Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Augustinus Hipponensis
DE CIVITATE DEILIBRI XIX-XXII
SANCTI AURELIIAUGUSTINI
HIPPONENSIS EPISCOPIOPERA OMNIA
MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA EXTRACTA E COLLECTIONE
SS ECCLESIAElig PATRUM ACCURANTIBUS
D A B CAILLAUCanonico honorario cenomanensi et cadurcensi
Pluribusque cleri gallicani presbyterisuna cum
D M N S Guillonepiscopo marochiensi in facultate theologiaelig parisiensi eloquentiaelig sacraelig
professore auctore libri cui titulus gallicaeligBibliothegraveque choisie des pegraveres grecs et latins
OPUS REGI DICATUM
TOMUS QUARTUS
PP 3-316DE CIVITATE DEI CONTRA PAGANOS
LIBRI XIX-XXIIPARISIIS
APUD PARENT-DESBARRES EDITOREMVIA VULGO DICTA DE SEINE 48
MDCCCXXXVI
2
LIBER XIX
In quo de finibus utriusque civitatis terrenaelig ac cœlestisdisputatur Recensentur de bonorum et malorum finibusopiniones philosophorum qui beatitudinem in hac vitafacere ipsi sibi frustra conati sunt qui dum operosiusrefelluntur ipsius civitatis cœlestis seu populi christianibeatitudo et pax quaelignam sit qualisve hic haberi vel infuturum sperari possit demonstratur
CAPUT I
Quod in quaeligstione quam de finibus bonorum etmalorum philosophica disputatio ventilavit ducentas-octoginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit
I QUONIAM de Civitatis utriusque1 terrenaeligscilicet et cœlestis debitis finibus deinceps mihivideo disputandum [4] prius exponenda suntquantum operis hujus terminandi ratio patiturargumenta mortalium quibus sibi ipsibeatitudinem facere in hujus vitaelig infelicitatemolili sunt ut ab eorum rebus vanis spes nostraquid differat quam Deus nobis dedit et res ipsahoc est vera beatitudo quam dabit non tantumauctoritate divina sed adhibita etiam rationequalem propter infideles possumus adhibereclarescat De finibus enim bonorum et malorummulla et multipliciter inter se philosophidisputarunt quam quaestionem maximaintentione versantes invenire conati sunt quid
1 Vide D Guillon tom XXI p 276-281
3
efficiat hominem beatum Illud enim est finisboni nostri propter quod appetenda sunt caeligteraipsum autem propter se ipsum et illud finis malipropter quod vitanda sunt caeligtera ipsum autempropter se ipsum Finem ergo boni nunc dicimusnon quo consumatur ut non sit sed quoperficiatur ut plenum sit et finem mali non quoesse desinat sed quo usque nocendo perducatFines itaque isti sunt summum bonum etsummum malum De quibus inveniendis atque inhac vita summo bono adipiscendo vitando autemsummo malo multum sicut dixi laboraveruntqui studium sapientiae in hujus saeligculi vanitateprofessi sunt nec tamen eos quamvis diversiserrantes modis naturaelig limes in tantum ab itinereveritatis deviare permisit ut non alii in animo aliiin corpore alii in utroque fines bonorumponerent et malorum Ex qua tripertita velutgeneralium distributione sectarum Marcus Varroin libro de Philosophia tam multam dogmatumvarietatem diligenter et subtiliter scrutatusadvertit ut ad ducentas-octoginta-octo sectasnon quaelig jam essent sed quaelig esse possentadhibens quasdam differentias facillimeperveniret
II Quod ut breviter ostendam inde oportetincipiam quod ipse advertit ei posuit in libromemorato quatuor [5] esse quaeligdam quaelighomines sine magistro sine ullo doctrinaeligadminiculo sine industria vel arte vivendi quaelig
4
virtus dicitur et procul dubio discitur velutnaturaliter appetunt aut voluptatem quadelectabiliter movetur corporis sensus autquietem qua fit ut nullam molestiam quisquecorporis patiatur aut utramque quam tamen unonomine voluptatis Epicurus appellat autuniversaliter prima naturae in quibus et haeligc suntet alia vel in corpore ut membrorum integritaset salus atque incolumitas ejus vel in animo utsunt ea quaelig vel parva vel magna in hominumreperiuntur ingeniis Haeligc igitur quatuor id estvoluptas quies utrumque prima naturae ita suntiu nobis ut vel virtus quam postea doctrinainserit propter haeligc appetenda sit aut ista proptervirtutem aut utraque propter se ipsa ac per hocfiunt hinc duodecim sectaelig per hanc enimrationem singulaelig triplicantur quod cum in unademonstravero difficile non erit id in caeligterisinvenire Cum ergo voluptas corporis animivirtuti aut subditur aut praeligfertur aut jungiturtripertita variatur diversitate sectarum Subditurautem virtuti quando in usum virtutis assumiturPertinet quippe ad virtutis cilicium et viverepatriaelig et propter patriam filios procreare quorum neutrum fieri potest sine corporisvoluptate Vani sine illa nec cibus polusquesumitur ut vivatur nec concumbitur utgeneratio propagetur Cum vero praeligfertur virtutiipsa appetitur propter se ipsam virtus autemassumenda creditur propter illam id est ut nihil
5
virtus agat nisi ad consequendam velconservandam corporis voluptatem quaelig vitadeformis est quidem quippe ubi virtus servitdominaelig voluptati quamvis nullo modo haeligcdicenda sit virtus sed tamen etiam ista horribilisturpitudo quosdam philosophos patronos etdefensores suos habuit Virtuti porro Voluptasjungitur quando neutra earum [6] propteralteram sed propter se ipsas ambaelig appetunturQuapropter sicut voluptas vel subditavel praeliglatavel juncta virtuti tres sectas facit ita quies itautrumque ita prima naturaelig alias ternasinveniuntur edicere Pro varietate quippehumanarum opinionum virtuti aliquandosubduntur aliquando praeligferuntur aliquandojunguntur ac sic ad duodenarium sectarumnumerum pervenitur Sed iste quoque numerusduplicatur adhibita una differentia socialisvidelicet vitaelig quoniam quisquis sectatur aliquamistarum duodecim sectarum profecto aut propterse tantum id agit aut etiam propter socium cuidebet hoc velle quod sibi Quocirca duodecimsunt eorum qui propter se tantum unamquamquetenendam putant et aliaelig duodecim eorum quinon solum propter se sic vel sic philosophandumesse decernunt sed etiam propter alios quorumbonum appetunt sicut suum Haelig autem sectaeligviginti-quatuor iterum geminantur additadifferentia ex Academicis novis et fiuntquadraginta-octo Illarum quippe viginti-quatuor
6
unamquamque sectarum potest quisque sic tenereac defendere ut certam quemadmodumdefenderunt Stoici quod hominis bonum quobeatus esset in animi tantummodo virtuteconsisteret potest alius ut incertam sicutdefenderunt Academici novi quod eis etsi noncertum tamen verisimile videbatur Viginti-quatuor ergo fiunt per eos qui eas velut certaspropter veritatem et aliaelig viginti-quatuor per eosqui easdem quamvis incertas propterverisimilitudinem sequendas putant Rursus quiaunamquamque istarum quadraginta-octosectarum potest quisque sequi habitu caeligterorumphilosophorum itemque potest alius habituCynicorum ex hac etiam differentia duplicanturet nonaginta-sex fiunt Deinde quia earumsingulas quasque ita tueri homines possunt atquesectari ut aut [7] otiosam diligant vitam sicut hiqui tantummodo studiis doctrinaelig vacarevoluerunt atque valuerunt aut negotiosam sicuthi qui cum philosopharentur tamenadministratione reipublicaelig regendisque rebushumanis occupatissimi fuerunt aut ex utroquegenere temperatam sicut hi qui partim eruditootio partim necessario negotio alternantia vitaeligsuaelig tempora tribuerunt propter has differentiaspotest etiam triplicari numerus iste sectarum etad ducentas-octoginta-octo perduci
III Haeligc de Varronis libro quantum potuibreviter ac dilucide posui sententias ejus meis
7
explicans verbis Quomodo autem refutatiscaeligteris unam eligat quam vult esseAcademicorum veterum quos a Platone institutosusque ad Polemonem qui ab illo quartus ejusscholam tenuit quaelig Academia dicta est habuissecerta dogmata vult videri et ob hoc distinguit abAcademicis novis quibus incerta sunt omniaquod philosophiaelig genus ab Archesila cœpitsuccessore Polemonis eamque sectam id estveterum Academicorum2 sicut dubitatione itaomni errore carere arbitretur longum est peromnia demonstrare nec tamen omni ex parte resomittenda est Removet ergo prius illas omnesdifferentias quaelig numerum multiplicaveresectarum quas ideo removendas putat quia nonin cis est finis boni Neque enim existimat ullamphilosophiaelig sectam esse dicendam quaelig non eodistet a caeligteris quod diversos habeat finesbonorum et malorum Quandoquidem nulla esthomini causa philosophandi nisi ut beatus sit quod autem beatum facit ipse est finis boni nulla est igitur causa philosophandi nisi finisboni quamobrem quaelig nullum boni finemsectatur nulla philosophiaelig secta dicenda est Cumergo quaeligritur de sociali vita utrum sit tenendasapienti ut [8] summum bonum quo fit homobeatus ita velit et curet amici sui quemadmodumsuum an suaelig tantummodo beatitudinis causafaciat quidquid facit non de ipso summo bono2 Vide Cicer l I de leg et in Academic
8
quaeligstio est sed de assumendo vel nonassumendo socio ad hujus participationem boninon propter se ipsum sed propter eumdemsocium ut ejus bono ita gaudeat sicut gaudet suoItem cum quaeligritur de Academicis novis quibusincerta sunt omnia utrum ita sint habendaelig inquibus philosophandum est an sicut aliisphilosophis placuit certas eas habere debeamus non quaeligritur quid in boni fine sectandum sit sedde ipsius boni veritate quod sectandum videturutrum sit nec ne dubitandum hoc est ut idplanius eloquar utrum ita sectandum sit ut quisectatur dicat esse verum an ita ut qui sectaturdicat verum sibi videri etiamsi forte sit falsum tamen uterque sectetur imum atque idem bonumIn illa etiam differentia quaelig adbibetur ex habitu etconsuetudine Cynicorum non quaeligritur quisnamsit finis boni sed utrum in illo habitu etconsuetudine sit vivendum ei qui verum sectaturbonum quodlibet ei verum videatur esse atquesectandum Denique fuerunt qui eum diversasequerentur bona finalia alii virtutem aliivoluptatem eumdem tamen habitum etconsuetudinem tenebant ex qua Cyniciappellabantur Ita illud quidquid est undephilosophi Cynici discernuntur a caeligteris adeligendum ac tenendum bonum quo beati fierentutique nil valebat Nam si aliquid ad hocinteresset profecto idem habitus eumdem finem
9
sequi cogeret et diversus habitus eumdem sequifinem non sineret [9]
CAPUT II
Quomodo remotis omnibus differentiis quaelig nonsectaelig sed quaeligstiones sunt ad tripertitam summi bonidefinitionem Varro perveniat quarum tamen una siteligenda
IN tribus quoque illis vitaelig generibus unoscilicet non segniter sed in contemplatione velinquisitione veritatis otioso altero in gerendisrebus humanis negotioso tertio ex utroquegenere temperato cum quaeligritur quid horum sitpotius eligendum non finis boni habetcontroversiam sed quid horum triumdifficultatem vel facilitatem afferat adconsequendum vel retinendum finem boni id inista questione versatur Finis enim boni cum adeum quisque pervenerit protinus beatum facit Inotio autem litterato vel in negotio publico velquando utrumque vicibus agitur non continuoquisque beatus est Multi quippe in quodlibethorum trium possunt vivere et in appetendo bonifine quo fit homo beatus errare Alia est igiturquaeligstio de finibus bonorum et malorum quaeligunamquamque philosophorum sectam facit etaliaelig sunt quaestiones de sociali vita decunctatione Academicorum de vestitu et victuCynicorum de tribus vitaelig generibus otiosoactuoso et ex utroque modificato quarum nulla
10
est in qua de bonorum et malorum finibusdisputatur Proinde quoniam Marcus Varro hasquatuor adhibens differentias id est ex vitasociali ex Academicis novis ex Cynicis ex istovitaelig genere tripertito ad sectas ducentas-octoginta-octo pervenit et si quaelig aliaelig possuntsimiliter adjici remotis eis omnibus quoniam desectando [10] summo bono nullam inieruntquaeligstionem et ideo sectaelig nec sunt nec vocandaeligsunt ad illas duodecim in quibus quaeligritur quidsit bonum hominis quo assecuto fit beatus ut exeis unam veram caeligteras falsas ostendat esserevertitur Nam remoto illo tripertito genere vitaeligduaelig partes hujus numeri detrahuntur et sectaelignonaginta-sex remanent Remota vero differentiaex Cynicis addita ad dimidium rediguntur etquadraginta-octo fiunt Auferamus etiam quod exAcademicis novis adhibitum est rursus dimidiapars remanet id est viginti-quatuor De socialiquoque vita quod accesserat similiter auferaturduodecim sunt reliquaelig quas ista differentia utviginti- quatuor fierent duplicaverat De his ergoduodecim nihil dici potest cur sectaelig non sinthabendaelig Nihil quippe aliud in eis quaeligritur quamfines bonorum et malorum Inventis autembonorum finibus profecto e contrario suntmalorum Haelig autem ut fiant duodecim sectaelig illaquatuor triplicantur voluptas quies utrumque etprima naturaelig quaelig primigenia Varro vocat3 Haeligc3 Vide Cicer l II de finibus
11
quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquandosubduntur ut non propter se ipsa sed propterofficium virtutis appetenda videantur aliquandopraeligferuntur ut non propter se ipsa sed propterhaeligc adipiscenda vel conservanda necessaria virtusputetur aliquando jungitur ut propter se ipsa etvirtus et ista appetenda credantur quaternariumnumerum triplum reddunt et ad duodecim sectasperveniunt Ex illis autem quatuor rebus Varrotres tollit voluptatem scilicet et quietem etutrumque non quod eas improbet sed quodprimigenia illa naturaelig et voluptatem in sehabeant et quietem Quid ergo opus est ex hisduabus tria quaeligdam facere duo scilicet dumsingillatim appetuntur voluptas aut quies ettertium [11] cum ambaelig simul quandoquidemprima naturaelig et ipsas et praeligter ipsas alia multacontineant De tribus ergo sectis ei placetdiligenter esse tractandum quaelignam sit potiuseligenda Non enim veram plus quam unam veraratio esse permittit sive in his Iribus sit sivealicubi alibi quod post videbimus Interim de histribus quomodo unam Varro eligat quantumbreviter aperteque possumus disseramus Istaelignempe tres sectaelig ita fiunt cum vel prima naturaeligpropter virtutem vel virtus propter prima naturaeligvel utraque id est et virtus et prima naturaeligpropter se ipsa sunt expetenda
CAPUT III
12
De tribus sectis summum hominis bonumquaeligrentibus quam eligendam larvo definiat sequensveteris Academiaelig Antiocho auctore sententiam
1 QUID ergo istorum trium sit verum atquesectandum isto modo persuadere conaturPrimum quia summum bonum in philosophianon arboris non pecoris non Dei sed hominisquaeligritur quid sit ipse homo quaeligrendum putatSentit quippe in ejus natura duo esse quaeligdamcorpus et animam et horam quidem duorummelius esse animam longeque praeligstabiliusomnino non dubitat sed utrum anima sola sithomo ut ita sit ei corpus tanquam equus equitiEques enim non homo et equus sed solus homoest ideo tamen eques dicitur quod aliquo modose habeat ad equum An corpus solum sit homoaliquo modo se habens ad animam sicut poculumad potionem non enim calix et potio quamcontinet calix simul [12] dicitur poculum sedcalix solus ideo tamen quod potioni continendaeligsit accommodatus An vero nec anima sola necsolum corpus sed simul utrumque sil homocujus pars sit una sive anima sive corpus illeautem totus ex utroque constet ut homo sit sicut duos equos junctos bigas vocamus quorumsive dexter sive sinister pars est bigarum unumvero eorum quoquo modo se habeat ad alterumbigas non dicimus sed ambos simul Horumautem trium hoc eligit tertium hominemque necanimam solam nec solum corpus sed animam
13
simul et corpus esse arbitratur Proinde summumbonum hominis quo fit beatus ex utriusque reibonis constare dicit et animaelig scilicet et corporisAc per hoc prima illa naturaelig propter se ipsaexistimat expetenda ipsamque virtutem quamdoctrina inserit velut artem vivendi quaelig in animaeligbonis est excellentissimum bonum Quaproptereadem virtus id est ars agendaelig vitaelig cumacceperit prima naturaelig quaelig sine illa erant sedtamen erant etiam quando cis doctrina adhucdeerat omnia propter se ipsam appetit simulqueetiam se ipsam omnibusque simul et se ipsautitur eo line ut omnibus delectetur atqueperlimatur magis minusque ut quaeligque inter semajora atque minora sunt tamen omnibusgaudens et quaeligdam minora si necessitaspostulat propter majora vel adipiscenda veltenenda contemnens Omnium autem bonorumvel animi vel corporis nihil sibi virtus omninopraeligponit Haeligc enim bene utitur et se ipsa etcaeligteris quaelig hominem faciunt beatum bonis Ubivero ipsa non est quamlibet mulla sini bona nonbono ejus sunt cujus sunt ae per hoc jam necejus bona dicenda sunt cui male utenti utilia essenon possunt Haeligc ergo vita hominis quaelig virtuteet aliis animi et corporis bonis sine quibus virtusesse non potest linitur beata esse dicitur si veroet aliis sine quibus [13] esse virtus potest velullis vel pluribus beatior si nutem prorsusomnibus ut nullum omnino bonum desit vel
14
animi vel corporis beatissima Non enim-hoc estvita quod virtus quoniam non omnis vita sedsapiens vita virtus est et tamen qualiscumquevita sine ulla virtute potest esse virtus vero sineulla vita non potest esse Hoc et de memoriadixerim atque ratione et si quid aliud tale est inhomine Sunt enim haeligc et ante doctrinam sinehis autem non potest esse ulla doctrina ae perhoc nec virtus quaelig utique discitur Bine autemcurrere pulchrum esse corpore viribusingentibus praeligvalere et caeligtera hujusmodi taliasunt ut et virtus sine his esse possit et ipsa sinevirtute bona sunt tamen ei secundum istosetiam ipsa propter se ipsam diligit virtusutiturque illis et fruitur sicut virtutem decet
II Hanc vitam beatam etiam socialemperhibent esse quaelig amicorum bona propter seipsa diligat sicut sua eisque propter ipsos hocvelit quod sibi sive in domo sint sicut conjux etliberi et quicumque domestici sive in loco ubidomus ejus est sicuti est urbs ut sunt hi qui civesvocantur sive in toto orbe ut sunt gentes quasci societas humana conjungit sive in ipsomundo qui censetur nomine cœli et terraelig sicutesse dicunt deos quos volunt amicos esse hominisapienti quos nos familiarius Angelos dicimusDe bonorum autem et e contrario malorumfinibus negant ullo modo esse dubitandum ethanc inter se et novos Academicos affirmant essedistantiam nec eorum interest quidquam sive
15
cynico sive alio quolibet habitu et victu in bisfinibus quos veros putant quisquephilosophetur Ex tribus porro illis viteegeneribus otioso actuoso et quod ex utroquecompositum est hoc tertium sibi placereasseverant Haeligc sensisse atque docuisseAcademicos veteres Varro asserit auctore [14]Antiocho magistro Ciceronis et suo quem saneCicero in pluribus fuisse Stoicum quam veteremAcademicum vult videri Sed quid ad nos quipotius de rebus ipsis judicare debemus quam promagno de hominibus quid quisque senserit scire
CAPUT IV
De summo bono et summo malo quid Christianisentiant contra philosophos qui summum bonum in sesibi esse dixerunt
I Si ergo quaeligratur a nobis quid Civitas Deide his singulis interrogata respondeat ac primumde finibus bonorum malorumque quid sentiatrespondebit aeligternam vitam esse summumbonum aeligternam vero mortem summum malum propter illam proinde adipiscendam istamquevitandam recte nobis esse vivendum Propterquod scriptum est laquo Justus ex fide vivit4 raquoQuoniam neque bonum nostrum jam videmusunde oportet ut credendo quaeligramus nequeipsum recte vivere nobis ex nobis est nisicredentes adjuvet et orantes qui et ipsam fidem
4 Habac II 4 Rom I 17 Gal III 12 et Hebr X 38
16
dedit qua nos ab illo adjuvandos esse credamusIlli autem qui in ista vita fines bonorum etmalorum esse putaverunt sive in corpore sive inanimo sive in utroque ponentes summumbonum atque ut id explicatius eloquar sive involuptate sive in virtute sive in utraque sive inquiete sive in virtute sive in utraque sive involuptate simul et quiete sive in virtute sive inutrisque sive in primis naturaelig sive in virtutesive in utrisque [15] hic beati esse et a se ipsisbeati fieri mira vanitate voluerunt Irrisit hosVeritas per Prophetam dicentem laquo NovitDominus cogitationes hominum5 raquo vel sicut hoctestimonium posuit apostolus Paulus laquo Dominusnovit cogitationes sapientium quoniam vanaeligsunt6 raquo
II Quis enim sufficit quantovis eloquentiaeligflumine vitaelig hujus miserias explicare Quamlamentatus est Cicero in consolatione de mortefiliaelig sicut potuit sed quantum est quod potuit Ea quippe quaelig dicuntur prima naturaelig quandoubi quomodo tam bene se habere in hac vitapossunt ut non sub incertis casibus fluctuent Quis enim dolor contrarius voluptati quaeliginquietudo contraria quieti in corpus caderesapientis non potest Membrorum certeamputatio vel debilitas hominis expugnatincolumitatem deformitas pulchritudinem
5 Psal XCIII 116 1 Cor III 20
17
imbecillitas sanitatem vires lassitudo mobilitatemtorpor aut tarditas ecquid horum est quodnequeat in carnem sapientis irruere Statusquoque corporis atque motus cum decentesatque congruentes sunt inter naturaelig primanumerantur sed quid si aliqua mala valetudomembra tremore concutiat Quid si usque adponendas in terram manus dorsi spina curveturet hominem quodam modo quadrupedem faciat Nonne omnem statuendi corporis et movendispeciem decusque pervertet Quid ipsius animiprimigenia quaelig appellantur bona ubi duo primaponunt propter comprehensionemperceptionemque veritatis sensum etintellectum Sed qualis quantusque remanetsensus si ut alia taceam fiat homo surdus etcaeligcus Ratio vero et intelligentia quo recedet ubisopietur si aliquo morbo efficiatur insanus Phrenetici multa absurda cum dicunt vel faciuntplerumque a bono suo proposito et moribusaliena imo suo bono proposito moribusque [16]contraria sive ilia cogitemus sive videamus sidigne consideremus lacrymas tenere vixpossumus aut forte nec possumus Quid dicamde his qui daemonum patiuntur incursus Ubihabent absconditam vel obrutam intelligentiamsuam quando secundum suam voluntatem etanima eorum et corpore malignus utitur spiritus Et quis confidit hoc malum in hac vita evenirenon posse sapienti Deinde perceptio veritatis in
18
hac carne qualis aut quanta est quando sicutlegimus in veraci libro Sapientiae laquo Corpuscorruptibile aggravat animam et deprimit terrenainhabitatio sensum multa cogitantem7 raquo Impetusporro vel actionis appetitus si hoc modo rectelatino appellatur ea quam Graeligci vocant ὁρμὴνquia et ipsam primis naturaelig deputant bonisnonne ipse est quo geruntur etiam insanorum illimiserabiles motus et facta quaelig horremusquando pervertitur sensus ratioque sopitur
III Porro ipsa virtus quaelig non est inter primanaturaelig quoniam eis postea doctrina introducentesupervenit cum sibi bonorum culmen vindicethumanorum quid hic agit nisi perpetua bella cumvitiis nec exterioribus sed interioribus necalienis sed plane nostris et propriis maxime illaquaelig graeligce σωφροσύνη latino temperantianominatur qua carnales frenantur libidines ne inquaeque lingi lia mentem consentientem trahant Neque enim nullum est vitium eum sicut dicitApostolus laquoCaro concupiscit adversusspiritum8 raquo cui vitio contraria virtus est cumsicut idem dicit laquo Spiritus concupiscit adversuscarnem Haeligc enim inquit invicem adversanturut non ea quaelig vultis faciatis9 raquo Quid autem facerevolumus cum perfici volumus finem summi boninisi ut caro adversus spiritum non concupiscat
7 Sap IX 158 Gal V 179 Ibid
19
nec sit in nobis hoc vitium contra quod spiritusconcupiscat Quod [17] in hac vita quamvisvelimus quoniam facere non valemus id saltemin adjutorio Dei faciamus ne carni concupiscentiadversus spiritum spiritu succumbente cedamuset ad perpetrandum peccatum nostra consensionepertrahamur Absit ergo ut quandiu in hoc bellointestino sumus jam nos beatitudinem ad quamvincendo volumus pervenire adeptos essecredamus Et quis est usque adeo sapiens utcontra libidines nullum habeat omninoconflictum
IV Quid illa virtus quaelig prudentia dicitur Nonne tota vigilantia sua bona discernit a malisut in illis appetendis istisque vitandis nullus errorobrepat Ac per hoc et ipsa nos in malis velmala in nobis esse testatur Ipsa enim docet nosmalum esse ad peccandum consentire bonumqueesse ad peccandum non consentire libidini Illudtamen malum cui nos non consentire docetprudentia facit temperantia nec prudentia nectemperantia tollit huic vitaelig Quid justitia cujusmunus est sua cuique tribuere (unde fit in ipsohomine quidam justus ordo naturaelig ut animasubdatur Deo et animae caro ac per hoc Deo etanima et caro) nonne demonstrat in eo se adhucopere laborare potius quam in hujus operis jamline requiescere Tanto quippe minus animasubditur Deo quanto minus Deum in ipsis suiscogitationibus concipit et tanto minus animaelig
20
subditur caro quanto magis adversus spiritumconcupiscit Quandiu ergo nobis inest haeligcinfirmitas haeligc pestis hic languor quomodo nosjam salvos et si nondum salvos quomodo jambeatos illa finali beatitudine dicere audebimus Jamvero illa virtus cujus nomen est fortitudo inquantacumque sapientia evidentissima testis esthumanorum malorum quaelig compellitur patientiatolerare Quaelig mala Stoici philosophi miror quafronte mala non esse contendant quibus [18]fatentur si tanta fuerint ut ea sapiens vel nonpossit vel non debeat sustinere cogi eummortem sibimet inferre atque ex hac vitaemigrare10 Tantus autem superbiaelig stupor est inhis hominibus hic se habere finem boni et a seipsis fieri beatos putantibus ut sapiens eorumhoc est qualem mirabili vanitate describuntetiamsi excaeligcetur obsurdescat obmutescatmembris debilitetur doloribus crucietur et siquid aliud talium malorum dici aut cogitari potestincidat in eum quo sibi mortem cogatur inferrehanc in his malis vitam constitutam cos nonpudeat beatam vocare O vitam beatam quaelig utliniatur mortis quaeligrit auxilium Si beata estmaneatur in ea si vero propter ista mala fugiturab ea quomodo est beata Aut quomodo istanon sunt mala quaelig vincunt fortitudinis bonumeamdemque fortitudinem non solum sibi cedereverumetiam delirare compellunt ut eamdem10 Apud Cicer III de finibus et I Tusc
21
vitam et dicat beatam et persuadeat essefugiendam Quis usque adeo caeligcus est ut nonvideat quod si beata esset fugienda non esset Sed si propter infirmitatis pondus qua premiturhanc fugiendam fatentur quid igitur causaelig estcur non etiam miseram fracta superbiaelig cervicefateantur Utrum obsecro Cato11 ille patientiaan potius impatientia se peremit Non enim hocfecisset nisi victoriam Caeligsaris impatientertulisset Ubi est fortitudo Nempe cessit nempesuccubuit nempe usque adeo superata est utvitam beatam derelinqueret desereret fugeretAn- non erat jam beata Misera ergo eratQuomodo igitur mala non erant quaelig vitammiseram fugiendamque faciebant
V Quapropter etiam ipsi qui mala ista esseconfessi sunt sicut Peripatetici sicut veteresAcademici quorum sectam Varro defendittolerabilius quidem loquuntur [19] sed eorumquoque mirus est error quod in his malis etsi tamgravia sint ut morte fugienda sint ab ipso sibimetillata qui haeligc patitur vitam beatam tamen essecontendunt laquo Mala sunt inquit tormenta atquecruciatus corporis et tanto sunt pejora quantopotuerint esse majora quibus ut careas ex hacvita fugiendum est raquo Qua vita obsecro Hacinquit quaelig tantis aggravatur malis Certe ergobeata est in eisdem ipsis malis propter quaelig dicisesse fugiendam An ideo beatam dicis quia licet11 Cato Uticensis
22
tibi ab his malis morte discedere Quid si ergo ineis aliquo judicio divino tenereris necpermittereris mori nec unquam sine illis essesinereris Nempe tunc saltem miseram talemdiceres vitam Non igitur propterea misera nonest quia cito relinquitur quandoquidem sisempiterna sit etiam abs te ipso misera judicaturNon itaque propterea quoniam brevis est nullamiseria debet videri aut quod est absurdius quiabrevis miseria est ideo etiam beatitudo appellariMagna vis est in eis malis quaelig cogunt hominemsecundum ipsos etiam sapientem sibimet auferrequod homo est cum dicant et verum dicanthanc esse naturaelig primam quodam modo etmaximam vocem ut homo concilietur sibi etpropterea mortem naturaliter fugiat12 ita sibiamicus ut esse se animal et in hac conjunctionecorporis atque animaelig vivere velit vehementer-que appetat Magna vis est in eis malis quibus istenaturaelig vincitur sensus quo mors omni modoomnibus viribus conatibusque vitatur et itavincitur ut quaelig vitabatur optetur appetatur etsi non potuerit aliunde contingere ab ipsohomine sibimet inferatur Magna vis est in eismalis quaelig fortitudinem faciunt homicidam sitamen adhuc dicenda est fortitudo quaelig ita hismalis vincitur ut hominem quem sicut virtusregendum tuendumque [20] suscepit non modonon possit per patientiam custodire sed ipsa12 Cicer in I Offic et in III et V de finibus
23
insuper cogatur occidere Debet quidem etiammortem sapiens ferre patienter sed quaelig acciditaliunde Secundum istos autem si eam sibi ipseinferre compellitur profecto fatendum est eisnon solum mala sed intolerabilia etiam mala essequaelig hoc eum perpetrare compellunt Vita igiturquaelig istorum tam magnorum tamque graviummalorum aut premitur oneribus aut subjacetcasibus nullo modo beata diceretur si hominesqui hoc dicunt sicut victi malis ingravescentibuscum sibi ingerunt mortem cedunt infelicitati itavicti certis rationibus cum quaeligrunt beatam vitamdignarentur cedere veritati et non sibi putarent inista mortalitate fine summi boni essegaudendum ubi virtutes ipsaelig quibus hic certenihil melius atque utilius in homine reperiturquanto majora sunt adjutoria contra vimpericulorum laborum dolorum tanto fidelioratestimonia miseriarum Si enim verre virtutessunt quaelig nisi in eis quibus vera inest pietas essenon possunt non se profitentur hoc posse utnullas miserias patiantur homines in quibus sunt neque enim mendaces sunt verre virtutes ut hocprofiteantur sed ut vita humana quaelig tot et tantishujus saeligculi malis esse cogitur misera spe futurisaeligculi sit beata sicut et salva Quomodo enimbeata est quaelig nondum salva est Unde etapostolus Paulus non de hominibusimprudentibus impatientibus intemperantibus etiniquis sed de his qui secundum veram pietatem
24
viverent et ideo virtutes quas haberent verashaberent ait laquo Spe enim salvi facti sumus Spesautem quaelig videtur non est spes Quod enim quisvidet quid sperat Si autem quod non videmussperamus per patientiam expectamus13 raquo Sicutergo spe salvi ita spe beati facti sumus et sicutsalutem ita [21] beatitudinem non jam tenemuspraeligsentem sed expectamus futuram et hoclaquo Per patientiam raquo quia in malis sumus quaeligpatienter tolerare debemus donec ad illaveniamus bona ubi omnia erunt quibusineffabiliter delectemur nihil erit autem quodjam tolerare debeamus Talis salus quaelig in futuroerit saeligculo ipsa erit etiam finalis beatitudo Quambeatitudinem isti philosophi quoniam nonvidentes nolunt credere hic sibi conanturfalsissimam fabricare quanto superbiore tantomendaciore virtute
CAPUT V
De sociali vita quaelig cum maxime expetenda sitmultis offensionibus saeligpe subvertitur
QUOD autem socialem vitam volunt essesapientis nos multo amplius approbamus Namunde ista Dei Civitas de qua hujus Operis eccejam undevicesimum librum versamus in manibusvel inchoaretur exortu vel progrederetur excursuvel apprehenderet debitos fines si non essetsocialis vita sanctorum Sed in hujus mortalitatis
13 Rom VIII 24 25
25
aeligrumna quot et quantis abundet malis societashumana quis enumerare valeat quis aeligstimaresufficiat Audiant apud Comicos suos hominemcura sensu atque consensu omnium hominumdicere
Duxi uxorem quam ibi miseriam vidi nati filiiAlia cura14
Quid itidem illa quaelig in amore vitia commemoratidem Terentius
InjuriaeligSuspiciones inimicitiaeligBellum pax rursum15 [22]
nonne res humanas ubique impleverunt nonneet iri amicorum honestis amoribus plerumquecontingunt Nonne his usquequaque plenaelig suntres humanaelig ubi injurias suspiciones inimicitiasbellum mala certa sentimus pacem veroincertum bonum quoniam corda eorum cumquibus eam tenere volumus ignoramus et sinosse hodie possemus qualia cras futura essentutique nesciremus Qui porro inter se amicioressolent esse vel debent quam qui una etiamcontinentur domo Et tamen quis inde securusest cum tanta saeligpe mala ex eorum occultisinsidiis extiterint tanto amariora quanto paxdulcior fuit quaelig vera putata est cum astutissimefingeretur Propter quod omnium pectora sic
14 Terent Adelph Act V sc 415 Eunuch Act I sc 1
26
attingit ut cogat in gemitum quod ait Tullius laquo Nullaelig sunt occultiores insidiaelig quam haelig quaeliglatent in simulatione officii aut in aliquonecessitudinis nomine Nam eum qui palam estadversarius facile cavendo vitare possis hocvero occultum intestinum ac domesticum malumnon solum existit verumetiam opprimitantequam prospicere atque explorare potueris raquoPropter quod etiam divina vox illa laquo Et inimicihominis domestici ejus16 raquo cum magno dolorecordis auditur quia etsi quisque tam fortis sit utaeligquo animo perferat vel tam vigilans ut providoconsilio caveat quaelig adversus eum molituramicitia simulata eorum tamen hominumperfidorum malo cum eos esse pessimosexperitur si ipse bonus est graviter excrucieturnecesse est sive semper mali fuerint et se bonosfinxerint sive in istam malitiam ex bonitatemutati sint Si ergo domus commune perfugiumin his malis humani generis tuta non est quidcivitas quaelig quanto major est tanto forum ejuslitibus et civilibus et criminalibus plenius etiamsiquiescant non solum turbulentaeverum saeligpius etcruentaelig [24] seditiones ac bella civilia a quorumeventis sunt aliquando liberaelig civitates a periculisnunquam
CAPUT VI
De errore humanorum judiciorum cum veritas latet
16 Matth X 36
27
QUID ipsa judicia hominum hominibus quaeligcivitatibus inde quantalibet pace manentibusdeesse non possunt qualia putamus esse quammisera quam dolenda Quando quidem hijudicant qui conscientias eorum de quibusjudicant cernere nequeunt Unde saeligpe cogunturtormentis innocentium testium ad alienamcausam perlinentem quaeligrere veritatem Quid cumin sua causa quisque torquetur et cum quaeligriturutrum sit nocens cruciatur et innocens luit proincerto scelere certissimas pœnas non quia illudcommisisse detegitur sed quia non commisissenescitur Ac per hoc ignorantia judicisplerumque est calamitas innocentis Et quod estintolerabilius magisque plangendumrigandumque si fieri posset fontibuslacrymarum cum propterea judex torqueataccusatum ne occidat nesciens innocentem fitper ignorantiae miseriam ut et tortum etinnocentem occidat quem ne innocentemoccideret torserat Si enim secundum istorumsapientiam delegerit ex hac vita fugere quamdiutius illa sustinere tormenta quod noncommisit commisisse se dicit Quo damnato etocciso utrum nocentem an innocentem judexocciderit adhuc nescit quem ne innocentemnesciens occideret torsit ac per hoc innocentemet ut sciret torsit et dum nesciret occidit In histenebris vitaelig socialis sedebit judex ille sapiens annon sedebit Sedebit plane [24] Constringit enim
28
eum et ad hoc officium pertrahit humanasocietas quam deserere nefas ducit Hoc enimnefas esse non ducit quod testes innocentes incausis torquentur alienis quod hi qui arguunturvi doloris plerumque superati et de se falsaconfessi etiam puniuntur innocentes cum jamtorti fuerint innocentes quod etsi non mortepuniantur in ipsis vel ex ipsis tormentisplerumque moriuntur quod aliquando et ipsi quiarguunt humanaelig societati fortasse ne criminaimpunita sint prodesse cupientes et mentientibustestibus reoque ipso contra tormenta duranteimmaniter nec fatente probare quod objiciuntnon valentes quamvis vera objecerint a judicenesciente damnantur Haeligc tot et tanta mala nondeputat esse peccata non enim haeligc facit sapiensjudex nocendi voluntate sed necessitatenesciendi et tamen quia cogit humana societasnecessitate etiam judicandi Haeligc est ergo quamdicimus miseria certe hominis etsi non malitiasapientis An vero necessitate nesciendi atquejudicandi torquet insontes punit insontes etparam est illi quod non est reus si non sit insuperet beatus Quanto consideratius et hominedignius agnoscit in ista necessitate miseriameamque in se odit et si pie sapit clamat adDeum laquo De necessitatibus meis erue me17 raquo [25]
CAPUT VII
17 Psal XXIV 17
29
De diversitate linguarum qua societas hominumdirimitur et de miseria bellorum etiam quaelig justadicuntur
POST civitatem vel urbem sequitur orbisterree in quo tertium gradum ponunt societatishumanaelig amp incipientes a domo atque inde adurbem deinde ad orbem progrediendo venientes iqui utique sicut aquarum congeries quanto majorest tanto periculis plenior In quo primumlinguarum diversitas hominem alienat ab homineNam si duo sibimet invicem fiant obviam nequepraeligterire sed simul esse aliqua necessitatecogantur quorum neuter norit linguam alterius facilius sibi animalia muta etiam diversi generisquam illi cum sint homines ambo socianturQuando enim quaelig sentiunt inter se communicarenon possunt propter solam linguaelig diversitatemnihil prodest ad consociandos homines tantasimilitudo naturaelig ita ut libentius homo sit cumcane suo quam cum homine alieno At enimopera data est ut imperiosa civitas non solumjugum verumetiam linguam suam domitisgentibus per pacem societatis imponeret perquam non deesset imo et abundaret etiaminterpretum copia Verum est sed hoc quammultis et quam grandibus bellis quanta stragehominum quanta effusione humani sanguiniscomparatum est Quibus transactis non esttamen eorumdem malorum finita miseriaQuamvis enim non defuerint neque hostes
30
desint exterre nationes contra quas semper bellagesta sunt et geruntur tamen [26] etiam ipsaimperii latitudo peperit pejoris generis bellasocialia scilicet et civilia quibus miserabiliusquatitur genus humanum sive cum belligeraturut aliquando conquiescant sive cum timetur nerursus exurgant Quorum malorum multas etmultiplices clades duras et diras necessitates si utdignum est eloqui velim quanquam nequaquamsicut res postulat possim quis erit prolixaeligdisputationis modus Sed sapiens inquiunt justabella gesturus est Quasi non si se hominemmeminit multo magis dolebit justorumnecessitatem sibi extitisse bellorum quia nisijusta essent ei gerenda non essent ac per hocsapienti nulla bella essent Iniquitas enim partisadversaelig justa bella ingerit gerenda sapienti quaeliginiquitas utique homini est dolenda quiahominum est etsi nulla ex ea bellandi necessitasnasceretur Haeligc itaque mala tam magna tamhorrenda tam saeligva quisquis cum doloreconsiderat miseriam fateatur Quisquis autem velpatitur ea sine animi dolore vel cogitat multoutique miserius ideo se putat beatum quia ethumanum perdidit sensum
CAPUT VIII
Quod amicitia bonorum secura esse non possit duma periculis quaelig in hac vita sunt trepidari necesse sit
31
Si autem non contingat quaeligdam ignorantiasimilis dementiaelig quaelig tamen in hujus vitae miseraconditione saeligpe contingit ut credatur vel amicusesse qui inimicus est vel inimicus qui amicusest quid nos consolatur in hac [27] humanasocietate erroribus aeligrumnisque plenissima nisifides non ficta et mutua dilectio verorum etbonorum amicorum Quos quanto plures et inlocis pluribus habemus tanto longius latiusquemetuimus ne quid eis contingat mali de tantismalorum aggeribus hujus saeligculi Non enimtantummodo solliciti sumus ne fame ne bellis nemorbis ne captivitatibus affligantur ne in eademservitute talia patiantur qualia nec cogitaresufficimus verumetiam ubi timor est mulloamarior ne in perfidiam malitiam nequitiamquemutentur Et quando ista contingunt (tantoutique plura quanto illi sunt plures et in pluribuslocis) et in nostram notitiam perferuntur quibuscor nostrum flagris uratur quis potest nisi quitalia sentit advertere Mortuos quippe audiremallemus quamvis et hoc sine dolore nonpossimus audire Quorum enim nos vita propteramicitiaelig solatia delectabat unde fieri potest uteorum mors nullam nobis ingerat mœstitudinem Quam qui prohibet prohibeat si potest amicacolloquia interdicat amicalem vel intercidataffectum omnium humanarum necessitudinumvincula mentis immiti stupore disrumpat aut siccis utendum censeat ut nulla ex cis animum
