Austerlitz - text

1

HISTORYCZNE BITWY

Robert BIELECKI

AUSTERLITZ1805

BELLONA

WIELKIE BITWY HISTORII - Wiesław Majewski - GROCHÓW - 1831 2

• WSTĘP3• JAK PRZEPRAWIĆ SIĘ PRZEZ KANAŁ LA MANCHE?4• WIELKA ARMIA7• CESARSKA KORONA11• TRZECIA KOALICJA14• ULM17• W POŚCIGU ZA KUTUZOWEM19• JAK DOPROWADZIĆ DO DECYDUJĄCEJ BATALII?20• BITWA TRZECH CESARZY24- Działania wstępne24- Faza pierwsza (7.00-8.30)28- Faza druga (8.30-11.00)29- Faza trzecia (11.00-13.00)34- Faza czwarta (13.00-16.00)36• PO BITWIE40• LEGENDA I RZECZYWISTOŚĆ42- Co zawierała cesarska proklamacja?43- Czy Napoleon rozpoznawał stanowiska nieprzyjacielskie przed bitwą?44- Ile sztandarów zdobyli Francuzi?45- Ilu Rosjan i Austriaków utonęło w stawie Zaczan?47- Czy Austerlitz to rzeczywiście wielkie zwycięstwo?48• KONSEKWENCJE ZWYCIĘSTWA POD AUSTERLITZ50• POLACY POD AUSTERLITZ52• ZAŁĄCZNIKI53- Wielka Armia pod Austerlitz53- Armia rosyjsko-austriacka pod Austerlitz55

AUSTERLITZ 1805 - Bellona

WSTĘP

Bitwa pod Austerlitz należy do tych kilkunastu wielkich batalii, o których zwykło się mówić, że miały decydujący wpływ na losy świata. Czyż nie oznaczała ona kresu austriackiej przewagi w Niemczech i nie ustanowiła na całą niemal dekadę napoleońskiego porządku na kontynencie europejskim?

Jednocześnie jest powszechnie uznawana za najświetniejsze zwycięstwo Napoleona, za szczyt jego militarnych osiągnięć, za niedościgły wzór sztuki wojennej dla wodzów następnych pokoleń. Mówi się przecież w tym wypadku o „apogeum cesarstwa” i wspomina „słońce znad Austerlitz” jako symbol najlepszych dni Wielkiej Armii. Sam Napoleon, rozpamiętując na wyspie Św. Heleny swą drogę życiową, powracał często myślami właśnie do tej bitwy, wskazując na jej kapitalne znaczenie we własnej karierze wojennej.

Czy jednak tak właśnie było w rzeczywistości, czy to, co zwykło się już uważać za pewnik i rzecz przesądzoną, odpowiada istotnie stanowi faktycznemu, znajduje potwierdzenie w przebiegu wydarzeń na polu bitwy i w jej rezultatach? Czy nie mamy tu do czynienia z pewną manipulacją, z automatycznie powielaną legendą, która zaczęła się wieczorem 2 grudnia 1805 roku, a może nawet jeszcze przed samą batalią?

Przypomnijmy, w jakim momencie napoleońskiej epopei rozgrywała się kampania 1805 r. i kończąca ją bitwa pod Austerlitz. Była to pierwsza kampania Napoleona - już nie generała republikańskich wojsk rewolucyjnych, nie trochę awanturniczego dowódcy ekspedycyjnego korpusu nad Nilem, nie pierwszego konsula, ale imperatora, władcy Francuzów. Utrzymywał on wprawdzie, że jest co najmniej równy innym monarchom, ale musiał to jeszcze udowodnić - właśnie na polu walki - narzucając innym swą wolę.

Bitwa pod Austerlitz była też pierwszą, jaką stoczył Napoleon po drugiej, bo ponad czteroletniej przerwie, w której nie tylko po trosze zapomniano już o jego wojennych sukcesach, ale nawet zaczęto kwestionować wodzowskie talenty, twierdząc, że Francja ma innych, lepszych generałów jak chociażby Jean Moreau. Niezależnie więc od absolutnej konieczności narzucenia przeciw-nikowi swej woli politycznej i zmuszenia go do ustępstw Napoleon musiał także udowodnić, że nadal jest znakomitym wodzem, któremu nie mogą dorównać najlepsi generałowie rosyjscy i austriaccy.

Wszystko to sprawia, że warto przypatrzeć się bliżej, w jakich warunkach i okolicznościach doszło do kampanii 1805 roku oraz zastanowić się, jakie były jej cele z punktu widzenia interesów cesarza.

Korzenie tej kampanii są wielostronne. Przede wszystkim polityczne. Chodziło tu więc o rywalizację z Anglią, o śmiertelne zmagania francusko-brytyjskie najpierw w koloniach i na morzach, a potem na kontynencie europejskim. Chodziło także o frontalne starcie dwu systemów: Starego Porządku, bronionego przez Rosję i Austrię, oraz nowego ładu, którego uosobieniem była Francja, jeszcze do niedawna rewolucyjna i republikańska, a teraz już wprawdzie cesarska, niemniej jednak wciąż budząca nadzieje uciemiężonych narodów Europy i niosąca nadal postęp socjalny.

Korzenie tej kampanii to także sytuacja wewnętrzna Francji. Napoleon był cesarzem zaledwie od roku i od wyniku tej wojny zależało, czy zaprowadzony przezeń nowy ustrój utrzyma się, czy też nastąpi powrót do dawnych form republikańskich, a być może przywrócona zostanie monarchia z dynastią burbońską. Władza cesarska nie była jeszcze w pełni umocniona i zwycięstwo na polu walki miało dać jej swoisty legitymizm.

Korzenie kampanii 1805 roku - a więc także bitwy pod Austerlitz - to wreszcie rywalizacja Napoleona z carem Aleksandrem I. Obaj byli niemal w tym samym wieku, a w każdym razie należeli do tego samego pokolenia. Aleksander I marzył o sławie wielkich wodzów, zazdrościł jej Bonapartemu, a jednocześnie poczuwał się do wielkiej misji ratowania Europy przed zaborczością francuskiego imperatora. Austerlitz było pierwszym starciem, które miało zadecydować, jak ułożą się późniejsze ich stosunki.

I jeszcze jedno. Wojny napoleońskie - rzecz z pozoru paradoksalna - rozgrywały się nie tylko na polu walki. Toczyły się również na łamach prasy, w salonach literackich, teatrach, księgarniach, wszędzie tam, gdzie tworzyła się opinia publiczna, gdzie można ją było kształtować, urabiać według z góry ustalonych tez. Napoleon był chyba pierwszym, który dostrzegł, jak kapitalne znaczenie ma propaganda. Zorientował się, że to, co przegrało się na pobojowisku, można odrobić umiejętnymi działaniami w redakcjach gazet, jeśli dysponuje się ku temu odpowiednimi ludźmi i środkami.

Pamiętajmy, że w początkach XIX stulecia w wielkich wydarzeniach, takich właśnie jak Austerlitz, brała udział tylko nieznaczna część narodu, a nawet nieznaczna część armii. Nie tylko żołnierze szeregowi, ale nawet oficerowie uczestniczący w bitwach nie bardzo rozumieli, co się wokół nich dzieje. Wiedzieli wprawdzie, kto odniósł zwycięstwo, a kto został pokonany, ale nie byli w stanie prawidłowo ocenić, czy było ono przekonywające, czy też wywalczone z trudem i czy wszystkie szansę na sukces zostały wykorzystane. Bitwy takie, jak Austerlitz rozgrywały się na przestrzeni wielu kilometrów, często w terenie pagórkowatym i żołnierze z lewego skrzydła nie wiedzieli, co dzieje się w centrum czy na prawym skrzydle. Nie orientowali się nawet, jak walczy sąsiednia dywizja, bo sami byli pochłonięci bojem, a zresztą pole batalii spowite było niemal zawsze kłębami dymu armatniego.

Wiadomości rozchodziły się powoli. O wynikach bitwy wiedzieli najpierw tylko ci, do których adresowane były depesze wysyłane przez Napoleona bądź jego marszałków. Na przykład przez wiele tygodni cesarzowi udawało się ukrywać tragiczny stan Wielkiej Armii cofającej się w 1812 roku spod Moskwy. Zanim wiadomość o zagładzie dotarła do Paryża, Napoleon przybył sam nad Sekwanę, by podjąć przygotowania do nowej kampanii. Miał jeszcze czas, by osobiście zredagować słynny 29 biuletyn, w którym dosyć umiejętnie pomniejszał zakres strat, a wydając jednocześnie dyspozycje o nowym poborze stwarzał wrażenie, że cesarska potęga wcale się nie załamała.

Wszystkie te elementy razem wzięte - przyczyny kampanii 1805 roku, cele polityki zagranicznej i wewnętrznej, jakie miała spełnić bitwa pod Austerlitz, a wreszcie ogromne możliwości manipulacji propagandowej - sprawiają, że trzeba uważnie przypatrzeć się zarówno przebiegowi batalii, jak i zanalizować jej wyniki i pierwsze relacje powstałe z inspiracji Napoleona. Dopiero wówczas będziemy mogli odpowiedzieć na pytanie: czy rzeczywiście cesarz okazał się znakomitym wodzem, czy też mamy tu do czynienia z utalentowanym propagandystą, który starał się wyprowadzić w pole zarówno dwory europejskie, jak i własną opinię publiczną, narzucając podkoloryzowany obraz tego, co wydarzyło się pod Austerlitz.

3


JAK PRZEPRAWIĆ SIĘ PRZEZ KANAŁ LA MANCHE?

Kiedy 19 brumaire’a roku VII (10 listopada 1799) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, obalając Dyrektoriat, opinia publiczna przyjęła to z wyraźnym zadowoleniem. Liczono na to, że ten zdolny generał zapewni nareszcie krajowi pokój po ponad ośmiu latach nieustannych wojen i ścierania się ze wszystkimi niemal armiami Europy. Pokoju pragnęły zwłaszcza te warstwy francuskiego społeczeństwa, które najbardziej zyskały na rewolucyjnych przemianach. Chciały wreszcie w poczuciu bezpieczeństwa korzystać z wywalczonej z takim trudem uprzywilejowanej pozycji.

Bonaparte dokonał zamachu stanu w dużym stopniu kierowany własną ambicją. Niemniej jednak doskonale wyczuwał to społeczne oczekiwanie, to powszechne pragnienie silnej władzy państwowej, która zapewniłaby krajowi spokój wewnętrzny i bezpieczne granice. Po kampanii 1800 roku, po zwycięskich dla Francuzów bitwach pod Marengo i Hohenlinden udało mu się 9 lutego 1801 roku zawrzeć pokój z Austrią w Luneville. Już wcześniej podpisano traktaty pokojowe z Hiszpanią i Prusami. Rosja sama wycofała się z wojny i jej armie nie zagrażały już Republice. Pozostawała jeszcze Anglia, która była zresztą or-ganizatorką dotychczasowych koalicji antyfrancuskich.

