' ü n kızı i n t i ha r e t t i » baş l ığ ı a l t ında ç ıkan yaz ı l a r l a o lay t ü m dünyaya y a y ı l m ı ş .

A m i e n s i s t a s y o n u n a g i d e n B a ş k o n s o l o s , Zeh ra ' n ın c e s e d i n i b i r k i l i s e d e b u l m u ş . M e ğ e r T ü r k l e r i n M ü s l ü m a n o l d u ğ u n u ve cenazen in c a m i d e y ı kanmas ı g e r e k t i ğ i n i b i l m e -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞ\ \D\NA 315.

yen Fransız la r , Zeh ra ' n ı n ö l ü s ü n ü k i l i s e y e g ö t ü r ü p , ü z e r i ni haç la r ve ç e l e n k l e r l e ö r t m ü ş l e r . B ö y l e c e dinî ö d e v l e r i ni y e r i n e g e t i r d i k l e r i n i s a n m ı ş l a r . B a ş k o n s o l o s da , d i l i n i n döndüğü kadar d u r u m u an la t ı p , ö l ü n ü n üze r i ndek i haç la r ı ka l d ı r tm ı ş .

O zamank i Fransa h ü k ü m e t i , Z e h r a ' y a ( A t a t ü r k ' ü n k ı zı) d i y e pa r lak b i r cenaze t ö r e n i y a p m a y ı k a r a r l a ş t ı r m ı ş . Fakat B a ş k o n s o l o s buna e n g e l o l m u ş . Buna r a ğ m e n , Par is Be led i ye Başkanı y i ne de cenaze ka ld ı r ı l ı r ken sayg ı d u r u şunda b u l u n m u ş . M a r s i l y a ' y a g e t i r i l e n ö l ü , o rada da aynı t ö r e n t e k r a r l a n a r a k Piyer Lot i v a p u r u n a k o n u l u p İ s tanbu l ' a g e t i r i l d i . M a ç k a Meza r l ı ğ ı na g ö m ü l d ü . Z e h r a ' n ı n ö lümüne, b ü t ü n h i z m e t k â r l a r a c ı m ı ş , gözyaş ı d ö k m ü ş t ü k .

Ü L K Ü ' N Ü N ÖYKÜSÜ

EVLİLİK d ö n e m i k ısa sü ren v e ç o c u ğ u o l m a y a n A t a t ü r k ' ü n yaşamında Ü l k ü , ö n e m l i y e r i o lan t a l i h l i b i r çocuk t u r . Ü l k ü , A t a t ü r k ' l e b i r l i k t e y ı l l a r ca A l f a b e k i t ap la r ı na kapak o l m u ş t u r . Tü rk i ye C u m h u r i y e t i n i n en popü le r ç o c u ğ u ha l i ne g e l m i ş t i r . A t a t ü r k i ç i n ç ıka r ı l an f o t o ğ r a f a l b ü m l e r i n i n b i r ç o k s a y f a s ı n ı , Ü l k ü ' y l e be rabe r ç e k t i r d i ğ i f o t oğ ra f la r s ü s l e m e k t e d i r . Ü l k ü , y ı l l a r ca ha lk a ras ında hep «A ta t ü r k ' ü n kızı» o la rak an ı lm ış t ı r . Ü l k ü , k i m i zaman bana «Cem a l E fend i» , k i m i zaman «Cema l A ğ a b e y » d i y e r e k i s t e d i ğ i ş e y l e r i y a p t ı r m ı ş t ı r , b i r d e d i ğ i n i i k i e t t i r m e m i ş t i r .

Ü l k ü ' n ü n annes i S e l â n i k l i V a s f i y e H a n ı m , A t a t ü r k ' ü n a n n e s i Z ü b e y d e H a n ı m ta ra f ı ndan daha k i m s e s i z k ü ç ü k b i r k ı zcağ ızken y a n m a a l ın ıp b ü y ü t ü l m ü ş . S e l a n i k ' t e Z ü b e y d e Han ımın yan ına ge ld i ğ i zaman henüz beş a l t ı y a ş l a r m d a y -m ı ş . K ö ş k t e s ık s ık a n l a t ı r l a r d ı : Ev in kızı g ib i i ş l e r gö ren V a s f i y e . Z ü b e y d e Han ım ın büyük s e v g i s i n i kazanmış . Y e t i ş k i n b i r kız ha l i ne g e l e n V a s f i y e , Z ü b e y d e Han ım la be r a b e r S e l a n i k ' t e n İ s t anbu l ' a , o radan da A n k a r a ' y a g e l m i ş . A t a t ü r k ' ü n annes i ö l ü n c e V a s f i y e d e , k ızka rdeş i M a k b u l e A t a d a n ' ı n (Boysan) yan ında ka lm ış . V a s f i y e g e l i n l i k çağa


g e l i n c e M a k b u l e Han ım ın izn in i a l m a d a n e v l e n m i ş . V a s f i -y e ' d e n A t a t ü r k a i l es i y ı l l a r ca haber a l a m a m ı ş . O y s a V a s f i y e , bu e v l i l i k t e aradığ ın ı b u l a m a m ı ş , m u t s u z o l m u ş t u .

1930 y ı l ı nda V a s f i y e b i r g ü n , yan ında k o m ş u s u o l an b i r han ım la D o l m a b a h ç e Saray ına g e l i p , başyave r C e v a t A b b a s ( G ü r e r ) i g ö r d ü . U tanc ından s u s u y o r d u . K o m ş u ha n ım ın y a r d ı m ı y l a ona d u r u m u n u a n l a t t ı . O r t a k üzer ine ev l e n m i ş t i . K e n d i s i n e iy i d a v r a n ı l m a m ı ş t ı . Ev l i l i k hayat ı çok ağ ı rd ı , dayanı l ı r g ib i d e ğ i l d i . G ö z l e r i n d e n yaş l a r süzü le rek uzun y ı l l a r ç e ş i t l i e v l e r d e ağır i ş le r g ö r e r e k hayat ın ı kazand ığ ın ı , yuvas ı y ı k ı l m a s ı n , n a m u s u n a leke s ü r ü l m e s i n d i ye bu y a ş a m a g ö ğ ü s g e r d i ğ i n i , o ağı r i ş l e re karş ı kazand ığ ı üç -beş k u r u ş u da e l i n d e n a ld ık la r ın ı a n l a t t ı . A t a t ü r k ' ün yanına s ı ğ ı n m a k i s t e d i .

Genç kadın ın an la t t ı k l a r ı ndan b ü y ü k b i r üzün tü duyan C e v a t A b b a s , bun la r ı aynen A t a t ü r k ' e i l e t t i . V a s f i y e ' n i n ac ı l ı haya t ından üzün tü duyan v e duygu lanan A t a t ü r k , çok s e v d i ğ i a n n e s i n i n yad igâ r ı o lan bu k i m s e s i z zava l l ı kadını e r t e s i günü h i m a y e s i n e a l d ı . V a s f i y e H a n i m , Ü l f e t H a n ı m la b i r l i k t e uzun s ü r e A t a t ü r k ' ü n özel h i z m e t i n d e ça l ı ş t ı r ı l d ı . F a m d ö ş a m b r o la rak oda h i z m e t i g ö r d ü . Ha t ta A t a t ü r k ' e m a s a j y a p t ı .

V a s f i y e Han ım daha son ra A t a t ü r k ' ü n i zn i y le Ankara ' da , D e v l e t D e m i r y o l l a r ı İ d a r e s i n d e n , Gazi O r m a n Ç i f t l i ğ i i s t asyon m e m u r u M e h m e t Tahs in Ç u k u r o ğ l u i le e v l e n d i r i l d i . Bu e v l i l i ğ i n i l k y ı l ında da Ü l k ü dünyaya g e l d i . A t a t ü r k , daha yüzünü g ö r m e d e n adını k o y m u ş , d o ğ u m u haber a l ı n ca « V a s f i y e ' n i n ç o c u ğ u n u n adı Ü l k ü o lsun ,» d e m i ş t i .

Ü l k ü , Gazi İ s t asyonunda k a s v e t l i , k ü ç ü c ü k b i r evde d o ğ m u ş t u . A n n e s i , Ü l k ü ' y ü ik i a y l ı k ken Çankaya Köşküne g ö t ü r d ü . A t a t ü r k , adını k o y d u ğ u bebeğ i a n n e s i n i n kuca ğ ında g ö r ü n c e k a l k t ı , kucağ ına a l d ı . B i r baba ş e f k a t i y l e s e v i p o k ş a d ı . Sonra «Çocuk ne güze l şey . D e m e k biz de böyle im i ş i z , büyümüşüz ,» d e d i . O a k ş a m Sab iha Gökçen 'e


Ül!<ü'yü so ran Ata tür i< , eve ciönciül<ierini ö ğ r e n i n c e m a m a paras ı olaral< çift l i l<tel<i ev i ne yüz l i ra y o l l a d ı .

A t a t ü r k , İ s tanbu l gez i s i nden d ö n e r k e n Gazi İ s t asyo nunda O 'nu ka rş ı l ayan la r a ras ında a l t ı ay l ık IJ lkü de var d ı . O ka laba l ığ ın i ç i nde ç o c u ğ u gö rünce dayanamay ıp an n e s i n i n kucağ ından a l m ı ş , A n k a r a İ s tasyonuna g e l i n c e y e dek k o m p a r t ı m a n d a s e v i p o k ş a m ı ş t ı . IJ lkü de O 'na çok ı s ı n m ı ş t ı . Boynuna sar ı l ıp öpüyo r , m e n d i l c e b i n d e n sa rkan saa t i ku lağ ına g ö t ü r e r e k t i k t ak l a r ı n ı d i n l i y o r , son ra k o r d o -nuy la o y n u y o r d u .

A t a t ü r k , o kadar a l ı şm ış t ı k i , b i r gün g ö r m e s e « G e t i r i n bana IJ Ikü 'yü,» d i y e aray ıp s o r a r d ı . Ü l k ü , b i r b u ç u k y a ş ına g e l m i ş t i . A t a t ü r k İ s tanbu l ' da b u l u n u y o r d u . Bir g ü n :

— «Babas ından i z i n a l s ın , V a s f i y e Ü l k ü ' y ü ge t i r s i n ,» d i y e haber s a l d ı .

V a s f i y e H a n ı m da Ü l k ü ' y ü İ s tanbu l 'a g ö t ü r d ü . A t a t ü r k , Ü l k ü ' y ü g ö r ü n c e kend i ç o c u ğ u y m u ş g i b i ona s a r ı l d ı . O g ü n d e n son ra da yan ından ay ı rmaz o l d u . Ha t ta Ege v a p u ruy l a yap ı l an A n t a l y a g e z i s i n e Ü l k ü ' y ü de b e r a b e r i n d e g ö t ü r d ü . Ü l k ü ' n ü n y a r ı m y a m a l a k s ö z c ü k l e r l e k o n u ş m a s ı A t a t ü r k ' ü n çok hoşuna g i d e r d i . O n u n t ü m h a r e k e t l e r i n d e n h o ş l a n ı r d ı . Küçük ç o c u k s e v m e y e n A t a t ü r k ' ü n i lk s e v d i ğ i ç o c u k Ü l k ü ' d ü r d i y e b i l i r i m .

A t a t ü r k kucak ta ç o c u k l a r ı s e v m e z , an lamı o l m a y a n ş e y l e r i n k e n d i s i n i i l g i l e n d i r m e y e c e ğ i n i s ö y l e r d i . Ü l kü d ö r t yaş ına g e l i n c e a n l a m taş ı yan s e v i m l i b i r ya ra t ı k o l m u ş t u . A t a t ü r k : «Bi r kız ç o c u ğ u acaba b e n i m t e r b i y e m a l t ında nas ı l y e t i ş e b i l i r ? Bu ç o c u k l a i l g i l e n i r s e m , Türk u l u s u n a y a raş ı r m o d e r n , f az i l e t l i b i r Tü r k kadın t i p i n i y a r a t a b i l i r m i y i m ? » d i ye d ü ş ü n ü y o r d u .

A t a t ü r k ' ü n Ü l k ü ' d e n başka ç o c u k l a r l a da i l g i l e n d i ğ i o l u r d u . A f e t İnan ' ın ka rdeş i A y l a , b i raz daha b ü y ü k ç e y a ş ı y l a A t a t ü r k ' ü n kızı i ş l e m i n i g ö r ü r d ü . A y l a ' n ı n d u r u m u y l a yak ından i l g i l en i r , ö d e v l e r i n i d ü z e l t t i r i r d i .


Bir gün İ s m e t p a ş a Kız E n s t i t ü s ü n d e çocuk bahçes in i g e z e r k e n : «Biz ç o c u k l a r ı n i ç i n seve r i z?» d i y e b i r s o r u so r m u ş , he rkes b i r ş e y s ö y l e d i k t e n son ra da kend i d ü ş ü n c e s i n i ş ö y l e a ç ı k l a m ı ş t ı : «Çocuk la r ı seve r i z . Ç ü n k ü çocuk b i z i m devamımızd ı r . Her ç o c u k t a b iz e b e d i y e t e d o ğ r u uzanıp g i t m e i s t e ğ i m i z i bu lu ruz .»

İş te A t a t ü r k ' ü n büyük b i r zekâ b u l d u ğ u n u s ö y l e d i ğ i Ü l k ü s e v g i s i , bu d ü ş ü n c e y e bağ lanab i l i r . Z a m a n zaman «bu ç o c u ğ u kend i e l i m l e y e t i ş t i r m e k i s t e r i m , » d e m e s i bunu d o ğ r u l a m a k t a d ı r .

Küçük Ü l k ü , D o l m a b a h ç e ' d e b u l u n d u ğ u zaman lar y a n ından h iç ay r ı lmaz , « A t a t ü r k ' ü m , sen i ö z l e d i m , ge l y a n ı ma,» ded iğ i zaman her i ş i n i b ı rak ıp , Ü l k ü ' n ü n yanına ko ş a r d ı . Onun yan ında adeta çocuklaş4rdı. Ö y l e s e r b e s t b i r e ğ i t i m s i s t e m i u y g u l a n ı y o r d u k i , ç o c u ğ u n he r i s t e d i ğ i y e r i n e g e t i r i l i y o r d u . Bu y ü z d e n Ü l k ü o l d u k ç a ş ı m a r m ı ş t ı . B i r g e c e D o l m a b a h ç e ' d e y e m e k s a l o n u n u n so l undak i k o r i d o r u n yanında d u r a n Ü l k ü , bağ ı ra rak :

— « A t a t ü r k ' ü m , ge l ç a b u k g e l . G e l m e z s e n t e p i n i r i m , y e r l e r e ya ta r ım ,» d e m i ş t i . A t a t ü r k de so f radan ka lk ıp , Ü l k ü ' n ü n e l i n d e n t u t a r a k g e t i r i p yan ına o t u r t m u ş t u .

Ü l kü b ü y ü d ü k ç e ve k o n u ş m a ğ a baş lad ık tan sonra A t a t ü r k ' ü n daha çok i l g i s i n i ç e k m i ş , onun la oya lanmağa başl a m ı ş t ı . Gazi O r m a n Ç i f t l i ğ i n e he r g e l i ş i n d e Ü l k ü ' y ü ya nına g e t i r t i r , onun ç o c u k s u söz le r i n i hazla d i n l e r , b i r b ü y ü k a d a m m ı ş g i b i ona ö n e m v e r i r , bazen o t o m o b i l i n e a l ıp y a n m a o t u r t u r , a r kadaş ı ymış g ib i k o n u ş u r d u .

Beş b u ç u k yaş ına dek ç o c u k l u ğ u A t a t ü r k ' ü n d iz le r i d i b i nde geçen Ü l k ü güze l b i r ç o c u k s a y ı l m a z d ı . E lmac ık ke m i k l e r i ç ı k ı k g e n i ş b i r yüzü , önü p e r ç e m l i k ısa , düz s i y a h saç la r ı v a r d ı . Fakat A t a t ü r k ' ü n ka lb i nde k i m s e n i n a lamıya -cağı b i r ye r e lde e t m i ş t i . B i r gün bahçede A t a t ü r k ' ü n ç i m e n l e r üze r i nde o t u r d u ğ u n u gö ren Ü l k ü koşa koşa g e l m i ş : «Ka lk A t a t ü r k ç ü ğ ü m , ç i m e n l e r e o t u r m a , has ta o lacaks ın ,»


d e m i ş t i . Bu i ç t en s ö y l e y i ş A t a t ü r k ' ü n çok hoşuna g i t m i ş «ne hassas ç o c u k , k i m o l d u ğ u m u b i l m e d e n ben i nası l da düşünüyo r ,» d e m i ş t i .

A t a t ü r k ' ü n u y k u saat i g e ç t i ğ i zaman Ü l k ü ya tak odas ın ın kapıs ı ö n ü n e g ide r , g ü r ü l t ü pa t ı r t ı yapa rak uyand ı r ı r d ı . Erken k a l k m a s ı g e r e k t i ğ i sabah la r , u y a n d ı r m a k t a n ç e k i n d i k l e r i zaman Ü l k ü ' y ü i l e r i s ü r e r l e r , ona k ı zmayacağ ın ı b i l d i k l e r i n d e n «hayd i g i t ka ldı r ,» d e r l e r d i . O da g ide r «Çok u y u d u n A t a t ü r k ç ü ğ ü m , hayd i ka lk , bak güneş çık t ı ,» d i y e uyan d ı r ı r d ı . A t a t ü r k , ç o c u ğ u n bu m a s u m i s t e ğ i n e kızmaz , h o ş g ö r ü y l e ka rş ı l a rd ı . A t a t ü r k ' ü u y a n d ı r m a k y ü r e k l i l i ğ i n i — g ö r e v l i l e r i n d ı ş ı n d a — yaln ız Ü l k ü g ö s t e r e b i l m i ş t i r .

Ü l k ü , A t a t ü r k ' ü n her ş e y i y l e i l g i l en i r , k rava t ın ı düze l t i r , yakas ına ç i ç e k takar , t e r l i k l e r i n i t aş ı r , ayakkab ı la r ın ın t o z u n u a l ı r d ı . Ha t ta b i r gün o zaman ç o k moda o lan sa r ı ayakkab ı la r ın ı aşağıda b u l d u ğ u boya i le s i yaha boyay ıve " -m i ş . H e r k e s i b i r t e l âş ve ko rku a ld ığ ı b i r s ı rada Ü l k ü ' n ü n e l l e r i n i s i m s i y a h gö ren A t a t ü r k ' ü n «ne o l d u böy le?» s o rusuna « A t a t ü r k ç ü ğ ü m , sar ı ayakkab ı la r ı s i yah e l b i s e n e y a k ı ş t ı r a m a d ı m da s i yaha boyadım,» d i ye ka rş ı l ı k v e r i p , O ' n u b i r hay l i g ü i d ü r m ü ş t ü .

Ü l k ü dansa çok m e r a k l ı y d ı . A t a t ü r k ' ü n dans ı s e v d i ğ i n i b i l d i ğ i i ç i n yan ında e t e k l e r i n i yana aça rak ö ğ r e n d i ğ i dans la r ı yapar , b ü y ü k adamı e ğ l e n d i r m e ğ e ç a l ı ş ı r d ı . Tan ın m ı ş b i r sana tç ı y ı t a k l i t e t m e k Ü l k ü ' n ü n baş l ı ca h ü n e r i y d i . A t a t ü r k , en çok Z e y b e k ve Kazaska oyun la r ın ı seve r , Ü l -kü ' ye de bun la r ı o y n a t ı r d ı . Ü l k ü bazen coşar , g ö s t e r d i ğ i h ü h e r l e r i y l e A t a t ü r k ' ü âdeta m e s t e d e r d i . N e r e d e n ezber -l e m i ş s e e z b e r l e m i ş , Ü l k ü h iç d u r m a d a n «anasını i s t e m e m , kızını da v e r bana,» şa rk ı s ın ı s ö y l ü y o r , A t a t ü r k de k e y i f l i zaman la r ında ona bu şa rk ıy ı t e k r a r l a t ı y o r d u . Ü l k ü ' n ü n her i s t e d i ğ i n i y e r i n e g e t i r m e k i s t e y e n A t a t ü r k , onun a r t i s t o l m a k i s t e y i ş i n i , «daha ç o k küçüksün ,» d i ye ge r i ç e v i r m i ş -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI \D\U 321

t i . Eğer Ü\kQ b i r a z b ü y ü k o l s a y d ı , o n u t i ya t vo oku \una v e r

mesi i ş t e n b i \ e d e ğ i l d i . 1937 yaş ında Ü l k ü h a s t a l a n m ı ş , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n

da pa ra t i f odan y a t ı y o r d u . F lo r ya K ö ş k ü n d e ka lan A t a t ü r k , her gün D o l m a b a h ç e ' y e g i d i y o r , d o k t o r l a r ı n g e ç i c i has ta l ıkla t e m a s ı m i s t e m e d i k l e r i ha lde , t a v s i y e l e r i n e a l d ı r m a y a rak y a n m a g i r i y o r , sağ l ı k d u r u m u y l a yak ından i l g i l e n i y o r du. Has ta l ı k n e d e n i y l e ona d ü ş k ü n l ü ğ ü i y i ce a r t m ı ş t ı . Başına t op lad ığ ı d o k t o r l a r a «bu ç o c u ğ a b i r ş e y o l u r s a b e n y a ş a y a m a m , ne yaparsan ız y a p ı n , b u n u kur ta r ın ,» d i y o r d u . Ü l kü 'nün yanına önce A t a t ü r k g i r e r , onun m o r a l i n i y ü k s e l t t i k t e n son ra y a n ı n d a k i l e r d e p e ş i n d e n Ü l k ü ' y ü z i ya re t e d e r l e r d i .

Son zaman la r ında gezd iğ i b i r ç o k y e r e Ü l k ü s ü n ü de beraber g ö t ü r e n A t a t ü r k , onu ha lk a ras ında s ö y l e t m e k t e n büyük haz d u y u y o r d u .

A t a t ü r k , has ta l ığ ı s ı ras ında da Ü l k ü ' y ü yan ından ayır-m a m ı ş t ı . İ lk k o m a d a n d ö r t gün son ra Ü l k ü ' y ü i s t e m i ş , y a tağ ına o t u r t u p , yanağ ın ı okşad ı k tan s o n r a :

— « C u m h u r i y e t Bay ramı y a k l a ş t ı . A n k a r a ' y a g i d i n . Ü l kü Bayramı gö rsün ,» d e m i ş t i .

Ü l k ü b i r t ü r l ü a y r ı l m a k i s t e m e m i ş , A n k a r a ' y a g i t m e k i s t e m e d i ğ i n i s ö y l e y e r e k :

— « A t a t ü r k ç ü ğ ü m , s e n de g e l . Bay ramı be rabe r g ö r e l i m » d e m i ş , boynuna sar ı la rak a ğ l a m ı ş t ı . A t a t ü r k , Ü l k ü ' nün ağ lay ış ına ç o k ü z ü l m ü ş v e göz le r i d o l u d o l u o la rak :

— «Ben de arkanızdan g e l e c e ğ i m , » d e m i ş t i . Fakat h iç b i r zaman g i d e m i y e c e ğ i n i b i l i y o r d u . Bunu s ı r f çocuk ü z ü l m e s i n d i y e s ö y l e m i ş o l a c a k t ı . Ü l k ü A n k a r a ' y a d ö n d ü k t e n son ra A t a t ü r k her gün Nes ip E fend i ye t e l e f o n e t t i r i p « Ü l k ü nası l?» d i y e s o r d u r m u ş , a n n e s i n i n ç o c u ğ a iy i bakmas ın ı t e n b i h l e m i ş t i .

B i r gün Savarona ya t ında ü z e r i m d e r e s m i e l b i s e m o l duğu ha lde t r abzan la rdan kayarak e ğ l e n i y o r d u m . Yan l ı ş

F: 21


a n l a ş ı l m a s ı n , y i r m i a l t ı yaş ındak i koca a d a m , çocuk la r g i b i t r abzandan aşağı kay ıyo r , kend i k e n d i m e o y u n oynuyord u m . Saa t y i r m i b i r s u l a r ı n d a y d ı . G e c e n i n bu saa t i nde ben i m t rabzandan k a y ı ş ı m ı , b i r kenara g i z l e n m i ş o lan Ülkü, b ü y ü k b i r m e r a k l a s e y r e d i y o r m u ş . E l l e r i a rkas ında ge ld i , k a r ş ı m a d i k i l d i . H a r e k e t i m i an laş ı lan ç o k g a r i p s e m i ş olac a k k i :

— « C e m a l E fend i , s e n h e m şe f , h e m d e ( e l i y l e kaçık i ş a r e t i yaparak ) b i raz böy les in ,» d e d i .

B e n i m de ç o c u k l u ğ u m t u t t u . Ç o c u k l a b i r o l d u m ; e l i m le ben de ona (kaç ık ) i şa re t i yapa rak :

— « Ö y l e y i m a m a , ben çok b ü y ü k adamım,» d e d i m . — « A t a t ü r k ' t e n de m i?» — «Tabiî , o b e n d e n sonra ge l i r .»

K a r ş ı m d a k i a l t t a ra f ı beş yaş ında çocuk . Şakadan anlar mı?

A y a k l a r ı n ı y e r l e r e v u r u p , t e r t e r t e p i n e r e k : — « S ö y l i i i i c e m , i ş t e söy l i i i cem. . . » d i y e bağ ı r ıp çağır

m a ğ a baş lad ı . S o n r a koşa koşa sa lona d o ğ r u g i t t i . A r k a s ı n d a n s e ğ i r t t i y s e m de y e t i ş e m e d i m .

G i d i p a ramızda g e ç e n k o n u ş m a y ı b i r b i r A t a t ü r k ' e yet i ş t i r m i ş . A t a t ü r k d e :

— «Çağı r ın baka l ım şu b ü y ü k a d a m ı , g ö r e l i m , » de m i ş .

Ben h e m e n baş ta ra fa k o ş t u m . K i m s e n i n bu lamıyaca -ğı b i r k ö ş e y e s i n d i m . A s ı l k o r k u m , «büyük adam» l ık t as -l ay ı ş ımdan d e ğ i l d i . Ü z e r i m d e resmî kamara m e m u r u ün i f o r m a m v a r d ı . Kaya rken e l b i s e m i n sar ı m a d e n i d ü ğ m e l e r i , yen i a l ınan Sava rona 'n ın o c a n ı m m a u n t r a b z a n m ı boydan boya ç i z m i ş . O l a y meydana ç ıka rsa ne cevap v e r e c e ğ i m , d i ye d ü ş ü n ü y o r d u m . Be reke t üze r i nde du ran o l m a d ı . B i r gün son ra K e m a l Gede leç , m a u n üze r i ndek i ç i z i k l e r i n y a p t ı r ı l m a s ı i ç i n m e f r u ş a t ç ı Psa l t i ' ye baş v u r d u . «Yapı l -


maz» d e n d i . Son ra an lamayan b i r a d a m g e l d i . G ü z e l i m m a unları be rba t e t t i .

A t a t ü r k ö l d ü ğ ü zaman Ü l k ü beş buçuk y a ş ı n d a y d ı . O zamanlar Gazi Ç i f t l i ğ i n d e oku la yak ın o l s u n d i y e A t a t ü r k ' ün y a p t ı r m ı ş o l d u ğ u evde o t u r u y o r l a r d ı . Ü l k ü kay ı ts ız o l a rak oku la g i d i y o r d u . Za ten i l k o k u l u da ç i f t l i k t e o k u d u . A t a türk , v a s i y e t n a m e s i n d e öbü r «manev i ev lâ t l a r ı» na o l duğu gibi Ü l k ü ' y e de ay l ık b a ğ l a m ı ş t ı . O zamanın pa ras ıy la ayda 200 l i ra o lan bu para , son radan g ü n ü n haya t k o ş u l l a r ı na uyu la rak 1 O c a k 1957 y ı l ında 400 l i raya ç ı k a r ı l d ı .

Erenköy Kız L i ses i nde o k u y a n Ü l k ü , son radan Kas ta monu S e n a t ö r ü o lan ü s t e ğ m e n Feth i Doğançay ' l a e v l e n d i . A h m e t adl ı b i r o ğ l u o l d u . G e ç i m s i z l i k n e d e n i y l e i l k e ş i n den ay r ı lan Ü l k ü , i k i nc i kez M u s e v î as ı l l ı b i r i y l e hayat ını b i r l e ş t i r d i ve bu o l ay bas ında o z a m a n s e r t e l e ş t i r i l e r e yo l a ç t ı . Ü l k ü , bu e v l i l i ğ i de y ü r ü t e m e d i ve üçüncü kez ç i f t ç i Ne ja t Ö z e n e k ' l e y u v a k u r d u . İ lk e ş i n d e n o lan o ğ l u A h m e t , A l e k s i ad l ı b i r İng i l i z k ız ıy la e v l e n d i . Vas f i ye Han ım la kocas ı ş i m d i İ s t a n b u l ' d a K a r t a l , C e v i z l i ' d e o tu rmak tad ı r .

Ç A M A Ş I R L A R I N I DAĞITIYOR

A T A T Ü R K ' ü n s o n y ı l baş ı s ı . 1937'y i 1938'e bağ layan y ı l baş ı g e c e s i n i , n e d e n s e i ç i ne kapanarak g e ç i r m e k i s t e m i ş t i . Be lk i de son y ı lbaş ın ı yaşad ığ ı i ç i ne d o ğ m u ş t u . O zam a n k i D ı ş i ş l e r i Bakam T e v f i k Rüş tü A r a s , K ö ş k t e bu lunu y o r d u . K ü t ü p h a n e y e ç a ğ ı r t t ı :

— « D o k t o r , ben bu g e c e b i r t a r a f a ç ı k m a y a c a ğ ı m . Sen d e h e r ha lde sua re g ö r m e k t e n b ı k m ı ş s ı n d ı r . Y ı l baş ın ı burada geç i r i r i z , » d e d i .

T e v f i k Rüş tü A r a s ' ı n yüzünde b i r s e v i n ç ha les i da lgal and ı . Böy le b i r şey i ak l ından g e ç i r i y o r d u :

— «Sev inç d u y a r ı m Paşam,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i . O g e c e h e r k e s e ğ l e n i r k e n . C u m h u r b a ş k a n ı y l a D ı ş i ş l e

r i Bakanı baş başa v e r m i ş l e r , y ı l ı n o lay la r ın ı v e ge lecek y ı l da yap ı lacak i ş l e r i g ö r ü ş ü y o r l a r d ı . Bu ağ ı r ç a l ı ş m a b e l k i daha da s ü r e c e k t i . O s ı rada yan la r ı na Kava la l ı İ sma i l Hakk ı g e l i n c e k o n u y u d e ğ i ş t i r i p , g ü n ü n o lay la r ı na sözü get i r d i l e r . Havadan sudan k o n u ş m a ğ a baş lad ı la r .

G e c e n i n ya r ıs ına d o ğ r u ya tak odasına g e ç i l d i . Başka yapacak iş k a l m a m ı ş g ib i A t a t ü r k ' ü n e l b i s e ve çamaş ı r do l a p l a r ı n ı b i r l i k t e gözden g e ç i r m e ğ e baş lad ı la r .


A t a t ü r k , e l b i s e l e r i n i , çamaş ı r fa r ın ı ara s ı ra ç o k s e v d i ğ i k i m s e l e r e d a ğ ı t ı r d ı . O g e c e d e ö y l e y a p t ı . E l b i s e l e r i n d e n , g ö m l e k l e r i n d e n , k rava t l a r ı ndan — y ı l b a ş ı h e d i y e s i o l a r a k — d a ğ ı t t ı .

Tev f i k Rüş tü A r a s , t e ş e k k ü r e t t i k t e n son ra şun la r ı s ö y l e d i :

— «Paşam, m e n d i l d e n ayakkab ıya kadar g i y e c e k l e r i n iz i b ize v e r m e k t e n h o ş l a n ı y o r s u n u z . Keski b i r ay ö n c e ak l ım ıza g e l e y d i de , b ü t ü n g i y e c e k l e r i n i z i y e n i d e n ısmar -lasayd ık . Bu g e c e başka a rkadaş la r ı da çağ ı r ıp sev i nd i r -s e y d i k . E l b i s e l e r i n i z i , g ö m l e k l e r i n i z i a ramızda kap ışsay-d ık . Bu güze l y ı l baş ı g e c e s i n i n anıs ı o la rak s i zden b i r şey le r t aş ı sayd ık ne iy i o lu rdu ,» d e d i .

A t a t ü r k d e bakan ın b u s ö z l e r i n e k a t ı l d ı : — «A d o k t o r , bunu n i ç i n daha ö n c e d ü ş ü n ü p s ö y l e

m e d i n ? » d i y e iç g e ç i r d i . Tev f i k Rüş tü A r a s , bu s ö z l e r i n d e n do lay ı üzü ldüğünü

g ö r d ü ğ ü A t a t ü r k ' ü t e s e l l i e t m e k i s t e r c e s i n e ş ö y l e karş ı l ı k v e r d i :

— «Zarar ı yok Paşam. G e l e c e k y ı l b ö y l e yapar ız .»

A t a t ü r k bu söz üze r i ne uzun d ü ş ü n d ü . A r a d a d e r i n b i r s e s s i z l i k o l d u . Ne s ö y l e y e c e ğ i n i m e r a k e d i y o r d u k . Sonra h e p i m i z i t aş g i b i d o n d u r a n şu söz le r i yavaşça f ı s ı l d a d ı :

— «Baka l ım g e l e c e k y ı la yaşayacak m ı y ı m ? »

Or ta l ı ğ ı d e r i n b i r hüzün kap lad ı . K i m s e ağzını aç ıp b i r söz e d e m e d i . A t a t ü r k de i s t e m e y e r e k ç e v r e s i n i üzdüğünü a n l a m ı ş o l m a l ı k i , h e m e n k a s v e t l i havayı şu söz le r l e da ğ ı t t ı :

— «Yı lbaş ı g e c e s i b ö y l e k e d e r l i ş e y l e r d ü ş ü n m e y e l i m ve k o n u ş m a y a l ı m . »

A t a t ü r k bu s ö z l e r i n i p e r ç i n l e m e k i s t e r c e s i n e yaz l ık g ö m l e k l e r i n d e n T e v f i k Rüş tü A r a s ' a uza ta rak : «Bun la rdan d a a l . Yazın Ya lova 'da be rabe r g iye r i z ,» d i y o r d u .

326. ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

A t a t ü r k ' ü n c ö m e r t l i ğ i üze r i ndeyd i . , O gece g ö m l e k t e n başka p i j a m a b i l e v e r d i .

A t a t ü r k , acaba «ge lecek y ı la baka l ım yaşayacak m ı y ım?» d e r k e n , ö l ü m ü n yak laş t ığ ın ı i ç i nde d u y m u ş m u y d u ? Ö y l e o l m a s a y d ı , o s e v i n ç l i y ı lbaş ı g e c e s i , i ç i m i z i karar t a n o kö tü d ü ş ü n c e y i o r t aya a ta r m ıyd ı?

B i r başka g e c e y i n e A n k a r a ' d a esk i k ö ş k t e A t a t ü r k ' ün e l b i s e l e r i n i yak ın la r ı na dağ ı t t ı ğ ın ı h a t ı r l a r ı m . A n ı l a r l a do l u b i r g e c e y d i . İ s m e t İ nönü , Ceva t A b b a s , Topçu İhsan f a l an va rd ı s o f r a d a . A t a t ü r k ' ü n neşes i ne d i y e c e k y o k t u . G ü l ü y o r , şaka laş ı yo r , ç e v r e s i n e m u t l u l u k s a ç ı y o r d u :

— « K i m s e y i ç a ğ ı r m a y a l ı m da bu gece başbaşa ka la l ı m . Başımız ı d i n l e y e l i m . Biz b ize o la l ım ,» d i y o r d u .

A t a t ü r k ' ü n bu neşe l i ha l i nden y a r a r l a n m a k i s t e y i p , f ı r sa t bu f ı r s a t t ı r d i y e n C e v a t A b b a s :

— «Paşam, s e n i n İ s tanbu l ' dan g e t i r d i ğ i n g ıc ı r g ı c ı r e l b i s e l e r g a r d r o p t a g ü v e l e n i p g idecek . Şun la r ı v e r d e , ç o luk çocuğa d a ğ ı t a y ı m . E lb ise e l b i se d i ye kaç g ü n d ü r ba ş ım ın e t i n i y i yo r l a r , » d e d i .

A t a t ü r k bu söz le r i duyunca g ü l m e ğ e b a ş l a d ı : — « Ç o l u k ç o c u k an laş ı l an sözün g e l i ş i . Beni m i k a n

d ı r ı y o r s u n . E lb i se le r i ya k e n d i n g i y e c e k s i n , ya sa tacak sın,» d e d i .

Sonra g a r d r o p t a k i e l b i s e l e r i g e t i r t t i . H e p s i n i C e v a t A b b a s ' ı n ö n ü n e s ü r e r e k :

— «Beğen , beğen a l . He r zaman böy le o l m a m . Bu g e ce c ö m e r t l i ğ i m t u t t u , » d e d i .

C e v a t A b b a s da e l b i s e l e r i n i ç i nden a l ab i l d i ğ i kadar a l d ı . E r tes i günü bun la r ı ç o l u k çocuk d e d i ğ i k i ş i l e r e dağ ı t t ı m ı , dağ ı tmad ı m ı , pek b i l e m i y o r u m . Fakat bu ş ık v e p a h a lı e l b i s e l e r C e v a t A b b a s ' ı n üze r i nden pek e k s i k o l m a d ı .

A t a t ü r k , 1929 y ı l ı nda Y ü k s e k A s k e r i Şura ü y e l e r i n e v e r d i ğ i b i r a k ş a m y e m e ğ i n d e n son ra k o n u ş u r k e n :

— « B e n i m a r t ı k a s k e r l i ğ i m ka lmadı ,» d i y e r e k asker î


e l b i s e ve t eçh i za t ı n ı g e t i r t m i ş , her b i r i n i Şura ü y e l e r i n e ha t ı ra o la rak d a ğ ı t m ı ş t ı . Yakas ında m a r e ş a l a r m a s ı o lan p e l e r i n i y l e , s ü v a r i k o l o r d u s u n u I lg ın 'da t e f t i ş e d e r k e n t a k t ığ ı i ş l e m e l i g ü m ü ş k ı l ıc ı ve a l t ı n i ş l e m e l i hançe r i de Or g e n e r a l F a h r e t t i n A l t a y ' a v e r m i ş t i .