32
dulcedo perfundat Quod si fieri nullo modopotest etiam hoc quo pacto futurum est ut ejusnobis amara mors non sit cujus dulcis est vita Hinc est enim et luctus quoddam non inhumanicordis quasi vulnus aut ulcus cui sanandoadhibentur officiosaelig consolationes Non enimpropterea non est quod sanetur quoniam quantoest animus melior tanto in eo citius faciliusquesanatur Cum igitur etiam de charissimorummortibus maxime quorum sunt humanaelig societatiofficia necessaria nunc mitius nunc asperiusaffligatur vita mortalium mortuos tamen eosquos diligimus quam vel a fide vel a bonismoribus lapsos hoc est [28] in ipsa animamortuos audire seu videre mallemus qua ingentimateria malorum plena est terra propter quodscriptum est laquo Numquid non tentatio est vitahumana super terram18 raquo Et propter quod ipseDominus ait laquo Vaelig mundo ab scandalis19 raquo Etiterum laquo Quoniam abundavit inquit iniquitasrefrigescet charitas multorum20 raquo Ex quo fit utbonis amicis mortuis gratulemur et cum morseorum nos contristet ipsa nos certius consoletur quoniam malis caruerunt quibus in hac vita etiamboni homines vel conteruntur vel depravanturvel in utroque periclitantur
CAPUT IX18 Job VII 119 Matth XVIII 720 Id XXIV 12
33
De amicitia sanctorum Angelorum quaelig homini inhoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciamdaeligmonum in quos inciderunt qui multos sibi deoscolendos putarunt
IN societate vero sanctorum Angelorumquam philosophi illi qui nobis deos amicos essevoluerunt quarto constituerunt loco velut admundum venientes ab orbe terrarum ut sicquodam modo complecterentur et cœlum nullomodo quidem metuimus ne tales amici vel mortenos sua vel depravatione contristent Sed quianobis non ea qua homines familiaritate miscentur(quod etiam ipsum ad aerumnas hujus pertinetvitaelig) et aliquando Satanas sicut legimustransfigurat se velut Angelum lucis21 ad tentandoseos quos ita vel erudiri opus est vel decipi justumest magna Dei misericordia necessaria est [29]ne quisquam cum bonos Angelos amicos sehabere putat habeat malos daemones amicosfictos eosque tanto nocentiores quantoastutiores ac fallaciores patiatur inimicos Et cuimagna ista Dei misericordia necessaria est nisimagnaelig humanaelig miseriaelig quaelig ignorantia tantapremitur ut facile istorum simulatione fallatur Et illos quidem philosophos in impia Civitate quideos sibi amicos esse dixerunt in daeligmonesmalignos incidisse certissimum est quibus totaipsa Civitas subditur aeligternum cum eis habiturasupplicium Ex eorum quippe sacris vel potius21 2 Cor XI 14
34
sacrilegiis quibus eos colendos et ex ludisimmundissimis ubi eorum crimina celebranturquibus eos placandos putaverunt eisdem ipsisauctoribus et exactoribus talium tantorumquededecorum satis ab eis qui colantur apertum est
CAPUT X
Quis fructus sanctis de superata hujus vitaelig tentationeparatus sit
SED neque sancti et fideles unius veri Deisummique cultores ab eorum fallaciis etmultiformi tentatione securi sunt In hoc enimloco infirmitatis et diebus malignis etiam istasollicitudo non est inutilis ut illa securitas ubipax plenissima atque certissima est desiderioferventiore quaeratur Ibi enim erunt naturaeligmunera hoc est quaelig naturaelig nostraelig ab omniumnaturarum Creatore donantur non solum bonaverumetiam sempiterna non solum in animo quisanatur per sapientiam verumetiam in corporequod resurrectione renovabitur [30] Ibi virtutesnon contra ulla vitia vel mala quaeligcumquecertantes sed habentes victoriaelig praeligmiumaeligternam pacem quam nullus adversariusinquietet Ipsa est enim beatitudo finalis ipseperfectionis finis qui consumentem non habetfinem Hic autem dicimur quidem locati quandopacem habemus quantulacumque hic haberipotest in vita bona sed haeligc beatitudo illi quamfinalem dicimus beatitudini comparata prorsus
35
miseria reperitur Hanc ergo pacem qualis hicpotest esse mortales homines in rebus mortalibusquando habemus si recte vivimus bonis ejusrecte utitur virtus quando vero eam nonhabemus etiam malis quaelig homo patitur beneutitur virtus Sed tunc est vera virtus quando etomnia bona quibus bene utitur et quidquid inbono usu bonorum et malorum facit et se ipsamad eum finem refert ubi nobis talis et tanta paxerit qua melioret major esse non possit
CAPUT XI
De beatitudine pacis aeligternaelig in qua sanctis finis estid est vera perfectio
QUAPROPTER possumus dicere finesbonorum nostrorum esse pacem sicut aeligternamesse diximus vitam praeligsertim quia ipsi CivitatiDei de qua nobis est ista operosissima disputatioin sancto dicitur Psalmo laquo Lauda JerusalemDominum collauda Deum tuum Sion Quoniamconfirmavit seras portarum tuarum benedixitfilios tuos in te qui posuit fines tuos pacem22 raquoQuando [31] enim confirmataelig fuerint seraeligportarum ejus jam in illam nullus intrabit nec abilla ullus exibit Ac per hoc fines ejus eamdebemus hic intelligere pacem quam volumusdemonstrare finalem Nam et ipsius Civitatismysticum nomen id est Jerusalem quod et antejam diximus Visio pacis interpretatur Sed
22 Psal CXLVII 12-14
36
quoniam pacis nomen etiam in his rebusmortalibus frequentatur ubi utique non est vitaaeligterna propterea finem Civitatis hujus ubi eritsummum bonum ejus aeligternam vitam maluimuscommemorare quam pacem De quo lineApostolus ait laquo Nunc vero liberati a peccatoservi autem facti Deo habetis fructum vestrum insanctificationem finem vero vitam aeligternam23 raquoSed rursus quia vita aeligterna ab his quifamiliaritatem non habent cum Scripturis sanctispotest accipi etiam malorum vita vel secundumquosdam etiam philosophos propter animaeligimmortalitatem vel etiam secundum fidemnostram propter pœnas interminabiles impiorumqui utique in aeligternum cruciari non poterunt nisietiam vixerint in aeligternum profecto finis Civitatishujus in quo summum habebit bonum vel pax invita aeligterna vel vita aeligterna in pace dicendus estut facilius ab omnibus possit intelligi Tantum estenim pacis bonum ut etiam in rebus terrenisatque mortalibus nihil gratius soleat audiri nihildesiderabilius concupisci nihil postremo possitmelius inveniri De quo si aliquanto diutius loquivoluerimus non erimus quantum arbitroronerosi legentibus et propter finem Civitatishujus de qua nobis sermo est et propter ipsamdulcedinem pacis quaelig omnibus chara est [32]
CAPUT XII
23 Rom VI 22
37
Quod etiam bellantium saeligvitia omnesque hominuminquietudines ad pacis finem cupiant pervenire sine cajasappetitu nulla natura sit
I QUOD enim mecum quisquis res humanasnaturamque communem utcumque intueturagnoscit sicut nemo est qui gaudere nolit itanemo est qui pacem habere nolit Quandoquidemet ipsi qui bella volunt nihil aliud quam vincerevolunt ad gloriosam ergo pacem bellandocupiunt pervenire Nam quid est aliud victorianisi subjectio repugnantium quod cum factumfuerit pax erit Pacis igitur intentione geruntur etbella ab his etiam qui virtutem bellicam studentexercere imperando atque pugnando Undepacem constat belli esse optabilem finem Omnisenim homo etiam belligerando pacem requirit nemo autem bellum pacificando Nam et illi quipacem in qua sunt perturbari volunt non pacemoderunt sed eam pro arbitrio suo cupiuntcommutari Non ergo ut sit pax nolunt sed ut easit quam volunt Denique etsi per seditionem seab aliis separaverint cum eis ipsis conspiratis velconjuratis suis nisi qualemcumque pacis speciemteneant non efficiunt quod intendunt Proindelatrones ipsi ut vehementius et tutius infesti sintpaci caeligterorum pacem volunt habere sociorumSed etsi unus sit tam praeligpollens viribus etconscios ita cavens ut nulli socio se committatsolusque insidians et praeligvalens quibus potueritoppressis et extinctis praeligdas agat cum eis certe
38
quos occidere non potest et quos vult latere quodfacit [33] qualemcumque umbram pacis tenet Indomo autem sua cum uxore et cum filiis etsiquos alios illic habet studet profecto essepacatus eis quippe ad nutum obtemperantibussine dubio delectatur Nam si non fiat indignaturcorripit vindicat et domus suaelig pacem si itanecesse sit etiam saeligviendo componit quamsentit esse non posse nisi cuidam principio quodipse in domo sua est caeligtera in eadem domesticasocietate subjecta sint Ideoque si offerretur eisenatus plurium vel civitatis vel gentis ita ut sic eiservirent quemadmodum sibi domi suaelig servirivolebat non se jam latronem latebris conderetsed regem conspicuum sublimaret cum eadem inillo cupiditas et malitia permaneret Pacem itaquecum suis omnes habere cupiunt quos ad suumarbitrium volunt vivere Nam et cum quibusbellum gerunt suos facere si possint volunteisque subjectis leges suaelig pacis imponere
II Sed faciamus aliquem qualem canitpoetica et fabulosa narratio quem fortassepropter ipsam insociabilem feritatem semi-hominem quam hominem dicere malueruntQuamvis ergo hujus regnum diraelig speluncaelig fueritsolitudo tamque malitia singularis ut ex hac einomen inventum sit nam malus graeligco κακὸςdicitur quod ille vocabatur nulla conjux eiblandum ferret referretque sermonem nullis filiisvel alluderet parvulis vel grandiusculis imperaret
39
nullo amici colloquio frueretur nec Vulcanipatris quo vel bine tantum non parum feliciorfuit quia tale monstrum ipse non genuit nihilcuiquam daret sed a quo posset quidquid velletet quando posset et quantum vellet auferret tamen in ipsa sua spelunca solitaria cujus utdescribitur
Semperque recentiCaeligde tepebat humus24 [34]
nihil aliud quam pacem volebat in qua nemo illimolestus esset nec ejus quietem vis ulliusterrorve turbaret Cum corpore suo deniquepacem habere cupiebat et quantum habebattantum illi bene erat Quandoquidem membrisobtemperantibus imperabat et ut suammortalitatem adversum se ex indigentiarebellantem ac seditionem famis ad dissociandamatque excludendam de corpore animamconcitantem quanta posset festinatione pacaretrapiebat necabat vorabat et quamvis immanis acferus paci tamen suaelig vitaelig ac salutis immaniter etferociter consulebat ac per hoc si pacem quamin sua spelunca atque in se ipso habere satisagebat cum aliis etiam habere vellet nec malusnec monstrum nec semi-homo vocaretur Aut siejus corporis forma et atrorum ignium vomitusab eo deterrebat hominum societatem forte nonnocendi cupiditate sed vivendi necessitate
24 Virg AEligneid VIII
40
saeligviebat Verum iste non fuerit vel quod magiscredendum est talis non fuerit qualis vanitatepoetica describitur Nisi enim nimis accusareturCacus parum Hercules laudaretur Talis ergohomo sive semi-homo melius ut dixi crediturnon fuisse sicut multa figmenta poetarum Ipsaeligenim saeligvissime feraelig unde ille partem habuitferitatis (nam semi-ferus dictus est) genusproprium quadam pace custodiunt coeundogignendo pariendo fœtus fovendo atquenutriendo cum sint pleraeligque insociabiles etsolivagaelig non scilicet ut oves cervi columbaeligsturni apes sed ut leones vulpes aquilaelignoctuaelig Quaelig enim tigris non filiis suis mitisimmurmurat et pacata feritate blanditur Quismilvus quantumlibet solitarius rapiniscircumvolet non conjugium copulat nidumcongerit ova confovet pullos alit et quasi cumsua matrefamilias societatem domesticam quantapotest pace conservat Quanto magis homofertur quodam modo [35] naturaelig suaelig legibus adineundam societatem pacemque cum hominibusquantum in ipso est omnibus obtinendam cumetiam mali pro pace suorum belligerentomnesque si possint suos facere velint ut unicuncti et cuncta deserviant quo pacto nisi inejus pacem vel amando vel timendoconsentiant Sic enim superbia perverse imitaturDeum Odit namque cum sociis aequalitatem subillo sed imponere vult sociis dominationem
41
suam pro illo Odit ergo justam pacem Dei etamat iniquam pacem suam Non amare tamenqualemcumque pacem nullo modo potestNullum quippe vitium ita contra naturam est utnaturaelig deleat etiam extrema vestigia
III Itaque pacem iniquorum in paciscomparatione justorum ille videt nec pacem essedicendam qui novit praeligponere recta pravis etordinata perversis Quod autem perversum esthoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua etcum aliqua rerum parte pacatum sit in quibus estvel ex quibus constat alioquin nihil essetomnino Velut si quisquam capite deorsumpendeat perversus est utique situs corporis etordo membrorum quia id quod desuper essenatura postulat subter est et quod illa subter vultesse desuper factum est conturbavit carnispacem ista perversitas et ideo est molesta verumtamen anima corpori suo pacata est et proejus salute satagit et ideo est qui doleat quaelig simolestiis ejus exclusa discesserit quandiumembrorum manet compago non est sinequadam partium pace quod remanet et ideoadhuc est qui pendeat Et quod terrenum corpusin terram nititur et vinculo quo suspensum estrenititur in suaelig pacis ordinem tendit et locumquo requiescat quodam modo ponderis voceposcit jamque exanime ac sine ullo sensu a pacetamen naturali sui ordinis non recedit vel cumtenet eam vel cum fertur ad eam Si enim [36]
42
adhibeantur medicamenta atque curatio quaeligformam cadaveris dissolvi dilabique non sinatadhuc pax quaeligdam partes partibus jungittotamque molem applicat terreno et convenientiac per hoc loco pacato Si autem nulla adhibeaturcura condiendi sed naturali cursui relinquaturtandiu quasi tumultuatur dissidentibusexhalationibus et nostro inconvenientibussensui id enim est quod in putore sentitur donecmundi conveniat elementis et in eorum pacemparticulatim paulatimque discedat Nullo modotamen inde aliquid legibus summi illius CreatorisOrdinatorisque subtrahitur a quo pax universalisadministratur quia etsi de cadavere majorisanimantis animalia minuta nascantur eadem legeCreatoris quaeligque corpuscula in salutis pace suisanimulis serviunt etsi mortuorum carnes ab aliisanimalibus devorentur easdem leges per cunctadiffusas ad salutem generis cujusque mortaliumcongrua congruis pacificantes quaquaversumtrahantur et rebus quibuscumque jungantur et inres quaslibet convertantur et commutenturinveniunt
CAPUT XIII
De pace universali quaelig inter quaslibetperturbationes privari non potest lege nat une dum subjusto judice ad id quisque pervenit ordinatione quodmeruit voluntate
43
I PAX itaque corporis est ordinatatemperatura partium Pax animaelig irrationalisordinata requies appetitionum Pax animaeligrationalis ordinata cognitionis actionisqueconsensio Pax corporis et animaelig ordinata vita[37] et salus animantis Pax hominis mortalis etDei ordinata infide sub aeligterna lege obedientiaPax hominum ordinata concordia Pax domusordinata imperandi atque obediendi concordiacohabitantium Pax civitatis ordinata imperandiatque obediendi concordia civium Pax cœlestisCivitatis ordinatissima et concordissima societasfruendi Deo et invicem in Deo Pax omniumrerum tranquillitas ordinis Ordo est pariumdispariumque rerum sua cuique loca tribuensdispositio Proinde miseri quia in quantum miserisunt utique in pacet non sunt tranquillitatequidem ordinis carent ubi perturbatio nulla est verumtamen quia merito justeque miseri sunt inea quoque ipsa sua miseria praeligter ordinem essenon possunt non quidem conjuncti beatis sedab eis tamen ordinis lege sejuncti Qui cum sineperturbatione sunt rebus in quibus suntquantacumque congruentia coaptantur ac perhoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas inestergo nonnulla pax Verum ideo miseri sunt quiaetsi in aliqua securitate non dolent non tamen ibisunt ubi securi esse ac dolere non debeant miseriores autem si pax eis cum ipsa lege non estqua naturalis ordo administratur Cum autem
44
dolent ex qua parte dolent pacis perturbatiofacta est in illa vero adhuc pax est in qua necdolor urit nec compago ipsa dissolvitur Sicutergo est quaeligdam vita sine dolore dolor autemsine aliqua vita esse non potest sic est paxquaeligdam sine ullo bello bellum vero esse sinealiqua pace non potest non secundum id quodbellum est sed secundum id quod ab eis vel in eisgeritur quaelig aliquaelig naturaelig sunt quod nullomodo essent si non qualicumque pacesubsisterent
II Quapropter natura est in qua nullummalum est vel etiam in qua nullum potest essemalum esse autem natura in qua nullum bonumsit non potest Proinde nec ipsius [38] diabolinatura in quantum natura est malum est sedperversitas eam malam facit Itaque in veritatenon stetit25 sed veritatis judicium non evasit inordinis tranquillitate non mansit nec ideo tamena potestate Ordinatoris effugit Bonum Dei quodilli est in natura non eum subtrahit justitiaelig Deiqua ordinatur in pœna nec ibi Deus bonuminsequitur quod creavit sed malum quod illecommisit Neque enim totum aufert quod naturaeligdedit sed aliquid adimit aliquid relinquit ut sitqui doleat quod adimit Et ipse dolortestimonium est boni adempti et boni relicti Nisienim bonum relictum esset bonum amissumdolere non posset Nam qui peccat pejor est si25 Joan VIII 45
45
laetatur in damno aeligquitatis Qui vero cruciatur siinde nihil acquirat boni dolet damnum salutis Etquoniam aequitas ac salus utrumque bonum estbonique amissione dolendum est potius quamlaeligtandum (si tamen non sit compensatiomelioris melior est autem animi aeligquitas quamcorporis sanitas) profecto convenientius injustusdolet in supplicio quam laeligtatus est in delictoSicut ergo laeligtitia deserti boni in peccato testis estvoluntatis malaelig ita dolor amissi boni in suppliciotestis est naturaelig bonaelig Qui enim dolet amissamnaturaelig suaelig pacem ex aliquibus reliquiis pacis iddolet quibus fit ut sibi amica natura sit Hocautem in extremo supplicio recte fit ut iniqui etimpii naturalium bonorum damna in cruciatibusdefleant sentientes eorum ablatorem justissimumDeum quem contempserunt benignissimumlargitorem Deus ergo naturarum omniumsapientissimus conditor et justissimus ordinatorqui terrenorum ornamentorum maximum instituitmortale genus humanum dedit hominibusquaeligdam bona huic vilaelig congrua id est pacemtemporalem pro modulo mortalis vilaelig in ipsasalute et incolumitate ac societate [39] sui generiset quaeligque huic paci vel tuendaelig vel recuperandaelignecessaria sunt sicut ea quaelig apte ac convenienteradjacent sensibus lux ista visibilis auraelig spirabilesaquaelig potabiles et quidquid ad alendumtegendum curandum ornandumque corpuscongruit eo pacto aeligquissimo ut qui mortalis
46
talibus bonis paci mortalium accommodatis recteusus fuerit accipiat ampliora atque meliora ipsamscilicet immortalitatis pacem eique convenientemgloriam et honorem in vita aeligterna ad fruendumDeo et proximo in Deo qui autem perperamnec illa accipiat et haeligc amittat
CAPUT XIV
De ordine ac lege si e e cœlesti sive terrena perquam societati humanaelig etiam dominando consulitur cuiet considendo servitur
OMNIS igitur usus rerum temporaliumrefertur ad fructum terrenaelig pacis in Civitateterrena in cœlesti autem Civitate refertur adfructum pacis aeligternaelig Quapropter si irrationaliaessemus animantia nihil appeteremus praeligterordinatam temperatura partium corporis etrequiem appetitionum nihil ergo praeligter quietemcarnis et copiam voluptatum ut pax corporisprodesset paci animaelig Si enim desit pax corporisimpeditur etiam irrationalis pax animaelig quiarequiem appetitionum consequi non potestUtrumque autem simul ei paci prodest quaminter se habent anima et corpus id est ordinataeligvitre ac salutis Sicut enim pacem corporis amarese ostendunt animantia cum fugiunt dolorem etpacem animaelig cum propter [40] explendasindigentias appetitionum voluptatem sequuntur ita mortem fugiendo satis indicant quantumdiligant pacem qua sibi conciliantur anima et
47
corpus Sed quia homini rationalis anima inesttotum hoc quod habet commune cum bestiissubdit paci animae rationalis ut mente aliquidcontempletur et secundum hoc aliquid agat ut sitei ordinata cognitionis actionisque consensioquam pacem rationalis animaelig dixeramus Ad hocenim velle debet nec dolore molestari necdesiderio perturbari nec morte dissolvi ut aliquidutile cognoscat et secundum eam cognitionemvitam moresque componat Sed ne ipso studiocognitionis propter humanaelig mentis infirmitatemin pestem alicujus erroris incurrat opus habetmagisterio divino cui certus obtemperet etadjutorio ut liber obtemperet Et quoniamquandiu est in isto mortali corpore peregrinatur aDomino ambulat per fidem non per speciem26 ac per hoc omnem pacem vel corporis velanimaelig vel simul corporis et animaelig refert adillam pacem quaelig homini mortali est cum Deoimmortali ut ei sit ordinata in fide sub aeligternalege obedientia Jamvero quia duo praeligcipuapraeligcepta hoc est dilectionem Dei et dilectionemproximi docet magister Deus in quibus triainvenit homo quaelig diligat Deum se ipsum etproximum atque ille in se diligendo non erratqui diligit Deum consequens est ut etiamproximo ad diligendum Deum consulat quemjubetur sicut se ipsum diligere Sic uxori sic filiissic domesticis sic caeligteris quibus potuerit26 2 Cor V 6-8
48
hominibus et ad hoc sibi a proximo si forteindiget consuli velit ac per hoc erit pacatusquantum in ipso est omni homini pacehominum id est ordinata concordia cujus hicordo est primum ut nulli noceat deinde ut etiamprosit cui potuerit Primitus ergo inest ei suorumcura [41] ad eos quippe habet opportunioremfacilioremque aditum consulendi vel naturaeligordine vel ipsius societatis humanaelig UndeApostolus dicit laquo Quisquis autem suis etmaxime domesticis non providet fidem denegatet est infideli deterior27 raquo Hinc itaque etiam paxdomestica oritur id est ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium Imperantenim qui consulunt sicut vir uxori parentesfiliis domini servis Obediunt autem quibusconsulitur sicut mulieres maritis filii parentibusservi dominis Sed in domo justi viventis ex fideet adhuc ab illa cœlesti Civitate peregrinantisetiam qui imperant serviunt eis quibus videnturimperare Neque enim dominandi cupiditateimperant sed olli- cio consulendi necprincipandi superbia sed providendi misericordia
CAPUT XV
De libertate naturali et de servitute cujus primacausa peccatum est qua homo malaelig voluntatis etiamsinon est mancipium alterius hominis servus est propriaeliglibidinis
27 1 Tim V 8
49
Hoc naturalis ordo praeligscribit ita Deushominem condidit Nam laquo Dominetur inquitpiscium maris et volatilium cœli et omniumrepentium quaelig repunt super terram28 raquoRationalem factum ad imaginem suam noluit nisiirrationabilibus dominari non hominem hominised hominem pecori Inde primi justi pastorespecorum magis quam reges hominum constitutisunt ut etiam sic [42] insinuaret Deus quidpostulet ordo creaturarum quid exigat meritumpeccatorum Conditio quippe servitutis jureintelligitur imposita peccatori Proinde nusquamScripturarum legimus servum antequam hocvocabulo Noti justus peccatum filii vindicaret29Nomen itaque istud culpa meruit non naturaOrigo autem vocabuli servorum in latina linguainde creditur ducta quod hi qui jure belli possentoccidi a victoribus cum servabantur servifiebant a servando appellati quod etiam ipsumsine peccati merito non est Nam et cum justumgeritur bellum pro peccato et a contrariodimicatur et omnis victoria cum etiam malisprovenit divino judicio victos humiliat velemendans peccata vel puniens Testis est homoDei Daniel cum in captivitate positus peccatasua et peccata populi sui confitetur Deo30 ethanc esse causam illius captivitatis pio dolore
28 Gen I 3629 Gen IX 2530 Dan IX 5
50
testatur Prima ergo servitutis causa peccatumest ut homo homini conditionis vinculosubderetur quod non fit nisi Deo judicanteapud quem non est iniquitas et novit diversaspœnas meritis distribuere delinquentium Sicutautem supernus Dominus dicit laquo Omnis qui facitpeccatum servus est peccati31 raquo ac per hoc multiquidem religiosi dominis iniquis non tamenliberis serviunt laquo A quo enim quis devictus esthuic et servus addictus est32 raquo Et utique feliciusservitur homini quam libidini cum saeligvissimodominatu vastet corda mortalium ut aliasomittam libido ipsa dominandi Hominibusautem illo pacis ordine quo aliis alii subjecti suntsicut prodest humilitas servientibus ita nocetsuperbia dominantibus Nullus autem natura inqua prius Deus hominem condidit servus esthominis aut peccati Verum et pœnalis servitus ealege ordinatur quaelig naturalem ordinem conservarijubet perturbari vetat quia [43] si contra eamlegem non esset factum nihil esset poenaliservitute coercendum Ideoque Apostolus etiamservos monet subditos esse dominis suis33 et exanimo eis cum bona voluntate servire ut scilicetsi non possunt a dominis liberi fieri suamservitutem ipsi quodam modo liberam faciant non timore subdolo sed fideli dilectione
31 Joan VIII 3432 2 Petr II 1933 Ephes V 5
51
serviendo donec transeat iniquitas et evacueturomnis principatus et potestas humana et sitDeus omnia in omnibus
CAPUT XVI
De aeligquo jure dominandiQUOCIRCA etiamsi habuerunt servos justi
patres nostri sic quidem administrabantdomesticam pacem ut secundum haeligc temporaliabona filiorum sortem a servorum conditionedistinguerent ad Deum autem colendum in quoaeligterna bona speranda sunt omnibus domus suaeligmembris pari dilectione consulerent Quodnaturalis ordo ita praeligscribit ut nomenpatrumfamilias hinc exortum sit et tam latevulgatum ut inique etiam dominantes hoc segaudeant appellari Qui autem veri patresfamiliassunt omnibus in familia sua tanquam filiis adcolendum et promerendum Deum consulunt desiderantes atque optantes venire ad cœlestemdomum ubi necessarium non sit officiumimperandi mortalibus quia necessarium non eritofficium consulendi jam in illa immortalitatefelicibus quo donec veniatur magis debentpatres quod dominantur quam servi tolerarequod serviunt Si quis [44] autem in domo perinobedientiam domesticaelig paci adversaturcorripitur seu verbo seu verbere seu quolibetalio genere pœnaelig justo atque licito quantumsocietas humana concedit pro ejus qui corripitur
52
utilitate ut paci unde dissiluerat coaptetur Sicutenim non est beneficentia adjuvando efficere utbonum quod majus est amittatur ita non estinnocentia parcendo sinere ut in malum graviusincidatur Pertinet ergo ad innocentis officiumnon solum nemini malum inferre verumetiamcohibere a peccato vel punire peccatum ut autipse qui plectitur corrigatur experimento aut aliiterreantur exemplo Quia igitur hominis domusinitium sive particula debet esse civitatis omneautem initium ad aliquem sui generis finem etomnis pars ad universi cujus pars estintegritatem refertur satis apparet esseconsequens ut ad pacem civicam pax domesticareferatur id est ut ordinata imperandiobediendique concordia cohabitantium referaturad ordinatam imperandi obediendiqueconcordiam civium Ita fit ut ex lege civitatispraeligcepta sumere patremfamilias oporteat quibusdomum suam sic regat ut sit paci accommodatacivitatis
CAPUT XVII
Unde cœlestis Societas cum terrena Civitate pacemhabeat et unde discordiam
SED domus hominum qui non vivunt ex fidepacem terrenam ex hujus temporalis vitaelig rebuscommodisque sectatur Domus autem hominumex fide viventium [45] expectat ea quaelig infuturum aeligterna promissa sunt terre- nisque rebus
53
ac temporalibus tanquam peregrina utitur nonquibus capiatur et avertatur quo tendit in Deumsed quibus sustentetur ad facilius tolerandaminimeque augenda onera corporis corruptibilisquod aggravat animam34 Idcirco rerum vitaelig huicmortali necessariarum utrisque hominibus etutrique domui communis est usus sed tinisutendi quique suus proprius mu Itumquediversus Ita etiam terrena Civitas quaelig non vivitex fide terrenam pacem appetit in eoque defigitimperandi obediendique concordiam civium utsit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibushumanarum quaeligdam compositio voluntatumCivitas autem cœlestis vel potius pars ejus quaeligin hac mortalitate peregrinatur et vivit ex fideetiam ista pace necesse est utatur donec ipsa cuitalis pax necessaria est mortalitas transeat Ac perhoc dum apud terrenam Civitatem velutcaptivam vitam suaelig peregrinationis agit jampromissione redemptionis et dono spiritalitanquam pignore accepto legibus terrenaeligCivitatis quibus haeligc administrantur quaeligsustentandae mortali vitaelig accommodata suntobtemperare non dubitat ut quoniam communisest ipsa mortalitas servetur in rebus ad eamperlinentibus inter Civitatem utramque concordiaVerum quia terrena Civitas habuit quosdam suossapientes quos divina improbat disciplina qui velsuspicati vel decepti a daeligmonibus crederent34 Sap IX 15
54
multos deos conciliandos esse rebus humanis adquorum diversa quodam modo cilicia diversasubdita pertinerent ad alium corpus ad aliumanimus inque ipso corpore ad alium caput adalium cervix et caeligtera singula ad singulos similiter in animo ad alium ingenium ad aliumdoctrina ad alium ira ad alium concupiscentia inque [46] ipsis rebus vitaelig adjacentibus ad aliumpecus ad alium triticum ad alium vinum adalium oleum ad alium sylvaelig ad alium nummi adalium navigatio ad alium bella atque victoriaelig adalium conjugia ad alium partus ac fœcunditas etad alios alia caeligtera cœlestis autem Civitas unumDeum solum colendum nosset eiquetantummodo serviendum servitute illa quaelig graeligceλατρεία dicitur et nonnisi Deo debetur fidelipietate censeret factum est ut religionis legescum terrena Civitate non posset haberecommunes proque his ab ea dissentire haberetnecesse atque oneri esse diversa sentientibuseorumque iras et odia et persecutionum impetussustinere nisi cum animos adversantiumaliquando terrore suaelig multitudinis et semperdivino adjutorio propulsaret Haeligc ergo cœlestisCivitas dum peregrinatur in terra ex omnibusgentibus cives evocat atque in omnibus linguisperegrinam colligit societatem non curansquidquid in moribus legibus institutisquediversum est quibus pax terrena vel conquiriturvel tenetur nihil eorum rescindens nec
55
destruens imo etiam servans ac sequens quodlicet diversum in diversis nationibus ad unumtamen eumdemque finem terrenaelig pacisintenditur si religionem qua unus summus etverus Deus colendus docetur non impedit Utiturergo etiam cœlestis Civitas in hac suaperegrinatione pace terrena et de rebus admortalem hominum naturam pertinentibushumanarum voluntatum compositionemquantum salva pietate ac religione concediturtuetur atque appetit eamque terrenam pacemrefert ad cœlestem pacem quaelig vere ita pax estut rationalis duntaxat creaturaelig sola pax habendaatque dicenda sit ordinatissima scilicet etconcordissima societas fruendi Deo et invicem inDeo quo cum ventum fuerit non erit vitamortalis sed plane certeque vitalis nec corpus[47] animale quod dum corrumpitur aggravatanimam35 sed spiritale sine ulla indigentia ex omniparte subditum voluntati Hanc pacem dumperegrinatur in fide habet atque ex hac fide justevivit cum ad illam pacem adipiscendam refertquidquid bonarum actionum gerit erga Deum etproximum quoniam vita civitatis utique socialisest
CAPUT XVIII
Quam diversa sit Academice novaelig ambiguitas aconstantia fulci christianaelig
35 Sap IX 15
56
QUOD autem attinet ad illam differentiamquam de Academicis novis Varro adhibuit quibusincerta sunt omnia omnino Civitas Dei talemdubitationem tanquam dementiam detestaturhabens de rebus quas mente atque rationecomprehendit etiamsi parvam propter corpuscorruptibile quod aggravat animam quoniamsicut dicit Apostolus laquo Ex parte scimus36 raquotamen certissimam scientiam creditque sensibusin rei cujusque evidentia quibus per corpusanimus utitur quoniam miserabilius fallitur quinunquam putat eis esse credendum Credit etiamScripturis sanctis et veteribus et novis quasCanonicas appellamus unde fides ipsa conceptaest ex qua justus vivit37 per quam sinedubitatione ambulamus quandiu peregrinamur aDomino38 qua salva atque certa de quibusdamrebus quas neque sensu neque rationepercepimus neque nobis per Scripturamcanonicam [48] claruerunt nec per testes quibusnon credere absurdum est in nostram notitiampervenerunt sine justa reprehensione dubitamus
CAPUT XIX
De habitu et moribus populi christianiNIHIL sane ad istam pertinet Civitatem quo
habitu vel more vivendi si non est contra divina
36 1 Cor XIII 937 Habac II 4 et Rom I 1738 2 Cor V 6
57
praeligcepta istam fidem qua pervenitur ad Deumquisque sectetur unde ipsos quoquephilosophos quando Christiani fiunt nonhabitum vel consuetudinem victus quaelig nihilimpedit religionem sed falsa dogmata mutarecompellit Unde illam quam Varro adhibuit exCynicis differentiam si nihil turpiter atqueintemperanter agat omnino non curat Ex tribusvero illis vitaelig generibus otioso actuoso et exutroque composito quamvis salva fide quisquepossit in quolibet eorum vitam ducere et adsempiterna praeligmia pervenire interest tamenquid amore teneat veritatis quid officio charitatisimpendat Nec sic quisque debet esse otiosus utin eodem otio utilitatem non cogitet proximi necsic actuosus ut contemplationem non requiratDei In otio non iners vacatio delectare debet sed aut inquisitio aut inventio veritatis ut in eaquisque proficiat et quod invenerit teneat etalteri non invideat In actione vero non amandusest honor in hac vita sive potentia quoniamomnia vana sub sole sed opus ipsum quod pereumdem honorem vel potentiam fit si recte atqueutiliter fit id est ut valeat ad eam salutemsubditorum quaelig secundum Deum est unde jamsuperius [49] disputavimus39 Propter quod aitApostolus laquo Qui episcopatum desiderat bonumopus desiderat40 raquo Exponere voluit quid sit
39 Vide supra c 640 1 Tim III 1
58
episcopatus quia nomen est operis non honorisGraeligcum est enim atque inde ductum vocabulumquod ille qui praeligficitur eis quibus praeligficitursuperintendit curam eorum scilicet gerens ἐπὶquippe super σκοπὸς vero intentio est ergoἐπισκοπεῖν si velimus latine superintenderepossumus dicere ut intelligat non se esseepiscopum qui praeligesse dilexerit non prodesseItaque a studio cognoscendae veritatis nemoprohibetur quod ad laudabile pertinet otium LOCUS VERO SUPERIOR sine quo regi populusnon potest etsi ita teneatur atque administretur utdecet tamen indecenter appetitur QuamobremOTIUM SA ACTUM quaeligrit charitas veritatis negotium justum suscipit necessitas charitatisQuam sarcinam si nullus imponit percipiendaeatque intuendaelig vacandum est veritati si autemimponitur suscipienda est propter charitatisnecessitatem sed nec sic omni modo veritatisdelectatio deserenda est ne subtrahatur illasuavitas et opprimat ista necessitas
CAPUT XX
Quod cives sanctorum in vitaelig hujus tempore spe beatisint
Quamobrem summum bonum Civitatis Deicum sit aeligterna pax atque perfecta non perquammortales transeant nascendo atque moriendo sedin qua immortales maneant nihil adversi omninopatiendo quis est qui [50] illam vitam vel
59
beatissimam neget vel in ejus comparationeistam quaelig hic agitur quantislibet animi etcorporis externarumque rerum bonis plena sitnon miserrimam judicet Quam tamenquicumque sic habet ut ejus usum referat ad illiusfinem quam diligit ardentissime ac fidelissimesperat non absurde dici etiam nunc beatus potestspe illa potius quam re ista Res vero ista sine speilla beatitudo falsa et magna miseria non enimveris animi bonis utitur Quoniam non est verasapientia quaelig intentionem suam in his quaeligprudenter discernit gerit fortiter cohibettemperanter justeque distribuit non in illumdirigit finem ubi erit Deus omnia in omnibusaeligternitate certa et pace perfecta41
CAPUT XXI
An secundum definitiones Scipionis quaelig in dialogoCiceronis sunt unquam fuerit romana respublica
I QUA PROPTER nunc est locus ut quampotero breviter ac dilucide expediam quod insecundo hujus Operis libro me demonstraturumesse promisi secundum definitiones quibus apudCiceronemutitur Scipio in libris de Republicanunquam rempublicam fuisse romanam Breviterenim rempublicam definit esse rem populi Quaeligdefinitio si vera est nunquam fuit romanarespublica quia nunquam fuit res populi quamdefinitionem voluit esse rei- publicae Populum
41 1 Cor XV 28
60
enim esse definivit coctum multitudinis jurisconsensu et utilitatis communione sociatumQuid [51] autem dicat juris consensumdisputando explicat per hoc ostendens geri sinejustitia non posse rempublicam ubi ergo justitiavera non est nec jus potest Quod enim jure fitprofecto juste fit Quod autem fit injuste nec jurefieri potest Non enim jura dicenda sunt velputanda iniqua hominum constituta cum illudetiam ipsi jus esse dicant quod de justitiaelig fontemanaverit falsumque esse quod a quibusdamnon recte sentientibus dici solet id esse jus quodei qui plus potest utile est Quocirca ubi non estvera justitia juris consensu sociatus cœtushominum non potest esse et ideo nec populusjuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem et si non populus nec res populi sedqualiscumque multitudinis quaelig populi nominedigna non est Ac per hoc si respublica res populiest et populus non est qui consensu non sociatusest juris non est autem jus ubi nulla justitia est procul dubio colligitur ubi justitia non est nonesse rempublicam Justitia porro ea virtus est quaeligsua cuique distribuit Quaelig igitur justitia esthominis quaelig ipsum hominem Deo vero tollit etimmundis daeligmonibus subdit Hoccine est suacuique distribuere An qui fundum aufert ei aquo emptus est et tradit ei qui nihil in eo habetjuris injustus et qui se ipsum aufert dominanti
61
Deo a quo factus est et malignis servit spiritibusjustus est
II Disputatur certe acerrime atque fortissimein eisdem ipsis de Republica libris adversusinjustitiam pro justitia Et quoniam cum priusageretur pro injustitiaelig partibus contra justitiam etdiceretur nisi per injustitiam rempublicam stareaugerique non posse hoc vel uti validissimumpositum erat injustum esse ut homineshominibus dominantibus serviant quam tameninjustitiam nisi sequatur imperiosa civitas cujusest magna respublica non eam posse provinciisimperare responsum est a parte [52] justitiaeligideo justum esse quod talibus hominibus sit utilisservitus et pro utilitate eorum fieri cum recte litid est cum improbis aufertur injuriarum licentia et domiti se melius habebunt quia indomitideterius se habuerunt subditumque est ut istaratio firmaretur veluti a natura sumptum nobileexemplum atque dictum est laquo Cur igitur Deushomini animus imperat corpori ratio libidinicaeligterisque vitiosis animi partibus raquo Plane hocexemplo satis edoctum est quibusdam esse utilemservitutem et Deo quidem ut serviatur utile esseomnibus Serviens autem Deo animus recteimperat corpori inque ipso animo ratio DominoDeo subdita recte imperat libidini vitiisquecaeligteris Quapropter ubi homo Deo non servitquid in eo putandum est esse justitiae quandoquidem Deo non serviens nullo modo
62