Anglia znajdowała się w stanie wojny z Francją od 1792 roku Rząd angielski sądził, iż rewolucyjne wstrząsy osłabią do tego stopnia przeciwnika, że Wielka Brytania będzie mogła zapewnić sobie zdecydowaną przewagę w koloniach i panowanie na morzu. Francję uważano zresztą za głównego wroga od czasu, kiedy korpus ekspedycyjny gen. Jeana Rochambeau wspierał armię amerykańską w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wybuch rewolucji, a potem obalenie Ludwika XVI traktowano więc jako swego rodzaju karę bożą, która spadła na zdradziecką Francję. Partia wojny - zwolennicy kontynuowania działań militarnych - była w Londynie bardzo wpływowa. Ponieważ jednak Anglia była krajem o wiele słabiej zaludnionym niż Francja, nie sposób było prowadzić tej wojny tylko własną armią. Dlatego rząd, kierowany przez konserwatystę Williama Pitta - zaciekłego wroga Francuzów - starał się to czynić za pośrednictwem innych mocarstw kontynentalnych, przede wszystkim Austrii, Prus, Rosji i Hiszpanii. Nie żałowano na ten cel złota, wspierano też francuskich rojalistów, pragnących przywrócić monarchię i osadzić na tronie Ludwika XVIII. Wszystko to jednak kosztowało ogromne sumy, tak że dług publiczny rządu angielskiego zwiększył się w latach 1793-1801 aż o 340 milionów dukatów. Po pokoju w Luneville zaczęto więc zastanawiać się, czy nie nadszedł czas, aby zakończyć wojnę, tym bardziej że Anglia znalazła się teraz w izolacji.

Na kilka dni przed podpisaniem francusko-austriackiego pokoju w Luneville, 2 lutego 1801 roku William Pitt zmuszony był podać się do dymisji. Jego następca Addington podjął rozmowy z Francuzami, które doprowadziły do podpisania 1 października preliminariów pokojowych. Entuzjazm londyńskiej ulicy był taki, że na wieść o rychłym pokoju tłum przechodniów wyprzągł konie z karety francuskiego negocjatora gen. Lauristona i w triumfie, wznosząc radosne okrzyki na cześć Bonapartego, przeciągnął powóz aż do jego rezydencji.

25 marca 1802 r. - po długich i trudnych rokowaniach - brat pierwszego konsula, Józef Bonaparte, i angielski generał lord Cornwallis podpisali w Amiens traktat pokojowy kończący dziesięcioletnią wojnę. Do traktatu dopuszczono też Hiszpanię i Holandię. Anglia zobowiązywała się zwrócić Francji oraz sprzymierzonym z nią Hiszpanii i Holandii wszystkie zagarnięte w

czasie wojny kolonie z wyjątkiem wyspy Trynidad i holenderskich posiadłości na Cejlonie. Republika Batawska (Holandia) odzyskiwała nawet Przylądek Dobrej Nadziei - swą kolonię na samym południu Afryki o wielkim znaczeniu strategicznym. Anglicy obiecywali też ewakuować Maltę i Elbę. Artykuł 8 traktatu stanowił, że posiadłości Wysokiej Porty powinny być utrzymane w nienaruszonym stanie - tak jak przed wojną. Oznaczało to, że Anglicy winni też ewakuować Egipt, gdzie znaleźli się w 1801 roku zmusiwszy do kapitulacji francuską armię gen. Jacquesa Menou. W zamian za te wszystkie, niemałe przecież ustępstwa, Francja zobowiązała się ewakuować Neapol i Państwo Kościelne. Traktat nie mówił natomiast nic o Belgii, lewym brzegu Renu i północnej Italii, a więc o terytoriach, które Francja zajęła w wyniku rewolucyjnych kampanii. Anglia wprawdzie nie uznawała oficjalnie tych zdobyczy, ale też - właśnie ze względu na powszechne pragnienie pokoju - nie domagała się ich ewakuowania.

Bonaparte zdecydował się na zawarcie pokoju z kilku względów. Przede wszystkim francuskie społeczeństwo było tak wyczerpane dziesięcioletnim konfliktem zbrojnym, że nie sposób było oczekiwać od niego dalszych wyrzeczeń bez ryzyka nowych wstrząsów. Pierwszy konsul był zresztą świadomy, że ci, którzy wynieśli go ku władzy, oczekują od niego co najmniej kilku lat pokoju. Trudno więc było nie spełnić tych oczekiwań. Francja wymagała też pokoju dla przeprowadzenia reorganizacji wewnętrznej: umocnienia nowego ustroju, wprowadzenia sprawnie działającej administracji, zreformowania sił zbrojnych, likwidacji powstania szuanów w Wandei, zapewnienia bezpieczeństwa na drogach opanowanych często przez bandy przestępców. Ten pokój był wreszcie potrzebny samemu Bonapartemu dla umocnienia pozycji osobistej. Nie zamierzał on zadowalać się stanowiskiem pierwszego konsula i oddawać po kilku latach z takim trudem wywalczonej władzy.

Bardzo szybko okazało się jednak, że ów pokój nie może być trwały. Anglików niepokoiła przede wszystkim polityka kolonialna Bonapartego. W otoczeniu pierwszego konsula było wielu ludzi wywodzących się z Antyli (m.in. jego żona, Józefina de Beauharnais, urodzona na Martynice), którzy nalegali, aby energicznie zajął się odbudową francuskiego imperium kolonialnego. Ta grupa nacisku była na tyle wpływowa, że nazywano ją partią kreolską.

W chwili gdy Bonaparte stawał na czele Republiki, francuskie posiadłości kolonialne ograniczały się do San Domingo, zresztą ogarniętego murzyńskim powstaniem, Gwadelupy, którą potrafił obronić przed Anglikami miejscowy garnizon, oraz Gujany, ale ta z racji fatalnego klimatu wcale ich nie nęciła. Dochodziło do tego kilka nadmorskich faktorii w Senegalu oraz wyspy Bourbon i Ile de France na Oceanie Indyjskim.

Podczas rokowań poprzedzających traktat w Amiens Bonaparte stanowczo domagał się zwrócenia posiadłości kolonialnych zagarniętych przez Anglików. Uzyskał to, że na mocy owego układu Francja odzyskała Saint-Pierre i Miquelon w Ameryce Północnej, Martynikę, Tobago i Santa Lucia na Morzu Karaibskim, wyspę Gorée u wybrzeży Senegalu, Seszele na Oceanie Indyjskim oraz pięć miast na wybrzeżu Indii. Szczególnie cenne były Antyle, gęsto zaludnione i bogate swymi plantacjami trzciny cukrowej.

Bonaparte - pod wpływem „partii kreolskiej” - zajął się energicznie odbudową imperium kolonialnego, koncentrując uwagę na strefie Morza Karaibskiego. 1 października 1800 roku dwór madrycki w tajnym porozumieniu z San Ildefonso zgodził się przekazać Francji Luizjanę - swą posiadłość wzdłuż dolnego biegu Missisipi - w zamian za rozszerzenie księstwa Parmy. To postanowienie było utrzymywane w tajemnicy i właśnie dlatego Bonaparte, przygotowując się do przejęcia Luizjany, przystąpił wiosną 1802 roku do organizowania 3-tysięcznego korpusu w holenderskim porcie Helvoet-Sluys pod kryptonimem „ekspedycja

4


do Flessingi”. Na czele korpusu stanął najpierw gen. Jean Bernadotte, a potem gen. Claude Victor - późniejsi marszałkowie, co wskazuje na znaczenie, jakie pierwszy konsul przywiązywał do tego przedsięwzięcia.

Innym przejawem rosnącego zainteresowania Antylami było wysłanie na San Domingo ekspedycyjnego korpusu gen. Victora Leclercka, który ożeniony z Paulina Bonaparte był szwagrem pierwszego konsula. Ekspedycja wyruszyła wkrótce po podpisaniu preliminariów pokojowych, jeszcze przed zawarciem traktatu w Amiens. Celem wyprawy było stłumienie murzyńskiego powstania i przywrócenie na Antylach takiego stanu rzeczy, jaki istniał przed rokiem 1789.

Dla Anglików wszystkie te działania miały jednoznaczną wymowę - oznaczały, że Francja zdecydowana jest rozszerzyć swe imperium kolonialne i że traktat pokojowy w Amiens jest tylko chwilową przerwą w rywalizacji o panowanie na Karaibach. Dlatego też rząd angielski postanowił działać na zwłokę i maksymalnie opóźniać przekazanie Francuzom przynajmniej niektórych posiadłości kolonialnych. Dotyczyło to wyspy Gorée, Seszeli i miast na wybrzeżu Indii.

Były też inne przyczyny ponownego wzrostu napięcia między Paryżem a Londynem. Podpisując pokój w Amiens Francja zobowiązała się pośrednio, iż nie wykroczy swym terytorium narodowym poza naturalne granice, takie jak Pireneje, Alpy czy Ren. Tymczasem 11 września 1802 roku - ku powszechnemu zaskoczeniu - Bonaparte przyłączył do Francji Piemont, a więc tę część dawnego królestwa Sardynii, która leżała już po wschodniej i południowej stronie Alp. Wojska francuskie zapewniły sobie kontrolę nad przełęczami Św. Bernarda, Mont Cenis, Mont Genevre, Tende i Larche. Co więcej, 28 sierpnia 1802 roku Bonaparte oderwał od Republiki Helweckiej (Szwajcarii) kanton Valais, by uzyskać łatwiejszy dostęp do przełęczy Simplon. Nie ulegało wątpliwości, że Francuzi wcale nie rezygnują z kontroli nad równiną nadpadańską i że chcą utrzymać w swej strefie wpływów znaczną część Lombardii. Ich garnizony wciąż pozostawały w środkowych i południowych Włoszech, nie zamierzano ewakuować portów neapolitańskich. W odpowiedzi na to Anglia zwlekała z przekazaniem Malty zakonowi joanitów.

W sierpniu 1802 roku - wypełniając postanowienia pokoju z Amiens - Bonaparte wycofał wojska francuskie ze Szwajcarii. Wnet potem wybuchła tu wojna domowa, a wobec przeciągającego się chaosu pierwszy konsul zwołał do Paryża przedstawicieli kantonów, narzucając im tzw. Akt Mediacyjny z 19 lutego 1803 roku. Akt ten zapewniał mu dominującą pozycję i sprawiał, że Republika Helwecka stawała się znów w pełni zależna od Francji.