A F G A N KRALININ GELİŞİ

A T A T Ü R K s iyas î dost lu l< lara b ü y ü k ö n e m v e r i r d i . Bu yüzden y u r d u m u z a g e l e n yabanc ı d e v l e t b ü y ü k l e r i n i n ağ ı r l anmas ı i ç i n h i ç b i r ş e y d e n k a ç ı n ı l m a m a s m ı i s t e r d i .

Eski A f g a n i s t a n Kra l ı Emanu l l ah Han 20 M a y ı s 1928 t a r i h i n d e K r a l i ç e Sü reyya Han ım la be rabe r y u r d u m u z a g e l d i . K ra l ın g e l i ş i n d e n önce A t a t ü r k , g ü n l e r c e A f g a n t a r ih ve coğ ra f yas ın ı i n c e l e m i ş , o zamank i U m u m î Kâ t i p H i k m e t Bayu r ' u da bu konuda b i r e t ü t haz ı r l amak la gö rev l e n d i r m i ş t i . Ö t e d e n be r i a d e t i y d i . Yabanc ı b i r d e v l e t adamı m ı g e l e c e k ? H e m e n o ü l k e n i n t a r i h i , c o ğ r a f y a s ı , s o s y a l h a y a t ı , hakk ında b i l g i t o p l a r , on la r ı n b i l e b i l m e y e c e ğ i şey l e r i ö ğ r e n i r , konuk la r ın ı şaşk ına ç e v i r i r , hay ran b ı r a k ı r d ı .

Emanu l l ah H a n , A n k a r a ' y a ge len i l k h ü k ü m d a r o l d u ğ u i ç i n bu z i ya re te büyük ö n e m v e r i l i y o r d u . H a n , T ü r k i y e ' y e Rusya 'dan g e l e c e k t i . A t a t ü r k , O r g e n e r a l F a h r e t t i n A l -t ay ' ı K ra l ı n , e ş i n i de K r a l i ç e n i n m i h m a n d a r l ı ğ ı n a a t a m ı ş t ı . K o r g e n e r a l Nac i E lden iz i le eş i d e i k i nc i m i h m a n d a r l a rd ı .

B i z im m i h m a n d a r l a r Kra l ı ka r ş ı l amak üze re S i v a s t o po l ' a g i d e r k e n Başbakan İ s m e t İ nönü F a h r e t t i n Paşaya

M M Ü R K ' Ü H U Ş A Ğ \ \ D \ M ^ 2 3

şöy le d i y o r d u : « A i g a n K ra l \ n \n ha l i e l v e r i ş l i g ö r ü l ü r s e Atatür lc s e n i A f g a n i s t a n ' a g e n e l k u r m a y başkan ı v e b a ş k u m a n d a n y a p m a k i s t i yo r . » Fakat F a h r e t t i n A l t a y , kend i d u r u m u n u n e l v e r i ş l i o lmad ığ ın ı i l e r i s ü r e r e k bu i ş i kabu l e d e m i y e c e ğ i n i b i l d i r d i . E tmed i ama 1934 y ı l ı nda İ ran-A f -gan s ın ı r an laşmaz l ığ ında h a k e m o la rak M u s a a b a d ' a g ö n d e r i l d i . Sonunda A l t a y ' ı n hazı r lad ığ ı rapor u y g u n gö rü l dü ve i k i h ü k ü m e t de T ü r k i y e ' y e s ın ı r an laşmaz l ığ ın ı ha l l e t t i ğ i i ç i n t e ş e k k ü r l e r i n i b i l d i r d i y d i .

Kra l ı a lmağa S i v a s t o p o l ' a g i d e n İ zm i r v a p u r u m i h m a n da r l a r t a k ı m ı , p r o t o k o l m e m u r l a r ı , y a v e r l e r , t e r c ü m a n l a r , gaze te m u h a b i r ve f o t o ğ r a f ç ı l a r ı y l a d o l u y d u . Peyk i Sa tve t ve Peyki Ş e v k e t t o r p i d o l a r ı da vapu ra e ş l i k e d i y o r l a r d ı .

Ruslar , S i v a s t o p o l ' a g e l e n T ü r k l e r i b ü y ü k b i r t ö r e n l e ka rş ı lad ı la r . Ha t ta ka rş ı l ay ı c ı l a r a ras ında Rusya 'n ın A n k a ra b ü y ü k e l ç i s i Karahan da b i z i m b ü y ü k e l ç i T e v f i k B ı y ı koğ -lu b i l e b u l u n u y o r d u . Gece O r d u e v i n d e de b ü y ü k b i r z i ya f e t v e r i l d i . E r tes i gün Kra l v e K r a l i ç e Sü reyya ' y ı a la rak S i v a s t o p o l ' d a n ay r ı l d ı k . Rus la r savaş g e m i l e r i v e 38 uçak la İzmi r v a p u r u n u g e ç i r d i . Kra l aske r o l d u ğ u ha lde s i v i l g i y i n i y o r d u . Kara b ı y ı k l ı , kara g ö z l ü , e s m e r , yak ış ık l ı b i r a d a m d ı . A v r u p a l ı l a r g ib i aç ık g i y i n e n K r a l i ç e ise naz ik ve g ü z e l d i . A n n e s i Şaml ı o lan K r a l i ç e T ü r k ç e b i l d i ğ i ve m e ramın ı an la tab i l d i ğ i ha lde Farsça k o n u ş m a y ı t e r c i h ed i yo r d u . Y o l c u l u k boyunca Kra l v e K r a l i ç e s a m i m i b i r ş e k i l d e g a z e t e c i l e r l e g ö r ü ş ü y o r , bo l bo l f o t o ğ r a f l a r ı ç e k i l i y o r d u . K r a l , K r a l i ç e y e karş ı ç o k n a z i k t i . T e r c ü m a n l ı k y a p ı y o r d u .

Eğ lence l i b i r ş e k i l d e g e ç e n y o l c u l u k t a n son ra Boğaz'a yak laş t ı ğ ım ız zaman b i z i m d o n a n m a ve uçak la r ka rş ı l ay ı c ı ç ı k t ı l a r . İ s tanbu l V a l i s i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ , donanma ko m u t a n ı ve a m i r a l l e r v a p u r u ç ı k a r a k Kra l v e K ra l i çey i s e lâm lad ı la r . Boğaz ' ın k ıy ıs ına d i z i l en ha lk , konuk la r ı m e n d i l sa l l a ya rak k a r ş ı l ı y o r d u . V a p u r Haydarpaşa önünde d e m i r l e d i . Öze l t r e n e b i n i l e r e k A n k a r a ' y a h a r e k e t e d i l d i .


Emanu l ia l ı Han Anl<ara'ya g e l i ş i n d e eş i g ö r ü l m e m i ş , b i r t ö r e n l e ka r ş ı l and ı . Her ta ra f d o n a n m ı ş , y e r ye r i nden o y n u y o r . A t a t ü r k ' l e K ra l ın k ı rk y ı l l ı k d o s t g ib i s a r m a ş dolaş o l m a s ı h e r k e s i h e y e c a n l a n d ı r m ı ş t ı . Pek az d e v l e t adamına yap ı lan b u i ç t e n g e l e n s e v g i g ö s t e r i s i ka rş ıs ında Emanu l l ah Han ç o k d u y g u l a n m ı ş t ı . Tö ren v e a s k e r i n t e f t i ş i , ha lk ın s e l â m l a n m a s m d a n son ra Çankaya 'da , Kra la ayr ı lan Köşke g i d i l d i .

Kra l ve K r a l i ç e b i r ha f ta kadar A n k a r a ' d a ka ld ı l a r . 27 M a y ı s t a y i n e ka rş ı lan ış ında o l duğu g ib i çok t an tana l ı bir-t ö r e n l e Kra l ve K r a l i ç e İ s tanbu l 'a u ğ u r l a n d ı . K ra l ın A t a t ü r k ' e ç o k bağ l ı v e hay ran o l d u ğ u n u g ö r m ü ş t ü m . A t a t ü r k ' ün ö l ü m ü n d e a r t ı k Kra l o lmad ığ ı ha lde İ s tanbu l ' a g e l m i ş , D o l m a b a h ç e ' d e n S i r k e c i ' y e kadar göz le r i y a ş l ı cenazen in a rkas ından y ü r ü m ü ş t ü . Sonradan k e n d i s i de İ ta l ya 'da haya ta göz le r i n i y u m d u .

Kra l ve K r a l i ç e n i n İ s tanbu l gez is i de y i n e t ö r e n l e r l e g e ç t i . Güze l Sana t l a r A k a d e m i s i n i gez is i s ı ras ında b i r a t ö l y e d e ö ğ r e n c i l e r ç ı r ı l ç ıp lak b i r kadın m o d e l i n r e s m i n i y a p ı y o r l a r d ı . K r a l i ç e bu z i y a r e t e k a t ı l m a d ı . Kra l i se ç ıp lak kadına başın ı b i l e ç e v i r i p b a k m a d ı .

A f g a n Kra l ı Ku rban Bayramın ı da İ s tanbu l ' da g e ç i r m i ş t i . K e n d i s i n e Tarabya Konak O t e l i n d e b i r öğ l e y e m e ğ i v e r i l d i . H ü r r i y e t - i Ebed iye Tepes inde yap ı lan b i r g e ç i t t ö r e n i n d e n son ra y i n e İzmi r v a p u r u y l a v e k e n d i s i n i a lmağa g i den m i h m a n d a r l a r l a b i r l i k t e Ba tum 'a y o l c u e d i l d i .

Kra l g i t t i k t e n s o n r a b i r gece so f r ada A t a t ü r k , Fahre t t i n A l t a y ' a , y o l c u l u k s ı ras ındak i i z l e n i m l e r i n i s o r d u ve «Kra l ı nası l bu ldun?» d i y e s o r d u . O da « iy i b i r adama b e n z iyor . Fakat idar i t e c r ü b e s i b i raz az ga l i ba . K e n d i s i n e de faz la g ü v e n i y o r . Po la t l ı yak ın la r ında k e n d i s i n e Sakarya Savaş ımız hakk ında b i l g i v e r m e k i s t e d i m , f a k a t ben i d i n l e m e y i p , kend i İ s t i k l â l Savaş la r ın ı ö v m e ğ e b a ş l a d ı . Yap t ı k -

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDlM 331

l a r ı y la ö v ü n e n b i r a d a m g ib i g e l d i bana,» d e d i . A t a t ü r k , b u n u n üze r ine b a ş m ı sa l l aya rak :

— « Ö y l e d i r l e r , öy l ed i r l e r , » d i y e ka rş ı l ı k v e r d i .

A Ğ L A Y A N KRALDAN NASIL KAÇTIK

TÜRKİYE 'y i z i y a r e t i n d e n a l t ı ay s o n r a , E m a n u l l a h H a n k r a l l ı k t a n d ü ş m ü ş , eş i Sü reyya ' y ı da yan ına a la rak t e k r a r y u r d u m u z a g e l m i ş t i . Fakat d e ğ e r b i l i r A t a t ü r k , Kra l ı y i n e ayn ı y e r d e , Gazi İ s t a s y o n u n d a k a r ş ı l a m ı ş , o t o m o b i l i n e b i n d i r e r e k A n k a r a Palas O t e l i n e konuk e t m i ş t i . E m a n u l l a h Han 'a k r a l k e n ne y a p ı l m ı ş s a , o zaman da ayn ı şey y a p ı l m ı ş t ı . T ü r k i y e ' y e g e l i ş i n i n i k i n c i g e c e s i Emanu l l ah H a n onu runa K ö ş k t e y i r m i d ö r t k i ş i l i k b i r y e m e k v e r i l d i . Eski Çankaya K ö ş k ü n d e s o f r a d a k i g ö r ü ş m e l e r uzad ıkça uzad ı . H o ş b e ş t e n son ra n i h a y e t A t a t ü r k Kra la s o r d u :

— «Nası l o l d u s i z i n b u i ş in i z? S iz i d ü ş ü r d ü l e r v e m e m l e k e t i n i z i t e r k e t m e k zo runda kaldınız?. .»

Emanu l l ah Han ' ın üzün tü i ç i nde an la t t ı ğ ına g ö r e , k e n d i s i T ü r k i y e ' d e y k e n Peçe Sak i ad ındak i a m c a z a d e s i , b i r t a k ı m d e d i k o d u l a r ç ı ka rmış . . . A f g a n K r a l ı , ü l k e s i n e d ö n d ü ğ ü zaman b i r de bak ı yo r k i , amcazades i i k t i da r ı e l e g e ç i r m i ş . O n u n ç e v r e s i K ra l ı t e h d i t l e A f g a n i s t a n ' d a n ç ı k a r m a ğ a zor l uyo r . Z a t e n çok naz ik o l an K ra l , s a v a ş m a d a n kaç ına rak b i r uçak la y u r d u n d a n ay r ı l ı p İ ta l ya 'ya g i d i y o r .

A f g a n K ra l ı , h e m a ğ l ı y o r h e m de A t a t ü r k ' e baka rak


Üzüntüsünü aç ığa v u r u y o r d u . V a z i y e t çoi< n a z i k t i . Bu y a s l ı havayı d a ğ ı t m a k g e r e k t i . Ç o k zek i v e kurnaz o lan A t a t ü r k , bu ağ lamak l ı d u r u m u ö n l e m e k i ç i n o l m a l ı , h e m e n b i r g e zi o r taya a t t ı . K ra l ı n bu kadar gözü yaş l ı o l d u ğ u n u b i l s e y d i , h iç s o r a r m ıyd ı?

— «Yar ın b iz y u r t t a b i r i n c e l e m e g e z i s i n e ç ık ı yo ruz ,» ded i .

Emanu l l ah H a n , gez i ye k a t ı l m a k r i cas ında b u l u n d u . Fakat A t a t ü r k :

— « M e m n u n i y e t l e . Fakat b i z i m İç A n a d o l u ' d a y o l l a r ı mız ç o k bozuk tu r . Za t i â l i n i z raha ts ız o l u r s u n u z . S iz A n k a ra, ya da İ s tanbu l ' da i s t i r a h a t ed in i z , daha iy i o lu r ,» d e d i .

Faka t K r a l , A t a t ü r k ' ü n b u j e s t i n i an l amaz l ı k t an g e l i yor, gez i ye ç ı k m a i s t e ğ i n i t a z e l e y i p d u r u y o r , g i t m e k t e i s rar e d i y o r , her ş e y e k a t l a n m a ğ a razı o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . A t a t ü r k ' ü razı e d e m i y e c e ğ i n i an lad ı k tan s o n r a :

— «Her t ü r l ü s ı k ın t ı ya dayan ı r ım,» d e y i n c e , A t a t ü r k : — «B iz im m e m l e k e t t e her y e r e t r e n y o k t u r . B i r çok

y e r l e r i m i z e o t o m o b i l b i l e i ş l e m e z . Dağ la ra ya e ş e k , ya da kat ı r la r la s e y a h a t e t m e k m e c b u r i y e t i va rd ı r . Hayvan ü s tünde has ta o l u r sunuz .» d e d i .

A r t ı k Kra lda i s ra r edecek hal k a l m a m ı ş t ı . So f ra geç vak te dek s ü r d ü . Saa t üçe d o ğ r u Kra l v e k o n u k l a r ay r ı l mak üzere ka l k t ı l a r . K r a l , A t a t ü r k ' l e ö p ü ş e r e k v e d a l a ş t ı .

E r tes i gün g e r ç e k t e n b ö y l e b i r gez i o l d u . — b i z i m o güne dek h a b e r i m i z y o k t u — her zaman gez i o lacağ ı be l l i o lmazd ı . A m a b ö y l e gece ya r ı s ında v e r i l e n gez i ka ra r ın ı hiç h a t ı r l a m a m .

E r t e s i sabah h e r k e s eşyas ın ı a l ıp i s t asyona g i t m i ş t i . Köşk te b i r b e n , b i r A f e t H a n ı m d a n b i r d e ahç ı M e h m e t Us tadan başkas ı k a l m a m ı ş t ı . A t a t ü r k ' e y e m e ğ i n i v e r i r k e n şöy le b i r s o r u y l a k a r ş ı l a ş t ı m :

— «Çe leb i E fend i . D ü n a k ş a m so f rada Kra la karş ı aykı r ı b i r hal o l d u m u ? Yan l ı ş b i r şey y a p m a d ı k ya?» d e d i .


Bu s o r u y u bana n i ye s o r d u ğ u n u b i r t ü r l ü anlayamad ı m . Ka rş ı l ı k o l a r a k :

— «Çok güze ld i Paşam. Kı r ıc ı h iç b i r ş e y olmadı.» d e d i m .

Sonra n e r e d e n a k l ı m a ge ld i b i l m e m , d u r d u k ye re bir s o r u da ben O 'na s o r d u m :

— «Paşam, Kra l ın ağ lamas ı b e n i m çok g ü c ü m e gitt i v e çok ü z ü l d ü m . Büyük adam la r ı n d ü ş m e s i ç o k zor oluyo r , d e ğ i l m i ? »

Kısa b i r d u r a k l a m a d a n s o n r a A t a t ü r k : — «Kra l la r . . . ancak k ra l l a r ö y l e o lur ,» d i y e cevap

v e r d i . Bu c ü m l e n i n an lamın ı çok s o n r a , d ü ş ü n e d ü ş ü n e an

l a d ı m . Bugün daha iy i a n l ı y o r u m ya . Fakat o zaman bu ger e k s i z s o r u y u neden s o r d u ğ u m a son radan p i ş m a n oldum v e ü z ü l d ü m . B e n i m n e m e g e r e k t i ?

Bu k o n u ş m a d a n son ra K ö ş k t e n en son b iz ç ı k t ı k . Trene b i n i p Konya 'n ın y o l u n u t u t t u k . A f g a n Kra l ı Emanul lah Han da aynı gün İ s tanbu l ' a ha reke t e t t i . O rada b i r kaç gün k a l d ı .

K O N Y A ' D A BİR OLAY

D Ü Ş Ü K A f g a n Kra l ı A m a n u l l a h Han 'dan k u r t u l m a k i ç in gece y a n s ı ka ra r v e r i l e n ani y u r t gez i s i nde i l k du rak K o n ya i d i . Konya 'da A t a t ü r k ' ü n ev i v a r d ı . A k ş a m so f ras ın ı haz ı r ladık . Başso f rac ı İ b r a h i m ' l e ben h i z m e t e d i y o r d u k . O n k i ş i l i k b i r s o f r a y d ı b u . Tam so f raya o t u r u l m u ş t u k i , Recep Züh tü ve orada bu lunan m i l l e t v e k i l l e r i t e l â ş l a g e l d i l e r :

— « A m a n Paşam ç o k fena,» ded i l e r . — «Hay ro la , y o k s a bas ı ld ık m ı? N e y m i ş f ena o lan?» On la r y i n e aynı h e y e c a n l a : — «Gid iş çok f ena , be rba t Paşam.» — «Fena o lan ned i r?» — «Burada K o m ü n i z m a l m ı ş y ü r ü m ü ş . Bü tün Konya

L ises i ö ğ r e n c i l e r i ve baş la r ındak i ö ğ r e t m e n l e r i , ha t ta m ü dürü de b e r a b e r l e r i n e a larak baş tan başa K o m ü n i s t o l m u ş . Eğ i t im i de o y o l d a . Bu hal ne o lacak?»

Bu k o n u ş m a y ı ayak ta d i n l e y e n A t a t ü r k , Recep Z ü h t ü ' -nün s ö z l e r i n i n b i t t i ğ i n i an lay ınca g ü l e r e k so f r aya o t u r d u k tan s o n r a :

— «Can ım Pad işah l ığ ı i s t e m i y o r l a r ya . İ ş in ö tek i t a raf ı düze l i r . Bunun ko rku lacak nes i va r? O da b i r ç e ş i t


C u m h u r i y e t t i r , » d i y e on la r ı y a t ı ş t ı r m a ğ a ç a l ı ş t ı . Konya 'da b i r i k i gün ka l ıp i n c e l e m e l e r d e bu lunduk tan

son ra A d a n a ' y a , o radan Gaz ian tep 'e uğ rad ık . Daha son ra da Ya lova ' ya ge ld i k .

Bu arada b i r s ü r e T ü r k i y e ' d e n ay r ı lan A m a n u l l a h Han, t e k r a r İ s tanbu l ' a g e l m i ş v e A t a t ü r k ' ü z i y a r e t e t m e k is tem i ş t i . O gün D o l m a b a h ç e Saray ında yap ı l acak bu luşmad a hazır b u l u n m a k i ç i n t o r p i d o y l a Y a l o v a ' d a n ha reke t edip İ s tanbu l ' a g e l d i k . Bu g ö r ü ş m e ik i saa t kadar s ü r d ü . Konuk A m a n u l l a h Han , ka lmas ı i ç i n ayr ı lan y e r e g i t t i . Biz de tekrar Y a l o v a ' y a d ö n d ü k . Bu gez i s ı ras ında i l g i nç b i r o lay o l d u : İ s tanbu l ' a g e l i r k e n , k ı rk m i l s ü r a t y a p ı y o r d u k . Bu sü r a t i n m e y d a n a g e t i r d i ğ i da lga la r ın ş i d d e t i y l e A d a k ıy ı la r ın d a b u l u n a n bazı sanda l l a r p a r ç a l a n m ı ş l a r d ı . Bunu A t a t ü r k ' e d u y u r u n c a «biz r a n d e v u y a y e t i ş m e k i ç i n s ü r a t l i g e l d i k . O n la r ın ne kabaha t i va r . D e r h a l a ra t ıp b u l d u r u n . Tazminat v e r m e k s u r e t i y l e za ra r la r ın ı ka rş ı l ay ın . B i z im yüzümüzden zarara uğ ramas ın la r ,» b u y r u ğ u n u v e r d i .

JAPON VELİAHTINA VERİLEN DERS

J A P O N v e i i a h t ı A n k a r a ' y a g e l d i ğ i gün k e n d i s i n i garda fcarşılamak i ç in D ı ş i ş l e r i bakanı T e v f i k Rüş tü A r a s , C u m hurbaşkan l ığ ı U m u m i kâ t i b i T e v f i k B ı y ı k o ğ l u , başyazar Rüsuhi Savaşç ı v e asker î , m ü l k î e r k â n i s t asyona g i t m i ş l e r d i .

Japon Ve i i ah t ı t r e n d e n i n i nce ya ln ız İVİareşal Fevzi Çakmak ' la D ı ş i ş l e r i bakanı T e v f i k Rüş tü A r a s ' ı n e l l e r i n i s ık mış, ö b ü r l e r i n e pek i l g i g ö s t e r m e m i ş . Bu ha l T e v f i k ve Rüsuhi Bey le r i n çok canın ı s ı k m ı ş . Çankaya K ö ş k ü n e ge ld i k leri zaman A t a t ü r k , başyave r i v e T e v f i k Beyi ho lde k a r ş ı ladı. T e v f i k Beye :

— «Japon v e l i a h t ı n ı nas ı l bu ldunuz?» d i ye sorunc:n Tevf ik Bey b i r d e n b o ş a n d ı . İ s t asyonda uğ rad ık la r ı m u a m e leyi aynen a n l a t t ı :

— «Paşam, v e l i a h t b iz i adam y e r i n e koyup e l l e r i m i z i bi le s ı kmad ı ,» d e d i .

Bunun üze r i ne A t a t ü r k :

— «Çok m a ğ r u r o l m a s ı n l a r . G u r u r iy i b i r şey d e ğ i l dir .» d i y e h e m kanaa t in i b e l i r t t i , h e m d e i l e r i g ö r ü ş l ü l ü ğ ü nün b i r ö r n e ğ i n i daha v e r d i . N i t e k i m , a radan y ı l l a r g e ç t i k -

F: 22


t e n son ra o g u r u r l u , k i b i r l i v e l i a h t ı n koskoca Japon İmpar a t o r l u ğ u , m ü t t e f i k l e r i y o k e d e c e ğ i d ü ş ü n c e s i y l e savaşa g i r m i ş , f a k a t sonunda büyük b i r y e n i l g i y e u ğ r a m ı ş t ı .

Ve l i ah t ı n g e l i ş i n d e n b i r saa t son ra M a r m a r a Köşkünde b i r ö ğ l e n y e m e ğ i v e r i l d i . V e l i a h t a Gazi O r m a n Çiftl iği g e z d i r i l d i . A t a t ü r k , V e l i a h t a ç o k naz ik d a v r a n ı y o r d u . Bu hal ben i e p e y c e ü z m ü ş t ü . Ö y l e y a , k e n d i s i n i ka rş ı l amağa giden i l g i l i d e v l e t adamla r ım ız ı h i çe saya rak e l l e r i n i b i le sıkm a k i n c e l i ğ i n i g ö s t e r m e y e n b i r i nsana , i s t e r v e l i a h t olsun, bu i l t i f a t l a r n i yeyd i? Hâ lâ bu nezake te b i r a n l a m veremi-y o r d u m ,

A t a t ü r k . Japon v e l i a h t m ı n kaba l ığ ına i y i d e n i y i ye içerl e m i ş t i . Ö y l e y a , d ü n y a n ı n öbü r ucundan ka l k , d o s t b i r ülkeye ge l d e . sen i ka rş ı l ayan la r ın e l i n i s ı k m a . Bu kabalığa i n c e l i k l e ka rş ı l ı k v e r m e k ve onu u t a n d ı r m a k g e r e k t i . Bu yüzden A t a t ü r k , v e l i a h t a çok naz ik dav ran ı yo r , i l t i f a t ediy o r d u . Ha t ta z i ya fe t so f ras ın ın özen le haz ı r l anmas ıy la kend i u ğ r a ş m ı ş t ı .

Y e m e k a ras ında A t a t ü r k , Japon t a r i h i n d e n söz açmışt ı . V e l i a h t a ç e ş i t l i s o r u l a r s o r u y o r , daha onun karş ı l ı k verm e s i n e m e y d a n b ı rakmadan, s o r u s u n u n karş ı l ığ ın ı yine k e n d i s i v e r e r e k v e l i a h t ı h a y r e t t e n h a y r e t e düşürüyordu . A t a t ü r k , t a r i h t e ün lü Japon savaş la r ın ı s ı ra l ı yo r , Japon mit o l o j i s i n d e n söz ed i yo r , b i r Japon kadar Japonya 'n ın coğra f yas ından ö r n e k l e r v e r i y o r d u . V e l i a h t , adamak ı l l ı şaşırm ı ş t ı . O y s a Japon la r zek i o l u r l a r d e r l e r . B i z i m konuğun ağzı aç ık , A t a t ü r k ' ü n ezbe re o k u d u ğ u Japon ş a i r l e r i n i n şiirl e r i n i d i n l i y o r d u . A t a t ü r k «Japon ş i i r i n i n dünya edeb iya t ın da çok b ü y ü k y e r i va rd ı r ,» d i y e ş i i r d i z e l e r i n i a rka arkaya s ı ra lad ı kça , v e l i a h t ı n şaşk ın l ığ ı a r t ı y o r d u . V e l i a h t «bunları n e r e d e n öğ rend in i z?» d i y e de s o r a m a d ı . A t a t ü r k ' ü n bi lgi v e haf ızas ına hay ran k a l d ı , ade ta O 'nun e s i r i o l d u . Öyle s a n ı y o r u m k i , v e l i a h t , kend i ü l k e s i n e v e m i l l e t i n e i l işk in


birçol< ş e y l e r i , o g e c e yabanc ı b i r ü l k e d e , o ü l k e n i n devlet başkanın ın ağz ından ö ğ r e n m i ş t i .

Japon v e l i a h t ı m ş a ş ı r t a n o lay ş ö y l e o l m u ş t u ; A t a t ü r k herkesi kend ine hay ran b ı rakmas ın ı b i l en i nsand ı . Japon vel iahtının g e l i ş i n d e n b i r kaç gün önce Japonya ' ya i l i ş k i n bir hay l i k i t ap k a r ı ş t ı r m ı ş , b i l g i e d i n m i ş t i . V e l i a h t a bun la rı s ö y l e m e y i d ü ş ü n ü r k e n , i s t a s y o n d a k i o can s ık ıc ı o lay meydana g e l m i ş . A t a t ü r k de Japon k o n u ğ u m u z a yuka rda anlattığımız ş e k i l d e i l g i g ö s t e r i p , ü l k e s i n e i l i ş k i n b i r çok soru s o r m u ş ve karş ı l ığ ın ı y i ne k e n d i s i v e r e r e k , ona hak-ettiği de r s i i n c e l i k l e a n l a t m ı ş t ı .

IRAK KRALİ FAYSAL' IN GELİŞİ

IRAK Kra l ı I. F a y s a l ' m A n k a r a ' y a g e l i ş i n d e y i n e hareke t l i g ü n l e r g e ç i r m i ş t i k . Üç gün kadar y u r d u m u z d a konuk ka lan K r a l , A t a t ü r k t a ra f ı ndan i l g i y l e k a r ş ı l a n m ı ş t ı .

Kra l o n u r u n a M a r m a r a K ö ş k ü n d e b i r z i y a f e t ver i ld i . Bu z i y a f e t t e M e c l i s Başkanı Kâz im Öza lp , başbakan İsmet İ nönü , U m u m i kâ t i p T e v f i k B ı y ı k o ğ l u , başyave r v e bakanlar hazır b u l u n u y o r l a r d ı . Z i y a f e t ç o k s a m i m i b i r hava içind e g e ç t i . Y e m e k t e n s o n r a . K r a l , Gazi O r m a n Ç i f t l i ğ inde g e z d i r i l d i . Ü ç g ü n l ü k r e s m i z i y a r e t t e n son ra K r a l , t ren le İ s t anbu l ' a h a r e k e t e t t i . I rak Kra l ı h i ç d e İ ran Şahına benzem i y o r d u . A k ş a m l a r ı b i r kaç kadeh v i s k i ya da kok tey l içm e y i u n u t m u y o r d u . Öze l haya t ı ç o k s a k i n d i . Kend i hal ind e g ö r ü n ü y o r d u . K ibar t a v ı r l ı y d ı . Boğazına d ü ş k ü n değ i ld i . Ö r n e ğ i n A f g a n Kra l ı g ib i p i lava m e r a k ı y o k t u .

VENİZELOS'UN GELİŞİ

Y U N A N İ S T A N başbakanı V e n i z e l o s ' u n İ s tanbu l ' a ge l i ş i o l d u k ç a e n t e r e s a n o l d u . Daha b i r kaç y ı l ö n c e T ü r k i y e ' y i a lmak , A n k a r a ' y ı kend i ü l k e s i n e k a t m a k i s t e y e n bu adam ı . Tanr ı , A n k a r a ' y a g e l m e y i nas ip e t m i ş t i . Fakat y e n i l d i k t e n son ra , a s k e r l e r i den i ze d ö k ü l d ü k t e n s o n r a , konuk o la rak , acı d u y a r a k .

V e n i z e l o s ' u n g e l d i ğ i gün A t a t ü r k , k e n d i s i n i esk i Köşkt e kabu l e t t i . Bu z i ya re t do l ay ı s ı y l e a rkadaş la r ı y l a he rhang i b i r f i k i r y ü r ü t t ü ğ ü n ü h a t ı r l a m ı y o r u m . Ya ln ız sabah g i y i n i r k e n be rbe r IV lehmet 'e t a k ı l d ı :

— « M e h m e t , bugün V e n i z e l o s ' u n ayağına g i deceğ i z . K e n d i s i y l e g ö r ü ş e c e ğ i z . Buna ne de rs i n?»

A t a t ü r k , b e r b e r i y l e s ık sık ş a k a l a ş ı r d ı . M e h m e t b i r an d ü ş ü n d ü k t e n s o n r a :

— «Paşam, ben sfizin y e r i n i z d e o l s a m ne g i d e r , ne de g ö r ü ş ü r ü m . Ç ü n k ü o m i l l e t , b i z i m S e l â n i ğ i m i z i ( be rbe r S e l â n i k l i y d i ) , t o p r a ğ ı m ı z ı , y e r i m i z i a l d ı . Bu y e t m i y o r m u ş g i b i , b i r de A n k a r a m ı z ı a l m a y a k a l k t ı . Bü tün bun la rdan s o n ra s iz on la r l a d o s t g ib i konuşacaks ın ı z . Ben o l s a m y a p m a m . »


A t a t ü r k , b e r b e r i n i n sa f ça s ö z l e r i n i d i n l e r k e n h iç kızm a d ı . Ha t t a o n u n s a m i m i y e t i n d e n m e m n u n b i l e ka ld ı .

— «Bu m e m l e k e t i ş i d i r . Bu yüzden d o s t o l m a ğ a , dost g ö r ü n m e y e m e c b u r u z . H e m bunu yapmazsak , t a r i h bizi a f f e tmez .»

A t a t ü r k , i ş te i l k T ü r k - Y u n a n d o s t l u ğ u n u n t e m e l l e r i n i o gün a t m ı ş t ı . V e n i z e l o s ' l a K ö ş k t e k i g ö r ü ş m e ik i saat kadar s ü r d ü . E r tes i gün Gazi O r m a n Ç i f t l i ğ i n d e konuk onuruna o tuz k i ş i l i k b i r y e m e k v e r i l d i . Y e m e k çok s a m i m i bir hava i ç i nde g e ç t i . Yunan Başbakan ı , A t i n a d a n g e l i r k e n bir sand ık şarap h e d i y e g e t i r m i ş t i . A t a t ü r k de konuğa Anka ra 'dan ay r ı l ı r ken b i r ka fes i ç i nde beyaz renk l i çok güzel b i r A n k a r a Ked is i h e d i y e e t t i .

Y u n a n i s t a n başbakanı V e n i z e l o s ' u n z i y a r e t i n e , b i r süre son ra o d e v r i n başbakan ı İ s m e t İ nönü , A t i n a ' y a g ide rek ka rş ı l ı k v e r m i ş t i r .

Y U G O S L A V KRALININ GELİŞİ

Y U G O S L A V Kralr A l e k s a n d r a , 4 Ek im 1933 Ç a r ş a m b a günü b i r torpr idoyla i s tanbu l ' a g e l m i ş t i . Kra l g e l d i ğ i gün D o l m a b a h ç e Sa raymda A t a t ü r k ' ü z i ya re t e t t i . A t a t ü r k . Sa-r a y m ün lü s a l c n l a r m d a n b i r i o l an S o m a k i Sa lonunda Kra l ı kabu l e t t i . G ö r ü ş m e d e o zaman D ı ş i ş l e r i bakanı o lan Tevf i k Rüştü A r a s ' l a u m u m i kâ t i p Hasan Rıza Soyak da b u l u n u y o r d u .

Kra la ö n c e b i r a l a tu r ka kahve s u n d u m . Bi raz sonra da l i m o n a t a ve b i s küv i g e t i r d i m . Kra l ç o k m e m n u n k a l m ı ş t ı . Teşekkü r e d e r e k a y r ı l d ı , t o r p i d o s u n a d ö n d ü . Y a r ı m saat son ra A t a t ü r k , Sakarya m o t o r u y l a t o r p i d o y a g i d e r e k Kra l ın z i y a r e t i n e ka rş ı l ı k ta b u l u n d u . Biz de t o r p i d o y a be rabe r g i t m i ş t i k . On la r ya r ım saa t kadar kamarada g ö r ü ş ü r l e r k e n , biz de d ışarda b e k l i y o r d u k . İ çe rde A t a t ü r k ' e ş a m p a n y a sundu la r . B iz le re de d ışa rda b i r e r kadeh ş a m p a n y a , b i s k ü v i , l i k ö r l ü ç i k o l a t a ve havyar l ı kanape le r v e r d i l e r . A t a t ü r k g ö r ü ş m e d e n m e m n u n o la rak ç ı k t ı . Tek ra r m o t o r a b i n e r e k Saraya döndük . O gece Sarayda k ı r k k i ş i l i k kadar b i r z i y a f e t v e r i l d i . K ra l ı n z i y a r e t i n e b ü y ü k ö n e m v e r i l d i ğ i n d e n m i d i r ned i r , Toka t l ı yan O t e l i n d e n ga rson la r v e y e m e k l e r


g e l m i ş t i . Y e n i l d i , i ç i l d i . B i l i nen n u t u k l a r ç e k i l d i . Hat ı r la r ım ç o k hoş b i r g e c e y d i . H e r k e s i n y ü z ü n d e n n e ş e ak ıyordu. Saat i k i y e d o ğ r u K r a l , b i r m o t o r a b i n e r e k Saraydan ayr ı ld ı .

K o n u k g i t t i k t e n son ra a rkadaş la r ı A t a t ü r k ' e : «Kralı nas ı l bu ldunuz?» d i y e so rdu la r .

— «Çok naz ik , ç o k zek i b i r a d a m . M e m l e k e t i i ç i n çal ı ş m ı ş , ça l ı ş ı yo r . M a k û l g ö r ü ş l ü . K e n d i s i n i çok beğend im,» d i y e h o ş n u t l u ğ u n u g ö s t e r d i .

A t a t ü r k ' e i l i ş k i n an ı la r a ras ında y e r a lan k r a l l a i lg i l i b i r t a n e s i va rd ı r k i , çok h o ş u m a g i d e r . O gece konuşu lup k o n u ş u l m a d ı ğ ı n ı d u y m a d ı m ama, y i n e de yazmadan geçem e y e c e ğ i m .

Kra l A l e k s a n d r a , A t a t ü r k ' e : — «Size b i r s ı r r ı m ı s ö y l e y e c e ğ i m , » d e m i ş . Ko l tuğa

o t u r d u k t a n s o n r a da ş u n u e k l e m i ş : «Eğer bazı A v r u p a devl e t l e r i n i n v a a d l e r i n e i nansayd ık . Yunan l ı l a r ı n y e r i n e A n a d o l u ' y a biz ç ıkacak t ı k .»

A t a t ü r k , g ü l e r e k Kra l ın e l i n i s ı k m ı ş : — « Ö y l e y s e g e ç m i ş o l s u n d i y e y i m Ekse lans ,» d e m i ş . Y u g o s l a v k ra l ı b i r s ü r e sonra F ransa 'ya g i t t i ğ i s ı rada

M a r s i l y a l iman ında s u i k a s t ç ı l a r t a ra f ı ndan ö l d ü r ü l m ü ş t ü r .