potest juste animus corpori aut humana ratiovitiis imperare Etsi in homine tali non est ullajustitia procul dubio nec in hominum cretu quiex hominibus talibus constat Non est hic ergojuris ille consensus qui hominum multitudinempopulum facit cujus res dicitur esse respublicaNam de utilitate quid dicam cujus etiamcommunione sociatus coetus hominum sicut sehabet ista definitio populus nuncupatur Quamvis enim si diligenter attendas nec utilitassit ulla viventium qui vivunt impie sicut vivitomnis qui non servit Deo servitque daeligmonibustanto magis impiis quanto magis sibi cum sintimmundissimi spiritus tanquam diis sacrificarivolunt tamen quod de juris consensu diximussatis esse arbitror unde appareat per hancdefinitionem non esse populum cujus respublicaesse dicatur in quo justitia non est Si enim dicuntnon spiritibus immundis sed diis bonis atquesanctis in sua republica servisse Romanos numquid eadem toties repetenda sunt quaelig jamsatis imo ultra quam satis est diximus Quisenim ad [53] hunc locum per superiores hujusOperis libros pervenit qui dubitare adhuc possitmalis et impuris daemonibus servisse Romanosnisi vel nimium stolidus vel impudentissimecontentiosus Sed ut taceam quales sint quossacrificiis colebant in lege veri Dei scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino
63
tantum42 raquo Nec bonis igitur nec malis diissacrificari voluit qui hoc cum tantacomminatione praeligcepit
CAPUT XXII
An verus sit Deus cui Christiani serviunt cui solidebeat sacrificari
SED responderi potest laquo Quis iste Deus estaut unde dignus probatur cui deberentobtemperare Romani ut nullum deorum praeligteripsum colerent sacrificiis Magnaelig caeligcitatis estadhuc quaeligrere quis iste sit Deus Ipse est Deuscujus Prophetaelig praeligdixerunt ista quaelig cernimusIpse est Deus a quo responsum accepitAbraham laquo In semine Luo benedicentur omnesgentes43 raquo Quod in Christo fieri qui secundumcarnem de illo semine exortus est iidem ipsi quiremanserunt hujus nominis inimici velintnolintve cognoscunt Ipse est Deus cujus divinusSpiritus per eos locutus est quorum praeligdictaatque completa per Ecclesiam quam videmustoto orbe diffusam in libris superioribus posuiIpse est Deus quem Varro doctissimusRomanorum Jovem putat quamvis nesciens quidloquatur quod tamen ideo commemorandumputavi quoniam vir tantas scientiaelig nec nullumistum Deum [54] potuit existimare nec vilemHunc enim cum esse credidit quem summum
42 Exod XXII 2043 Gen XXII 18
64
putavit Deum Postremo ipse est Deus quemdoctissimus philosophorum quamvisChristianorum acerrimus inimicus etiam pereorum oracula quos deos putat Deum magnumPorphyrius confitetur
CAPUT XXIII
Quaelig Porphyrius dicat oraculis deorum responsa essede Christo
I NAM in libris quos ἐκ λογίων φιλοσοφίαςappellat in quibus exequitur atque conscribitrerum ad philosophiam pertinentium velut divinaresponsa ut ipsa verba ejus quemadmodum exlingua graeligca in latinam interpretata sunt ponam laquo Interroganti inquit quem Deum placandorevocare possit uxorem suam a Christianismohaec ait versibus Apollo raquo Deinde verba velutApollinis ista sunt laquo Forte magis poteris in aquaimpressis litteris scribere aut adinflans pennasleves per aera ut avis volare quam pollutaeligrevoces impiaelig uxoris sensum Pergat quomodovult inanibus fallaciis perseverans etlamentationibus fallacissimis mortuum Deumcantans quem a judicibus recta sentientibusperditum pessima in speciosis ferro juncta morsinterfecit raquo Deinde post hos versus Apollinis quinon stante metro latine interpretati suntsubjunxit atque ait laquo In his quidemtergiversationem irremediabilis sententiaelig eorummanifestavit dicens Quoniam Judaei suscipiunt
65
Deum magis quam isti raquo Ecce ubi decoloransChristum Judaeos proposuit Christianisconfitens quod Judaeligi suscipiant Deum Sic enimexposuit versus Apollinis ubi a [55] judicibusrecta sentientibus Christum dicit occisumtanquam illis juste judicantibus merito sit illepunitus Viderit quid de Christo vates mendaxApollinis dixerit atque iste crediderit aut fortassevatem quod non dixit dixisse iste ipseconfinxerit quam vero sibi constet vel ipsaoracula inter se faciat convenire postea-videbimus Hic tamen Judaeligos tanquam Deisusceptores recte dicit judicasse de Christo quodeum morte pessima excruciandum essecensuerint Deus itaque Judaeligorum cui perhibettestimonium audiendus fuit dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur nisi Domino tantum44 raquo Sed admanifestiora veniamus et audiamus quammagnum Deum dicat esse Judaeligorum Item ad eaquaelig interrogavit Apollinem quid melius verbumsive ratio an lex laquo Respondit inquit versibushaeligc dicens raquo Ac deinde subjicit Apollinis versusin quibus et isti sunt ut quantum satis est indedecerpam laquo In Deum vero inquit generatoremet in regem ante omnia quem tremit cœlum etterra atque mare et infernorum abdita et ipsanumina perhorrescunt quorum lex est Paterquem valde sancti honorant Hebraeligi raquo Talioraculo dei sui Apollinis Porphyrius tam44 Exod XX 20
66
magnum Deum dixit Hebraeligorum ut cum et ipsanumina perhorrescant Cum ergo Deus istedixerit laquo Sacrificans diis eradicabitur raquo mirorquod ipse Porphyrius non perhorruerit etsacrificans diis eradicari non formidaverit
II Dicit etiam bona philosophus iste deChristo quasi oblitus illius de qua paulo antelocuti sumus contumeliae suaelig aut quasi insomnis dii ejus maledixerint Christo et evigilanteseum bonum esse cognoverint dignequelaudaverint Denique tanquam mirabile aliquidatque incredibile prolaturus laquo Praeligter opinioneminquit [56] profecto quibusdam videatur essequod dicturi sumus Christum enim dii piissimumpronuntiaverunt et immortalem factum et cumbona praeligdicatione ejus meminerunt Christianosvero pollutos inquit et contaminatos et erroreimplicatos esse dicunt et multis talibus adversuseos blasphemiis utuntur45 raquo Deinde subjicit vellitdeorum oracula blasphemantium Christianos Etpost haeligc laquo De Christo autem inquitinterrogantibus si est Deus ait Hecate Quoniamquidem immortalis anima post corpus ut inceditnosti a sapientia autem abscissa semper errat viripietate praeligstantissimi est illa anima hanc coluntaliena a se veritate raquo Deinde post verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens laquo Piissimumigitur virum inquit eum dixit et ejus animamsicut et aliorum piorum post obitum45 Haeligc eadem graeligce apud Eusebium 1 III de Demonst Evang c 6
67
immortalitate donatam et hanc colere Christianosignorantes raquo Interrogantibus autem inquit laquo Curergo damnatus est raquo Oraculo respondit dea laquo Corpus quidem debilitantibus tormentis semperoppositum est anima autem piorum cœlesti sediinsidet Illa vero anima aliis animabus fataliterdedit quibus fata non annuerunt deorumobtinere dona neque habere Jovis immortalisagnitionem errore implicari Propterea ergo diisexosi quia quibus fato non fuit nosse Deum necdona a diis accipere his fataliter dedit iste erroreimplicari Ipse vero pius et in cœlum sicut piiconcessit Itaque hunc quidem non blasphemabismisereberis autem hominum dementiam ex eo ineis facile praeligcepsque periculum raquo
III Quis ita stultus est ut non intelligat aut abhomine callido eoque Christianis inimicissimohaeligc oracula fuisse conficta aut consilio simili abimpuris daeligmonibus ista fuisse responsa utscilicet quoniam laudant Christum proptereacredantur veraciter vituperare Christianos [57]atque ita si possint intercludant viam salutisaeligternaelig in qua fit quisque Christianus Suaeligquippe nocendi astutiaelig milleformi sentiunt nonesse contrarium si credatur cis laudantibusChristum dum tamen credatur etiamvituperantibus Christianos ut eum qui utrumquecrediderit talem Christi faciant laudatorem nevelit esse Christianus ac sic quamvis ah illolaudatus ab istorum tamen daemonum dominatu
68
eum non liberet Christus Praeligsertim quia italaudant Christum ut quisquis in eum talemcrediderit qualis ab eis praeligdicatur Christianusverus non sit sed Photinianus haeligreticus quitantummodo hominem non etiam Deum noveritChristum et ideo per eum salvus esse non possitnec istorum mendaciloquorum daeligmonumlaqueos vitare vel solvere Nos autem nequeApollinem vituperantem Christum nequeHecaten possumus approbare laudantem Illequippe tanquam iniquum Christum vult crediquem a judicibus recta sentientibus dicit occisum ista hominem piissimum sed hominem tantumUna est tamen et illius et hujus intentio ut nolinthomines esse Christanos quia nisi Christianierunt ab eorum erui potestate non poterunt Istevero philosophus vel potius qui talibus adversusChristianos quasi oraculis credunt prius faciant sipossunt ut inter se de ipso Christo Hecate atqueApollo concordent eumque aut ambocondemnent aut ambo collaudent Quod si facerepotuissent nihilominus nos et vituperatores etlaudatores Christi fallaces daeligmones vitaremusCum vero eorum deus et dea inter se de Christoille vituperando ista laudando dissentiant profecto eis blasphemantibus Christianos noncredunt homines si recte ipsi sentiant
IV Sane Christum laudans vel Porphyriusvel Hecale cum dicat eum ipsum dedisse fataliterChristianis ut implicarentur errore causas tamen
69
ejusdem sicut [58] putat-pandit erroris Quasantequam ex verbis ejus exponam prius quaeligro laquo Si fataliter dedit Christus Christianis errorisimplicationem utrum volens an nolens dederitSi volens quomodo justus Si nolens quomodobeatus Sed jam causas ipsius audiamus errorislaquo Sunt inquit spiritus terreni minimi locoquodam malorum daemonum potestati subjectiAb his sapientes Hebraeorum quorum unus isteetiam Jesus fuit sicut audisti divina Apollinisquae superius dicta sunt ab his ergo Hebraeligidaemonibus pessimis et minoribus spiritibusvetabant religiosos et ipsis vacare prohibebant venerari autem magis cœlestes deos ampliusautem venerari Deum Patrem Hoc autem inquitet dii praeligcipiunt et in superioribus ostendimusquemadmodum animum advertere ad Deummonent et illum colere ubique imperant Verumindocti et impiaelig naturaelig quibus vere fatum nonconcessit a diis dona obtinere neque habere Jovisimmortalis notionem non audientes et deos etdivinos viros deos quidem omnes recusaveruntprohibitos autem daeligmones et hos non odisse sedrevereri Deum autem simulantes colere ea solaper quaelig Deus adoratur non agunt Nam Deusquidem utpote omnium Pater nullius indiget sed nobis est bene cum eum per justitiam etcastitatem aliasque virtutes adoramus ipsamvitam precem ad ipsum facientes per imitationemet inquisitionem de ipso Inquisitio enim purgat
70
inquit imitatio deificat allectionem ad ipsumoperando Bene quidem praeligdicavit DeumPatrem et quibus sit colendus moribus dixitQuibus praeligceptis prophetici libri pleni suntHebraeorum quando sanctorum vita sivevituperatur sive laudatur Sed in Christianistantum errat aut tantum calumniatur quantumvolunt daemones quos opinatur deos quasicuiquam difficile sit recolere quaelig turpia quaeligdedecora erga deorum obsequium [59] in theatrisagebantur et templis et attendere quaelig leganturdicantur audiantur in ecclesiis vel Deo vero quidofferatur et hinc intelligere ubi aeligdificium et ubiruina sit morum Quis autem huic dixit velinspiravit nisi diabolicus spiritus tam vanumapertumque mendacium quod daeligmones abHebraeligis coli prohibitos revereantur potius quamoderint Christiani Sed Deus ille quem colueruntsapientes Hebraeorum etiam cœlestibus sanctisAngelis et Virtutibus Dei quos beatissimostanquam cives in hac nostra peregrinationemortali veneramur et amamus sacrificari vetatintonans in lege sua quam dedit populo suohebraeligo et valde minaciter dicens laquo Sacrificansdiis eradicabitur46 raquo Et ne quisquam putaretdaemonibus pessimis terrenisque spiritibus quosiste dicit minimos vel minores ne sacrificetur essepraeligceptum quia et ipsi in Scripturis sanctis dictisunt dii non Hebraeorum sed gentium quod46 Exod XXII 20
71
evidenter in Psalmo Septuaginta interpretesposuerunt dicentes laquo Quoniam omnes diigentium daemonia47 raquo ne quis ergo putaret istisquidem daemoniis prohibitum cœlestibus autemvel omnibus vel aliquibus sacrificari essepermissum mox addidit laquo Nisi Domino soli raquo idest nisi Domino tantum ne forte in eo quod ait laquo Nisi Domino soli raquo Dominum solem credatesse quispiam cui sacrificandum putat quod nonita esse intelligendum in scripturis graeligcisfacillime reperitur
V Deus igitur Hebraeorum cui tam magnumtantus etiam iste philosophus perhibettestimonium legem dedit hebraeligo populo suohebraeligo sermone conscriptam non obscuram etincognitam sed omnibus jam gentibusdiffamatam in qua lege scriptum est laquo Sacrificans diis eradicabitur nisi Dominotantum48 raquo Quid opus est in hac [60] ejus legeejusque Prophetis de hac re multa perquirere Imo non perquirere non enim abstrusa vel rarasunt sed aperta et crebra colligere et in hacdisputatione mea ponere quibus luce clariusapparet nulli omnino nisi tantum sibi Deumverum et summum voluisse sacrificari Ecce hocunum breviter imo granditer minaciter sedveraciter dictum ab illo Deo quem tamexcellenter eorum doctissimi praeligdicant audiatur
47 Psal XCV48 Exod XVII 20
72
timeatur impleatur ne inobedientes eradicatioconsequatur laquo Sacrificans inquit diiseradicabitur nisi Domino tantum raquo non quo reiegeat alicujus sed quia nobis expedit ut res ejussimus Hinc enim canitur in sacris LitterisHebraeorum laquo Dixi Domino Deus meus es tuquoniam bonorum meorum non eges49 raquo Hujusautem praeligclarissimum atque optimum sacrificiumnon ipsi sumus hoc est Civitas ejus cujus reimysterium celebramus oblationibus nostris quaeligfidelibus notaelig sunt sicut in libris praeligcedentibusdisputavimus Cessaturas enim victimas quas inumbra futuri offerebant Judaeligi et unumsacrificium gentes a solis ortu usque ad occasumsicut jam fieri cernimus oblaturas per Prophetashebraeligos oracula increpuere divina ex quibusquantum satis visum est nonnulla protulimus ethuic jam operi aspersimus Quapropter ubi nonest ista justitia ut secundum suam gratiam civitatiobedienti Deus imperet unus et summus necuiquam sacrificet nisi tantum sibi et per hoc inomnibus hominibus ad eamdem civitatemperlinentibus atque obedientibus Deo animusetiam corpori atque ratio vitiis ordine legitimofideliter imperet ut quemadmodum justus unusita coctus populusque justorum vivat ex fidequae operatur per dilectionem qua homo diligitDeum sicut diligendus est Deus et proximumsicut semetipsum ubi ergo non est ista justitia49 Psal XV 2
73
profecto non [61] est cœtus hominum jurisconsensu et utilitatis communione sociatus Quodsi non est utique populus non est si vera est haeligcpopuli definitio Ergo nec respublica est quia respopuli non est ubi ipse populus non est
CAPUT XXIV
Qua definitione constet populi et reipublicaelignuncupationem recte sibi non solum Romanos sed etiamregna alia vindicare
Si autem populus non isto sed alio definiaturmodo velut si dicatur populus est cœtusmultitudinis rationalis rerum quas diligit concordicommunione sociatus profecto ut videatur qualisquisque populus sit illa sunt intuenda quaelig diligitQuaeligcumque tamen diligat si cœtus estmultitudinis non pecorum sed rationaliumcreaturarum et eorum quaelig diligit communioneconcordi sociatus est non absurde populusnuncupatur tanto utique melior quanto inmelioribus tantoque deterior quanto est indeterioribus concors Secundum istamdefinitionem nostram romanus populus populusest et res ejus sine dubitatione respublica Quidautem primis temporibus suis quidve sequentibuspopulus ille dilexerit et quibus moribus adcruentissimas seditiones atque inde ad socialiaatque civilia bella perveniens ipsam concordiamquaelig salus quodam modo est populi ruperit atquecorruperit testatur historia de qua in
74
praeligcedentibus libris multa posuimus50 Nec ideotamen vel ipsum non esse populum vel ejus remdixerim non esse rempublicam quandiu manetqualiscumque multitudinis rationalis cœtus rerum[62] quas diligit concordi communione sociatusQuod autem de isto populo et de ista republicadixi hoc de Atheniensium vel quorumcumqueGraeligcorum hoc de AEliggyptiorum hoc de illapriore Babylone Assyriorum quando in rebus suispublicis imperia vel parva vel magna tenuerunt etde alia quacumque aliarum gentium intelligardixisse atque sensisse Generaliter quippe Civitasimpiorum cui non imperat Deus obedienti sibiut sacrificium non oderat nisi tantummodo sibiet per hoc in illa et animus corpori ratioque vitiisrecte ac fideliter imperet caret justitiaelig veritate
CAPUT XXV
Quod non possint ibi veraelig esse virtutes ubi non estvera religio
QUAMLIBET enim videatur animus corpori etratio vitiis laudabiliter imperare si Deo animus etratio ipsa non servit sicut sibi serviendum esseipse Deus praeligcepit nullo modo corpori vitiisquerecte imperat Nam qualis corporis atque vitiorumpotest esse mens domina veri Dei nescia necejus imperio subjugata sed vitiosissimisdaeligmonibus corrumpentibus prostituta51 Proinde
50 Liber I c 30 et lib II et III etc51 Vide lib XIII de Trinit c 20 et lib XIV c 1
75
virtutes quas sibi habere videtur per quasimperat corpori et vitiis ad quodlibetadipiscendum vel tenendum nisi ad Deumretulerit etiam ipsaelig vitia sunt potius quamvirtutes Nam licet a quibusdam tunc verre ethonestaelig putentur esse virtutes cum ad se ipsasreferuntur nec propter aliud expetuntur etiamtunc inflataelig ac superbaelig sunt et ideo non [63]virtutes sed vitia judicanda sunt Sicut enim nonest a carne sed super carnem quod carnem facitvivere sic non est ab homine sed superhominem quod hominem facit beate vivere necsolum hominem sed etiam quamlibet PotestatemVirtutemque cœlestem
CAPUT XXVI
De pace populi alienati a Deo qua utitur adpietatem populus Dei dum iri hoc peregrinus est mundo
QUOCIRCA ut vita carnis anima est ita beatavita hominis Deus est de quo dicunt sacraeligLitteraelig Hebraeligorum laquo Beatus populus cujus estDominus Deus ipsius52 raquo Miser igitur populus abisto alienatus Deo Diligit tamen ipse etiamquamdam pacem suam non improbandam quamquidem non habebit in fine quia non ea beneutitur ante finem Hanc autem ut interim habeatin hac vita nostra etiam interest quoniamquandiu permixtaelig sunt ambaelig Civitates utimur etnos pace Babylonis ex qua ita per fidem Dei
52 Psal CXLIII 15
76
populus liberatur ut apud hanc interimperegrinetur Propter quod et Apostolusadmonuit Ecclesiam Ut oraret pro regibus ejusatque sublimibus addens et dicens laquo Ut quietamet tranquillam vitam agamus cum omni pietate etcharitate53 raquo Et propheta Jeremias cum populoDei veteri venturam praelignuntiaret captivitatem etdivinitus imperaret ut obedienter in Babyloniamirent Deo suo etiam ista patientia servientesmonuit et ipse ut oraretur pro illa dicens laquo Quiain ejus est pace pax vestra54 raquo utique interimtemporalis quaelig bonis malisque communis est[64]
CAPUT XXVII
De pace servientium Deo cujus perfecta tranquillitasin hac temporali vita non potest apprehendi
PAX autem nostra propria et hic est cum Deoper fidem et in aeligternum erit cum illo perspeciem55 Sed hic sive illa communis sive nostrapropria talis est pax ut solatium miseriaelig sitpotius quam beatitudinis gaudium Ipsa quoquenostra justitia quamvis vera sit propter veri bonifinem ad quem refertur tamen tanta est in hacvita ut potius peccatorum remissione constetquam perfectione virtutum Testis est oratiototius Civitatis Dei quaelig peregrinatur in terris Per
53 1 Tim II 254 Jerem XXIX 755 2 Cor V 7
77
omnia quippe membra sua clamat ad Deum laquo Dimitte nobis debita nostra sicut et nosdimittimus debitoribus nostris56 raquo Nec pro cis estefficax haeligc oratio quorum fides sine operibusmortua est57 sed pro eis quorum fides perdilectionem operatur58 Quia enim Deo quidemsubdita in hac tamen conditione mortali etcorpore corruptibili quod aggravat animam59 nonperfecte vitiis ratio imperat ideo necessaria estjustis talis oratio Nam profecto quanquamimperetur nequaquam sine conflictu vitiisimperatur Et utique aliquid subrepit in hoc locoinfirmitatis etiam bene confligenti sive hostibustalibus victis subjectisque dominanti unde si nonfacili operatione certe labili locutione aut volatilicogitatione peccetur Et ideo quandiu vitiisimperatur plena pax non est quia [65] et illa quaeligresistunt periculoso debellantur praeliglio et illaquaelig victa sunt nondum securo triumphanturotio sed adhuc sollicito premuntur imperio Inhis ergo tentationibus de quibus omnibus indivinis eloquiis breviter dictum est laquo Numquidnon tentatio est vita humana super terram60 raquoquis ita vivere se praeligsumat ut dicere Deo laquo Dimitte nobis debita nostra raquo non necesse
56 Matth V 1257 Jacob II 17-2658 Gal V 659 Sap XIX 1560 Job VII 1
78
habeat nisi homo elatus Nec vero magnus sedinflatus ac tumidus cui per justitiam resistit quigratiam largitur humilibus Propter quod scriptumest laquo Deus superbis resistit humilibus autem datgratiam61 raquo Hic itaque in unoquoque justitia estut obedienti Deus homini animus corpori ratioautem vitiis etiam repugnantibus imperet velsubigendo vel resistendo atque ut ab ipso Deopetatur et meritorum gratia et venia delictorum ac de acceptis bonis gratiarum actio persolvaturIn illa vero pace finali quo referenda et cujusadipiscendae causa habenda est ista justitiaquoniam sanata immortalitate atque incorruptionenatura vitia non habebit nec unicuique nostrumvel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit nonopus erit ut ratio vitiis quaelig nulla erunt imperet sed imperabit Deus homini animus corpori tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitasquanta vivendi regnandique felicitas Et hoc illicin omnibus atque in singulis re ternum eritaeligternumque esse certum erit et ideo paxbeatitudinis hujus vel beatitudo pacis hujussummum bonum erit [66]
CAPUT XXVIII
In quem finem venturus sit exitus impiorumEORUM autem qui non pertinent ad istam
Civitatem Dei erit e contrario miseria sempiternaquaelig etiam secunda mors dicitur quia nec anima
61 Jacob IV 6 et 1 Petr V 5
79
ibi vivere dicenda est quaelig a vita Dei alienata erit nec corpus quod aeligternis doloribus subjacebit Acper hoc ideo durior ista secunda mors erit quialiniri morte non poterit62 Sed quoniam sicutmiseria beatitudini et mors vitaelig ita bellum pacividetur esse contrarium merito quaeligritur sicutpax in bonorum finibus praeligdicata est atquelaudata quod vel quale bellum in finibusmalorum e contrario possit intelligi Verum quihoc quierit attendat quid in bello noxiumperniciosumque sit et videbit nihil aliud essequam inter se rerum adversitatem atqueconflictum Quod igitur bellum gravius et amariuscogitari potest quam ubi voluntas sic adversa estpassioni et passio voluntati ut nullius earumvictoria tales inimicitiae finiantur et ubi sicconfligit cum ipsa natura corporis vis doloris utneutrum alteri cedat Hic enim quando contingitiste conflictus aut dolor vincit et sensum morsadimit aut natura vincit et dolorem sanitas tollitIbi autem et dolor permanet ut affligat et naturaperdurat ut sentiat quia utrumque ideo nondeficit ne pœna deficiat Ad hos autem finesbonorum et malorum illos expetendos istoscavendos quoniam per judicium transibunt adillos boni ad istos mali de hoc judicio quantumDeus donaverit in consequenti voluminedisputabo [67]
62 Apoc II X et XI
80
LIBER XX
De judicio novissimo deque testimoniis cum novi tumveteris instrumenti quibus denuntiatur futurum
CAPUT I
Quod quamvis omni tempore Deus judicet in hoctamen libro de novissimo ejus judicio sit propriedisputandum
I DE die ultimi judicii Dei quod ipsedonaverit locuturi eumque asserturi adversusimpios et incredulos tanquam in aeligdificiifundamento prius ponere testimonia divinadebemus Quibus qui nolunt credere humanisratiunculis falsis atque fallacibus contravenireconantur ad hoc ut aut aliud significarecontendant quod adhibetur testimonium deLitteris sacris aut omnino divinitus esse dictumnegent Nam nullum existimo esse mortalium quicum ea sicut dicta sunt intellexerit et a summoac vero Deo per animas sanctas dicta essecrediderit non eis cedat atque consentiat sive idetiam ore fateatur sive aliquo vitio faterierubescat aut metuat vel etiam pervicaciasimillima insanite id quod falsum esse novit autcredit contra id quod verum esse novit aut creditetiam contentiosissime defendere moliatur
II Quod ergo in confessione ac professionetenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de cœloesse venturum ad vivos ac mortuos judicandoshunc divini judicii ultimum [68] diem dicimus id
81
est novissimum tempus Nam per quot dies hocjudicium tendatur incertum est sedScripturarum more sanctarum diem poni solerepro tempore nemo qui illas Litteras quamlibetnegligenter legerit nescit Ideo autem cum diemjudicii Dei dicimus addimus ultimum velnovissimum quia et nunc judicat et ab humanigeneris initio judicavit dimittens de paradiso et aligno vitaelig separans primos homines peccatimagni perpetratores63 imo etiam quando Angelispeccantibus non pepercit64 quorum princepshomines a se ipso subversus invidendo subvertitprocul dubio judicavit Nec sine illius altojustoque judicio et in hoc aerio cœlo et in terriset daeligmonum et hominum miserrima vita esterroribus aeligrumnisque plenissima Verum etsinemo peccasset non sine bono rectoque judiciouniversam rationalem creaturamperseverantissime sibi Domino suo cohaeligrentemin aeligterna beatitudine retineret Judicat etiam nonsolum universaliter de genere daeligmonum atquehominum ut miseri sint propter primorummeritum peccatorum sed etiam de singulorumoperibus propriis quaelig gerunt arbitrio voluntatisNam et daeligmones ne torqueantur precantur65 nec utique injuste vel parcitur eis vel pro suaquique improbitate torquentur Et homines
63 Gen III 2364 2 Petr 465 Matth VIII 29
82
plerumque aperte semper occulte luunt pro suisfactis divinitus pœnas sive in hac vita sive postmortem quamvis nullus hominum agat recte nisidivino adjuvetur auxilio nullus daeligmonum authominum agat inique nisi divino eodemquejustissimo judicio permittatur Sicut enim aitApostolus laquo Non est iniquitas apud Deum66 raquo Etsicut ipse alibi dicit laquo Inscrutabilia sunt judiciaDei et investigabiles viaelig ejus67 raquo Non igitur inhoc libro de [69] illis primis nec de istis mediisDei judiciis sed de ipso novissimo judicioquantum ipse tribuerit disputabo quandoChristus de cœlo venturus est vivos judicaturus etmortuos Iste quippe dies judicii proprie jamvocatur eo quod nullus ibi erit imperitae querelaeliglocus cur injustus ille sil felix et cur justus illeinfelix Omnium namque tunc nonnisi bonorumvera et plena felicitas et omnium nonnisimalorum digna et summa infelicitas apparebit
CAPUT II
De varietate rerum humanarum cui non potest dicideesse judicium Dei quamvis nequeat vestigari
NUNC autem et mala aeligquo animo ferrediscimus quaelig patiuntur et boni et bona nonmagnipendere quaelig adipiscuntur et mali Ac perhoc etiam in his rebus in quibus non apparetdivina justitia salutaris est divina doctrina
66 Rom IX 1467 Id II 33
83
Nescimus enim quo judicio Dei bonus ille sitpauper malus ille sit dives iste gaudeat quempro suis perditis moribus cruciari debuissemœroribus arbitramur contristetur ille quemvita laudabilis gaudere debuisse persuadet exeatde judicio non solum inultus verumetiamdamnatus innocens aut iniquitate judicis pressusaut falsis obrutus testimoniis e contrarioscelestus adversarius ejus non solum impunitusverumetiam vindicatus insultet impius optimevaleat pius languore tabescat latrocinentursanissimi juvenes et qui nec verbo quemmdashquam laeligdere potuerunt diversa morborumatrocitate [70] affligantur infantes utiles rebushumanis immatura morte rapiantur et quividentur nec nasci debuisse diutissime insupervivant plenus criminibus sublimetur honoribuset hominem sine querela tenebraelig ignobilitatisabscondant et caeligtera hujusmodi quaelig quiscolligit quis enumerat Quaelig si haberent in ipsavelut absurditate constantiam ut in hac vita inqua laquo Homo sicut sacer Psalmus eloquiturvanitati similis factus est et dies ejus velut umbrapraeligtereunt68 raquo nonnisi mali adipiscerenturtransitoria bona ista atque terrena nec nisi bonitalia paterentur mala posset hoc referri adjudicium justum Dei vel etiam benignum ut quinon erant assecuturi bona aeligterna quaelig faciuntbeatos temporalibus vel deciperentur pro malitia68 Psal CXLIII 4
84
sua vel pro Dei misericordia consolarenturbonis et qui non erant passuri aeligterna tormentatemporalibus vel pro suis quibuscumque etquantuliscumque peccatis affligerentur velpropter implendas virtutes exercerentur malisNunc vero quando non solum in malo sunt boniet in bono mali quod videtur injustum verumetiam plerumque et malis mala eveniunt etbonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiuntjudicia Dei et investigabiles viaelig illius69 Quamvisergo nesciamus quo judicio Deus ista vel faciatvel fieri sinat apud quem summa virtus est etsumma sapientia summaque justitia nullainfirmitas nulla temeritas nulla iniquitas salubriter tamen discimus non magnipendere seubona seu mala quaelig videmus esse bonis malisquecommunia et illa bona quaeligrere quaelig bonorumatque illa mala maxime fugere quaelig propria suntmalorum Cum vero ad illud Dei judiciumvenerimus cujus tempus jam proprie dies judiciiet aliquando dies Domini nuncupatur non solumquaeligcumque tunc judicabuntur verumetiam [71]quaeligcumque ab initio judicata et quaeligcumqueusque ad illud tempus adhuc judicanda suntapparebunt esse justissima Ubi hoc quoquemanifestabitur quam justo judicio Dei fiat utnunc tam multa ac pene omnia justa judicia Deisensus mentesque mortalium lateant cum tamen
69 Rom XI 33
85
in hac re piorum fidem non lateat justum essequod latet
CAPUT III
Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his quaelig in hacvita et bonis et malis sunt communia disputavit
NEMPE Salomon sapientissimus rex Israelqui regnavit in Jerusalem librum qui vocaturEcclesiastes et a Judicis quoque habetur insacrarum canone Litterarum sic exorsus est laquo Vanitas vanitantium dixit Ecclesiastes vanitasvanitantium et omnia vanitas Quaelig hominiabundantia in omni labore suo quo laborat subsole70 raquo Et cum ex hac sententia connecteretcaeligtera commemorans aeligrumnas erroresque vitaelighujus et vanescentes interea temporum lapsusubi nihil solidum nihil stabile retinetur in earerum vanitate sub sole illud etiam deploratquodam modo quod cum sit abundantiasapientia super insipientiam sicut abundantialucis super tenebras71 sapientisque oculi sint incapite ipsius et stultus in tenebris ambulet unustamen incursus incurrat omnibus utique in hacvita quaelig sub sole agitur significans videlicet eamala quaelig bonis et malis videmus esse [72]communia Dicit etiam illud quod et bonipatiantur mala tanquam mali sint et malitanquam boni sint adipiscantur bona ita
70 Eccle I 2 371 Id II 13
86
loquens laquo Est inquit vanitas quaelig lacta est superterram quia sunt justi super quos venit sicutfactum impiorum et sunt impii super quos venitsicut factum justorum Dixi quoniam hoc quoquevanitas72 raquo In hac vanitate cui quantum satisvisum est intimandaelig totum istum librum virsapientissimus deputavit non utique ob aliudnisi ut eam vitam desideremus quaelig vanitatemnon habet sub hoc sole sed veritatem sub illo quifecit hunc solem in hac ergo vanitate numquidnisi justo Dei rectoque judicio similis eidemvanitati factus vanesceret homo In diebus tamenvanitatis suaelig interest plurimum utrum resistat anobtemperet veritati et utrum sit expers veraeligpietatis an particeps non propter vitaelig hujus velbona acquirenda vel mala vitanda vanescenti)transeuntia sed propter futurum judicium perquod erunt et bonis bona et malis mala sine linemansura Denique iste sapiens hunc librum sicconclusit ut diceret laquo Deum time et mandataejus custodi quia hoc est omnis homo quiaomne hoc opus Deus adducet in judicium inomni despecto sive bonum sive malum73 raquo Quidbrevius verius salubrius dici potuit laquo Deuminquit time et mandata ejus custodi quia hoc estomnis homo raquo Quicumque enim est hoc estcustos utique mandatorum Dei quoniam qui hocnon est nihil est Non enim ad veritatis imaginem
72 Eccle VIII 1473 Id XII 13 14
87
reformatur remanens in similitudine vanitatislaquo Quia omne hoc opus raquo id est quod ab hominesit in hac vita laquo Sive bonum sive malum Deusadducet in judicium in omni despecto raquo id est inomni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideonec videtur quoniam [73] Deus et ipsum videtnec eum despicit nec cum judicat praeligterit
CAPUT IV
Quod ad differendum de novissimo judicio Dei Noviprimum Testamenti ac deinde Veteris testimoniaprolaturus sit
HUJUS itaque ultimi judicii Dei testimonia deScripturis Sanctis quaelig ponere institui priuseligenda sunt de libris Instrumenti novi postea deveteris Quamvis enim vetera priora sint temporenova tamen anteponenda sunt dignitate quoniam illa vetera praeligconia sunt novorumNova igitur ponentur prius quaelig ut firmiusprobemus assumentur et vetera In veteribushabentur Lex et Prophetaelig in novis Evangeliumet apostolicaelig Litteraelig Ait autem Apostolus laquo Perlegem enim cognitio peccati Nunc autem sinelege justitia Dei manifestata est testificata perLegem et Prophetas justitia autem Dei perfidem Jesu Christi in omnes qui credunt74 raquo Haeligcjustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum ettestimonium habet a veteribus libris hoc est aLege et Prophetis Prius ergo ipsa causa ponenda
74 Rom III 20 22
88
est et postea testes introducendi Hunc et ipseJesus Christus ordinem servandum essedemonstrans laquo Scriba inquit eruditus in regnoDei similis est viro patrifamilias proferenti dethesauro suo nova et vetera75 raquo Non dixit laquo Vetera et nova raquo quod utique dixisset nisimaluisset meritorum ordinem servare quamtemporum [74]
CAPUT V
Quibus sententiis Domini Salvatoris divinumjudicium futurum in fine saeligculi declaretur
I ERGO ipse Salvator cum objurgaretcivitates in quibus virtutes magnas fecerat nequecrediderant et eis alienigenas anteponeret laquo Verumtamen inquit dico vobis Tyro et Sidoniremissius erit in die judicii quam vobis76 raquo Etpaulo post alteri civitati laquo Arnen inquit dicovobis quia terraelig Sodomorum remissius erit in diejudicii quam tibi77 raquo Hic evidentissime praeligdicatdiem judicii esse venturum Et alio loco laquo ViriNinivitae inquit surgent in judicio cumgeneratione ista et condemnabunt eam quiapœnitentiam egerunt in praeligdicatione Jonaelig etecce plus quam Jona hic Regina Austri surget injudicio cum generatione ista et condemnabiteam quia venit a finibus terraelig audire sapientiam
75 Matth XIII 5276 Matth XI 2277 Ibid 24
89
Salomonis et ecce plus quam Salomon hic78 raquoDuas hoc loco res discimus et venturum essejudicium et cum mortuorum resurrectioneventurum De Ninivitis enim et regina Austriquando ista dicebat de mortuis sine dubioloquebatur quos tamen in dic judiciiresurrecturos esse praeligdixit Nec ideo dixit laquo Condemnabunt raquo quia ipsi judicabunt sed quiaex ipsorum comparatione isti meritodamnabuntur
II Rursus alio loco cum de hominumbonorum et malorum nunc permixtione posteaseparatione quaelig utique die judicii futura estloqueretur adhibuit [75] similitudinem de triticoseminato et super seminatis zizaniis eamque suisexponens Discipulis laquo Qui seminat inquitbonum semen est Filius hominis ager autem estmundus bonum vero semen hi sunt filii regni zizania autem filii sunt nequam inimicus autemqui seminavit ea est diabolus messis autemconsummatio saeligculi est messores vero Angelisunt Sicut ergo colliguntur zizania et ignicomburuntur sic erit in consummatione saeligculiMittet Filius hominis Angelos suos et colligent deregno ejus omnia scandala et cos qui faciuntiniquitatem et mittent eos in caminum ignis ibierit fletus et stridor dentium Tunc justi fulgebuntsicut sol in regno Patris eorum Qui habet aures
78 Id XII 41 42
90
audiendi audiat79 raquo Hic quidem judicium vel diemjudicii non nominavit sed mullo eum clarius ipsisrebus expressit et in fine saeligculi futurum essepraeligdixit
III Item Discipulis suis laquo Amen inquit dicovobis quod vos qui secuti estis me inregeneratione cum sederit Filius hominis in sedemajestatis suaelig sedebitis et vos super sedesduodecim judicantes duodecim tribus Israel80 raquoHic discimus cum suis Discipulis judicaturumJesum Unde et alibi Judaeligis dixit laquo Si ego inBeelzebub ejicio daeligmonia filii vestri in quoejiciunt Ideo ipsi judices vestri erunt81 raquo Necquoniam super duodecim sedes sessuros esse aitduodecim solos homines cum illo judicaturosputare debemus Duodenario quippe numerouniversa quaeligdam significata est judicantiummultitudo propter duas partes numeri septenariiquo significatur plerumque universitas quaelig duaeligpartes id est tria et quatuor altera per alterammultiplicataelig duodecim faciunt Nam et quatuorter et tria quater duodecim sunt et si qua alia[76] hujus duodenarii numeri quaelig ad hoc valeatratio reperitur82 Alioquin quoniam in locum Judaeligtraditoris apostolum Matthiam legimus
79 Matth XIII 37-4380 Id XIX 2881 Id XII 2782 Vide Enar in Ps XLIX n 9
91
ordinatum83 apostolus Paulus qui plus illisomnibus laboravit84 ubi adjudicandum sedeat nonhabebit qui profecto cum aliis sanctis adnumerum judicum se pertinere demonstrat cumdicit laquo Nescitis quia Angelos judicabimus85 raquo Deipsis quoque judicandis in hoc numeroduodenario similis causa est Non enim quiadictum est laquo Judicantes duodecim tribus Israel raquotribus Levi quaelig tertia-decima est ab eis judicandanon erit aut solum illum populum non etiamcaeligteras gentes judicabunt Quod autem ait laquo Inregeneratione raquo procul dubio mortuorumresurrectionem nomine voluit regenerationisintelligi Sic enim caro nostra regenerabitur perincorruptionem quemadmodum est anima nostraregenerata per fidem
IV Multa praeligtereo quaelig de ultimo judicio itadici videntur ut diligenter considerata reperianturambigua vel magis ad aliud pertinentia sivescilicet ad eum Salvatoris adventum quo pertotum hoc tempus in Ecclesia sua venit hoc estin membris suis particulatim atque paulatimquoniam tota corpus est ejus sive ad excidiumterrenaelig Jerusalem quia et de illo cum loquiturplerumque sic loquitur tanquam de fine saeligculiatque de illo die judicii novissimo et magnoloquatur ita ut dignosci non possit omnino nisi
83 Act I 2684 1 Cor XV 1085 Id VI 3
92
ea quaelig apud tres Evangelistas MatthaeligumMarcum et Lucam de hac re similiter dicta suntinter se omnia conferantur Quaeligdam quippe alterobscurius alter explicat planius ut ea quaelig adunam rem pertinentia dicuntur appareat undedicantur Quod facere utcumque curavi inquadam epistola quam rescripsi ad beataememoria raquo virum Hesychium Salonitanaelig [77]urbis episcopum cujus epistolaelig titulus est Define saeligculi
V Proinde jam illud hic dicam quod inEvangelio secundum Matthaeligum de separationebonorum et malorum legitur per judiciumpraeligsentissimum atque novissimum Christi laquo Cumautem venerit inquit Filius hominis in majestatesua et omnes Angeli cum eo tunc sedebit supersedem majestatis suaelig et congregabuntur anteeum omnes gentes et separabit eos ab invicemsicut pastor segregat oves ab haedis et statuetoves quidem a dextris suis haeligdos autem asinistris Tunc dicet Rex his qui a dextris ejuserunt Venite benedicti Patris mei possideteparatum vobis regnum a constitutione mundiEsurivi enim et dedistis mihi manducare sitiviet dedistis mihi bibere hospes eram et collegistisme nudus et cooperuistis me infirmus etvisitastis me in carcere eram et venistis ad meTunc respondebunt ei justi dicentes Dominequando vidimus te esurientem et pavimus sitientem et dedimus tibi potum Quando autem
93