Kolejnym dowodem, iż Francja zamierza zapewnić sobie mocarstwową pozycję na kontynencie - nie ograniczając się wcale do granic naturalnych - był sojusz zawarty przez Bonapartego z elektorem bawarskim Maxem Józefem. W zamian za 12 tysięcy kilometrów kwadratowych ziem oddanych Francji na lewym i prawym brzegu Renu (m.in. Mannheim i Heidelberg), Bawaria aktem z 25 lutego 1803 roku otrzymywała 17 tysięcy kilometrów kwadratowych, na co składały się aż 83 drobne państewka niemieckie: między innymi wolne miasta, opactwa i biskupstwa w rodzaju Pasawy czy Salzburga. Nie ulegało wątpliwości, że Bonaparte chce stworzyć z Bawarii rodzaj wysuniętego bastionu, który pozwalałby armii francuskiej znaleźć się od razu głęboko w Niemczech bez konieczności wywalczania sobie linii komunikacyjnych po wschodniej stronie Renu.

Pokój z Anglią trwał tylko czternaście miesięcy. Bonaparte, rozdrażniony uporem Brytyjczyków, którzy nie chcieli ewakuować Malty, obraził publicznie ambasadora lorda Withworta podczas przyjęcia w salonach pałacu Tuileries. 12 maja 1803 roku ambasador opuścił Paryż. Trzy dni później przedstawiciel Francji w Londynie otrzymał deklarację wojny, a 16 maja angielska korweta „Doris” ostrzelała francuską jednostkę

„l’Affronteur” w porcie Audierne. Było to pierwsze starcie nowej wojny brytyjsko-francuskiej, która miała trwać aż do upadku Napoleona.

Ten konflikt zbrojny nie zaskoczył pierwszego konsula. Już wcześniej przewidywał jego nieuchronność i 25 marca 1803 roku rozkazał szefowi sztabu gen. Louisowi Berthierowi wysłać do Boulogne-sur-Mer - niewielkiego portu nad kanałem La Manche - dodatkowe oddziały wojska, artylerię, amunicję i zaopatrzenie.

Wraz z wybuchem wojny przed Bonapartem rysowało się kilka możliwości. Teoretycznie mógł próbować działań zbrojnych w koloniach, czyli kontynuować dzieło rozszerzania francuskiego imperium. Wiosną 1803 roku wiedział już jednak, że odzyskanie San Domingo nie jest możliwe. Korpus gen. Leclercka był zdziesiątkowany, przetrzebiony żółtą febrą i zmaganiami z Murzynami. Sam Leclerc zresztą zmarł 2 listopada 1802 roku.

Ta koncepcja rozszerzania imperium kolonialnego w rejonie Karaibów groziła konfliktem ze Stanami Zjednoczonymi. Rząd amerykański był nie na żarty zaniepokojony postanowieniami traktatu z San Ildefonso i przygotowaniami do wyprawienia z Europy ku Luizjanie korpusu gen. Victora. 18 kwietnia 1802 roku prezydent Jefferson oświadczył w Kongresie, że „nie ma takiego miejsca na kuli ziemskiej, które byłoby większym zagrożeniem dla Stanów Zjednoczonych niż Nowy Orlean pod obcym panowaniem”. Nowy Orlean - stolica Luizjany, którą Francuzi zamierzali przejąć od Hiszpanów - zamykał ujście Missisipi i Amerykanie czuli się zagrożeni perspektywą, iż znajdzie się tam silny francuski garnizon. Dlatego 12 kwietnia 1803 roku do Paryża przybył wysłannik rządu amerykańskiego, James Monroe, by zaproponować Bonapartemu kupno Nowego Orleanu za 20 milionów dukatów. Ten - przeświadczony już, że budowa imperium kolonialnego na Karaibach jest nierealna - sam wystąpił z propozycją sprzedania całej Luizjany za 80 milionów. Odpowiedni traktat został podpisany 30 kwietnia i Francja - nie dysponująca wystarczającą flotą - zrzekła się Luizjany na rzecz Amerykanów, rezygnując ostatecznie z budowy własnego imperium kolonialnego w tej części świata.

Inną możliwością działań przeciwko Anglii było podjęcie próby inwazji na Wyspy Brytyjskie. Gdyby rzeczywiście udało się Francuzom przedostać na drugą stronę kanału La Manche i zająć Londyn - pokój z Anglią byłby zapewniony. Kraj ten nie dysponował przecież większą armią lądową i pod tym względem Francja miała nad nim wyraźną przewagę.

Już w czerwcu 1803 roku Bonaparte udał się do Boulogne-sur-Mer. Wybrał ten port nieprzypadkowo. To właśnie stąd wyruszył Juliusz Cezar na podbój Brytanii, to stąd próbowano dokonać inwazji za czasów Wielkiej Rewolucji.

Pierwsze projekty przeprawy przez kanał La Manche opracowano już w 1792 roku. Kiedy Anglicy zaczęli wspierać powstanie szuanów w Wandei, gen. Lazare Hoche, któremu powierzono stłumienie owej insurekcji, gorąco poparł myśl posłania na Wyspy Brytyjskie silnego korpusu ekspedycyjnego. Opracowano kilka wariantów takiego przedsięwzięcia, brano między innymi pod uwagę możliwość wywołania antyangielskiego powstania w Irlandii.

W 1796 roku admirał Muskeyn zaproponował Dyrektoriatowi przeprawienie przez kanał La Manche armii francuskiej na niewielkich barkach desantowych. Przystąpiono nawet w Dunkierce, Boulogne i Calais do ich budowy. Po zwycięstwie Bonapartego w kampanii włoskiej 1797 roku i po zawarciu pokoju z Austrią w Campoformio, Dyrektoriat postanowił przyśpieszyć przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie. Utworzono „Armię Anglii” i powierzono dowództwo nad nią właśnie Bonapartemu. Ten w lutym 1798 roku przybył do Boulogne, dokonał inspekcji okolicznych portów, polecił rozbudować urządzenia portowe w Ambleteuse i Calais, ale ostatecznie zdecydował się na wyprawę do Egiptu.

W 1801 roku, po zawarciu pokoju w Luneville, Bonaparte

5


znów powrócił do projektu inwazji. Na czele flotylli, która miała przewieźć armię francuską, postawił admirała Latouche-Treville. Ten zdolny admirał zebrał kilkanaście okrętów w Boulogne i przystąpił do budowy całej serii barek inwazyjnych. Przedsięwzięcie było na tyle poważne, że zaniepokojeni Anglicy zdecydowali się przeciwdziałać. 3 i 4 sierpnia 1801 roku admirał Horatio Nelson zaatakował Boulogne, ale flota francuska wspierana przez baterie nadbrzeżne stawiła dzielny opór i nie została zniszczona. 16 i 17 sierpnia sytuacja się powtórzyła. Bonaparte uznał wówczas, że mimo przewagi Anglików na morzu, operacja inwazyjna ma pewne szansę powodzenia. Polecił przyśpieszyć przygotowania i między innymi dzięki temu uzyskał zgodę Brytyjczyków na zawarcie pokoju w Amiens.

Teraz, kiedy pokój ten był już zerwany, pierwszy konsul powrócił do pomysłu inwazji. W czasie wspomnianej podróży inspekcyjnej w czerwcu 1803 roku wydał rozkazy rozbudowy urządzeń portowych nie tylko w Boulogne, ale wzdłuż całego francuskiego wybrzeża kanału La Manche. Polecił też, by rozpoczęto koncentrację wojska, magazynowanie żywności, broni, amunicji, sprzętu.

Głównym doradcą Bonapartego w sprawie przygotowań do operacji inwazyjnej był Pierre Alexandre Forfait, inżynier-budowniczy okrętów, w latach 1799-1801 minister marynarki. Bonaparte znał go jeszcze z kampanii włoskiej i jemu też zawdzięczał przygotowanie okrętów do wyprawy egipskiej. Forfait uchodził za wysokiej klasy specjalistę, zwiedził swego czasu stocznie angielskie i był autorem Uwag o marynarce brytyjskiej.

Forfait był gorącym zwolennikiem małych jednostek i sądził, że w zupełności wystarczą one do opanowania kanału La Manche i przewiezienia armii inwazyjnej na drugą stronę. Bonaparte poszedł za jego radą i wydał rozkazy rozpoczęcia masowej budowy łodzi i statków rybackich. Sam Forfait został mianowany 24 maja 1803 roku inspektorem generalnym flotylli w Boulogne.

Wybór tej koncepcji był kardynalnym błędem. Już wkrótce miało się okazać, że niewielkie jednostki nie są w stanie przeciwstawić się angielskim korwetom, fregatom i okrętom liniowym. Koncepcja Forfaita obowiązywała jednak kilka lat i był to jeden z powodów, dla których wyprawa do Anglii była przedsięwzięciem z góry skazanym na niepowodzenie.

Bardzo szybko okazało się też, że tak wielka flotylla inwazyjna - trzeba było przecież w pierwszym rzucie przewieźć kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy - nie jest w stanie jednocześnie wyjść z portu. Nie sposób też było trzymać jej na kotwicy na redach portowych. Trzeba było odrzucić pomysł przepłynięcia kanału pod osłoną mgły lub nocy w porze zimowej. Morze - bardzo wzburzone w tym sezonie - z pewnością rozproszyłoby jednostki inwazyjne, a najprawdopodobniej duża część z nich uległaby zatopieniu. Z kolei inwazja latem, przy dobrej pogodzie, nie wchodziła w rachubę, bo kanał La Manche patrolowały angielskie okręty wojenne i było oczywiste, że nie dopuszczą one słabo uzbrojonych barek desantowych do brytyjskich wybrzeży.

Trzy razy: 5 listopada 1803 roku, 25 marca i 13 kwietnia 1804 roku, barki desantowe wychodziły w morze i trzykrotnie musiały zawracać ostrzelane przez angielskie fregaty. Rzecz jasna, nie była to jeszcze operacja inwazyjna, a jedynie coś w rodzaju rozpoznania bojem. Niemniej jednak nie ulegało wątpliwości, że w ten sposób Francuzom nie uda się pokonać kanału.

Pozostawała tylko jedna możliwość - opanować choćby na kilka dni kanał La Manche przy użyciu własnej floty. W 1804 roku Wielka Brytania dysponowała 135 okrętami wojennymi, przeciwko którym Francja mogła wystawić zaledwie około 50 jednostek. Wszystkie okręty francuskie były zresztą zablokowane w portach. W Tulonie znajdowało się 12 jednostek, w Kadyksie 1, Le Ferrol 5, Rochefort 5, Lorient 3, Breście 20. Do tego dochodziło 30 okrętów w budowie, ale mogły one być gotowe dopiero za kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt miesięcy.