«ÖZSOY» OPERASI NASIL YAZILDI

ATATÜRK, Türk - İ ran d o s t l u ğ u n u n g e l i ş m e s i n e büyük ö n e m v e r i r d i . B u nu , İ ran Ş a h m m T ü r k i y e ' y e yap t ığ ı z i ya re t s ı ras ında daha iy i a n l a d ı m . Şahın g e l e c e ğ i k e s i n l e ş t i ğ i s ı ra la rda T ü r k l e r l e İ ran l ı l a r ın soy v e k ü l t ü r bak ım ından kardeş o l d u ğ u n u , s ı r f b i r m e z h e p savaş ı y ü z ü n d e n ayr ı ld ık la r ın ı b e l i r t e n b i r p i y e s yaz ı l ıp , b u n u n ope ra o l a rak o y n a n m a s ı n ı i s t e d i . Bunun i ç i n M ü n i r H a y r i Ege l i ' y i çağ ı r ıp ge rek l i e m r i v e r d i .

A n k a r a ' d a b ü t ü n m ü z i s y e n l e r s e f e r b e r e d i l d i . İ s tan b u l ' d a n N i m e t V a h i t Han ım ve t ü m o r k e s t r a , A n k a r a ' d a n M u s i k i M u a l i m M e k t e b i e l e m a n l a r ı b u l d u r u l d u . İ zm i r ' e g i t m e k t e o l an b e s t e k â r A h m e t A d n a n Saygun t r e n d e n i n d i r i l i p A n k a r a ' y a g e t i r i l d i . D ö r d ü n c ü g ü n ope ran ın i l k bes t e l e r i p rovaya k o n u l d u . Y i r m i g ü n i ç i n d e «Özsoy» ope ras ı b i t i r i l d i . A t a t ü r k p r o v a l a r a g e l d i .

A n k a r a Ha l kev i b i nas ın ın b i r b ö l ü m ü d e ğ i ş t i r i l e r e k öze l b i r d a i r e ha l i ne g e t i r i l d i . Her e ş y a n ı n y e r i n i A t a t ü r k kend i s e ç t i . Bahçeye b ü y ü k ağaç la r g e t i r i l d i ve d i k i l d i . İş t e «Özsoy» ope ras ı b ö y l e m e y d a n a g e l d i . H e m de ne ge -


l i ş . . . Y i r m i g ü n d e yazı l ıp , b e s t e l e n e r e k , o y n a n m a s ı şart ıyla . Ü s t e l i k başa r ı y la da o y n a n d ı .

A r a d a n uzun b i r zaman g e ç m i ş t i . A t a t ü r k , kısa bir zamanda y a p ı l m a s ı n ı i s t e d i ğ i b i r iş i b i r bakandan i s t i yo r .

— «E fend i , s e n ne s ö y l ü y o r s u n . Biz y i r m i günde opera y a z m ı ş , b e s t e l e m i ş , o y n a t m ı ş b i r m i l l e t i n i z . E l ve r i r k i , e lebaş ı davas ına inansın ,» d i ye ç ık ı ş ı yo r .

İRAN Ş A H İ N İ C İ N ÇARPTI

İRAN Şahı Tü rk i ye ' y i z i ya re t edecek . Bu haber duyu lu r duyu lmaz Şah o n u r u n a h e p i m i z e y e ş i l f r ak l a r yap t ı rd ı l a r . Kad i f e yaka l ı , sar ı d ü ğ m e l i , o zaman ın modas ı o lan f r ak lar...

1934 y ı l ın ın haz i ran baş la r ı yd ı . İ ran Şahına m i h m a n d a r o la rak a tanan O r g e n e r a l F a h r e t t i n A l t a y , Şahı T rabzon 'da ka rş ı l amağa g i t t i . Şahı T rabzon 'dan Yavuz z ı rh l ı s ına b i n d i r ip S a m s u n ' a g e t i r i y o r l a r . Ka raden iz ' de i l e r l e r k e n Şah , Yavuz 'un 2 8 ' l i k koca t op l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u t a r e t e (z ı rh l ı k u l e y e ] g i r m e k i s t e m i ş . Darac ık g i r i ş y e r i n d e n e l b i s e l e r i n in k i r l e n m e s i pahas ına , b i r t o p e r i n i n yuka r ı ç e k m e s i y l e g e ç i p , yukar ı ç ı k m ı ş v e Türk k ıy ı la r ın ı k u l e d e n s e y r e t m i ş .

Samsu n 'd a büyük b i r ka r ş ı l ama t ö r e n i o l m u ş . A t a t ü r k ' ün 19 M a y ı s 1919'da va tan ı k u r t a r m a k i ç i n S a m s u n ' d a ayak bas t ığ ı i s ke l eye d ö ş e n e n ha l ı la r üze r i nde y ü r ü y e r e k t r e n e b in ip A n k a r a ' y a g e l m i ş t i .

Şah , A n k a r a ' y a g e l m e d e n ik i a k ş a m önce A t a t ü r k , D ı ş i ş l e r i bakanı T e v f i k Rüş tü A r a s ' a s o r d u :

— «Şah H a z r e t l e r i i çk i v e s a i r e ku l l an ı yo r m u acaba? M a l u m a t ı n ı z va r mı?»

3 4 0 ATATİJRK'ÜN UŞAĞI İDİM

— « Z a n n e d e r s e m akşam la r ı i k i üç kadeh konyak içerm iş .»

A t a t ü r k , Şahı i s t a s y o n d a k a r ş ı l a d ı . O sahney i h iç u n u t a m a m . Ka laba l ığ ın a ras ında p a r m a k l a r ı m ı n ucuna basa rak g ö r m ü ş t ü m . Şah t r e n d e n iner i n m e z ö p ü ş t ü l e r . Şahı , A n k a r a Palas O t e l i n e kadar g e ç i r d i .

A k ş a m saa t on yed i su la r ında Şah Haz re t l e r i Köşke g e l d i . Resmi kabu l y a p ı l d ı . M u s i k i M u a l l i m M e k t e b i öğr e n c i l e r i daha, ö n c e K ö ş k e g e l i p , y e r l e r i n i a l m ı ş l a r d ı . Önce İ ran M i l l î M a r ş ı ç a l ı n d ı . Bunu b i z i m İ s t i k l â l M a r s ı izl e d i .

B i r gün ö n c e T e v f i k Rüş tü A r a s , Şahın konyak i ç t i ğ i n i s ö y l e d i ğ i i ç i n k o k t e y l d e İ ran h ü k ü m d a r ı n a konyak s u n m a ğa kara r v e r m i ş t i m . Tören b i t e r b i t m e z İ b r a h i m ' l e ben Şaha s u n u l m a k üzere e l i m i z d e v e r m u t , l i kö r , konyak t e p s i s i o l d u ğ u ha lde sa l ondan i çe r i g i r d i k . İ b r a h i m t e p s i y i t u t u y o r d u . Teps iden b i r kadeh konyak a l ıp , Şaha d o ğ r u gö tü r m e ğ e haz ı r l an ı r ken , k o n u k l a r ı n i çk i i ç m e d i ğ i n i daha önce ö ğ r e n m i ş o lan A t a t ü r k , bana kaş göz i ş a r e t i y l e «dur» işar e t i y a p t ı . Tam yüzge r i e t m e ğ e haz ı r l an ı yo rdum k i . Şah bu vaz i ye t i g ö r d ü v e e l i y l e ben i çağ ı rd ı . Y ü z ü m e baka rak e l i ni u z a t t ı , kadeh i a l d ı . A r k a s ı n d a n b i r k a d e h , b i r , b i r daha. . . D e r k e n «şere fe ,» d i y e d i y e kadeh le r i y u v a r l a d ı .

A t a t ü r k , ö m r ü n d e h iç i çk i i ç m e y e n Şahın kadeh le r i d i k i ş i n e h a y r e t l e b a k ı y o r d u . Ş a h , T ü r k i y e ' d e g ö r d ü ğ ü bü y ü k k o n u k s e v e r l i k t e n m i , y o k s a i l k i ç k i n i n r e h a v e t i n d e n m i ned i r , g a y e t m e m n u n d u . K e y i f l e n m i ş , n e ş e l e n m i ş t i . A t a t ü r k de . Şah i ç t i ğ i i ç i n m e m n u n . D ışa rda ö ğ r e n c i l e r « Y u r d u n t a n y e r i aş t ı ü l k ü m ü n » marş ın ı s ö y l ü y o r l a r d ı .

Saat g e c e n i n y i r m i i k i s i n e doğ ru y e m e k sa lonuna i n i l d i . H e r k e s s o f r a d a k i y e r i n e o t u r d u . A t a t ü r k t a m so f ran ın o r t a s ı n d a y d ı . Sağında Şah v a r d ı . S e r v i s t e i l k y e m e k ço rba , av e t i , sebze v e ş a r a p t ı . Şah , haya t ında i l k kez o la rak b u rada şa rap da i ç t i . Ondan sonra p r o t o k o l n u t k u n u yazı l ı


olarak o k u d u . Y e m e k ç o k s a m i m i b i r hava i ç i nde g e ç m i ş ti. Ya lnız so f r ada h iç kad ın k o n u k y o k t u .

Y e m e ğ i n s o n u n a d o ğ r u A t a t ü r k ve Ş a h , candan b i r ş e kilde sa r ı l ı p ö p ü ş t ü l e r . Bundan s o n r a a ld ığ ı i ç k i l e r i n e t k i si faz la laş t ı ve Şah fena laş ınca k e n d i s i n i t e r a s m e r d i v e n ler inden g ü ç l ü k l e i n d i r i p , A n k a r a Palasa uğu r lad ık .

Er tes i sabah Prof . A f e t İ nan : — «Nas ı l , güze l o l d u mu?» d i y e s o r d u . — « Ü ç ü n c ü y e m e k t e n son ra paydos o ldu,» d e y i n c e ,

Afet H a n ı m : — «Ne d e m e k bu?» d i y e t e k r a r s o r d u . Ben de a k ş a m k i vaz i ye t i baş ından sonuna kadar an

lat t ım. Kahkaha la r la g ü l d ü . E r tes i akşam s o f r a d a A t a t ü r k , b i r gece ö n c e k i z i ya fe t i

hat ı r layarak s e r t b i r ş e k i l d e bana ş ö y l e ç ı k ı ş t ı : — «Beğend in m i yap t ığ ın ı? Ben i şa re t e t t i ğ i m ha lde

d in lemey ip v e r d i n adama k o n y a ğ ı , c i n ç a r p m ı ş a döndür dün.»

— «Paşam, Şah za ten i ç i y o r m u ş . Tev f i k Rüş tü Bey söy led i . He rha lde b i z i m konyak la r s e r t g e l d i , m i d e s i ka l dırmadı,» d e d i m .

İKİ ARSLAN BİR POSTA SIĞMAZ

İRAN Şahı Rıza Peh iev i , T ü r k i y e ' y i z i ya re t i sırasında A t a t ü r k ' l e be rabe r İ zm i r ' e , o radan Babaesk i y o l u y l a Çanakk a l e ' y e b i r gez i y a p m ı ş t ı . Bu gez i ye ka t ı l an Hasan Rıza Soyak ' ı n d ö n ü ş t e an la t t ığ ı b i r o lay , A t a t ü r k ' ü n ne kadar m e r h a m e t l i b i r i nsan o l d u ğ u n u g ö s t e r d i ğ i i ç i n h iç aklımdan ç ı k m a m ı ş t ı r .

Çanakka le yak ın la r ı ndak i K i raz l ı b ö l g e s i n d e kurulm a k t a o lan ga rn i zonun t e m e l a t m a t ö r e n i n i d e ik i devlet adamın ın g e l i ş g ü n ü n e r a s t l a t m ı ş l a r . A t a t ü r k o bölgeye g e l i n c e k ı ta la r ı i k i ye ay ı r ıp k ü ç ü k b i r m a n e v r a yapt ı rmış . Şah ' la b i r l i k t e b i nd iğ i aç ık o t o m o b i l l e t a t b i k a t ı i z l eye rek tem e l a tma t ö r e n i n i n yap ı lacağ ı y e r e kadar g e l m i ş . Temele b i r k u t u i ç i nde ik i d e v l e t başkanı t a ra f ı ndan imzalanmış ik i kâğ ı t k o n u l m u ş . A t a t ü r k , Şah'a m a n e v r a n ı n sonucunu e l i y l e i şa re t e d e r k e n , b i r k o y u n u n t e m e l e ya t ı r ı l ı p boğazının k e s i l m e k üzere o l d u ğ u n u g ö r ü n c e «durunuz» d i ye bağ ı r m ı ş . Söz le r i n i b i t i r d i k t e n s o n r a da baş ın ı öbü r tarafa ç e v i r e r e k , «Ş imd i ku rban ı kes in ,» d e m i ş . Şah bundan duyduğu hay re t i aç ığa v u r u n c a A t a t ü r k :


— «Evet , ben kana b a k a m a m . B i r t a v u ğ u n boğaz lanmasına b i l e t a h a m m ü l e d e m e m . »

Şah d a y a n a m a m ı ş :

— «Fakat bu kadar b u l u n d u ğ u n u z savaş meydan la r ı , »

d iyecek o l m u ş .

— «Ha o başka m e s e l e . Savaş m e y d a n l a r ı n d a c e s e t lerin ü z e r i n d e n a t l aya rak g i d e r i m . O b a m b a ş k a b i r «işt i r ,» demiş.

İ ran Şahının g e l i ş i n i n e r t e s i g ü n ü ben i A n k a r a ' d a n is tanbul 'a g ö n d e r d i l e r . G ö r e v i m Saray ı h a z ı r l a m a k t ı . A t a türk, Şah la be rabe r Ba l ı kes i r , Uşak . İ zm i r v e Ç a n a k k a l e ' y e g i t t i k ten son ra İ s tanbu l ' a g e l d i . Konuk la r b e k l e n e d u r s u n , Saray m e n s u p l a r ı n ı b i r d ü ş ü n c e d i r a l m ı ş t ı : A c a b a ik i dev let adamı da D o l m a b a h ç e ' d e m i o tu racak la r , yoksa A t a t ü r k Bey le rbey i 'ne m i g i d e c e k ?

i s t a n b u l v a l i s i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ i le Saray la r m ü d ü rü Sezai Se lek baş başa v e r m i ş l e r , g ö r ü ş ü y o r , f aka t b i r çözüm y o l u b u l a m ı y o r l a r d ı .

— «Bunda d ü ş ü n e c e k ne var? İk i a r s l an b i r pos ta sığmaz.» d e d i m . «Şah m i s a f i r d i r . D o l m a b a h ç e ' d e o t u r u r , A ta tü rk d e Bey le rbey i ' nde .» d e y i n c e :

— « A f e r i n Çe leb i .» d e d i l e r . B e n i m d e d i ğ i m i yap t ı l a r . Şahın g ö n l ü n ü hoş e t m e k i ç i n A t a t ü r k ' ü n ya t t ı ğ ı oda

v e r i l m i ş t i . Fakat Ş a h . ka ryo lada y a t m a ğ ı s e v m e d i ğ i i ç i n h izmetkâr ına kend i y e r ya tağ ın ı g e t i r t t i . Ş a h , maşa l l ah boylu b o s l u y d u . Ya tağa zor s ı ğ ı y o r d u . : Bu ya tak ha l laca a t t ı r ı ld ı , y e r e y a y ı l d ı . Ü z e r i n e d e Tahran 'dan g e t i r d i k l e r i bir c i b i n l i k k o n d u . Fakat Şah ' ı b i r t ü r l ü u y k u t u t m u y o r d u . Yavuz' la i k i t o r p i d o . D o l m a b a h ç e önüne d e m i r l e m i ş l e r d i . Donanma ış ık la r la d o n a t ı l m ı ş t ı . Ha lk , Şah onu runa den izde donanma ş e n l i k l e r i yap ıyo r , vapu r g ü r ü l t ü l e r i , hava i f i ş e k ler u y u m a s ı n a enge l o l u y o r d u .

Şahın h i z m e t i n i g ö r e n b i r M a h m u t Han v a r d ı . Han ne


d e r s e Şah onu y a p ı y o r d u . IVlahmut Han hizmet l<ârdı ama, son radan Şah ' ın al<rabası o l d u ğ u n u d u y d u m .

Şahın ka ld ığ ı d a i r e n i n banyo b ö l ü m ü n ü , İ ran l ı la r çaya m e r a k l ı o l d u k l a r ı n d a n çay ocağ ına ç e v i r m i ş l e r d i . Semaverle r kayn ıyo r , çay la r d e m l e n i y o r d u . Banyo d a i r e s i n i çayhane y a p m a k k i m i n ak l ına ge l i r ?

Şahın h i z m e t ç i s i M a h m u t Han yan ıma g e l e r e k , denizdek i d o n a n m a ş e n l i k l e r i n d e n baş lad ı y a k ı n m a ğ a :

— «Bu s e s i n k e s i l m e s i i ç i n ne y a p a l ı m C e m a l Han?" d i y e s o r u n c a , yave r C e v d e t Beye t e l e f o n ede rek durumu a n l a t t ı m .

H e m e n d o n a n m a y a b i r m o t o r g ö n d e r i l d i . Bü tün elekt r i k l e r s ö n d ü r ü l d ü . Fakat e ğ l e n c e l e r i n ardı a rkas ı kesileceğe b e n z e m i y o r d u . Şahın ya t t ı ğ ı odan ın önünde stop eden b i r a raba v a p u r u n u n i ç i nde ha lk davu l zu rna çalarak ç ı l g ınca e ğ l e n i y o r d u . Şah çok faz la y o r g u n d u ve dinlenm e ğ e i h t i yac ı v a r d ı . Şahın h i z m e t k â r ı t e k r a r yan ıma gel e rek :

— «Bun lar ı da d u r d u r a m a z mıs ın ız?» ded iğ i zaman:

— «Biz bu e ğ l e n c e y i A t a t ü r k ' e b i l e yapmad ık . Şah H a z r e t l e r i i ç i n yap ı l ı yo r . Bu ha lk ın e ğ l e n c e s i d i r , sevg is i -d i r . Buna enge l o lamayız ,» d i y e r e k ka rş ı l ı k v e r d i m . Ve gece saa t y i r m i d ö r d e kadar halk d a v u l u n u , zu rnas ın ı çaldı. Ç ı lg ınca e ğ l e n d i . Sonunda da vapu r d e m i r a la rak g i t t i .

Ben Şahın bu s e v g i g ö s t e r i s i n e enge l o (mak isteyec e ğ i n i h i ç s a n m ı y o r d u m . N i t e k i m , e r t e s i g ü n , bunun hizm e t ç i s i n i n b i r i şgüzar l ığ ı o l d u ğ u n u a n l a d ı m .

Şahın ç a m a ş ı r l a r ı n ı y ı kanmas ı i ç i n h i z m e t ç i kadına v e r d i k . Ş a h , g e l e n e k l e r e sad ık b i r i n s a n d ı . Ö r n e ğ i n giydiğ i d o n uzun paça l ı yd ı . Şah onu runa en k u s u r s u z b i r sofra haz ı r l amay ı ü z e r i m e a l m ı ş t ı m . Saraya Toka t l ı yan 'dan yem e k l e r g e t i r t i p , Pera Pa las tan b ü f e d ü z e n l e t t i r m i ş t i k . Faka t Şah , bun la r ı n h iç b i r i n e i lg i g ö s t e r m e d i . Ya tak odasın-


F: 23

da y e m e ğ i n i y e d i . Bu ağı r , özen l i so f r ada s a d e c e y a v e r l e r ve k o n u k l a r a ğ ı r l a n d ı .

Şaha g ö s t e r m e k i ç i n b i r de f i l m g e t i r m i ş l e r d i . Fakat bunu b i l e g ö r m e k i s t e m e d i , i s t a n b u l ' d a ka ld ığ ı gün le r , akş a m l a r ı saa t y i r m i b i r d e y a t m a k a l ı şkan l ığ ın ı d e ğ i ş t i r m e d i .

«BANA C E M A L H A N DEYİNİZ»

İRAN Şahın ın y a n m d a k i i e r i n i İ s tanbu l ' da g e z d i r m e k gö r e v i bana v e r i l m i ş t i . Ö n c e İ ran paras ı R iya l i Türk paras ıy la d e ğ i ş t i r d i m . Sonra konuk la r ı a l ıp d o l a ş t ı r m a ğ a baş la d ı m . Konuk la r İ s t a n b u l ' d a k i İ ran l ı la r ı g ö r m e k i s t e d i l e r . O n lar ı a ld ığ ım g ib i çayc ı l a r ın y a n m a g ö t ü r d ü m . Çayc ı l a r çok yak ın l ı k g ö s t e r d i l e r . Taze çay d e m l e y i p ü s t ü s t e k o n u k l a ra sundu la r . Yan la r ı ndan ç o k s a m i m i b i r ş e k i l d e ay r ı l d ı k . İ ran l ı konuk la r :

— «B iz im bu radak i ha lk ç o k f ak i r . Baksana çayc ı l ı k yap ıyo r .» d e y i n c e on la r ı bu b e ğ e n m e d i k l e r i f a k i r çayc ı l a r ın yan ından a l ıp , zeng in ha l ı c ı la r ın yanına g ö t ü r d ü m . Bun lar da özbeöz İ r an l ı yd ı . Fakat m e m l e k e t l e r i n d e n ka l k ıp , bu raya kadar g e l m i ş o lan y u r t t a ş l a r ı n ı n y ü z l e r i n e dönüp bakmad ı l a r b i l e .

Konuk İ ran l ı l a r ı Tüne l ' e g ö t ü r d ü m . Çok k ısa bu ldu la r . M ü z e l e r i g e z d i k t e n son ra o t o m o b i l l e E m i r g â n ' a , g i t t i k . Çay s u n d u m s e m a v e r e . O r a d a na rg i l e i çen le r i g ö r d ü l e r ;

— «Bu ned i r?» d i y e s o r d u l a r . O n l a r a b u n u n b i r ç e ş i t s i ga ra o l d u ğ u n u v e b i z i m m e m

l e k e t t e t i r y a k i l e r i n i n ç o k b u l u n d u ğ u n u s ö y l e d i m .


— «BİZ bun la r ı i ç m e y i z . Ş a m p a n y a , F inkonyak i ç i y o ruz,» ded i l e r . Ben d e :

— «Biz n a r g i l e i ç i yo ruz . T ö m b e k i s i de İ s fahan 'dan ge l i yo r ,» d e y i n c e şaş ı rd ı l a r .

Şahın g e l i ş i n i n i k i n c i g ü n ü A t a t ü r k , B e y l e r b e y i ' n d e so f rac ı l a ra k ı zmış . « Ç e l e b i ' y i g e t i r t i n , » d e m i ş . Emr i a l ı r a lmaz T e v f i k Rüş tü A r a s ' l a be rabe r m o t o r a b i n i p . Bey le r bey i Saray ına g i t t i k . Sa rayda Sab iha G ö k ç e n :

— «Şah ne yap ıyo r?» d i y e s o r d u . Ben de Şahın raha t ın ın ç o k y e r i n d e o l d u ğ u n u s ö y l e

d i k t e n s o n r a : — «Yalnız a r t ı k ben i ' E f e n d i ' d i y e ç a ğ ı r m a y ı n . Ben

H a n ' o l d u m . Bü tün İ ran l ı la r ben i ' H a n ' d i y e çağ ı r ı yo r . Siz de öy l e yapın,» d e d i m .

Bunu h e m e n A t a t ü r k ' e y e t i ş t i r m i ş l e r . Beni ç a ğ ı r t t ı : — « Ç e l e b i , d u y d u ğ u m a g ö r e Han o l m u ş s u n . Şah

Haz re t l e r i y i ne konyak i ç i y o r mu?» — «Bir ş i ş e ş a m p a n y a , f i n k o n y a k v e r i y o r u m . A c a b a

h e p s i n i m i , y o k s a ya r ıs ın ı m ı i ç i yo r , b i l m i y o r u m . Ya ln ız b i l d i ğ i m gece ş i ş e l e r i d o l u v e r i y o r u m , sabah la r ı boş bu l uyo rum.»

Şah , i l k i ç k i y i b i zde i ç t i a m a , y a n ı n d a k i l e r i n h i ç b i r i pe rh i z i bozmad ı la r . Ne kadar u ğ r a ş t ı m s a , ağız la r ına b i r ka t re i ç k i d e ğ i r t e m e d i m . Ya ln ız N u r i C o n k e r b i r ara A t a t ü r k ' e , ağz ından ş u söz le r i kaç ı r d ı :

— « E f e n d i m , h i z m e t k â r l a r do l u ş i ş e l e r i hat ı ra o la rak sak l ı yo r la r .»

A t a t ü r k bu söz le re kahkaha la r l a g ü l m ü ş t ü .

Ş A H I N İSVİÇRE'YLE K O N U Ş M A S I

D O L M A B A H Ç E Saray ında y i n e b i r al<şam y e m e ğ i s ı ra s ı n d a y d ı . A t a t ü r k , k o n u k l a r ı n ı n e ş e l e n d i r m e k i ç i n u ğ r a ş ı yo r , f a k a t Şah , t ü m k o n u k l a r ı n i ç t i ğ i s o f r a d a i ç k i i ç m e m e k t e d i r e n i y o r , mazu r g ö r ü l m e s i n i i s t i y o r d u . Şahın d a l g ı n l ı ğ ı ve d ü ş ü n c e l i ha l i A t a t ü r k ' ü n gözünden k a ç m a m ı ş ola^ cak k i , b i r ş e y e üzü lüp ü z ü l m e d i ğ i n i s o r d u . Şah da h iç b i r ü z ü n t ü s ü o l m a d ı ğ ı n ı , haya t ın ın en güze l dak i ka la r ı n ı y a ş a d ı ğ ı n ı , ya ln ız İ s v i ç r e ' d e ö ğ r e n i m i n i y a p m a k t a o lan v e çok t and ı r g ö r ü ş e m e d i ğ i oğ l u ş i m d i k i Şah ak l ına g e l d i ğ i i ç i n b i r ara da ld ığ ın ı s ö y l e d i .

Bunun ü z e r i n e A t a t ü r k , y a v e r i n e i şa re t e t t i . B i r kaç dak i ka son ra İ s v i ç r e i l e t e l e f o n ha t t ı b a ğ l a n m ı ş v e Ş a h , A t a t ü r k ' ü n bu i n c e l i ğ i n e hay ran k a l m ı ş t ı . O ğ l u Rıza Peh ie v i i l e yap t ığ ı g ö r ü ş m e s ı ras ında t e l e f o n s a n t r a l ı n d a k i kızlar . Şah ın genç v e yak ı ş ı k l ı o ğ l u n u n s e s i n i d u y a b i l m e k i ç i n a raya g i r d i k l e r i n d e n , b i r t ü r l ü k o n u ş m a y a p ı l a m ı y o r d u . Şah d u r m a d a n :

— « D u y m u y o r u m , d u y m u y o r u m . A r a d a k i m a t m a z e l l e r çek i l s i n ,» d i ye b a ğ ı r ı y o r d u .

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM 3 S 7

Sonunda yave r C e v d e t Bey e m i r v e r d i d e , san t ra l dek i k ız lar a radan ç ı k t ı l a r . Şah o ğ l u y l a k o n u ş a b i l d i .

T e l e f o n k o n u ş m a s ı s ı ras ında Şah ın a rkas ında b u l u n u y o r d u m . Be lk i b i r e m r i o l u r d i y e . O ğ l u n a , o k u l u n u , d e r s l e r i n i , b i r şeye i h t i yac ı o l u p o l m a d ı ğ ı n ı s o r d u . S e y a h a t i n i n iy i g e ç t i ğ i n i s ö y l e d i . O ğ l u y l a g ö r ü ş e n Şah ın masaya d ö n d ü ğ ü z a m a n ü z e r i n d e k i da lg ın ha l i n k a y b o l d u ğ u n u v e ne ş e l e n d i ğ i n i g ö r d ü k . Önce i ç m e k i s t e m e d i ğ i kadeh e l i ndey d i v e ş e r e f e k a l d ı r ı y o r d u .

i s t a n b u l ' d a ka ld ığ ı s ü r e i ç i n d e Iran Şahına ş e h r i n gö r ü l m e ğ e d e ğ e r güze l y e r l e r i g e z d i r i l d i . K ı z k u l e s i ' n i n önün d e n g e ç e r k e n i s t a n b u l ' u n o l a ğ a n ü s t ü g ü z e l l i k t e k i panora -maîî i ka r ş ı s ında :

— «Bunun h e m m i s i ( heps i ) I s t anbu ldu r?» d i y e hayr e t l e s o r d u . H e p s i n i n İ s tanbu l o l d u ğ u n u ö ğ r e n d i k t e n s o n r a da ş ö y l e e k l e d i :

— « A l l a h s a h i b i n e b a ğ ı ş l a s ı n . G e r ç e k t e n d e ç o k g ü ze l ve çok büyük b i r şeh i r . İ ş i t m i ş t i m a m a , bu d e r e c e g ü ze l ve b ü y ü k o lacağ ın ı s a n m a m ı ş t ı m . »

Şah 'a ay r ı ca Pend ik v e Yakac ık ' a kadar o t o m o b i l l e b i r 'gez in t i y a p t ı r ı l d ı . Ş a h . M a r m a r a ' y a bakan s a y f i y e s e m t l e r i ne hay ran k a l m ı ş t ı . A t a t ü r k ' e bu ra la r ı n ç o k güze l o l d u ğunu ve a y r ı l m a k i s t e m e d i ğ i n i s ö y l e d i . A t a t ü r k :

— «Ufak u fak köy le r .» d i y e ka rş ı l ı k v e r i n c e Şah day a n a m a d ı :

— «Bunun ne res i köy , h e p s i b i r e r b ü y ü k ş e h i r ha l ine g e l m i ş . » d e d i .

Bu gez in t i s ı ras ında Suad i ye p la j ına da u ğ r a n ı l d ı , p la j y e n i y a p ı l m ı ş t ı . Den iz kena r ında ü z e r i n d e m a y o s u y l a boylu b o s l u g e n ç v e güze l b i r kad ın da l ışa haz ı r l an ı yo rdu . Şahı g ö r ü n c e güze l b i r a t l ay ı ş l a den i ze da l ı p y ü z m e ğ e baş l ad ı . Bunun yabanc ı değ i l d e b i r Türk kızı o l d u ğ u n u ö ğ r e n i n c e Şah ç o k şaş ı r d ı . H e l e kad ın la r ın e r k e k l e r l e be rabe r


aynı y e r d e den i ze g i r m e l e r i n i n s e r b e s t o l d u ğ u n u duyunca h a y r e t i b ü s b ü t ü n a r t t ı . Son ra A t a t ü r k ' e ş ö y l e d e d i :

— «IVlaşal lah, han ım la r ın ı z y e n i l i ğ i ç o k çabuk kabu l l e n m i ş gö rünüyo r , » d i y e g ö r d ü ğ ü y e n i l i k l e r d e n duyduğu hay ran l ığ ı b e l i r t i p , d e v r i m l e r i m i z i h a r a r e t l e ö v d ü .

Ş A H A BİN BİR GECE MASALLARI

İRAN Şahın ın İ s tanbu l ' a g e l i ş i s ı ras ında B e y l e r b e y i Saray ında özel b i r z i ya fe t v e r i l m i ş , güze l s e s l i ha f ız la r , Şah 'a u n u t u l m a z b i r g e c e y a ş a t m ı ş l a r d ı . Ö y l e s a n ı y o r u m ki Ş a h , T ü r k i y e ' d e ka ld ığ ı s ü r e i ç i n d e en ç o k Bey le rbey i Sa ray ındak i e ğ l e n c e l e r i b e ğ e n m i ş t i r .

Bey le rbey i Sa ray ındak i e ğ l e n c e l e r e d ı şa rdan k i m s e a l ı n m a d ı . Şah , kend i m i h m a n d a r ı F a h r e t t i n A l t a y ' d a n baş kasın ı i s t e m e m i ş . K e n d i s i d e s a d e c e b i r n e d i m i n i g e t i r d i . Şah la be raber g e l e n l e r , m i h m a n d a r l a r v e d ı ş i ş l e r i m e m u r lar ı o gece Park O t e l d e , ay r ı b i r s o f r a d a ağ ı r l and ı la r . Ş a h , B e y l e r b e y i ' n d e k i e ğ l e n c e l e r i n d ı şa r ı ya s ı z m a m a s ı n ı ısrarla i s t e d i .

Bey le rbey i Saray ında Başbakan İ s m e t İnönü i le M e c l i s Başkanı da v a r d ı . D o l m a b a h ç e ' d e n m o t o r l a B e y l e r b e y i ' -ne g e l e n Şah ı , kapıda ş ık g i y i m l i on beş kadar genç ve g ü zel kadın ka rş ı l ad ı , Bun la r o zamank i İ s t a n b u l ' u n saz şark ı v e dans a r t i s t l e r i y d i l e r . Şaha t a k d i m e d i l e n kad ın la r , önün de d iz ç ö k e r e k h ü k ü m d a r ı s e l â m l a d ı l a r . O da g ü l e r e k k e n d i l e r i n e i l t i f a t t a b u l u n d u .

Şaha önce Saray g e z d i r i l d i . Gece orada ka lmas ı i h t i -

360 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDlM

m a l i d ü ş ü n ü l e r e k b i r y a t a k odas ı h a z ı r l a n m ı ş t ı . Sarayın o r t as ındak i m e r m e r havuzun kenar ına y e r l e ş t i r i l e n ko l t u k l a r a o t u r u l d u . A r k a d a güze l b i r bü fe v e o r k e s t r a va rd ı . Şah , ö n ü n e g e t i r i l e n i çk i t e p s i s i n d e n b i r kadeh şa rap a ld ı . D e r k e n a r t i s t l e r şa rk ı l a r o k u m a ğ a v e ç e ş i t l i gös te r i l e r yapmağa baş lad ı la r . Genç kadın la r havuza a t l aya rak yüzüyo r , su la r l a o y n a ş ı y o r , m ü z i ğ i n a h e n g i n e uya rak dans ed i y o r l a r d ı . Ş a h , B in B i r G e c e M a s a l l a r ı n ı and ı ran bu şahane d e k o r u n ö n ü n d e k e y i f l e n m i ş , b i r yandan şa rap y u d u m l u -yor , b i r y a n d a n da g ü l ü m s e y e r e k :

— «Çok g ü z e l , ç o k güze l ,» d i y o r d u . Bu s ı rada uzun b o y l u , ç ı p l ak , güze l b i r a r t i s t , havuzun

kenar ına kadar g e l i p Şahın ö n ü n d e d u r d u . Kadın sayg ı l ı b i r ş e k i l d e ö n ü n e b a k ı y o r d u . Şah , kadın ın saç la r ın ı okşa ya rak :

— « A l l a h bağ ış las ın . Çok güze l v e m a h a r e t l i s i n i z . Hayd i i çe r i g i r i n d e g i y i n i n . Sonra üşü rsünüz ,» d e d i .

Ş a h , ö n ü n d e r a k s e d e n ç ıp lak kad ın la r ka rş ı s ında h iç b i r h a f i f l i k g ö s t e r m e d i , c i d d i v e a ğ ı r b a ş l ı y d ı . Bu h a l i , o r a dak i h e r k e s i n t a k d i r i n i ç e k m i ş t i .

Şah , e ğ l e n c e l e r d e n son ra B e y l e r b e y i ' n d e y a t m a k i s t e m e d i . G e c e ya r ı s ına d o ğ r u m o t o r l a r a b i n i l e r e k D o l m a bahçe ' ye d ö n ü l d ü .

Bu o laydan y i r m i i k i y ı l son ra 1956'da İ s tanbu l ' a ge len Şahın o ğ l u ş i m d i k i Şah Rıza Peh iev i de . B e y l e r b e y i Saray ında , aynı havuzun baş ında , babas ın ın o t u r d u ğ u ye r de , o z a m a n k i eş i K r a l i ç e Sü reyya i le o t u r a r a k Türk M u s i k i sana tç ı l a r ı n ın ça ld ığ ı pa rça la r ı d i n l e m i ş t i . Ne g a r i p r as t l an t ı . . .

İNGİLTERE KRALI N A H L İ N Y A T I N D A

İNGİLTERE Kra l ı 8. Edvvard ' ın y u r d u m u z a g e l i ş i 4 Eylü l 1936 t a r i h i n e ras t l a r . K r a l . N a h l i n ya t ı y l a g e l m i ş t i . Z i y a r e t öze l n i t e l i k t e o l d u ğ u i ç i n W i n d s o r D ü k ü unvan ın ı t aş ı yo r d u . Böy le o l d u ğ u ha lde k e n d i s i n e ç o k b ü y ü k ka rş ı l ama t ö r e n i yap ı lm ış t ı r .

K r a l , İ s t anbu l ' a g e l m e d e n ö n c e Ç a n a k k a l e Savaş ı a la n ın ı g e z m i ş t i . K ra l ı n m i h m a n d a r l ı ğ ı n a , Ç a n a k k a l e Savaş la r ında A r ı b u r n u C e p h e s i K o l o r d u K u r m a y Başkanı o lan O r g e n e r a l F a h r e t t i n A l t a y v e r i l m i ş t i . K ı rk i k i yaş la r ındak i o r t a b o y l u , s ı r m a s a ç l ı , s i v i l g i y i m l i K r a l , Tü r k d e n i z c i l e r i n i n den ize ç e l e n k a ta rak İng i l i z d e n i z c i l e r i n i n ruh la r ın ı taz iz e t t i ğ i b i r den i z t ö r e n i n d e b u l u n m u ş , S e d d ü l b a h i r ' d e -k i İng i l i z mezar ve an ı t la r ın ı g e z m i ş , k u m a n d a n g ib i h a r i ta üze r i nde savaş ın g e ç t i ğ i y e r l e r i b i r b i r gözden geç i r d i k t e n son ra iz in a l ıp bu rada f o t o ğ r a f l a r da ç e k m i ş t i . Ça n a k k a l e ' d e ha lk . Kra la s e v g i g ö s t e r i l e r i n d e b u l u n m u ş t u . Bu arada K r a l , A t a t ü r k ' e A m e r i k a ' d a öze l o la rak y a p ı l m ı ş kapa l ı o t o m o b i l e b i r te rek o ra la r ı ka r ı ş ka r ı ş d o l a ş m ı ş , M e h m e t Ç a v u ş A n ı t ı ö n ü n d e F a h r e t t i n A l t a y ' a :


— « G e n e r a l , ş u n u n önünde d u r u n da s i z in b i r f o toğ ra f ın ız ı ç e k e y i m , » d e m i ş t i .