te vidimus hospitem et collegimus te autnudum et cooperuimus te Aut quando tevidimus infirmum aut in carcere et venimus adte Et respondens Rex dicet illis Arnen dicovobis quandiu uni fecistis de his fratribus meisminimis mihi fecistis Tunc dicet inquit et hisqui a sinistris erunt Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo et angelisejus86 raquo Deinde similiter etiam his enumerat quodilla non fecerint quaelig dextros fecisse memoravitSimiliterque interrogantibus quando eum viderintin horum indigentia constitutum quod minimissuis factum non est sibi factum non fuisserespondet sermonemque concludens laquo Et hiinquit [78] in supplicium aeligternum ibunt justiautem ni vitam aeligternam87 raquo Joannes veroevangelista apertissime narrat eum inresurrectione mortuorum futurum praeligdixissejudicium Cum enim dixisset laquo Neque enim Paterjudicat quemquam sed judicium omne dedit Filiout omnes honorificent Filium sicut honorificantPatrem qui non honorificat Filium nonhonorificat Patrem qui misit illum88 raquo protinusaddidit laquo Amen amen dico vobis quia quiverbum meum audit et credit ei qui me misithabet vitam aeligternam et in judicium non veniet
86 Matth XXV 31-4187 Matth XXV 4688 Joan V 22 23
94
sed transiit a morte in vitam89 raquo Ecce hic dixitfideles suos in judicium non venire Quomodoergo per judicium separabuntur a malis et ad ejusdexteram stabunt nisi quia hoc loco judicium prodamnatione posuit In tale quippe judicium nonvenient qui audiunt verbum ejus et credunt eiqui misit illum
CAPUT VI
Quaelig sit prima resurrectio quaelig secundaDEINDE adjungit et dicit laquo Amen amen
dico vobis quia venit hora et nunc est quandomortui audient vocem Filii Dei et qui audierintvivent Sicut enim Pater habet vitam in semetipsosic dedit et Filio habere vitam in semetipso90 raquoNondum de secunda resurrectione id estcorporum loquitur quaelig in line futura est sed deprima quaelig nunc est Hanc quippe ut distingueretait laquo Venit hora et nunc est raquo Non autem istacorporum sed animarum est Habent enim etanimaelig mortem suam in impietate atque peccatis secundum quam [79] mortem mortui sunt dequibus idem Dominus ait laquo Sine mortuossepelire mortuos suos91 raquo ut scilicet in animamortui in corpore mortuos sepelirent Propteristos ergo impietate et iniquitate in animamortuos laquo Venit inquit hora et nunc est
89 Ibid90 Ibid 25 2691 Matth VIII 22
95
quando mortui audient vocem Filii Dei et quiaudierint vivent92 raquo laquo Qui audierint raquo dixit quiobedierint qui crediderint et usque in finemperseveraverint Nec fecit hic ullam differentiambonorum et malorum Omnibus enim bonum estaudire vocem ejus et vivere ad vitam pietatis eximpietatis morte transeundo De qua morte aitapostolus Paulus laquo Ergo omnes mortui sunt etpro omnibus mortuus est ut qui vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro ipsis mortuus est etresurrexit93 raquo Omnes itaque mortui sunt inpeccatis nemine prorsus excepto siveoriginalibus sive etiam voluntate additis velignorando vel sciendo nec faciendo quod justumest et pro omnibus mortuis vivus mortuus estunus id est nullum habens omnino peccatum utqui per remissionem peccatorum vivunt jam nonsibi vivant sed ei qui pro omnibus mortuus estpropter peccata nostra et resurrexit propterjustificationem nostram ut credentes in eum quijustificat impium ex impietate justificati tanquamex morte vivificati ad primam resurrectionemquaelig nunc est pertinere possimus Ad hanc enimprimam non pertinent nisi qui beati erunt inaeligternum ad secundam vero de qua moxlocuturus est et beatos pertinere docebit etmiseros Ista est misericordiaelig illa judicii Propter
92 2 Cor V 14 1593 Psal C 1
96
quod in Psalmo scriptum est laquo Misericordiam etjudicium cantabo tibi Domine94 raquo
II De quo judicio consequenter adjunxitatque ait laquo Et potestatem dedit ei judiciumfacere quia Filius hominis est95 raquo Hic ostenditquod in ea carne veniet [80] judicaturus in quavenerat judicandus Ad hoc enim ait laquo QuoniamFilius hominis est raquo Ac deinde subjungens undeagimus laquo Nolite inquit mirari hoc quia venithora ft in qua omnes qui in monumentis suntaudient vocem ejus et procedent qui bonafecerunt in resurrectionem vitaelig qui vero malaegerunt in resurrectionem judicii raquo Hoc est illudjudicium quod paulo ante sicut nunc prodamnatione posuerat dicens laquo Qui verbummeum audit et credit ei qui misit me habet vitamaeligternam et in judicium non veniet sed transiit amorte in vitam96 raquo id est pertinendo ad primamresurrectionem qua nunc transitur a morte advitam in damnationem non veniet quamsignificavit appellatione judicii sicut etiam hocloco ubi ait laquo Qui vero mala egerunt inresurrectionem judicii raquo id est damnationisResurgat ergo in prima qui non vult in secundaresurrectione damnari laquo Venit enim hora et nuncest quando mortui audient vocem Filii Dei et
94 Joan V 2795 Joan V 28 2996 Ibid 24
97
qui audierint vivent97 raquo id est in damnationemnon venient quaelig secunda mors dicitur in quammortem post secundam quaelig corporum futuraest resurrectionem praeligcipitabuntur qui in primaquaelig animarum est non resurgunt laquo Veniet aenim hora raquo (ubi non ait laquo Et nunc est raquo quia infine saeligculi erit hoc est in ultimo et maximojudicio Dei) laquo quando omnes qui in monumentissunt audient vocem ejus et procedent raquo Nondixit quemadmodum in prima laquo Et qui audierintvivent raquo Non enim omnes vivent ea scilicet vitaquaelig quoniam beata est sola vita dicenda estNam utique non sine qualicumque vita possentaudire et de monumentis resurgente carneprocedere Quare autem non omnes vivent in eoquod sequitur docet laquo Qui bona inquit feceruntin resurrectionem vitaelig raquo [81] hi sunt qui vivent laquo Qui vero mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo hi sunt qui non vivent quia secundamorte morientur Mala quippe egerunt quoniammale vixerunt male autem vixerunt quia inprima quaelig nunc est animarum resurrectione nonrevixerunt aut in eo quod revixerant non infinem usque manserunt Sicut ergo duaelig suntregenerationes de quibus jam supra locutus sumuna secundum fidem quaelig nunc fit perbaptismum alia secundum carnem quaelig fiet inejus incorruptione atque immortalitate perjudicium magnum atque novissimum ita sunt et97 Ibidem 25
98
resurrectiones duaelig una prima quaelig et nunc est etanimarum est quaelig venire non permittit inmortem secundam alia secunda quaelig nunc nonest sed in saeligculi fine futura est nec animarumsed corporum est quaelig per ultimum judiciumalios mittet in secundam mortem alios in eamvitam quaelig non habet mortem
CAPUT VII
De duabus resurrectionibus et de mille annis quid inApocalypsi Joannis scriptum sit et quid de eisrationabiliter sentiatur
I DE his duabus resurrectionibus idemJoannes evangelista in libro qui diciturApocalypsis eo modo locutus est ut earum primaa quibusdam nostris non intellecta insuper etiamin quasdam ridiculas fabulas verteretur Aitquippe in libro memorato Joannes apostolus laquo Et vidi Angelum descendentem de cœlohabentem clavem abyssi et catenam in manu suaet tenuit draconem [82] illum serpentemantiquum qui cognominatus est Diabolus etSatanas et alligavit illuni mille annis et misit illumin abyssum et clausit et signavit super eum utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni post haeligc oportet eum solvi brevi temporeEt vidi sedes et sedentes super eas et judiciumdatum est Et animaelig occisorum proptertestimonium Jesu et propter verbum Dei et siqui non adoraverunt bestiam nec imaginem ejus
99
nec acceperunt inscriptionem in fronte aut inmanu sua et regnaverant cum Jesu mille annis reliqui eorum non vixerunt donec finiantur milleanni Haeligc resurrectio prima est Beatus et sanctusest qui habet in hac prima resurrectione partemIn istis secunda mors non habet potestatem sederunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cumeo mille annis98 raquo Qui propter haeligc hujus libriverba primam resurrectionem futuram suspicatisunt corporalem inter caeligtera maxime numeroannorum mille permoti sunt tanquam oporteretin sanctis eo modo veluti tanti temporis fierisabbatismum vacatione scilicet sancta postlabores annorum sex millium ex quo creatus esthomo et magni illius peccati merito in hujusmortalitatis aeligrumnas de paradisi felicitatedimissus est ut quoniam scriptum est laquo Unusdies apud Dominum sicut mille anni et mille annisicut dies unus99 raquo sex annorum millibus tanquamsex diebus impletis sequatur velut sabbatiseptimus in annis mille postremis ad hoc scilicetsabbatum celebrandum resurgentibus sanctisQuaelig opinio esset utcumque tolerabilis si aliquaeligdeliciae spiritales in illo sabbato affutura sanctisper Domini praeligsentiam crederentur Nam etiamnos hoc opinati fuimus aliquando Sed cum eosqui tunc resurrexerint dicant immoderatissimiscarnalibus epulis vacaturos [83] in quibus cibus
98 Apoc XX 1-499 2 Petr III 8
100
sit tantus ac potus ut non solum nullammodestiam teneant sed modum quoque ipsiusincredulitatis excedant nullo modo ista possuntnisi a carnalibus credi Hi autem qui spiritalessunt istos ista credentes χιλιαστὰς appellantgraeligco vocabulo quos verbum e verboexprimentes nos possumus Milliarios nuncupareEos autem longum est refellere ad singula sedpotius quemadmodum Scriptura haeligc accipiendasit jam debemus ostendere
II Ait ipse Dominus Jesus Christus laquo Nemopotest introire in domum fortis et vasa ejuseripere nisi prius alligaverit fortem100 raquo diabolumvolens intelligi fortem quia ipse genus humanumpotuit tenere captivum vasa vero ejus quaeligfuerat erepturus fideles suos futuros quos ille indiversis peccatis atque impietatibus possidebat Utergo alligaretur hic fortis propterea vidit isteApostolus in Apocalypsi laquo Angelumdescendentem de cœlo habentem clavem abyssiet catenam in manu sua Et tenuit inquitdraconem illum serpentem antiquum quicognominatus est Diabolus et Satanas et alligaviteum mille annis raquo hoc est ejus potestatem abeisseducendis ac possidendis qui fuerant liberandicohibuit atque frenavit Mille autem anni duobusmodis possunt quantum mihi occurrit intelligi aut quia in ultimis annis mille ista res agitur idest sexto annorum milliario tanquam sexto die100 Marc III 27
101
cujus nunc spatia posteriora volvuntur secuturodeinde sabbato quod non habet vesperam requiescilicet sanctorum quaelig non habet finem uthujus milliarii tanquam diei novissimam partemquaelig remanebat usque ad terminum saeligculi milleannos appellaverit eo loquendi modo quo parssignificatur a toto aut certe mille annos pro annisomnibus hujus [84] saeligculi posuit ut perfectonumero notaretur ipsa temporis plenitudoMillenarius quippe numerus denarii numeriquadratum solidum reddit Decem quippe deciesducta fiunt centum quaelig jam figura quadrata sedplana est Ut autem in altitudinem surgat et solidafiat rursus centum decies multiplicantur et millesunt Porro si centum ipsa pro universitatealiquando ponuntur quale illud est quodDominus omnia sua dimittenti et eum sequentipromisit dicens laquo Accipiet in hoc saeligculocentuplum101 raquo quod exponens quodammodoApostolus ait laquo Quasi nihil habentes et omniapossidentes102 raquo quia et ante jam dictum erat laquo Fidelis hominis totus mundus divitiarumest103 raquo quanto magis mille pro universitateponuntur ubi est soliditas ipsius denariaeligquadraturae Unde nec illud melius intelligiturquod in Psalmo legitur laquo Memor fuit in saeligculum
101 Matth XIX 29 et Marc X 30102 2 Cor VI 10103 Prov XVII
102
testamenti sui verbi quod mandavit in millegenerationes104 raquo id est in omnes
III laquo Et misit illum inquit in abyssum raquo utique diabolum misit in abyssum Quo nominesignificata est multitudo innumerabilis impiorumquorum in malignitate adversus Ecclesiam Deimultum profunda sunt corda non quia ibidiabolus ante non erat sed ideo dicitur illucmissus quia exclusus a credentibus plus cœpitimpios possidere Plus namque possidetur adiabolo qui non solum alienatus est a Deoverumetiam gratis odit servientes Deo laquo Etclausit inquit et signavit Super eum ut jam nonseduceret gentes donec finiantur mille anni raquolaquo Clausit super eum raquo dictum est interdixit ei nepossit exire id est vetitum transgredi laquo Signavitautem raquo quod addidit significasse mihi videturquia occultum esse voluit qui pertineant adpartem diaboli et qui non [85] pertineant Hocquippe in saeligculo isto prorsus latet quia et quividetur stare utrum sit casurus et qui videturjacere utrum sit surrecturus incertum est Ab eisautem gentibus seducendis hujus interdictivinculo et claustro diabolus prohibetur atquecohibetur quas pertinentes ad Christumseducebat antea vel tenebat Has enim Deuselegit ante mundi constitutionem105 eruere depotestate tenebrarum et transferre in regnum Filii
104 Psal CIV 8105 Ephes I 4
103
charitatis suaelig sicut Apostolus ait106 Namseducere illuni gentes etiam nunc et secumtrahere in aeligternam pœnam sed nonpraeligdestinatas in aeligternam vitam quis fidelisignorat Nec moveat quod saeligpe diabolus seducitetiam illos qui jam regenerati in Christo viasingrediuntur Dei laquo Novit enim Dominus qui suntejus107 raquo ex his in aeligternam damnationemneminem ille seducit Sic enim novit eosDominus ut Deus quem nihil latet etiamfuturorum non ut homo qui hominem adpraeligsens videt (si tamen videt cujus cor nonvidet) qualis autem postea sit futurus nec seipsum videt Ad hoc ergo ligatus est diabolus etinclusus in abysso ut jam non seducat gentes exquibus constat Ecclesia quas antea seductastenebat antequam esset Ecclesia Nec enimdictum est ut non seduceret aliquem sed laquo Utnon seduceret inquit jam gentes raquo in quibusEcclesiam procul dubio voluit intelligi laquo Donecfiniantur inquit mille anni raquo id est aut quodremanet de sexto die qui constat ex mille annis aut omnes anni quibus deinceps hoc saeligculumperagendum est
IV Nec sic accipiendum est quod ait laquo Utnon seduceret jam gentes donec finiantur milleanni quasi postea seducturus sit eas duntaxatgentes ex quibus praeligdestinata constat Ecclesia a
106 Coloss I 13107 2 Tim II 19
104
quibus seducendis illo est vinculo claustroqueprohibitus Sed aut illa locutione dictum est [86]quaelig in Scripturis aliquoties invenitur qualis est inPsalmo laquo Sic oculi nostri ad Dominum Deumnostrum donec misereatur nostri108 raquo nequeenim cum misertus fuerit non erunt oculiservorum ejus ad Dominum Deum suum autcerte iste est ordo verborum laquo Et clausit etsignavit super eum donec finiantur mille anni raquoquod vero interposuit laquo Ut non seduceret jamgentes raquo ita se habet ut ab hujus ordinisconnexione sit liberum et seorsus intelligendumvelut si post adderetur ut sic se haberet totasententia laquo Et clausit et signavit super eumdonec finiantur mille anni ut non seduceret jamgentes raquo id est ideo clausit donec finiantur milleanni ut jam non seduceret gentes
CAPUT VIII
De alligatione et solutione diaboliI laquo POST haeligc inquit oportet eum solvi brevi
tempore109 raquo Si hoc est diabolo ligari et includiEcclesiam non posse seducere haeligc ergo eritsolutio ejus ut possit Absit nunquam enim abillo Ecclesia seducetur praeligdestinata et electa antemundi constitutionem de qua dictum est laquo Novit Dominus qui sunt ejus110 raquo et tamen hic
108 Psal CXXII 2109 Apoc XX 3110 2 Tim II 19
105
erit etiam illo tempore quo solvendus estdiabolus sicut ex quo est instituta hic fuit et eritomni tempore in suis utique qui succeduntnascendo monentibus Nam paulo post dicitquod solutus diabolus seductas gentes toto orbeterrarum attrahet in bellum adversus eamquorum hostium numerus erit ut arena marislaquo Et ascenderunt inquit super terraelig latitudinemet [87] cinxerunt castra sanctorum et dilectamcivitatem et descendit ignis de cœlo a Deo etcomedit cos et diabolus qui seducebat eosmissus est in stagnum ignis et sulphuris ubi etbestia et pseudopropheta et cruciabantur die acnocte in saeligcula saeligculorum111 raquo Sed hoc jam adjudicium novissimum pertinet quod nuncpropterea commemorandum putavi ne quisexistimet eo ipso parvo tempore quo solveturdiabolus in hac terra Ecclesiam non futuram illohic eam vel non inveniente cum fuerit solutusvel absumente cum fuerit modis omnibuspersecutus Non itaque per totum hoc tempusquod liber iste complectitur a primo scilicetadventu Christi usque in saeligculi finem quo eritsecundus ejus adventus ita diabolus alligatur utejus haeligc ipsa sit alligatio per hoc intervallumquod mille annorum numero appellat nonseducere Ecclesiam quandoquidem illam necsolutus utique seducturus est Nam profecto si eialligari est non posse seducere sive non111 Apoc XX 8-10
106
permitti quid erit solvi nisi posse seducere sivepermitti Quod absit ut liat sed alligatio diaboliest non permitti exercere totam tentationemquam potest vel vi vel dolo ad seducendoshomines in partem suam cogendo violenterfraudulenterve fallendo Quod si permitteretur intam longo tempore et tanta infirmitate multorumplurimos tales quales Deus id perpeti non vult etfideles dejiceret et ne crederent impediret quodne faceret alligatus est
II Tunc autem solvetur quando et brevetempus erit Nam tribus annis et sex mensibuslegitur totis suis suorumque viribus saeligviturus ettales erunt cum quibus ei belligerandum est utvinci tanto ejus impetu insidiisque non possint Siautem nunquam solveretur minus appareret ejusmaligna potentia minus sanctaelig [88] Civitatisfidelissima patientia probaretur minus deniqueperspiceretur quam magno ejus malo tam benefuerit usus Omnipotens qui cum nec omninoabstulit a tentatione sanctorum quamvis abeorum interioribus hominibus ubi in Deumcreditur foras missum ut forinsecus ejusoppugnatione proficerent et in eis qui sunt exparte ipsius alligavit ne quantam posseteffundendo et exercendo malitiam innumerabilesinfirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari etimpleri oportebat alios credituros alios jamcredentes a fide pietatis hos deterreret hosfrangeret et solvet in fine ut quam fortem
107
adversarium Dei Civitas superaverit cum ingentigloria sui redemptoris adjutoris liberatorisaspiciat In eorum sane qui tunc futuri suntsanctorum atque fidelium comparatione quidsumus Quandoquidem ad illos probandostantus solvetur inimicus cum quo nos ligatotantis periculis dimicamus Quamvis et hoctemporis intervallo quosdam milites Christi tamprudentes et fortes fuisse atque esse non dubiumest ut etiamsi tunc in ista mortalitate viverentquando ille solvetur omnes insidias ejus atqueimpetus et caverent sapientissime et patientissimesustinerent
III Haeligc autem alligatio diaboli non solumfacta est ex quo cœpit Ecclesia praeligter Judaeligamterram in nationes alias aliasque dilatari sedetiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeligculiquo solvendus est Quia et nunc homines abinfidelitate in qua ipse eos possidebatconvertuntur ad fidem et usque in illuni finemsine dubio convertentur et utique unicuique istefortis tunc alligatur quando ab illo tanquam vasejus eripitur et abyssus ubi inclusus est non ineis consumpta est quando sunt mortui qui tuncerant quando esse cœpit inclusus sedsuccesserunt eis alii nascendo atque succeduntdonec finiatur hoc sacculum qui oderintChristianos in quorum [89] quotidie velut inabysso caeligcis et profundis cordibus includaturUtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et
108
mensibus sex quando solutus totis viribussaeviturus est aliquis in qua non fuerat sitaccessurus ad fidem nonnulla quaeligstio estQuomodo enim stabit quod dictum est laquo Quisintrat in domum fortis ut vasa ejus eripiat nisiprius alligaverit fortem112 raquo si etiam solutoeripiuntur Ac per hoc ad hoc cogere videtur istasententia ut credamus illo licet exiguo temporeneminem accessurum esse populo christiano sedcum eis qui jam Christiani reperti fuerintdiabolum pugnaturum ex quibus etiamsi aliquivicti secuti eum fuerint non eos adpraeligdestinatum filiorum Dei numerum pertinereNeque enim frustra idem Joannes apostolus quiet hanc Apocalypsim scripsit in Epistola sua dequibusdam dicit laquo Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis nam si fuissent ex nobismansissent utique nobiscum113 raquo Sed quid fiet deparvulis Nimium quippe incredibile est nullosjam natos et nondum baptizatos praeligoccupariChristianorum filios illo tempore infantes nullosetiam ipsis nasci jam diebus aut si erunt non eosa parentibus suis ad lavacrum regenerationismodo quocumque perduci Quod si fiet quopacto soluto jam diabolo vasa ista eripientur incujus domum nemo intrat ut vasa ejus eripiatnisi prius alligaverit eum Imo vero id potius estcredendum nec qui cadant de Ecclesia nec qui
112 Matth XII 29113 1 Joan II 19
109
accedant Ecclesiaelig illo tempore defuturos sedprofecto tam fortes erunt et parentes probaptizandis parvulis suis et hic qui tunc primituscredituri sunt ut illum fortem vincant etiam nonligatum id est omnibus qualibus antea nunquamvel artibus insidiantem vel urgentem viribus etvigilanter intelligant et toleranter ferant ac sic illietiam non ligato eripiantur Nec ideo [90] falsaerit evangelica illa sententia laquo Quis intrat indomum fortis ut vasa ejus eripiat nisi priusalligaverit fortem raquo Secundum enim sententiaeligejus veritatem ordo iste servatus est ut priusalligaretur fortis ereptisque vasis ejus longelateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmisita multiplicaretur Ecclesia ut ex ipsa rerumdivinitus praeligdictarum et impletarum robustissimafide etiam soluto vasa possit auferre Sicut enimfatendum est multorum refrigescere charitatemcum abundat iniquitas et inusitatis maximisquepersecutionibus atque fallaciis diaboli jam solutieos qui in libro vitaelig scripti non sunt esse multoscessuros ita cogitandum est non solum quosbonos fideles illud tempus inveniet sed nonnullosetiam qui foris adhuc erunt adjuvante Dei gratiaper considerationem Scripturarum in quibus etalia et finis ipse praelignuntiatus est quem venirejam sentiunt ad credendum quod non credebantfuturos esse firmiores et ad vincendum etiamnon ligatum diabolum fortiores Quod si ita eritpropterea praeligcessisse dicenda est ejus alligatio ut
110
et ligati et soluti expoliatio sequeretur quoniamde hac re dictum est laquo Quis intrabit in domumfortis ut vasa ejus eripiat nisi prius alligaveritfortem raquo [91]
CAPUT IX
Quod sit regnum sanctorum cum Christo per milleannos et in quo discernatur a regno aeligterno
I INTEREA dum mille annis ligatus estdiabolus114 sancti regnant cum Christo etiam ipsismille annis eisdem sine dubio et eodem modointelligendis id est isto jam tempore prioris ejusadventus Excepto quippe illo regno de quo infine dicturus est laquo Venite benedicti Patris meipossidete paratum vobis regnum115 raquo nisi alioaliquo modo longe quidem impari jam nuncregnarent cum illo sancti ejus quibus ait laquo Ecceego vobiscum sum usque in consummationemsaeligculi116 raquo profecto non etiam nunc dicereturEcclesia regnum ejus regnumve cœlorum Namutique isto tempore in regno Dei eruditur scribaille qui profert de thesauro suo nova et vetera117de quo supra locuti sumus Et de Ecclesiacollecturi sunt zizania messores illi quaelig permisitcum tritico simul crescere usque ad messem quod exponens ait laquo Messis est finis saeligculi
114 Apoc XX 9115 Matth XXV 34116 Id XXVIII 20117 Id xiii 52
111
messores autem Angeli sunt Sicut ergocolliguntur zizania et igni comburuntur sic eritin consummatione saeligculi mittet Filius hominisAngelos suos et colligent de regno ejus omniascandala118 raquo Numquid de regno illo ubi nullasunt scandala De isto ergo regno ejus quod esthic Ecclesia colligentur Item dicit laquo Qui solveritunum de mandatis istis minimis et docuerit sic[92] homines minimus vocabitur in regnocœlorum qui autem fecerit et sic docueritmagnus vocabitur in regno cœlorum119 raquoUtrumque dicit in regno cœlorum et qui nonfacit mandata quaelig docet hoc est enim solverenon servare non facere et illum qui facit et sicdocet sed istum minimum illum magnum Etcontinuo secutus adjungit laquo Dico enim vobisquia nisi abundaverit justitia vestra superScribarum et Pharisaeligorum120 raquo id est superjustitiam eorum qui solvunt quod docent DeScribis enim et Pharisaeligis dicit alio loco laquo Quoniam dicunt et non faciunt121 raquo Nisi ergosuper eos abundaverit justitia vestra id est ut vosnon solvatis sed faciatis potius quod docetislaquo Non intrabitis inquit in regnum cœlorum raquoAlio modo igitur intelligendum est regnumcœlorum ubi ambo sunt et ille scilicet qui solvit
118 Ibid 39-41119 Matth V 19120 Ibid 20121 Id XXIII 3
112
quod docet et ille qui facit sed ille minimus istemagnus alio modo autem regnum cœlorumdicitur quo non intrat nisi ille qui facit Ac perhoc ubi utrumque genus est Ecclesia est qualisnunc est ubi autem illud solum erit Ecclesia estqualis tunc erit quando malus in ea non erit ErgoEcclesia et nunc est regnum Christi regnumquecœlorum Regnant itaque cum illo etiam nuncsancti ejus aliter quidem quam tunc regnabunt nec tamen cum illo regnant zizania quamvis inEcclesia cum tritico crescant Regnant enim cumillo qui faciunt quod Apostolus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum sunt sapiteubi Christus est in dextera Dei sedens quaeligsursum sunt quaeligrite non quaelig super terram122 raquoDe qualibus item dicit quod eorum conversatiosit in cœlis Postremo regnant cum illo qui eomodo sunt in regno ejus ut sint etiam ipsiregnum ejus Quomodo autem sunt regnumChristi qui ut alia taceam quamvis ibi sint donec[93] colligantur in fine saeligculi de regno ejus omniascandala tamen illic sua quaeligrunt non quaelig JesuChristi
II De hoc ergo regno militiaelig123 in quo adhuccum hoste confligitur et aliquando repugnaturrepugnantibus vitiis aliquando cedentibusimperatur donec veniatur ad illud pacatissimumregnum ubi sine hoste regnabitur et de hac
122 Coloss III 1 2123 Philip III 20
113
prima resurrectione quaelig nunc est liber iste sicloquitur Cum enim dixisset alligari diabolummille annis et postea solvi brevi tempore moxrecapitulando quid in istis mille annis agatEcclesia vel agatur in ea laquo Et vidi inquit sedes etsedentes supereas et judicium datum est124 raquo Nonhoc putandum est de ultimo judicio dici sedsedes praeligpositorum et ipsi praeligpositi intelligendisunt per quos Ecclesia nunc gubernaturJudicium autem datum nullum meliusaccipiendum videtur quam id quod dictum est laquo Quaelig ligaveritis in terra ligata erunt et in cœlo et quaelig solveritis in terra soluta erunt et incœlo125 raquo Unde Apostolus laquo Quid enim mihi estinquit de his qui foris sunt judicare Nonne dehis qui intus sunt vos judicatis126 Et animaeliginquit occisorum propter testimonium Jesu etpropter verbum Dei127 raquo subauditur quod posteadicturus est laquo Regnaverunt cum Jesu milleannis raquo animaelig scilicet Martyrum nondum sibicorporibus suis redditis Neque enim piorumanimaelig mortuorum separantur ab Ecclesia quaeligetiam nunc est regnum Christi Alioquin nec adaltare Dei fieret eorum memoria incommunicatione corporis Christi nec aliquidprodesset ad ejus in periculis baptismum currere
124 Apoc XX 4125 Matth XVIII 18126 1 Cor V 12127 Apoc xx 4
114
ne sine illo finiatur haeligc vita nec adreconciliationem si forte per pœnitentiammalamve conscientiam quisque ab eodem corporeseparatus est Cur enim fiunt ista nisi quia [94]fideles etiam defuncti membra ejus sunt Quamvis ergo cum suis corporibus nondum jamtamen eorum animaelig regnant cum illo dum istimille anni decurrunt Unde in hoc eodem libro etalibi legitur laquo Beati mortui qui in Dominomoriuntur a modo et jam dicit Spiritus utrequiescant a laboribus suis nam opera eorumsequuntur illos128 raquo Regnat itaque cum Christonunc primum Ecclesia in vivis et mortuislaquo Propterea enim sicut dicit Apostolus mortuusest Christus ut et vivorum et mortuorumdominetur129 raquo Sed ideo tantummodo Martyrumanimas commemoravit quia ipsi praeligcipueregnant mortui qui usque ad mortem proveritate certaverunt Sed a parte totum etiamcaeligteros mortuos intelligimus pertinentes adEcclesiam quod est regnum Christi
III Quod vero sequitur laquo Et si qui nonadoraverunt bestiam nec imaginem ejus necacceperunt inscriptionem in fronte aut in manusua130 raquo simul de vivis ac mortuis debemusaccipere Quaelig sit porro ista bestia quamvis sildiligentius inquirendum non tamen abhorret a
128 Apoc XIV 13129 Rom XIV 9130 Apoc XX 4
115
fide recta ut ipsa impia Civitas intelligatur eipopulus infidelium contrarius populo fideli etCivitati Dei Imago vero ejus simulatio ejus mihividetur in eis videlicet hominibus qui velut fidemprofitentur et infideliter vivunt Fingunt enim seesse quod non sunt vocanturque non veracieffigie sed fallaci imagine Christiani Ad eam-dem namque bestiam pertinent non solum aperteinimici nominis Christi et ejus gloriosissimasCivitatis sed etiam zizania quaelig de regno ejusquod est Ecclesia in fine saeligculi colligenda suntEt qui sunt qui non adorant bestiam necimaginem ejus nisi qui faciunt quod aitApostolus laquo Ne sitis jugum ducentes cuminfidelibus131 raquo Non adorant enim id est nonconsentiunt non subjiciuntur neque [95]accipiunt inscriptionem notam scilicet criminisin fronte propter professionem in manu propteroperationem Ab his igitur malis alieni sive adhucin ista mortali carne viventes sive defunctiregnant cum Christo jam nunc quodam modohuic tempori congruo per totum hoc intervallumquod numero mille significatur annorum
IV laquo Reliqui eorum inquit non vixerunt132Hora enim nunc est cum mortui audient vocemFilii Dei et qui audierint vivent133 raquo reliqui veroeorum non vivent Quod vero subdidit laquo Donec
131 2 Cor VI 14132 Apoc XX 5133 1 Joan V 25
116
finiantur mille anni intelligendum est quod eotempore non vixerunt quo vivere debuerunt advitam scilicet de morte transeundo Et ideo cumdies venerit quo fiat et corporum resurrectio nonad vitam de monumentis procedent sed adjudicium ad damnationem scilicet quaelig secundamors dicitur Donec enim finiantur mille anniquicumque non vixerit id est isto toto temporequo agitur prima resurrectio non audierit vocemFilii Dei et ad vitam de morte transierit profectoin secunda resurrectione quaelig carnis est inmortem secundam cum ipsa carne transibitSequitur enim et dicit laquo Haeligc resurrectio primaest Beatus et sanctus qui habet in hac primaresurrectione partem134 raquo id est particeps ejus estIpse est autem particeps ejus qui non solum amorte quaelig in peccatis est reviviscit verumetiamin eo quod revixerit permanebit laquo In istis inquitsecunda mors non habet potestatem raquo Habetergo in reliquis de quibus superius ait laquo Reliquieorum non vixerunt donec finiantur mille anni raquoquoniam isto toto temporis intervallo quod milleannos vocat quantumcumque in eo quisqueeorum vixit in corpore non revixit a morte inqua eum tenebat impietas ut sic reviviscendo [96]primaelig resurrectionis particeps fieret atque in eopotestatem secunda mors non haberet
CAPUT X
134 Apoc XX 5 6
117
Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionemad sola corpora non etiam ad animas pertinere
SINT qui putant resurrectionem dici nonposse nisi corporum ideoque istam quoque incorporibus primam futuram esse contenduntQuorum enim est inquiunt cadere eorum estresurgere Cadunt autem corpora moriendo namet a cadendo cadavera nuncupantur Non ergoanimarum inquiuntresurrectio potest esse sedcorporum Sed quid contra Apostolum dicuntqui eam resurrectionem appellat Namsecundum interiorem non secundum exterioremhominem utique resurrexerant quibus ait laquo Siresurrexistis cum Christo quaelig sursum suntsapite135 raquo Quem sensum verbis aliis alibi posuitdicens laquo Ut quemadmodum Christus a mortuisresurrexit per gloriam Patris sic et nos in novitatevitaelig ambulemus136 raquo Hinc est et illud laquo Surge quidormis et exurge a mortuis et illuminabit teChristus137 raquo Quod autem dicuntnon posseresurgere nisi qui cadunt et ideo putantresurrectionem ad corpora non ad animaspertinere quia corporum est cadere cur nonaudiunt laquo Non recedatis ab illo ne cadatis raquo etlaquo Suo Domino stat aut cadit138 raquo et laquo Qui putat
135 Coloss III 2136 Rom VI 4137 Ephes V 14138 Rom XIV 4
118
se stare videat ne cadat139 raquo Puto enim quod inanima non in corpore casus iste [97] cavendusest Si igitur cadentium est resurrectio caduntautem et animaelig profecto et animas resurgereconfitendum est Quod autem cum dixisset laquo Inistis secunda mors non habet potestatem raquoadjunxit atque ait laquo Sed erunt sacerdotes Dei etChristi et regnabunt cum eo mille annis140 raquo nonutique de solis episcopis et presbyteris dictum estqui proprie jam vocantur in Ecclesia sacerdotes sed sicut omnes Christianos dicimus proptermysticum chrisma sic omnes sacerdotesquoniam membra sunt unius sacerdotis Dequibus apostolus Petrus laquo Plebs inquit sanctaregale sacerdotium141 raquo Sane licet breviter atquetranseunter insinuavit Deum esse Christumi
dicendo laquo Sacerdotes Dei et Christi raquo hoc estPatris et Filii quamvis propter formam servisicut filius hominis ita etiam sacerdos Christuseffectus sit in aeligternum secundum ordinemMelchisedech142 De qua re in hoc Opere nonsemel diximus
CAPUT XI
De Gog et Magog quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope finem saeligculi diabolus incitabit
139 1 Cor X 12140 Apoc XX 6141 1 Petr II 9142 Psal CIX 4
119
laquo ET cum finiti fuerint inquit mille annisolvetur Satanas de custodia sua et exibit adseducendas nationes quaelig sunt in quatuor angulisterraelig Gog et Magog et trahet eos in bellumquorum numerus est ut arena maris143 raquo Ad hocergo tunc seducet ut in hoc bellum trahat Namet antea modis quibus poterat per [98] malamulta et varia seducebat laquo Exibit raquo autem dictumest in apertam persecutionem de latebris erumpetodiorum Haeligc enim erit novissima persecutionovissimo imminente judicio quam sanctaEcclesia toto terrarum orbe patietur universascilicet Civitas Christi ab universa diaboli Civitatequantacumque erit utraque super terram Gentesquippe istaelig quas appellat Gog et Magog non sicsunt accipiendaelig tanquam sint aliqui in aliquaparte terrarum barbari constituti sive quosquidam suspicantur Getas et Messagetas propterlitteras horum nominum primas sive aliquos aliosalienigenas et a romano jure sejunctos Totonamque orbe terrarum significati sunt isti essecum dictum est laquo Nationes quaelig sunt in quatuorangulis terraelig raquo easque subjecit esse laquo Gog etMagog raquo Quorum interpretationem nominumesse comperimus Gog tectum Magog de tecto tanquam domus et ipse qui procedit de domoGentes igitur sunt in quibus diabolum velut inabysso superius intelligebamus inclusum et ipsede illis quodam modo sese efferens et procedens 143 Apoc XX 7
120
ut illaelig sint tectum ipse de tecto Si autemutrumque referamus ad gentes non unum horumad illas alterum ad diabolum et tectum ipsaeligsunt quia in eis nunc includitur et quodam modotegitur inimicus antiquus et de tecto ipsaelig eruntquando in apertum odium de operto erupturaesunt Quod vero ait laquo Et ascenderunt super terraeliglatitudinem et cinxerunt castra sanctorum etdilectam civitatem144 raquo non utique ad unumlocum venisse vel venturi esse significati suntquasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorumet dilecta civitas cum haeligc non sit nisi ChristiEcclesia toto terrarum orbe diffusa ac per hocubicumque tunc erit quaelig in omnibus gentibuserit quod significatum est nomine latitudinis [99]terraelig ibi erunt castra sanctorum ibi erit dilectaDeo civitas ejus ibi ab omnibus inimicis suisquia et ipsi in omnibus gentibus cum illa eruntpersecutionis illius immanitate cingetur hoc estin angustias tribulationis arctabitur urgebiturconcludetur nec militiam suam deseret quaeligvocabulo est appellata castrorum
CAPUT XII
An ad ultimum supplicium pertineat impiorum3
quod descendisse ignis de cœlo et eosdem comedissememoratur
144 Apoc XX 8
121
QUOD vero ait laquo Et descendit ignis de cœloet comedit eos145 raquo non extremum putandum estid esse supplicium quod erit cum diceretur laquo Discedite a me maledicti in ignem aeligternum146 raquoTunc quippe in ignem mittentur ipsi non ignis decœlo veniet super ipsos Hic autem beneintelligitur laquo Ignis de cœlo raquo de ipsa firmitatesanctorum qua non cessuri sunt saeligvientibus uteorum faciant voluntatem Firmamentum enimest cœlum cujus firmitate illi cruciabunturardentissimo zelo quoniam non poteruntattrahere in partes Antichristi sanctos Christi Etipse erit ignis qui comedet cos et hoc laquo a Deo raquoquia Dei munere insuperabiles fiunt sancti undeexcruciantur inimici Sicut enim in bono positumest laquo Zelus domus tuaelig comedit me raquo ita econtrario laquo Zelus occupavit plebem ineruditamet nunc ignis contrarios comedet147 raquo laquo Et nunc raquoutique excepto scilicet ultimi illius igne judiciiAut si eam plagam qua [100] percutiendi suntEeclesiaelig persecutores veniente jam Christo quosviventes inveniet super terram quando interficietAntichristum spiritu oris sui148 ignem appellavitdescendentem de cœlo eosque comedentemneque hoc ultimum supplicium erit impiorum
145 Apoc XX 9146 Matth XXV 41147 Psal LXVIII 10 Isai XXVI 11 juxta LXX148 2 Thess II 8 et Apoc XX 9
122
sed illud quod facta corporum resurrectionepassuri sunt
CAPUT XIII
An tempus persecutionis Antichristi mille annisannumerandum sit
HAEligC persecutio novissima quaelig futura est ahAnti- christo (sicut jam diximus quia et in hoclibro superius et apud Danielem prophetampositum est) tribus annis et sex mensibus eritQuod tempus quamvis exiguum utrum ad milleannos pertineat quibus et diabolum ligatum dicitet sanctos regnare cum Christo an eisdem annishoc parvum spatium superaddatur atque sit extramerito ambigitur Quia si dixerimus ad eosdemannos hoc pertinere non tanto tempore sedprolixiore cum Christo regnum sanctorumreperietur extendi quam diabolus alligariProfecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsapraeligcipue persecutione regnabunt mala tantavincentes quando jam diabolus non erit alligatusut eos persequi omnibus viribus possitQuomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annisutrumque determinat diaboli scilicet alligationemregnumque sanctorum cum trium annorum etsex mensium intervallo prius desinat alligatiodiaboli quam regnum sanctorum in his milleannis cum [101] Christo Si autem dixerimusparvum persecutionis hujus hoc spatium noncomputandum in mille annis sed eis impletis
123
potius adjiciendum ut proprie possit intelligiquod cum dixisset laquo Sacerdotes Dei et Christiregnabunt cum eo mille annis raquo adjecit laquo Et cumfiniti fuerint mille anni solvetur Satanas decustodia sua raquo isto enim modo et regnumsanctorum et vinculum diaboli simul cessaturaesse significat ut deinde persecutionis illiustempus nec ad sanctorum regnum nec adcustodiam Satanaelig quorum utrumque in milleannis est perlinere sed superadditum et extracomputandum esse credatur cogemur faterisanctos in illa persecutione regnaturos non essecum Christo Sed quis audeat dicere tunc cum illonon regnatura sua membra quando ei maximeatque fortissime cohaeligrebunt et quo temporequanto erit acrior impetus belli tanto major glorianon cedendi tanto densior corona martyrii Autsi propter tribulationes quas passuri sunt nondicendi sunt regnaturi consequens erit ut etiamsuperioribus diebus in eisdem mille annisquicumque tribulabantur sanctorum eo ipsotempore tribulationis suaelig cum Christo nonregnasse dicantur ac per hoc et illi quorumanimas auctor libri hujus vidisse se scribitoccisorum propter testimonium Jesu et propterverbum Dei non regnabant cum Christo quandopatiebantur persecutionem et ipsi regnumChristi non erant quos Christus excellentiuspossidebat Absurdissimum id quidem et omnimodo aversandum Sed certe animaelig victrices
124