W maju 1804 roku Bonaparte podjął pierwszą operację morską, której celem było przerzucenie na kanał La Manche floty wojennej. Admirał Latouche-Treville otrzymał rozkaz wyjścia z Tulonu, przełamania angielskiej blokady i kolejnego uwalniania francuskich okrętów aż do Brestu. Zgromadziwszy w ten sposób 50 jednostek miał wpłynąć na wody kanału La Manche i zapewnić osłonę flocie inwazyjnej.

Latouche-Treville zdołał istotnie wyjść z Tulonu 24 maja, odeprzeć flotę brytyjską, ale nie zdecydował się na popłynięcie ku Kadyksowi. 18 sierpnia zmarł zresztą na pokładzie swego okrętu flagowego „Le Bucentaure”. Wnet potem zmarł admirał Bruix. Napoleon stracił nagle dwu najzdolniejszych dowódców morskich.

W grudniu 1804 roku armia inwazyjna zgrupowana w obozie Boulogne była gotowa do przekroczenia kanału. Ponieważ jednak rysowało się poważne niebezpieczeństwo powstania nowej koalicji antyfrancuskiej, Napoleon zrezygnował z przerzucenia tej armii do Anglii. Podczas gdy flota zablokowana w Breście otrzymała rozkaz wyjścia w morze i symulowania operacji inwazyjnej, francuskie eskadry z Tulonu i Rochefort miały popłynąć na Antyle i przewieźć tam posiłki dla rodzimych garnizonów.

Admirał Missiessy zdołał rzeczywiście opuścić port Graves na wyspie Aix 11 stycznia 1805 roku i przewieźć na Martynikę i Gwadelupę 6400 żołnierzy. Admirał Villeneuve natomiast wyszedł wprawdzie 17 stycznia z Tulonu, ale niemal natychmiast jego okręty poważnie uszkodziła burza i 21 stycznia znalazły się ponownie w Tulonie. Villeneuve do tego stopnia podupadł na duchu i stracił wiarę w swoje załogi, że zwrócił się do ministra marynarki Decresa o zdjęcie go z dowództwa. Minister odmówił jednak - co już wkrótce miało okazać się fatalne w skutkach.

W marcu 1805 r. sytuacja wydawała się znów korzystna dla przeprowadzenia inwazji. Koalicja antynapoleońska nie doszła jeszcze do skutku, ale za to okręty angielskie zagarnęły na redzie Kadyksu kilka jednostek hiszpańskich, wracających z Ameryki z ładunkiem złota. Neutralna do tej pory Hiszpania zdecydowała się wypowiedzieć wojnę Brytyjczykom. W ten sposób niespodziewanie Napoleon otrzymał do swej dyspozycji kilkadziesiąt zupełnie niezłych okrętów hiszpańskich.

Jego plan polegał teraz na skupieniu na Martynice francuskich eskadr z Tulonu i Brestu oraz hiszpańskiej eskadry z Kadyksu. Zebrawszy się na Antylach eskadry te, stanowiąc już bardzo poważną siłę, miały popłynąć ku Europie i osłonić jednostki inwazyjne na kanale La Manche.

Villeneuve opuścił Tulon 30 marca 1805 roku. Blokujący ten port admirał Nelson popłynął na południowy wschód sądząc, że Francuzi zechcą - być może - powtórzyć ekspedycję do Egiptu. Dzięki temu Villeneuve dotarł do Cartageny, gdzie daremnie próbował pociągnąć za sobą hiszpańską eskadrę admirała Salcedo. Ten, nie otrzymawszy rozkazów z Madrytu, odmówił wyjścia w morze.

Francuski admirał popłynął więc do Kadyksu, gdzie przyłączył się doń hiszpański admirał Gravina z sześcioma okrętami i gdzie uwolniony został - po kilkuletniej blokadzie - francuski okręt wojenny „l’Aigle”. Miesiąc później - w połowie maja - cała eskadra dotarła do Martyniki, ale nie zastała tu ani flotylli admirała Ganteaume, który nie zdołał wypłynąć z zablokowanego Brestu, ani też admirała Missiessy, który pośpieszył się i odpłynął już ku Europie. Tak więc raz jeszcze cała operacja spełzła na niczym i Napoleon nie doczekał się francuskich okrętów wojen-nych na kanale La Manche.

Już wcześniej zresztą zdał sobie sprawę, że inwazja na Wyspy Brytyjskie jest przedsięwzięciem wyjątkowo trudnym, a najpewniej w ogóle niemożliwym do zrealizowania. Do końca 1804 roku koncentrował w Boulogne przede wszystkim armię, którą zamierzał wykorzystać w operacji inwazyjnej. Kiedy zarysowała się po raz pierwszy groźba powstania nowej koalicji,

6


która mogłaby uderzyć na Francję w chwili gdy podstawowa część jej sił będzie zaangażowana po drugiej stronie kanału, Napoleon doszedł do wniosku, że niezależnie od już istniejącego korpusu inwazyjnego trzeba stworzyć wielotysięczną armię. Zada-niem jej byłaby osłona granic rdzennej Francji i odparcie ewentualnego najeźdźcy. Stopniowo, w miarę jak załamywały się kolejne operacje morskie, zadanie sformowania licznej armii osłonowej zaczęło górować nad potrzebami korpusu inwazyjnego. Tak zrodziła się idea Wielkiej Armii.

WIELKA ARMIA

W 1799 roku armia francuska znajdowała się w opłakanym stanie. Blisko dziesięć lat wojen spowodowało wyczerpanie zasobów materialnych do tego stopnia, że większość półbrygad piechoty oraz pułków jazdy nie miała pełnych stanów, żołnierze i oficerowie chodzili w podartych mundurach, pozbawieni nieraz uzbrojenia i oporządzenia.

Po zawarciu pokoju z Austrią w Luneville pierwszy konsul zajął się przede wszystkim wewnętrzną reformą państwa. Z konieczności odłożył na później reorganizację armii, tym bardziej że podpisany został także pokój w Amiens i Republika po raz pierwszy nie była w stanie wojny z żadnym mocarstwem.

Sytuacja zmieniła się - i to zasadniczo - po zerwaniu pokoju z Anglią. Teraz należało oczekiwać powstania nowej, trzeciej już, koalicji, a więc trzeba było przygotować się do kolejnej kampanii, która mogła zadecydować o losach Francji. Właśnie dlatego latem i jesienią 1803 roku Bonaparte zajął się problemami sił zbrojnych i podjął ich przebudowę.

Kiedy w 1799 roku przejmował władzę, piechota armii francuskiej składała się z 543 batalionów, ale na dobrą sprawę tylko 400 nadawało się do natychmiastowego użycia w polu. Bataliony te tworzyły 112 półbrygad liniowych i 31 półbrygad lekkich. Po kampanii 1800 roku niedostatki organizacyjne i wyposażeniowe były jeszcze większe. Jeśli więc Francja miała dysponować nowoczesną armią, trzeba było radykalnie zmienić dotychczasowy stan rzeczy. Oto dlaczego na mocy dekretu z 1 vendemiaire’a roku XII (24 września 1803) Bonaparte przywrócił dawny system pułków, jaki istniał do 1791 roku, oraz stopień pułkownika w miejsce szefa półbrygady.

Półbrygady nie miały pełnych stanów, a więc, żeby stworzyć etatowe pułki, trzeba było łączyć po dwie półbrygady. Zachowano przy tym numer tej półbrygady, która w hierarchii była ważniejsza, czyli miała niższy numer. Powstało więc 90 pułków liniowych i 27 pułków piechoty lekkiej o numeracji od 1 do 122 dla piechoty liniowej oraz od 1 do 31 dla lekkiej. Rzecz jasna, nie wszystkie numery zostały obsadzone. W każdym razie po tej reformie Francja dysponowała już solidnymi pułkami, w zasadzie po trzy bataliony w każdym. Jeśli zdarzały się czterobatalionowe, to ten czwarty był batalionem zakładowym, a więc szkolnym.

Batalion miał być podstawową jednostką na polu walki. Według dekretu z 1 vendemiaire’a roku XII, składał się on z dziewięciu kompanii, przy czym pierwsza była kompanią wyborczo-grenadierską, a osiem pozostałych fizylierskimi, nazywanymi też kompaniami centrum. W kompanii grenadierskiej służyli żołnierze wysokiego wzrostu, silni fizycznie i mający za sobą wiele lat służby. Była to główna siła uderzeniowa batalionu. W chwilach trudnych, gdy decydowały się losy batalii, taka kompania miała za zadanie przełamać linię przeciwnika i pociągnąć za sobą kompanie fizylierskie, mniej doświadczone i składające się często z nieostrzelanych rekrutów. W 1804 roku dodano jeszcze jedną kompanię wyborczą. Składała się ona z woltyżerów, a więc żołnierzy małego wzrostu (poniżej 1,60 m). Ich zadaniem była walka w rozproszeniu, w tyralierze, na

przedpolu batalionu. Woltyżerowie osłaniali batalion w marszu, na biwaku, w początkowej fazie batalii, używani byli także do działań rozpoznawczych, do zdobywania żywności.

Różnice między piechotą liniową a lekką były niewielkie. Sprowadzały się do pewnych odmian mundurowych i uzbrojenia oraz nazw kompanii wyborczych. Zamiast grenadierów byli tu karabinierzy, zamiast fizylierów - strzelcy piesi. W piechocie lekkiej kompanie centrum mogły być używane do walki w szyku luźnym bądź też do osłony pułków liniowych.

Batalion liczył teoretycznie 32 oficerów, 46 podoficerów i 1000 żołnierzy szeregowych - łącznie 1078 ludzi. W praktyce bataliony nie miały jednak pełnych stanów, a po kilkunastu dniach marszu traciły nawet do 300 maruderów i chorych.

Tego samego dnia (1 vendemiaire’a roku XII) Bonaparte zarządził też reorganizację kawalerii. Liczbę pułków (nie było tu półbrygad) ustalił na 80, przy czym 2 miały być karabinierskie, 12 kirasjerskich, 30 dragońskich, 26 strzelców konnych, 10 huzarskich. W porównaniu z dotychczasowym stanem wprowadzono odmienny podział zadań jazdy. Zlikwidowano w ogóle pułki kawalerii, czyli najcięższe jazdy, zamieniając 14 z nich na karabinierskie i kirasjerskie, a 13 na dragońskie. Wyraźnie wzrosła liczba regimentów dragońskich - z 20 do 30. Pierwszy konsul traktował je jako jazdę liniową, a więc przeznaczoną do wszechstronnych zadań na polu bitwy. Co więcej, wydawało mu się, że dragoni będą mogli walczyć zarówno w szyku pieszym, jak i konnym. Było to ściśle związane z operacją inwazyjną. Bonaparte zakładał, że po przewiezieniu do Anglii spieszonych dragonów, z których każdy będzie dźwigać siodło i uprząż, można będzie w ciągu kilku dni zdobyć tam wierzchowce i odtworzyć w krótkim czasie konne pułki. Liczba oddziałów lekkiej jazdy, przeznaczonych do działań rozpoznawczych i osłonowych (strzelcy konni i huzarzy), zmniejszyła się nieznacznie, tj. z 38 do 36.