A t a t ü r k , k o n u k Kra l ı Tophane r ı h t ım ında karş ı lad ı . K ra l ı n m o t o r u yak l aş t ı ğ ı zaman A t a t ü r k , den i z kenar ından e l i n i u z a t m ı ş . K ra l da den i zden e l i n i uza ta rak , den iz le karan ın b i r l e ş t i ğ i y e r d e i k i h ü k ü m d a r ı n b ü y ü k e l i b i r l e ş m i ş t i . O anda g a r i p b i r şey o l m u ş . Kra l ın m o t o r u , Boğaz ' ın hiç d i n m e y e n da lga la r ı y l a b i r i n ip b i r ç ı k ı y o r d u . K ra l , t a m r ıht ı m a a t l a m a k üze reyd i k i , e l i b i r den y e r e değd i ve toz land ı . O s ı rada A t a t ü r k , Kra l ı r ı h t ıma a l m a k üzere e l i n i uzatm ış b u l u n u y o r d u . K r a l , b i r m e n d i l l e e l i n i s i l i p , öy l e uzatm a k i s t e d i . Fakat A t a t ü r k buna m e y d a n v e r m e d i ;

— «Va tan ım ın t op rağ ı t e m i z d i r Ekse lans , e l i n i z i k i rl e tmez ,» d i y e e l i n d e n t u t u p ç ı k a r ı v e r d i .

A t a t ü r k , Tophane r ı h t ım ından a ld ığ ı K ra l ı , Tepeba-ş ı ' ndak i İng i l i z Saray ına kadar kend i üs tü açık o t o m o b i l i y le g ö t ü r m ü ş t ü . C a d d e l e r d e b i r i k e n m a h ş e r i ka laba l ık , sevg i g ö s t e r i l e r i n d e b u l u n u y o r d u . T ü r k i y e C u m h u r b a ş k a n ı i le , A n a f a r t a l a r ' d a d ize g e t i r d i ğ i İng i l i z d e v l e t i n i n a l ınyaz ı -s ın ı e l i n d e t u t a n h ü k ü m d a r ı n yanyana o t o m o b i l d e g ö r ü n ü şü ay r ı b i r a n l a m , ay r ı b i r ö n e m taş ı yo r , ha lk t a ra f ı ndan g ö r ü l m e m i ş g ö s t e r i l e r y a p ı l ı y o r d u .

A t a t ü r k , b ü y ü k k o n u ğ u saa t on a l t ı su la r ı nda D o l m a bahçe Saray ın ın S o m a k i Sa lonunda kabu l e t t i . G ö r ü ş m e s ı ras ında İng i l i z b ü y ü k e l ç i s i . D ı ş i ş l e r i Bakanı T e v f i k Rüş tü A r a s da hazır b u l u n m u ş t u . O akşam D o l m a b a h ç e ' d e v e r i len z i y a f e t çok par lak o l m u ş , A t a t ü r k ' ü n İng i l i z Saray ında v e r i l e n z i y a f e t l e r i yak ından b i l en b i r i s i n e haz ı r la t t ığ ı sofra , Kra l ı sank i b ü y ü l e m i ş , A t a t ü r k ' ü n zekâs ına ve i n c e l i ğ i ne hay ran k a l m ı ş t ı . Ö y l e k i , b i r punduna g e t i r i p K ra l , t e b r i k ve t e ş e k k ü r l e r i n i suna rak , k e n d i s i n i İ ng i l t e re ' de sand ığ ım b i l e s ö y l e m i ş t i .

Y e m e k s ı ras ında hoş m u , y o k s a nahoş d e m e k m i gerek , k e s t i r e m i y e c e ğ i m b i r o l ay g e ç t i . G a r s o n l a r d a n b i r i .


faz la heyecan land ığ ı i ç i n m i ned i r , e l i n d e k i büyük po rse len tabak la ye re y u v a r l a n d ı . S o f r a d a k i l e r i n u tanç i ç inde ö n l e r i n e bak t ı k la r ı anda A t a t ü r k , sank i h i ç b i r şey o l m a mış g ib i Kra la d o ğ r u e ğ i l e r e k «bu m i l l e t e her şey i ö ğ r e t t i m , f aka t uşak l ığ ı ö ğ r e t e m e d i m , » d i y e h e m m e s e l e y i kapa t t ı , h e m de o r ta l ığ ı n e ş e y e b o ğ d u . Ga rsona da «Vaz i fe ne d e v a m e t» e m r i n i v e r d i .

K ra l , d e ğ i ş i k ad la , Duc de Lancs t re o la rak g e l d i ğ i n den t ö r e n de ona gö re o l m u ş t u . D o l m a b a h ç e Saray ında ağ ı r l and ık tan sonra b i r s e y y a h g ib i g e z m e ğ e baş lad ı . Kralın yan ında g e z d i r d i ğ i , g a z e t e l e r i n yo l a rkadaş la r ı d i y e söz e t t i ğ i kad ın la r d i k k a t i ç e k i y o r d u . Bun la r N a h l i n ya t ı n ın g iz l i konuk la r ı yd ı l a r . İ s t anbu l l u l a r a ras ında , bu kadın la r dan g e n c i n e Kra l ın âş ık o l d u ğ u s ö y l e n i y o r d u . Kra l g e c e l e ri Park O t e l e bu kadın k o n u k l a r l a be rabe r g i t m e k t e n ç e k i n m i y o r , y a v e r l e r i n i n bu kad ın la r la d a n s e d i ş l e r i n i s e y r e d i y o r d u .

İ ng i l t e re K r a l ı , i s t anbu l ' a g e l i ş i n d e Barba ros Hay re t t i n Paşanın Beş i k t aş ' t ak i t ü r b e s i n e çe l enk k o y m a k i s t e m i ş . B u g ü n k ü Beş i k taş Park ındak i Barbaros A n ı t ı n ı n b u l u n d u ğ u y e r d e A b d ü l h a m i d ' i n B e ş i k t a ş M u h a f ı z ı 7-8 Hasan Paşanın t ü r b e s i var . A t a t ü r k , B e ş i k t a ş ' a g i d i p , t ü r b e y i gör m e k i s t i yo r .

— «Barba ros ' un Türbes i bu mu?» d i y e s o r u y o r .

— «Hayı r Paşam. Bu 7-8 Hasan Paşanın Türbes i ,» d i yo r l a r .

— «Burada ne iş i var 7-8 Hasan Paşanın. Barbaros ' un kana t la r ı a l t ı na g i r m i ş . »

Tü rben in ona r ı lmas ın ı ve ç e v r e s i n i n pa rk ha l i ne g e t i r i l m e s i n i emred iyo i - . . . Hasan Paşa Ka rako lu i le Tü rbe k a l d ı r ı l ı p , duvar y ı k ı l ı yo r . Ba rba ros 'un Tü rbes i m e y d a n a ç ı k ı yo r . M e y d a n ona r ı l ı yo r , o d u n c u l a r i s k e l e s i ka ld ı r ı l ı yo r . Ha-m i d i y e Ç e ş m e s i de Spor ve Se rg i Saray ı a lanına n a k l e d i -

364 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI iDİM

l i yo r . Bü tün b u n l a r üç g ü n i ç i nde o l u y o r . Kra l da ge t i r ip ç e l e n g i k o y u y o r .

Y u r d u m u z d a üç gün ka lan İ n g i l t e r e K ra l ı , b i r çok gez i n t i l e r y a p m ı ş , konuk la r onu runa b i r de den i z gez is i düz e n l e n m i ş t i . Konuk h ü k ü m d a r d a n , M o d a ' y a yap ı lan b i r den iz ya r ı ş ın ı g ö r m e s i r i ca e d i l m i ş , s p o r s e v e r İng i l i z le r de bu i s t e ğ i s e v e s e v e kabu l e t m i ş l e r d i .

E r tes i g ü n , K ra l ve y a n ı n d a k i l e r N a h l i n ya t ı y l a Moda ya r ı ş a lan ına g e l d i . Biz de A t a t ü r k ' ü n b u l u n d u ğ u Er tuğru l ya t ı y la ayn ı y e r e va rd ı k . T a k v i m l e r 6 e y l ü l ü g ö s t e r i y o r d u . Nah l i n ya t ı y l a E r t uğ ru l ya t ı yanyana bağ land ı la r . Kral ya l nız o la rak M o d a Den iz K u l ü b ü n e ç ı k t ı . B i raz son ra da yat ı na d ö n d ü . B i r ara İng i l i z b ü y ü k e l ç i s i E r t u ğ r u l ' a ge ler ek A t a t ü r k ' e K ra l ı n g e l m e k i s t e d i ğ i n i b i l d i r d i . A z sonra K r a l , yan ında İng i l i z b ü y ü k e l ç i s i v e ûç kad ın o l d u ğ u halde E r tuğ ru l ya t ı na ç ı k ı y o r d u . A t a t ü r k , konuk la r ı m e r d i v e n baş ında k a r ş ı l a d ı . G ü v e r t e d e o t u r u p b i r s ü r e k o n u ş t u l a r . Bu k o n u ş m a l a r d a A t a t ü r k ' ü n yan ında H ü k ü m e t ü y e l e r i de bul u n u y o r d u : O zaman ın Başbakanı Ce lâ l Bayar , İ s m e t İnön ü , Fe th i O k y a r ve başka la r ı . . .

M A D A M S İ M P S O N ' A S U N D U Ğ U KAHVE

İNGİLTERE Kra l ı 8 . Edvvard v e ö b ü r konuk la r E r tuğ ru l y a t ı n d a y k e n k e n d i l e r i n e Tü rk kahves i v e r i l d i . S e r v i s , u s u len konuk la rdan d e ğ i l , ev s a h i b i n d e n b a ş l ı y o r d u . Bu yüzd e n ö n c e ik i kahve g e t i r d i m . A t a t ü r k ' ü n yüzüne b a k t ı m . Böy le zaman la rda O 'ndan m i m i k l e e m i r a l m a y ı a l ışkan l ık ha l i ne g e t i r m i ş t i m . Başın ın d e ğ i l , gözünün en küçük b i r h a r e k e t i y l e n e d e m e k i s t e d i ğ i n i h e m e n an la r , ona gö re har e k e t e d e r d i m . . . A t a t ü r k h e m e n g ö z ü y l e Kra l ı i şa re t e t t i . G ö t ü r ü p kahvey i Kra la s u n d u m . İ k inc i kahvey i d e A t a t ü r k ' e g ö t ü r d ü m . Fakat n e d e n s e kahvey i i ç m e d i . A y a ğ a ka lka rak M a d a m S i m p s o n ' a kend i e l i y l e s u n d u . A t a t ü r k , kad ın la ra ka rş ı h e r zaman naz ik ve s a y g ı l ı y d ı . T o p l u m i ç inde kad ı n ın r o l ü n ü n ö n e m i n i , f ı r s a t b u l d u k ç a s a v u n u r d u . Kahvey i m i s a f i r e v e r d i k t e n son ra da bana d ö n e r e k :

— «Bana da b i r sade kahve ge t i r , » d i y e e m i r b u y u r d u .

İş te A t a t ü r k ' ü n e l i y l e kahve s u n d u ğ u kad ın ın « M a d a m S i m p s o n » o l d u ğ u n u o z a m a n ö ğ r e n d i m . Kra l da M a d a m l a ç o k faz la i l g i l e n i y o r d u . Fakat n e d e n s e ç o k d ü ş ü n c e l i y d i . Pek k e y i f l i o lan A t a t ü r k ' ü n n e ş e s i n e i s t e m e y e r e k ka t ı l ı r


g ib i b i r ha l i v a r d ı . Onu n e ş e l e n d i r m e k ve k e d e r i n i dağıtmak i ç in A t a t ü r k t ü m zekâs ın ı k u l l a n ı y o r d u deneb i l i r .

M a d a m S i m p s o n , b i r ara e l i n d e k i d ü r b ü n l e ye r i nden ka l k ınca , Kra l da baş ıy la A t a t ü r k ' t e n iz in i s t e y e r e k y e r i n den ka lk ıp . M a d a m ı n a rkas ından g i t t i . Bu ay r ı l ı ş b i raz uza-y ınca , A t a t ü r k f ı s ı l t ı ha l i nde :

— «Kra l ın M a d a m a karş ı zaafı o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u m . K o r k a r ı m k i , t ah t ı n ı bu kadın y ü z ü n d e n kaybedecek ,» ded i .

N i t e k i m z a m a n , İ n g i l t e r e t ah t ı n ın a k ı b e t i n i daha ön c e d e n g ö r e n A t a t ü r k ' ü hak l ı ç ı ka racak , k ısa b i r sü re son ra Y i r m i n c i Yüzy ı l ı n en büyük aşk la r ından b i r i o r t aya çıkm ış o l a c a k t ı . D i l l e r e d e s t a n o l an bu m a c e r a , İng i l i z Kral ı 8. Edvvard' ın t a h t v e tac ından ç e k i l m e s i y l e m u t l u b i r so nuca e r i ş e c e k , M a d a m S i m p s o n , VVindsor D ü k ü n ü n eş i o la c a k t ı .

O gün y a t t a k i g ö r ü ş m e çok s a m i m i b i r hava iç inde g e ç m i ş . Kra l A t a t ü r k ' ü n g ö n d e r d i ğ i ik i sand ık s iga ra i ç in t e ş e k k ü r e d e r e k :

— « İ ç i m i çok g ü z e l . A l ı ş m a k t a n k o r k u y o r u m . İng i l t e re ' ye g i t t i k t e n son ra b u n l a r d a n b i r m i k t a r daha g ö n d e r m e niz i r i ca e d e c e ğ i m , » d e m i ş . A t a t ü r k i se :

— «Emrede rs in i z ,» d i y e ka rş ı l ı k t a b u l u n m u ş t u .

Kra l da A t a t ü r k ' e ik i sand ık v i s k i g ö n d e r m i ş t i . A t a t ü r k , bu v i s k i l e r d e n ç o k hoş land ığ ın ı , i ç e r k e n d a i m a onu ha t ı r l ayacağ ın ı s ö y l ü y o r d u .

Ya t t a Kra l ın s e v g i l i s i b ü y ü k ve sayg ı l ı b i r ç e v r e d e bul u n m a n ı n da v e r d i ğ i b i r s e r b e s t l i k i ç i n d e g ü l e r e k konuşu y o r ve k e n d i s i y l e konuşan la r ı hay ran b ı r a k ı y o r d u . Bu pozu b i r f o t o ğ r a f t e s p i t e t m i ş t i o zaman .

M o d a ' d a y e l k e n ya r ı ş l a r ı b a ş l a m ı ş t ı . K ra l çok sevd iğ i bu den i z s p o r u n u z e v k l e s e y r e t t i .

M o d a ' d a n F lo rya ' ya d o ğ r u h a r e k e t e t t i k . M a r m a r a k ı y ı l a r ı boyunca İs tanbu l c a m i s i l u e t l e r i n d e n Kra l b i r t ü r l ü

ATATÜRK'ÜN UŞAĞ! İDİM 367

göz le r i n i a y ı r a m ı y o r d u . K o n u ş u l a n k o n u da m i n a r e ve A y a -s o f y a ' y d ı . On la r ı F lo rya ' ya b ı rak ıp d ö n d ü k .

Kra l onu runa son ra F lo rya 'da b i r k o k t e y l pa r t i v e r i l d i . Güze l b i r b ü fe h a z ı r l a n m ı ş t ı . Çay i ç i l d i , pas ta y e n i l d i .

Kra l ve kad ın la r , den i z k ö ş k ü n ü v e s ü s l e m e s i n i ç o k b e ğ e n m i ş l e r d i . M a d a m S i m p s o n , g layö l ç i ç e k l e r i n e hayran k a l m ı ş t ı . K ra l den i z kenar ından b i r avuç k u m a la rak «ne ince , ne güze l kum,» d i y e g ö s t e r i r k e n , A t a t ü r k , M a d a m S i m p s o n ' a d ö n e r e k :

— «Kra l H a z r e t l e r i n i yaz ın t e k r a r bu raya g e t i r m e y i s i zden b e k l e r i m , » d i y o r d u . Kra l da A t a t ü r k ' ü İ n g i l t e r e ' y e d a v e t ed i yo r v e k e n d i s i g ib i d e ğ i ş i k i s i m l e g e l i r s e , daha raha t e d e b i l e c e ğ i n i s ö y l ü y o r d u .

Çok t a t l ı ve s a m i m i g e ç e n k o n u ş m a l a r d a n son ra har e k e t hazı r l ığ ı g ö r m e k üzere o radan a y r ı l d ı . Kra l Nah l i n y a t ı m İ s tanbu l ' da t e r k e d e c e k v e t r e n l e gece saa t y i r m i ü ç t e A v r u p a ' y a g i d e c e k t i . K ra l ın h a r e k e t i n d e n önce S i r k e c i i s t a s y o n u h ınca h ınç d o l m u ş t u . Bi r c e m i l e o l m a k üzere A t a t ü r k , kend i t r e n i n i haz ı r l a tm ış ve Kra l ın e m r i n e verm i ş t i . Konuk la r ı b e k l i y o r d u .

K ra l t a m v a k t i n d e i s t a s y o n a g e l d i . G ö r ü l e c e k b i r m a n zaraydı K ra l ın u ğ u r l a n ı ş ı . S a m i m i ş e k i l d e veda laş t ı l a r . Kral ın yan ındak i han ım la ra , A t a t ü r k t a ra f ı ndan F lo rya Köşkün d e b e ğ e n d i k l e r i o G l a y ö l ç i ç e k l e r i n d e n b u k e t l e r v e r i l m i ş t i . Kadın lar , bu b u k e t l e r i g ö ğ ü s l e r i n e dayayarak v a g o n u n arka ba l konuna ç ı k ıp , uğu r l ay ı c ı l a r ı g ü l ü m s e y e r e k s e l â m ladı lar . . . A t a t ü r k , bunun la da k a l m a m ı ş , k o n u k h a n ı m l a r ı n ç o k b e ğ e n d i k l e r i o ç i ç e k l e r l e ka lacak la r ı k o m p a r t ı m a n ı n i ç i n i d o n a t m ı ş t ı . Bu i n c e l i k ka rş ı s ında han ım la r , şaşk ın l ı k la r ın ı sak layamad ı l a r .

M a d a m S i m p s o n ç i r k i n , f a k a t k ü l t ü r l ü b i r kad ınd ı . A t a t ü r k ' ü n b i nd iğ i beyaz t r e n l e V i y a n a ' y a seyaha t eder k e n , o radak i h i z m e t k â r l a r , hak la r ında b i r ç o k i l g i nç ş e y l e r an la t t ı l a r s o n r a . M a d a m S i m p s o n ' a zenc i b i r m e t r d o t e l g e -


lip, emir al ıyor, bir famdöşambr da pi jamalar ını giydirip ç ı karıyor, kordelâsını bağlıyor, hazır l ıyormuş. Gezi boyunca M a d a m Simpson' la Kral oturdukları yerde viski içip kitap okumuşlar. M a d a m ı n , bütün vücudunu saran yeşi l kırmızı rengârenk pi jaması , h izmetkâr lar ın akl ından ç ıkmamış . Her halde ş imdiye kadar böyle bir şey görmedikler inden olacak. Kadın yalnız başına yatıyor, gece gündüz kitap oku-yor larmış. Sonunda duyduk k i , asil o lmayan bu madam yüzünden Kral taht ı b ı rakmış. Çok isabet e tmiş . Devlet adamlığı ne kadar zor. Protokol var, nefes alamaz insan. A d ı m atışı bile kontrol al t ında. Di lediği gibi yaşadı ve öldü.

EMİR ABDULLAH' IN YATLA GEZİSİ

ÜRDÜN Emi r i A b d u l l a h 1937 y ı l ın ın haz i ran baş la r ında y u r d u m u z u z i ya re t e d i y o r d u . Emi r A b d u l l a h , g e n ç l i ğ i n i n en g ü z e l d ö n e m i n i İ s tanbu l ' da E m i r g â n , Ç a m l ı c a ya l ı ve köşkl e r i nde safa s ü r e r e k g e ç i r m i ş , B i r i nc i Dünya Savaşı baş ın da babası H icaz Emi r i Şe r i f H ü s e y i n ' i n , O s m a n l ı İmpara t o r l u ğ u n a karş ı aç t ığ ı a y a k l a n m a bayrağ ı a l t ında ö n e m l i b i r ro l o y n a m a k üzere bu radan ayr ı l ıp g i t m i ş t i . İ s tanbu l ' dan H icaz 'a ağ laya ağ laya g i d e n Emi r A b d u l l a h , daha s o n ra m i l l e t v e k i l i o la rak b i r kaç kez g e l i p g i t t i k t e n sonra y i r m i y ı l önce ay r ı ld ığ ı İ s tanbu l ' a b i r h ü k ü m d a r o la rak g e l m i ş b u l u n u y o r d u . Po l i t i ka d e ğ i ş m i ş , g e ç m i ş u n u t u l m u ş ve Emi r , s a m i m i b i r ş e k i l d e t a n t a n a y l a ka rş ı l anmış ve ağır-l a n m ı ş t ı . Emi r önce A n k a r a ' y a g e l m i ş , son ra da A t a t ü r k ' le b i r l i k t e öze l t r e n l e İ s tanbu l ' a ha reke t e t m i ş l e r d i .

Emi r i ka r ş ı l amak i ç in İ s tanbu l ' da b ü y ü k b i r hazır l ık göze ç a r p ı y o r d u . Tak la r k u r u l m u ş , cadde le r Ü r d ü n ve Türk bay rak la r ı y l e d o n a t ı l m ı ş t ı . E r tuğ ru l ya t ı haz ı r l anmış , Haydarpaşa r ı h t ım ında b e k l i y o r d u .

İki büyük d e v l e t adamı Haydarpaşa gar ında par lak b i r t ö r e n l e ka rş ı l and ı . Va l i M u h i t t i n Ü s t ü n d a ğ , ka rş ı l ama ha-

F: 24


zır l ı l< lar ıy le l<endisi u ğ r a ş m ı ş t ı . Bu t ü r ka rş ı l ama la rda a l ı ş ı lm ış her şey y e r i n e g e t i r i l m i ş t i .

Em i r A b d u l l a h , E r tuğ ru l ya t ı y l a D o l m a b a h ç e r ıh t ım ına ç ı k t ı . D o l m a b a h ç e Saray ında Öze l D a i r e d e k o n u k e d i l d i . O s ı rada E r tuğ ru l ya t ı na b i r e m i r ge ld i :

— «F lo rya K ö ş k ü n e g id in iz ,» d e n i l i y o r d u . Ya t t a g e r e k l i haz ı r l ı k la r ı b i t i r d i k t e n son ra F lo rya Köş

küne g i t t i k . Burada Emi r onuruna b i r müz i k z i ya fe t i de ç e k i l d i . Ha t ı r ımda ka ld ığ ına g ö r e M ü n i r N u r e t t i n S e l ç u k , M e su t C e m i l Te l , k e m an ı Reşat Erer, Ref ik Fe rsan , Fah i re Fer-san , V e c i b e D a r y a l , C e v d e t Kozanoğ lu , öğ l e y e m e ğ i n i y i y e n E m i r e , Türk Sanat M ü z i ğ i n d e n s e ç m e pa rça la r d i n l e t t i l e r . M u s i k i f as l ı n ın daha baş ında E m i r i n y ü z ü n d e k i a n l a m b i r d e n b i r e d e ğ i ş m i ş , e l i n d e k i ça ta l ı t abağ ın ın kenar ına b ı rak t ı k tan son ra m a s a d a k i ö b ü r konuk la ra e l i y l e «sus» işare t i yaparak ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Böy le b i r m u s i k i y i d i n l e r k e n y e m e k y e n i l m e z . Ö n c e d i n l e y e l i m , son ra ye r i z . Y e m e ğ i m i z s o ğ u r s a da z i y a m yok.»

Saz t a k ı m ı , y e m e k s o ğ u m a s ı n d i y e f as l ı k ı sa l t t ı ama , E m i r i n yanak la r ı ndan k ı r saka l ına d o ğ r u süzü len yaş la ra y i n e d e enge l o l a m a d ı .

Emi r A b d u l l a h F lo rya ' ya g i t t i ğ i n d e A t a t ü r k O 'na Ü l k ü ' y ü de t a n ı t m ı ş t ı . Ü l k ü , ö m r ü n d e i l k kez böy le s a r ı k l ı , c ü b b e l i b i r adam g ö r d ü ğ ü i ç i n me rak la g i d i p kucağ ına o tu r du ve onu s o r u y a ğ m u r u n a t u t t u :

— «N iye böy le b e m b e y a z uzun en ta r i g i y i y o r s u n u z ? N i ç i n başınıza bu bez le r i sa r ı yo rsunuz? A t a t ü r k ç ü ğ ü m ü n saka l ı yok , s i z in neden va r?»

Emi r , ç o k s e v d i ğ i ç o c u ğ a şu ka rş ı l ı ğ ı v e r m i ş t i : — «B iz im m e m l e k e t çok s ıcak o l d u ğ u i ç in b ö y l e g i y i

n i r i z . Saka l da b izde a d e t t i r küçük han ım.» Emi r A b d u l l a h , g i t t i k t e n son ra Ü l k ü ' y e güze l b i r h e d i

ye g ö n d e r e c e ğ i n i v a d e t m i ş v e h e d i y e s i n i de y o l l a m ı ş t ı .

A T A T Ü R K ' Ü N U Ş A Ğ I İ D İ M 371

Emi r A b d u l l a h T ü r k i y e ' y i z i y a r e t i n d e A t a t ü r k ' e hayran k a l m ı ş ve bu hayran l ığ ın ı şu c ü m l e l e r l e b e l i r t m i ş t i :

— « A t a t ü r k ' ü A n k a r a ' d a i l k kez g ö r d ü m . O n d a n önce ya ln ız r e s i m l e r i n i g ö r m ü ş t ü m . Bu r e s i m l e r b i l e , O ' nun yo r g u n b i r ü l key i b i r d e n b i r e d i r i l t e c e k k u d r e t l i b i r ya rad ı l ı ş ta o l d u ğ u n u a n l a t ı y o r d u . İ s t anbu l ' dak i g ö r ü ş m e m d e ise A t a t ü r k ' ü daha başka t ü r l ü g ö r d ü m . A k l ı n ı , d ü ş ü n c e s i n i , s e v g i s i n i o lanca g ü c ü y l e u l u s u n a ay ı rm ış çok büyük b i r a d a m . Kend i s i n i gö ren her ha lde O 'na kay ı ts ız şa r ts ız inanır . Göz le r i n i n ış ın la r ında , mu rad ın ı ka rş ı s ındak ine kabul e t t i r e c e k şaş ı lacak b i r güç var .»

Ü rdün E m i r i n i n Ya lova gez is i i se u n u t u l m a z anı lar la d o l u y d u . E r tuğ ru l ya t ına Emi r A b d u l l a h , m i h m a n d a r ı , yave ri i le g e l d i . Ya lova ' ya doğ ru yo la ç ı k t ı k . E m i r ' i n ya t la y a p ı lan bu IVlarmara gez is i çok hoşuna g i t m i ş t i . Uzun sü re ya t ın den izde b ı rak t ığ ı k ö p ü k t e n iz le re daldı.. Yapaya ln ız y e m e ğ i n i y e d i k t e n son ra b i raz y a t m a k üzere k a m a r a y a i n d i . Bana da «Ada önüne g e l i n c e ben i ka ld ı r ın ,» d i ye e m i r v e r d i .

Y a t ada ö n l e r i n e g e l m i ş t i . Emi r i uyand ı rmak üzere kamaraya i n i nce b i r de ne g ö r e y i m ? Emi r Haz re t l e r i so yunmadan y a t m ı ş . A y a ğ ı n d a reye p a n t o l o n , baş ından key-f i y e s i n i ç ı ka rmış . . . K ı rç ı l saka l l ı Emi r , as l ında çok güzel b i r yüze s a h i p t i . Fakat onu güze l ve h e y b e t l i g ö s t e r e n , baş ındak i k e y f i y e s i i m i ş . Onu ç ıka r ınca , saçsız başı cascav lak meydana ç ı k m ı ş .

B i r s ü r e onu bu ha l i y l e s e y r e t t i m . Uyand ı r ıp uyandı r m a m a k aras ında kısa b i r d u r a k l a m a g e ç i r d i k t e n sonra e m r in i ye r i ne g e t i r d i m . Emi r k e y f i y e s i n i h e m e n başına koy d u k t a n son ra A d a l a r ı s e y r e t m e k üzere g ü v e r t e y e ç ı k t ı .

Saat on a l t ı s ı ra la r ında Y a l o v a ' y a ge ld i k . Bü tün Ya lo va Emi r i ka r ş ı l amağa ç ı k t ı . Başta Şeh i r Bandosu o l duğu ha lde e l l e r i n d e bayrak sa l l ayan ö ğ r e n c i l e r ve ka laba l ık bir ha lk t o p l u l u ğ u , büyük ş e n l i k l e r d e b u l u n d u . A l k ı ş l a r a ra-

372 A T A T Ü R K ' Ü N U Ş A Ğ I İ D Î M

s m d a o t o m o b i l i n e b i nd i v e banyo la r ın b u l u n d u ğ u y e r e har e k e t e t t i k .

Burada A t a t ü r k ' ü n k e n d i s i n e a i t k ö ş k ü n d e k o n u k e d i l d i . Em i r onu runa b i r g ü n ö n c e saz v e m u s i k i h e y e t i o la rak F lo rya K ö ş k ü n a g ö n d e r i l e n M ü n i r N u r e t t i n y ö n e t i m i n d e k i keman î Reşat Erer , Ref ik v e Fah i re Fe rsan , V e c i b e Dar y a l , C e v d e t Kozanoğ lu , M e s u t C e m i l Tel ve ik i hanende E m i r i n i s t eğ i üze r i ne , Y a l o v a ' y a g e t i r t i l m i ş t i . Emi r , müz i k f as l ı ndan o kadar m e m n u n k a l m ı ş t ı k i , Ü r d ü n ' e d ö n d ü k t e n son ra A t a t ü r k ' e yazdığ ı m e k t u p l a r d a Türk M u s i k i s i hakk ın dak i b e ğ e n i l e r i n i b i l d i r m e d e n y a p a m a m ı ş t ı .

Ha t ta E m i r i n g i d i ş i n d e n beş ay son ra A t a t ü r k , a ld ığ ı m e k t u p l a r ı n da e t k i s i y l e ayn ı saz v e m u s i k i h e y e t i n i D o l m a b a h ç e Saray ına ç a ğ ı r m ı ş «Ürdün Emi r i he r m e k t u b u n da ıs ra r la s i zden d i n l e d i ğ i m u s i k i d e n söz ed i yo r v e bana t e ş e k k ü r l e r i n i b i l d i r i yo r , » d e d i k t e n son ra E m i r e ça l ınan p a r ç a l a n t e k r a r l a t t ı r m ı ş v e s o n u n d a şun la r ı ek l e rn i ş t i :

— « Ş i m d i Em i r i n e d e n böy le t e s h i r e t t i ğ i n i z i an l ı yo r u m . Biz ç o k k e r e bu m u s i k i n i n h a y s i y e t i n i b u l a m ı y o r u z . İ ş te bu d i n l e d i ğ i m i z g e r ç e k Türk m u s i k i s i d i r , y ü k s e k b i r m e d e n i y e t i n m u s i k i s i d i r . Bu m u s i k i y i b ü t ü n d ü n y a n ı n a n lamas ı g e r e k t i r . O n u b ü t ü n dünyaya a n l a t a b i l m e k i ç in m i l l e t çe b u g ü n k ü meden î dünyan ın s e v i y e s i n e y ü k s e l m e m i z g e r e k t i r . »

Emi r onu runa Ya lova ' da v e r i l e n a la tu rka müz i k z i ya fe t i çok güze l o l d u . G e r ç e k t e n eşs iz b i r gece yaşad ık . Saz ve şa rk ı l a r g e c e ya r ı s ına d e k sü rüp g i t t i . Türk M ü z i ğ i n i n a h e n g i n e kend in i kap t ı ra rak huşu i ç i nde müz i k d i n l e y e n Ü r d ü n E m i r i , o gece M ü n i r N u r e t t i n S e l ç u k ' a b i r hay l i i l t i f a t t a b u l u n m u ş t u .

Gece ya r ı s ından son ra m ü z i k fas l ına son v e r i l d i . M e c l i s de dağ ı l d ı . H e r k e s ya tak oda la r ına ç e k i l d i . Konuk la r s a bah geç ka lka r d i ye d ü ş ü n m ü ş t ü m . Fakat Emi r H a z r e t l e r i n in sabah ka ran l ığ ında ka lk t ığ ın ı g ö r ü n c e ş a ş ı r d ı m . Sabah


namazın ı Y a i o v a ' n m z ü m r ü t g i b i g ö r ü n d ü ğ ü ba l konda k ı l m ı ş t ı . Namaz b i t t i k t e n son ra e l i y l e i şa re t ede rek ben i ça ğ ı r m ı ş , zevk in sabah namaz ında o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş t i .

Em i r H a z r e t l e r i n e güze l b i r kahva l t ı haz ı r l ad ım . Kahva l t ı dan sonra o t o m o b i l e b i n e r e k Ba l tac ı v e M i l l e t Ç i f t l i k l e r i n i gezd i . Ya lova gez is i öy l e s a n ı y o r u m k i , E m i r i n çok hoşuna g i t m i ş t i . Tek ra r E r t uğ ru l ya t ı na b i n e r e k İ s tanbu l 'a döndük . O g e c e y i D o l m a b a h ç e Saray ında g e ç i r e n Emi r , b i r gün son ra y u r d u m u z d a n ay r ı l a rak Ü r d ü n ' e d ö n d ü .

R O M A N Y A KRALI I I . KAROL'UN GELİŞİ

R O M A N Y A Kra l ı I I . Ka ro l , 18 Haz i ran 1938 c u m a r t e s i îgünü İ n g i l t e r e Kra l ı 8. Edvvard' ın İ s t anbu l ' a g e l d i ğ i Nahl in ;yat ıy la y u r d u m u z a g e l m i ş t i . Yat ı İ n g i l t e r e ' d e k i b i r kon t tan k i r a l a m ı ş t ı . Kra l y u r d u m u z u r e s m e n z i y a r e t e t m i y o r , İng i l -t e reye yap t ığ ı yar ı r e s m i b i r gez iden d ö n e r k e n u ğ r u y o r d u . Y a t y i n e D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e d e m i r l e m i ş t i .

Kra l ın g e l i ş i n d e n h iç k i m s e n i n haber i y o k t u . Ne Bük-; reş ' tek i e l ç i l i ğ i m i z , ne de y u r d u m u z d a k i Romen d i p l oma t ları bu konuda r e s m i m a k a m l a r ı m ı z a h iç b i r b i l g i v e r m e m i ş l e r d i .

O s ı rada , i k i aydan ber i Savarona ya t ında has ta bu lu nan A t a t ü r k ' ü n çağr ıs ına g i t m e k t e o l an D ı ş i ş l e r i Bakanı Tev f i k Rüştü A r a s , Nah l i n yat ın ı D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e dem i r l e r k e n g ö r ü n c e , önce çok şaş ı rd ı , son ra b i nd iğ i mo to run y o l u n u d e ğ i ş t i r d i . Ç ü n k ü o s ı rada ya t t a Kra l l ı k f o rs ' i

' da lga lanmağa b a ş l a m ı ş t ı . Eğer d o ğ r u d a n doğ ruya Savaro-na 'ya g i t s e y d i , A t a t ü r k ' e «Kra l ın g e l i ş i n d e n h a b e r i m yok,» nası l d i y e b i l i r d i . Ö n c e d u r u m u ö ğ r e n e c e k , sonra da A ta -

t t ü rk ' e b i l g i v e r e c e k t i .

Tev f i k Rüştü A r a s , son radan A t a t ü r k ' e an la t ı r ken duy-


m u ş t u m . Na l ı l in ya t ına yal<laştığı s ı rada k ü p e ş t e y e dayan mış Kra l ın yan ında rüzgârda kızı l saç la r ı u ç u ş a n , güze l l i ği d i l l e r e d e s t a n a teş l i s e v g i l i s i M a d a m Lupesku ' yu da g ö r m ü ş . Fakat zar i f ve c e n t i l m e n o la rak b i l i n e n K r a l , ned e n s e «hoş ge ld in i z» d e y i p , sabah sabah b i r kadeh Rumen şampanyas ı s u n d u ğ u D ı ş i ş l e r i Bakanımıza s e v g i l i s i n i t a n ı ş t ı r m a m ı ş . Yan ında kadın y o k m u ş g ib i d a v r a n m ı ş . Kral Ka ro l , Tev f i k Rüş tü A r a s ' a ş ö y l e d e m i ş :

— « R e i s i c u m h u r Haz re t l e r i i l e t a n ı ş m a k i s t i y o r u m Ekse lans . Ne kadar çabuk o l u r s a , o kadar iy i .»

Tev f i k Rüştü A r a s da , A t a t ü r k ' ü n has ta o l d u ğ u n u , eğer karş ı z i ya re t i s t e m e z s e , i s t eğ in i A t a t ü r k ' e duyu racağ ın ı s ö y l e m i ş . Kra l K a r o l , bu g ö r ü ş m e d e , o s ı rada İ s tanbu l ' da bu lunan Romen e l ç i s i n i b i l e yan ına a l m a k i s t e m e m i ş «A ta t ü r k ' l e ik i d o s t o la rak k o n u ş m a k i s t i y o r u m , » d e m i ş .

Tev f i k Rüştü A r a s , o radan Savarona 'ya g e l e r e k ya t ta g ö r d ü k l e r i n i ve Kra l ın i s t eğ in i A t a t ü r k ' e a n l a t t ı . A t a t ü r k :

— «Kaptan d ü r b ü n l e b a k t ı . Ya t t a kadın da v a r m ı ş . A c a ba ya ln ız mı ge l ecek , y o k s a onu da g e t i r e c e k m i?» d i ye s o r d u . Bakan, buna pek sağ l ı k l ı b i r ka rş ı l ı k v e r e m e y i n c e ş ö y l e ek led i :

— «Pek t a k a t s i z i m . A m a b i r gay re t ed ip d e n e y e l i m . A y ı p o l m a s ı n . M a d e m k i bu raya kada r g e l m i ş . Be lk i b i r der d i va rd ı r a d a m ı n . Sakın S ü d e t ' l e r i ç i n g e l m i ş o lmas ın .»