gloriosissimorum Martyrum omnibus doloribusac laboribus superatis atque finitis posteaquammortalia membra posuerunt cum Christo utiqueregnaverunt et regnant donec finiantur milleanni ut postea receptis etiam corporibus jamimmortalibus regnent Proinde tribus illis annisatque dimidio animaelig [102] occisorum pro ejusmartyrio et quaelig antea cie corporibus exierunt etquaelig ipsa novissima persecutione sunt exituraeligregnabunt cum illo donec finiatur mortalesaeligculum et ad illud regnum ubi mors non erittranseatur Quocirca cum Christo regnantiumsanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboliet custodiae quia illi cum suo rege Dei Filio jamdiabolo non ligato etiam per tres illos annos acsemissem regnabunt Remanet igitur ut cumaudimus laquo Sacerdotes Dei et Christi regnabuntcum illo mille annis et cum finiti fuerint milleanni solvetur Satanas de custodia sua149 raquo autnon regni hujus sanctorum intelligamus annosmille finiri sed vinculi diaboli atque custodiaelig utannos mille id est annos omnes suos quaeligquepars habeat diversis ac propriis prolixitatibusfiniendos ampliore sanctorum regno breviorediaboli vinculo aut certe quoniam triumannorum et sex mensium brevissimum spatiumest computari noluisse credatur sive quod minusSatanaelig vinculum sive quod amplius videturregnum habere sanctorum sicut de quadringentis149 Apoc XX 6
125
annis in sexto-decimo hujus Operis voluminedisputavi quoniam plus aliquid erant et tamenquadringenti sunt nuncupati et talia saeligpereperiuntur in Litteris sacris si quis advertat [103]
CAPUT XIV
De damnatione diaboli cum suis et perrecapitulationem de resurrectione corporea omniummortuorum et de judicio ultimaelig retributionis
POST hanc autem commemorationemnovissimae persecutionis breviter complectiturtotum quod ultimo jam judicio diabolus et cumsuo principe Civitas inimica passura est Dicitenim laquo Et diabolus qui seducebat eos missus estin stagnum ignis et sulphuris quo bestia etpseudopropheta et cruciabuntur die ac nocte insaeligcula saeligculorum150 raquo Bestiam bene intelligiipsam impiam Civitatem supra jam diximusPseudo vero propheta ejus aut Antichristus estaut imago illa id est figmentum de quo ibi locutisumus Post haeligc ipsum novissimum judiciumquod erit in secunda resurrectione mortuorumquaelig corporum est recapitulando narransquomodo fuerit sibi revelatum laquo Et vidi inquitthronum magnum et candidum et sedentemsuper eum cujus a facie fugit cœlum et terra etlocus eorum inventus non est151 raquo Non ait laquo Vidithronum magnum et candidum et sedentem
150 Apoc XX 9 10151 Ibid 11
126
super eum et ab ejus facie fugit cœlum et terra raquoquoniam non tunc factura est id est antequamesset de vivis et mortuis judicatum sed eum sevidisse dixit in throno sedentem a cujus faciefugit cœlum et terra sed postea Peracto quippejudicio tunc esse desinet hoc cœlum et haeligc terraquando incipiet esse cœlum novum et terra novaMutatione namque rerum non omni modointeritu transibit hic mundus Unde et Apostolus[104] ait laquo Praeligterit enim figura hujus mundivolo vos sine sollicitudine esse152 raquo Figura ergopraeligterit non natura Cum ergo se Joannes vidissedixisset sedentem super thronum a cujus faciequod postea futurum est fugit cœlum et terra laquo Et vidi inquit mortuos magnos et pusillos etaperti sunt libri et alius liber apertus est qui estvitaelig uniuscujusque et judicati sunt mortui exipsis scripturis librorum secundum facta sua153 raquoLibros dixit esse apertos et librum sed librumcujusmodi non tacuit laquo Qui est inquit vitaeliguniuscujusque raquo Ergo illi Libri quos priore locoposuit intelligendi sunt sancti et veteres et noviut in illis ostenderetur quaelig Deus fieri sua mandatajussisset in illo autem qui est vitaeliguniuscujusque quid horum quisque non fecissetsive fecisset Qui liber si carnali ter cogitetur quisejus magnitudinem aut longitudinem valeataeligstimare Aut quanto tempore legi poterit liber
152 1 Cor VII 31 32153 Apoc XX 12
127
in quo scriptaelig sunt universae vitaelig universorum An tantus Angelorum numerus aderit quantushominum erit et vitam suam quisque ab Angelosibi adhibito audiet recitari Non ergo unus libererit omnium sed singuli singulorum Scripturavero ista unum volens intelligi laquo Et alius inquitliber apertus est raquo Quaeligdam igitur vis estintelligenda divina qua fiet ut cuique opera suavel bona vel mala cuncta in memoriamrevocentur et mentis intuitu mira celeritatecernantur ut accuset vel excuset scientiaconscientiam atque ita simul et omnes et singulijudicentur Quaelig nimirum vis divina libri nomenaccepit In ea quippe quodam modo legiturquidquid ea faciente recolitur Et autem ostendatqui mortui judicandi sint pusilli et magnirecapitulando dicit tanquam ad id rediens quodpraeligterierat potiusve distulerat laquo Et exhibuitmare mortuos qui in eo erant et [105] mors etinfernus reddiderunt mortuos quos in sehabebant154 raquo Hoc procul dubio prius factum estquam essent mortui judicati et tamen illud priusdictum est Hoc est ergo quod dixi recapitulandocum ad id rediisse quod intermiserat Nunc autemordinem tenuit atque ut explicaretur ipse ordocommodius etiam de judicatis mortuis quod jamdixerat suo repetivit loco Cum enim dixisset laquo Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant etmors et infernus reddiderunt mortuos quos in se154 Apoc XX 13
128
habebant raquo mox addidit quod paulo anteposuerat laquo Et judicati sunt singuli secundumfacta sua raquo Hoc est enim quod supra dixerat laquo Et judicati sunt mortui secundum facta sua raquo
CAPUT XV
Qui sint mortui quos ad judicium exhibuit marevel quos mors et inferi reddiderunt
SED qui sunt mortui quos exhibuit mare quiin eo erant Neque enim qui in mare moriunturnon sunt in inferno aut corpora eorum servanturin mari aut quod est absurdius mare habebatbonos mortuos et infernus malos Quis hocputaverit Sed profecto convenienter quidam hocloco mare pro isto saeligculo positum accipiuntCum ergo et quos hic inveniet Christus incorpore constitutos simul significaret cum iis quiresurrecturi sunt judicandos etiam ipsos mortuosappellavit et bonos quibus dicitur laquo Mortuienim estis et vita vestra abscondita est cumChristo in Deo155 raquo et [106] malos de quibusdicitur laquo Sine mortuos sepelire mortuos suos156 raquoPossunt mortui etiam propter hoc dici quodmortalia gerunt corpora unde Apostolus laquo Corpus quidem inquit mortuum est propterpeccatum spiritus autem vita est propterjustitiam157 raquo utrumque in homine vivente atque
155 Coloss III 3156 Matth VIII 22157 Rom VIII 10
129
in hoc corpore constituto esse demonstrans etcorpus mortuum et spiritum vitam Nec tamendixit corpus mortale sed mortuum quamviseadem paulo post etiam mortalia corpora sicutusitatius vocantur appellet Hos ergo mortuosexhibuit mare qui in eo erant id est exhibuithomines hoc saeligculum quicumque in eo erantquia nondum obierant laquo Et mors et infernusinquit reddiderunt mortuos quos in sehabebant158 raquo Mare exhibuit quia sicut inventisunt affuerunt mors vero et infernusreddiderunt quoniam vitaelig de qua jam exierantrevocarunt Nec frustra fortasse non satis fuit utdiceret laquo mors raquo aut laquo infernus raquo sed ututrumque dictum est Mors propter bonos quitantummodo mortem perpeti potuerunt non etinfernum infernus autem propter malos quietiam pœnas apud inferos pendunt Si enim nonabsurde credi videtur antiquos etiam sanctos quiventuri Christi tenuerunt fidem locis quidem atormentis impiorum remotissimis sed apudinferos fuisse donec eos inde sanguis Christi etad ea loca descensus erueret profecto deincepsboni fideles effuso illo pretio jam redemptiprorsus inferos nesciunt donec etiam receptiscorporibus bona recipiant quaelig merentur Cumautem dixisset laquo Et judicati sunt singulisecundum facta sua159 breviter subjecit
158 Ibid 11159 Apoc XX 12
130
quemadmodum fuerint judicati laquo Et mors etinfernus inquit missi sunt in stagnum ignis160 raquohis nominibus significans diabolum [107]quoniam mortis est auctor et infernarumpœnarum uni- versamque simul daemonumsocietatem Hoc est enim quod supra evidentiuspraeligoccupando jam dixerat laquo Et diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis etsulphuris raquo Quod ibi vero obscurius adjunxeratdicens laquo Quo et bestia pseudopropheta raquo hicapertius laquo Et qui w non sunt inventi inquit inlibro vitaelig scripti missi sunt in stagnum ignis161 raquoNon Deum liber iste commemorat ne oblivionefallatur sed praeligdestinationem significat eorumquibus aeligterna dabitur vita Neque enim nescit eosDeus et in hoc libro legit ut sciat sed potiusipsa ejus praeligscientia de illis quaelig falli non potestliber est vitaelig in quo sunt scripti id est antepraeligcogniti
CAPUT XVI
De cœlo novo et terra novaFINITO autem judicio quo praelignuntiavit
judicandos malos restat ut etiam de bonis dicatJam enim explicavit quod breviter a Dominodictum est laquo Ibunt isti in suppliciumaeligternum162 raquo sequitur ut explicet quod etiam ibi
160 Ibid 13161 Apoc XX 9162 Ibid 15
131
connectitur laquo Justi autem in vitam aeligternam Etvidi inquit cœlum novum et terram novamNam primum cœlum et prima terra recesseruntet mare jam non est163 raquo Isto fiet ordine quodsuperius praeligoccupando jam dixit vidisse se superthronum sedentem164 a cujus facie fugit cœlum etterra165 Judicatis quippe his qui scripti non suntin libro vitaelig et in aeligternum ignem [108] missis(qui ignis cujusmodi et in qua mundi vel rerumparte futurus sit hominem scire arbitrorneminem nisi forte cui Spiritus divinus ostendit)tunc figura hujus mundi mundanorum igniumconflagratione praeligteribit sicut factum estmundanarum aquarum inundatione diluvium Illaitaque ut dixi conflagratione mundanaelementorum corruptibilium qualitates quaeligcorporibus nostris corruptibilibus congruebantardendo penitus interibunt atque ipsa substantiaeas qualitates habebit quaelig corporibusimmortalibus mirabili mutatione conveniant utscilicet mundus in melius innovatus Apteaccommodetur hominibus etiam carne in meliusinnovatis Quod autem ait laquo Et mare jam nonest raquo utrum maximo illo ardore siccetur an etipsum vertatur in melius non facile dixerimCœlum quippe novum et terram novam futuramlegimus de mari autem novo aliquid me uspiam
163 Matth XXV 46164 Apoc XXI 1165 Id XX 11
132
legisse non recolo nisi quod in hoc eodem libroreperitur laquo Tanquam mare vitreum similecrystallo166 raquo Sed tunc non de isto fine saeligculiloquebatur nec proprie dixisse videtur mare sedlaquo Tanquam mare raquo Quamvis et nunc sicut amatprophetica locutio propriis verbis translatamiscere ac sic quodam modo velare quod diciturpotuit de illo mari dicere laquo Et mare jam nonest raquo de quo supra dixerat laquo Et exhibuit maremortuos qui in eo erant167 raquo Jam enim tunc nonerit hoc sacculum vita mortalium turbulentum etprocellosum quod maris homine figuravit [109]
CAPUT XVII
De Ecclesiaelig glorificatione sine fine post finemlaquo ET Civitatem inquit magnam Jerusalem
novam vidi descendentem de cœlo a Deoaptatam quasi novam nuptam ornatam maritosuo Et audivi vocem magnam de thronodicentem Ecce tabernaculum Dei cumhominibus et habitabit cum cis et ipsi eruntpopulus ejus et ipse Deus erit cum eis Etabsterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam et mors jam non erit neque luctusneque clamor sed nec ullus dolor quia prioraabierunt Et dixit sedens in throno Ecce novafacio omnia168 raquo De cœlo descendere ista Civitas
166 Apoc IV VI et XV 2167 Id XX 13168 Apoc XXI 1-5
133
dicitur quoniam cœlestis est gratia qua Deus eamfecit Propter quod ei dicit etiam per Isaiam laquo Ego sum Dominus faciens te169 raquo Et de cœloquidem ab initio sui descendit ex quo per hujussaeligculi tempus gratia Dei de super veniente perlavacrum regenerationis in Spiritu sancto missode cœlo subinde cives ejus accrescunt Sed perjudicium Dei quod erit novissimum per ejusFilium Jesum Christum tanta ejus et tam nova deDei munere claritas apparebit ut nulla remaneantvetustatis vestigia quandoquidem et corpora adincorruptionem atque immortalitatem novam exvetero corruptione atque mortalitate transibuntNam hoc de isto tempore accipere quo regnatcum Rege suo mille annis impudentiaelig nimiaeligmihi videtur cum apertissime dicat laquo AbstergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum et morsjam non [110] erit neque luctus neque clamorsed nec ullus dolor raquo Quis vero tam sit absurduset obstinatissima contentione vesanus qui audeataffirmare in hujus mortalitatis aerumnis non dicopopulum sanctum sed unumquemquesanctorum qui hanc vel ducat vel ducturus sitvel duxerit vitam nullas habentem lacrymas etdolores cum potius quanto quisque est sanctioret desiderii sancti plenior tanto sit ejus in orandofletus uberior An non est vox Civis supernaeligJerusalem laquo Factaelig sunt mihi lacrymaelig meaelig panis
169 Isai XL 8 juxta LXX
134
die ac noctaelig170 raquo Et laquo Lavabo per singulasnoctes lectum meum in lacrymis meis stratummeum rigabo171 raquo Et laquo Gemitus meus non estabsconditus a te172 raquo Et laquo Dolor meus renovatusest173 raquo Aut vero non ejus filii sunt quiingemiscunt gravati174 in quo nolunt expoliari sedsupervestiri ut absorbeatur mortale a vita Nonne ipsi sunt qui primitias habentes Spiritus175in semetipsis ingemiscunt adoptionemexpectantes redemptionem corporis sui An ipseapostolus Paulus non erat supernusJerosolymitanus vel non mullo magis hoc eratquando pro Israelitis fratribus carnalibus suistristitia illi erat magna et continuus dolor cordiejus176 Quando autem mors non erit in istaCivitate nisi quando dicetur laquo Ubi est morscontentio tua Ubi est mors aculeus tuus Aculeus autem mortis est peccatum177 raquo Quodtunc utique non erit quando dicetur laquo Ubi est raquoNunc vero non quilibet infimus cives illiusCivitatis sed idem ipse Joannes in Epistola suaclamat laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobis
170 Psal XLI 4171 Id VI 7172 Id XXXVII 10173 Id XXXVIII 3174 2 Cor V 4175 Rom VIII 23176 Id IX 2177 1 Cor XV 55 56
135
non est178 raquo Et in hoc quidem Libro cujus nomenest Apocalypsis obscure multa dicuntur ut [111]mentem legentis exerceant et pauca in eo sunt exquorum manifestati tine indagentur caeligtera cumlabore maxime quia sic eadem multis modisrepetit ut alia atque alia dicere videatur cumaliter atque haeligc ipsa dicere vestigetur Verum inhis verbis ubi ait laquo Absterget Deus omnemlacrymam ab oculis eorum et mors jam non eritneque luctus neque clamor sed nec ullusdolor raquo tanta luce dicta sunt de saeligculo futuro etimmortalitate atque aeligternitate sanctorum (tuncenim solum atque ibi solum ista non erunt) utnulla debeamus in Litteris sacris quaeligrere vellegere manifesta si haeligc putaverimus obscura
CAPUT XVIII
Quid apostolus Petrus de novissimo Dei judiciopraeligdicarit
NUNC jam videamus quid etiam apostolusPetrus de hoc judicio scripserit laquo Venient inquitin novissimo dierum illusione illudentessecundum proprias concupiscentias suas euntes etdicentes Ubi est promissum praeligsentiaelig ipsius ex quo enim patres dormierunt sic omniaperseverant ab initio creaturaelig Latet enim illoshoc volentes quia cœli erant olim et terra deaqua et per aquam constituta Dei verbo perquaelig qui tunc erat mundus aqua inundatus
178 1 Joan I 8
136
deperiit Qui autem nunc sunt cœli et terraeodem verbo repositi sunt igni reservandi indiem judicii et perditionis hominum impiorumHoc unum vero non lateat vos charissimi quiaunus dies apud Dominum sicut mille anni etmille anni sicut dies unus [112] Non tardatDominus promissum sicut quidam tarditatemexistimant sed patienter fert propter vos nolensaliquem perire sed omnes in pœnitentiamconverti Veniet autem dies Domini ut fur in quocœli magno impetu transcurrent elementa autemardentia resolventur et terra et quaelig in ipsa suntopera exurentur His ergo omnibus pereuntibusquales oportet esse vos in sanctisconversationibus expectantes et properantes adpraeligsentiam diei Domini per quam cœli ardentessolventur et elementa ignis ardore decoquentur Novos vero cœlos et terram novam secundumpromissa ipsius expectamus in quibus justitiainhabitat179 raquo Nihil hic dixit de resurrectionemortuorum sed sane de perditione mundi hujussatis Ubi etiam commemorans factum antediluvium videtur admonuisse quodam modoquatenus in fine hujus saeligculi mundum istumperiturum esse credamus Nam et illo temporeperisse dixit qui tunc erat mundum nec solumorbem terraelig verumetiam cœlos quos utique istosaerios intelligimus quorum locum ac spatiumtunc aqua crescendo superaverat Ergo totus aut179 2 Petr III 3-13
137
pene totus aer iste ventosus (quod cœlum velpotius cœlos vocat sed istos utique imos nonillos supremos ubi sol et luna et sideraconstituta sunt) conversus fuerat in humidamqualitatem atque hoc modo cum terra perieratcujus terraelig utique prior facies fuerat deletadiluvio laquo Qui autem nunc sunt inquit cœli etterra eodem verbo repositi sunt igni reservandiin diem judicii et perditionis hominumimpiorum raquo Proinde qui cœli et quaelig terra id estqui mundus pro eo mundo qui diluvio periit exeadem aqua repositus est ipse igni novissimoreservatur in diem judicii et perditionis hominumimpiorum Nam et hominum [113] proptermagnam quamdam communionem non dubitatdicere perditionem futuram cum tamen eorumquamvis in aeligternis pœnis sit mansura naturaQuaeligrat forsitan aliquis si post factum judiciummundus iste ardebit antequam pro illo cœlumnovum et terra nova reponatur eo ipso temporeconflagrationis ejus ubi erunt sancti cum eoshabentes corpora in aliquo corporali loco essenecesse sit Possumus respondere futuros eosesse in superioribus partibus quo ita nonascendet flamma illius incendii quemadmodumnec unda diluvii Talia quippe illis ineruntcorpora ut illic sint ubi esse voluerint Sed necignem conflagrationis illius pertimescentImmortales atque incorruptibiles facti sicutvirorum trium corruptibilia corpora atque
138
mortalia in camino ardenti vivere illaeligsapotuerunt180
CAPUT XIX
Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripseritet de manifestatione Antichristi cujus tempus diesDomini subsequetur
I MULTAS evangelicas apostolicasquesententias de divino isto judicio novissimo videomihi esse praeligtereundas ne hoc volumen innimiam longitudinem provolvatur sed nullomodo est praeligtereundus apostolus Paulus quiscribens ad Thessalonicenses laquo Rogamus inquitvos fratres per adventum Domini nostri JesuChristi et nostraelig congregationis in ipsum ut noncito moveamini [114] mente neque terreaminineque per spiritum neque per verbum neque perEpistolam tanquam per nos missam quasi instetdies Domini ne quis vos seducat ullo modoQuoniam nisi venerit refuga primum et revelatusfuerit homo peccati filius interitus qui adversaturet superextollitur supra omne quod dicitur Deusaut quod colitur ita ut in templo sedeatostentans se tanquam sit Deus Non retinetis inmemoria quod adhuc cum essem apud vos haeligcdicebam vobis et nunc quid detineat scitis utreveletur in suo tempore Jam enim mysteriuminiquitatis operatur Tantum qui modo tenetteneat donec de medio fiat et tunc revelabitur
180 Dan III 24
139
iniquus quem Dominus Jesus interficiet spirituoris sui et evacuabit illuminatione praeligsentiaelig suaeligeum cujus est praeligsentia ii secundumoperationem Satanaelig in omni virtute et signis etprodigiis mendacii et in omni seductioneiniquitatis his qui pereunt pro eo quoddilectionem veritatis non receperunt ut salvifierent Et ideo mittet illis Deus operationemerroris ut credant mendacio et judicentur omnesqui non crediderunt veritati sed consenseruntiniquitati181 raquo
II Nulli dubium est eum de Antichristo istadixisse diemque judicii (hunc enim appellatdiem Domini) non esse venturum nisi ille priorvenerit quem refugam vocat utique a DominoDeo Quod si de omnibus impiis merito dicipotest quanto magis de isto Sed in quo temploDei sit sessurus incertum est utrum in illa ruinatempli quod a Salomone rege constructum est anvero in Ecclesia Non enim templum alicujus idoliaut daemonis templum Dei Apostolus diceretUnde nonnulli non ipsum principem seduniversum quodam modo corpus ejus id est adcum pertinentem hominum multitudinem [115]simul cum ipso suo principe hoc loco intelligiAntichristum volunt rectiusque putant etiamlatine dici sicut in graeligco est non laquo In temploDei raquo sed ἐις τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ laquo In templumDei sedeat raquo tanquam ipse sit templum Dei quod181 2 Thess II 1-11
140
est Ecclesia182 sicut dicimus laquo Sedet in amicumid est velut amicus raquo vel si quid aliud istolocutionis genere dici solet Quod autem ait laquo Etnunc quid detineat scitis raquo id est quid sit in moraquaelig causa sit dilationis ejus laquo Ut reveletur in suotempore raquo scitis quoniam scire illos dixit apertehoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quodilli sciebant pervenire cum labore ad id quodsensit Apostolus cupimus nec valemus praeligsertim quia et illa quaelig addidit hunc sensumlaciunt obscuriorem Nam quid est laquo Jam enimmysterium iniquitatis operatur Tantum qui modotenet teneat donec de medio fiat et tuncrevelabitur iniquus raquo Ego prorsus quid dixeritme fateor ignorare Suspiciones tamen hominumquas vel audire vel legere potui non tacebo
III Quidam putant hoc de imperio dictumfuisse romano et propterea Paulum apostolumnon id aperte scribere voluisse ne calumniamvidelicet incurreret quod romano imperio maleoptaverit cum speraretur aeligternum ut hoc quoddixit laquo Jam enim mysterium iniquitatisoperatur raquo Neronem voluerit intelligi cujus jamfacta velut Antichristi videbantur Unde nonnulliipsum resurrecturum et futurum Antichristumsuspicantur Alii vero nec occisum putant sedsubtractum potius ut putaretur occisus et vivumoccultari in vigore ipsius aeligtatis in qua fuit cum
182 Vide Hieronym in Dan XI et Sever Sulpit l 2 hist Vide insupSueton in Nerone et Tac lib 2 hist
141
crederetur extinctus donec suo temporereveletur et restituatur in regnum Sed multummihi mira est haeligc opinantium tanta praeligsumptioIllud tamen quod [116] ait Apostolus laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquonon absurde de ipso romano imperio crediturdictum tanquam dictum sit laquo Tantum qui modoimperat imperet donec de medio fiat raquo id est demedio tollatur laquo Et tunc revelabitur iniquus raquoquem significari Antichristum nullus ambigit Aliivero et quod ait laquo Quid detineat scitis etmysterium operari iniquitatis raquo non putantdictum nisi de malis et fictis qui sunt in Ecclesiadonec perveniant ad tantum numerum quiAntichristo magnum populum faciat et hoc essemysterium iniquitatis quia videtur occultumHortari autem Apostolum fideles ut in fide quamtenent tenaciter perseverent dicendo laquo Tantumqui modo tenet teneat donec de medio fiat raquohoc est donec exeat de medio Ecclesiaemysterium iniquitatis quod nunc occultum estAd ipsum enim mysterium pertinere arbitranturquod ait in Epistola sua Joannes evangelista laquo Pueri novissima hora est et sicut audistis quodAntichristus sit venturus nunc autem Antichristimulti facti sunt unde cognoscimus quodnovissima sit hora Ex nobis exierunt sed nonerant ex nobis Quod si fuissent ex nobispermansissent utique nobiscum183 raquo Sicut ergo183 1 Joan II 18 19
142
ante finem in hac hora inquiunt quam Joannesnovissimam dicit exierunt multi haeligretici demedio Ecclesiaelig quos multos dicit Antichristos ita omnes tunc inde exibunt qui non adChristum sed ad illum novissimum Antichristumpertinebunt et tunc revelabitur
IV Alius ergo sic alius autem sic Apostoliobscura verba conjectant quod tamen eumdixisse non dubium est non veniet ad vivos etmortuos judicandos Christus nisi prius venerit adseducendos in anima mortuos adversarius ejusAntichristus quamvis ad occultum jam [117]judicium Dei pertineat quod ab illo seducenturlaquo Praeligsentia quippe ejus erit sicut dictum estsecundum operationem Satanaelig in omni virtuteet signis prodigiis mendacii et in omniseductione iniquitatis his qui pereunt raquo Tuncenim solvetur Satanas et per illum Antichristumin omni sua virtute mirabiliter quidem sedmendaciter operabitur Quaelig solet ambigi utrumpropterea dicta sint signa et prodigia mendaciiquoniam mortales sensus per phantasmatadecepturus est ut quod non facit facerevideatur an quia illa ipsa etiamsi erunt veraprodigia ad mendacium pertrahent crediturosnon ea potuisse nisi divinitus fieri virtutemdiaboli nescientes maxime quando tantamquantam nunquam habuit acceperit potestatemNon enim quando de cocio ignis cecidit ettantam familiam cum tantis gregibus pecorum
143
sancti Job uno impetu absumpsit et turbo irruenset domum dejiciens filios ejus occiditphantasmata fuerunt quaelig tamen fuerunt operaSatanaelig cui Deus dederat hanc potestatemPropter quid horum ergo dicta sint prodigia etsigna mendacii tunc potius apparebit Sedpropter quodlibet horum dictum sit seducentureis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur laquo Pro eo quod dilectionem veritatis inquit nonreceperunt ut salvi fierent raquo Nec dubitavitApostolus addere et dicere laquo Ideo mittet illisDeus operationem erroris ut credantmendacio raquo Deus enim mittet quia Deusdiabolum facere ista permittet justo ipse judicioquamvis faciat ille iniquo malignoque consiliolaquo Ut judicentur inquit omnes qui noncrediderunt veritati sed consenserunt iniquitati raquoProinde judicati seducentur et seductijudicabuntur Sed judicati seducentur iliis judiciisDei occulte justis juste occultis quibus ab initiopeccati rationalis creaturaelig nunquam judicarecessavit seducti autem [118] judicabunturnovissimo manifestoque judicio per JesumChristum justissime judicaturum injustissimejudicatum
CAPUT XX
Quid idem Apostolus in prima ad eosdem Epistolade resurrectione mortuorum docuerit
144
I SED hic Apostolus tacuit de resurrectionemortuorum ad eosdem autem scribens inEpistola prima laquo Nolumus inquit ignorare vosfratres de dormientibus ut non contristeminisicut et caeligteri qui spem non habent Nam sicredimus quod Jesus mortuus est et resurrexit ita et Deus eos qui dormierunt per Jesumadducet cum eo Hoc enim vobis dicimus inverbo Domini quia nos viventes qui reliquisumus in adventum Domini non praeligveniemuseos qui ante dormierunt quoniam ipse Dominusinjussu et in voce Archangeli et in tuba Deidescendet de cœlo mortui in Christo resurgentprimo deinde nos viventes qui reliqui sumussimul cum illis rapiemur in nubibus in obviamChristo in aera et ita semper cum Dominoerimus184 raquo Haeligc verba apostolica resurrectionemmortuorum futuram quando veniet DominusChristus utique ad vivos et mortuos judicandospraeligclarissime ostendunt
II Sed quaeligri solet utrum illi quos hicviventes inventurus est Christus quorumpersonam in se atque illos qui tunc secumvivebant transfigurabat Apostolus nunquamomnino morituri sunt an ipso temporis punctoquo cum [119] resurgentibus rapientur in nubibusin obviam Christo in aera ad immortalitatem permortem mira celeritate transibunt Neque enimdicendum est fieri non posse ut dum per aera in184 1 Thess IV 12-16
145
sublime portantur in illo spatio et moriantur etreviviscant Quod enim ait laquo Et ita semper cumDomino erimus raquo non sic accipiendum est tan-quam in aere nos dixerit semper cum Dominoesse mansuros quia nec ipse utique ilii manebitquia veniens transiturus est Venienti quippeibitur obviam non manenti sed laquo Ita cumDomino erimus raquo id est sic erimus habentescorpora sempiterna ubicumque cum illofuerimus Ad hunc autem sensum quoexistimemus etiam illos quos hic vivos inventurusest Dominus in ipso parvo spatio et passurosmortem et accepturos immortalitatem ipseApostolus nos videtur urgere ubi dicit laquo InChristo omnes vivificabuntur185 raquo cum alio locode ipsa loquens resurrectione corporum dicat laquo Tu quod seminas non vivificatur nisimoriatur186 raquo Quomodo igitur quos viventes hicChristus inveniet per immortalitatem in illovivificabuntur etsi non moriantur cum videamuspropter hoc esse dictum laquo Tu quod seminas nonvivificatur nisi moriatur raquo Aut si recte nondicimus seminari nisi ea corpora hominum quaeligmoriendo quoquo modo revertuntur in terram sicut sese habet etiam illa in transgressorempatrem generis humani divinitus prolata sententialaquo Terra es et in terram ibis187 raquo fatendum est
185 1 Cor XV 22186 Ibid 36187 Gen III 19
146
istos quos nondum de corporibus egressos cumveniet Christus inveniet et istis verbis Apostoliet illis de Genesi non teneri quoniam sursum innubibus rapti non utique seminantur quia neceunt in terram nec redeunt sive nullam prorsusexperiantur mortem sive paululum in aeremoriantur [120]
III Sed aliud rursus occurrit quod idem dixitApostolus cum de resurrectione corporum adCorinthios loqueretur laquo Omnes resurgemus188 raquovel sicut alii codices habent laquo Omnesdormiemus raquo Cum ergo nec resurrectio fieripossit nisi mors praeligcesserit nec dormitionempossimus illo loco intelligere nisi mortem quomodo omnes vel dormient vel resurgent sitam multi quos in corpore inventurus estChristus nec dormient nec resurgent Si ergosanctos qui repedentur Christo veniente viventeseique in obviam rapientur crediderimus in eodemraptu de mortalibus corporibus exituros et adeadem mox immortalia redituros nullas in verbisApostoli patiemur angustias sive ubi dicit laquo Tuquod seminas non vivificatur nisi moriatur raquosive ubi dicit laquo Omnes resurgemus raquo autlaquo Omnes dormiemus raquo quia nec illi perimmortalitatem vivificabuntur nisi quamlibetpaululum tamen ante moriantur ac per hoc et aresurrectione non erunt alieni quam dormitiopraeligcedit quamvis brevissima non tamen nulla188 1 Cor XV 51
147
Cur autem nobis incredibile videatur illammultitudinem corporum in aere quodam modoseminari atque ibi protinus immortaliter atqueincorruptibiliter reviviscere cum credamus quodidem ipse Apostolus apertissime dicit in ictuoculi futuram resurrectionem189 et in membrasine fine victura tanta facilitate tamqueinaestimabili velocitate rediturumantiquissimorum cadaverum pulverem Nec abilla sententia qua homini dictum est laquo Terra es etin terram ibis raquo futuros illos sanctos arbitremurimmunes si eorum moriendum in terram nonrecident corpora sed sicut in ipso raptumorientur ita et resurgent dum ferentur in aeralaquo In terram quippe ibis raquo est laquo In hoc ibis amissavita quod eras antequam sumeres vitam raquo id esthoc eris [121] exanimatus quod eras antequamesses animatus Terraelig quippe insufflavit Deus infaciem flatum vitaelig cum factus est homo inanimam vivam tanquam diceretur laquo Terra esanimata quod non eras terra eris exanimis sicuteras raquo Quod sunt et antequam putrescant omniacorpora mortuorum quod erunt et illa simorientur ubicumque moriantur cum vitacarebunt quam continuo receptura sunt Sic ergoibunt in terram quia ex vivis hominibus terraerunt quemadmodum it in cinerem quod fitcinis it in vetustatem quod fit vetus it intestam quod ex luto fit testa et alia sexcenta sic189 Ibid 52
148
loquimur Quomodo autem sit futurum quodnunc pro nostraelig ratiunculae viribus utcumqueconjicimus tunc erit potius ut nosse possimusResurrectionem quippe mortuorum futuram essein carne quando Christus venturus est vivosjudicaturus et mortuos oportet si Christiani essevolumus ut credamus Sed non ideo de hac reinanis est fides nostra si quemadmodum futurasit perfecte comprehendere non valemus Verumjam sicut supra promisimus de hoc judicio Deinovissimo etiam prophetici veteres libri quidpraelignuntiaverint quantum satis esse videbiturdebemus ostendere quaelig sicut arbitror nontanta mora necesse erit tractari et exponi si istisquaelig praeligmisimus lector curaverit adjuvari [122]
CAPUT XXI
Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione etde retributione judicii sit locutus
I PROPHETA Isaias laquo Resurgent inquitmortui et resurgent qui in sepulcris erant etlaetabuntur omnes qui sunt in terra ros enim quiabs te est sanitas illis est terra vero impiorumcadet190 raquo Totum illud superius ad resurrectionempertinet beatorum Quod autem ait laquo Terra veroimpiorum cadet raquo bine in teli igitur dictumcorpora vero impiorum ruina damnationisexcipiet Jam porro si de bonorum resurrectionequod dictum est diligentius et distinctius velimus
190 Isai XXVI 17
149
intueri ad primam referendum est quod dictumest laquo Resurgent mortui raquo ad secundam veroquod sequitur laquo Et resurgent qui in sepulcriserant raquo Jam si et illos inquiramus sanctos quoshic vivos inventurus est Dominus eis congruedeputabitur quod adjunxit laquo Et laeligtabunturomnes qui sunt in terra ros enim qui abs te estsanitas illis est raquo Sanitatem loco istoimmortalitatem rectissime accipimus Ea namqueest plenissima sanitas quaelig non reficitur alimentistanquam quotidianis medicamentis Item dejudicii die spem prius dans bonis deinde terrensmalos idem Propheta sic loquitur laquo Haeligc dicitDominus Ecce ego declino in eos ut flumenpacis et ut torrens inundans gloriam gentiumFilii eorum super humeros portabuntur et supergenua consolabuntur Quemadmodum si quemmater consoletur ita ego vos consolabor et inJerusalem consolabimini et videbitis et gaudebitcor [123] vestrum et ossa vestra sicut herbaexorientur Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum et comminabitur contumacibusEcce enim Dominus ut ignis veniet et uttempestas currus ejus reddere in indignationevindictam et vastationem in flamma ignis In igneenim Domini judicabitur omnis terra et in gladioejus omnis caro multi vulnerati erunt aDomino191 raquo In bonorum promissione flumenpacis profecto abundantiam pacis illius debemus191 Isai LXVI 12
150
accipere qua major esse non possit Hac utique infine rigabimur de qua in praeligcedenti libroabundanter locuti sumus Hoc flumen se in eosdeclinare dicit quibus tantam beatitudinempollicetur ut intelligamus in illius felicitatisregione quaelig in cœlis est hoc flumine omniasatiari Sed quia et terrenis corporibus paxincorruptionis atque immortalitatis inde influetideo declinare se dicit hoc flumen ut de supernisquodam modo etiam inferiora perfundat ethomines aeligquales Angelis reddat Jerusalemquoque non illam quaelig servit cum filiis suis sedliberam matrem nostram intelligamus secundumApostolum aeligternam in cœlis192 Ibi post laboresaeligrumnarum curarumque mortaliumconsolabimur tanquam parvuli ejus in humerisgenibusque portati Rudes enim nos et novosblandissimis adjutoriis insolita nobis illa beati ludosuscipiet Ibi videbimus et gaudebit cor nostrumNec expressit quid videbimus sed quid nisiDeum ut impleatur in nobis promissumevangelicum laquo Beati mundo corde quoniam ipsiDeum videbunt193 raquo et omnia illa quaelig nunc nonvidemus credentes autem pro modulo capacitatishumanaelig longe minus quam sunt atqueincomparabiliter cogitamus laquo Et videbitis inquitet gaudebit cor vestrum raquo Hic creditis ibividebitis [124]
192 Gal IV 6193 Matth V 8
151
II Sed quoniam dixit laquo Et gaudebit corvestrum ne putaremus illa bona Jerusalem adnostrum tantummodo spiritum pertinere laquo Etossa inquit vestra ut herba exorientur194 raquo ubiresurrectionem corporum strinxit velut quodnon dixerat reddens neque enim cum viderimusfiet sed cum fuerit facta videbimus Nam et decœlo novo ac terra nova jam supra dixerat dumea quaelig sanctis promittuntur in fine saeligpe acmultiformiter diceret laquo Erit inquit cœlumnovum et terra nova et non erunt memorespriorum nec ascendent in cor ipsorum sedlaeligtitiam et exultationem invenient in ea Ecce egofaciam Jerusalem exultationem et populummeum laeligtitiam et exultabo in Jerusalem etlaeligtabor in populo meo et nitra non audietur inilla vox fletus195 raquo et caeligtera quaelig quidam adcarnales illos mille annos referre conanturLocutiones enim tropicaelig propriis propheticomore miscentur ut ad intellectum spiritalemintentio sobria cum quodam utili ac salubri laboreperveniat pigritia vero carnalis vel ineruditaeligatque inexercitataelig tarditas mentis contenta litteraeligsuperficie nihil putat interius requirendum Haeligcde propheticis verbis quaelig ante istum locumscripta sunt satis dixerim In hoc autem locounde ad illa digressi sumus cum dixisset laquo Etossa vestra ut herba exorientur raquo ut
194 Isai LXVI 14195 Id LXV 17-20
152
resurrectionem quidem carnis sed tamenbonorum se nunc commemorare monstraretadjunxit laquo Et cognoscetur manus Dominicolentibus eum raquo Quid est hoc nisi manusdistinguentis cultores suos a contemtoribus suis De quibus sequentia contexens laquo Etcomminabitur inquit contumacibus raquo sive ut aitalius interpres laquo incredulis raquo Nec tunccomminabitur sed quaelig nunc dicuntur minacitertunc efficaciter implebuntur laquo Ecce [125] enimDominus inquit ut ignis veniet et ut tempestascurrus ejus reddere in indignatione vindictam etvastationem in flamma ignis In igne enimDomini judicabitur omnis terra et in gladio ejusomnis caro multi vulnerati erunt a Domino196 raquoSive igne sive tempestate sive gladio poenamjudicii significat quandoquidem ipsumDominum quasi ignem dicit esse venturum eisprofecto quibus poenalis ejus erit adventusCurrus vero ejus (nam pluraliter dicti sunt)angelica ministeria non inconvenienter accipimusQuod autem ait omnem terram et omnemcarnem in ejus igne et in gladio judicari nonetiam hic spiritales intelligamus et sanctos sedterrenos atque carnales de qualibus dictum est laquo Qui terrena sapiunt et Sapere secundumcarnem mors est197 raquo et quales omnino caroappellantur a Domino ubi dicit laquo Non
196 Isai LXV 15 16197 Philip III 19 et Rom VIII 6
153
permanebit spiritus meus in hominibus istisquoniam caro sunt198 raquo Quod vero hic positumest laquo Multi vulnerati erunt a Domino raquo istovulnere fiet mors secunda Potest quidem et igniset gladius et vulnus accipi in bono Nam et ignemDominus velle se dixit mittere in mundum199 Etvisaelig sunt illis linguaelig divisaelig velut ignis200 quandovenit Spiritus sanctus Et laquo Non veni inquitidem Dominus pacem mittere in terram sedgladium201 raquo Et sermonem Dei dicit Scripturagladium bis acutum202 propter aciem geminamtestamentorum duorum Et in CanticoCanticorum charitate se dicit sancta Ecclesiavulneratam velut amoris impetu sagittatam203 Sedhic cum legimus vel audimus ultorum Dominumesse venturum quemadmodum haeligc intelligendasint clarum est [126]
III Deinde breviter commemoratis eis quiper hoc judicium consumentur204 sub figuraciborum in Lege vetere vetitorum a quibus senon abstinuerunt peccatores impiosquesignificans recapitulat ab initio gratiam NoviTestamenti a primo Salvatoris adventu usque adultimum judicium de quo nunc agimus198 Gen VI 3199 Luc XIV 49200 Act II 3201 Matth X 34202 Hebr IV 12203 Cant II 5 sec LXX204 Isai LXVI 17 et seqq
154
perducens finiensque sermonem Narrat namqueDominum dicere se venire ut congreget omnesgentes easque venturas et visuras gloriam ejuslaquo Omnes enim sicut dicit Apostoluspeccaverunt et egent gloria Dei205 raquo Et relicturumse dicit super eos signa quaelig utique mirantescredant in eum et emissurum ex illis salvatos ingentes diversas et in longinquas insulas quaelig nonaudierunt nomen ejus neque viderunt gloriamejus et annuntiaturos gloriam ejus in gentibus et adducturos fratres istorum quibus loquebaturid est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarumelectorum adducturos autem ex omnibusgentibus munus Domino in jumentis et vehiculis(quaelig jumenta et vehicula bene intelligunturadjutoria esse divina per cujusque generisministeria Dei vel angelica vel humana) incivitatem sanctam Jerusalem quaelig nunc in sanctisfidelibus est diffusa per terras Ubi enim divinitusadjuvantur ibi credunt et ubi credunt ibiveniunt Comparavit autem illos Dominustanquam per similitudinem filiis Israelofferentibus ei suas hostias cum psalmis in domoejus quod ubique jam facit Ecclesia et promisitab ipsis se accepturum sibi Sacerdotes et Levitas quod nihilominus fieri nunc videmus Non enimex genere carnis et sanguinis sicut erat primumsecundum ordinem Aaron sed sicut oportebat inTestamento Novo ubi secundum ordinem205 Rom III 23