Dekretem z 1 vendemiaire’a roku XII Bonaparte wprowadził w kawalerii kompanie wyborcze. Kompanie takie nosiły numer 1 w regimencie, a składały się z najdzielniejszych i najbardziej doświadczonych żołnierzy, często też z najlepszych strzelców. Podobnie, jak to było z grenadierami, stanowili oni główną siłę uderzeniową pułku. Pułki jazdy liczyły zwykle po cztery szwadrony - w każdym po dwie kompanie. Łączono je w ten sposób, że pierwszy szwadron tworzyły kompanie 1 i 5, drugi - 2 i 6, trzeci - 3 i 7, a czwarty - 4 i 8. Zdarzały się oczywiście regimenty o trzech, a nawet dwu szwadronach.

Reorganizacja armii francuskiej podjęta jesienią 1803 roku objęła też artylerię. Bonaparte utrzymał wprawdzie 8 pułków artylerii pieszej, ale konną zredukował z 8 do 6 regimentów. Zwiększył natomiast liczbę kompanii robotników artylerii z 12 do 15, a batalionów pontonierów z 1 do 2. Wprowadził nowy rodzaj broni - 8 batalionów pociągu artylerii, czyli jednostek zajmujących się transportem zaopatrzenia artyleryjskiego.

W 1804 roku Bonaparte utworzył 100 kompanii kanonierów obrony wybrzeża. Kierowano tu wysłużonych artylerzystów, którzy ze względu na wiek albo stan zdrowia nie nadawali się już do służby w linii. Powstały też bardzo liczne kompanie kanonierów stacjonarnych, rozlokowane na wyspach leżących u wybrzeży Francji, między innymi Aix, Oleron, Ré i Noirmoutier. Utworzono również 25 kompanii kanonierów-weteranów pełniących podobną służbę w twierdzach w głębi lądu.

W 1804 roku - kolejna reorganizacja. Liczbę kompanii robotników artylerii zwiększono z 15 do 16, a batalionów pociągu artylerii z 8 do 22. Powstały 3 kompanie zbrojmistrzów zajmujących się naprawą broni i sprzętu.

12 vendemiaire’a roku XII Bonaparte polecił utworzyć kompanię gidów-tłumaczy, znających język angielski. Rekrutowano do niej głównie mieszkańców Boulogne i innych miast portowych, którzy nie tylko płynnie mówili po angielsku, ale spędzili też kilka lat w Anglii i znali dobrze tamtejsze stosunki.

7


Kompania formowana w Saint Omer składała się z kapitana, 2 poruczników, 2 podporuczników, wachmistrza starszego, 4 wachmistrzów, furiera, 8 brygadzistów, 96 gidów i 2 doboszy - razem 117 żołnierzy i oficerów. Część z nich stanowili zresztą Irlandczycy.

Przewidując rychłe zerwanie pokoju z Anglią, Bonaparte jeszcze 12 marca 1803 roku powołał Armię Wybrzeży złożoną z trzech korpusów. Pierwszy z nich stanął w obozie w Brugii, drugi w Saint Omer, trzeci w Montreuil-sur-Mer. Ponadto zaczęły tworzyć się 1 Korpus Rezerwowy w Utrechcie oraz 2 Korpus Rezerwowy w Breście.

W maju 1803 roku - wraz z wybuchem wojny z Anglią - powstał kolejny obóz w Nijmegen w Holandii, przemianowany już 15 czerwca tego roku na Armię Hanoweru. Z czasem będzie to 1 Korpus Wielkiej Armii.

1 lutego 1804 roku pobliski obóz w Utrechcie - także w Holandii - przemianowano na Armię Batawii lub 1 Korpus Detaszowany. W przyszłości powstanie z niego 2 Korpus Wielkiej Armii.

W sierpniu 1803 roku stworzono obóz w Bajonnie na południowo-zachodnim krańcu Francji. Już 12 listopada został on przeniesiony do Brestu i 19 grudnia przemianowany na Armię Irlandii, a 27 września 1804 roku na 2 Korpus Detaszowany. Będzie to wkrótce 7 Korpus Wielkiej Armii.

Wróćmy jednak do głównych obozów rozlokowanych nad kanałem La Manche lub w jego pobliżu. Obozem w Saint Omer dowodził gen. Nicolas Soult, mający swą kwaterę w Boulogne-sur-Mer. Podlegały mu cztery dywizje piechoty, dowodzone przez generałów Louisa Saint-Hilaire’a, Dominiqu’a Vandamme’a, Claude’a Legranda i Louisa Sucheta, dywizja kawalerii oraz park kawalerii rezerwowej. Wojska te rozlokowane były nie tylko w Boulogne, ale także w la Tour d’Ordre, Outreau i Ambleteuse. W przyszłości będzie to 4 Korpus Wielkiej Armii.

Obóz w Compiegne, a od grudnia 1803 roku w Montreuil-sur-Mer, podlegał gen. Michelowi Neyowi z kwaterą właśnie w Montreuil. Składał się on z trzech dywizji piechoty, dywizji jazdy i artylerii, stacjonujących w Montreuil oraz w okolicach Etaples. To właśnie z tych wojsk powstanie 6 Korpus Wielkiej Armii.

Wreszcie obóz w Brugii pod rozkazami gen. Louisa Davouta składał się także z trzech dywizji piechoty, dywizji jazdy i artylerii. Wojska te rozmieszczone były w Ostendzie, Dunkierce i Brugii. Będzie to już wkrótce 3 Korpus Wielkiej Armii.

Rezerwę stanowiły natomiast dwie dywizje dragonów, dywizja piechoty włoskiej, dywizja kawalerii rezerwowej i dywizja wyborcza. Najpóźniej (22 marca 1805) wydzielona została awangarda pod rozkazami gen. Jeana Lannesa. Za kilka miesięcy stanie się ona 5 Korpusem Wielkiej Armii.

Powstał też sztab główny owej „wielkiej ekspedycji”, złożony z ministra wojny Alexandre’a Berthiera, pełniącego obowiązki szefa sztabu, z dwóch generałów brygady, czterech adiutantów-komendantów, szesnastu adiutantów różnych stopni, inspektora generalnego artylerii, inspektora generalnego wojsk inżynieryjnych, komisarza generalnego dla administracji, komisarza wojennego i jego zastępców.

Całość armii inwazyjnej liczyła 100 tysięcy żołnierzy.W każdym okręgu morskim utworzono komisję uzbrojenia,

złożoną z inżyniera budowy okrętów, kapitana fregaty oraz podkomisarza. Komisja miała kierować budową okrętów i ich uzbrajaniem, jak też dokonywać zakupów istniejących już statków kupieckich i rybackich nadających się do wykorzystania w operacji inwazyjnej.

Forfait podzielił jednostki desantowe na kilka kategorii. Pierwszą stanowiły promy o długości 37,75 metra i szerokości 8,10 metra. Można było na nich ustawić po kilka dział 12-, 18-, a nawet 24-funtowych. Były to niejako pływające baterie, poruszające się bardzo wolno. Mogły one wziąć na pokład kompanię piechoty.

Mniejsze nieco były okręty pierwszej kategorii, a więc szalupy kanonierskie, zwane też kanonierkami. Długie na 25 metrów, a szerokie na 5,50 metra uzbrojone zostały w działa 12-funtowe. Brały na pokład do 80 ludzi.

Okręty drugiej kategorii to przede wszystkim łodzie kanonierskie długie na 19,50 metra, a szerokie na 4,50 metra. Tu uzbrojenie stanowiły armaty 6-funtowe. Brały na pokład do 50 ludzi. Wreszcie okręty trzeciej kategorii, to zwykłe łodzie rybackie długie również na 19,50 metra, ale szerokie już tylko na 3,25 metra. Uzbrojone były w armatki 3- lub 4-funtowe. Mieścił się tu najwyżej pluton piechoty, czyli 25 ludzi.

Wszystkie te jednostki otrzymały kolejne numery. Wiemy na przykład, że szalupy kanonierskie, budowane w Saint Valery u ujścia Sommy przez armatorów ojca i syna Michel, miały numery 215, 216, 217 i 218. Te, które konstruował inny armator, niejaki Damiens, opatrzono numerami 219 i 220. Mniejsze jednostki budowane przez Michelów miały numery od 397 do 404. W pobliskim Abbeville budowano natomiast łodzie o numerach 465 bis i 466 bis.

Łącznie do końca 1803 roku w Boulogne i sąsiednich portach zgromadzono 54 promy, 432 duże statki rybackie, 324 szalupy kanonierskie i ponad 500 łodzi. Cała ta flotylla mogła jednocześnie zabrać ponad 80 tysięcy piechurów, 12 tysięcy kawalerzystów - częściowo z końmi - 4 tysiące artylerzystów i 20 tysięcy robotników.

Kilka słów o samym obozie Boulogne - najważniejszym z tych, jakie zajmowała francuska armia inwazyjna. Był to obóz wybudowany przez saperów, pontonierów i robotników artylerii, a więc przygotowany według obowiązujących wówczas kanonów sztuki ciesielskiej. Każda dywizja, każdy pułk, a nawet każdy batalion miał wydzielony rejon zakwaterowania. Żołnierze znaleźli pomieszczenie w drewnianych barakach wzniesionych w taki sposób, że tworzyły całe ulice. Przyjęto zresztą nazwy dla tych ulic - były to nazwiska poległych zasłużonych generałów, wygranych bitew albo też wielkich wydarzeń z niedawnej historii Francji. Obóz w Boulogne miał ziemny amfiteatr, w którym odbywały się ceremonie wojskowe, między innymi rozdanie krzyży Legii Honorowej i wręczenie orłów pułkowych.

Pułki stacjonujące w Boulogne i innych obozach odbywały w latach 1803-1805 bardzo intensywne szkolenie. Obejmowało ono musztrę, „robienie bronią”, walkę w polu, w różnych sytuacjach, marsze, działania rozpoznawcze, a także - po raz pierwszy - wsiadanie do szalup, obsługiwanie ich i lądowanie z morza na wybrzeżu. Niektóre z tych ćwiczeń lądowo-morskich odbywały się w trudnych warunkach meteorologicznych. Pewnego dnia podczas manewrów pod okiem Bonapartego, który mimo fatalnej pogody rozkazał wyprowadzić w morze kilkadziesiąt sza-lup, utonęło blisko 30 żołnierzy.