A t a t ü r k , o gün ö ğ l e d e n son ra saa t on a l t ı su la r ında Kra l Ka ro l ' u kabu l e t t i . Kra l ya ln ız g e l m i ş , s e v g i l i s i Lupes-ku ' yu g e t i r m e m i ş t i . Sava rona 'n ın m e r d i v e n i baş ında ba-ş-yave r Ce lâ l Bey t a ra f ı ndan ka rş ı l an ıp , C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı yazı odas ına g ö t ü r ü l d ü . A t a t ü r k ' ü n üze r i nde açık gr i b i r k o s t ü m , beyaz ipek g ö m l e k v e düz y e ş i l b i r k rava t v a r d ı . Yan ında Dr. N e ş e t Ö m e r İ rde lp de b u l u n u y o r d u . A t a t ü r k , has ta l ığ ı n e d e n i y l e d o k t o r u n s ü r e k l i o l a rak k o n t r o l ü a l t ı n da t u t u l u y o r , y e m e k l e r d e pe rh i z y a p m a s ı n a e lden ge len t ü m d i k k a t g ö s t e r i l i y o r d u .


Kra la i l k i n kahve , son ra l i m o n a t a , a rd ından ked i d i l i (Lange cha t ) b i s k ü v i v e r i l d i . Kra l la rakı i ç i l m e d i . Bazı ha

t ı r a k i t ap la r ında Romen Kra l ı y la i ç k i i ç i l d i ğ i n e değ in i l e rek i l g i ç e k i c i b i r p a r m a k h i kâyes i an la t ı l ı r k i , b u n u n as l ı yokt u r . Parmak h i kâyes i b i r başka zamana a i t t i r . A s l ı o lmayan bu anıya gö re A t a t ü r k , Romen Kra l ı i ç i n b i r s o f r a kurdur m u ş . Fakat so f raya i çe r k o r k u s u y l a i çk i k o n u l m a m ı ş . Çeş i t ç e ş i t m a d e n su la r ı s ı r a l anmış . Konuğa p r o t o k o l gereğ i nce h iç d e ğ i l s e b i r kadeh içk i s u n m a k g e r e k i y o r . Kra l içk i i ç e r k e n ev s a h i b i n i n i ç m e m e s i t u h a f kaçacak . Onu saym a m a k g ib i b i r şey o lacak . A t a t ü r k d u r u m u N e ş e t Ö m e r ' e a ç ı n c a d o k t o r buna ş i d d e t l e ka rş ı k o y m u ş . Bir d e v l e t hü -•kümdarma i çk i s u n m a m a n ı n ne kadar ay ıp kaçacağın ı Neş e t Ö m e r de ç o k iy i b i l i yo r . Fakat ne var k i , A t a t ü r k ' ü n sağ l ı ğ ı , ondan çok daha ö n e m l i . Has ta l ığ ı a r t m a s ı n da , varsın Romen h ü k ü m d a r ı n ı n hat ı r ı ka l s ı n .

Fakat A t a t ü r k , o l ağanüs tü kand ı rma g ü c ü y l e dok to ru çabucak buna razı ed i yo r . A ra l a r ı nda kısa s ü r e n pazar l ık sonunda şuna karar v e r i l i y o r : So f raya içk i konacak , fakat A t a t ü r k , kend i kadeh inden ancak b i r p a r m a k i çecek . Dokt o r bunu so f rac ı l a ra , h i z m e t k â r l a r a t e m b i h l i y o r . B i r parm a k t a n faz la i çk i kaç ı r ı lmamas ın ı i s t i yo r .

So f raya ç e ş i t ç e ş i t i ç k i l e r ge l i yo r . A t a t ü r k , kadeh in i d o l d u r m a ğ a haz ı r l an ı r ken , pa rmağ ın ı y a n l a m a s ı n a doğru 'değ i l de , d i k i n e doğ ru t u t u y o r ve so f rac ı l a ra p a r m a k boyu d o l d u r t t u ğ u kadeh in i d o k t o r a d o ğ r u uzatarak «dok tor , b i r p a r m a k d e m e m i ş m i y d i n ? » d i y e s o r u y o r .

A t a t ü r k ' ü n zekâ ve esp r i g ü c ü n ü yans ı t an bu hoş f ık ray ı k i m u y d u r m u ş b i l m i y o r u m a m a , o gün Kra l la A t a t ü r k

•arasında i ç k i n i n ne ka t r es i i ç i l d i , ne d e sözü e d i l d i .

Romen Kra l ı y la g ö r ü ş m e b i r b u ç u k saat kadar sü rdü . A t a t ü r k , konu Ba lkan A n t a n t ı ' n a g e ç t i ğ i i ç i n hasta l ığ ın ı u n u t m u ş , k o n u ş t u k ç a konuşuyo r , bu hal de O 'nu ha ls iz dü -

. .şürüyordu. A t a t ü r k ' ü n j e s t l e r i , m i m i k l e r i , s e s i n i n t o n u kar-


ş ıs ında K ra l , b ü y ü l e n m i ş g i b i y d i . T e r c ü m a n ı n s ö z l e r i n d e n çol<, A t a t ü r k ' ü n j e s t l e r i n e v e s e s i n i n a h e n g i n e da ld ığ ı b e l l i o l u y o r d u . D o k t o r ve g ö r e v l i l e r b i r köşeye ç e k i l m i ş s a h nen in heyecan ı i ç i nde k o n u ş m a l a r ı i z l i y o r l a r d ı .

A t a t ü r k y a n ı l m a m ı ş t ı . K ra l ı n g e l i ş i S ü d e t l e r l e i l g i l i y d i . K ra l , A t a t ü r k ' l e k o n u ş m a ğ a baş lad ık tan son ra şun la r ı s ö y l e m i ş t i :

— «U lus la ra ras ı d u r u m pek naz ik . D u r u m u n en k r i t i k nok tas ı da Süde t l e r . Ç e k o s l o v a k y a çok ina tç ı b i r y o l i z l i yo r . Beneş çok g ü ç l ü k ç ıka r ıyo r . Ba lkan A n t a n t ı ' n ı n ç ıkar l a r ı , Çek o s l o v akya ' n ı n b i raz uysa l h a r e k e t e t m e s i n i gerek t i r i r . »

A t a t ü r k çok iy i Fransızca b i l d i ğ i ha lde , D e v l e t Başkanı o la rak yabanc ı la r la k o n u ş u r k e n ya ln ız Tü rkçe konuşu r v e t e r c ü m a n k u l l a n ı r d ı . Romanya Kra l ı y la da k o n u ş u r k e n böy le y a p t ı . T e r c ü m a n a ş ö y l e ded i :

— «Kral H a z r e t l e r i n e s ö y l e y i n i z . Ç e k o s l o v a k y a b i z im d o s t u m u z d u r , f a k a t k e n d i l e r i n i n m ü t t e f i k i d i r . Ç e k o s l o v a k y a dos t l a r ı ndan o l duğu g ib i m ü t t e f i k l e r i n d e n de böy le d u r u m la rda y a r d ı m umar . Kra l Haz re t l e r i Beneş ' i n güç l ük ç ıkar d ığ ından söz ed i yo r l a r . Bir d e v l e t b a ş k a n ı n ı n i lk g ö r e v i , y u r d u n u s a v u n m a k t ı r . Ç e k o s l o v a k y a ' d a n b ü y ü k b i r t op rak pa rças ı kopa r ı lmak i s t e n i r k e n C u m h u r b a ş k a n ı Beneş ne yaps ın yan i? Ko lay l ık mı g ö s t e r s i n ? Siz bunu yapab i l i r m i s in iz?»

Kra l g e l d i ğ i n e g e l e c e ğ i n e b in p i ş m a n o l m u ş t u . Karş ı s ındak i has ta , b i t k i n C u m h u r b a ş k a n ı d e ğ i l , k ü k r e m i ş b i r as land ı s a n k i . A t a t ü r k ' ü n ka rş ıs ında k e k e l e m e ğ e baş lad ı :

— «Ekse lans , b iz de d u r u m u an l ı yo ruz a m a , A l m a n ya 'n ın t e h d i t l e r i ka rş ıs ında t e l â ş a kapı l ıyoruz ,» d i y e b i l d i .

Bundan son ra k o n u y u d e ğ i ş t i r i p , havadan sudan konu ş u l m a ğ a baş land ı . Sonunda g ö r ü ş m e b i t t i . A t a t ü r k , has ta l ığına rağmen y i n e z inde b i r ha lde Kra l ı Savarona 'n ın i s -


k e l e s i n e kadar g e t i r i p , u ğ u r l a d ı . Bu s ı rada A t a t ü r k ' ü n büyük g a y r e t s a r f e t t i ğ i n i g ö r d ü m .

Sonradan an la t t ı k l a r ı na gö re Kra l K a r o l , haya t ın ın son g ü n l e r i n i yaşayan b i r b ü y ü k insan ka rş ı s ında t a r i f s i z üzünt ü y e kap ı lm ış ve ya t ın m e r d i v e n l e r i n i i n e r k e n : «Siz in iç in b i l m e m ama, b i z i m i ç i n daha ik i y ı l yaşamas ı gerek ,» dem i ş .

S A V A R O N A YAT IN IN Ö Y K Ü S Ü

ATATÜRK sık s ık den iz y o l u y l a da y u r t g e z i l e r i n e ç ık t ığ ı i ç i n d ö r t başı m a m u r b i r ya ta i h t i yaç v a r d ı . Eski de v i r d e n ka lma Er tuğ ru l y a t ı , b i r gün s e r t b i r havada Karaden i z ' de ba tma t e h l i k e s i g e ç i r d i ğ i i ç i n ku l l an ı lmas ı sak ın ca l ı b u l u n u y o r d u . A t a t ü r k den iz i çok s e v i y o r d u , den i z âş ı ğ ı y d ı . Son zaman la rda sağ l ı k d u r u m u , onun den i zden uzaklaşmas ın ın doğ ru o lmad ığ ın ı da o r t aya k o y d u ğ u n d a n bü tün bun la r ı gözönünde b u l u n d u r a n H ü k ü m e t , O 'na u l u s u n bi r a rmağan ı o la rak A m e r i k a l ı m i l y a r d e r b i r kad ından çok u c u za bu lduğu Savarona ya t ın ı a l m ı ş t ı . Sağ l ık d u r u m u n u n d ü z e l m e s i i ç in a l m a n bu y a t t a A t a t ü r k ne yazık k i , çok beğend iğ i ve s e v d i ğ i ha lde ancak e l l i gün k a l a b i l m i ş , sonra D o l m a b a h ç e Sarayına a l ı n m ı ş t ı .

Sava rona 'n ın p lan la r ı dünyan ın ne ün lü g e m i y a p ı m c ı la r ından A m e r i k a l ı m ü h e n d i s VVi l l iam Frances G ibbes t a ra f ından haz ı r l anmış ve 29 T e m m u z 1930'da A l m a n y a ' d a B l o h o m Voss tezgâh la r ında y a p t ı r ı l m ı ş , 28 Şuba t 1931'de de den ize i n d i r i l m i ş t i . İ ş s i z l i k t e n o z a m a n l a r b i r sanda l b i le yapamayan bu f i r m a , Savarona 'n ın y a p ı m ı i ç in t ü m hü ner ve sanat ın ı g ö s t e r i p , g e m i yap ım ında k a l b u r ü s t ü b i r yap ı t o r taya k o y m u ş t u .

3S0 ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM

O ta r i f ı t e s a h i b i n e on m i l y o n d ö r t yüz b i n do la ra m a l -o lan Savarona , d e n i z e i n d i r i l d i k t e n son ra ik i kez dünya t u ru y a p m ı ş t ı . Y a t l a a l t m ı ş üç gün dünyay ı d o l a ş a n M i s i s R ich M . Cadvvalader , va tan ına d ö n ü n c e A m e r i k a H ü k ü m e t i , y a t d ı şa rda yap ı ld ığ ından yap ım mas ra f ı kadar v e r g i is t e d i . S a h i b i n i n ma l î vaz i ye t i bozu lduğundan bu v e r g i y i öde-y e m e d i . Za ten IVlisis Cadvvalader kocas ın ı y i t i r m i ş , hayat ta yapaya ln ız k a l m ı ş t ı . Y a t t a n heves in i a ld ığ ı , ü s t e l i k A m e r i ka ' ya da sokamıyacağ ın ı an lad ığ ı i ç i n H a m b u r g l i m a n ı n da sa t ı şa ç ı ka rd ı .

Türk h e y e t i n i n Sava rona ' ya i s t ek l i o l m a s ı karş ıs ında K r u p p ha reke te g e ç m i ş t i . H e m m ü ş t e r i s i n i e l i n d e n kaçı r m a k i s t e m i y o r , h e m de A l m a n den iz e n d ü s t r i s i n i n t ek ra r yap ı lmaz b i r başyapı t ı o lan ya t ın kend i e l l e r i n d e ka lmas ı i ç i n sa t ın a l m a k i s t i y o r d u .

K r u p p ' u n bu d ü ş ü n c e y l e ha reke te g e ç m e s i , A l m a n H ü k ü m e t i n i n Savarona 'y ı h a c z e t m e s i y l e s o n u ç l a n d ı . Yat ı sa t ın a l m a m ı z t e h l i k e y e g i r m i ş t i . Hac iz ka ra r ı , A l m a n y a i le A m e r i k a a ras ında s i yasa l b i r o lay ın d o ğ m a s ı n a n e d e n o l d u . A t a t ü r k ' e ka rş ı s e m p a t i s i o lan A m e r i k a C u m h u r b a ş k a nı Roosevvel t , ya t ın b i z i m ta ra f ım ızdan a l ı nmas ın ı i s t e d i ğ i n d e n , Sava rona ' ya konu lan hac ize m i s i l l e m e o la rak A m e r i ka l iman la r ı na g i r e c e k i l k A l m a n g e m i s i n i n h a c z e d i l m e -s in i e m r e t t i . Bu s ı rada ün lü b i r A l m a n t r a n s a t l a n t i ğ i N e w Y o r k l iman ına g i r m e k ü z e r e y d i . Bunun üze r ine H i t l e r ' i n işe e l k o y m a s ı y l a Savarona üze r i ndek i hac iz ka ld ı r ı l d ı ve ya t b i r m i l y o n ik i yüz e l l i b in Türk L i ras ına sa t ın a l ı nd ı . Bu o laydan son ra sa t ın a lma i ş l e m i n i n A l m a n y a ' d a yap ı lmas ı uygun g ö r ü l m e d i ğ i n d e n ya t . A m e r i k a n bandı ras ı a l t ında İn g i l t e r e ' d e k i S o u t h a m p t o n l iman ına g e t i r i l d i . Ya ta i l k kez o zamank i A l m a n Başbakan Ya rd ımc ıs ı Von Papen i s t ekü o l m u ş t u a m a , b i z i m k o m i s y o n c u l a r aç ıkgöz dav ran ıp , kad ın ı ya t ı A t a t ü r k ' e s a t m a s ı i ç i n razı e t m i ş l e r d i . Böy lece


Amer i lea i ı la r ın s e v g i s i y ü z ü n d e n H i t l e r ' i n i s t ed iğ i ya t ona k ı s m e t o l m a d ı .

Ya t ın İ n g i l t e r e ' d e n a lm ış ı s ı ras ında ben d e b u l u n d u ğ u m i ç in k ısaca Sava rona 'n ın ö y k ü s ü n ü buraya k o y m a k y e r i nde o lacak t ı r . 1938 i l kbahar ında t r e n l e So fya , Be lg rad , M ü n i h , S t r a z b u r g , Par is , D ü n k e r , Londra üze r i nden Savarona ' y ı a lmağa g i t t i m . S o ğ u k b i r M a r t günü Londra 'ya üç saa t uzak l ı k tak i S o u t h a m p t o n l iman ına va rd ı k . Burada 24 Şuba t 1938'de y a t Türk ek i b i t a ra f ı ndan za ten t e s l i m a l ın m ı ş t ı . Savarona 'ya b ü y ü k b i r t ö r e n l e Tü rk bayrağ ı ç e k i l d i . Bayrak ç e k m e t ö r e n i n d e İng i l i z B a h r i y e s i n d e n am i ra l ve k o m u t a n l a r , ş e h r i n i l e r i g e l e n l e r i n d e n b i r ç o k k i m s e va rd ı . Londra b ü y ü k e l ç i m i z Fe th i O k y a r i l e e l ç i l i k i l e r i g e l e n l e r i hazır b u l u n m u ş t u . '

G e m i n i n a l ı nmas ında C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı U m u m i Kâ t ib i Hasan Rıza Soyak , U l a ş t ı r m a Bakan l ığ ı M ü s t e ş a r ı Sadu l -lah Güney , N a k l i y a t Şe f i B u r h a n e t t i n , m ü h e n d i s Nac i A r k i le k o m i s y o n e r o la rak A v r u p a ' d a bu lunan Zek i ad l ı b i r k i şi v e nük tedan Bal M a h m u t (Ba le r ) v a r d ı .

Sava rona 'dan ö n c e A l m a n y a ' d a K rupp fab r i ka la r ı i le b i r ya t s i pa r i ş e t m e k i ç in b i r h e y e t i m i z g ö r ü ş m e ha l i ndey d i . G ü n e ş - D i l adı v e r i l e c e k bu ya t ı n p lan la r ı da haz ı r lan ı y o r d u . Fakat heye t , yen i yap ı lacak b i r ya t ın uzun zaman a lacağın ı hesap laya rak , o s ı rada sa t ışa ç ıka r ı l an Savarona 'y ı a l m a y ı daha e l v e r i ş l i b u l m u ş t u .

L imanda b i r ay kadar ka ld ık . Ya t ı n dış k ı smı beyaza b e y a n d ı . İ ç e r s i n d e yap ı lacak d e ğ i ş i k l i k l e r i ç i n İng i l i z le r çok para i s t e d i k l e r i n d e n , İ n g i l t e r e ' d e n ayr ı l ıp H a m b u r g l i man ına g i t t i k . Y a t H a m b u r g ' t a yap ı ld ığ ı i ç i n A l m a n l a r d e ğ i ş i k l i k konusunda h iç zo r l uk ç e k m e m i ş l e r d i . Burada beş haf ta ka lan ya t , 22 M a y ı s 1938 günü ha reke t e t t i . 1 Haz i -ran 'da da İ s tanbu l ' a g e l d i k . F lo rya ö n l e r i n d e b iz i po l i s vn g ü m r ü k m e m u r l a r ı ka r ş ı l ad ı . D o l m a b a h ç e Saray ı ö n l e r i n e g e l d i ğ i m i z s ı rada A t a t ü r k , A c a r m o t o r u y l a ya ta g e l d i .


A t a t ü r k ' ü bu n e d e n l e t a m ik i b u ç u k ay g ö r m e m i ş t i m . Heyecan la ve ö z l e m l e m e r d i v e n l e r i ç ı kmas ın ı b e k l i y o r d u m . H e m e n yanına k o ş t u m . Fakat daha i lk bak ış ta has ta o l d u ğunu s e z d i m . Yüzü s o l m u ş , i n c e l m i ş , karn ı ş i ş m i ş t i . A t a t ü r k ' e kayg ıy la ve d i k k a t l e bak t ığ ım ı g ö r e n Kı l ıç A l i :

— «Neden bu kadar d i k k a t l i bak t ın Ç e l e b i ? M e r a k etm e b i r şey yok ,» d i y e b e n i m h a y r e t i m i y a t ı ş t ı r m a k i s t e d i . A m a k a n d ı r a m a d ı .

Ya ta h e m e n y e r l e ş i l d i . Ge rek l i eşya la r t a ş ı n d ı . A t a t ü r k , ya t ın m o b i l y a s ı n ı . A m e r i k a n zevk i n i çok s e v m i ş t i . Ç ü n k ü ya t ın sah ib i i nce z e v k l i y d i . Ya t ın i ç i n d e k i eşya la r ın b i r k ı s m ı , F ransa 'dak i m ü z e l e r d e n as l ı g ib i t a k l i t o l una rak y a p t ı r ı l m ı ş t ı . B i r çok k ö ş e l e r i ta r ih î eşya la r l a b e z e n m i ş t i .

A t a t ü r k ' ü n Sava rona ' ya i l k ge ld i ğ i gün İ n g i l t e r e ' d e n d ö n m ü ş o l an İş Bankası G e n e l M ü d ü r ü M u a m m e r Er iş d e , gez i s i hakk ında b i l g i v e r m e k üzere Saray 'a g e l m i ş t i . A t a t ü r k , M u a m m e r E r i ş ' i de y a n m a a larak Savarona 'ya g e ç t i . Yata ad ımın ı a ta r a tmaz , has ta ve ha ls iz o l u ş u n a bakmadan , g ö r ü l m e s i g e r e k l i o lan her ye r i n i gez ip d o l a ş t ı . En i n ce ay r ın t ı l a r ına dek ya t ı b i r b i r i n c e l e d i . Kend i ya tacağ ı y e r d e n başka , a rkadaş la r ın ın ya tacak la r ı kamara la r ı özen le baş tan sona dek gözden g e ç i r d i . T ü m g e z i l e r i n d e de böyle yapar , g i d i l d i ğ i her y e r d e ö n c e l i k l e a rkadaş la r ın ın ve b e r a b e r i n d e k i l e r i n ya tacak la r ı y e r l e r i gö rü r , on la r ın raha t e d e b i l e c e k l e r i kanıs ına v a r d ı k t a n sonra k e n d i s i n e ay r ı lan b ö l ü m ü gözden g e ç i r i r d i . Benc i l h iç b i r y ö n ü y o k t u . K e n d i s i n i d a i m a yak ın la r ı ndan son ra d ü ş ü n ü r d ü . Y a n m d a k i l e -r in d i n l e n e c e k d u r u m d a o lmad ığ ın ı g ö r ü r s e , kend i s i i ç i n hazı r lanan da i re ne kadar k o n f o r l u o l u r sa o l s u n , o rada ka l m a k i s t e m e z , b i r bahane bu la rak o radan uzak laş ı r , başka y e r d e ka l ı r d ı .

A t a t ü r k ' ü n Savarona 'y ı baş tan sona gez i s i uzun sü re s ü r d ü . Y a t ı has ta h a l i y l e bu kadar i n c e l e m e s i de d o k t o r lar ı h o ş n u t e t m i y o r , yan ındak i l e r i kayg ıya d ü ş ü r ü y o r d u .


Heri<es b i r an önce ya tağa g i r i p d i n l e n m e s i n i bek l i yo r l a r d ı . P lan lar ın ı g ö r d ü ğ ü zaman ya t ı ç o k b e ğ e n e n A t a t ü r k , ne yazık k i . ona k a v u ş t u ğ u n d a ö l ü m e y a k l a ş m ı ş ağır b i r hast a y d ı . Savarona 'n ın sa fas ın ı s ü r e m e y e c e ğ i n i o da an lamış ve üzü le rek «bu t e k n e y o k s a b e n i m m e z a r ı m mı o lacak?» d i y e hazin haz in s o r m u ş t u .

A t a t ü r k y a t t a ka ld ığ ı i l k on beş gün i ç i nde b i raz d ü z e l m e ğ e yüz t u t t u . K ü ç ü k g e z i n t i l e r y a p ı y o r d u . Den iz havas ı y a r a m ı ş , yüzüne b i raz renk g e l m i ş t i . Faka t b u ha l uzun s ü r m e d i . A m a n s ı z has ta l ı ğ ın e t k i s i y l e yavaş yavaş e r i d i ğ i g ö r ü l ü y o r d u . Büyük b i r d i k k a t l e t e d a v i e d i l d i ğ i h a l de has ta l ı k yavaş yavaş i l e r l i y o r d u . Ya t t ak i i l k ha f tas ında k e n d i s i n i z i y a r e t e d e n Fransız d o k t o r u F i ess i nge r , m u a y e neden sonra m e r d i v e n ç ı k m a m a s ı r i cas ında b u l u n d u .

«Savarona» H i n t ada la r ında yaşayan uzun b o y u n l u b i r kuğu kuşu an lamına g e l m e k t e d i r . Kamara la r ı nda , t abak la r da , t e r m o s l a r d a k u ş u n r e s m i va rd ı r . A t a t ü r k ' ü n has ta l ı ğ ı n ın son g ü n l e r i n d e , V a r ş o v a d ö n ü ş ü O r g e n e r a l Fah re t t i n A l t a y z i y a r e t e t m i ş t i . Y a t ı n g ü v e r t e s i n d e b i r şez longa uzanmış d i n l e n e n A t a t ü r k , o s ı rada den iz havas ın ın k e n d i s i n e ç o k iy i g e l e c e ğ i n i s ö y l e y e n g e n e r a l e , Savarona 'n ın ne an lama g e l d i ğ i n i s o r m u ş , F a h r e t t i n A l t a y , g ö l l e r d e yaşayan uzun b o y u n l u b i r kuş o l d u ğ u n u s ö y l e y i n c e de , g ü l ü m s e m e -ğe ça l ı şa rak :

— «Arkadaş la r vapu ra Sava ronu ded i l e r . Has ta l ığ ı sa van b i r g e m i d e m e k m i ş , » d e m i ş t i .

Çok ağ ı r d u r u m d a b i l e şakay ı e l d e n b ı r a k m a m ı ş , adeta has ta l ığ ıy la a lay ede r b i r t av ı r t a k ı n m ı ş t ı .

T e s l i m a l ınd ığ ı 24 M a r t 1938 'de C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı e m r ine v e r i l e n Savarona , 1951 y ı l ına dek C u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı ya t ı o la rak k u l l a n ı l m ı ş . Fakat İ s m e t İ nönü , C u m h u r b a ş k a n l ığ ı d ö n e m i n d e ya t l a ç o k az g e z d i . D e m o k r a t Par t i i k t i da ra g e l d i k t e n b i r y ı l s o n r a 2 T e m m u z 1951'de Den iz Kuvve t l e r i Komu tan l ı ğ ına d e v r e d i l d i . O g ü n d e n be r i Den iz Harp


O k u l u n d a ö ğ r e n c i l e r i n e ğ i t i m i i ç i n ku l l an ı lmak tad ı r . Savarona 'dan ö n c e o k u l g e m i s i o la rak Türk Donanmas ın ın I. Dünya Savaş ında b ü y ü k k a h r a m a n l ı k l a r ya ra tan H a m i d i y e z ı rh l ı s ı k u l l a n ı l ı y o r d u . Esk id iğ i g e r e k ç e s i y l e Donanmadan ay r ı lan H a m i d i y e ' n i n y e r i n i , y i r m i i k i y ı l d ı r Savarona do l d u r m a k t a d ı r . Sava rona 'dan önce Er tuğ ru l ya t ı v a r d ı . Padişah la r g e z m i ş , A b d ü l h a m i d onun la Se lân i k ' e g i t m i ş , A t a t ü r k y ı l l a rca k u l l a n m ı ş t ı . M ü z e o lacak b i r t e k n e y d i Er tuğru l y a t ı . J i l e t o l d u , g i t t i . Çok yazık o l du E r t uğ ru l ' a .

136 m e t r e boyunda , 16 m e t r e e n i n d e , e l e k t r i k l i d ü m e n le y ö n e t i l e n 17 m i l s ü r a t i n d e k i Savarona , H e y b e l i a d a ö n l e r i nde d e m i r l i d u r m a k t a d ı r . Her y ı l e ğ i t i m i ç i n 7 b in de n iz m i l i sey i r yapan ya t ın m a k i n e l e r i 7 b in 200 beyg i r g ü -cünded i r . Savarona 'ya son radan s e l â m l a m a a t ış la r ı i ç in 7,62 ' l ik d ö r t t a ne t o p , hava sa ld ı r ı l a r ına karş ı d ö r t t ane uçaksava r t a r e t i k o n u l m u ş t u r . Üç lüks s a l o n u , on ik i kamaras ı va rd ı r . Den iz Ha rp O k u l u n u n k u r u l u ş u n u n 200. y ı l d ö n ü m ü , 1 A ğ u s t o s 1973 'de Savarona 'da v e r i l e n b i r ba lo i l e k u t l a n m ı ş t ı r .

Ya t t a A t a t ü r k ' ü n o t u r d u ğ u köşe le r , p o r t r e l e r i y l e s ü s lüdür . A y r ı c a ya t ı yap t ı r an M i s i s Cadvva lader ' in de b i r po r t res i b u l u n m a k t a d ı r . Ya ta s o n r a d a n y e n i m o b i l y a l a r a l ı n m ı ş , b i r çok d e v l e t b ü y ü ğ ü ta ra f ı ndan a l t ı n , g ü m ü ş eşya la r armağan e d i l m i ş t i r . A t a t ü r k ' ü n ka ld ığ ı kamara la r , k i l i t l e n e rek o zamank i ha l i y l e sak l anmak tad ı r .

1938 y ı l ın ın s o n a y l a r ı y d ı . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n s o n ra Savarona i le P i re ' ye g i t t i k . A y r ı l d ı ğ ı m 1941 A ğ u s t o s u n a dek Savarona 'da kamara m e m u r l u ğ u y a p m ı ş t ı m . Y a t t a D ış i ş l e r i Bakanı Ş ü k r ü S a r a ç o ğ l u , D ı ş i ş l e r i i l g i l i l e r i v a r d ı . Ruşen Eşre f Ünayd ın A t i n a b ü y ü k e l ç i s i i d i . P i re ' den A t i n a ' y a g e ç i l d i . On la r A t i n a ' d a Y u n a n M e ç h u l A s k e r an ı t ına ç e l e n k g ö t ü r d ü k l e r i s ı rada , ben d e e l ç i l i ğ e g i t m i ş , Savarona 'da v e r i l e c e k z i y a f e t i n nası l ve ne ş e k i l d e o lacağ ın ı s o r u y o r d u m . Ruşen E ş r e f i n eş i Sa l iha Han ım :


F: 25

— «Her ş e y hazır . Siz ya ln ız tabak çanak la r ı v e r i n . Vaz i fen iz konuk la r ı ka rş ı l amak ,» d e d i .

A t i n a ' n ı n ü n l ü b i r o t e l i , y e m e k s e r v i s i i ş i n i üzer ine a l m ı ş t ı . O s ı rada e l ç i l i k t e n ç ı k ıp , M e ç h u l A s k e r anı t ı ö n ü ne g e l i n c e s ı r a l a n m ı ş E fsun a s k e r l e r i n i g ö r d ü m . Bando m ı zıka b i z i m İ s t i k l â l M a r ş ı m ı z ı ça l ı yo r , on la r haz ı ro l vaz i ye t i n d e d i n l i y o r l a r d ı . Bun la r A t a t ü r k ' ü n den ize d ö k t ü ğ ü Y u nan a s k e r i n i n d e v a m ı y d ı . N e göz yaşa r t ı c ı v e dokunak l ı b i r manzaras ı v a r d ı . Ç e l e n k y e r i n e k o n m u ş . Ş ü k r ü Saraçoğ lu i le Ruşen Eşref I Jnaydm sayg ı du ruşundayd ı l a r . Ay nı gece Savarona ya t ında ba lo v e r i l d i . S e ç k i n Y u n a n devle t adamla r ın ın ka t ı l d ığ ı ba lo çok göz k a m a ş t ı r ı c ı y d ı . A t a t ü r k ' ü n t e m e l l e r i n i a t t ığ ı T ü r k - Y u n a n d o s t l u ğ u , O 'nun ö l ü m ü n d e n sonra da b ö y l e s ü r ü p g i d i y o r d u . Sabah beş te İst anbu l ' a d ö n m e k üzere l i m a n d a n ha reke t e t t i k .

O zaman Sava rona 'n ın kap tan ı ( M ü l a z ı m ) M i t h a t Kap-t a n ' d ı . A k a d e m i d e r e s i m d e r s l e r i a l m ı ş . Resme çok m e rak l ı . Bir gün bize Sava rona 'dak i kuş r e s i m l e r i n i g ö s t e r e rek a n l a t m ı ş t ı : A k a d e m i ' d e ö ğ r e n c i y k e n r e s i m d e r s i n d e b i r s ü j e ( konu ) v e r m i ş l e r . B i r genç kad ın la b i r k u ş u n ç i f t l e ş m e s i n i en g ü z e l n a s ı l a n l a t a b i l i r s i n i z , d i y e . B i z im kapt a n da boynu uzun güze l b i r kuş y a p m ı ş . Kuşun b o y n u n u , genç v e güze l b i r kad ın ın b o y n u n a s a r m ı ş , gagas ın ı kad ı nın dudağına y a k l a ş t ı r m ı ş , kana t la r ı y la kadın ın d o l g u n gö ğ ü s l e r i n i k a l d ı r m ı ş . Şahane b i r t ab l o y a r a t m ı ş . Or taya b i r kuş la b i r kad ın ın s e v i ş m e s i ç ı k m ı ş . Kap tan daha ö ğ r e n c i y k e n bunu b a ş a r m ı ş . H e m de b i l m e y e r e k Savarona 'dak i k u ş u n y ı l l a r önce ayn ın ı y a p m ı ş .

Ben bun la r ı A t i n a gez i s i nde Bayan Ünayd ın 'a an la t ın ca, çok m e m n u n ka ld ı :

— «Cema l E fend i . S iz A v r u p a ' y ı g ö r d ü k t e n sonra d ü ş ü n c e l e r i n i z g e n i ş l e m i ş , bayağ ı d e ğ i ş m i ş s i n i z . İ ş te A v r u pa g ö r m e n i n fayda lar ı ,» d e d i .

GÜNEY GEZİSİNE H A S T A ÇIKTI

A T A T Ü R K A n k a r a ' d a 19 M a y ı s t ö r e n i n i i z l e d i k t e n sonra saa t 17 'de öze l t r e n i y l e has ta has ta M e r s i n ' e d o ğ r u yo la ç ı k t ı . Ha tay i ş in i k e s i n l i k l e s o n u ç l a n d ı r m a ğ a karar v e r d i ğ i i ç i n o s ı ra la rda b i r Güney gez is i y a p m a y ı za ten ka fas ı na k o y m u ş t u . H e m Hatay konusunda d i r e n e n Fransız lara karş ı gövde g ö s t e r i s i yapacak , h e m de m e m l e k e t e has ta o lmad ığ ın ı g ö s t e r m i ş o l a c a k t ı . Ç ü n k ü b i r s ü r e d e n be r i hasta o l d u ğ u , k e n d i s i n e i n m e ind iğ i s ö y l e n t i l e r i v a r d ı .

G e r ç e k t e n de A t a t ü r k , b i r s ü r e d e n be r i has ta b u l u n u y o r d u . H a l i n d e , t a v r ı n d a b i r y o r g u n l u k , b i t k i n l i k , zay ı f l ı k , ç ö k ü n t ü v a r d ı . Bu run kanama la r ı b a ş l a m ı ş , kaş ın t ı l a r ın ardı arası k e s i l m e z o l m u ş t u . D u r m a d a n bacak la r ın ı kaş ıyan A t a t ü r k «acaba bu rada ka r ınca la r m ı va r da kaş ınd ı r ı yo r?» d i y e s o r u y o r d u .

Bu hal 1937 'de uzun a ra la r la , daha son ra s ık s ık gör ü l m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . Dr . Z i ya Y a l t ı r ı n , bu run kanama la r ı i ç i n bazı t e d a v i ş e k i l l e r i uygu lad ıysa da , b u n u n s o n u c u a l ı n a m a m ı ş t ı . 27 Şuba t 1938'de Ba lkan D e v l e t l e r i D ı ş i ş l e r i Bakan la r ına Çankaya 'dak i D ı ş i ş l e r i K ö ş k ü n d e v e r i l e n y e m e k t e A t a t ü r k ' ü n y i n e b u r n u kanamış v e Dr . A s ı m A r a r ,


ill< kez A t a t ü r k ' ü n c idd î ş e k i l d e has ta o l d u ğ u n u f a r k ede rek d u r u m u i l g i l i l e r e a n l a t m ı ş , sonunda o zamank i Başbakan Ce lâ l Bayar da habe rda r e d i l m i ş t i . D o k t o r l a r ı n m u a y e n e s i n d e n son ra ş u g e r ç e k o r t aya ç ı k ı y o r d u : A y a k b i l e k l e r i n d e ö d e m va rd ı ve ka rac iğe r b ü y ü m ü ş t ü .

Fakat A t a t ü r k , b i r t ü r l ü has ta l ığ ı kabu l e t m e k i s t e m i yo r , d o k t o r l a r ı n i s t i r aha t ve pe rh i z ö ğ ü t l e r i n e karş ı d u r u y o r d u . H ü k ü m e t i n Is ra r ıy la 1938 M a r t ı n ı n sonunda g e t i r t i len dünyaca ün lü ka rac iğe r has ta l ı k la r ı uzmanı F i essenge r Pa r i s ' t en g e l m i ş ve has ta l ığ ın ne o l d u ğ u an laş ı ld ığ ı ha lde k e n d i s i n d e n s a k l a n m ı ş t ı . Bu o laydan son ra C u m h u r b a ş kan l ığ ı Gene l S e k r e t e r l i ğ i d e A t a t ü r k ' ü n Şuba t ay ında y a p t ığ ı Ya lova , Bursa v e İ s tanbu l g e z i l e r i n d e ş i d d e t l i b i r g r i be yaka land ığ ı y o l u n d a b i r b i l d i r i yay ın laya rak , has ta l ığ ı ü s t ü ö r t ü l ü b i r ş e k i l d e m e m l e k e t e d u y u r m u ş t u .

İş te A t a t ü r k , M e r s i n ' e has ta l ığ ın ın baş lad ığ ı g ü n l e r d e g i t m i ş t i . Bu y o r u c u gez i ye ç ı k m a s a , iy i b i r d i n l e n m e y a p sa be l k i de i y i l e ş e c e k t i . Fakat y o r u c u gez i , has ta l ığ ın hızla i l e r l e m e s i n e yo l a ç t ı .