155
Melchisedech summus sacerdos est Christus206pro cujusque merito quod in eum gratia divinacontulerit [127] Sacerdotes et Levitas eligi nuncvidemus qui non isto nomine quod saeligpeassequuntur indigni sed ea quaelig non est bonismalisque communis sanctitate pensandi sunt
IV Haeligc cum de ista quaelig nunc impertiturEcclesiaelig perspicua nobisque notissima Deimiseratione dixisset promisit et fines ad quos perultimum judicium facta bonorum malorumquediscretione venietur dicens per Prophetam vel deDomino dicens ipse Propheta laquo Quomodo enimcœlum novum et terra nova manebit coram medixit Dominus sic stabit semen vestrum etnomen vestrum et erit mensis ex mense etsabbatum ex sabbato Veniet omnis caro inconspectu meo adorare in Jerusalem dixitDominus et egredientur et videbunt membrahominum qui praeligvaricati sunt in me Vermiseorum non morietur et ignis eorum nonextinguetur et erunt visui omni carni207 raquo Ad hociste Propheta terminavit librum ad quodterminabitur saeligculum Quidam sane noninterpretati sunt laquo Membra hominum raquo sedlaquo Cadavera virorum208 raquo per cadavera significantesevidentem corporum pœnam quamvis cadavernisi caro exanimis non soleat nuncupari illa vero
206 Psal CIX 5207 Isai LXVI 22-24208 Ibid in Vulgata
156
animata erunt corpora alioquin nulla poteruntsentire tormenta nisi forte quia mortuorumerunt corpora id est eorum qui in secundammortem cadent ideo non absurde etiam cadaveradici possunt Unde est et illud quod ab eodemPropheta dictum jam supra posui laquo Terra veroimpiorum cadet raquo Quis autem non videat acadendo esse appellata cadavera laquo Virorum raquoautem pro eo posuisse illos interpretes quod estlaquo hominum raquo manifestum est Neque enimquisquam dicturus est praeligvaricatrices heminas inillo supplicio non futuras sed ex potiore [128]praeligsertim de quo fœmina facta est uterque sexusaccipitur Verum quod ad rem maxime perlinetcum et in bonis dicitur laquo Veniet omnis caro raquoquia ex omni genere hominum populus isteconstabit non enim omnes homines ibi eruntquando in pœnis plures erunt sed ut dicerecoeperam cum et in bonis caro et in malismembra vel cadavera nominantur profecto postresurrectionem carnis cujus fides his rerumvocabulis omnino firmatur illud quo boni et malisuis finibus dirimentur futurum esse judiciumdeclaratur
CAPUT XXII
Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndaspœnas malorum
SED quomodo egredientur boni ad videndaspœnas malorum Numquid corporis motu beatas
157
illas relicturi sunt sedes et ad loca poenaliaperrecturi ut malorum tormenta conspiciantpraeligsentia corporali Absit sed egredientur perscientiam Hoc enim verbo significatum est eosqui cruciabuntur extra futuros209 Propter quod etDominus ea loca tenebras exteriores vocat quibus contrarius est ille ingressus de quo diciturservo bono laquo Intra in gaudium Domini tui210 raquone illuc mali putentur ingredi ut sciantur sed adillos potius vehit egredi scientia qua eos cogniturisunt boni quia id quod extra est cognituri suntQui enim erunt in pœnis quid agatur intus ingaudio Domini nescient qui vero erunt in illogaudio quid agatur foris in illis tenebrisexterioribus [129] scient Ideo dictum est laquo Egredientur raquo quia eos etiam qui foris ab eiserunt utique non latebunt Si enim haeligc Prophetaelignondum facta nosse potuerunt per hoc quod eratDeus quantulumcumque erat in eorummortalium mentibus quomodo immortalessancti jam facta tunc nescient cum Deus eritomnia in omnibus211 Stabit ergo in illabeatitudine sanctorum semen et nomen semenscilicet de quo Joannes ait laquo Et semen ejus inipso manet212 raquo nomen vero de quo per huncIsaiam dictum est laquo Nomen aeligternum dabo eis
209 Matth XXV 30210 Ibid 21211 1 Cor XV 28212 1 Joan III 9
158
Et erit eis mensis ex mense et sabbatum exsabbato tanquam luna ex luna et requies exrequie213 raquo quorum utrumque ipsi erunt cum exhis umbris veteribus et temporalibus in illalumina nova ac sempiterna transibunt In pœnisautem malorum et inextinguibilis ignis etvivacissimus vermis ali aliis atque aliis aliter atquealiter est expositus Alii quippe utrumque adcorpus alii utrumque ad animum retulerunt aliiproprie ad corpus ignem tropice ad animumvermem quod credibilius esse videtur Sed nuncde hac differentia non est temporis disputare Dejudicio namque ultimo quo fiet diremptiobonorum et malorum hoc volumen impleresuscepimus de ipsis vero praeligmiis et poenis aliasdiligentius disserendum est [130]
CAPUT XXIII
Quaelig prophetaverit Daniel de persecutioneAntichristi et de judicio Dei regnoque sanctorum
DANIEL de hoc ultimo judicio sic prophetatut Anti- christum prius quoque venturum essetpraelignuntiet atque ad aeligternum regnum sanctorumperducat narrationem suam Cum enim visioneprophetica quatuor bestias significantes quatuorregna vidisset ipsumque quartum a quodam regesuperatum qui Antichristus agnoscitur et posthaeligc aeligternum regnum Filii hominis qui intelligiturChristus laquo Horruit inquit spiritus meus ego
213 Isai XLVI 5 et LXVI 23
159
Daniel in habitudine mea et visus capitis meiconturbabant me Et accessi inquit ad unum destantibus et veritatem quaeligrebam ab eo de hisomnibus et dixit mihi veritatem214 raquo Deindequid audierit ab illo a quo de omnibus hisquaeligsivit tanquam eo sibi exponente sic loquitur laquo Haelig quatuor bestiaelig magnaelig quatuor regnasurgent in terra quaelig auferentur et accipientregnum sancti Altissimi et obtinebunt illudusque in saeligculum et usque in saeligculumsaeligculorum Et quaeligrebam inquit diligenter debestia quarta quaelig erat differens praelig omni bestiaterribilis amplius dentes ejus ferrei et unguesejus aeligrei manducans et comminuens et reliquapedibus suis conculcans et de cornibus ejusdecem quaelig erant in capite ejus et de altero quodascendit et excussit de prioribus tria cornu illudin quo erant oculi et os loquens magna et visusejus major caeligteris Videbam et cornu illudfaciebat bellum cum sanctis [131] et praeligvalebatad ipsos donec venit Vetustus dierum et regnumdedit sanctis Altissimi et tempus pervenit etregnum obtinuerunt sancti215 raquo Haeligc Danielquaeligsisse se dixit Deinde quid audierit continuosubjungens laquo Et dixit raquo inquit id est ille a quoquaeligsierat respondit et dixit laquo Bestia quartaquartum regnum erit in terra quod praeligvalebitomnibus regnis et manducabit omnem terram et
214 Dan VII 15-17215 Dan VII 7-32
160
conculcabit eam et concidet Et decem cornuaejus decem reges surgent et post eos surgetalius qui superabit malis omnes qui ante eumfuerunt et tres reges humiliabit et verbaadversus Altissimum loquetur et sanctosAltissimi conteret Et suspicabitur mutaretempora et legem et dabitur in manu ejus usquead tempus et tempora et dimidium temporis Etjudicium sedebit et principatum removebunt adexterminandum et perciendum usque in finem etregnum et potestas et magnitudo regum qui subomni cœlo sunt data est sanctis Altissimi Etregnum ejus regnum sempiternum et omnesprincipatus ipsi servient et obaudient Huc usqueinquit finis sermonis Ego Daniel multumcogitationes meaelig conturbabant me et forma meaimmutata est super me et verbum in corde meoconservavi216 raquo Quatuor illa regna exposueruntquidam Assyriorum Persarum Macedonum etRomanorum Quam vero convenienter idfecerint qui nosse desiderant legant presbyteriHieronymi librum in Danielem satis diligentereruditeque conscriptum Antichristi tamenadversus Ecclesiam saeligvissimum regnum licetexiguo spatio temporis sustinendum donec Deiultimo judicio regnum sancti accipiantsempiternum qui vel dormitans haeligc legitdubitare non sinitur Tempus quippe et temporaet dimidium temporis annum unum esse et duos216 Ibid 23-28
161
et dimidium [132] ac per hoc tres annos etsemissem etiam numero dierum posterius positodilucescit aliquando in Scripturis et mensiumnumero declaratur Videntur enim temporaindefinite hic dicta lingua latina sed per dualemnumerum dicta sunt quem Latini non habentSicut autem Graeligci ita hunc dicuntur habere etHebraeligi Sic ergo dicta sunt tempora tanquamdicerentur duo tempora Vereri me sane fateor nein decem regibus quos tanquam decem hominesvidetur inventurus Antichristus forte fallamuratque ita ne ille inopinatus adveniat nonexistentibus tot regibus in orbe romano Quidenim si numero isto denario universitas regumsignificata est post quos ille venturus est sicutmillenario centenario septenario significaturplerumque universitas et aliis atque aliis numerisquos nunc commemorare non est necesse
II Alio loco idem Daniel laquo Et erit inquittempus tribulationis qualis non fuit ex quo nataest gens super terram usque ad tempus illud Et intempore illo salvabitur populus tuus omnis quiinventus fuerit scriptus in libro Et multidormientium in terraelig aggere exurgent hi invitam aeligternam et hi in opprobrium et inconfusionem aeligternam Et intelligentes fulgebuntsicut claritas firmamenti et ex justis multis sicutstellaelig in saeligcula217 raquo Et adhuc sententiaelig illievangelicaelig est locus iste simillimus de217 Dan XIII 1-3
162
resurrectione duntaxat mortuorum corporumNam qui illic dicti sunt esse laquo In monumentis218 raquoipsi hic laquo Dormientes in terraelig aggere raquo vel sicutalii interpretati sunt laquo In terraelig pulvere raquo Et sicutibi laquo Procedent dictum est ita hic exurgent raquoSicut ibi laquo Qui bona fecerunt in resurrectionemvitaelig qui autem mala egerunt in resurrectionemjudicii raquo ita et isto loco laquo Hi in vitam aeligternamet hi in opprobrium [133] et in confusionemaeligternam raquo Non autem diversum putetur quodcum ibi positum sit laquo Omnes qui sunt inmonumentis raquo hic non ait Propheta laquo Omnes raquosed laquo Multi dormientium in terraelig aggere raquo Ponitenim aliquando Scriptura pro omnibus multosPropterea et Abrahaelig dictum est laquo Patremmultarum gentium posui te219 raquo cui tamen alioloco laquo In semine inquit tuo benedicenturomnes gentes220 raquo De tali autem resurrectionehuic quoque ipsi prophetaelig Danieli paulo postdicitur laquo Et tu veni et requiesce adhuc enimdies in completionem consummationis etrequiesces et resurges in sorte tua in finedierum221 raquo
CAPUT XXIV
218 Joan V 28219 Gen XVII 6 220 Id XXII 18221 Dan XII 13
163
In Psalmis davidicis quaelig de fine saeligculi hujus etnovissimo Dei judicio prophetentur
I MULTA de judicio novissimo dicuntur inPsalmis sed eorum plura transeunter et strictimHoc tamen quod de fine hujus saeligculi apertissimedictum est ibi nequaquam silentio praeligteribolaquo Principio terram tu fundasti Domine et operamanuum tuarum sunt cœli Ipsi peribunt tuautem permanes et omnes sicut vestimentumveterascent et sicut opertorium mutabis eos etmutabuntur tu autem idem ipse es et anni tuinon deficient222 raquo Quid est quod Porphyrius cumpietatem laudet Hebraeligorum qua magnus et veruset ipsis numinibus terribilis ab eis colitur DeusChristianos ob hoc arguit maximaelig stultitiaelig etiamex oraculis deorum suorum quod istum mundumdicunt esse periturum Ecce in litteris pietatis[134] Hebraeligorum dicitur Deo quem confitentetanto philosopho etiam ipsa numinaperhorrescunt laquo Opera manuum tuarum suntcœli ipsi peribunt raquo Numquid quando cœliperibunt mundus cujus iidem cœli superior parsest et tutior non peribit Si haeligc sententia Jovidisplicet cujus ut scribit iste philosophus velutgravioris auctoritatis oraculo in Christianorumcredulitate culpatur cur non similiter sapientiamtanquam stultitiam culpat Hebraeligorum inquorum libris piissimis invenitur Porro si in illasapientia quaelig Porphyrio tam multum placet ut222 Psal CI 26-28
164
eam deorum quoque suorum vocibus praeligdicetlegitur cœlos esse perituros cur usque adeo vanaest ista fallacia ut in fide Christianorum vel intercaeligtera vel praelig caeligteris hoc detestentur quod inea periturus creditur mundus quo utique nisipereunte cœli non possunt perire Et in Litterisquidem sacris quaelig proprie nostraelig sunt nonHebraeligis nobisque communes id est Evangeliciset Apostolicis libris legitur laquo Praeligterit figura hujusmundi223 raquo legitur laquo Mundus transit224 raquo legitur laquo Cœlum et terra transibunt225 raquo Sed puto quodlaquo Praeligterit transit transibunt raquo aliquanto mitiusdicta sunt quam laquo peribunt raquo In Epistola quoquePetri apostoli ubi aqua inundatus qui tunc eratperisse dictus est mundus226 satis clarum est etquaelig pars mundi a toto significata et quatenusperisse dicta sit et qui cœli repositi igni reservandim diem judicii et perditionis hominum impiorumEl ineo quod paulo post ait laquo Veniet diesDomini ut fur in quo cœli magno impetutranscurrent elementa autem ardentiaresolventur et terra et quaelig in ipsa sunt operaexurentur raquo ac deinde subjecit laquo His omnibuspereuntibus quales oportet vos esse227 raquo possuntilli [135] cœli intelligi perituri quos dixit repositos
223 1 Cor VII 31224 1 Joan II 17225 Matth XXIV 35226 2 Petr III 6227 Ibid 10 11
165
igni reservandos et ea elementa accipi arsura quaeligin hac ima mundi parte subsistunt procellosa etturbulenta in qua eosdem cœlos dixit esserepositos salvis illis superioribus et in suaintegritate manentibus in quorum firmamentosunt sidera constituta Nam et illud quodscriptum est stellas de cœlo esse casuras228 praeligterquod potest multo probabilius et aliter intelligimagis ostendit mansuros esse illos cœlos sitamen stellaelig inde casuraelig sunt cum vel tropica sitlocutio quod est credibilius vel in isto imo cœlofuturum sit utique mirabilius quam nunc fitUnde et illa virgiliana
Stella facem ducens multa cum luce cucurrit229
et Idaeliga se condidit sylva Hoc autem quod dePsalmo commemoravi nullum cœlorum videturrelinquere quod periturum esse non dixerit Ubienim dicitur laquo Opera manuum tuarum sunt cœliipsi peribunt raquo quam nullum eorum ab opereDei tam nullum eorum a perditione secerniturNon enim dignabuntur de Petri apostolilocutione quem vehementer oderuntHebraeligorum defendere pietatem deorum suorumoraculis approbatam ut saltem ne totus mundusperiturus esse credatur sic a loto pars accipiaturin eo quod dictum est laquo Ipsi peribunt raquo cum solicœli infimi sint perituri quemadmodum in
228 Matth XXIV 29229 Virg AEligneid II
166
apostolica illa Epistola a toto pars accipitur quoddiluvio perisse dictus est mundus quamvis solaejus cum suis cœlis pars ima perierit Sed quiahoc ut dixi non dignabuntur ne vel apostoliPetri approbent sensum vel tantum concedantconflagrationi novissimae quantum dicimusvaluisse diluvium qui nullis aquis nullis flammistotum genus humanum posse perire contendunt restat ut [136] dicant quod propterea dii eorumhebraeligam sapientiam laudaverunt quia istumPsalmum non legerant
II In Psalmo etiam quadragesimo-nono dejudicio Dei novissimo intelligitur dictum laquo Deusmanifestus veniet Deus noster et non silebitIgnis in conspectu ejus ardebit et in circumituejus tempestas valida Advocabit cœlum sursumet terram discernere populum suum Congregateilli justos ejus qui disponunt testamentum ejussuper sacrificia230 raquo Hoc nos de Domino nostroJesu Christo intelligimus quem de cœlo speramusesse venturum ad vivos et mortuos judicandosManifestus enim veniet inter justos et injustosjudicaturus juste qui prius venit occultus abinjustis judicandus injuste Ipse inquamlaquo Manifestus veniet et non silebit raquo id est in vocejudicis evidens apparebit qui prius cum venissetoccultus ante judicem siluit quando sicut ovis adimmolandum ductus est et sicut agnus coram
230 Psal XLIX 3-5
167
tondente fuit sine voce231 quemadmodum de illoper Isaiam legimus prophetatum et in Evangeliovidemus impletum232 De igne vero et tempestatecum in Isaiaelig prophetia tale aliquid tractaremusquomodo essent haeligc intelligenda jam diximusQuod vero dictum est laquo Advocabit cœlumsursum raquo quoniam sancti et justi recte cœlumappellantur nimirum hoc est quod aitApostolus laquo Simul cum illis rapiemur in nubibusin obviam Christo in aera233 raquo Nam secundumlitteraelig superficiem quomodo sursum advocaturcœlum quasi possit esse nisi sursum Quodautem adjunctum est laquo Et terram discernerepopulum suum raquo si tantummodo subaudiaturlaquo advocabit raquo id est advocabit et terram necsubaudiatur laquo sursum raquo hunc videtur haberesensum secundum rectam fidem ut cœlumintelligatur in eis qui [137] cum illo suntjudicaturi et terra in eis qui judicandi sunt utlaquo Advocabit cœlum sursum raquo non hicintelligamus laquo Rapiet in aera raquo sed laquo Injudiciarias sedes eriget raquo Potest et illud intelligilaquo Advocabit cœlum sursum raquo advocabit Angelosin supernis et excelsis locis cum quibus descendatad faciendum judicium laquo Advocabit et terram raquoid est homines in terra utique judicandos Siautem utrumque subaudiendum est cum dicitur
231 Isai LIII 7232 Matth XXVI 63233 1 Thess V 16
168
laquo Et terram raquo id est et laquo Advocabit raquo etlaquo Sursum raquo ut iste sit sensus laquo Advocabit cœlumsursum et terram advocabit sursum raquo nihilmelius intelligi existimo quam homines quirapientur in obviam Christo in aera sed cœlumdictum propter animas terram propter corporalaquo Discernere raquo porro laquo populum suum raquo quid estnisi per judicium separare bonos a malis tanquamoves ab hœdis Deinde conversio sermonis adAngelos facta est laquo Congregate illi justos ejus raquoProfecto enim per angelicum ministerium tantares peragenda est Si autem quaeligrimus quos justosei congregaturi sunt Angeli laquo Qui disponuntinquit testamentum ejus super sacrificia raquo Haeligcest omnis vita justorum disponere testamentumDei super sacrificia Aut enim opera misericordiassunt laquo Super sacrificia raquo id est sacrificiispraeligponenda juxta sententiam Dei dicentis laquo Misericordiam volo quam sacrificium234 raquo aut silaquo Super sacrificia raquo in sacrificiis intelligiturdictum quomodo super terram fieri dicitur quodfit utique in terra profecto ipsa operamisericordiaelig sunt sacrificia quibus placetur Deosicut in libro hujus Operis decimo me disseruissereminiscor in quibus operibus disponunt justitestamentum Dei quia propter promissiones quaeligNovo ejus Testamento continentur haeligc faciuntUnde congregatis sibi justis suis et ad suamdexteram constitutis novissimo utique [138]234 Osee VI 6
169
judicio dicturus est Christus laquo Venite benedictiPatris mei possidete paratum vobis regnum aconstitutione mundi Esurivi enim et dedistismihi manducare235 raquo et caeligtera quaelig ibiproferuntur de bonorum operibus bonis et deeorum praeligmiis sempiternis per ultimamsententiam judicantis
CAPUT XXV
De prophetia Malaciae qua Dei judicium ultimumdeclaratur et quorumdam dicitur per purificatorias pœnasfacienda mundatio
PROPHETA Malachias sive Malachi qui etAngelus dictus est qui etiam Esdras sacerdoscujus alia in canonem scripta recepta sunt abaliquibus creditur (nam de illo hanc esseHebraeorum opinionem dicit Hieronymus236)judicium novissimum prophetat dicens laquo Eccevenit dicit Dominus omnipotens et quissustinebit diem introitus ejus aut quis ferrepoterit ut aspiciat cum Quia ipse ingrediturquasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium et sedebit conflans et emundans sicut aurum etsicut argentum et emundabit filios Levi et fundeteos sicut aurum et argentum et erunt Dominoofferentes hostias in justitia Et placebit Dominosacrificium Juda et Jerusalem sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus Et accedam ad
235 Matth XXV 34236 Hier Proœm in Malachiam
170
vos in judicio et ero testis velox super maleficoset super adulteros et super eos qui jurant innomine meo mendaciter et [139] qui fraudantmercedem mercenario et opprimunt perpotentiam viduas et percutiunt pupillos etpervertunt judicium advenaelig et qui non timentme dicit Dominus omnipotens Quoniam egoDominus Deus vester et non mutor237 raquo Ex hisquaelig dicta sunt videtur evidentius apparere in illojudicio quasdam quorumdam purgatorias pœnasfuturas Ubi enim dicitur laquo Quis sustinebit diemintroitus ejus aut quis ferre poterit ut aspiciateum Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatoriiet quasi herba lavantium et sedebit conflans etemundans sicut aurum et sicut argentum etemundabit filios Levi et fundet eos sicut aurumet sicut argentum raquo quid aliud intelligendum est Dicit tale aliquid et Isaias laquo Lavabit Dominussordes filiorum et filiarum Sion et sanguinememundabit de medio eorum spiritu judicii etspiritu combustionis238 raquo Nisi forte sic eosdicendum est emundari a sordibus et eliquariquodam modo cum ab eis mali per pœnalejudicium separantur ut illorum segregatio atquedamnatio purgatio sit istorum quia sine talium decaeligtero permixtione victuri sunt Sed cum dicit laquo Et emundabit filios Levi et fundet eos sicutaurum et argentum et erunt Domino offerentes
237 Malach III 1-6238 Isai IV 4
171
hostias in justitia et placebit Domino sacrificiumJuda et Jerusalem raquo utique ostendit eos ipsos quiemundabuntur deinceps in sacrificiis justitiaeDomino esse placituros ac per hoc ipsi a suainjustitia mundabuntur in qua Dominodisplicebant Hostiaelig porro in plena perfectaquejustitia cum mundati fuerint ipsi erunt Quidenim acceptius Deo tales offerunt quam seipsos Verum ista quaeligstio de purgatoriis pœnisut diligentius pertractetur in tempus aliuddifferenda est Filios autem Levi et Juda etJerusalem ipsam Dei [140] Ecclesiam debemusaccipere non ex Hebraeligis tantum sed ex aliisetiam gentibus congregatam nec talem qualisnunc est ubi laquo Si dixerimus quia peccatum nonhabemus nos ipsos seducimus et veritas in nobisnon est239 raquo sed qualis tunc erit velut area perventilationem ita per judicium purgatanovissimum cis quoque igne mundatis quibustalis mundatio necessaria est ita ut nullusomnino sit qui offerat sacrificium pro peccatissuis Omnes enim qui sic offerunt profecto inpeccatis sunt pro quibus dimittendis offerunt utcum obtulerint acceptumque Deo fuerit tuncdimittantur
CAPUT XXVI
De sacrificiis quaelig sancti offerent Deo sic placituraquomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt
239 Joan V 8
172
I VOLENS autem Deus ostendere Civitatemsuam tunc in ista consuetudine non futuram dixitfilios Levi oblaturos hostias in justitia non ergoin peccato ac per hoc non pro peccato Undeintelligi potest in eo quod secutus adjunxit atqueait laquo Et placebit Domino sacrificium Juda etJerusalem sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus240 raquo frustra sibi Judaeligos secundum legemVeteris Testamenti sacrificiorum suorumpraeligterita tempora polliceri Non enim tuncinjustitia sed in peccatis hostias offerebantquando pro peccatis praeligcipue ac primitusofferebant usque adeo ut sacerdos ipse quemdebemus utique credere caeligteris fuisse justioremsecundum Dei [141] mandatum soleret primumpro suis offerre peccatis deinde pro populi241
Quapropter exponere nos oportet quomodo sitaccipiendum quod dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Fortassis enimtempus illud commemorat quo primi homines inparadiso fuerunt Tunc enim puri atque integri abomni sorde ac labe peccati se ipsos Deomundissimas hostias offerebant Caeligterum ex quocommissaelig praeligvaricationis causa inde dimissisunt atque humana in eis natura damnata estexcepto uno Mediatore et post lavacrumregenerationis quibusque adhuc parvulis laquo Nemomundus a sorde sicut scriptum est nec infans
240 Malach III 4241 Levit XVI 6 et Hebr VII 27
173
cujus est vita unius diei super terram242 raquo Quod sirespondetur etiam cos merito dici posse offerrehostias injustitia qui offerunt in fide laquo Justusenim ex fide vivit243 raquo quamvis se ipsum seducatsi dixerit se peccatum non habere et ideo nondicat quia ex fide vivit numquid dicturus estquispiam hoc fidei tempus illi fini essecoaeligquandum quando igne judicii novissimimundabuntur qui offerant hostias injustitia Acper hoc quoniam post talem mundationemnullum peccatum justos habituros essecredendum est profecto illud tempus quantumattinet ad non habere peccatum nulli temporicomparandum est nisi quando primi homines inparadiso ante praeligvaricationem innocentissimafelicitate vixerunt Recte itaque intelligitur hocsignificatum esse cum dictum est laquo Sicut diebuspristinis et sicut annis prioribus raquo Nam et perIsaiam posteaquam cœlum novum et terra novapromissa est inter caeligtera quaelig ibi de sanctorumbeatitudine per allegorias et aelignigmata exequiturquibus expositionem congruam reddere nosprohibuit vitandaelig longitudinis cura laquo Secundumdies inquit ligni [142] vitaelig erunt dies populimei244 raquo Quis autem sacras Litteras attigit etignorat ubi Deus plantaverit lignum vitaelig a cujuscibo separatis illis hominibus quando cos sua de
242 Job XIV 4 juxta LXX243 Rom I 17 1 Joan I 8 et Hebr X 38244 Isai LXV 22
174
paradiso ejecit iniquitas eidem ligno circumpositaest ignea terribilisque custodia245
II Quod si quisquam illos dies ligni vitaeligquos commemoravit propheta Isaias istos quinunc aguntur Ecclesiaelig Christi dies esse contenditipsumque Christum lignum vitaelig propheticedictum quia ipse est Sapientia Dei de quaSalomon ait laquo Lignum vitaelig est omnibusamplectentibus eam246 raquo nec annos egisse aliquosin paradiso illos primos homines unde tam citoejecti sunt ut nullum ibi gignerent filium et ideonon posse illud tempus intelligi in eo quoddictum est laquo Sicut diebus pristinis et sicut annisprioribus raquo istam praeligtereo quaestionem necogat (quod prolixum est) cuncta discutere utaliquid horum veritas manifestata confirmetVideo quippe alterum sensum ne dies pristinos etannos priores carnalium sacrificiorum nobis promagno munere per Prophetam promissos fuissecredamus Hostiaelig namque illaelig veteris Legis inquibusque pecoribus immaculataelig ac sine ulloprorsus vitio jubebantur offerri et significabanthomines sanctos qualis solus inventus estChristus sine ullo omnino peccato Proinde quiapost judicium cum fuerint etiam igne mundatiqui ejusmodi mundatione sunt digni in omnibussanctis nullum invenietur omnino peccatumatque ita se ipsos offerent in justitia ut tales
245 Gen III246 Prov III 18
175
hostiaelig omni modo immaculataelig ac sine ullo vitiosint futuraelig erunt profecto sicut pristinis diebus etsicut annis prioribus quando in umbra hujus reifuturaelig mundissimaelig offerebantur hostiaelig Haeligc eritnamque munditia tunc in [143] immortali carne acmente sanctorum quaelig figurabatur in illarumcorporibus hostiarum
III Deinde propter eos qui non mundationesed damnatione sunt digni laquo Et accedam inquitad vos in judicium et ero testis velox supermaleficos et super adulteros caeligtera quibusdamnabilibus enumeratis criminibus addidit laquo Quoniam ego Dominus Deus vester et nonmutor247 raquo tanquam diceret laquo Cum vosmutaverit et in deterius culpa vestra et in meliusgratia mea ego non mutor raquo Testem vero se dicitfuturum quia in judicio suo non indiget testibus eumque velocem sive quia repente venturus esteritque judicium ipso inopinato ejus adventucelerrimum quod tardissimum videbatur sivequia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitateconscientias laquo In cogitationibus enim sicutscriptum est impii interrogatio erit248 raquo EtApostolus laquo Cogitationibus inquit accusantibusvel etiam excusantibus in die qua judicabit Deusocculta hominum secundum Evangelium meumper Jesum Christum249 raquo Etiam sic ergo Dominus
247 Malach III 5248 Ibid 6249 Sap I 9
176
futurus testis intelligendus est velox cum sinemora revocaturus est in memoriam undeconvincat puniatque conscientiam250 [144]
CAPUT XXVII
De separatione bonorum et malorum per quamnovissimi judicii discretio declaratur
ILLUD etiam quod aliud agens in octavo-decimo libro ex isto Propheta posui ad judiciumnovissimum pertinet ubi ait laquo Erunt mihidicitDominus omnipotens in die qua ego facio inacquisitionem et eligam eos sicut eligit homofilium suum qui servit ei et convertemini etvidebitis quid sit inter justum et iniquum et interservientem Deo et eum qui non servit ei251 Quiaecce dies venit ardens sicut clibanus et combureteos et erunt omnes alienigenaelig et universi quifaciunt iniquitatem stipula et succendet eos diesveniens dicit Dominus omnipotens et nonrelinquetur in eis radix neque ramus Et orieturvobis qui timetis nomen meum Sol justitiaelig etsanitas in pennis ejus et egrediemini et salietissicut vituli de vinculis relaxati et conculcabitisiniquos et erunt cinis sub pedibus vestris dicitDominus omnipotens252 raquo Haeligc distantiapraeligmiorum atque pœnarum justos dirimens abinjustis quaelig sub isto sole in hujus vitaelig vanitate
250 Rom II 15 16251 Malach III 17 18252 Ibid IV 1-3
177
non cernitur quando sub illo Sole justitiaelig in illiusvitaelig manifestatione clarebit tunc profecto eritjudicium quale nunquam fuit [145]
CAPUT XXVIII
De lege Moysi spiritaliter intelligenda ne indamnabilia murmura carnalis sensus incurrat
QUOD vero subjungit idem Propheta laquo Mementote legis Moysi servi mei quammandavi et in Choreb ad omnem Israel253 raquopraeligcepta et judicia opportune comme raquo moratpost declaratum tam magnum futurum interobservatores legis contemptoresque discrimen simul etiam ut discant Legem spiritaliterintelligere et inveniant in ea Christum per quemjudicem facienda est inter bonos et malos ipsadiscretio Non enim frustra idem Dominus aitJudaeis laquo Si crederetis Moysi crederetis et mihi de me enim ille scripsit254 raquo Carnaliter quippeaccipiendo legem et ejus promissa terrena rerumcœlestium figuras esse nescientes in illa murmuracorruerunt ut dicere auderent laquo Vanus est quiservit Deo et quid amplius quia custodivimusmandata ejus et quia ambulavimus supplices antefaciem Domini omnipotentis Et nunc nosbeatos dicimus alienos et aeligdificantur omnes quifaciunt iniquitatem255 raquo Quibus eorum verbis
253 Malach IV 4254 Joan V 46255 Malach III 14 15
178
quodam modo Propheta compulsus estnovissimum praelignuntiare judicium ubi mali necsaltem falso sint beati sed apertissime appareantmiserrimi et boni nulla temporali saltem miserialaborent sed clara ac sempiterna beatitudine per-fruantur Dixerat quippe istorum talia quaeligdamverba etiam superius dicentium laquo Omnis quifacit malum bonus est in conspectu Domini ettales ei placent256 raquo [146] Ad haeligc inquam contraDeum murmura pervenerunt legem Moysicarnaliter accipiendo Unde et ille in Psalmoseptuagesimo secundo pene commotos dicitfuisse pedes suos et effusos gressus suos utiquein lapsum quia zelavit in peccatoribus pacempeccatorum intuens ita ut inter caeligtera diceret laquo Quomodo scivit Deus et si est scientia inAltissimo257 raquo Diceret etiam laquo Numquid vanejustificavi cor meum et lavi in innocentibusmanus meas258 raquo Ut autem solveret hancdifficillimam quaeligstionem quaelig fit cum videnturboni esse miseri et felices mali laquo Hoc inquitlabor est ante me donec introeam in sanctuariumDei et intelligam in novissima259 raquo Judicio quippenovissimo non sic erit sed in aperta iniquorummiseria et aperta felicitate justorum longe quamnunc est aliud apparebit
256 Id II 17257 Psal LXII 11258 Ibid 13259 Ibid 16 17
179
CAPUT XXIX
De adventu Eliaelig ante judicium cujus praeligdicationeScripturarum secreta reserante Judaeligi convertentur adChristum
CUM autem admonuisset ut meminissentlegis Moysi quoniam praeligvidebat eos multoadhuc tempore non eam spiritaliter sicutoportuerat accepturos continuo subjecit laquo Etecce ego mittam vobis Eliam Thesbitenantequam veniat dies Domini magnus et illustrisqui convertet cor patris ad lilium et cor hominisad proximum suum ne forte veniens percutiamterram penitus260 raquo Per hunc Eliam magnummirabilemque prophetam [147] exposita sibi legeultimo tempore ante judicium Judaeligos inChristum verum id est in Christum nostrum essecredituros celeberrimum est in sermonibuscordibusque fidelium Ipse quippe ante adventumjudicis Salvatoris non immerito speratur esseventurus quia etiam nunc vivere non immeritocreditur Curru namque igneo raptus est261 derebus humanis quod evidentissime sanctaScriptura testatur Cum venerit ergo exponendolegem spiritaliter quam nunc Judaeligi carnalitersapiunt laquo Convertet cor patris ad filium raquo id estcor patrum ad filios singularem quippe pronumero plurali interpretes Septuaginta posuerunt
260 Malach IV 5 6261 4 Reg II 11
180
Et est sensus ut etiam filii sic intelligant legem idest Judaeligi quemadmodum patres eamintellexerunt id est Prophetae in quibus erat etipse Moyses Sic enim cor patrum convertetur adfilios cum intelligentia patrum perducetur adintelligentiam filiorum laquo Et cor filiorum adpatres eorum raquo dum in id quod senserunt illiconsentient et isti ubi Septuaginta dixerunt laquo Etcor hominis ad proximum suum262 raquo Sunt eniminter se valde proximi patres et filii Quanquam inverbis Septuaginta interpretum qui propheticeinterpretati sunt potest sensus alius idemqueelectior inveniri ut intelligatur Elias cor DeiPatris conversurus ad Filium non utique agendout Pater diligat Filium sed docendo quod Paterdiligat Filium ut et Judaeligi quem prius oderantdiligant eumdem qui noster est Christum Judaeligisenim nunc aversum cor habet Deus a Christonostro quia hoc putant Eis ergo tunc cor ejusconvertetur ad Filium cum ipsi converso cordedidicerint dilectionem Patris in Filium Quod verosequitur laquo Et cor hominis ad proximum suum raquoid est convertet Elias et cor hominis adproximum suum quid melius intelligitur quamcor hominis ad hominem [148] Christum Cumenim sit in forma Dei Deus noster formam serviaccipiens esse dignatus est etiam proximus nosterHoc ergo faciet Elias laquo Ne forte inquit veniam
262 Malach IV 6 juxta Vulgatam
181
et percutiam terram penitus263 raquo Terra sunt enimqui terrena sapiunt sicut Judaeligi carnales usquenunc ex quo vitio contra Deum murmura illavenerunt laquo Quia mali ei placent et vanus est quiservit Deo264 raquo
CAPUT XXX
Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legiturjudicaturus non evidenter Christi persona monstretur sed ex quibusdam testimoniis ubi Dominus Deusloquitur appareat non dubie quod ipse sit Christus
I MULTA alia sunt Scripturarum testimoniadivinarum de novissimo judicio Dei quaelig siomnia colligam nimis longum erit Salis ergo sitquod et novis et veteribus Litteris sacris hocpraelignuntiatum esse probavimus Sed veteribus perChristum futurum esse judicium id est judicemChristum de cœlo esse venturum non tam quamnovis evidenter expressum est propterea quiacum ibi dicit Dominus Deus se esse venturumvel Dominum Deum dicitur esse vetiturum nonconsequenter intelligitur Christus Dominus enimDeus et Pater est et Filius et Spiritus sanctus neque hoc tamen intestatum relinquere nosoportet Primo itaque demonstrandum estquemadmodum Jesus Christus tanquam DominusDeus loquatur in propheticis Libris et tamenJesus Christus evidenter appareat ut et quando
263 Malach II 17264 Id III 14
182
sic non apparet et tamen ad illud [149] ultimumjudicium Dominus Deus dicitur esse venturuspossit Jesus Christus intelligi Est locus apudIsaiam prophetam qui hoc quod dico evidenterostendit Deus enim per Prophetam laquo Audi meinquit Jacob et Israel quem ego voco Ego sumprimus et ego in sempiternum et manus meafundavit terram et dextera mea firmavit cœlumVocabo eos et stabunt simul et congregabunturomnes et audient Quis eis nuntiavit haeligc raquoDiligens te feci voluntatem tuam superBabylonem ut auferrem semen Chaldaeligorum Etlocutus sum et ego vocavi adduxi eum etprosperam feci viam ejus Accedite ad me etaudite haeligc Non a principio locutus sum inabscondito quando fiebant ibi eram Et nuncDominus Deus misit me et Spiritus ejus265 raquoNempe ipse est qui loquebatur sicut DominusDeus nec tamen intelligeretur Jesus Christus nisiaddidisset laquo Et nunc Dominus Deus misit me etSpiritus ejus raquo Hoc enim dixit secundum formamservi de re futura utens praeligteriti temporis verbo quemadmodum apud eumdem Prophetamlegitur laquo Sicut ovis ad immolandum ductusest266 raquo Non enim ait laquo Ducetur raquo sed pro eoquod futurum erat praeligteriti temporis verbumposuit Et assidue prophetia sic loquitur
265 Isai XLVIII 12-16266 Id LIII 7 juxta LXX
183
II Est et alius locus apud Zachariam qui hocevidenter ostendit quod Omnipotentem misitOmnipotens quis quem nisi Deus Pater DeumFilium Nam ita scriptum est laquo Haeligc dicitDominus omnipotens Post gloriam misit mesuper gentes quaelig spoliaverunt vos quia quitetigerit vos quasi qui tangit pupillam oculi ejusEcce ego inferam manum meam super eos eterunt spolia his qui servierant eis et cognoscetisquia Dominus omnipotens misit me267 raquo Eccedicit Dominus omnipotens a [150] Dominoomnipotente se missum Quis hic audeatintelligere nisi Christum loquentem scilicetovibus quaelig perierant domus Israel Ait namquein Evangelio laquo Non sum missus nisi ad ovesquaelig perierunt domus Israel268 raquo quas hiccomparavit pupillaelig oculi Dei propterexcellentissimum dilectionis affectum ex quogenere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt Sedpost gloriam resurrectionis utique suaelig quaeligantequam fieret ait Evangelista laquo Jesus nondumerat glorificatus269 raquo etiam super gentes missus estin Apostolis suis ac sic impletum est quod inPsalmo legitur laquo Erues me de contradictionibuspopuli constitues me in caput gentium270 raquo ut quispoliaverant Israelitas quibusque Israelitaelig
267 Zach II 8 9268 Matth XV 24269 Joan VII 39270 Psal XVII 44
184
servierant quando sunt gentibus subditi nonvicissim eodem modo spoliarentur sed ipsi spoliafierent Israelitarum Hoc enim Apostolispromiserat dicens laquo Faciam vos piscatoreshominum271 raquo Et uni eorum laquo Ex hoc jaminquit homines eris capiens272 raquo Spolia ergofierent sed in bonum tanquam erepta vasa illiforti sed fortius alligato
III Item per eumdem Prophetam Dominusloquens laquo Et erit inquit in die illa quaeligramauferre omnes gentes quaelig veniunt contraJerusalem et effundam super domum David etsuper habitatores Jerusalem Spiritum gratiaelig etmisericordiaelig et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum et dolebunt dolore quasisuper unigenitum273 raquo Numquid nisi Dei estauferre omnes gentes inimicas sanctaelig CivitatisJerusalem quaelig laquo Veniunt contra raquo eam id estcontrariaelig sunt ei vel sicut alii sunt interpretatilaquo Veniunt super eam raquo id est ut eam sibisubjiciant aut super domum David effundere etsuper [151] habitatores ejusdem Civitatis Spiritumgratiaelig et misericordiaelig Hoc utique Dei est et expersona Dei dicitur per Prophetam et tamenhunc Deum haeligc tam magna et tam divinafacientem sese Christus ostendit adjungendo
271 Matth IV 19272 Luc V 10273 Zach XII 9 10
185