W efekcie jednak przyszła Wielka Armia osiągnęła bardzo wysoki poziom wyszkolenia. Żołnierze zdolni byli odbywać długie marsze, potrafili utrzymać dyscyplinę na polu walki, wiedzieli, jak mają postępować w różnych sytuacjach, wierzyli we własne siły i ufali swoim dowódcom. Nigdy przedtem ani potem armia francuska nie była tak dobrze przygotowana do prowadzenia wojny. Żołnierze otrzymali nowe mundury, buty i oporządzenie, dysponowali kompletem broni i amunicji. Była to armia, którą początkowo przygotowywano głównie do działań amfibijnych, a więc z założeniem, że będzie musiała przepłynąć kanał La Manche, a następnie wylądować i zdobyć szturmem brzeg najprawdopodobniej silnie broniony przez Anglików. Dlatego też dużo czasu poświeconego obsługiwaniu łodzi, w tym oczywiście wiosłowaniu. Stopniowo jednak - od jesieni 1804 roku - charakter szkolenia wyraźnie się zmieniał. Teraz dochodziło już normalne działanie w polu, tak jakby armia wielkiej ekspedycji nie miała wcale przeprawiać się na drugą stronę kanału.

22 nivôse’a roku XII (13 stycznia 1804) w korespondencji Berthiera z Bonapartem pojawia się po raz pierwszy termin

8


„Wielka Armia Oceanu” na określenie tej właśnie zasadniczej części francuskich sił zbrojnych, którą skoncentrowano nad kanałem La Manche. Tak więc termin ten zaczęto stosować na półtora roku przed formalnym powstaniem Wielkiej Armii.

Wiosną i latem 1805 roku Napoleon zmienił nieco organizację Wielkiej Armii Oceanu. Zamiast dotychczasowego podziału na obozy pojawiła się „awangarda” pod rozkazami marszałka Lannesa, „prawe skrzydło” podporządkowane marszałkowi Davoutowi, „centrum” pod komendą marszałka Soulta oraz „lewe skrzydło” powierzone marszałkowi Neyowi. Są to de facto korpusy armijne liczące po trzy dywizje piechoty, brygadzie lekkiej jazdy, mające przydzieloną artylerię i drobne jednostki techniczne.

Wraz z intensyfikacją przygotowań do inwazji Bonaparte zainstalował się we wrześniu 1803 roku w niewielkim zameczku Pont-de-Briques, 5 kilometrów na południe od Boulogne, który wybrał dla niego admirał Bruix. Był to właściwie pałacyk myśliwski, w którym przyszły cesarz miał teraz gabinet do pracy i gabinet topograficzny i gdzie mógł odbywać narady z ministrami i generałami. Dla siebie przeznaczył dwa małe pokoiki - w pierwszym z nich spał na podłodze mameluk Rustan. Bonaparte będzie tu przebywać kilkakrotnie w latach 1803-1805. To tu 27 lipca 1804 roku ustalił wzorzec orłów i sztandarów, w jakie miały być od tej pory wyposażone francuskie pułki. Te orły - symbol żołnierskiego honoru - już wkrótce okryją się sławą i dotrą do wielu krajów Europy. To tu również postanowił dokonać drugiego uroczystego wręczenia krzyży Legii Honorowej. Pierwsze odbyło się 15 lipca 1804 roku w Paryżu, drugie natomiast w obozie Boulogne 16 sierpnia. Krzyże - symbol żołnierskiego męstwa - rozdawano z hełmu Dugnesquelina, towarzysza walk Joanny d’Arc, z pancerza słynnego rycerza Bayarda i z tarczy króla Franciszka I.

Wybudowano też Bonapartemu obserwatorium na wysokim brzegu z widokiem na port w Boulogne w pobliżu ruin starej rzymskiej wieży. Był to barak długi na 70 metrów, szeroki na 7 metrów, w którym znalazły się pomieszczenia dla sekretarzy. Na końcu znajdowała się oszklona rotunda, z której pierwszy konsul mógł spoglądać na zakotwiczone barki i obserwować ćwiczenia żołnierzy wsiadających na nie i odbijających od brzegu. W rotundzie ustawiono żelazne łóżko polowe, na którym Bonaparte wypoczywał w ciągu dnia. Tuż obok baraku zainstalowano wieżę telegrafu Chappe’a - końcówkę linii prowadzącej do Paryża. W ten sposób Bonaparte był połączony ze stolicą i mógł w ciągu dwu godzin - znacznie szybciej niż poprzez konną sztafetę - otrzymywać najpilniejsze depesze.

Latem 1805 roku, na krótko przed wybuchem wojny z Austrią, Napoleon nadał ostateczny kształt Wielkiej Armii. Większość jego rozkazów organizacyjnych datowanych jest 30 sierpnia.

Ta organizacja Wielkiej Armii, czyli głównych sił imperium znajdujących się pod bezpośrednią komendą cesarza, przedstawiała się następująco:

1 KORPUS

Dowódca - marszałek Jean BernadotteSzef sztabu - gen. Louis Alexandre Berthier

Dowódca artylerii - gen. Jean EbleDowódca saperów - płk Morio

1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Drouet d’Erlon 6761 1 Brygada Piechoty - gen. Bernard Frere 94 pułk piechoty liniowej 2033 95 pułk piechoty liniowej 2386 2 Brygada Piechoty - gen. François Werlé 27 pułk piechoty lekkiej 23262 Dywizja Piechoty - gen. Olivier Rivaud 6344 1 Brygada Piechoty - gen. Charles Dumoulin 8 pułk piechoty liniowej 2205

45 pułk piechoty liniowej 2024 2 Brygada Piechoty - gen. Michel Pacthod 54 pułk piechoty liniowej 2099Dywizja Kawalerii - gen. François Kellermann 2898 1 Brygada - gen. Joseph Picard 2 pułk huzarów 720 5 pułk huzarów 766 2 Brygada - gen. Frederic van Marosy 4 pułk huzarów 637 5 pułk strzelców konnych 758Artyleria i saperzy 1337Sztab i żandarmeria 266

2 KORPUS

Dowódca - gen. Auguste MarmontSzef sztabu - gen. Martin VignolleDowódca artylerii - gen. Louis Tirlet

Dowódca saperów - gen. François Lery

1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Boudet 5543 1 Brygada Piechoty - gen. Louis Soyez 18 pułk piechoty lekkiej 1524 11 pułk piechoty liniowej 2288 2 Brygada Piechoty - gen. Louis Cassagne 35 pułk piechoty liniowej 1710 2 Dywizja Piechoty - gen. Emmanuel Grouchy 5689 1 Brygada Piechoty - gen. Alexis Delzons 84 pułk piechoty liniowej 2066 92 pułk piechoty liniowej 2422 2 Brygada Piechoty - gen. François Lacroix 8 pułk piechoty batawskiej 1180 3 Dywizja Piechoty - gen. Jean Dumonceau 6331 1 Brygada Piechoty - gen. Quaita 1 pułk piechoty lekkiej batawskiej 629 2 pułk piechoty lekkiej batawskiej 632 1 pułk piechoty liniowej batawskiej 1296 2 pułk piechoty liniowej batawskiej 1184 2 Brygada Piechoty - gen. Wanhadel pułk Waldeck 1263 6 pułk batawski 1263Dywizja Kawalerii - gen. Jean La Coste Duvivier 1784 6 pułk huzarów 568 8 pułk strzelców konnych 627 1 pułk dragonów batawskich 290 1 pułk huzarów batawskich 290 Artyleria i saperzy batawscy 1904 Sztab i żandarmeria 154

3 KORPUS

Dowódca - marszałek Louis DavoutSzef sztabu - gen. Joseph DaultanneDowódca artylerii - gen. Jean Sorbier

Dowódca saperów - gen. Victor Andréossy

1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Bisson 8797 1 Brygada Piechoty - gen. Joseph Demont 13 pułk piechoty lekkiej 1764 17 pułk piechoty liniowej 1917 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Debilly 30 pułk piechoty liniowej 1598 51 pułk piechoty linowej 1812 3 Brygada Piechoty - gen. Georges Eppler 61 pułk piechoty liniowej 1683 2 Dywizja Piechoty - gen. Louis Friant 7857 1 Brygada Piechoty - gen. Etienne Heudelet 15 pułk piechoty lekkiej 1100 33 pułk piechoty liniowej 1609 2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Lochet 48 pułk piechoty liniowej 1542

9


108 pułk piechoty liniowej 1716 3 Brygada Piechoty - gen. Louis Grandeau 111 pułk piechoty liniowej 1867 3 Dywizja Piechoty - gen. Charles Gudin 7289 1 Brygada Piechoty - gen. Claude Petit 12 pułk piechoty liniowej 1761 21 pułk piechoty liniowej 1835 2 Brygada Piechoty - gen. Georges Kister 25 pułk piechoty liniowej 1858 85 pułk piechoty liniowej 1816 Dywizja Kawalerii - gen. Jean Vialannes 2000 1 pułk strzelców konnych 441 2 pułk strzelców konnych 507 12 pułk strzelców konnych 509 7 pułk huzarów 534Artyleria i saperzy 1393 Sztab 51

4 KORPUS

Dowódca - marszałek Nicolas SoultSzef sztabu - gen. Charles Saligny

Dowódca artylerii - gen. Joseph PernettiDowódca saperów - płk Jean Poitevin

1 Dywizja Piechoty - gen. Louis Saint-Hilaire 8894 1 Brygada Piechoty - gen. Paul Thiebault 10 pułk piechoty lekkiej 1645 14 pułk piechoty liniowej 1805 2 Brygada Piechoty - gen. Charles Morand 28 pułk piechoty liniowej 1696 46 pułk piechoty liniowej 1732 3 Brygada Piechoty - gen. Jacques Candras 57 pułk piechoty liniowej 1805 2 Dywizja Piechoty 8665 1 Brygada Piechoty - gen. Victor Levasseur 26 pułk piechoty lekkiej 1679 3 pułk piechoty liniowej 1772 2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Merle 18 pułk piechoty liniowej 1800 75 pułk piechoty liniowej 1857 3 Brygada Piechoty - gen. Etienne Brouard pułk strzelców korsykańskich 784 pułk strzelców Padu 749 3 Dywizja Piechoty - gen. Louis Suchet 8733 1 Brygada Piechoty - gen. Nicolas Becker 17 pułk piechoty lekkiej 1896 34 pułk piechoty liniowej 1697 2 Brygada Piechoty - gen. Roger 40 pułk piechoty liniowej 1647 3 Brygada Piechoty - gen. Jean Valhubert 64 pułk piechoty liniowej 1741 4 Brygada Piechoty - gen. Michel Claparéde 88 pułk piechoty liniowej 1728 Dywizja Kawalerii - gen. Pierre Margaron 2119 8 pułk huzarów 493 11 pułk strzelców konnych 510 16 pułk strzelców konnych 600 26 pułk strzelców konnych 500 Artyleria i saperzy 2169 Sztab 47