M e r s i n i s t a s y o n u n d a y ü r ü y e n A t a t ü r k , aske r i b i r l i k l e r i d e n e t l e m i ş , yap ı lan g e ç i t t ö r e n i n i i z l e m i ş t i . V i r a n ş e h i r ' e g i d i p , esk i ş e h r i n ka l ın t ı l a r ın ı g e z d i k t e n son ra Ta rsus 'a g e ç m i ş , Parkta b i r s ü r e d i n l e n d i k t e n son ra Adana ' ya g i d i p . İ s t asyon C a d d e s i n d e n A t a t ü r k Parkına dek y ü r ü m ü ş t ü . P i yade ve t o p ç u b i r l i k l e r i n i n t ö r e n i n i zo r l uk l a ayak ta s e l â m layan A t a t ü r k , ö y l e s i n e has tayd ı k i , ayak ta zor d u r a b i l i y o r d u . « M a r ş m a r ş ! » k o m u t u y l a t ö r e n i ace le b i t i r e n A t a t ü r k , A n k a r a ' y a d o ğ r u b i r ka t daha b i t k i n b i r d u r u m d a yo la ç ı k ı y o r d u . 25 M a y ı s ' t a A n k a r a ' y a va rd ığ ında ga r ın sa lonuna dek g ü ç l ü k l e y ü r ü y e b i l m i ş t i . Rengi so lmUş , s a r a r m ı ş t ı . B i r gün sonra da , yanında M a r e ş a l Fevz i Ç a k m a k o l duğu ha lde İs tanbu la d o ğ r u yo la ç ı k m ı ş t ı .

Hayda rpaşa 'dan A c a r m o t o r u y l a D o l m a b a h ç e Sarayına g e ç e n A t a t ü r k , İ s tanbu l ' a g e l i ş i n i n e r t e s i günü F lo rya ' ya


yap t ığ ı b i r g e z i d e n d ö n e r k e n b i r den f e n a l a ş m ı ş v e bunu ö n c e ka lp k r i z i s a n m ı ş l a r d ı . 29 M a y ı s t a ise karn ın ın ş i ş m e ğ e baş lad ığ ı g ö r ü l ü y o r d u . A t a t ü r k , buna b i raz s i n i r l e n m i ş , f a k a t b i r ş e y i n f a r k ına v a r a m a d a n ş i ş m a n l a d ı ğ ı n ı sanm ı ş t ı .

Dr . N e ş e t Ö m e r , A t a t ü r k ' e k a r a c i ğ e r i n d e n rahats ız o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k h iç d e ğ i l s e b i r kaç gün d i n l e n m e s i n i i s t e m i ş t i . İk i gün son ra da biz Savarona i le İ ng i l t e re ' den yu rda d ö n d ü k .

ELBİSE O L M U Y O R

ATATÜRK A n k a r a ' d a 19 M a y ı s t ö r e n i n i i z l e d i k t e n s o n ra ç ık t ığ ı Güney g e z i s i n d e n has ta o la rak İ s tanbu l ' a ge l d i . G e l d i k t e n ik i gün son ra da Savarona ya t ında ka lmağa başlad ı . Bu O 'nun son g e l i ş i y d i . B i r daha A n k a r a ' y ı g ö r e m e d i .

A t a t ü r k i y i ce raha ts ızd ı a r t ı k . Den iz havas ın ın iy i g e leceğ in i d ü ş ü n e r e k O 'nun i ç i n Savarona ya t ın ı haz ı r l amış l a rd ı . A t a t ü r k , K ö ş k t e o l s u n , Sa rayda o l s u n h iç b i r zaman ya tak odas ın ın d ış ında g e c e l i k l e d o l a ş m a z d ı . Uşak la r ın ın ö n ü n d e b i l e e l b i s e s i n i g i y e r e k o t u r u r d u . Savarona 'da en ta r i g e c e l i k l e O 'nu g ö r ü n c e b i r hay l i y a d ı r g a d ı m . D e v e t ü -yü reng indek i Jeagu p a r d e s ü s ü de ü z e r i n d e y d i . Çeh res i s o l u k , hal i üzün tü v e r i c i y d i . Boynu v e e n s e s i ç o k i n c e l m i ş , kansız ku lak la r ı şe f f a f b i r renk a l m ı ş t ı .

O s ı rada y o ğ u n b i r hal a lan Ha tay davas ı i ş i n i de üzer i ne a lan C u m h u r i y e t Ha lk Par t i s i gene l s e k r e t e r i ve İ ç i ş l e r i bakanı Ş ü k r ü Kaya ' y ı A t a t ü r k , ace le o la rak A n k a r a ' d a n İs tanbu l 'a ç a ğ ı r t m ı ş , Sava rona 'da kamaras ın ın yan ında ona da b i r ye r h a z ı r l a t m ı ş t ı . Ş ü k r ü Kaya h e m e n i s tanbu l ' a g e l d i . Sava rona ' ya ç ık ıp A t a t ü r k ' l e g ö r ü ş m e ğ e baş lad ı .

A t a t ü r k , M e c l i s ' t e k i kanun la r v e Hatay konusunda b i l -


gi aldıl<tan s o n r a , Ş ü k r ü Kaya 'n ın açık l â c i v e r t yaz l ık c e k e t i n e d i k k a t l e baka rak :

— «Ne güze l c e k e t böy le ,» d e d i . Ş ü k r ü Kaya h e m e n c e k e t i n i ç ı k a r d ı ; — «Beğend in i zse b u y r u n , gü le gü le g i y i n i z e f e n d i m .

Ben başkas ın ı yap t ı r ı r ım ,» d e d i . Bu j e s t A t a t ü r k ' ü n hoşuna g i t t i . Ş ü k r ü Kaya 'n ın e l b i

s e l e r i n i her zaman b e ğ e n i r d i . Daha ö n c e de pa l t o v e p a r -d e s ü s ü n ü a l ıp g i y m i ş t i . Z a t e n A t a t ü r k ' ü n üze r i ndek i p a r d e -sü de o n u n d u . A t a t ü r k de Ş ü k r ü Kaya 'ya bazı e l b i s e l e r i n i v e r m i ş t i .

H e m e n k o ş u p , A t a t ü r k ' ü n üze r i ndek i p a r d e s ü y ü a ld ık , c e k e t i g i y d i r d i k . A m a i l i k l e y e m e d i . IJzüntü lü b i r ş e k i l d e göz le r i n i ü z e r i m i z d e g e z d i r e r e k ;

— «Gal iba h e p i m i z u n u t t u k . Bu ka r ın la bu c e k e t g i y i l i r m i ? Ka rn ımda as i t v a r m ı ş . Ne o lacak b i l m e m , » d e d i .

A t a t ü r k has ta l ı ğ ın ın n e d e n i n i çok iy i b i l i y o r d u . Dokt o r l a r ı n s a k l a m a s ı n a r a ğ m e n a n s i k l o p e d i ve t ı p d e r g i l e r i n den s i roz ( C i r r h o s e ) f as ı l l a r ı n ı o k u d u ğ u n u ve has ta l ı ğ ın ın s o n u c u n u da pek iy i g ö r m e d i ğ i n i an l ı yo rduk . Fakat O da,, b i z le r de b i l m e m e z l i k t e n g e l i y o r d u k . Bu konuda sank i a r a mızda g iz l i b i r a n l aşma y a p m ı ş t ı k . A t a t ü r k , h iç b i r zaman , h iç b i r k i m s e y e h a l i n d e n y a k ı n m a m ı ş , has ta l ığ ın ın a ğ ı r l ı ğ ı ndan v e ö l ü m d e n söz e t m e m i ş t i . Ö l ü m d e n k o r k t u ğ u n u g ö s t e r m e k t e n kaç ın ı r , « ö l ü m d e n k o r k m a k ahmak l ı k t ı r , » d e r d i .

Ş ü k r ü Kaya, A t a t ü r k ' ü n üzün tüsünü g e ç i ş t i r m e k i ç i n : — «Siz in has ta l ığ ın ız t e d a v i y l e g e ç e c e k e f e n d i m . Y a

r ın k u m a ş g e t i r t e l i m , yen i ö l ç ü d e b i r e l b i s e y a p t ı r a l ı m . İ y i l e ş t i ğ i n i z zaman dara l t ı r ız ,» d e d i . Başıy la O 'nun o n a y ı nı a l d ı k tan s o n r a A n k a r a ' y a M ü m t a z Ö k m e n ' e t e l g r a f ç e k i l d i . K u m a ş l a r g e l d i . Fakat d i k t i r m e k ve g i y m e k k ı s m e t o l m a d ı . O k u m a ş l a r son radan «Üç t o p A n k a r a so fu» d i y e A t a t ü r k ' ü n t e r e k e l i s t e s i n d e ç ı k m ı ş t ı .


Atatür l< , Sava rona 'n ın en güze l oda la r ından b i r i nde yat ı y o r d u . Buras ı h e m i s k e l e , h e m sancak t a ra f ı ndak i den iz l e r e bakan g e n i ş b i r o d a y d ı . B i r k ö ş e d e y a t a ğ ı , b i r köşede mav i soya ö r t ü l ü b ü y ü c e k b i r m a s a n ı n ç e v r e s i n e s ı ra lan m ı ş ko l t uk l a r , ş e z l o n g , k ü ç ü k yazı m a s a s ı , k i t ap do lab ı v a r d ı . Or tada t e k k i ş i l i k beyaz ö r t ü l ü b i r y e m e k masas ın ın üze r i nde sü rah i ve ç i ç e k l i b i r vazo d u r u y o r d u .

A t a t ü r k , i ç k i s i z masay ı Ş ü k r ü Kaya 'ya i şa re t ede rek : — «Ş imd i s o f r a m ı z i ş t e böy le f ak i r . Perh izdey iz . Duy

d u ğ u m a göre a rkadaş la r da so f r a l a r ı ndan a l ko lü ka ld ı r -JTiışlar," d e d i .

ü ç D O N D U R M A YEDİ

ATATÜRK, b i r kaç gün D o l m a b a h ç e Sa raymda has ta y a t t ı k t a n son ra 1 haz i randa İ s tanbu l l iman ına g e l e n Savarona y a t m a n a k l e d i l d i . A t a t ü r k y e n i l i k t e n hoş lan ı r ve ya t l a b i r s ü r e oya lan ıp , be l k i d e Saraydan daha raha t ede r d i ye o rada ka lmas ın ı u y g u n g ö r m ü ş l e r , O da bunu s e v i n ç l e karş ı l a m ı ş t ı .

Savarona ya t ına g e ç i l d i ğ i i lk g ü n l e r d e A t a t ü r k , her zam a n k i g ib i d o k t o r l a n n ö ğ ü t l e r i n e o kadar ö n e m v e r m i y o r d u . Uzun o t u r m a k t a n , ya tak ta y a t m a k t a n s ı k ı l ı y o r d u . Karn ı ş i ş m e k t e o l d u ğ u n d a n e s k i pan to l on la r ı u y m u y o r d u ü z e r i ne . K e n d i s i n e ya t k ı ya fe t i y a p m ı ş l a r d ı . Beyaz p a n t o l o n üzer i ne l â c i v e r t c e k e t , beyaz i s k a r p i n g i y i p y a t t a b i r aşağı b i r yuka r ı d o l a ş ı y o r d u . A k ş a m l a r ı da hava s e r i n l e r k o r k u s u y l a İş Bankası gene l m ü d ü r ü M u a m m e r Er i ş ' i n İ n g i l t e r e ' d e n hed i ye o la rak g e t i r d i ğ i beyaz y ü n s ü v e t e r i g i y i y o r d u .

Ö ğ l e ve a k ş a m y e m e k l e r i n i yukar ı sa lona ç ı ka rak arkadaş la r ı y la b e r a b e r y i y o r d u . O y s a y ü r ü m e k , he le m e r d i v e n ç ı k m a k , O 'nu n i ç i n çok za ra r l ı yd ı . D o k t o r l a r bunu kes i n l i k l e k e n d i s i n e b i l d i r m i ş l e r d i .

A t a t ü r k ' ü n i ş tahs ız ha l i d i k k a t i m i z i ç e k i y o r d u . A d e t a


zor la y e m e k y i y o r d u . S e v d i ğ i y e m e k l e r i n h i ç b i r i n e dönüp b a k m ı y o r d u b i l e . Sıcak b i r g e c e y d i . Y i n e y e m e ğ i n i i ş t ah sız y e m i ş , b i r ko l t uğa o t u r m u ş , d i n l e n i y o r d u . O s ı rada İst a n b u l ' d a b u l u n a n Ü l k ü d e A t a t ü r k ' ü n i s t e ğ i y l e ya ta g e t i r i l m i ş t i . Ü l k ü A t a t ü r k ' ü n ka rş ıs ında d o n d u r m a y e m e ğ e baş lad ı . Za ten pe rh i z yapan A t a t ü r k , d o n d u r m a y ı gö rünce canı çek t i ve k a m a r o t Rıza'ya h e m e n b i r d o n d u r m a ge t i r m e s i n i e m r e t t i .

K a m a r o t Rıza, h i ç k i m s e y e s o r m a d a n A t a t ü r k ' e g i d i p b i r d o n d u r m a g e t i r d i . Büyük b i r i ş tah la d o n d u r m a y ı y i y e n A t a t ü r k :

— «Çok h o ş u m a g i t t i . B i r t ane daha ge t i r ,» e m r i n i v e r d i . İ k inc i d o n d u r m a da g e l d i . O n u da y e d i . B i r ü ç ü n c ü sünü i s ted i . . . A t a t ü r k ' ü n i ç i y a n ı y o r d u . Üç d o n d u r m a , hara re t i n i s ö n d ü r m e ğ e y e t m e m i ş t i . A r k a s ı n d a n b i r bardak da s o ğ u t u l m u ş su i ç t i .

De rken g e c e ya r ıs ına d o ğ r u ya t ta i l k k r iz g e l d i . O ra da hazır bu lunan Dr . N e ş e t Ö m e r İ r de lp , de rha l uyand ı r ı l d ı . N e ş e t Ö m e r , A t a t ü r k ' ü n öze l d o k t o r u y d u . İ lk t e d a v i y i y a p t ı . Fakat v a z i y e t i t e h l i k e l i g ö r ü y o r d u .

Dünya çap ında b i r a d a m ı n t e d a v i s i n d e bu dak i kadan son ra a r t ı k s o r u m l u l u k a l a m ı y a c a ğ ı m s ö y l e d i v e A v r u p a ' dan h e m e n b i r m ü t e h a s s ı s d o k t o r çağ r ı lmas ın ı i s t e d i .

A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ı s ı ras ında b ü t ü n karş ı koyma la ra a l d ı rmadan Ü l k ü , y a n m a g i r i p ç ı k m ı ş t ı r . Son g ü n l e r i n e dek D o l m a b a h ç e Saray ında b u l u n a n Ü l k ü ' y ü , ö l ü m ü n d e n on beş gün önce A t a t ü r k yan ına i s t e m i ş . Ya tağ ına o t u r t u p o k ş a ya rak :

— « C u m h u r i y e t Bay ramı y a k l a ş t ı . A n k a r a ' y a g i d i n . Ü l k ü bay ramı gö rsün ,» d e m i ş . Ü l k ü de boynuna sa r ı l a rak .

— « A t a t ü r k ç ü ğ ü m , bay ramı g ö r e l i m a m a , sen de gel ,» d i y e b a ş l a m ı ş y a l v a r m a ğ a . B i r t ü r l ü a y r ı l m a k i s t e m i y o r m u ş .

— «Sens iz A n k a r a ' y a g i tmerr ı ,» d e y i n c e . — «Ben de g e l e c e ğ i m , » d i y o r m u ş .


Ayr ı i ı r l<en , Ü l k ü ' n ü n ağ lay ış ına ç o k ü z ü l m ü ş , göz le r i d o l m u ş . Ü l k ü a y r ı l ı r k e n :

— « G i d i y o r u m A t a t ü r k ç ü ğ ü m , ama y i ne g e l e c e ğ i m , » d e m i ş . A t a t ü r k , Ü l k ü ' y ü okşaya rak :

— «Siz g e l m e y i n , ben ge leceğ im ,» d i ye onu a v u t m a k i s t e m i ş .

A t a t ü r k , s o n g ü n l e r i n d e b i l e Ü l k ü ' y ü u n u t m a d ı . N e s i p Efend i i l e t e l e f o n e t t i r e r e k :

— « Ü l k ü n a s ı l , annes i çocuğa iy i baksın ,» d i y o r d u . Sonradan d u y d u ğ u m a g ö r e uzun s ü r e A t a t ü r k ' ü n ö l ü

m ü n ü Ü l k ü ' d e n s a k l a m ı ş l a r . « A v r u p a ' y a g i t t i , ge lecek ,» d e m i ş l e r . Fakat o , bu söz le re k a n m a m ı ş :

— «Beni bu kadar s e v e r d i , n i ye ben i de g ö t ü r m e d i , » d i y e a ğ l a r m ı ş . S o n r a b i r ş e y l e r s e z i n l e m i ş . A t a t ü r k ' ü n yas t ı ğ ın ın a l t ı nda sak lad ığ ı f o t o ğ r a f l a r ı m y ü z ü n e y a p ı ş t ı r ıp i ç i n i ç i n ağ lad ığ ın ı son radan V a s f i y e H a n ı m a n l a t m ı ş t ı . Ha t ta a l t ı ay kadar son ra b i r Z e y b e k havas ı ça l ı n ı r ken an nes i «Hayd i ka lk , oyna Ü l kü» d e y i n c e Ü l k ü b i r den b i r e sar s ı la rak ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r m i ş : «Ne o y n a y a c a ğ ı m . A r t ı k A t a t ü r k yok k i . . . »

A t a t ü r k ' ü n s o n g ü n l e r i n d e başucundan h iç ay r ı lmayan h e k i m l e r i n (Dr . A k i l M u h t a r Ö z d e n , Dr . N e ş e t Ö m e r İ r de lp , Dr . N iha t Reşat Be lge r , Dr . Hay ru l l ah D i ke r , Dr . A b r a v a y a M a r m a r a l ı , Dr . M . Kema l Ö k e , Dr . M . K â m i l Berk , Dr . S ü reyya H idaye t S e r t e r ) t u t t u k l a r ı son n ö b e t d e f t e r i n d e Ü l kü ' nün z i y a r e t l e r i ş ö y l e g ö s t e r i l m e k t e d i r :

21 Ek im 1938. Ü l k ü , Hasan Rıza Soyak ' l a g i r d i , on da k ika ka ld ı . 24 Ek im 1938. Ü l k ü , annes i V a s f i y e i le g i r d i , on beş dak i ka ka ld ı . 25 Ek im 1938. Ü l k ü , V a s f i y e , A f e t İnan ve Sab iha G ö k ç e n ' l e g i r d i . B i rkaç dak ika k a l d ı .

MAREŞAL Ç A K M A K ' L A YATTA

ATATÜRK daha Savarona ya t ında has ta i ken A n k a r a ' dan o zaman Başbakan bu lunan Ce lâ l Bayar i le gene l ku r may başkanı o lan M a r e ş a l Fevzi Ç a k m a k da s ık s ık İ s tan bu l ' a ge l i r v e A t a t ü r k ' ü z i ya re t e d e r l e r d i .

A t a t ü r k , M a r e ş a l Ç a k m a k ' ı n z i y a r e t i n e çok ö n e m v e r i r v e h iç k i m s e y e g ö s t e r m e d i ğ i sayg ıy ı ona g ö s t e r i r d i . Çankaya d a v e t l e r i n d e b i l e ö y l e y d i , M a r e ş a l ' i n bu lunduğu z i y a f e t l e r d e masaya i çk i konmaz , A t a t ü r k d e o gece y e m e k t e i çk i pe rh i z i yapar ya da b i r ik i kadeh i çe r , s o f r a en geç gece saa t y i r m i ü ç t e dağ ı t ı l ı r , sabah la ra dek sü ren ş ö l e n l e r e veda e d i l i r d i .

M a r e ş a l Fevzi Ç a k m a k , Savarona ya t ına ge leceğ i zaman A t a t ü r k has ta o l d u ğ u ha lde Ya t ın i s k e l e s i n e ç ıkar , b i r ik i saa t s ü r e n t o p l a n t ı l a r d a n son ra y i n e i s ke l eye kadar g e t i r i p m o t o r a b i n d i r i r d i .

A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ı s ı ras ında esk i başbakan ve A t a t ü r k ' ü n K u r t u l u ş Savaşı a rkadaş ı İ s m e t İ nönü 'nün g e l d i ğ i m h iç g ö r m e d i m . A r a d a n g ü n l e r g e ç t i k ç e bu m e r a k a d a m a k ı l lı i ç i m i k e m i r m e ğ e baş lad ı . A c a b a ara la r ında b i r da rg ın l ı k


mı va rd ı? Sonunda d a y a n a m a d ı m . Bi r g ü n Başyaver CelâF Ü n e r ' e s o r d u m :

— « İ s m e t Paşa A t a t ü r k ' ü çok s e v e r d i . N i ç i n g e l i p g ö r m ü y o r ? »

— « C e m a l , b i r kaç d e f a g e l m e k i ç i n t e l e f o n e t t i . A t a t ü r k ' e haber v e r d i k . İ s m e t Paşa g e l i p s iz i z i ya re t e t m e k i s t i yo r ,» d e d i k , ' A n k a r a ' d a n a y r ı l m a s ı n ' d i y e ka rş ı l ı k ve r d i . Biz de İ s m e t İnönü 'ye A t a t ü r k ' ü n söz le r i n i aynen t e k ra r lad ık . Bunun t e p k i s i n i n ne o l d u ğ u n u b i l m i y o r u m .

A t a t ü r k ' ü n Savarona v e D o l m a b a h ç e ' d e has ta ya t t ı ğ ı s ü r e i ç i nde başbakan o l an C e l â l Bayar i se b i r ç o k kez g e l m i ş t i . A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ın ın son g ü n l e r i n d e b ü t ç e hakk ında b i l g i v e r m e k üzere g e l e n Ce lâ l Bayar 'a d o k t o r l a r a n cak on beş dak i ka i çe rde ka lab i l eceğ in i b i l d i r m i ş l e r d i . Faka t A t a t ü r k d u r u m u kavrad ığ ı i ç i n Ce lâ l Bayar ' ı on beş da k ika son ra d ışar ı b ı r a k m a d ı . Bü tçede sözü e d i l e n ku ru l a cak f a b r i k a l a r hakk ında b i l g i v e r m e s i n i i s t e d i . Bunu önlem e k i ç in d o k t o r l a r bu kez i ç e r i y e A f e t İnan ' ı yo l l ad ı k l a r ı ha lde , A t a t ü r k , onu da o t u r t u p Bü tçey i d i n l e m e ğ e m e c b u r e t t i .

A t a t ü r k b i r ara C e l â l Bayar 'a , Dünyan ın g e ç i r m e k t e o l d u ğ u b u n a l ı m d a n söz e d e r e k ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Dünya m u t l a k b i r savaşa d o ğ r u g i d i y o r . İk i y ı l l ı k b i r zaman ımız va r . Bü tçe f o r m ü l l e r i n e uyarak t e m b e l ka l m a k d o ğ r u değ i l d i r , » d e d i .

B U Z S A N D I K L A R I N I A H I R I Y O R

ATATÜRK 'ün öze l d o k t o r u N e ş e t İ r de lp , A v r u p a ' d a n d o k t o r g e t i r t i l m e s i n ! i s t e d i k t e n s o n r a dünyaca t a n m m ı ş b i r Fransız d o k t o r u ç a ğ ı r ı l d ı . F i e s s e n g e r adl ı bu d o k t o r 8 Haz i ran 1938'de g e l d i . Fransız d o k t o r , N e ş e t Ö m e r İ rde lp , N i h a t Reşat Be lge r , A b r a v a y a v e daha b i r ç o k d o k t o r l a A t a t ü r k ' ü m u a y e n e e t t i l e r . D o k t o r l a r r apo ru haz ı r l a r ken , A t a t ü r k , yanında du ran İ ç i ş l e r i bakam Ş ü k r ü Kaya 'ya s o r d u :

— «Ne d i y o r l a r bun la r?» — «Bağı rsak, ka rac i ğe r raha ts ı z l ı ğ ı . Perh iz , i s t i r aha t

v e t e d a v i y l e g e ç e r d i yo r l a r ,» d i y e ka rş ı l ı k a l d ı . İ lk k o n s ü l t a s y o n yap ı l d ı k t an son ra Dr . F iessenge r , şu

ö ğ ü t l e r d e b u l u n d u : — «Yatak odas ında d o l a ş a b i l i r . D ışar ıya ç ı kmak y a

sak t ı r . M e r d i v e n i n ip b i n m e y e c e k t i r . Hava t e r t i b a t ı y e t m e d iğ i i ç i n duva r l a ra buz sand ık la r ı konu lacak .»

Savarona y a t ı , D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e baş tan ve k ıç t a n d e m i r l i b u l u n u y o r d u . Hava la r da ö y l e s i n e s ı cak t ı k i . Boğaz ' ın poy raz ı v e m e l t e m i , kamara la r ı s e r i n l e t e m i y o r -d u . Odan ın havas ın ı b i raz s o ğ u t m a k i ç i n d o k t o r u n ö ğ ü d ü n e uya rak d ö r t k ö ş e s i n e l e ğ e n l e r i ç i n d e buz sand ık la r ı k o n u l -


m u ş t u . A t a t ü r k , Ş ü k r ü Kaya 'ya buz la r ı g ö s t e r e r e k , a lay l ı b i r d i l l e ;

— «Bak b e n i m de b a ğ ı r s a k l a r ı m , l e ğ e n l e r d e k i buzlar g i b i su i ç i nde yüzüyo r . Böy le insan yaşar mı?» d i y e sor d u . Şük rü Kaya, ü z ü n t ü s ü n ü be l l i e t m e m e ğ e ça l ı şa rak ;

— «Tabiî yaşamaz a m a , s i z i nk i öy l e d e ğ i l m i ş . Sonra ga l i ba s u y u n a l ı nmas ına da karar ve r i l d i . »

A t a t ü r k , s o n r a Ş ü k r ü Kaya 'ya b i r g ö r e v v e r d i . Fransız d o k t o r u n u a l ıp , F lo rya ' ya g ö t ü r e r e k ağ ı r l amas ın ı v e ağzını a raya rak has ta l ı ğ ı y la i l g i l i he r şey i ö ğ r e n e r e k k e n d i s i n e b i l d i r m e s i n i i s t e d i .

Sonradan ö ğ r e n d i ğ i m i z e göre Ş ü k r ü Kaya , k o n u k dok t o r u , F lo rya 'da Kı l ıç A l i ' n i n ev i ne g ö t ü r m ü ş . A ğ ı r l a m ı ş . Sonra d o k t o r a ş ö y l e s o r m u ş : î

— «Sizden şunu ö ğ r e n m e k i s t i y o r u m . A t a t ü r k bu has t a l ı k t a n ö lü r mü? Eğer ö l ü r s e ne v a k i t ö l e b i l i r ? Bu s o r u l a r ın , ka rş ı l ığ ın ı ş i m d i benden H ü k ü m e t , Par t i v e M e c l i s b e k l e m e k t e d i r . »

Fransız d o k t o r u bu g ö r ü ş m e d e A t a t ü r k ' ü b i r hay l i öv m ü ş . Koyu Ka to l i k , f aka t c u m h u r i y e t ç i o lan d o k t o r , F ransa ' n ın o g ü n l e r d e b ö y l e b i r şe fe i h t i yac ı o l d u ğ u n u b i l e s ö y l e m i ş . Sonra sözü has ta l ığ ına g e t i r e r e k , üzün tü l ü b i r h a l d e :

— « A t a t ü r k , t ı bb ın v e t ab i a t ı n y a r d ı m ı y l a daha ik i y ı l yaşayab i l i r . Bunun t ı p t a r i h i n d e b i r ç o k ö rneğ i va rd ı r . Faka t ş i m d i Ya ta d ö n d ü ğ ü m ü z d e A t a t ü r k ' ü bağ ı rsak v e b e y i n kanamas ından ö l m ü ş d e bu lab i l i r i z . Bu bak ımdan s iz . C u m h u r i y e t i n s e l â m e t i i ç i n ş i m d i d e n g e r e k l i t e d b i r l e r i a l ınız,» d e m i ş .

A t a t ü r k ' ü n — ö l ü m ü n d e n son ra T ü r k i y e ' n i n g e l e c e ğ i n i d ü ş ü n e r e k — her şey i konuşun d e m e s i n i n neden in i Fransız d o k t o r u i ş t e b ö y l e aç ı k l amış o l u y o r d u .

Dr . F i essenge r buz ka l ıp la r ı g ib i daha b i r ç o k t e d b i r l e r


a ld ı r t ı p , yasal<lar l<oydul<tan s o n r a , Sava rona 'dan ayr ı l ı r

ay r ı lmaz A t a t ü r k ben i ç a ğ ı r d ı :

— «Çe leb i E fend i , bu sand ık l a rdak i buz la r ın faydas ı va r mı?» d i y e s o r d u . Buz sand ık la r ın ın yan ına g i d e r e k b a k t ı m . Ne faydas ı o l ab i l i r d i ' k i :

—• «H iç faydas ı y o k Paşam,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . — « D o k t o r g i t t i m i?» d i y e yavaş b i r s e s l e s o r d u . — -«Evet Paşam, ş i m d i m o t o r a b ind i .» — « Ö y l e y s e h e m e n buz ku tu la r ı n ı ç ı ka r ın . Buz k u t u

lar ı bu ra la r ı k i r l e t m e s i n . »

H e m e n buz ku tu la r ın ı d u v a r l a r d a n ç ı k a r d ı m . A t a t ü r k ' ün Fransız d o k t o r u n u n yasak la r ı na i ç e r l e d i ğ i m u h a k k a k t ı . Fakat onun yan ında i t i raz e t m e k i s t e m e d i ğ i an laş ı l ı yo rdu . Sadece buz ku tu la r ın ı ç ı k a r t m a k l a k a l m a d ı . Kend in i b i raz s e r b e s t h i s s e d i n c e h e m e n ya ta ha reke t e m r i n i v e r d i r t t i . . . Savarona M a r m a r a ' y a d o ğ r u yo l a l d ı . E r tes i günü Şa rköy ' e va rd ı k . Çok güze l b i r yaz g ü n ü y d ü . A t a t ü r k ' ü n canı yuka r ı ç ı k m a k i s t i y o r d u . Böy le havada h ü r r i y e t âş ığ ı b i r i nsan i ç i n kamarada kapa l ı k a l m a k ne d e m e k t i ? Fakat dok to r l a r O'na d ışa r ı ç ı k m a s ı n ı k e s i n o la rak y a s a k l a m ı ş l a r d ı . Böy le o l d u ğ u ha lde :

— «Çe leb i E fend i , ş e z l o n g u g ü v e r t e y e ç ıkar . Dok to r d ışar ı ç ı kma d i ye t e m b i h e t t i a m a , d o k t o r l a r ı n her ded iğ i yap ı lmaz,» d e d i .

İ s te r i s t e m e z e m r i n i y e r i n e g e t i r d i m . Bir t a ra f t an da ü z ü l ü y o r d u m . Ya has ta l ığ ı g e ç m e z s e , a r ta rsa d i ye kaygı i ç i n d e y d i m .

A t a t ü r k g ü v e r t e y e ç ı k t ı . Şez long ta b i r s ü r e uzandık tan s o n r a , t e k r a r aşağıya i n d i . A ç ı k hava O 'nu faz las ıy la yo r m u ş t u . O g e c e y i Ş a r k ö y ' d e g e ç i r d i k . A t a t ü r k ' ü n onu runa g e c e ha lk s a h i l d e b i r f e n e r a lay ı d ü z e n l e m i ş t i . Fakat A t a t ü r k ' ü n d ışar ı ç ı kmad ığ ın ı g ö r ü n c e üzü ldü le r . Ne çare k i , A t a t ü r k ' ü n ayak ta d u r a c a k ha l i y o k t u . Bunu ha lka d u y u r -


mamal< g e r e k t i . M i l l e t A t a s ı n ı n has ta l ığ ın ı b i l i y o r d u . Faka t bu d e r e c e ağ ı r b i r ha l a ld ığ ı s a k l a n ı y o r d u .

O gün ya t l a M a r m a r a ' d a do laş t ı k . Bu s ü r e i ç i n d e A t a t ü r k kâh kamaras ında d i n l e n d i , kâh yasak kara r ın ı d i n l e m e y e r e k g ü v e r t e y e ç ı k t ı . E r tes i gün D o l m a b a h ç e ön le r i ne d e m i r l e d i k .

MEMLEKET HASTANEYE D Ö N D Ü

ATATÜRK, ç o k ağ ı r has ta o l d u ğ u ha lde k e n d i n i unu t m u ş , o s ı ra la r raha ts ız l ı k g e ç i r e n Ce lâ l Bayar v e İ s m e t İ nönü 'nün has ta l ı k la r ı y la yak ından i l g i l e n m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı .

Ce lâ l Bayar d e v l e t i ş l e r i hakk ında A t a t ü r k ' e b i l g i ve r m e k i ç in İ s tanbu l ' a ge ld i ğ i zaman ga r i p b i r r as t l an t ı o l du . A n î b i r ka rac iğe r k r i z i g e ç i r d i v e ya t t a t edav i a l t ına g i r d i . A r t ı k Savarona 'da ik i has ta v a r d ı . A t a t ü r k bu s ı rada kend i d e r d i n i u n u t m u ş , B a ş b a k a n ' m k i y l e u ğ r a ş m a y a b a ş l a m ı ş t ı . K e n d i s i n i n de ka rac iğe r has ta l ı ğ ından ya tağa d ü ş ü ş ü , A t a t ü r k ' ü i y i den i y i ye k a y g ı l a n d ı r m ı ş t ı . A t a t ü r k , a r t ı k karac iğe r has ta l ığ ın ı — k i m yaka lan ı r sa y a k a l a n s ı n — fe l âke t s a y ı y o r d u . A t a t ü r k ' ü n b i r ara ş ö y l e d e d i ğ i n i d u y d u m :

— «Ben hasta y a t a k t a y ı m . Ce lâ l Bayar da has ta ya t ı yo r . Fevzi Ç a k m a k ' ı n da ş e k e r i var , o da has ta . M e m l e k e t has taneye d ö n d ü . Ne o l acak b i l m e m ? »

Neyse k i . Ce lâ l Bayar ' ın has ta l ığ ı A t a t ü r k ' ü n k i g ib i d e ğ i l d i . Çabucak iy i o l du ve y a t t a n t a b u r c u e d i l d i .

Dr . F i essenge r ' i n İ s tanbu l ' a i k i nc i g e l i ş i n d e esk i başbakan İ s m e t İnönü de A n k a r a ' d a sa f ra k e s e s i n d e n has ta l anmış . V e d i t Bey in başyave re an la t t ığ ı bu o lay ı A t a t ü r k

F: 2 6


duyunca çol< üzü ldü . Kend i s i çok ağı r has ta o l d u ğ u ha lde F i e s s e n g e r ' i n h e m e n A n k a r a ' y a g i d i p , İ nönü ' yü muayene e t m e s i n i i s t e d i .

Fransız dok to r , h e m e n o gece t r e n l e A n k a r a ' y a g i t t i . İ nönü 'yü m u a y e n e e t t i . B i r gün ka ld ık tan son ra t e k r a r İst anbu l ' a d ö n d ü . Sonra da A t a t ü r k ' e İnönü 'nün has ta l ığ ıy la i l g i l i şu b i l g i y i v e r d i :

— « İ s m e t Paşa'da şeke r o l duğu i ç in yapı lacak , a m e l i ya t ı t e h l i k e l i b u l d u m . Tar i f e t t i ğ i m t edav i ş e k l i n e g ö r e hareke t e d i l i r s e çok çabuk i y i l e ş e c e k t i r . »

G e r ç e k t e n de İnönü 'ye o zaman b ö y l e b i r a m e l i y a t y a p ı lmad ı v e b i r s ü r e son ra da i y i l e ş t i .

F i essenge r b i r gün ka lmak i ç in ge ld i ğ i T ü r k i y e ' d e b ö y l e c e A t a t ü r k ' ü n e t k i s i n d e n k u r t u l a m a y a r a k beş gün ka l m ış ve g i d e r k e n de ş ö y l e d e m i ş t i :

— «Beni b ı rak ın da bu radan çabuk g i d e y i m . Eğer b i r gün daha bu rada k a l ı r s a m h e m e n e m r i n e g i r e c e ğ i m . Ö y l e k u v v e t l i b i r adam k i , hâlâ e t k i s i a l t ı n d a y ı m . Üzün tünüzü çok iy i a n l ı y o r u m . N e r e y e , k i m i n yüzüne b a k s a m , göz le r i n i n i ç i n d e n ka lb i ne akan acı gözyaş la r ın ı g ö r ü y o r v e b e raber a ğ l ı y o r u m . Bu t e h l i k e l i f ı r t ı na i ç i nde b e n i m de s i z i n le aynı g e m i d e b u l u n d u ğ u m u kabu l edin,» d e m i ş t i .

A t a t ü r k i ş te böy le eşs iz b i r ya rad ı l ı şa s a h i p t i . Ö l ü m l e savaş t ığ ı en t e h l i k e l i an ında , kend i has ta l ığ ı i ç i n ge len d o k t o r u , i l e r i d e Tü rk i ye C u m h u r i y e t i ' n i n baş ında g ö r e c e ğ i m i z ik i a rkadaş ın ın has ta l ığ ı i ç in s e f e r b e r e t m i ş , kend i de rd i n i h i çe s a y m ı ş , kend i ac ıs ın ı u n u t m u ş t u .

A t a t ü r k Savarona 'da t a m 56 gün k a l d ı . Has ta l ı k her gün s e y r i n i b i raz daha a r t t ı r ı y o r d u . Günden güne e r i y i p s ö n d ü ğ ü n ü g ö z l e r i m i z l e g ö r ü y o r d u k . Savarona ya t ı gün g e ç t i k ç e A t a t ü r k ' ü s ı kmağa b a ş l a m ı ş t ı . K o n f o r l u da o l sa , b i r yandan a lçak tavan l ı kapa l ı oda , b i r yandan yazın s ıca -q!, ya t ta o t u r m a y ı dayan ı lmaz b i r ha le g e t i r m i ş t i . Has ta l ığ ın ac ıs ı da hesaba ka t ı l ı r sa , A t a t ü r k s ı k ı l m a k t a çok hak-

ATATÜRK'ÜN UŞAĞI İDİM />03

i ı yd ı . İş te böy le s ık ın t ı l ı b i r günde be lk i b i r d e ğ i ş i k l i k o lu r . A t a t ü r k be lk i b i raz avunu r d ü ş ü n c e s i y l e Erdek 'e g i d i l d i . O s ı rada Erdek l iman ında D o n a n m a m ı z d e m i r a t m ı ş t ı . Donanma K o m u t a n ı Ş ü k r ü Paşa, ya t t a A t a t ü r k t a ra f ı ndan kabul e d i l d i . O g e c e y i E rdek ' t e g e ç i r m e y i p t e k r a r İ s tanbu l 'a döndük . Oysa g e c e y i E rdek ' t e g e ç i r e c e k t i k . Do lmabahçe önünde d e m i r l e d i k t e n son ra s ıcağ ın e t k i s i A t a t ü r k ' ü t ek rar s ı kmağa ve ü z m e ğ e baş lad ı .