atque dicendo laquo Et aspicient ad me pro eo quodinsultaverunt et plangent super eum planctumquasi super charissimum (sive dilectum) etdelebunt dolore quasi super unigenitum raquoPœnitebit quippe in die illa Judaeligos etiam eos quiaccepturi sunt Spiritum gratiaelig et misericordiaeligquod in ejus passione insultaverint Christo cumad eum aspexerint in sua majestate venientemcumque esse cognoverint quem prius humilem insuis parentibus illuserunt quamvis et ipsiparentes eorum tantaelig illius impietatis auctoresresurgentes videbunt eum sed puniendi jam nonadhuc corrigendi Non itaque hoc loco ipsiintelligendi sunt ubi dictum est laquo Et effundamsuper domum David et super habitatoresJerusalem Spiritum gratiaelig et misericordiaelig etaspicient ad me pro eo quod insultaverunt raquo sedtamen de illorum stirpe venientes qui per Eliamillo tempore sunt credituri Sed sicut dicimusJudaeligis laquo Vos occidistis Christum quamvis hocparentes eorum fecerint sic et isti se dolebuntfecisse quodam modo quod fecerunt illi exquorum stirpe descendunt Quamvis ergo acceptoSpiritu gratiaelig et misericordiae jam fideles nondamnabuntur cum impiis parentibus suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint quod abillis factum est Non igitur dolebunt reatucriminis sed pietatis affectu Sane ubi dixeruntSeptuaginta interpretes laquo Et aspicient ad me proeo quod insultaverunt raquo sic interpretatum est ex
186
hebraeligo laquo Et aspicient ad me quemconfixerunt274 raquo Quo quidem verbo evidentiusChristus apparet crucifixus Sed illa insultatioquam [152] Septuaginta ponere maluerunt ejusuniversae non defuit passioni Nam et detento etalligato et adjudicato et opprobrio ignominiosaevestis induto et spinis coronato et calamo incapite percusso et irridenter lixis genibus adoratoet crucem suam portanti et in ligno jam pendentiutique insultaverunt Proinde interpretationemnon sequentes unam sed utramque jungentescum et laquo Insultaverunt raquo et laquo Confixerunt raquolegimus plenius veritatem dominicaelig passionisagnoscimus
IV Cum ergo in propheticis Litteris adnovissimum judicium faciendum Deus legituresse venturus etsi ejus alia distinctio nonponatur tantummodo propter ipsum judiciumChristus debet intelligi quia etsi Pater judicabitper adventum Filii hominis judicabit Nam ipseper suaelig praeligsentiaelig manifestationem laquo Non judicatquemquam sed omne judicium dedit Filio275 raquoqui manifestabitur homo judicaturus sicut homoest judicatus Quis est enim alius de quo itemDeus loquitur per Isaiam sub nomine Jacob etIsrael de cujus semine corpus accepit quod itascriptum est laquo Jacob puer meus suscipiamillum Israel electus meus assumpsit eum anima
274 Sic in Vulgata reperitur275 Joan V 22
187
mea Dedi Spiritum meum in illum judiciumgentibus proferet Non clamavit neque cessabitneque audietur foris vox ejus Calamumquassatum non conteret et linum fumans nonextinguet sed in veritate proferet judiciumRefulgebit et non confringetur donec ponat interra judicium et in nomine ejus gentessperabunt276 raquo In hebraeligo non legitur laquo Jacob etIsrael raquo sed quod ibi legitur laquo Servus meus raquonimirum Septuaginta interpretes volentesadmonere quatenus id accipiendum sit quiascilicet propter formam servi dictum est in qua seAltissimus humillimum praeligbuit ipsius hominisnomen [153] ad eum significandum posuerunt decujus genere eadem servi forma suscepta estDatus est in eum Spiritus Sanctus quod etcolumbaelig specie277 Evangelio teste monstratumest Judicium gentibus protulit quia praelignuntiavitfuturum quod gentibus erat occultumMansuetudine non clamavit nec tamen inpraeligdicanda veritate cessavit Sed non est auditaforis vox ejus nec auditur quandoquidem ab cisqui foris ab ejus corpore praeligcisi sunt non illiobeditur ipsosque suos persecutores Judaeligos quicalamo quassato perdita integritate et linofumanti amisso lumine comparati sunt noncontrivit nec extinxit quia pepercit eis quinondum venerat eos judicare sed ab eis judicari
276 Isai LXII 1-4277 Matth III 16
188
In veritate sane judicium protulit praeligdicens eisquando puniendi essent si in sua malignitatepersisterent Refulsit in monte facies ejus in orbefama ejus nec confractus sive contritus est quianeque in se neque in Ecclesia sua ut essedesisteret persecutoribus cessit Et ideo non estfactum nec fiet quod inimici ejus dixerunt veldicunt laquo Quando morietur et peribit nomenejus278 Donec ponat in terra judicium279 raquo Eccemanifestatum est quod absconditumquaeligrebamus Hoc enim est novissimum judiciumquod ponet in terra cum venerit ipse de cœlo Dequo jam videmus impletum quod hic ultimumpositum est laquo Et in nomine ejus gentessperabunt raquo Per hoc certe quod negari nonpotest etiam illud credatur quod impudenternegatur Quis enim speraret quod etiam hi quinolunt adhuc credere in Christum jam nobiscumvident et quoniam negare non possunt dentibussuis frendent et tabescunt Quis inquamsperaret gentes in Christi nomine speraturasquando tenebatur ligabatur caeligdebaturilludebatur crucifigebatur quando et ipsiDiscipuli spem [154] perdiderant quam in illohabere jam cœperant Quod tunc vix unus latrosperavit in cruce nunc sperant gentes longelateque diffusaelig et ne in aeligternum moriantur ipsain qua ille mortuus est cruce signantur
278 Psal XL 6279 Isai XLII 4
189
V Nullus igitur vel negat vel dubitat perJesum Christum tale quale istis sacris Litterispraelignuntiatur futurum esse novissimum judiciumnisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibilianimositate seu caeligcitate non credit quaelig jamveritatem suam orbi demonstravere terrarum Inillo itaque judicio vel circa illud judicium has resdidicimus esse venturas Eliam Thesbiten fidemJudaeorum Antichristum persecuturumChristum judicaturum mortuorumresurrectionem bonorum malorumquediremptionem mundi conflagrationemejusdemque renovationem Quaelig omnia quidemventura esse credendum est sed quibus modis etquo ordine veniant magis tunc docebit rerumexperientia quam nunc valet consequi adperfectum hominum intelligentia Existimo tameneo quo a me commemorata sunt ordine esseventura
VI Duo nobis ad hoc Opus pertinentesreliqui sunt libri ut adjuvante Domino promissacompleamus quorum unus erit de malorumsupplicio alius de felicitate justorum in quibusmaxime sicut Deus donaverit argumentarefellentur humana quaelig contra praeligdicta acpromissa divina sapienter sibi miseri roderevidentur et salubris fidei nutrimenta velut falsa etridenda contemnunt Qui vero secundum Deumsapiunt omnium quaelig incredibilia videnturhominibus et tamen Scripturis sanctis quarum
190
jam veritas multis modis asserta est continenturmaximum argumentum tenent veracem Deiomnipotentiam quem certum habent nullomodo in eis potuisse mentiri et posse facerequod impossibile est infideli [155]
191
LIBER XXI
De fine debito civitatis diaboli supplicio scilicetdamnatorem sempiterno deque humanis contra illudincredulorum argumentis
CAPUT I
De ordine disputationis qua prius disserendum estde perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam deaeligterna felicitate sanctorum
CUM per Jesum Christum Dominumnostrum280 judicem vivorum atque mortuorumad debitos fines ambaelig pervenerint Civitatesquarum una est Dei altera diaboli cujusmodisupplicium sit futurum diaboli et omnium ad cumpertinentium in hoc libro nobis quantum opedivina valebimus diligentius disputandum estIdeo autem hunc tenere ordinem malui ut posteadisseram de felicitate sanctorum quoniamutrumque cum corporibus erit et incredibiliusvidetur esse in aeligternis corpora durare cruciatibusquam sine dolore ullo in aeligterna beatitudinepermanere Ac per hoc cum illam pœnam nondebere esse incredibilem demonstraveroadjuvabit me plurimum ut multo facilius omnicarens molestia immortalitas corporum in sanctisfutura credatur Nec a divinis ordo iste abhorreteloquiis ubi aliquando quidem bonorumbeatitudo prius ponitur ut est illud laquo Qui bona
280 Vide D Guillon tom XXI pag 281-283
192
[156] fecerunt in resurrectionem vitaelig qui autemmala egerunt in resurrectionem judicii281 raquo sedaliquando et posterius ut est laquo Mittet Filiushominis Angelos suos et colligent de regno ejusomnia scandala et mittent in caminum ignisardentis illic erit fletus et stridor dentium tuncjusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui282 raquo etillud laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justiautem in vitam aeligternam283 raquo Et in Prophetisquod commemorare longum est nunc ille nunciste ordo si quis inspiciat invenitur Sed egoistum qua causa elegerim dixi
CAPUT II
An possint corpora in ustione ignis esse perpetuaQUID igitur ostendam unde convincantur
increduli posse humana corpora animata atqueviventia non solum nunquam morte dissolvi sedin aeligternorum quoque ignium durare tormentis Nolunt enim hoc ad Omnipotentis nos referrepotentiam sed aliquo exemplo persuaderi sibiflagitant Quibus si respondebimus esse animaliaprofecto corruptibilia quia mortalia quaelig tamenin mediis ignibus vivant nonnullum etiam genusvermium in aquarum calidarum scaturiginereperiri quarum fervorem nemo impunecontrectat illos autem non solum sine ulla sui
281 Joan V 29282 Matth XIII 41-13283 Id XXV 46
193
laeligsione ibi esse sed extra esse non posse autnolunt credere si ostendere non valemus aut sivaluerimus sive oculis demonstrare res ipsas siveper testes idoneos edocere non satis hoc esse adexemplum rei de qua quaeligstio est eademinfidelitate contendent quia [157] haeligc animalianec semper vivunt et in illis fervoribus sinedoloribus vivunt suaelig quippe naturaeligconvenientibus vegetantur illis non crucianturelementis quasi non incredibilius sit vegetariquam cruciari talibus rebus Mirabile est enimdolere in ignibus et tamen vivere sed mirabiliusvivere in ignibus nec dolere Si autem hoccreditur cur non et illud
CAPUT III
An consequens sit ut corporeum dolorem sequaturcarnis interitus
I SED nullum est inquiunt corpus quoddolere possit nec possit mori Et hoc undescimus Nam de corporibus quis certus estdaeligmonum utrum in eis doleant quando se affligimagnis cruciatibus confitentur Quod sirespondetur terrenum corpus solidum scilicetatque conspicuum nullum esse atque ut imopotius nomine id explicem nullam esse carnemquaelig dolere possit morique non possit quid aliuddicitur nisi quod sensu corporis homines etexperientia collegerunt Nullam namque carnemnisi mortalem sciunt et haeligc est eorum tota ratio
194
ut quod experti non sunt nequaquam esse possearbitrentur Nam cujus rationis est dolorem faceremortis argumentum cum vitaelig potius sitindicium Etsi enim quaeligrimus utrum semperpossit vivere certum tamen est vivere omnequod dolet doloremque omnem nisi in re viventeesse non posse Necesse est ergo ut vivat dolensnon est necesse ut occidat dolor quia neccorpora ista mortalia et utique moritura omnisdolor [158] occidit et ut dolor aliquis possitoccidere illa causa est quoniam sic est animaconnexa huic corpori ut summis doloribus cedatatque discedat quoniam et ipsa compagomembrorum atque vitalium sic infirma est ut eamvim quaelig magnum vel summum dolorem facitnon valeat sustinere Tunc autem tali corporianima et eo connectitur modo ut illud vinculumsicut nulla temporis longitudine solvitur ita nullodolore rumpatur Proinde etiamsi caro nunc talisnulla est quaelig sensum doloris perpeti possitmortemque non possit erit tamen tunc talis caroqualis nunc non est sicut talis erit et mors qualisnunc non est Non enim nulla sed sempiternamors erit quando nec vivere anima poterit Deumnon habendo nec doloribus corporis careremoriendo Prima mors animam nolentem pellit ecorpore secunda mors animam nolentem tenet incorpore ab utraque morte communiter idhabetur ut quod non vult anima de suo corporepatiatur
195
II Attendunt autem isti contradictores nullamesse nunc carnem quaelig dolorem pati possitmortemque non possit et non attendunt essetamen aliquid tale quod corpore majus sit Ipsequippe animus cujus praeligsentia corpus vivit etregitur et dolorem pati potest et mori nonpotest Ecce inventa res est quaelig cum sensumdoloris habeat immortalis est Hoc igitur erit tuncetiam in corporibus damnatorum quod nunc essescimus in animis omnium Si autem consideremusdiligentius dolor qui dicitur corporis magis adanimam pertinet Animaelig enim est dolere noncorporis etiam quando ei dolendi causa existit acorpore cum in eo loco dolet ubi laeligditur corpusSicut ergo dicimus corpora sentientia et corporaviventia cum ab anima sit corpori sensus et vita ita et corpora dicimus dolentia cum dolor corporinisi ab anima esse non possit Dolet itaque animacum corpore [159] in eo loco ejus ubi aliquidcontingit ut doleat Dolet et sola quamvis sit incorpore cum aliqua causa etiam invisibili tristisest ipsa corpore incolumi Dolet etiam non incorpore constituta nam utique dolebat dives illeapud inferos quando dicebat laquo Crucior in hacflamma284 raquo Corpus autem nec exanime dolet necanimatum sine anima dolet Si ergo a doloreargumentum recte sumeretur ad mortem ut ideomors possit accidere quia potuit accidere etdolor magis ad animam pertineret mori ad quam284 Luc XVI 24
196
magis pertinet et dolere Cum vero illa quaelig magisdolere potest non possit mori quid momentiaffert cur illa corpora quoniam futura sunt indoloribus ideo etiam moritura esse credamus Dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibusmoribundisque membris esse animaelig et metuereet cupere et dolere atque gaudere UndeVirgilius
Hinc
inquit (id est ex moribundis terreni corporismembris)
Metuunt cupiuntque dolent gaudentque285
Sed convicimus eos in quarto-decimo hujusOperis libro habere animas secundum ipsos abomni etiam corporis labe purgatas diramcupiditatem qua rursus incipiunt in corpora vellereverti Ubi autem potest esse cupiditas profectoetiam dolor potest Frustrata quippe cupiditas sivenon perveniendo quo tendebat sive amittendoquo pervenerat vertitur in dolorem Quaproptersi anima quaelig vel sola vel maxime dolet habettamen quamdam pro suo modo immortalitatemsuam non ideo mori poterunt illa corpora quiadolebunt Postremo si corpora faciunt ut animaeligdoleant cur eis dolorem possunt mortem veroinferre non possunt nisi quia consequens non est[160] ut mortem faciat quod dolorem facit Cur
285 Virg AEligneid VI
197
ergo incredibile est ita ignes illis corporibusdolorem posse inferre non mortem sicut ipsacorpora dolere animas faciunt quas tamen nonideo mori cogunt Non est ergo necessariumfuturaelig mortis argumentum dolor
CAPUT IV
De naturalibus exemplis quorum consideratio doceatposse inter cruciatus viventia corpora permanere
I QUAPROPTER si ut scripserunt qui naturasanimalium curiosius indagarunt salamandra inignibus vivit et quidam notissimi Siciliaelig montesqui tanta diuturnitate temporis atque vetustateusque nunc et deinceps flammis aeligstuant atqueintegri perseverant satis idonei testes sunt nonomne quod ardet absumi et anima indicat nonomne quod dolere potest posse etiam mori quid adhuc a nobis rerum poscuntur exemplaquibus doceamus non esse incredibile uthominum corpora sempiterno suppliciopunitorum et in igne animam non amittant etsine detrimento ardeant et sine interitu doleant Habebit enim tunc istam carnis substantiaqualitatem ab illo inditam qui tam miras et variastot rebus indidit quas videmus ut eas quia multaeligsunt non miremur Quis enim nisi Deus creatoromnium dedit carni pavonis mortui neputresceret Quod cum auditum incredibilevideretur evenit ut apud Carthaginem nobis coctaapponeretur haeligc avis de cujus pectore
198
pulparum quantum visum est decerptum servarijussimus quod post [161] dierum tantumspatium quanto alia caro quaeligcumque coctaputresceret prolatum atque oblatum nihilnostrum offendit olfactum Itemque repositumpost dies amplius quam triginta idem quod eratinventum est idemque post annum nisi quodaliquantum corpulentiae siccioris et contractiorisfuit Quis paleaelig dedit vel tam frigidam vim utobrutas nives servet vel tam fervidam ut pomaimmatura maturet
II De ipso igne mira quis explicet quoquaeligque adusta nigrescunt cum ipse sit lucidus et pene omnia quaelig ambit et lambit colorepulcherrimus decolorat atque ex pruna fulgidacarbonem teterrimum reddit Neque id quasiregulariter definitum est nam e contrario lapidesigne candente percocti et ipsi fiunt candidi etquamvis ille magis rubeat illi albicent congruittamen luci quod album est sicut nigrum tenebrisCum itaque ignis in lignis ardeat ut lapidescoquat contrarios habet non in contrariis rebuseffectus Etsi enim lapides et ligna diversa sunt contraria tamen non sunt sicut album et nigrumquorum in lapidibus unum facit alterum in lignisclarus illos clarificans haeligc obfuscans cum in illisdeficeret nisi in istis viveret Quid in carbonibusnonne miranda est et tanta infirmitas ut ictulevissimo frangantur pressu facillimoconterantur et tanta firmitas ut nullo humore
199
corrumpantur nulla aeligtate vincantur usque adeout eos substernere soleant qui limites figunt adconvincendum litigatorem quisquis postquantalibet tempora extiterit fixumque lapidemlimitem non esse contenderit Quis eos in terrahumida infossos ubi ligna putrescerent tandiudurare incorruptibiliter posse nisi rerum illecorruptor ignis effecit
III Intueamur etiam miraculum calcisexcepto eo de quo jam satis diximus quod ignecandicat quo alia [162] tetra redduntur etiamoccultissime ab igne ignem concipit eumque jamgleba tangentibus frigida tam latenter servat utnulli nostro sensui prorsus appareat sedcompertus experimento etiam dum non apparetsciatur inesse sopitus Propter quod eam calcemvivam loquimur velut ipse ignis latens anima sitinvisibilis visibilis corporis Jamvero quam mirumest quod cum extinguitur tunc accenditur Utenim occulto igne careat aqua infunditur aquaveperfunditur et cum ante sit frigida inde fervescitunde ferventia cuncta frigescunt Velut expiranteergo illa gleba discedens ignis qui latebat apparetac deinde tanquam morte sic frigida est ut adjectaunda non sit arsura et quam calcem vocabamusvivam vocemus extinctam Quid est quod huicmiraculo addi posse videatur et tamen additur Nam si non adhibeas aquam sed oleum quodmagis fomes est ignis nulla ejus perfusione velinfusione fervescit Hoc miraculum si de aliquo
200
indico lapide legeremus sive audiremus et innostrum experimentum venire non possetprofecto aut mendacium putaremus aut certegranditer miraremur Quarum vero rerum anteoculos nostros quotidiana documenta versanturnon genere minus mirabili sed ipsa assiduitatevilescunt ita ut ex ipsa India quaelig remota est parsorbis a nobis desierimus nonnulla mirari quaelig adnos potuerunt miranda perduci
IV Adamantem lapidem multi apud noshabent et maxime aurifices insignitoresquegemmarum qui lapis nec ferro nec igni nec aliavi ulla perhibetur praeligter hircino sanguine vinciSed qui eum habent atque noverunt numquid itamirantur ut hi quibus primum potentia ejusostenditur Quibus autem non ostenditurfortasse nec credunt aut si credunt inexpertamirantur et si contigerit experiri adhuc quidemmirantur insolita [163] sed assiduitas experiendipaulatim subtrahit admirationis incitamentumMagnetem lapidem novimus mirabilem ferri esseraptorem quod cum primum vidi vehementerinhorrui Quippe cernebam a lapide ferreumannulum raptum atque suspensum deindetanquam ferro quod rapuerat vim dedisset suamcommunemque fecisset idem annulus admotusest alteri eumque suspendit atque ut ille priorlapidi sic alter annulus priori annulo cohaerebat accessit eodem modo tertius accessit et quartus jamque sibi per mutua circulis nexis non
201
implicatorum intrinsecus sed extrinsecusadhaerentium quasi catena pependeratannutorum Quis istam vim lapidis non stuperetquaelig illi non solum inerat verumetiam per totsuspensa transibat et invisibilibus ea vinculissubligabat Sed multo est mirabilius quod afratre et coepiscopo meo Severo Milevitano deisto lapide comperi Se ipsum namque vidissenarravit quemadmodum Bathanarius quondamcomes Africaelig cum apud eum convivareturEpiscopus eumdem protulerit lapidem ettenuerit sub argento ferrumque super argentumposuerit deinde sicut subter movebat manumqua lapidem tenebat ita ferrum de supermovebatur atque argento medio nihilquepatiente concitatissimo cursu ac recursu infralapis ab homine supra ferrum rapiebatur a lapideDixi quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivicui tanquam ipse viderim credidi Quid etiam deisto magnete legerim dicam Quando juxta eumponitur adamas non rapit ferrum et si jamrapuerat ut ei appropinquaverit mox remittitIndia mittit hos lapides sed si eos nos cognitosjam desistimus admirari quanto magis illi aquibus veniunt si eos facillimos habent sicforsitan habent ut nos calcem quam miro modoaqua fervescentem qua solet [164] ignis extinguiet oleo non fervescentem quo solet ignis accendiquia in promptu nobis est non miramur
CAPUT V
202
Quanta sint quorum ratio nequeat agnosci et tameneadem vera esse non sit ambiguum
I VERUMTAMEN homines infideles qui eumdivina vel praeligterita vel futura miraculapraeligdicamus quaelig illis experienda non valemusostendere rationem a nobis earum flagitantrerum quam quoniam non possumus reddere(excedunt enim vires mentis humanaelig) existimantfalsa esse quaelig dicimus ipsi de tot mirabilibusrebus quas vel videre possumus vel videmusdebent reddere rationem Quod si fieri ab hominenon posse perviderint fatendum est eis non ideoaliquid non fuisse vel futurum non esse quiaratio inde non potest reddi quandoquidem suntista de quibus similiter non potest Non itaquepergo per plurima quaelig mandata sunt litteris nongesta atque transacta sed in locis quibusquemanentia quo si quisquam ire voluerit etpotuerit utrum vera sint explorabit sed paucacommemoro Agrigentinum Siciliaelig salemperhibent286 cum fuerit admotus igni velut inaqua fluescere cum vero ipsi aquaelig velut in ignecrepitare Apud Garamantas quemdam fontemtam frigidum diebus ut non bibatur287 tamfervidum noctibus ut non tangatur In Epiroalium fontem in quo faces ut in caeligterisextinguuntur accensaelig288 sed non ut in caeligteris
286 Plin l XXXI c 7287 Id V c 5288 Id l II c 103 ex Pomponio Mela l 2 c 3
203
accenduntur extinctaelig [165] Asbeston Arcadiaeliglapidem propterea sic vocari quod accensussemel jam non possit extingui289 Lignumcujusdam ficus AEliggyptiaelig non ut ligna caeligtera inaquis natare sed mergi290 et quod est mirabiliuscum in imo aliquandiu luerit inde ad aquaeligsuperficiem rursus emergere quando madefactumdebuit humoris pondere praeliggravari Poma interra Sodomorum gigni quidem291 et admaturitatis faciem pervenire sed morsu pressuvetentata in fumum ac favillam corio fatiscentevanescere Pyritem lapidem Persicum tenentismanum si vehementius prematur adurere propter quod ab igne nomen accepit292 In eademPerside gigni etiam lapidem Selenitem cujusinteriorem candorem cum luna crescere atquedeficere293 In Cappadocia etiam vento equasconcipere eosdemque fœtus non amplius trienniovivere294 Tilon Indiaelig insulam eo praeligferri caeligteristerris quod omnis arbor quaelig in ea gigniturnunquam nudatur tegmine foliorum
II De his atque aliis innumerabilibus quaelighistoria non factorum et transactorum sedmanentium locorum tenet mihi autem aliud
289 Plin l XXXVII c 10290 Id XIII c 7291 Joseph l V debello Jud et Solin c 38 et Tacitus l V292 Plin l XXXVI c 19 et l XXXVII c 11293 Ibid c 10294 Solin c 47 Vide etiam Plin l VIII c 42
204
agenti ea persequi nimis longum est reddantrationem si possunt infideles isti qui noluntdivinis Litteris credere quid aliud quam nonputantes eas esse divinas eo quod res habeantincredibiles sicuti hoc est unde nunc agimusNon enim admittit inquiunt ulla ratio ut caroardeat nec assumatur doleat neque moriatur ratiocinatores videlicet magni qui de omnibusrebus quas esse mirabiles constat possint reddererationem Reddant ergo de his295 quaelig paucaposuimus quaelig procul dubio si esse nescirent etea futura esse diceremus [166] multo minuscrederent quam quod nunc dicentibus nobisnolunt credere aliquando venturum Quis enimeorum nobis crederet si quemadmodum dicimusfutura hominum viva corpora quaelig semper arsuraatque dolitura nec tamen aliquando moritura sintita diceremus in futuro saeligculo futurum salemquem faceret ignis velut in aqua fluescereeumdemque faceret aqua velut igne crepitare autfuturum fontem cujus aqua in refrigerio noctissic ardeat ut non possit tangi in aestibus verodiei sic algeat ut bibi non possit aut futurumlapidem vel eum qui suo calore manumconstringentis adureret vel eum qui undecumqueaccensus extingui omnino non posset et caeligteraquaelig praeligtermissis aliis innumeris commemorandainterim duxi Haeligc ergo in illo saeligculo quodfuturum est si diceremus futura nobisque295 Subaudi rationem
205
increduli responderent laquo Si vultis ut ea credamusde singulis reddite rationem raquo nos non posseconfiteremur eo quod istis et similibus Dei mirisoperibus infirma mortalium ratiocinatiovinceretur fixam tamen apud nos esse rationemnon sine ratione omnipotentem facere undeanimus humanus infirmus rationem non potestreddere et in multis quidem rebus incertumnobis esse quid velit illud tamen essecertissimum nihil eorum illi esse impossibilequaeligcumque voluerit eique nos crederepraeligdicenti quem neque impotentem nequementientem possumus credere Hi tamen fideireprehensores exactoresque rationis quid ad istarespondent de quibus ratio reddi ab homine nonpotest et tamen sunt et ipsi rationi naturaevidentur esse contraria Quaelig si futura essediceremus similiter a nobis sicut eorum quaeligfutura esse dicimus ab infidelibus ratioposceretur Ac per hoc cum in talibus operibusDei deficiat ratio cordis et sermonis humani sicutista non ideo non [167] sunt sic non ideo etiamilla non erunt quoniam ratio de utrisque abhomine non potest reddi
CAPUT VI
Quod non omnia miracula naturalia sint sedpleraque humano ingenio modificata pleraque autemdaeligmonum arte composita
206
I Hic forte respondeant laquo Prorsus nec istasunt nec ista credimus falsa de his dicta falsaconscripta sunt raquo et adjiciant ratiocinantes atquedicentes laquo Si talia credenda sunt credite et vosquod in easdem litteras est relatum fuisse vel essequoddam Veneris fanum atque ibi candelabrumet in eo lucernam sub divo sic ardentem ut eamnulla tempestas nullus imber extingueret undesicut ille lapis ita ista λύχνος ἄσϐεστος ide estlucerna inextinguibilis nominata est Quodpropterea poterunt dicere ut respondendi nobisangustias ingerant quia si dixerimus non essecredendum scripta illa miraculoruminfirmabimus si autem credendum esseconcesserimus confirmabimus numinapaganorum Sed nos sicut jam in libroduodevigesimo hujus Operis dixi non habemusnecesse omnia credere quaelig continet historiagentium cum et ipsi inter se historici sicut aitVarro quasi data opera et quasi ex industria permulta dissentiant sed ea si volumus credimusquaelig non adversantur libris quibus nondubitamus oportere nos credere De his autemmiraculorum locis nobis ad ea quaelig futurapersuadere incredulis volumus satis illa sufficiuntquaelig nos quoque possumus experiri et eorumtestes idoneos non difficile est invenire [168] Deisto autem fano Veneris et lucerna inextinguibilinon solum in nullas coarctamur angustiasverumetiam latitudinis nobis campus aperitur
207
Addimus enim ad istam lucernaminextinguibilem et humanarum et magicarum idest per homines daemonicarum artium etipsorum per se ipsos daeligmonum multa miracula quaelig si negare voluerimus eidem ipsi cui credimussacrarum Litterarum adversabimur veritati Autergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapideAsbesto ars humana molita est aut arte magicafactum est quod homines illo mirarentur intemplo aut daeligmon quispiam sub nomine Veneristanta se efficacia praeligsentavit ut hoc ibiprodigium et appareret hominibus et diutiuspermaneret Illiciuntur autem daeligmones adinhabitandum per creaturas quas non ipsi sedDeus condidit delectabilibus pro sua diversitatediversis non ut animalia cibis sed ut spiritussignis quaelig cujusque delectationi congruunt pervaria genera lapidum herbarum lignorumanimalium carminum rituum Ut autemilliciantur ab hominibus prius eos ipsi astutissimacalliditate seducunt vel inspirando eorumcordibus virus occultum vel etiam fallacibusamicitiis apparendo eorumque paucos discipulossuos faciunt plurimorumque doctores Nequeenim potuit nisi primum ipsis docentibus disciquid quisque illorum appetat quid exhorreat quoinvitetur nomine quo cogatur unde magicaelig artesearumque artifices extiterunt Maxime autempossident corda mortalium qua potissimumpossessione gloriantur cum se transfigurant in
208
Angelos lucis296 Sunt ergo facta eorum plurimaquaelig quanto magis mirabilia confitemur tantocautius vitare debemus Sed ad hoc unde nuncagimus nobis etiam ipsa proficiunt Si enim haeligcimmundi daeligmones possunt quanto potentioressunt sancti Angeli quanto [169] potentior est hisomnibus Deus qui tantorum miraculorumeffectores etiam ipsos Angelis fecit
II Quamobrem si tot et tanta mirifica quaeligμηχανήματα appellant Dei creatura utentibushumanis artibus fiunt ut ea qui nesciuntopinentur esse divina unde factum est ut inquodam templo lapidibus magnetibus in solo etcamera proportione magnitudinis positissimulacrum ferreum aeris illius medio interutrumque lapidem ignorantibus quid sursumesset ac deorsum quasi numinis potestatependeret quale aliquid etiam in illa lucernaVeneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissejam diximus si magorum opera quos nostraScriptura veneficos et incantatores vocat intantum daeligmones extollere potuerunt utcongruere hominum sensibus sibi nobilis Poetavideretur de quadam fœmina quaelig tali artepolleret dicens
Haeligc se carminibus promittit solvere mentesQuas velit ast aliis duras immittere curas Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro
296 2 Cor XI 14
209
Nocturnosque sciet manes mugire videbisSub pedibus terram et descendere montibus ornos297
quanto magis Deus potens est facere quaeliginfidelibus sunt incredibilia sed illius faciliapotestati quandoquidem ipse lapidumaliarumque vim rerum et hominum ingenia qui eamiris utuntur modis angelicasque naturasomnibus terrenis potentiores animantibuscondidit universa mirabilia mirabili vincentevirtute et operandijubendi sinendique sapientiautens omnibus tam mirabiliter quam creavit [170]
CAPUT VII
Quod in rebus miris summa credendi ratio sitomnipotentia Creatoris
I CUR itaque facere non possit Deus ut etresurgant corpora mortuorum et igne aeligternocrucientur corpora damnatorum qui fecitmundum in cœlo in terra in aere in aquisinnumerabilibus miraculis plenum cum sitomnibus quibus plenus est procul dubio majus etexcellentius etiam ipse mundus miraculum Sedisti cum quibus vel contra quos agimus qui etDeum esse credunt a quo factus est mundus etdeos ab illo factos per quos ab illo administraturmundus et miraculorum effectrices sivespontaneorum sive cultu et ritu quolibetimperatorum sive etiam magicorum mundanas297 Virg AEligneid IV
210
vel non negant vel insuper et praeligdicantpotestates quando cis rerum vim mirabilemproponimus aliarum quaelig nec animalia suntrationalia nec ulla ratione praeligditi spiritus sicutsunt ea quorum pauca commemoravimusrespondere assolent laquo Vis est ista naturaelig naturaeorum sic se habet propriarum istaelig sunt efficaciaelignaturarum Tota itaque ratio est curAgrigentinum salem flamma fluere faciat aquacrepitare quia haeligc est natura ejus At hoc essepotius contra naturam videtur quaelig non igni sedaquae dedit salem solvere torrere autem igninon aquaelig Sed ista inquiunt salis hujus naturalisest vis ut his contraria patiatur Haeligc igitur ratioredditur et de illo fonte Garamantico ubi unavena friget diebus noctibus fervet vi utraquemolesta tangentibus Haeligc et de illo alio qui cumsit contrectantibus frigidus et facem [171] sicutalii fontes extinguat accensam dissimiliter tamenatque mirabiliter idem ipse ascendit extinctamHaeligc et de lapide asbesto cui cum ignem nullumhabeat proprium accepto tamen sic ardet alienout non possit extingui Haeligc de caeligteris quaelig pigetretexere quibus licet vis insolita contra naturaminesse videatur alia tamen de illis non redditurratio nisi ut dicatur hanc eorum esse naturamBrevis sane ista est ratio fateor sufficiensqueresponsio Sed cum Deus auctor sit naturarumomnium cur nolunt fortiorem nos reddererationem quando aliquid vel ut impossibile
211
nolunt credere eisque redditionem rationisposcentibus respondemus hanc esse voluntatemomnipotentis Dei qui certe non ob aliud vocaturOmnipotens nisi quoniam quidquid vult potest qui potuit creare tam multa quaelig nisiostenderentur aut a credendis hodieque testibusdicerentur profecto impossibilia putarentur nonsolum quaelig ignotissima apud nos verumetiamquaelig notissima posui Illa enim quaelig apud nospraeligter eos quorum de his libros legimus nonhabent testem et ab eis conscripta sunt qui nonsunt divinitus docti atque humanitus falli fortepotuerunt licet cuique sine recta reprehensionenon credere
II Nam nec ego volo temere credi cunctaquaelig posui quia nec a me ipso ita credunturtanquam nulla de illis sit in mea cogitationedubitatio exceptis his quaelig vel ipse sum expertuset cuivis facile est experiri sicut de calce quodfervet in aqua in oleo frigida est de magnetelapide quod nescio qua sorbitione insensibilistipulam non moveat et ferrum rapiat de carnenon putrescente pavonis cum putruerit etPlatonis de palea sic frigente ut fluescere nivemnon sinat sic calente ut maturescere pomacompellat de igne fulgido quod secundum suumfulgorem lapides coquendo candificet et contraeumdem [172] suum fulgorem urendo plurimaobfuscet Tale est quod et nigraelig maculaeligoffunduntur ex oleo splendido similiter nigraelig
212
lineaelig de candido imprimuntur argento Decarbonibus etiam quod accendente igne sicvertantur in contrarium ut de lignis pulcherrimistetri fragiles de duris imputribiles de putribilibusfiant Haeligc ipse quaeligdam cum multis quaeligdamcum omnibus novi et alia plurima quaelig huic libroinserere longum fuit De his autem quaelig posuinon experta sed lecta praeligter de fonte illo ubifaces extinguuntur ardentes et accendunturextinctaelig et de pomis terraelig Sodomorumforinsecus quasi maturis intrinsecus fumeis nectestes aliquoties idoneos a quibus utrum veraessent audirem potui reperire Et illum quidemfontem non inveni qui in Epiro vidisse sedicerent sed qui in Gallia similem nossent nonlonge a Gratianopoli civitate De fructibus autemSodomitarum arborum non tantum litteraelig fidedignaelig indicant verumetiam tam multi seloquuntur expertos ut hinc dubitare non possimCaeligtera vero sic habeo ut neque affirmandaneque neganda decreverim sed ideo etiam ipsaposui quoniam apud eorum contra quos agimushistoricos legi ut ostenderem qualia multamultique illorum nulla reddita rationein suorumlitteratorum scripta litteris credant qui nobiscrederequando id quod eorum experientiamsensumque transgreditur omnipotentem Deumdicimus esse facturum nec reddita rationedignantur Nam quaelig melior et validior ratio derebus talibus redditur quam cum Omnipotens ea
213
posse facere perhibetur et facturus dicitur quaeligpraelignuntiasse ibi legitur ubi alia multapraelignuntiavit quaelig fecisse monstratur Ipsequippe faciet quia se facturum esse praeligdixit quaeligimpossibilia putantur qui promisit et fecit ut abincredulis gentibus incredibilia crederentur [173]
CAPUT VIII
Non esse contra naturam cum in aliqua re cujusnatura innotuit aliquid ab eo quod erat notum incipit essediversum
I Si autem propterea respondent se noncredere quaelig de humanis semper arsuris necunquam morituris corporibus dicimus quiahumanorum corporum naturam novimus longealiter institutam unde nec illa ratio hinc reddipotest quaelig de illis naturis mirabilibus reddebaturut dici possit laquo Vis ista naturalis est rei hujus istanatura est raquo quoniam scimus humanaelig carnisistam non esse naturam habemus quidem quodrespondeamus de Litteris sacris hanc ipsamscilicet humanam carnem aliter institutam fuisseante peccatum id est ut posset nunquam perpetimortem aliter autem post peccatum qualis inaeligrumna hujus mortalitatis innotuit ut perpetemvitam tenere non possit Sic ergo aliter quamnobis nota est instituetur in resurrectionemortuorum Sed quoniam istis non creduntLitteris ubi legitur qualis in paradiso vixerithomo quantumque fuerit a necessitate mortis
214
alienus quibus utique si crederent non cum illisde pœna damnatorum quaelig futura est operosiusageremus de litteris eorum qui doctissimi apudillos fuerunt aliquid proferendum est quoappareat posse fieri ut aliter se habeat quaeligqueres quam prius in rebus innotuerat suaeligdeterminatione naturaelig
II Est in Marci Varronis libris quoruminscriptio est De gente populi Romani quodeisdem verbis quibus [174] ibi legitur et hicponam laquo In cœlo inquit mirabile extititportentum nam in stella Veneris nobilissimaquam Plautus Vesperuginem Homerus Hesperonappellat pulcherrimam dicens Castor scribittantum portentum extitisse ut mutaret coloremmagnitudinem figuram cursum quod factum itaneque antea neque postea sit Hoc factum Ogygerege dicebant Adrastus Cyzicenus et DionNeapolites mathematici nobiles laquo Hoc certeVarro tantus auctor portentum non appellaretnisi esse contra naturam videretur Omnia quippeportenta contra naturam dicimus esse sed nonsunt Quomodo est enim contra naturam quodDei fit voluntate cum voluntas tanti utiqueConditoris conditaelig rei cujusque natura sit Portentum ergo fit non contra naturam sedcontra quam est nota natura Quis autemportentorum numerat multitudinem quaelig historiagentium continetur Sed nunc in hoc unoattendamus quod ad rem de qua agimus
215
pertinet Quid ita dispositum est ab auctorenaturaelig cœli et terraelig quemadmodum cursusordinatissimus siderum Quid tam ratis legibuslixisque firmatum Et tamen quando ille voluitqui summo regit imperio ac potestate quodcondidit stella praelig caeligteris magnitudine atquesplendore notissima colorem magnitudinemfiguram et (quod est mirabilius) sui cursusordinem legemque mutavit Turbavit profectotunc si ulli jam fuerunt canones astrologorumquos velut inerrabili coni putatione de praeligteritisac futuris astrorum motibus conscriptos habentquos canones sequendo ausi sunt dicere hoc quodde Lucifero contigit nec antea nec posteacontigisse Nos autem in divinis Libris legimusetiam solem ipsum et stetisse eum hoc a DominoDeo petivisset vir sanctus Jesu Nave doneccœptum praeliglium victoria terminaret298 et [175]retrorsum redisse ut regi Ezechiaelig quindecim anniad vivendum additi299 hoc etiam prodigiopromissioni Dei significarentur adjuncto Sed istaquoque miracula quaelig meritis sunt concessasanctorum quando credunt isti lacta magicisartibus tribuunt Unde illud est quod superiuscommemoravi dixisse Virgilium
Sistere aquam fluviis et vertere sidera retro300
298 Jos X 13299 Isai XXXVIII 8300 Virg AEligneid IV
216
Nam et fluvium stetisse superius inferiusquefluxisse cum populus Dei ductore supramemorato Jesu Nave viam caperet301 et Eliapropheta transeunte ac postea discipulo ejusElisaeligo id esse factum in sacris Litteris legimus302 et retro versum fuisse maximum sidus regnanteEzechia modo commemoravimus Quod vero deLucifero Varro scripsit non est illic dictum alicuihomini petenti id fuisse concessum
III Non ergo de notitia naturarum caliginemsibi faciant infideles quasi non possit in aliqua redivinitus fieri aliud quam in ejus natura perhumanam suam experientiam cognoverunt quamvis et ipsa quaelig in rerum natura omnibusnota sunt non minus mira sint essentquestupenda considerantibus cunctis si solerenthomines mirari mira nisi rara Quis enim consultaratione non videat in hominum innumerabilinumerositate et tanta naturaelig similitudine valdemirabiliter sic habere singulos singulas facies utnisi inter se similes essent non discernereturspecies eorum ab animalibus caeligteris et rursusnisi inter se dissimiles essent non discernerentursinguli ab hominibus caeligteris Quos ergo similesconfitemur eosdem dissimiles invenimus Sedmirabilior est consideratio dissimilitudinis quoniam similitudinem justius videtur exposcerenatura communis Et tamen quoniam quaelig sunt