5 KORPUS

Dowódca - marszałek Jean LannesSzef sztabu - gen. Jean Compans

Dowódca artylerii - gen. Louis Foucher de CareilDowódca saperów - gen. François Kirgener de Planta

1 Dywizja Piechoty - gen. Nicolas Oudinot 7116 1 Brygada Piechoty - gen. Claude Laplanche-Mortieres 3 pułk piechoty lekkiej 1492 4 pułk piechoty lekkiej 1484

2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Dupas 5 pułk piechoty lekkiej 1431 3 Brygada Piechoty - gen. François Ruffin 1 pułk piechoty liniowej 1466 2 pułk piechoty liniowej 12212 Dywizja Piechoty - gen. Honoré Gazan 7044 1 Brygada Piechoty - gen. Jean Graindorge 4 pułk piechoty lekkiej 1810 58 pułk piechoty liniowej 1000 2 Brygada Piechoty - gen. François Campana 100 pułk piechoty liniowej 2073 3 Brygada Piechoty - gen. Julien Reinwald 103 pułk piechoty liniowej 2144Dywizja Kawalerii - gen. François Trelliard 1984 9 pułk huzarów 509 10 pułk huzarów 486 13 pułk strzelców konnych 494 21 pułk strzelców konnych 486

6 KORPUS

Dowódca - marszałek Michel NeySzef sztabu - gen. Adrien Dutaillis

Dowódca artylerii - gen. Jean SerouxDowódca saperów - płk Casals

1 Dywizja Piechoty - gen. Pierre Dupont de l’Etang 5249 1 Brygada Piechoty - gen. François Rouyer 9 pułk piechoty lekkiej 1830 32 pułk piechoty liniowej 1681 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Marchand 96 pułk piechoty liniowej 1721 2 Dywizja Piechoty - gen. Louis Loison 7153 1 brygada piechoty - gen. Eugene Villatte 6 pułk piechoty lekkiej 1830 39 pułk piechoty liniowej 1688 2 Brygada Piechoty - gen. Francois Roguet 69 pułk piechoty liniowej 1749 76 pułk piechoty liniowej 1867 3 Dywizja Piechoty - gen. Jean Malher 6965 1 Brygada Piechoty - gen. Pierre Marcognet 25 pułk piechoty lekkiej 1664 27 pułk piechoty liniowej 1713 2 Brygada Piechoty - gen. Mathieu Labassee 50 pułk piechoty liniowej 1778 59 pułk piechoty liniowej 1791 Dywizja Kawalerii - gen. Jacques Tilly 2080 1 pułk huzarów 600 3 pułk huzarów 471 10 pułk strzelców konnych 471 22 pułk strzelców konnych 530 Artyleria i saperzy 1212 Sztab 61

7 KORPUS

Dowódca - marszałek Charles AugereauSzef sztabu - gen. François DonzelotDowódca artylerii - gen. Jean Dorsner

Dowódca saperów - płk Lagastine

1 Dywizja Piechoty - gen. Jacques Desjardins 6694 1 Brygada Piechoty - gen. Pierre Lapisse 16 pułk piechoty lekkiej 2834 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Lamarque 44 pułk piechoty liniowej 1363 3 Brygada Piechoty - gen. Jean Augereau 105 pułk piechoty liniowej 1951 7 pułk strzelców konnych 530 2 Dywizja Piechoty - gen. Maurice Mathieu 6489 1 Brygada Piechoty - gen. Jacques Sarut 7 pułk piechoty lekkiej 2280

10


2 Brygada Piechoty - gen. Jean Sarrasin 24 pułk piechoty liniowej 2658 3 Brygada Piechoty - gen. Jean Menard 63 pułk piechoty liniowej 1537 Artyleria i saperzy 1255 Sztab 50

REZERWA KAWALERII

Dowódca - marszałek Joachim MuratSzef sztabu - gen. Auguste Belliard

Dowódca artylerii - gen. Antoine HaniqueDowódca saperów - płk Flayelle

1 Dywizja Ciężkiej Kawalerii - gen. Etienne Nansouty 2724 1 Brygada - gen. Joseph Piston 1 pułk karabinierów 440 2 pułk karabinierów 515 2 Brygada - gen. Armand Lahoussaye 2 pułk kirasjerów 449 3 pułk kirasjerów 483 3 Brygada - gen. Antoine Saint-Germain 9 pułk kirasjerów 405 12 pułk kirasjerów 415 2 Dywizja Ciężkiej Kawalerii - gen. Jean d’Hautpoul 1987 1 Brygada - gen. Raymond Saint-Sulpice 1 pułk kirasjerów 530 5 pułk kirasjerów 432 2 Brygada - gen. Jean Falconnet 10 pułk kirasjerów 525 11 pułk kirasjerów 490 1 Dywizja Dragonów - gen. Dominique Klein 2373 1 Brygada - gen. Fenerolle 1 pułk dragonów 373 2 pułk dragonów 410 2 Brygada - gen. Antoine Lasalle 4 pułk dragonów 426 14 pułk dragonów 385 3 Brygada - gen. Theodore Milet 20 pułk dragonów 362 26 pułk dragonów 403 2 Dywizja Dragonów - gen. Frederic Walther 2182 1 Brygada - gen. Horace Sebastiani 3 pułk dragonów 360 6 pułk dragonów 356 2 Brygada - gen. Dominique Roget 10 pułk dragonów 375 11 pułk dragonów 353 3 Brygada - gen. Andre Boussart 13 pułk dragonów 366 22 pułk dragonów 3603 Dywizja Dragonów - gen. Marc Beaumont 2021 1 Brygada - gen. Charles Boyé 5 pułk dragonów 354 8 pułk dragonów 350 2 Brygada - gen. Nicolas Scalfort 9 pułk dragonów 344 12 pułk dragonów 310 3 Brygada - gen. Edouard Milhaud 16 pułk dragonów 358 21 pułk dragonów 295 4 Dywizja Dragonów - gen. François Bourcier 2176 1 Brygada - gen. Jean Laplanche 15 pułk dragonów 312 17 pułk dragonów 365 2 Brygada - gen. Louis Sahuc 18 pułk dragonów 359 19 pułk dragonów 394 3 Brygada - gen. Jean Verdiere 25 pułk dragonów 369 27 pułk dragonów 366

Dywizja Dragonów Pieszych - gen. Louis Baraguay d’Hilliers

7453

1 pułk dragonów pieszych 1859 2 pułk dragonów pieszych 1859 3 pułk dragonów pieszych 1859 4 pułk dragonów pieszych 1859 Artyleria rezerwy kawalerii 1002 Sztab 20

GWARDIA CESARSKA

Dowódca - marszałek Jean Bessières 5169 Szef sztabu - gen. François Roussel

Pułk grenadierów pieszych 1549 Pułk strzelców pieszych 1281 Królewska gwardia włoska 589 Pułk grenadierów konnych 628Pułk strzelców konnych 331 Żandarmeria wyborcza 203 Mamelucy 48 Artyleria gwardii 283 Pociągi 241 Sztab 16

Ogółem siły Wielkiej Armii liczyły 187.681 żołnierzy i oficerów.

CESARSKA KORONA

Zerwanie pokoju z Anglią zbiegło się z ostatnią fazą zmian ustrojowych, które miały dać Bonapartemu - najpierw pierwszemu konsulowi, a potem konsulowi dożywotniemu - cesarską koronę. Rząd angielski trafnie oceniał sytuację i przewidując przywrócenie monarchii pod berłem Napoleona wznowił działania wojenne, zanim jeszcze Francja mogła uporządkować w pełni swe sprawy wewnętrzne.

Bonaparte z pewnością myślał o koronie już wówczas, gdy 19 brumaire’a dokonywał zamachu stanu. Funkcja pierwszego konsula była dopiero wstępną fazą tych zabiegów. Wiedział dobrze, że droga ku władzy monarszej może być długa i że będzie miał przynajmniej trojakich przeciwników.

Pierwszą grupę stanowili rojaliści uznający prawa do tronu dynastii burbońskiej i uważający, że władcą Francji powinien być teraz brat straconego w 1793 roku Ludwika XVI - hrabia Prowansji, nazywany już wówczas nieoficjalnie Ludwikiem XVIII. Kiedy Bonaparte przyjmował tytuł pierwszego konsula, hrabia Prowansji przebywał w Mitawie, gdzie udzielił mu schronienia car Rosji, Paweł I. 22 stycznia 1801 roku zmuszono Ludwika XVIII do opuszczenia Mitawy, bo nastąpiło wówczas krótkotrwałe zbliżenie między Paryżem a Petersburgiem. Schronienia udzielił mu teraz król pruski Fryderyk Wilhelm III, wyznaczając na miejsce pobytu Warszawę. Hrabia Prowansji miał tu pozostać do września 1804 roku.

Ludwik XVIII mógł wówczas liczyć tylko na niewielkie grono najwierniejszych zwolenników, którzy stanowili jego dwór i wraz z nim tułali się po Europie. Nie istniała już rojalistyczna armia księcia Kondeusza - wielu jej żołnierzy i oficerów powróciło po cichu do Francji, godząc się z nowymi władzami. Inni uczynili to oficjalnie po roku 1799, uzyskawszy - za przyzwoleniem Bonapartego - skreślenie z proskrypcyjnej listy emigrantów. W efekcie poza granicami Francji pozostało zaledwie kilka tysięcy rojalistów, którzy w większości wegetowali w bardzo trudnych warunkach materialnych, utraciwszy wiarę, by kiedykolwiek dane im było powrócić zwycięsko do ojczyzny.

11


Niemniej jednak Ludwik XVIII - prawowity następca ściętego brata - był przeciwnikiem, którego Bonaparte bynajmniej nie lekceważył. W monarchistycznej Europie, w której Francja była jedyną większą republiką i gdzie obowiązywały wciąż zasady Starego Porządku, prawa hrabiego Prowansji do francuskiego tronu były uznawane przez wszystkie dwory.

Przypomnijmy, że początkowo Ludwik XVIII miał nadzieję, iż Bonaparte stanie się „nowym Monkiem” i, podobnie jak to było z owym angielskim generałem, doprowadzi do restauracji starej dynastii, a sam wycofa się z politycznej sceny. Już w lutym 1800 roku napisał więc do pierwszego konsula, apelując o takie właśnie działanie. Ten zdecydowanie odpowiedział, że Ludwik XVIII może dojść do władzy „jedynie po trupach 100 tysięcy Francuzów”. Bonaparte wzywał więc Bourbona, aby dał za wygraną i „pozwolił Francuzom nareszcie żyć w pokoju”.