F iessenger y u r d u m u z a i k i nc i g e l i ş i n d e A t a t ü r k ' ü n sü rek l i o la rak ya t t a k a l m a k t a n s ık ı lacağ ın ı d ü ş ü n e r e k i s t e d i ğ i zaman Boğaz 'da m o t o r l a gez i n t i l e r yapmas ın ı t a v s i y e e t m i ş t i . A t a t ü r k b i r gün A c a r m o t o r u y l a b i r gezi e m r e t t i , fv lotorda k ızkardeş i M a k b u l e A t a d a n , A f e t İnan, Sabiha G ö k ç e n , Prof. N e ş e t Ö m e r , Kı l ıç A l i , Sa l ih Bozok ve ya v e r l e r i v a r d ı . M o t o r l a önce F lo rya ' ya g i d i l d i . A t a t ü r k ' ü has ta o la rak b i l en ha lk , g i y i n m i ş v a z i y e t t e A c a r m o t o r u n da g ö r ü n c e k ı yame t k o p t u . Heyecan l ı sevg i g ö s t e r i l e r i n de bu lundu . Zo r l uk l a uzandığı şez long tan ka lk ıp yan kü peşteye kadar g e l d i . Ha lk ın a l k ı ş la r ına , «yaşa, varo l» ses le r i ne e l in i yavaşça kaldırarak karş ı l ı k vermsvG ça l ı ş t ı . F lo rya 'dan sonra D o l m a b a h ç e önüne g e l i n d i ğ i ha lde A t a t ü r k , ya ta ç ı kmak i s t e m e d i , Boğaz 'da i k inc i b i r gez in t i daha yapmak i s t e d i . Boğaz 'dak i gez ide de sah i l l e r i do ldu ran halk A t a t ü r k ' e g ö r ü l m e m i ş ssvgi g ö s t e r i s i n d e b u l u n d u . Bu aezi Rume l i kavağ ı 'na dek s ü r m ü ş t ü . BoğEz'ın sonuna ya!-.-laş t ığ ımızda A t a t ü r k her ha lde büyük b i r rahats ız l ı k d u " -muş o lacak k i , son sü ra t l e dönüş e m r i n i verdi. Geç saatl e rde Savarona ya t ına g e ç i l d i . F lo rya ve Boğaz 'a yapı lan bu gez i , ne yazık ki A t a t ü r k ' ü n son y o l c u l u ğ u o l d u . Boğa:' g e z i n t i s i n d e n b i r kaç gün son ra A t a t ü r k ' ü n ha ra re t i n i n b i den b i re y ü k s e l d i ğ i g ö r ü l d ü . He rkes i büyük b i r t e lâş a ld ı . Ha ra re t i çok artan A t a t ü r k , b i r ara ç e v r e s i n d e k i l e r e dönerek:

— « B o ğ u l u y o r u m , odada o t u r a m a y a c a ğ ı m , » d i ye ba-


ğı r ıp ya tak tan f ı r l a m a k i s t e m i ş ve ya t ı n g ü v e r t e s i n e ç ıka r ı l ıp hası r şez long la rdan b î r i n i n üzer ine u z a n m ı ş t ı .

Y a t t a A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ın ın i l e r l e d i ğ i v e bek lenen b i r s o n u ç a l ınamayacağ ı an laş ı la rak , Saraya ç ı kmas ına karar v e r i l d i . Be lk i Saraydak i oda la r daha s e r i n d i . O rada da ha iy i r aha t e d e b i l e c e k t i . Bu yüzden Saraya g e ç i ş i ç i n e m i r v e r d i . Sava rona 'dan ay r ı l ı p D o l m a b a h ç e Saray ına g i d e c e ğ i gün A t a t ü r k kamaradan m e r d i v e n baş ına kadar ko l t uk la g e t i r i l d i . Bu çok ac ık l ı b i r manza rayd ı . K o l t u k , baş ta K ı l ıç A l i , M u h a f ı z A l a y K o m u t a n ı İ sma i l Hakk ı T e k ç e , p o l i s m e m u r u Faik Ç e l e n , başyave r Ce lâ l Üne r , b i r de kapıdak i n ö b e t ç i a s k e r i n e l l e r i ü z e r i n d e y d i . A ğ ı r ağı r m e r d i v e n l e r den i n d i r i l d i . V a k i t g e c e y a r ı s ı y d ı . Bu g e ç i ş i ş i n i k i m s e g ö r m e s i n d i y e Saray ın b a h ç e s i n d e k i b ü t ü n e l e k t r i k l a m ba lar ı s ö n d ü r t ü l m ü ş t ü . A t a t ü r k ' ü n o t u r d u ğ u k o l t u k , e l l e r üze r i nde İ s tanbu l m o t o r u n a k o n u l d u . M o t o r y a t t a n ay r ı l ı p Saray ın r ı h t ım ına y a n a ş t ı . A y n ı ş e k i l d e k o l t u k Saraydan i ç e r i y e asansö re kadar y i n e o m u z l a r d a g ö t ü r ü l d ü . Y a t a k odas ına g i r e r g i r m e z , h e m e n önceden haz ı r lanan ya tağa t ı kan ıp :

" — « O h , dünya v a r m ı ş . G e r ç e k t e n d e buras ı Y a t t a n daha s e r i n m i ş , » d i y e d e r i n b i r ne fes a l d ı .

Bu g i d i ş A t a t ü r k ' ü n son g i d i ş i o l d u . B i r daha Sava ro na ' ya d ö n m e k k ı s m e t o l m a d ı .

V A S İ Y E T N A M E S İ N İ EMİRLE YAZDIRDI

A T A T Ü R K ' ü n ka rn ın ın g i t t i k ç e ş i ş m e s i , i d ra r ın ın k e s i l m e s i , A v r u p a ' l a r d a n g e t i r t i l e n d o k t o r l a r ı n has ta l ığ ın ın karş ıs ında e l l e r i , ko l l a r ı bağ l ı k a l m a s ı , O 'na ö l ü m ü n ka ç ın ı lmaz b i r şey o l d u ğ u n u a n l a t m ı ş t ı . A t a t ü r k , ka rn ından i lk kez su a l ı nmas ından b i r s ü r e önce (5 Eylü l 1938) V a s i y e t n a m e s i n i haz ı r l amış ve kend i e l i y l e 6 Ek im 1938'de N o t e r e v e r m i ş t i . Ç ü n k ü yavaş yavaş ö l e c e ğ i n i a r t ı k k e s i n l i k le an lamış b u l u n u y o r d u .

A t a t ü r k D o l m a b a h ç e ' d e 71 say ı l ı odada y a t ı y o r d u . Bu odanın o r tas ında duva ra daya l ı cev i z o y m a l ı ka ryo las ı v a r d ı . Ü s t ü n d e beyaz t ü l d e n b i r c i b i n l i k as ı l ı yd ı . Ya tağ ın y a nında k o m o d i n , üze r i nde m o r b i r ko lonya ş i ş e s i , a y a k u c u n -da b i r şez long d u r u y o r d u .

Den ize bakan pan ju r l u p e n c e r e l e r i n önüne m a v i l i H e reke kumaş ıy l a kap l ı ko l t uk l a r , kanepe le r , köşeye de y a s -t ı k l ı b i r s e d i r y e r l e ş t i r i l m i ş t i . Odan ın so faya aç ı lan ik i kapıs ı v a r d ı . Bun la r ın a ras ında b i r t u v a l e t m a s a s ı , m a s a n ı n üzer inde de d ö r t köşe ak rep ve y e l k o v a n ı f o s f o r l u b i r sa a t d u r u y o r d u . İ ş te A t a t ü r k ' ü n son sözü o la rak t a r i h e g e ç e n


"Saa t kaç » s o r u s u bu saate bakarak Gcruimuştu. Dı ıvar ise mav i üstüne sar ı ya ld ız l ı b i r fonla kap l ı yd ı .

V a s i y e t n a m e s i n i n haz ı r lanmas ı i ç in u m u m î kâ t ip Hasan Rıza Soyak ' ın ya rd ım ın ı i s t ed iğ i n i d u y m u ş t u k . Bir gün Soyak ' ı çağ ı rd ı . M a l o la rak nes i va rsa b i r l i s t e s i n i ç ıkar mas ın ı i s t e d i , u m u m î kâ t ip buna h iç ge rek o l m a d ı ğ ı n ı , k e n d i l e r i n e yap ı lacak o p e r a s y o n u n bas i t ve t e h l i k e s i z b i r şey o l d u ğ u n u , bundan kayg ı lanacak h i ç b i r şey b u l u n m a dığ ın ı s ö y l ü y o r s a da d i n l e t e m i y o r d u .

— «Bunu ne pahasına o lu rsa o l s u n yapa l ım,» d i yo r d u . Emi r e m i r d i .

H e m daha fazla ısrar e t m e s i , zaten hasta olan A t a t ü r k ' ü ü z e b i l i r d i .

U m u m î kâ t ip bü rosuna g i de rek kay ı t l a rdan i s t ed iğ i l i s teyi ç ı ka r ı yo r . Bu l i s te esas t u t u l a r a k Kocae l i m i l l e t v e k i l i Se lâha t t i n Yarg ı i le b i r v a s i y e t n a m e haz ı r lan ıyor .

A t a t ü r k , v a s i y e t n a m e s i n d e bü tün mal ve m ü l k ü n ü y i ne m i l l e t e b ı r a k m a k t a y d ı . Şahs i s e r v e t i n d e n , çok y a k ı n lar ına, s e v d i k l e r i n e ay l ık bağ lan ı yo rdu .

V a s i y e t n a m e d e yaşad ık la r ı sü rece k ızkardeş i M a k b u le A tadan 'a ayda 1000, P ro fesö r A f e t İnan'a 800, t a y y a r e c i Sabiha G ö k ç e n ' e 600, Ü l k ü ' y e 200, Ruk iye ve N e b i l e ' y e de 100'er l i ra b ı r a k ı y o r d u . A y r ı c a Sabiha G ö k ç e n ' e b i r ev a l ab i l ecek para v e r i l e c e k . M a k b u l e A tadan ' ı n da Çankaya ' da o t u r d u ğ u ev ö l ü n c e y e kadar e m r i n d e k a l a c a k t ı . Bun lar dan başka İ s m e t İ nönü 'nün çocuk la r ı na y ü k s e k ö ğ r e n i m l e r in i b i t i r i n c e y e kadar g e r e k e n ya rd ım ın yap ı lmas ına i l g i n b i r madde de v a r d ı .

U m u m î kâ t i p Hasan Rıza Soyak , A t a t ü r k ' ü n e m r e t t i ğ i gün A l t ı n c ı No te r İ sma i l K u n t e r ' i D o l m a b a h ç e Saray ın ın üs t ka t ındak i den ize bakan odaya g ö t ü r ü y o r . A t a t ü r k o n ları ipek p i j amas ı ve k ı rmız ı r o p d ö ş a m b r ı s ı r t ı nda , b o y n u na bağ lad ığ ı v i ş n e ç ü r ü ğ ü eşarb ı i le t r aş o l m u ş v a z i y e t t e ka rş ı l ı yo r . S igara ve kahve le r i ç i l d i k t e n son ra b i r sü re ş u n -


dan bundan , ls tanbul 'dal< i N o t e r say ı s ından , o y ı l çıl<an Not e r Kanunundan k o n u ş u l u y o r , f a k a t has ta l ığ ından h iç söz e d i l m i y o r . Sonunda u m u m î kâ t i p ' l e No te r , g i t m e k üzere ayağa ka lk ıp iz in i s t e d i k l e r i z a m a n , masan ın üze r i nden a l dığı kapal ı b i r zar f ı N o t e r e d o ğ r u uza ta rak :

— «Bu b e n i m v a s i y e t n a m e m d i r . İcap e t t i ğ i zaman açarsınız ,» d i yo r . No te r , d o k t o r ve u m u m î kâ t i p ka lk ıp ç ı k ı yo r la r .

Hasan Rıza Soyak son radan bun la r ı an l a t ı r ken , göz le r i n i n yaş la r la d o l d u ğ u n u f a r k e t m i ş t i m .

Hasan Rıza Soyak , A t a t ü r k ' ü n v a s i y e t n a m e s i n i nası l haz ı r lad ığ ın ı ş ö y l e a n l a t m ı ş t ı :

— « V a s i y e t n a m e n i n N o t e r e v e r i l i ş i n d e n b i r ay önce A t a t ü r k ben i çağ ı rd ı . Sağ ko lunu bana doğ ru uzatarak yar d ı m i s t e d i . E l in i t u t t u m . Böy lece d o ğ r u l d u ve ya tağ ın i ç i n de bağdaş k u r d u . B i rkaç dak i ka den ize ve karş ı sah i l e bakt ı . Heyecan ın ı y e n m e ğ e ça l ı ş t ığ ı be l l i o l u y o r d u . Göz le r in i bana ç e v i r d i ğ i zaman uzun k i r p i k l e r i n i n ıs landığ ın ı f a rk e t t i m . Sonra önüne bakarak ş ö y l e k o n u ş m a ğ a baş lad ı :

'Bu yo lda k o n u ş m a k b e n i m i ç in de , s e n i n i ç in de ağı r b i r şey ama başka ç a r e m i z yok . K o n u ş m a ğ a m e c b u r u z ç o cuk . Hani s e n i n l e b i r i ş i m i z d e n sözede rd i k . Ha t ta bunun i ç in b i r kanun ç ı k a r ı l m ı ş t ı . Şu V a s i y e t n a m e m e s e l e s i . Bu g ü n , yar ın o iş i b i t i r m e l i y i z . Nası l o l sa b i r gün ka rn ımdan su a l ınacak. Ne o lu r , ne o lmaz . Bağ ı rsak la rdan b i r i d e l i n e b i l i r , başka b i r arıza o l ab i l i r . Her ha lde t e d b i r l i o lma l ı ? '

« G e r ç e k t e n de bu k o n u y u beş y ı ldan ber i ara s ı ra ko n u ş u y o r d u k . M e d e n î Kanunun 452 . m a d d e s i n i d e ğ i ş t i r e n 12 Haz i ran 1933 t a r i h i n d e 2307 numara l ı özel b i r kanun ç ı ka r ı lm ış t ı k i , bundan A t a t ü r k ' ü n t a s a r r u f l a r ı n ı n mah fuz h i s s e l e r hakk ındak i h ü k ü m d e n m ü s t e s n a o l u p , bü tün m a l la r ında m u t e b e r o l d u ğ u b e l i r t i l i y o r d u .

« A t a t ü r k ' ü n a r t ı k f ân i â l e m d e k i g ü n l e r i n i n say ı l ı o l d u ğunu v e acı s o n u n yak laş t ığ ın ı çok iy i b i l d i ğ i m ha lde V a -


s i y e t n a m e n i n yap ı lmas ı sözünden i y i ce s a r s ı l d ı m . A t a t ü r k ' e son ra g ü ç l ü k l e şun la r ı s ö y l e y e b i l d i m :

'Emr in i z i s ı r f ö t e d e n be r i d ü ş ü n d ü ğ ü n ü z b i r şey o l d u ğ u i ç in d i n l i y o r u m . Y o k s a buna h iç l ü z u m y o k t u r . Yap ı l a cak iş gaye t bas i t b i r a m e l i y e d i r ve buyu rduğunuz t e h l i k e k a t i y e n y o k t u r . '

« A t a t ü r k ' ü n h e m e n ma l o la rak nes i va r sa bun la r ı n b i r l i s t e s i n i yapıp g e t i r m e m konusunda v e r d i ğ i e m r i y e r i n e g e t i r m e k i ç i n b ü r o m a g i d i p , d e f t e r ve kay ı t l a ra bakarak i s t e d i ğ i l i s t e y i haz ı r l ad ım . L i s t ey i a l ıp i n c e l e d i k t e n s o n r a : «Bun lar ı i k i y e ay ı racağız . B i r k ı smı haya t ta b u l u n d u ğ u m u z m ü d d e t ç e ü z e r i m i z d e ka lmas ı g e r e k e n l e r d i r . N u k u t , h i s s e s e n e t l e r i . Çankaya 'dak i k ö ş k l e eşyas ı g ib i . . . Yapacağ ımız ves i kaya i ş t e bun la r ı koyacağ ız . Ö b ü r l e r i yan i başka ye r l e rdek i e v l e r i ve e m l â k i . A n k a r a ' y a d ö n e r d ö n m e z m a h a l l i b e l e d i y e l e r e ve ö b ü r k u r u m l a r a ve r i r , m u a m e l e s i n i y a p t ı r ı r ız,» d e d i .

« V a s i y e t n a m e n i n m ü s v e d d e s i n i h u k u k ç u b i r a rkadaş ı m o lan Kocae l i m i l l e t v e k i l i Se lâha t t i n Ya rg ı i l e haz ı r la y ıp A t a t ü r k ' e s u n d u m . O k u d u k t a n s o n r a : ' D e r h a l y a z a l ı m . Kapıy ı kapa da i çe r i k i m s e g i r m e s i n , ' d e d i . Ö n ü n e ayak l ı y e m e k tab las ın ı a la rak m ü s v e d d e y e baka baka kend i el yaz ıs ıy la yazıp b i t i r d i . B i r ara ' Y o r u l d u n u z , b ı r a k a l ı m , b i r kaç saa t son ra d e v a m eder i z . ' d e d i ğ i m ha lde d i n l e m e d i 'Hay ı r , hay ı r baş lad ık , b i t i r e l i m , ' d i ye ka rş ı l ı k ve rd i .»

ÇOK ACI ÇEKİYORDU

ATATÜRK hasta ya t t ı ğ ı son g ü n l e r i n d e ge rek Savarona ya t ında g e r e k s e D o l m a b a h ç e Saray ında gece l i k k ıya fe t i o lan en ta r i y l e do laş ı r ve uzan ı rd ı . Fransız d o k t o r u n u sev -m e y i ş i n e karş ı h iç b i r zaman başucundan ay r ı lmayan Dr . Şak i r A h m e t ve Z i ya N a k i ' y e karş ı d e r i n b i r sevg i b e s l i y o r d u . Türk dok to r l a r ı na daha çok g ü v e n d i ğ i her ha l i nden be l l i o l u y o r d u .

Ko l tuk la Sava rona 'dan D o l m a b a h ç e y e t aş ınd ı k tan s o n ra A t a t ü r k , daha önce neden Saray 'a g e l m e d i ğ i n e üzü lür b i r ha l t a k ı n m ı ş t ı . Ç ü n k ü y a t t a k i c e h e n n e m i and ı ran s ıcaktan burada ese r y o k t u . Saray ın oda la r ı daha s e r i n c e y d i . H e m burada buz sand ık la r ı g e r e k m i y o r d u .

A t a t ü r k ' ü n karn ı günden güne ş i ş i y o r d u . Bu yüzden ne fes a lmak ta güç lük ç e k t i ğ i n i g ö r ü y o r d u k . Bizi ar t ık pek y a n m a b ı r a k m ı y o r l a r d ı . Pek ö n e m l i b i r g ö r e v i ç in d o k t o r la r ın i s ted iğ i b i r şey i g ö t ü r m e k üzere kapıs ına g id i yo r , ço ğu zaman da i çe r i g i r m e d e n d ö n ü y o r d u k . A n c a k kapının a ra l ığ ından g ö r e b i l i r s e k o kadar . A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ı h e p i m i z i n k o l u n u , kanadını k ı r m ı ş , Saray d e r i n b i r ö l ü m s e s s i z l i ğ i ne b ü r ü n m ü ş t ü .

Yapı lan bü tün t e d a v i y e v e t ı bb ın g e r e k t i r d i ğ i i ş l e m -


l e re r a ğ m e n Ata tü r l c 'ün d u r u m u l ıer gün b i raz dal ıa k ö t ü ye g i t t i ğ i n d e n , H ü k ü m e t son b i r çare o la rak V i yana 'dan Ep inger , A l m a n y a ' d a n da B i r e g m e n adl ı ik i ün l ü p r o f e s ö r daha g e t i r t m i ş t i . Fakat bun la r ı n da koyduğu t e ş h i s , yap t ığ ı t e d a v i , a ld ığ ı t e d b i r hep aynı i d i .

Has ta l ı k g i t t i k ç e i l e r l i y o r , kar ın g i t t i k ç e ş i ş i y o r d u . A t a t ü r k ç e v r e s i n d e k i l e r e neşe l i g ö r ü n m e k i s t e d i ğ i ha lde acı i ç i nde k ıv rand ığ ı be l l i o u y o r d u . Y o r g u n l u k ve ha l s i z l i k yüzünü i n c e l t m i ş , O ' n u b i t k i n b i r ha le g e t i r m i ş t i . A r t ı k kar ın ş i ş m e s i , t e h l i k e l i b i r ha l ya ra t t ı ğ ından su a lma y o l u na g i t m e k t e n başka ça re k a l m a m ı ş t ı . Fakat d o k t o r l a r , su a lma i ş l e m i n i e l den ge ld i ğ i kadar g e c i k t i r m e k karar ında g ö r ü n ü y o r l a r d ı . A t a t ü r k de d u r u m u n c i d d î l i ğ i n i n f a rk ınday d ı . Ha t ta b i r gün d o k t o r l a r a :

— «Su a lmak a m e l i y e s i t e h l i k e l i m i d i r , acı v e r i r m i?» d i ye s o r m u ş t u . Fakat d o k t o r l a r O'nu k a y g ı l a n d ı r m a m a k i ç in çok bas i t o l d u ğ u n u , ha t ta bu iş i k e n d i l e r i d e ğ i l , a s i s tan la r ına y a p t ı r d ı k l a r ı m s ö y l ü y o r l a r d ı . A s l ı n d a b u , d o k t o r lar ın sak lad ı k l a r ı ndan da t e h l i k e l i bir ş e y d i . Ba rsak la rdan b i r i d e l i n e b i l i r d i .

Sonunda A t a t ü r k , bü tün dayan ık l ı l ı ğ ın ı y i t i r m e ğ e baş lad ı . A r t ı k acıya dayanamaz ha le g e l m i ş t i . D o k t o r l a r a :

— «Ka rn ımdak i suyu b i r an evve l al ın,» d i ye e m i r v e r d i . Fakat h iç b i r i n d e buna c e s a r e t y o k t u . Daha b i r sü re s u y u n a l ı n m a m a s ı n ı u y g u n g ö r ü y o r l a r d ı .

A t a t ü r k ' ü n s u y u n a l ı n m a s ı i ç i n d i r e t m e s i , t a m da Fransız d o k t o r u n u n i k i n c i g e l i ş i n e r a s t l a d ı . D o k t o r , A t a t ü r k ' ü daha iy i bu lacağ ın ı u m u t e t t i ğ i n i s ö y l e m i ş t i . Fakat ge l i r gelme.-? düş k ı r ık l ığ ına u ğ r a d ı . Bunun üzer ine A t a t ü r k ' e bakan Türk d o k t o r l a r ı y l e Fransız d o k t o r u a ras ında uzun b i r g ö r ü ş m e o l d u va A t a t ü r k ' ü n ka rn ından s u y u n a l ınmas ına karar v e r i l d i . Yoksa acıs ın ı h a f i f l e t e c e k başka h iç b i r ça re kalmamı,şt ı ve bunu yapmağa zo run luydu la r . A k s i ha lde has ta l ı k daha k ö t ü y e g i t m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı .

ARTIK D U A EDİYORDUK

BÜTÜN m e m l e k e t A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ıy la i l g i l en i yo r d u . He rkes sabah gaze tes in i aç ınca iy i b i r haber al ı r u m u duy la heyecan lan ıyo r , f aka t b e k l e d i ğ i m ü j d e y i g ö r e m i y o r d u . M i l l e t t e n has ta l ığ ın g i d i ş i sak land ığ ı i ç in henüz i ş in t e h l i ke l i ha l i , yu rda y a y ı l m a m ı ş t ı . A v r u p a ' d a n d o k t o r l a r g e l m i ş t i , e l b e t t e k i , bu has ta l ığa b i r de ça re bu lacak la r , A t a t ü r k ' ü eski sağ l ığ ına k a v u ş t u r a c a k l a r d ı . Ha lk bu ş e k i l d e a v u t u l u y o r d u .

Oysa biz i ş i n i ç i ndeyd i k . Her saat d e ğ i l , ha t ta her da k ika ku lağ ımıza b i r başka haber ça l ınd ığ ı i ç i n gece u y k u la r ımızda b i le A ta türk ' t en başka şey d ü ş ü n e m e z o l m u ş t uk . Y a r a b b i , ne buna l ım l ı gün le r g e ç i r i y o r d u k . Her gece O 'nun yaşamas ı i ç i n Tanr ı ' ya dua e d i y o r d u m . Çok zaman y a s t ı ğ ı m gözyaş ından s ı r s ı k l a m ı s l an ı yo rdu . Gün le r g e ç i yo r , faka t b e k l e n e n iy i haber b i r t ü r l ü g e l m i y o r d u .

A t a t ü r k ' ü n ka rn ından i lk o la rak b i r t e n e k e y e yakın su a l ınd ık tan sonra O 'nun b i r den ç ö k t ü ğ ü , ç o k zayı f d ü ş t ü ğ ü haber i ge l d i . Böy le o l duğu ha lde i ç i m i z d e y i ne b i r u m u t b e l i r m i ş t i . Sudan k u r t u l d u , be l k i düzelir d i ye d ü ş ü n ü y o r , b i r b i r i m i z l e has ta l ık hakk ında f i k i r y ü r ü t ü y o r d u k .


Atati j ır l<'ün ka rn ından D o k t o r F iessenge r ve N e ş e t Ö m e r ' i n g ö z e t i m i a l t ında O p e r a t ö r İVI. Kema l Ö k e t a ra f ı n dan b i r t e n e k e y e yak ın su a l ı n m ı ş t ı . Ç ü n k ü ar t ı k A t a t ü r k karn ına t o p l a n a n s u y u n y ü z ü n d e n ya tak ta d i k o t u r a m ı y o r , b ü y ü k b i r s ı k ın t ı ç e k i y o r d u . K e n d i s i n i d i k t u t a b i l m e s i i ç i n a rkas ına yas t ı k l a r y ı ğ ı l m ı ş t ı . Ç o k y o r g u n , b i t k i n , ha ls i z o l d u ğ u ha lde , ç e k t i ğ i ac ıy ı be l l i e t m e m e ğ e , neşe l i g ö r ü n m e ğ e ç a l ı ş ı y o r d u . Buna r a ğ m e n ac ıs ı , s ı k ın t ı s ı be l l i o l u y o r d u .

A t a t ü r k , i l k s u y u n a l ı nmas ından sonra çok zay ı f l am ış t ı . İk i k o l u n u baş ın ın a l t ına a la rak arka ü s t ü y a t ı y o r d u . Karnını büyük b i r sa rg ı y l a s a r m ı ş l a r d ı . K e n d i s i n e « g e ç m i ş o l sun» d i y e n Kı l ıç A l i ' y e , d o k t o r l a r ı n duyamıyacağ ı kadar ha f i f b i r s e s l e ş ö y l e d e d i :

— «Çıkan s u y u g ö r d ü n m ü ka rn ımdan? Bu kadar su do lu b i r kap insan ın karnı üze r i ne konsa dayanab i l i r m i ? Bak ben ne h a l d e y i m , buna nası l d a y a n m ı ş ı m ? »

Kı l ıç A l i , A t a t ü r k ' ü n ko l la r ın ı öpe rek ş ö y l e karş ı l ı k v e r d i :

— « G e ç m i ş o l s u n Paşam, bun la r ı n heps i geçecek .» Su a l ı nd ık tan son ra A t a t ü r k b i raz s a k i n l e ş m i ş d i y e

duyduk . Faka t gece i n l e m e l e r i k e s i l m e d i denH ince y ü r e ğ i m ağz ıma g e l i r g i b i o l d u .

O s ı ra la r ben Savarona ya t ı y la Bebek 'e g i t t i m . Ya t ı neden D o l m a b a h ç e ö n l e r i n d e n ka ld ı r ıp Bebek koyuna g ö n d e r m i ş l e r d i b i l m i y o r d u m . Fakat h e m e n her gün Saraya ge l i yo r , a r kadaş la r ımdan A t a t ü r k ' ü n sağ l ık d u r u m u hakk ında b i r şey l e r ö ğ r e n m e ğ e ç a l ı ş ı y o r d u m . Ya t t ak i p e r s o n e l de göz le r i y o l d a , akşam b e n i m d ö n m e m i sabı rs ız la b e k l i y o r , ben i g ü v e r t e d e ka rş ı l ı yo r , f a k a t ağzımı açmad ığ ım ı g ö r ü n ce b i r d e ğ i ş i k l i k o lmad ığ ın ı an layarak s u s u y o r l a r d ı .

Kar ından su a l ı nma i ş l e m i b i r parça raha t l ı k v e r d i ğ i ha lde gene l d u r u m u n d a h e m e n de rmans ız l ı k meydana g e t i r m i ş , o büyük adam saa t t en saa te sank i k ü ç ü l ü r g ib i b i r


ha l a l m ı ş t ı . Fakat o ha lde b i l e a ra l ı ks ız sabah g a z e t e l e r i n i i z l i yo r , her sabah t r a ş m ı o l u y o r , k a r a r n a m e l e r i imza l ı y o r , d e v l e t i ş l e r i n i n aksamamas ına g a y r e t e d i y o r d u . Ha l s i z l i ğ i n i be l l i e t m e m e k i ç in radyo d i n l i y o r , g r a m o f o n u d i n l i yo r , ha t ta yan ına g i r e n l e r e ü z ü l m e m e l e r i i ç i n gü le ryüz g ö s t e r i p ş a k a l a ş ı y o r d u . G e c e u y k u s u kaç t ığ ı zaman z i le bas ıp , g ö r e v l i n ö b e t ç i a rkadaş ı çağ ı r ı yo r , n ö b e t t e k i m varsa yanına g e t i r t i p y o r u l u n c a y a dek k o n u ş u y o r v e k o n u ş t u r u y o r d u . Has ta l ığ ın ın bu d ö n e m i n d e A t a t ü r k , A n k a r a ' y a g i t m e k t e ısrar e d i y o r :

— «Beni A n k a r a ' y a g ö t ü r ü n , ne o lacaksa o rda o lsun .» d i y o r d u .

Ha t ta A nka ra y o l c u l u ğ u i ç in ü ş ü m e m e s i i ç i n Sa l i h Bo-zok 'a uzun yün ço rap ve bacak sa rg ıs ı b i l e a l d ı r t m ı ş t ı . Sa l ih Bozok ' la Kı l ıç A l i ' y e bun la r ı g ö s t e r e r e k :

— «Bunlar ı ayağ ıma g i y i p , b o y n u m a da ka l ın b i r eşarp sa rd ım mı b i r ş e y o lmaz . Gazi i s t a s y o n u n d a t r e n d e n iner , o radan o t o m o b i l l e Çankaya ' ya ç ıka r ım.» d i y o r d u .

O g ü n l e r d e Romanya k r a l i ç e s i , t r e n d e s i roz has ta l ı ğ ından ö l d ü ğ ü i ç i n d o k t o r l a r , A t a t ü r k ' ü n A n k a r a ' y a g ö t ü r ü l m e s i n e ş i d d e t l e ka rş ı ç ı k ı y o r l a r d ı . A t a t ü r k , d o k t o r l a r ı n k e n d i s i n i neden A n k a r a ' y a g ö n d e r m e k i s t e m e d i ğ i n i n ned e n i n i ö ğ r e n i n c e s i n i r l e n m i ş :

— «Buda la la r !» d i ye b a ğ ı r m ı ş t ı . A t a t ü r k her gün A n k a r a ' y a g i t m e k t e ısrar ed i yo r : — «Bir an önce ben i A n k a r a ' y a g ö n d e r i n . Yapacak

ö n e m l i i ş l e r var .» d i y o r d u . A t a t ü r k , acaba A n k a r a ' y a g i d e r e k hang i ö n e m l i i ş i b i

t i r m e k i s t i y o r d u ? Ne yazık k i , d ü ş ü n d ü ğ ü n e y s e bunu yap a m a m ı ş ve bu g iz l i i s tek b i r acı o la rak ka l ıp , k e n d i s i y l e b i r l i k t e g i t m i ş t i r .

A t a t ü r k ' ü n h iç d u r m a d a n A n k a r a ' y a g i t m e k i ç i n yap t ığ ı ısrar , h e p i m i z i n üze r i nde büyük b i r heyecan da lgas ı y a r a t m ı ş t ı . G ide r m i , g i d e r , d i ye d ü ş ü n ü y o r d u k . «G ide rse


ne o lu r? T ren in sa rs ın t ı s ından daha çok k u v v e t t e n düşe r m i , yoksa daha büyük b i r f e l â k e t ge l i r m i ? G i t m e z s e kurt u l u r mu?» d i ye aramızda t a r t ı ş m a l a r a baş l amış t ı k . Bü tün g ü n ü m ü z ü bu t ü r k o n u ş m a l a r a l ı y o r d u .

Sonunda d o k t o r l a r ı n e l b i r l i ğ i y l e v e r d i k l e r i karar ke s i n l i k kazand ı : A t a t ü r k Saraydan h iç b i r y e r e ç ı ka r ı lmaya - , cak , g e r e k t i ğ i kadar A n k a r a y o l c u l u ğ u konusunda oya la nacak t ı .

S O N B A Y R A M İ

BEBEK'le D o l m a b a h ç e a rasmda nası l g id ip g e l d i ğ i m i ş i m d i d ü ş ü n d ü k ç e o gün le r i yaşar g ib i o l u y o r u m . Heye candan b i t k i n b i r ha le g e l m i ş t i m o gün le r . Bazen k o r k u dan , kö tü ve acı habe r i n k o r k u s u n d a n Saraya g i d e m e d i ğ i m zaman la rda t e l e f o n l a D o l m a b a h ç e ' n i n san t ra l ı n ı b u l u p , ürkek ü r k e k san t ra l m e m u r u Kema l Beye « d e ğ i ş i k l i k va rmı?» d i ye s o r u y o r d u m . O n d a n «hayı r» karş ı l ığ ın ı a l ınca i ç ime su s e r p i l i y o r , h e m e n ya t t ak i a r kadaş la r ım ın yanına koşup , «Çok şükür , daha yaş ıyor ,» d i y o r d u m . Ondan sonra hep b i r den « inşa l lah k u r t u l u r ! » d i ye baş l ı yo rduk duaya .

Böy lece 1938 y ı l ın ın C u m h u r i y e t Bayramı ge l i p ç a t t ı . Ha lka b i r şey d u y u r m a m a k ve ş e h i r d e yas havası e s t i r m e m e k iç in ş e n l i k l e r i n esk i den o l d u ğ u g ib i yap ı lmas ı uygun g ö r ü l d ü . Y ine tak la r k u r u l d u , par lak b i r geç i t t ö r e n i yap ı l d ı , gece fene r a lay la r ı d ü z e n l e n d i . Ha t ta K u l e l i l e r Sarayın önüne vapur la ge l i p g ö s t e r i yap t ı l a r . Gece sabaha dek hava i f i ş e k l e r l e ş e n l i k l e r sü rüp g i t t i .

On beş inc i Yı l ş e n l i k l e r i g e r ç e k t e n de A t a t ü r k ' e zehi r o lmu.s tu . Bü tün C u m h u r i y e t Bay ramla r ın ı sabah lara dek dek ayak ta , neşe , zevk ve key i f i ç i nde ha lk la kucak kuca-


ğa g e ç i r e n Atatûr l< i ç i n y a ş a m ı n ı n s o n C u m h u r i y e t Bayra mın ın g ü n ü n ü v e g e c e s i n i , D o i m a b a h ç e Saray ın ın sess i z b i r odas ında ö l ü m d ö ş e ğ i n d e g e ç i r m e s i , O 'nun i ç in ne b ü yül t , ne dayan ı lmaz ac ı yd ı . G ü n l e r i değ i l saa t l e r i say ı l ı o lan bu büyük insan s ü z ü l m ü ş , s o l g u n d u , k e s i k k e s i k ko n u ş u y o r d u ar t ık . Yan ındak i l e r O'na «ka lkacaks ın ız Paşam, i y i l e ş e c e k s i n i z » ş e k l i n d e oya lay ıc ı söz le r s ö y l ü y o r l a r d ı . G e c e ış ık la r la d o n a t ı l m ı ş b i r vapur , Saray ın r ı h t ım ına d e ğ e c e k d e r e c e d e y a n a ş m ı ş t ı . Vapu rdan ç ı lg ınca b i r a lk ış ses i y ü k s e l d i . Ö l ü m s e s s i z l i ğ i n e bü rünen odanın s o ğ u k duva r l a r ında y ank ı l and ı . « Ü n i v e r s i t e g e n ç l e r i k u t l a m a ğ a g e l m i ş l e r , » d e d i l e r . Çok d u y g u l a n d ı . K a l k m a k i s t e d i . Taka t i y o k t u . İ şa re t le ka ld ı r ı lmas ın ı i s t e d i . Ko l l a r ına g i r i l d i , p e n c e r e kenar ındak i b i r ko l t uğa o t u r t u l d u . Y i n e y a n ı n d a k i -l e r i n y a r d ı m ı y l a ayağa k a l d ı r ı l d ı . Kı l ıç A l i i l e Ş ü k r ü Kaya va rd ı ha t ı r l ad ığ ıma g ö r e . Son ra e l i y l e v a p u r d a k i l e r i s e l â m lad ı . Vapu rdan b i r a l k ış t u f an ıd ı r k o p t u . «Yaşa, v a r o l ! » s e s le r i g ö k l e r e y ü k s e l i y o r d u . Be lk i A t a t ü r k ' ü n el i şa re t i n i gö r m ü ş l e r , be l k i de g ö r m e m i ş l e r d i . G e n ç l e r i n s ö y l e d i ğ i «dağ başını d u m a n a lmış» marş ı vapu r l a b i r l i k t e uzak laş ıp , karan l ı k la r ın i ç i nde k a y b o l d u .