301 Jos IV 18302 4 Reg II 8-14
217
[176] rara ipsa sunt mira multo ampliusadmiramur quando duos ita similes reperimus utin eis discernendis aut semper aut frequentererremus
IV Sed quod dixi scriptum a Varrone liceteorum sit historicus idemque doctissimusfortasse vere factum esse non credunt aut quianon diu mansit talis ejusdem sideris cursus sedreditum est ad solitum minus isto moventurexemplo Habent ergo aliud quod etiam nuncpossit ostendi eisque puto debere sufficere quocommoneantur cum aliqui adverterint in aliquainstitutione naturaelig eamque sibi notissimamfecerint non se inde Deo debere praeligscriberequasi eam non possit in longe aliud quam eiscognita est vertere atque mutare TerraSodomorum non fuit utique ut nunc est sedjacebat simili caeligteris facie eademque vel etiamuberiore fœcunditate pollebat nam Dei paradisoin divinis eloquiis comparata est Haeligcposteaquam tacta de cœlo est303 sicut illorum304
quoque attestatur historia et nunc ab eis quiveniunt ad loca illa conspicitur prodigiosafuligine horrori est et poma ejus interioremfavillam mendaci superficie maturitatis includuntEcce non erat talis et talis est Ecce a Conditorenaturarum natura ejus in hanc fœdissimamdiversitatem mirabili mutatione conversa est et
303 Gen XIII 10304 Tacit lib
218
quod post tam longum accidit tempus tam longotempore perseverat
V Sicut ergo non fuit impossibile Deo quasvoluit instituere sic ei non est impossibile inquidquid voluerit quas instituit mutare naturasUnde illorum quoque miraculorum multitudosylvescit quaelig monstra ostenta portenta prodigianuncupantur quaelig recolere et commemorare sivelim hujus Operis quis erit finis Monstra sanedicta perhibent a monstrando quod aliquid [177]significando demonstrent et ostenta ahostendendo et portenta a portendendo id estpraeligostendendo et prodigia quod porro dicantid est futura praeligdicant Sed viderint eorumconjectores quomodo ex eis sive fallantur siveinstinctu spirituum quibus cura est tali poenadignos animos hominum noxiaelig curiositatisretibus implicare etiam vera praeligdicant sive multadicendo aliquando in aliquid veritatis incurrantNobis tamen ista quaelig velut contra naturam fiuntet contra naturam fieri dicuntur (quo morehominum locutus est et Apostolus dicendocontra naturam in olea insitum oleastrum factumesse participem pinguedinis oleaelig305) et monstraostenta portenta prodigia nuncupantur hocmonstrare debent hoc ostendere velpraeligostendere hoc praeligdicere quod facturus sitDeus quaelig de corporibus hominum sepraelignuntiavit esse facturum nulla impediente305 Rom XI 17-24
219
difficultate nulla praeligscribente lege naturaeligQuomodo autem praelignuntiaverit satis in librosuperiore docuisse me existimo decerpendo deScripturis sanctis et novis et veteribus nonquidem omnia ad hoc pertinentia sed quaeligsufficere huic Operi judicavi [178]
CAPUT IX
De gehenna et aeligternarum qualitate poenarumI QUOD igitur de sempiterno supplicio
damnatorum per suum Prophetam Deus dixitfiet omnino fiet laquo Vermis eorum non morieturet ignis eorum non extinguetur306 raquo Ad hoc enimvehementius commendandum etiam DominusJesus cum membra quaelig hominem scandalizantpro his hominibus poneret quos ut sua membradextra quis diligit eaque praeligciperet amputari laquo Bonum est inquit tibi debilem introire in vitamquam duas manus habentem ire in gehennam inignem inextinguibilem ubi vermis eorum nonmoritur et ignis eorum non extinguitur307 raquoSimiliter de pede laquo Bonum est tibi inquitclaudum introire in vitam aeligternam quam duospedes habentem mitti in gehennam ignisinextinguibilis ubi vermis eorum non moritur etignis non extinguitur308 raquo Non aliter ait et deoculo laquo Bonum est tibi luscum introire in
306 Isai LXVI 24307 Marc IV 42 43308 Ibid 45 46
220
regnum Dei quam duos oculos habentem mitti ingehennam ignis ubi vermis eorum non moriturei ignis non extinguitur309 raquo Non eum piguit unoloco eadem verba ter dicere quem non terreatista repetitio et illius pœnaelig comminatio tamvehemens ore divino
II Utrumque autem horum ignem scilicetatque vermem qui volunt ad animi pœnas nonad corporis pertinere dicunt etiam uri doloreanimi sero atque [179] infructuose pœnitentis eosqui fuerint a regno Dei separati et ideo ignempro isto dolore urente non incongrue ponipotuisse contendunt unde illud Apostoli est laquo Quis scandalizatur et ego non uror310 raquoEumdem311 etiam vermem putant intelligendumesse Nam scriptum est inquiunt laquo Sicut tineavestimentum et vermis lignum sic mœror raquoexcruciat cor viri312 raquo Qui vero pœnas et animi etcorporis in illo supplicio futuras esse nondubitant igne uri corpus animum autem rodiquodam modo verme mœroris affirmant Quodetsi credibilius dicitur quia utique absurdum estibi dolorem aut corporis aut animi defuturum ego tamen facilius est ut ad corpus dicamutrumque pertinere quam neutrum et ideotacitum in illis divinaelig Scripturaelig verbis animi
309 Ibid 47 48 310 2 Cor XI 29311 Supple dolorem312 Prov XXV 20
221
dolorem quoniam consequens esse intelligituretiamsi non dicatur ut corpore sic dolente animusquoque sterili poenitentia crucietur Legiturquippe et in veteribus Scripturis laquo Vindictacarnis impii ignis et vermis313 raquo Potuit breviusdici laquo Vindicta impii raquo Cur ergo dictum estlaquo Carnis impii raquo nisi quia utrumque id est et igniset vermis pœna erit carnis Aut si vindictamcarnis propterea dicere voluit quia hoc in hominevindicabitur quod secundum carnem vixerit(propter hoc enim veniet in mortem secundamquam significavit Apostolus dicens laquo Si enimsecundum carnem vixeritis moriemini314 raquo) eligatquisque quod placet aut ignem tribuere corporianimo vermem hoc proprie illud tropice aututrumque proprie corpori Jam enim satissuperius disputavi posse animalia etiam inignibus vivere in ustione sine consumptione indolore sine morte per miraculumomnipotentissimi Creatoris cui hoc possibileesse qui negat a quo sit quidquid [180] in naturisomnibus miratur ignorat Ipse enim est Deus quiomnia in hoc mundo magna et parva miraculaquaelig commemoravimus et incomparabiliter pluraquaelig non commemoravimus fecit eamque ipsomundo uno atque omnium maximo miraculoinclusit Eligat ergo unum de duobus quisquequod placet utrum et vermem ad corpus proprie
313 Eccl VII 19314 Rom VII 13
222
an ad animum translato a corporalibus adincorporalia vocabulo existimet pertinere Quidautem horum verum sit res ipsa expeditiusindicabit quando erit scientia tanta sanctorum uteis cognoscendarum illarum pœnarum necessarianon sit experientia sed ea quaelig tunc erit plenaatque perfecta ad hoc quoque sciendum sapiendasola sufficiat Nunc enim ex parte scimus315donec veniat quod perfectum est Dum tamennullo modo illa corpora talia futura essecredamus ut nullis ab igne allidantur doloribus
CAPUT X
An ignis gehennaelig si corporalis est possit malignosspiritus id est daeligmones incorporeos tactu suo adurere
I Hic occurrit quaeligrere Si non erit ignisincorporalis sicut est animi dolor sed corporalistactu noxius ut eo possint corpora cruciari quomodo in eo erit etiam pœna spirituummalignorum Idem quippe ignis erit supplicioscilicet hominum attributus et daeligmonum dicenteChristo laquo Discedite a me maledicti in ignemaeligternum qui paratus est diabolo et Angelisejus316 raquo Nisi quia sunt [181] quaeligdam sua etiamdaeligmonibus corpora sicut doctis hominibusvisum est317 ex isto aere crasso atque humidocujus impulsus vento flante sentitur Quod genus
315 1 Cor XIII 9316 Matth XXV 41317 Vide in septima Synodo generali actione 4
223
elementi si nihil igne perpeti posset non ureretfervefactus in balneis Ut enim urat prior uriturfacitque quod patitur Si autem quisquam nullahabere corpora daeligmones asseverat non est dehac re aut laborandum operosa inquisitione autcontentiosa disputatione certandum Cur enimnon dicamus quamvis miris tamen veris modisetiam spiritus incorporeos posse pœna corporalisignis affligi si spiritus hominum etiam ipsiprofecto incorporei et nunc potuerunt includicorporalibus membris et tunc poterunt corporumsuorum vinculis insolubiliter alligari Adhaeligrebunt ergo si eis nulla sunt corporaspiritus daeligmonum imo spiritus daeligmones licetincorporei corporeis ignibus cruciandi non utignes ipsi quibus adhaeligrebunt eorum juncturainspirentur et animalia fiant quaelig constent spirituet corpore sed ut dixi miris et ineffabilibusmodis adhaeligrendo accipientes ex ignibus pœnamnon dantes ignibus vitam Quia et iste aliusmodus quo corporibus adhaeligrent spiritus etanimalia fiunt omnino mirus est neccomprehendi ab homine potest et hoc ipse homoest
II Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suocorpore spiritus sicut ardebat apud inferos illedives quando dicebat laquo Crucior in hacflamma318 raquo nisi convenienter respondericernerem talem fuisse illam flammam quales318 Luc XVI 24
224
oculi quos levavit et Lazarum vidit qualis linguacui humorem exiguum desideravit infundi qualisdigitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit ubitamen erant sine corporibus animaelig Sic ergoincorporalis et illa flamma qua exarsit et illaguttula quam poposcit qualia etiam sunt [182]visa dormientium sive in extasi cernentium resincorporales habentes tamen similitudinemcorporum Nam et ipse homo cum spiritu noncorpore sit in talibus visis ita se tamen tuncsimilem suo corpori videt ut discernere omninonon possit At vero gehenna illa quod etiamstagnum ignis et sulphuris dictum est corporeusignis erit et cruciabit corpora damnatorum319 autet hominum et daeligmonum solida hominum aeriadaeligmonum aut tantum hominum corpora cumspiritibus daeligmones autem spiritus sinecorporibus haerentes sumendo pœnam nonimpertiendo vitam corporalibus ignibus Unusquippe utrisque ignis erit320 sicut Veritas dixit
CAPUT XI
An hoc ratio justitiaelig habeat ut non sint extensiorapœnarum tempora quam fuerint peccatorum
Sic autem quidam eorum contra quosdefendimus Civitatem Dei injustum putant utpro peccatis quamlibet magnis parvo scilicettempore perpetratis poena quisque damnetur
319 Apoc XX 9320 Matth XXV 41
225
aeligterna quasi ullius id unquam justitia legisattendat ut tanta mora temporis quisquepuniatur quanta mora temporis unde punireturadmisit Octo genera pœnarum in legibus essescribit Tullius damnum vincula verberatalionem ignominiam exilium mortemservitutem Quid horum est quod in brevetempus pro cujusque peccati celeritate coarcteturut tanta vindicetur morula quanta deprehenditurperpetratum nisi forte talio Id enim agit ut hocpatiatur quisque [183] quod fecit Unde illud estLegis laquo Oculum pro oculo dentem prodente321 raquo Fieri enim potest ut tam brevi temporequisque amittat oculum severitate vindictaelig quamtulit ipse alteri improbitate peccati Porro autem sialienaelig fœminaelig osculum infixum rationis sitverbere vindicare nonne qui illud punctotemporis fecerit incomparabili horarum spatioverberatur et suavitas voluptatis exiguaelig diuturnodolore punitur Quid in vinculis numquid tandiuquisque judicandus est esse debere quandiu fecitunde meruit alligari cum justissime annosaspœnas servus in compedibus pendat hui verboaut ictu celerrime transeunte vel lacessivitdominum vel plagavit Jamvero damnumignominia exilium servitus cum plerumque sicinfliguntur ut nulla venia relaxentur nonne prohujus vitaelig modo similia pœnis videntur aeligternis Ideo quippe aeligterna esse non possunt quia nec321 Evod 21 24
226
ipsa vita quaelig his plectitur porrigitur in aeligternum et tamen peccata quaelig vindicantur longissimitemporis pœnis brevissimo temporeperpetrantur nec quisquam extitit qui censerettam cito nocentium finienda esse tormenta quamcito factum est vel homicidium vel adulteriumvel sacrilegium vel quodlibet aliud scelus nontemporis longitudine sed iniquitatis et impietatismagnitudine metiendum Qui vero pro aliquograndi crimine morte mulctatur numquid moraqua occiditur quaelig perbrevis est ejus suppliciumleges aeligstimant et non quod eum in sempiternumauferunt de societate viventium Quod est autemde ista Civitate mortali homines supplicio primaeligmortis hoc est de Civitate illa immortali hominessupplicio secundaelig mortis auferre Sicut enim nonefficiunt leges hujus Civitatis ut in eam quisquerevocetur occisus sic nec illius ut in vitamrevocetur aeligternam [184] secunda mortedamnatus Quomodo ergo verum est inquiuntquod ait Christus vester laquo In qua mensura mensifueritis in ea remetietur vobis322 raquo si temporalepeccatum supplicio punitur aeligterno Necattendunt non propter aeligquale temporis spatiumsed propter vicissitudinem mali323 id est ut quimala fecerit mala patiatur eamdem dictam fuissemensuram Quamvis hoc in ea re proprie possitaccipi de qua Dominus cum hoc diceret
322 Luc VI 38323 Vide Ep CII ad Deogratias q 4
227
loquebatur id est de judiciis etcondemnationibus Proinde qui judicat etcondemnat injuste si judicatur et condemnaturjuste in eadem mensura recipit quamvis non hocquod dedit Judicio enim fecit judicio patitur quamvis fecerit damnatione quod iniquum estpatiatur damnatione quod justum est
CAPUT XII
De magnitudine praeligvaricationis primaelig ob quamaeligterna pœna omnibus debeatur qui extra gratiam fuerintSalvatoris
SED pœna aeligterna ideo dura et injustasensibus videtur humanis quia in hac infirmitatemoribundorum sensuum deest ille sensusaltissimaelig purissimaeligque sapientiae quo sentiripossit quantum nefas in illa prima praeligvaricationecommissum sit Quanto enim magis homofruebatur Deo tanto majore impietate dereliquitDeum et factus est malo dignus aeligterno qui hocin se peremit bonum quod esse posset aeligternumHinc est universa generis humani massadamnata quoniam qui hoc primitus admisit[185] cum ea quaelig in illo fuerat radicata sua stirpepunitus est ut nullus ab hoc justo debitoquesupplicio nisi misericordia et indebita gratialiberetur atque ita dispertiatur genus humanumut in quibusdam demonstretur quid valeatmisericors gratia in caeligteris quid justa vindictaNeque enim utrumque demonstraretur in
228
omnibus quia si omnes remanerent in poenisjustaelig damnationis in nullo appareret misericorsgratia redimentis rursum si omnes a tenebristransferrentur in lucem in nullo appareretseveritas ultionis In qua propterea multo pluresquam in illa sunt ut sic ostendatur quid omnibusdeberetur Quod si omnibus redderetur justitiamvindicantis juste nemo reprehenderet quia verotam multi exinde liberantur est unde aganturmaximaelig gratiaelig gratuito muneri liberantis
CAPUT XIII
Contra opinionem eorum qui putant criminosissupplicia post mortem causa purgationis adhiberi
PLATONICI quidem quamvis impunita nullavelint esse peccata tamen omnes pœnasemendationi adhiberi putant vel humanis inflictaslegibus vel divinis sive in hac vita sive postmortem si aut parcatur hic cuique aut itaplectatur ut hic non corrigatur Hinc est Maronisilla sententia ubi cum dixisset de terreniscorporibus moribundisque membris quod animaelig
Hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec aurasSuspiciunt clausaelig tenebris et carcere caeligco324 [186]
secutus adjunxit atque ait
Quin et supremo cum lumine vita reliquit
id est cum die novissimo reliquit eas ista vita
324 Virg AEligneid VI
229
Non tamen (inquit) omne malum miseris nec funditus omnesCorporaelig excedunt pestes penitusque necesse estMulta diu concreta modis inolescere mirisErgo exercentur pœnis veterumque malorumSupplicia expendunt aliaelig panduntur inanesSuspensaelig ad ventos aliis sub gurgite vastoInfectum eluitur scelus aut exuritur igni325
Qui hoc opinantur nullas pœnas nisi purgatoriasvolunt esse post mortem ut quoniam terrissuperiora sunt elementa aqua aer ignis ex aliquoistorum mundetur per expiatorias pœnas quodterrena contagione contractum est Aer quippeaccipitur in eo quod ait laquo Suspensaelig ad ventos raquoAqua in eo quod ait laquo Sub gurgite vasto raquo Ignisautem suo nomine expressus est cum dixit laquo Aut exuritur igni raquo Nos vero etiam in hacquidem mortali vita esse quasdam pœnaspurgatorias confitemur non quibus affligunturquorum vita vel non inde fit melior vel potiusinde fit pejor sed illis sunt purgatoriaelig qui ciscoerciti corriguntur Caeligteraelig omnes pœnaelig sivetemporariae sive sempiternae sicut unusquisquedivina providentia tractandus est inferuntur velpro peccatis sive praeligteritis sive in quibus adhucvivit ille qui plectitur vel pro exercendisdeclarandisque virtutibus per homines et Angelosseu bonos seu malos Nam et si quisquam malialiquid alterius improbitate vel errore patiaturpeccat quidem homo qui vel ignorantia vel325 Virg AEligneid VI
230
injustitia cuiquam mali aliquid facit sed nonpeccat Deus qui justo quamvis occulto judiciofieri sinit Sed temporarias pœnas alii in hac vitatantum alii post mortem alii et nunc et tunc[187] verumtamen ante judicium illudseverissimum novissimumque patiuntur Nonautem omnes veniunt in sempiternas poenas quaeligpost illud judicium sunt futuraelig qui post mortemsustinent temporales Nam quibusdam quod inisto non remittitur remitti in futuro saeligculo326 idest ne futuri saeligculi aeligterno supplicio punianturjam supra diximus
CAPUT XIV
De pœnis temporalibus istius vitaelig quibus subjectaest humana conditio
RARISSIMI sunt autem qui nullas in hac vitased tantum post eam pœnas luunt Fuisse tamenaliquos qui usque ad decrepitam senectutem nelevissimam quidem febriculam senserintquietamque duxerint vitam ipsi et novimus etaudivimus quanquam vita ipsa mortalium lotapœna sit quia tota tentatio est sicut sacraelig Litteraeligpersonant ubi scriptum est laquo Numquid nontentatio est vita humana super terram327 raquo Nonenim parva pœna est ipsa insipientia velimperitia quaelig usque adeo fugienda meritojudicatur ut per pœnas doloribus plenas pueri
326 Matth XII 32327 Job VII 1
231
cogantur quaeligque artificia vel litteras discere ipsumque discere ad quod pœnis adiguntur tampœnale est eis ut nonnunquam ipsas pœnas perquas compelluntur discere malint ferre quamdiscere Quis autem non exhorreat et mori eligat si ei proponatur aut mors perpetienda aut rursusinfantia Quaelig quidem quod non a risu sed afletu orditur hanc lucem quid malorum ingressasit nesciens prophetat quodam modo Solum[188] quando natus est ferunt risisseZoroastrem328 nec ei boni aliquid monstrosusrisus ille portendit Nam magicarum artium fuisseperhibetur inventor quaelig quidem illi nec adpraeligsentis vitaelig vanam felicitatem contra suosinimicos prodesse potuerunt A Nino quippe regeAssyriorum cum esset ipse Bactrianorum bellosuperatus est Prorsus quod scriptum est laquo Gravejugum super filios Adam a die exitus de ventrematris eorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium329 raquo usque adeo impleri necesse est utipsi parvuli per lavacrum regenerationis aboriginalis peccati quo solo tenebantur vinculojam soluti mala multa patientes nonnulli etincursus spirituum malignorum aliquandopatiantur Quaelig quidem passio absit ut eis obsit sihanc vitam in illa aeligtate etiam ipsa passioneingravescente et animam de corpore excludentefinierint
328 Plin lib VII c 16329 Eccli XI 1
232
CAPUT XV
Quod omne opus gratiaelig Dei eruentis nos deprofunditate veteris mali ad futuri saeligculi pertineatnovitatem
VERUMTAMEN in gravi jugo quod positum estsuper filios Adam a die exitus de ventre matriseorum usque in diem sepulturaelig in matremomnium etiam hoc malum mirabile reperitur utsobrii simus atque intelligamus hanc vitam depeccato illo nimis nefario quod in paradisoperpetratum est factam nobis esse pœnalemtotumque quod nobiscum agitur perTestamentum Novum non pertinere nisi ad novisaeligculi haeligreditatem novam ut hic pignore [189]accepto illud cujus hoc pignus est suo temporeconsequamur nunc autem ambulemus in spe330 etproficientes de die in diem spiritu facta carnismortificemus laquo Novit enim Dominus qui suntejus331 raquo et laquo Quotquot Spiritu Dei aguntur hifilii sunt Dei332 raquo sed gratia non natura Unicusenim natura Dei Filius propter nos misericordiafactus est filius hominis ut nos natura filiihominis filii Dei per illum gratia fieremusManens quippe ille immutabilis naturam nostramin qua nos susciperet suscepit a nobis et tenaxDivinitatis suaelig nostraelig infirmitatis particepsfactus est ut nos in melius commutati quod330 Rom VIII 13331 2 Tim II 19332 Rom VIII 14
233
peccatores mortalesque sumus ejus immortalis etjusti participatione amittamus et quod in naturanostra bonum fecit impletum summo bono inejus naturaelig bonitate servemus Sicut enim perunum hominem peccantem in hoc tam gravemalum devenimus ita per unum hominemeumdemque Deum justificantem ad illud bonumtam sublime veniemus333 Nec quisquam se debetab isto ad illum transisse confidere nisi cum ibifuerit ubi tentatio nulla erit nisi pacem tenueritquam belli hujus in quo caro concupiscitadversus spiritum et spiritus adversus carnem334multis et variis certaminibus quaeligrit Hoc autembellum nunquam ullum esset si natura humanaper liberum arbitrium in rectitudine in qua factaest perstitisset Nunc vero quaelig pacem felix cumDeo habere noluit secum pugnat infelix et cumsit hoc malum miserabile melius est tamen quampriora vitaelig hujus Melius confligitur quippe cumvitiis quam cum sine ulla conflictionedominantur Melius est inquam bellum cum speaeligternaelig pacis quam sine ulla liberationiscogitatione captivitas Cupimus quidem etiam hocbello carere et ad capessendam ordinatissimam[190] pacem ubi firmissima stabilitate potioribusinferiora subdantur igne divini amorisaccendimur Sed si (quod absit) illius tanti bonispes nulla esset malle debuimus in hujus
333 Id V 12334 Gal V 17
234
conflictationis molestia remanere quam vitiis innos dominationem non eis resistendo permittere
CAPUT XVI
Sub quibus gratiaelig legibus omnes regeneratorumhabeantur aeligtates
VERUM tanta est Dei misericordia invasamisericordiaelig quaelig praeligparavit in gloriam335 utetiam prima hominis aeligtas id est infantia quaeligsine ullo renisu subjacet carni et secunda quaeligpueritia nuncupatur ubi nondum ratio suscepithanc pugnam et fere sub omnibus vitiosisdelectationibus jacet quia licet jam fari valeat etideo infantiam transisse videatur nondum in eaest praeligcepti capax infirmitas mentis sisacramenta Mediatoris acceperit etiamsi hanc ineis annis vitam finiat translata scilicet a potestatetenebrarum in regnum Christi non solum poenisnon praeligparetur aeligternis sed ne ulla quidem postmortem purgatoria tormenta patiatur Sufficitenim sola spiritalis regeneratio ne post mortemobsit quod carnalis generatio cum mortecontraxit Cum autem ventum fuerit ad aeligtatemquaelig praeligceptum jam capit et subdi potest legisimperio suscipiendum est bellum contra vitia etgerendum acriter ne ad damnabilia peccataperducat Et si quidem nondum victoriarumconsuetudine roborata sunt facilius vincuntur etcedunt si autem vincere atque imperare
335 Rom IX 23
235
consueverunt [191] laboriosa difficultatesuperantur Neque id fit veraciter atque sinceriternisi veraelig delectatione justitiaelig haeligc est autem infide Christi Nam si lex jubens adsit et spiritusjuvans desit per ipsam prohibitionem desideriocrescente atque vincente peccati etiam reatuspraeligvaricationis accedit Nonnunquam saneapertissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis quaeligputantur esse virtutes in quibus regnat superbiaet quaeligdam sibi placendi altitudo ruinosa Tuncitaque victa vitia deputanda sunt cum Dei amorevincuntur quem nisi Deus ipse non donat necaliter nisi per Mediatorem Dei et hominumhominem Jesum Christum qui factus estparticeps mortalitatis nostraelig ut nos participesfaceret Divinitatis suaelig Paucissimi autem sunttantaelig felicitatis ut ab ipsa ineunte adolescentianulla damnabilia peccata committant vel inflagitiis vel in facinoribus vel in nefariaeligcujusquam impietatis errore sed magna spirituslargitate opprimant quidquid eis posset carnalidelectatione dominari Plurimi vero praeligceptolegis accepto cum prius victi fuerintpraeligvalentibus vitiis et praeligvaricatores ejus effectitunc ad gratiam confugiunt adjuvantem qua fiantet amarius pœnitendo et vehementius pugnandoprius Deo subdita atque ita carni praeligpositamente victores Quisquis igitur cupit pœnasevadere sempiternas non solum baptizeturverumetiam justificetur in Christo ac sic vere
236
transeat a diabolo ad Christum Purgatorias autempœnas nullas futuras opinetur nisi ante illudultimum tremendumque judicium Nequaquamtamen negandum est etiam ipsum aeligternum ignempro diversitate meritorum quamvis malorum aliisleviorem aliis futurum esse graviorem sive ipsiusvis atque ardor pro pœna digna cujusque varietursive ipse aeligqualiter ardeat sed non aeligquali molestiasentiatur [192]
CAPUT XVII
De his qui putant nullorum hominum pœnas inaeligternum esse mansuras
NUNC jam cum misericordibus nostrisagendum esse video et pacifice disputandum quivel omnibus illis hominibus quos justissimusJudex dignos gehennaelig supplicio judicabit velquibusdam eorum nolunt credere pœnamsempiternam futuram sed post certi temporismetas pro cujusque peccati quantitate longiorissive brevioris eos inde existimant liberandos Quain re misericordior profecto fuit Origenes qui etipsum diabolum atque Angelos ejus post graviorapro meritis et diuturniora supplicia ex illiscruciatibus eruendos atque sociandos sanctisAngelis credidit Sed illum et propter hoc etpropter alia nonnulla et maxime propteralternantes sine cessatione beatitudines etmiserias et statutis saeligculorum intervallis ab istisad illas atque ab illis ad istas itus ac reditus
237
interminabiles non immerito reprobavit Ecclesia quia et hoc quod misericors videbatur amisitfaciendo sanctis veras miserias quibus poenasluerent et falsas beatitudines in quibus verum acsecurum hoc est sine timore certum sempiterniboni gaudium non haberent Longe autem aliteristorum misericordia humano errat allectu quihominum illo judicio damnatorum miseriastemporales omnium vero qui vel citius vel tardiusliberantur aeligternam felicitatem putant Quaeligsententia si propterea bona et vera quia misericorsest tanto erit melior et verior quantomisericordior fuerit Extendatur [193] ergo acprofundatur fons hujus misericordiae usque addamnatos angelos saltem post multa atqueprolixa quantumlibet saeligcula liberandos Curusque ad universam naturam manat humanam etcum ad angelicam ventum fuerit mox arescit Non audent tamen se ulterius miserando porrigere et ad liberationem ipsius quoque diabolipervenire Verum si aliquis audet vincit nempeistos et tamen tanto invenitur errare deformiuset contra recta Dei verba perversius quanto sibividetur sentire clementius
CAPUT XVIII
De his qui novissimo judicio propter intercessionessanctorum neminem hominum putant esse damnandum
I SUNT etiam quales in collocutionibusnostris ipse sum expertus qui cum venerari
238
videantur Scripturas sanctas moribus improbandisunt et agendo causam suam multo majoremquam isti misericordiam Deo tribuunt ergahumanum genus Dicunt enim de malis etinfidelibus hominibus divinitus quidem verumpraeligdictum esse quod digni sunt pœna sed cumad judicium ventum fuerit misericordiam essesuperaturam Donabit enim eos inquiuntmisericors Deus precibus et intercessionibussanctorum suorum Si enim orabant pro illisquando eos patiebantur inimicos quanto magisquando videbunt humiles supplicesqueprostratos Neque enim credendum est aiunttunc amissuros sanctos viscera misericordiae cumfuerint plenissimae ac perfectissimae [194]sanctitatis ut qui tunc orabant pro inimicis suisquando et ipsi sine peccato non erant tunc nonorent pro supplicibus suis quando nullumcoeperint habere peccatum Aut vero Deus tunceos non exaudiet tot et tales filios suos quando intanta eorum sanctitate nullum inveniet orationisimpedimentum Testimonium vero Psalmi et illiquidem qui permittunt infideles atque impioshomines saltem longo tempore cruciari et posteade malis omnibus erui sed magis isti pro sedicunt esse ubi legitur laquo Numquid oblivisceturmisereri Deus aut continebit in raquo ira suamiserationes suas336 raquo Ira ejus est inquiunt utomnes indigni beatitudine sempiterna ipso336 Psal LXXVI 10
239
judicante puniantur supplicio sempiterno Sed sivel longum vel prorsus ullum esse permiseritprofecto ut possit hoc fieri continebit in ira suamiserationes suas quod eum Psalmus dicit nonesse facturum Non enim ait laquo Numquid diucontinebit in ira sua miserationes suas raquo sedquod prorsus non continebit ostendit
II Sic ergo isti volunt judicii Deicomminationem non esse mendacem quamvis sitneminem damnaturus quemadmodum ejuscomminationem qua dixit eversurum se esseNinivem civitatem mendacem non possumusdicere et tamen non factum est inquiunt quodsine ulla conditione praeligdixit Non enim ait laquo Ninive evertetur si non raquo egerint pœnitentiamseque correxerint raquo Sed hoc non additopraelignuntiavit futuram eversionem illius civitatis337
Quam comminationem propterea veracemputant quia hoc praeligdixit Deus quod vere dignierant pati quamvis hoc non esset ipse facturusNam et si pœnitentibus pepercit inquiunt utiqueillos pœnitentiam non ignorabat acturos et tamenabsolute ac definite eorum eversionem futuramesse praeligdixit Hoc ergo erat inquiunt in veritate[195] severitatis quia id erant digni sed inratione miserationis non erat quam non continuitin ira sua ut ab ea pœna supplicibus parceretquam fuerat contumacibus comminatus Si ergotunc pepercit aiunt quando sanctum suum337 Jonaelig III 4
240
Prophetam fuerat parcendo contristaturusquanto magis tunc miserabilius supplicantibusparcet quando ut parcat omnes sancti ejusorabunt Sed hoc quod ipsi suis cordibussuspicantur ideo putant Scripturas tacuissedivinas ut multi se corrigant vel prolixarum velaeligternarum timore pœnarum et sint qui possintorare pro eis qui se non correxerint nec tamenopinantur omni modo id eloquia divina tacuisseNam quo pertinet inquiunt quod scriptum est laquo Quam multa multitudo dulcedinis tuaelig Do- raquomine quam abscondisti metuentibus te338 raquo Nisiut intelligamus propter timorem fuisseabsconditam misericordiae divinaelig tam multamsecretamque dulcedinem Addunt etiampropterea dixisse Apostolum laquo Conclusit enimDeus omnes in infidelitate ut omniummisereatur339 raquo quo significaret quod ab illo nemodamnabitur Nec isti tamen qui hoc sentiunt hancopinionem suam usque ad liberationem velnullam damnationem diaboli atque angelorumejus extendunt Humana quippe circa soloshomines moventur misericordia et causammaxime agunt suam per generalem in genushumanum quasi Dei miserationem impunitatemfalsam suis perditis moribus pollicentes ac perhoc superabunt eos in praeligdicanda Dei
338 Psal XXX 20339 Rom XI 32
241
misericordia qui hanc impunitatem etiam principidaeligmonum et ejus satellitibus pollicentur [196]
CAPUT XIX
De his qui impunitatem omnium peccatorumpromittunt etiam haeligreticis propter participationemcorporis Christi
ITEM sunt alii ab aeligterno supplicioliberationem nec ipsis saltem omnibus hominibuspromittentes sed tantummodo Christi baptismateablutis qui participes fiunt corporis ejusquomodolibet vixerint in quacumque haeligresi velimpietate fuerint propter illud quod ait Jesus laquo Hic est panis qui de cœlo descendit ut si quis exipso manducaverit non moriatur Ego sum panisvivus qui de cœlo descendi Si quis manducaveritex hoc pane vivet in aeligternum340 raquo Ab aeligterna ergomorte inquiunt necesse est istos erui et ad vitamaeligternam quandocumque perduci [197]
CAPUT XX
De his qui non omnibus sed eis tantum qui apudcatholicos sunt renati etiamsi postea in multa criminaerroresque proruperint indulgentiam pollicentur
ITEM sunt qui hoc nec omnibus habentibusbaptismatis Christi et ejus corporis sacramentumsed solis catholicis quamvis male viventibuspollicentur quia non solo sacramento sed re ipsamanducaverunt corpus Christi in ipso ejus
340 Joan VI 50-52
242
corpore constituti de quo dicit Apostolus laquo Unus panis unum corpus multi sumus341 raquo utetiamsi postea in aliquam haeligresim vel etiam ingentilium idololatriam lapsi fuerint tantum quiain corpore Christi id est in Ecclesia catholicasumpserunt baptismum Christi et manducaveruntcorpus Christi non moriantur in aeligternum sedvitam quandoque consequantur aeligternam atqueilla omnis impietas quanto major fuerit non eisvaleat ad aeligternitatem sed ad diuturnitatemmagnitudinemque pœnarum
CAPUT XXI
De his qui eos qui permanent in catholica fideetiamsi pessime vixerint et oh hoc uri meruerint tamenpropter fidei fundamentum saltandos esse definiunt
SUNT autem qui propter id quod scriptum estlaquo Qui perseveraverit usque in finem hic salvuserit342 raquo nonnisi in Ecclesia catholicaperseverantibus quamvis in ea male viventibushoc promittunt per ignem videlicet salvandismerito fundamenti de quo ait Apostoluslaquo Fundamentum enim aliud nemo potest ponerepraeligter id quod positum est quod est ChristusJesus Si quis autem aedificat super fundamentumhoc aurum argentum lapides pretiosos lignafœnum stipulam uniuscujusque opusmanifestabitur Dies enim declarabit quoniam in
341 1 Cor X 17342 Matth XXIV 13
243
igne revelabitur et uniuscujusque opus quale sitignis probabit Si cujus opus permanserit quodsuperaeligdificavit mercedem accipiet Si cujus opusautem arserit damnum patietur ipse autemsalvus erit sic tamen quasi per ignem343 raquo Dicuntergo cujuslibet vitaelig catholicum ChristianumChristum habere in fundamento quodfundamentum nulla haeligresis habet a corporis ejusunitate praeligcisa Et ideo propter hocfundamentum etiamsi malaelig vitaelig fuerit catholicusChristianus velut qui superaeligdificaverit lignafœnum stipulam putant eum salvum fieri perignem id est post pœnas ignis illius liberari quoigne in ultimo judicio punientur mali [199]
CAPUT XXII
De his qui putant ea crimina quœ intereleemosynarum opera committuntur ad damnationisjudicium non vocari
COMPERI etiam quosdam putare eostantummodo arsuros illius aeligternitate supplicii quipro peccatis suis facere dignas eleemosynasnegligunt juxta illud apostoli Jacobi laquo Judiciumautem sine misericordia illi qui non fecitmisericordiam344 raquo Qui ergo fecerit inquiuntquamvis mores in melius non mutaverit sed interipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixeritjudicium illi cum misericordia futurum est ut aut
343 1 Cor III 12-15344 Jacob II 13
244
nulla damnatione plectatur aut post aliquodtempus sive parvum sive prolixum ab illadamnatione liberetur Ideo Judicem ipsumvivorum atque mortuorum noluisse existimantaliud commemorare se esse dicturum sive dextrisquibus est vitam daturus aeligternam sive sinistrisquos aeligterno supplicio damnaturus nisieleemosynas sive facias sive non factas345 Ad hocpertinere aiunt et in oratione Dominicaquotidianam postulationem laquo Dimitte nobisdebita nostra sicut et nos dimittimus debitoribusnostris346 raquo Quisquis enim illi qui in eum peccavitdimittit ignoscendo peccatum procul dubioeleemosynam facit Quam rem Dominus sic ipsecommendavit ut diceret laquo Si enim dimiseritispeccata hominibus dimittet vobis et Pater vesterpeccata vestra si autem non dimiseritishominibus neque Pater vester qui in cœlis estdimittet vobis347 raquo Ergo et ad [200] hoc genuseleemosynarum perlinet quod ait apostolusJacobus judicium futurum sine misericordia eiqui non fecit misericordiam Nec dixit Dominusinquiunt magna vel parva sed laquo Dimittet vobisPater vester peccata vestra si et vos dimiseritishominibus raquo Ac per hoc putant etiam eis quiperdite vixerint donec claudant diem vitaelig hujusextremum per hanc orationem qualiacumque et
345 Matth XXV 34346 Id VI 12347 Ibid 14 15
245
quantacumque fuerint omnia quotidie peccatadimitti sicut ipsa quotidie frequentatur oratio sihoc tantum modo custodire meminerint utquando ab eis veniam petunt qui eos peccatoqualicumque laeserunt ex corde dimittant Cumad haeligc omnia Deo donante respondero liberiste claudendus est
CAPUT XXIII
Contra opinionem eorum qui dicunt nec diaboli nechominum malorum perpetua futura supplicia
AC primum quaeligri oportet atque cognosci curEcclesia ferre nequiverit hominum disputationemdiabolo etiam post maximas et diuturnissimaspoenas purgationem vel indulgentiampollicentem Neque enim tot sancti et sacrisveteribus ae novis Litteris eruditi mundationemet regni cœlorum beatitudinem postqualiacumque et quantacumque suppliciaqualibuscumque et quantiscumque Angelisinviderunt sed potius viderunt divinam vacuarivel infirmari non posse sententiam quam seDominus praelignuntiavit in judicio prolaturumatque dicturum laquo Discedite a me maledicti inignem aeligternum qui paratus est diabolo [201] etangelis ejus348 raquo Sic quippe ostendit aeligterno ignediabolum et angelos ejus arsuros Et quodscriptum est in Apocalypsi laquo Diabolus quiseducebat eos missus est in stagnum ignis et
348 Matth XXV 41
246
sulphuris quo et bestia et pseudopropheta etcruciabuntur die ac nocte in saeligculasaeligculorum349 raquo Quod ibi dictum est laquo AEligternum raquohic dictum est laquo In saeligcula saeligculorum raquo quibusverbis nihil Scriptura divina significare consuevitnisi quod finem non habet temporis Quamobremprorsus nec alia causa nec justior atquemanifestior inveniri potest cur verissima pietateteneatur fixum et immobile nullum regressum adjustitiam vitamque sanctorum diabolum etangelos ejus habituros nisi quia Scriptura quaeligneminem fallit dicit eis Deum non pepercisse etsic ab illo esse interim praeligdamnatos ut carceribuscaliginis inferi retrusi traderentur servandi350 atqueultimo judicio puniendi quando cos aeligternus ignisaccipiet ubi cruciabuntur in saeligcula saeligculorumQuod si ita est quomodo ab hujus aeligternitatepœnaelig vel universi vel quidam homines postquantumlibet temporis subtrahentur ac nonstatim enervabitur fides qua creditursempiternum daeligmonum futurum essesupplicium Si enim quibus dicetur laquo Discedite ame maledicti in ignem aeligternum qui paratus estdiabolo et angelis ejus351 raquo vel universi vel aliquieorum non semper ibi erunt quid causaelig est curdiabolus et angeli ejus semper ibi futuri essecredantur An forte Dei sententia quaelig in malos
349 Apoc XX 9 10350 2 Petr II 4351 Matth XXV 41
247
et Angelos et homines proferetur in Angelos veraerit in homines falsa Ita plane hoc erit si nonquod Deus dixit sed quod suspicantur hominesplus valebit Quod fieri quia non potest nonargumentari adversus Deum sed divino potiusdum [202] tempus est debent parere praeligceptoqui sempiterno cupiunt carere supplicio Deindequale est aeligternum supplicium pro igne diuturnitemporis existimare et vitam aeligternam crederesine fine cum Christus eodem ipso loco in unaeademque sententia dixerit utrumque complexus laquo Sic ibunt isti in supplicium aeligternum justi autemin vitam aeligternam352 raquo Si utrumque aeligternumprofecto aut utrumque cum fine diuturnum aututrumque sine fine perpetuum debet intelligi Parpari enim relata sunt hinc supplicium aeligternuminde vita aeligterna Dicere autem in hoc unoeodemque sensu Vita aeligterna sine fine eritsupplicium aeligternum finem habebit multumabsurdum est Unde quia vita aeligterna sanctorumsine fine erit supplicium quoque aeligternum quibuserit finem procul dubio non habebit
CAPUT XXIV
Contra eorum sensum qui in judicio Dei omnibusreis propter sanctorum preces putant esse parcendum
I Hoc autem et adversus cos valet qui suasagentes causas contra Dei venire verba velutmisericordia majore conantur ut ideo videlicet
352 Matth XXV 46
248