A t a t ü r k cansız f a k a t m u t l u b i r s e s l e sank i i ş i t e c e k -l e r m i ş g i b i g e n ç l e r e a rka la r ından şun la r ı s ö y l e d i :

— «Bu b a y r a m l a r ve ya r ın la r s i z i nd i r . Gü le g ü l e . . . » B i r kaç dak i ka ayak ta k a l m a k O 'nu y o r m u ş t u . Ya tağ ına

y a t ı r ı l d ı . Y a n ı n d a k i l e r sess i zce d ışar ı süzü ldü le r . H e p s i n in g ö z l e r i n d e n yaş la r s ü z ü l ü y o r d u . H e p i m i z g ö z y a ş l a r ı m ı -zı d ı ş a r ı , h ı çk ı r ı k l a r ım ız ı i ç i m i z e ak ı t ı yo rduk .

Her t a ra f e l e k t r i k l e r l e dona t ı l d ığ ı ha lde b i r sess i z l i k v a r d ı . M i l l e t i ç t e n i çe a ğ l ı y o r d u . Bu arada K ızku les i de d o n a n m ı ş t ı . Buradan a t ı lan f i ş e k l e r v e pa t l ay ıc ı m a y t a p lar A t a t ü r k ' ü raha ts ız e t m i ş o l m a l ı k i , z i l e bas ıp , so f r ac ı a rkadaş la rdan K â m i l ' i ç a ğ ı r d ı . So f rac ı ya :

— «Bü pa t ı rd ı l a r ned i r?» d i y e s o r d u .

ATATÜRK'ÜN UŞAĞr İDİM 417

F: 27

Kâmi l ak l ınca A t a t ü r k ' ü n ü z ü l m e m e s i i ç i n o lacak , b i r denb i re :

— «Gök g ü r l ü y o r Paşam,» d e y i v e r i n c e , A t a t ü r k i s t e r i s temez g ü l ü m s e y e r e k : «Hayd i enay i ,» ded i v e t ek ra r y a tağ ına uzandı .

Biz C u m h u r i y e t Bay ramın ın on b e ş i n c i y ı l d ö n ü m ü ş e n l i k l e r i n e candan ka t ı l amad ık . İ ç im i z kan ağ l ı yo rdu . Hep Büyük A t a ' y ı d ü ş ü n ü y o r d u k . K i m b i l i r O, ş e n l i k l e r i g ö r e m e d i ğ i i ç i n ne kadar ü z ü l m ü ş t ü r . Sevg i l i m i l l e t i n i n a ras ı na ka t ı lamadığ ı i ç i n kend i kend in i y e m i ş t i r .

S O N D A K İ K A L A R I

C U M H U R İ Y E T Bay ramın ın e r t e s i günü Ata tür l< 'ün a te ş i n i n b i r d e n b i r e yü icse id iğ in i duydul<. İ ç im iz i d e r i n b i r üzün tü l<apladı. K i m s e n i n ağzını bıçal< a ç m ı y o r d u . Derl<en b i r haber daha g e l d i : A t a t ü r k komaya g i r d i . Bü tün Saray i l e r i g e l e n l e r i n i , sank i i ğne ü s t ü n d e y m i ş g ib i uykusuz t u tan bu i lk k o m a , k ı rk sek iz saa t s ü r d ü . K o m a d a n son ra b i r kaç k e l i m e k o n u ş t u ğ u n u ö ğ r e n d i k . A r t ı k s a k i n l e ş t i . d e n i y o r d u . H e p i m i z i b i r f e rah l ı k k a p l a m ı ş t ı . Bayağı u m u t l a n -m ış t ı k . Teh l i key i a t l a t t ı d i y e d ü ş ü n ü y o r d u k .

A t a t ü r k , a t l a t t ı ğ ı t e h l i k e n i n f a r k ı ndayd ı . Ç e v r e s i n d e k i l e re «bana ne o ldu?» d i y e s o r m u ş , «der in b i r u y k u u y u dunuz» ka rş ı l ı ğ ına pek i n a n m a m ı ş t ı . Fakat i nanmad ığ ın ı be i l i e t m e k i s t e m i y o r g ö r ü n m ü ş t ü .

B i r i nc i komadan son ra a r t ı k d o k t o r l a r A t a t ü r k ' ü n baş ından ay r ı lmaz o l m u ş l a r d i ye duyduk . Dr . N e ş e t Ö m e r her zaman başucunda , ö b ü r l e r i de i k i şe r i k i şe r n ö b e t t e y -m i ş l e r . B i r i nc i komadan k u r t u l u ş u n ve rd i ğ i s e v i n ç uzun s ü r m e d i . A t a t ü r k ' ü n ka rn ındak i su y ine ç o ğ a l m a y a baş la d ı . Ya tak ta o t u r a m a z , uzanamaz o l d u . Ç e k t i ğ i acı a r t t ı k ça a r t t ı . Fakat ö y l e s i n e dayan ık l ı yd ı k i , he rkes i bu ha l i y l e


şaşl<ına ç e v i r i y o r d u . Her sabai ı gaze te le r i baş ından sonu na kadar o k u m a s ı , esk i ha l i n i h a t ı r l a t ı y o r d u .

A t a t ü r k a r t ı k n e f e s a l m a k t a da güç lük ç e k i y o r d u . BLI yüzden y e n i d e n ka rn ından s u a l ı nmas ında ısrar e t m e ğ e baş lad ı . D o k t o r l a r önce buna karş ı ç ı k t ı l a r sa da, sonunda o y b i r l i ğ i y l e s u y u n a l ı nmas ı konusunda b i r l e ş t i l e r , i k inc i su da a l ı nd ı . Su a lma i ş i n i bu kez Dr . M e h m e t Kâmi l Berk y a p m ı ş t ı . Fakat ne yazık k i , bu i k i nc i su a lma da hiç b i r i şe y a r a m a d ı , sadece A t a t ü r k ' ü ö l ü m e b i raz daha yak laş t ı r d ı .

O gün le rde A t a t ü r k ' ü n c a m eng ina r i s t e m i ş . M e v s i m i o lmad ığ ı i ç in de Hasan Rıza Soyak , t e l e f o n l a Ha tay 'dan s i pa r i ş e t m i ş t i . İ k inc i su a l ınmas ın ı e r t es i günü Kı l ıç A l i ' ye yak ınmada bu luna rak :

— «Yahu d o k t o r l a r bana n i ç in eng inar y e d i r m i y o ; -1ar?» d i ye s o r m u ş , o da ş ö y l e ka rş ı l ı k v e r m i ş t i :

— «Enginar m e v s i m i o lmad ığ ı i ç i n Ha tay 'a s ipa r i ş e d i l d i . Bugün ya r ın ge l ecek . İnşa l lah ye rs in i z .»

A t a t ü r k bu s ö z l e r d e n çok m e m n u n o l m u ş t u . Enginar . A t a t ü r k ' ü n yaşamında i s t e y e r e k ı smar lad ığ ı be l k i de i lk ve son y e m e k t i . Fakat ne yazık k i , bunu y e m e k k ı s m e t o l m a d ı .

İk inc i su a l m a d a n son ra y i ne b i t k i n ve y o r g u n düşen A t a t ü r k ' ü n 8 Kas ım günü kay e t t i k t e n son ra i k i nc i k o m a ya g i r d i ğ i n i duyduk .

A t a t ü r k ' ü n be rbe r i M e h m e t , b i r d e n b i r e fena laş t ığ ın ı ve kend in i kay e t m e ğ e baş lad ığ ın ı haber v e r i n c e Hasan Rıza Soyak , Kı l ıç A l i , N e ş e t Ö m e r ve A b r a v a y a , A t a t ü r k ' ü n başucuna k o ş m u ş l a r . A t a t ü r k on la ra «saat kaç?» d i ye sor m u ş . On la r da saa t i n yed i o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş l e r .

9 Kas ımı da lg ın b i r ha lde g e ç i r e n A t a t ü r k , dak i kadan dak ikaya s ö n m e ğ e baş lamış . G e l e n habe r l e re g ö r e ar t ık u m u t k a l m a m ı ş . D o k t o r l a r d a da u m u t y o k t u . Gözyaş la r ımı -zı t u t a m ı y o r d u k . A r t ı k haya t b ize z indan g ib i g ö r ü n m e ğ e


b a ş l a m ı ş t ı . O g e c e y i uykusuz g e ç i r d i k . Y ine d e dua e t m e k t e n k e n d i m i a l a m ı y o r d u m .

9 Kas ımı 10 Kas ıma bağ layan gece A t a t ü r k ' ü n harare t i 37,5, nabzı 132, s o l u n u m u 33 i m i ş . Rengi t a m a m e n s o l m u ş . G ı r t l ağ ından b i r a ra « H ı . . . h ı . . . h ı . . .» d i ye b i r s e s ç ı k a r m ı ş . D o k t o r İVlehmet K â m i l Berk başucunda b i r y a n dan gözyaş la r ın ı a k ı t ı r k e n , b i r yandan da ıs la t t ığ ı b i r pam u k l a A t a t ü r k ' ü n ağzına su v e r m e ğ e u ğ r a ş ı y o r m u ş . Kary o l a n ı n ayakucunda da Sü reyya H i d a y e t Se r t e r (Paşa) ve Dr. A b r a v a y a , A t a t ü r k ' ü n ayak pa rmak la r ı n ın h a s s a s i y e t i y le u ğ r a ş ı y o r l a r m ı ş .

SALİH BOZOK KENDİNİ VURUYOR

ATATÜRK 'ün i k i nc i k o m a y a g i r d i ğ i g e c e y i uykusuz g e ç i r m i ş t i m .

O'na on ik i y ı l ı k h i z m e t i m b i r f i l m şe r i d i g ib i göz le r i m i n ö n ü n d e n g e ç t i . Boğaz ıma b i r şey t ı k a n m ı ş t ı . Kâbus i ç i n d e , s ı r ı l s ı k l am t e r l e m i ş t i m . Sabahı güç e t t i m . Şafakla be rabe r b i raz da la r g ib i o l m u ş t u m .

Uykusuz g e c e n i n sabah ında v ü c u d u m e z i l m i ş g ib i yat a ğ ı m d a n ç ı k t ı m . Bi raz son ra Saray 'a g ider , vaz i ye t i ö ğ r e n i r i m , d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m .

Ya t t a i ş l e r i m i b i t i r i r k e n Bebek Pol is Ka rako lunun bayrağın ın yavaş yavaş ya r ı ya d o ğ r u i nd iğ i n i g ö r d ü m . Bütün v ü c u d u m sank i ka r ı nca lan ı yo rdu . Bir anda ş i d d e t l i b i r ürp e r t i sard ı her y a n ı m ı .

O anda acı g e r ç e ğ i a n l a m ı ş t ı m . D e m e k k i , A t a t ü r k ya ş a m ı y o r d u a r t ı k . O m a v i göz le r b i r daha p a r l a m a m a k üzere s ö n m ü ş t ü . Bi r an d u y g u s u z , t aş g ib i kaska t ı k a l d ı m . Ne ağ layab i l i yo r , n e d e b i r s e s ç ı k a r a b i l i y o r d u m . Bir s ü r e i ç i m ü r p e r m e d o l u , ö y l e d u r a k s a d ı m . Neden son ra k e n d i m i t o par lay ıp aşağıya k o ş t u m . A r k a d a ş l a r ı m a : « Ö l m ü ş » d i ye b i l d i m .


O anda ya t ta b i r f e r y a t l a f i gand ı r baş lad ı . H iç k i m s e gözyaş la r ın ı t u t a m ı y o r d u . B e n i m de o i l k duygusuz , taş g i bi h a l i m g e ç m i ş , y a n a k l a r ı m d a n yaş la r s ü z ü l m e ğ e baş la m ı ş t ı .

K e n d i m i t o p a r l a d ı k t a n son ra Savarona ya t ın ın ş e h i r le bağ l ı o lan t e l e f o n u n a k o ş t u m . H e m e n t e l e f o n a sa r ı l a rak Saray ın san t ra l m e m u r u Kema l Beyi a r a d ı m . Hâlâ inanamıyo r , i nanmak i s t e m i y o r d u m . S e s i m i duyunca t a n ı d ı . Sadece «doğru» d i y e b i l d i . Başka b i r şey s ö y l e m e d i .

H e m e n b i r t a k s i ç e v i r i p D o l m a b a h ç e ' n i n y o l u n u t u t t u m . Rüyadaymış g ib i g i d i y o r d u m . B e y n i m z o n k l u y o r d u . Saraya nası l v a r d ı m b i l e m e m . Oras ı gö rü l ecek ş e y d i . Her yan d e r i n b i r s e s s i z l i ğ e b ü r ü n m ü ş t ü . Boşa lmış t ı d e n e b i l i r . H iç k i m s e k a l m a m ı ş t ı . H e m e n o radak i l e re :

— «Ne o l d u , ne var?» d i y e s o r d u m . A l d ı ğ ı m ka rş ı l ı k , s e s s i z l i k t e n başka b i r şey d e ğ i l d i . Bu arada A t a t ü r k ' ü n bazı çok yak ın la r ın ın d u r u m l a r ı

nı s a ğ l a m l a ş t ı r m a k i ç in A n k a r a ' y a koşuş tuk l a r ı n ı ö ğ r e n i n ce ü z ü n t ü m b i r kat daha a r t t ı . Fakat bun la ra karş ı A t a t ü r k ' e bağ l ı l ığ ın ı haya t ı y la ö d e y e n kimsfeler de v a r d ı . O 'nun ö l ü m ü n e d a y a n a m a y ı p , ac ıdan kend in i t abancay la v u r a n B i l ec i k m i l l e t v e k i l i Sa l ih Bozok, kan lar i ç i nde b i r köşede y a t ı y o r d u . Y a v e r l i k d a i r e s i n i n ka rş ıs ındak i b e k l e m e sa lo n u n u n ö n ü n d e kend in i v u r a n , A t a t ü r k ' ü n bu ve fa l ı ve s a d ık a rkadaş ın ı böy le kan la r i ç i nde g ö r ü n c e b i raz daha f e n a l a ş t ı m . Sa l ih Bozok o anda ö l m e m i ş , ama a ld ığ ı ya ra la r ın e t k i s i y l e b i r y ı l kadar sonra hayata göz le r i n i kapamış t ı . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n b i r sü re sonra Sa l ih Bozok 'a Köp rüa l t ı nda r a s t l a m ı ş t ı m . El in i ö p t ü m :

— «Nası ls ın ız?» d i ye s o r d u m . — «Nası l o lacağ ız Çe leb i Efendi ,» d e d i . Baş ladı k e n

d in i t u t a m a y ı p Köp rüa l t ı nda hüngü r hüngür ağ lamağa . Ben i g ö r ü n c e e s k i g ü n l e r i h a t ı r l a m ı ş ve m o r a l i b o z u l m u ş t u . K e n d i s i n i Kad ıköy i s k e l e s i n e kadar g ö t ü r ü p u ğ u r l a d ı m . Bi r


daha da g ö r m e k k ı s m e t o l m a d ı . B i r s ü r e son ra da ö l d ü ğ ü nü d u y d u m . A t a t ü r k ' e bu den l i b i r s e v g i y l e bağ l ı b i r i nsan ın daha o l a b i l e c e ğ i n i s a n m ı y o r u m . Sa l ih Bey, g ö s t e r d i ğ i f edakâ r l ı k l a h a y a t ı m boyunca g ö z ü m ü n ö n ü n d e n g i t m e y e cek k i ş i l e r d e n d i r ,

Sa l ih Bozok, k e n d i n i ö l d ü r m e ğ e ç o k t a n karar v e r m i ş t i . A t a t ü r k ' ü n has ta l ığ ı i l e r l e d i ğ i s ı ra la r , kapı ld ığ ı üzün tü nün e t k i s i a l t ında i k i d e b i r «bu a d a m ö l ü r s e ben yaşayamam,» d e m e s i ve bunu yapacağ ına n a m u s ve şe re f i üzer i ne y e m i n e t m e s i hâlâ g ö z l e r i m i n önünded i r .

Y Ü Z Ü N D E K İ TÜLBENTİ KALDIRIP BAKTIM

ATATÜRK, D o l m a b a h ç e S a r a y m d a H a r e m k ı s m m d a , her z a m a n ya t t ı ğ ı odada y a t ı y o r d u . A r t ı k b u odaya b a k a m ı yor , f e n a l a ş ı y o r d u m . Ya ld ız l ı m o b i l y a l a r , üzer i ya ld ız la s ü s lü m a v i t a v a n b i r ö l ü m r e n g i n e b ü r ü n m ü ş t ü . A t a t ü r k bu odada sonsuz u y k u s u n u u y u y o r d u . G e n i ş b i r ya tak ta t e k yas t ı k t a y a t ı y o r d u . H a y a t t a y k e n g ü l k u r u s u reng in i seve r d i . Y i n e öy l e b i r r e n k i ç i nde sonsuz u y k u s u n a d a l m ı ş t ı .

Sarayda Rıza ad l ı b i r s o f r a c ı a r kadaş ım daha v a r d ı . O n u n l a be rabe r yavaşça odadan içer i s ü z ü l m ü ş t ü k . Ç e n e s i bağ lanmış v a z i y e t t e h a r e k e t s i z d u r u y o r d u . İk i genç s u bay, a y a k u c u n d a nöbe t b e k l i y o r l a r d ı . A t a t ü r k ö l d ü k t e n b i r saa t kadar son ra İ s t anbu l ' dak i O r d u M ü f e t t i ş i O r g e n e r a l F a h r e t t i n Paşa, A n k a r a ' d a n v e r i l e n e m i r l e cenaze t ö r e n i i ç i n haz ı r l ı k la ra g e ç i r i l m i ş , ü n i f o r m a l ı subay la r t a r a f ı n d a n başucunda n ö b e t t u t u l m a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı .

İ ş te ö l ü m ü n e b i r t ü r l ü i n a n a m a d ı ğ ı m o büyük i n s a n , o k o s k o c a t a r i h , b i raz i l e r d e ç e n e s i bağ lanmış ş e k i l d e y a t ı y o r d u . Her ö l ü m l ü g i b i O da g ö ç m ü ş t ü Fakat O, d ü n y a d u r d u k ç a yaşayacak ender i nsan la rdan b i r i y d i .

A T A J Ü R K ' Ü N U Ş A Ğ I \ D \ M A25

— «Bir t ü r l ü ö l d ü ğ ü n e i n a n a m a d ı m . A ç baka l ım yüzü nü,» d e d i m .

Yüzündek i t ü l b e n t i a ç t ı r d ı m . Gözyaş la r ım ı i ç i m e ak ı t a rak yüzüne , b i r daha s a d e c e r e s i m l e r i n d e g ö r e c e ğ i m y ü züne uzun uzun b a k t ı m . Yüzü ha f i f s i y a h t ı , m o r a r m ı ş g i b i y d i .

— « G e r ç e k t e n ş i m d i i nand ım,» d e d i m . O günü nası l g e ç i r d i ğ i m i b i l m i y o r u m . K e n d i m e sahip

d e ğ i l d i m . Saraydan b i r t ü r l ü a y r ı l a m ı y o r d u m . O anda ya t tak i gö rev i k i m d ü ş ü n ü r .

Sarayda o güne kadar g ö r ü l m e m i ş bambaşka b i r ça l ı şma va rd ı . A b a n o z ağac ından b i r t a b u t y a p ı l m ı ş t ı . Bunun i ç in i k u r ş u n l u y o r l a r d ı .

A k ş a m ü s t ü s o f r a c ı İ b r a h i m ' l e s e l â m l ı k k ı smında o t u rup d e r t l e ş i r k e n İ sma i l Hakk ı Tekçe (Paşa) g e l d i . İ b r a h i m ' le bana d ö n e r e k :

— «Son v a z i f e m i z i de yap t ı k . Y ı kand ı , ke fen l end i» d e d i . Sonra n ö b e t s ı ras ı g e l d i , d i y e r e k ü n i f o r m a l a r ı n ı g i y i p nöbe te g i t t i . G i d e r k e n a rkas ından ş ö y l e d e d i m :

— «Bey le r , paşa la r , ş i m d i hep in i z ge ld i n i z . A t a t ü r k ' ü bek l i yo r sunuz . Y ı l l a r ca O 'nu ik i cah i l so f r ac ın ın e l i ne b ı rak t ın ız da ş i m d i m i ge ld in i z?»

Cenaze t ö r e n i n i n b ü t ü n ay r ın t ı l a r ın ı b i l i y o r s u n u z . Cenaze S a r aybu rn u ' ndan Za fe r t o r p i d o s u y l a Yavuz 'a a l ın ıp , İ zm i t ' e d o ğ r u y o l a l ı r ken , O 'nu i z l eyen yabanc ı d o n a n m a nın g e r i s i n d e n Savarona ya t ı y la biz de b u l u n u y o r d u k . D o nanmay ı A d a l a r a dek i z led ik . Ö n c e cenaze t ö r e n i p rog ra mına biz a l ı n m a m ı ş t ı k . Fakat Sava rona 'n ın o d ö n e m d e s ü va r i s i bu lunan Sa i t Kap tan , ya t ı p r o t o k o l e s o k a b i l m e k i ç in Saraya g i t m i ş ve ç e k i ş e ç e k i ş e i s t e d i ğ i n i y a p t ı r m ı ş t ı . O n u n :

— «Büyük adamla r ı ö l ü m ü n d e at ı i le ya t ı t a k i p e t m e l id i r ,» sözünü h iç u n u t m a y a c a ğ ı m .

ÖLDÜKTEN SONRA

ATATÜRK ö l d ü k t e n son ra C u m h u r b a ş k a n ı o lan İ sme t İ nönü , Savarona ya t ın ı h iç g ö r m e m i ş . G e z m e ğ i i s t e m i ş . Ya t ı İ nebo lu ' ya çağ ı rd ı l a r . Biz de Savarona i le İ nebo lu ' ya g i t t i k .

Orada ö y l e r ı h t ı m fa lan y o k . K ıy ıdan uzakta d e m i r l e d i k . İ s m e t İnönü m o t o r l a ya ta g e l d i . Her ta ra f ın ı gezd i ve b e ğ e n d i . Kısa b i r y o l c u l u k yapıp İnebo lu 'dan Zongu ldak ' a g i t t i k . İnönü orada y a t t a n i ne rek t r e n l e A n k a r a ' y a ha reke t e t t i .

A r a d a n üç y ı la yak ın b i r zaman g e ç m i ş t i . Y ı l 1941 , Haz i ran 22.. . A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n sonra ben y i n e Den iz y o l l a r ı İ ş l e t m e s i kad rosunda Savarona ya t ında g ö r e v l i y d i m . A r t ı k esk i im t i yaz l ı d u r u m u m k a l m a m ı ş t ı . Yan i T ü r k i y e C u m h u r b a ş k a n ı A t a t ü r k ' ü n h i z m e t ç i s i d e ğ i l d i m . Gadecs İs m e t İnönü yata g e l i n c e h i z m e t i n i y a p ı y o r d u m . Heps i o kadar .

O zaman ın Başbakanı o lan Ref ik Saydam ' l a , D ı ş i ş l e r i Bakanı Şük rü Sa raçoğ lu İ s tanbu l ' a g e l m i ş l e r . İ s m e t İnönü i le Savarona ya t ına b i n m i ş l e r . G e l i b o l u ' y a d o ğ r u b i r gezi y a p ı y o r l a r d ı . G ü v e r t e d e İ s m e t İnönü i l e Ref ik S a y d a m baş


başa v e r m i ş l e r k o n u ş u y o r l a r d ı . K o n u , İ k inc i Dünya Savaşı ve T ü r k i y e ' n i n naz ik d u r u m u y d u . O zaman çok zor d u r u m da b u l u n u y o r d u k . D e r k e n sa l ondan g ü v e r t e y e Saraçoğ lu ç ı k t ı . C u m h u r b a ş k a n ı y l a Başbakanı böy le baş başa d ü ş ü nür v a z i y e t t e g ö r ü n c e :

— «Yahu ne va r bunda d ü ş ü n e c e k ? Tarafs ız o l d u ğ u muzu i lân e t t i k , an la t t ı k . Buna r a ğ m e n ça ta rsa ça tar , harp yapar ız . Ça tmazsa za ten m e s e l e yok .»

Bu g ö r ü ş m e d e n son ra Çanakka le Boğazına doğ ru hareke t e t i t k . Ref ik S a y d a m ve Ş ü k r ü Sa raçoğ lu İ s tanbu l 'da ka ld ı la r .

O zaman d ö r t b i r yan ımız a teş l e s a r ı l m ı ş t ı . İ k inc i Dünya Savaşı t ü m hızıy la s ü r ü y o r d u . A l m a n l a r , S ta l i ng rad ve İVloskova kapı la r ına d a y a n m ı ş l a r d ı . 1-Ier an baş ımızda t e h l i ke çan la r ı ç a l ı y o r d u . Her sabah g ö z l e r i m i z i , kend im iz i a t eş i n i ç inde b u l a b i l e c e ğ i m i z b i r güne aç ı yo rduk . H e p i m i zin s i n i r l e r i b o z u l m u ş t u .

Ge l i bo l u ' da b i r ç o k genera l ve y ü k s e k rü tbe l i ku rmay subayı yata g e l d i l e r . G ü v e r t e d e y i ne m e m l e k e t i n d u r u m u ve savaş gücü k o n u ş u l u y o r d u . İnönü h e r k e s i n düşüncelv; -r i n i d i n l i y o r ve no t a l ı y o r d u . Biz de h i z m e t i düzen l i yapmağa , p o t k ı r m a m a ğ a ça l ı ş ı yo rduk . Konuk la r ı en iy i ş e k i l de ağ ı r l amak i s t i y o r d u k .

İnönü , genç b i r k u r m a y subay ına ş ö y l e s o r d u : — « A l m a n l a r l a harp e d e r s e k m u v a f f a k o lu r muyuz?» Subay d ü ş ü n m e d e n şu cevabı ve rd i : — " P a ş a m , biz i A l m a n l a r T rakya 'da y e n e r l e r , faket

A n a d o l u ' d a baş la r ına be lâ o lu ruz . Bunun üze r i ne İ s m e t İnönü »yaaa» d i y e r e k baş lad ı

kend i an la tmağa : — «Ş imd i A l m a n l a r saa t te s e k s e n k i l o m e t r e i l e r l i

yo r l a r . Bu d u r u m karş ıs ında Ruslar b i r b u ç u k ayda yen i l i r ler . Bu b i z im i ç in de büyük kazanç o lu r . Ka fkas la r ı a l ı r ız . T ü r k i y e ' n i n n ü f u s u da o tuz sek iz m i l y o n o lu r (o zaman nü -


f u s u m u z sadece o n sek i z m i l y o n d u ) . A y n ı zamanda Baku p e t r o l l e r i n e d e kavuşuruz .»

İnönü s e v i n ç i ç i n d e y d i . Kabına s ığamıyo r , adeta g e l e c e k t e k i T ü r k i y e ' y i yaşa r g ib i o l u y o r d u . Bu s ı rada y a n ı n da bu lunan A m i r a l Ş ü k r ü O k a n ' a d ö n e r e k :

— «Rus d o n a n m a s ı ne o lu r?» d e y i n c e : — «Paşam, Beykoz ö n l e r i n d e d e m i r l e r . G e m i l e r i n ka

ma la r ın ı a l ı r , savaş ın s o n u n u bek le r i z ,» ka rş ı l ığ ın ı a l d ı . Bu g ö r ü ş m e s ı ras ında ya t t a bu lunan Fah re t t i n A l t a y ,

İ nönü ' ye :

— «Paşam, İ ran savaşa g i r e r m i?» d i y e b i r s o r u so r m u ş ve şu karş ı l ığ ı a l m ı ş t ı :

— « i ran 'a harp yok .» Bun lar ı d u y u n c a i l e r i d e b e l k i ağz ımdan laf kaç ı r ı r ım

d i y e k o r k t u m . Daha faz la konuşu lacak la r ı d u y m a m a k i ç in k a m a r a m a ç e k i l d i m . N e o lu r . ne o lmaz . Fakat a k s i l i k l e r k o r k t u k ç a ü z e r i m e g e l i y o r d u . ,

Bak t ım İ s m e t İ nönü 'nün y i r m i y ı l l ı k h i z m e t k â r ı O s m a n E fend i , k a m a r a m ı n kap ıs ın ı a ra lamış :

— « C e m a l , ş i m d i H i t l e r r adyoda , Rus la r ın b i r b u ç u k ayda y ık ı l acak la r ın ı s ö y l e d i , » d e y i n c e ben de :

— «Yık ı l ı r sa y ı k ı l s ı n , b ize ne?» d e d i m . Bi raz s o n r a y i n e aynı a rkadaş ge ld i : — «Göbe ls radyoda Rus la r ın b i r b u ç u k ayda y ık ı l a

cağın ı söy led i , » d e y i n c e , ben de g a y e t sa f b i r ş e k i l d e :

— «U lan ap ta l l ı ğ ın â l e m i y o k . Bu iş b i r buçuk ayda o lmaz.» d i y e , Rus la r ın san ı ld ığ ı kadar ha f i f o l m a d ı k l a r ı n ı , İ s m e t Paşayla aynı d ü ş ü n c e d e b u l u n m a d ı ğ ı m ı s ö y l e d i m .

B iz im bu k o n u ş m a l a r ı m ı z ı m e ğ e r k a m a r o t Faruk n o t ede r d u r u r m u ş . Fark ında b i l e d e ğ i l d i m . H e p s i n i İ s m e t Paşaya y e t i ş t i r m i ş .

YATAK ÇARŞAFLARI

S A V A R O N A ya t ı e r t e s i günü esl<i I\/leclis Başl<anı A b -d ü l h a l i k R e n d & i i e çocuk l a r ı n ı a l m a k i ç i n B a n d ı r m a ' n m y o l u nu t u t t u . Band ı rma ' ya g e l m e d e n b i r saa t ö n c e Bayan M e v -h i b e İnönü ben i ç a ğ ı r d ı :

— «Renda 'n ın kamaras ın ın ya tak ça rşa f l a r ın ı d e ğ i ş t i r in ,» d e d i .

— « H a n ı m e f e n d i , ça r şa f l a r ı p i s m i bu ldunuz?» d e y i n c e :

— «Hayır , f a k a t d e ğ i ş t i r i n , b i z i m ça rşa f l a rdan o l s u n , " d i y e karş ı l ı k v e r d i .

B iz im ça rşa f l a r d e d i ğ i , y i n e b e n î m Lazzari F ranko 'dan yap t ı r d ığ ım pa t i s ka ç a r ş a f l a r d ı .

— «Peki e m r e d e r s i n i z , » d e y i p e m i r v e r d i m ve çarşa f la r d e ğ i ş t i .

K a m a r a m a g e l d i ğ i m zaman D o k t o r Fazıl Bey le Ç a r k ç ı başı H ü s e y i n v e i k i n c i ça rkç ı M u h i t t i n Özeğe v a r d ı .

— «Ne o C e m a l , can ın s ı k ı lm ış sen in?» d e y i n c e k e n d i m i t o p a r l a d ı m :

— «Bi r şey yok,» d i y e ka rş ı l ı k v e r d i m . Fakat on lar ı s ra r e d i y o r l a r d ı :


— «Evet can ın sı lcı lmış s e n i n , nen var söy le?» d e y i n ce ben de :

— «Çarşa f l a r ı b e ğ e n m e d i l e r . Sank i baba la r ın ın e v i n d e böy le güze l ça rşa f g ö r m ü ş l e r g i b i . Ke ten ça rşa f l a r ne kadar da güze ld i görsen iz ,» d i ye karş ı l ı k v e r d i m . Bunun üze r i ne : «A ld ı rma geçer ,» ded i l e r .

Bu k o n u ş m a sırasınd-3 ben fa rk ında d e ğ i l d i m . K a m a r o t Faruk y i ne o r a d a y m ı ş . Ben im bu i k i nc i k o n u ş m a m ı da gan i m e t b i l m i ş . H e m e n j u r n a l e t m i ş .

A r a d a n on beş gün g e ç t i k t e n sonra İs tanbu l Pol is iVlü-dü rü Se lâha t t i n Bey le ik i s i v i l p o l i s m e m p r u v e D e n i z y o l ları Gone l M ü d ü r ü Kema l Baybora ik i m o t o r l a ge l i p kamaramı a rad ı la r . A l l a h t a n ben i bü tün po l i s t a n ı y o r d u :

— «Sen b i r k i t ap o k u y o r m u ş s u n , o k i tap nerede?» ded i l e r .

O s ı rada ben M a k s i m G o r k i ' n i n b i r r oman ın ı okuyo r d u m . Beni g ö t ü r m e l e r i i ç in b i r bahane g e r e k t i . Bu bahane de , o k u d u ğ u m Rus e s e r i . O n u n l a suç landı racak la ı -d ı .

— «Evet.» d e d i m . «K i t ap b e n i m d e ğ i l , daha da o k u m a d ı m . Güneş Sa lonunun ra f ında du ruyor .»

. Po l i s le r h e m e n o raya koş tu la r . Raftan k i tab ı i n d i r d i ler . Bak t ı la r k i . M a k s i m G o r k i ' n i n «Ayak tak ım ı» adl ı Şeh i r T i ya t rosunda oynanan p i y e s i . D e r k e n biz i yaka paça a l ıp . E m n i y e t M ü d ü r l ü ğ ü n e g ö t ü r d ü l e r .

B i r i nc i Şuben in üs t ka t tak i m i s a f i r h a n e s i n d e gaye t g ü zel b i r l oca . A l l a h t a n ki y a t a k l ı . Po l i s le r bana :

— «Tek ya tak l ıda m ı y a t m a k i s t e r s i n , y o k s a ç i f t yatak l ı da mı?» d i ye so rdu la r . Ben de :

— «Tabiî t e k ya tak l ıda ,» d i ye ka rş ı l ı k v e r d i m . . A l l a h razı o l s u n o d e v r i n p o l i s l e r i n d e n . Yoksa h a l i m

y a m a n d ı . Tam üç gün gaye t naz ik m u a m e l e g ö r d ü m . Ü ç ü n cü gün s o r g u l a r t e k r a r baş lad ı . Fakat b u kez s o r u sah ip le r i İ ç i ş l e r i Bakanı Faik Öz t rak , E m n i y e t M ü d ü r ü Se lâha t t i n , Va l i Lü t f i K ı rdar , S ı k ı y ö n e t i m K o m u t a n ı Rıza A r t u n k a l


g ib i ö n e m l i k i ş i l e r d i . Bu idare adam la r ı y l a a ramda ş ö y l e b i r k o n u ş m a g e ç t i :

— «Sen in t a h s i l i n ne kadar?» — «A l t ı nc ı s ın ı fa kadar .» — «Nere l i s i n?» — « İ z m i r l i y i m . S a l i h l i ' d e doğdum.» — «Baban ne re l i ?» — «O da o r a l ı . D e r k e n d a m d a n d ü ş e r c e s i n e şu s o r u y u so rdu la r : — «Senin Rus la rdan tan ıd ığ ın f a lan var mı?» — «Türk le rden dah i yok . Ben y ı l l a r ca A t a t ü r k ' ü n h iz

m e t i n d e k a l d ı m . Tan ıd ığ ım k i m s e l e r ya s o f r a c ı , ya şo fö r , ya da m i l l e t v e k i l i , bakan g ib i k i m s e l e r . Yabanc ı m i l l e t t e n k i m s e l e r i t a n ı m a m . B iz le r d a i m a t a k i p t e o l d u ğ u m u z i ç in kend i a r kadaş la r ımdan başkas ıy la i l g i l e n m e d i m . »

Beni so rguya ç e k e n l e r e : — «Serbes t m i y i m ? » d i ye s o r d u m . İ ç i ş l e r i Bakanı Fa

ik Öz t rak , po l i s m ü d ü r ü n e : — «Bu adamı n i ç i n ge t i r d i n i z?» d i ye s o r d u . Sonra b e

n i s e r b e s t b ı rak t ı l a r . B e n i m l e be raber ge len sek i z a rkadaş da s e r b e s t b ı

r ak ı l d ı . Fakat heps i bakan l ı k e m r i n e a l ı n m ı ş t ı . Bu vaz i ye t t a m k ı rk gün s ü r d ü . Bi r gün İ s m e t İ nönü 'nün İs tanbu l 'u g e l d i ğ i n i duyunca U m u m î Kâ t ip Kema l Gede leç ' e t e l e f o n e t t i m :

— «Bir adamın i f a d e s i y l e sek iz on a i l ey i nası l s ü r ü n dü rü rsünüz?» d i ye s o r d u m .

— «Ben y a p m ı y o r u m , kanun yapıyor ,» d e d i . — «Hang i kanun la t e v k i f e t t i n i z , hang i kanun la ser

b e s t b ı rak t ın ız? Pol is ben i a rad ı , t a r a d ı , ne bu ldu? Ben im i h t i y a c ı m y o k t u r , f aka t öbü r a r kadaş la r ım ç o l u k çocuk s a h i b i d i r . H i ç o lmazsa on la r ı n i ş l e r i n i ve r i n i z ,» d e d i m .

— «Pekâ lâ , on la r ı n i ş l e r i n i ve r i r i z ,» d e d i . A r k a d a ş l a r i ş l e r i n e a l ı nd ı . A m a Savarona 'ya d e ğ i l ,


başka g e m i l e r e . Bana g e l i n c e , t a m sek iz y ı l p o l i s i n göz haps inde k a l d ı m . B e ş i k t a ş ' t a k i e v i m i s a t t ı m . İ zm i r ' e g i t t i m . O r a d a da göz haps i d e v a m e t t i . Bak t ım o lacak g i b i d e ğ i l . K a l k t ı m A n k a r a ' y a g i t t i m . Çankaya 'da K e m a l G e d e -l eç ' l e g ö r ü ş t ü m . K e n d i s i n d e n bu vaz i ye t i n d ü z e l t i l m e s i n i ve t e k r a r Den i zyo l l a r ı na d ö n m e m i i s t e d i m . N e y s e bu i s t e ğ i m kabul e d i l d i . Y e n i d e n g e m i l e r e kumanyac ı o l a r a k a l ı n d ı m .

Bu a n l a t m ı ş o l d u ğ u m no t l a r , konuk o la rak ka ld ığ ım E m n i y e t M ü d ü r l ü ğ ü n d e k i d o s y a m d a bu lunmak tad ı r .

Documents

Atatürkün Uşağı İdim