W latach 1802-1803, za pośrednictwem Talleyranda, Bonaparte dyskretnie proponował hrabiemu Prowansji, aby oficjalnie zrzekł się praw do francuskiej korony, w zamian za co otrzyma nowe królestwo „gdzieś w Niemczech, w Polsce, we Włoszech albo w Meksyku”. Ten pozostał jednak nieugięty i 28 lutego 1803 roku ogłosił uroczystą deklarację, w której stwierdził, że nigdy nie wyrzeknie się swych praw ani też nie odstąpi od „świętej powinności”, skoro stoi teraz na czele starej dynastii. W rezultacie Bonaparte będzie musiał brać to pod uwagę, stale obawiać się, że rojaliści - wspierani przez Anglików - mogą pokrzyżować jego plany i nawet sięgnąć po sztylet, byle tylko wprowadzić na tron Ludwika XVIII.

Drugą grupę przeciwników stanowili jakobini, których identyfikowano z republikanami, choć oczywiście to drugie pojęcie jest znacznie szersze. W miarę jak coraz wyraźniej ujawniały się dyktatorskie ambicje Bonapartego, rósł też opór przeciwko jego władzy personalnej i przewidywanemu zaprowadzeniu monarchii. Jakobini - mimo że utracili swych historycznych przywódców jeszcze w 1794 roku i nie zdołali potem wytworzyć nowego pokolenia liderów - cieszyli się wciąż sporymi wpływami. Dawni ochotnicy z roku 1792, uczestnicy wielu kampanii, nie mieli wielkiej ochoty służyć Bonapartemu, którego uważali za uzurpatora.

Jednym z przywódców jakobinów był gen. Bernadotte, zresztą popularny w wojsku. To wokół niego skupiło się spore grono wojskowych z wyraźną niechęcią przypatrujących się umacnianiu personalnej władzy Bonapartego. 19 brumaire’a Bernadotte nie poparł zamachu stanu, chociaż nie wystąpił też w obronie Dyrektoriatu. Bonaparte, aby przeciągnąć go na swą stronę, powierzył mu dowództwo Armii Zachodu. Szef sztabu tej armii, gen. Simon, podjął w 1802 r. oku działania przeciwko pierwszemu konsulowi. Ów spisek, nazywany też „sprzysiężeniem maselniczek”, bowiem konspirujący wymieniali listy ukrywając je właśnie w naczyniach do przewożenia masła, ogarnął kilkudziesięciu oficerów. Pierwszy na jego ślad wpadł prefekt policji Dubois. Bernadotte utracił dowództwo. Simon znalazł się na pewien czas w więzieniu. W niełaskę popadł też minister policji Fouché, którego Bonaparte słusznie podejrzewał o projakobińskie sympatie.

Wreszcie trzecią grupę przeciwników Bonapartego stanowiła część generalicji, korpusu oficerskiego i szeregowych żołnierzy, należących dawniej do Armii Renu, którzy czuli się związani z bardzo popularnym i naprawdę zasłużonym gen. Moreau.

Rywalizacja między Bonapartem a Moreau zaczęła się jeszcze przed zamachem stanu 19 brumaire’a, ale nabrała szczególnej ostrości w czasie kampanii 1800 roku. Moreau poparł wprawdzie Bonapartego i współuczestniczył nawet w obalaniu Dyrektoriatu, ale nie zamierzał wcale podporządkować się pierwszemu konsulowi. Miał na tyle silną pozycję, że Bonaparte zmuszony był powierzyć mu dowództwo Armii Renu - głównej siły, jaką dysponowała Republika w wojnie z Austrią. Sam stanął na czele Armii Italii - słabszej liczebnie - ale po cichu, bez porozumienia z

Moreau, stworzył też Armię Rezerwową, która miała go wspierać na włoskim teatrze działań. Co więcej, w marcu 1800 roku zabrał z Armii Renu trzy dywizje piechoty, a w maju tego roku dalszych 25 tysięcy żołnierzy.

Bonaparte zakładał, że rozbije Austriaków już na początku kampanii i że decydujące zwycięstwo odniesie dowodzona przezeń Armia Italii. Doszło do bitwy pod Marengo, której przebieg i rezultaty nie były wcale takie, na jakie liczył pierwszy konsul. W początkowej fazie batalii Francuzi ponieśli porażkę i dopiero nadejście dywizji gen. Desaixa - który pośpieszył pod Marengo z własnej inicjatywy - pozwoliło uratować sytuację i odnieść zwycięstwo nad Austriakami. Dodajmy, że bitwa pod Marengo wcale nie zakończyła wojny i działania trwały nadal.

3 grudnia 1800 roku Armia Renu, dowodzona właśnie przez gen. Moreau, odniosła świetne zwycięstwo nad wojskami arcyksięcia Jana pod Hohenlinden w Bawarii. Francuzi ruszyli w pościg za uciekającymi Austriakami i w ciągu kilkunastu dni przeszli w zwycięskich walkach 250 kilometrów, zatrzymując się dopiero w Steyer, a więc w pobliżu Wiednia. To tu zawarty został rozejm z arcyksięciem Karolem, który teraz objął dowództwo nad resztkami wojsk austriackich.

W porównaniu z działaniami Bonapartego pod Marengo to, czego dokonał Moreau, nie pozostawiało żadnych wątpliwości. Po pierwsze, Austriacy zmuszeni byli prosić o przerwanie walk; po drugie, Francuzi znaleźli się na przedpolach Wiednia. Nigdy jeszcze nie udało im się dotrzeć tak blisko austriackiej stolicy. Nawet wtedy, gdy w 1797 roku Bonaparte zatrzymał się w Leoben.

Wieść o zwycięstwie pod Hohenlinden przyjęta została w Paryżu z entuzjazmem. Moreau stał się od razu bohaterem narodowym. Oficerowie nie mający jeszcze przydziału prosili, by posłać ich „do zwycięskiej armii Renu”. Armia Italii ani w połowie nie cieszyła się taką estymą.

Bitwa pod Hohenlinden zbiegła się niemalże z rojalistycznym zamachem bombowym na paryskiej ulicy St. Nicaise (29 grudnia 1800), kiedy to Bonaparte cudem niemal uniknął śmierci. Pierwszy konsul wykorzystał ów zamach jako pretekst do rozprawy z jakobinami. Zawiesił aż 60 spośród 73 stołecznych gazet, zaprowadził trybunały specjalne, których wyroki były ostateczne i nie podlegały apelacji. Było jasne, że dąży do dyktatury. Moreau stał się więc bożyszczem republikanów, którzy w nim właśnie - znakomitym wodzu, być może nawet górującym talentami nad Bonapartem - upatrywali ocalenie Republiki.

Dodajmy, że Armia Renu różniła się pod wielu względami od Armii Italii. Przede wszystkim charakteryzowała ją duża zwartość korpusu oficerskiego i żołnierzy szeregowych, jak też przywiązanie zdecydowanej większości z nich do idei republikańskich. Moreau był człowiekiem z gruntu uczciwym, energicznie zwalczającym nadużycia i przeniewierzanie grosza publicznego. To on właśnie zaprowadził oficerskie patrole na tyłach armii, które wyłapywały tych wszystkich, którzy opuszczali szeregi, by wywieźć do Francji zagrabione łupy. Słynna już stała się sprawa komisarza Pommiera, który - na rozkaz Moreau - został rozstrzelany za to, że nałożył bezprawną kontrybucję na niemieckie miasto Kempten. Pommiera nie uratowała nawet przyjaźń z wpływowym gen. Vandamme. Kilka miesięcy później (19 maja 1801) Moreau w liście otwartym pisał, że „ludność cywilna ma także prawo do humanitarnego traktowania”.

Wszystko to działo się jednocześnie z jawnymi rabunkami, jakich dopuszczała się Armia Italii. Bonaparte nie tylko patrzył przez palce na szybkie bogacenie się swoich generałów i oficerów, ale sam wielokrotnie pomnożył własny majątek. Józefina - co było tajemnicą poliszynela - brała łapówki w zamian za protekcję przy przyznawaniu zamówień na dostawy dla armii.

Armia Renu - republikańska, trzymana w ryzach dyscypliny, a przy tym bynajmniej nie opływająca w dostatki - nazywana była nieraz „nowoczesnymi Spartanami”. Jej bohaterem był Latour

12


d’Auvergne, legendarna już postać wojen rewolucyjnych, który nie przyjął generalskiej nominacji i zadowolił się rangą kapitana oraz honorowym tytułem „pierwszego grenadiera Francji”. W 1800 roku, będąc już w rezerwie, zaciągnął się znów do wojska jako prosty żołnierz po to, by uwolnić od poboru ostatniego żyjącego jeszcze syna swego starego nauczyciela języka bretońskiego. Latour d’Auvergne, który dzielił tryb życia prostych żołnierzy, padł pod Neerwinden, trafiony prosto w serce lancą austriackiego ułana. Takich postaci - republikańskich bohaterów - było oczywiście więcej i nie ulega wątpliwości, że właśnie w Armii Renu bardziej niż w Armii Italii przetrwały ideały Wielkiej Rewolucji.

Utraciwszy latem 1801 roku dowództwo Armii Renu, Moreau przeszedł do opozycji wobec Bonapartego. Publicznie głosił, że wojnę wygrali jego żołnierze i Marengo nie tylko nie miało większego znaczenia, ale że niewiele brakowało, aby starcie to zakończyło się klęską. Jego zdaniem - co kilkakrotnie powtarzano pierwszemu konsulowi - Bonaparte jest pozbawiony talentów wodzowskich, a kampania 1800 roku w Italii świadczy, iż nie potrafi poradzić sobie z Austriakami. Ta opinia utrzymywała się w kręgach ludzi niechętnych Bonapartemu. Przy okazji przypominano, że porzucił on w 1799 roku Armię Wschodu, która teraz odcięta od Francji z pewnością będzie musiała złożyć broń przed Anglikami. Świetne zwycięstwo Bonapartego w kampanii włoskiej 1796-1797 poszło jakby w zapomnienie.

Kiedy zawarty został konkordat z papiestwem, Moreau i inni bliscy mu generałowie otwarcie potępiał „te kapucynady”. Ironizował też na temat Legii Honorowej ustanowionej przez pierwszego konsula. Pewnego razu, podejmując liczne grono gości, wezwał swego kucharza i oświadczył, że „mianuje go wielkim oficerem orderu rondla” - tak doskonały był przygotowany przezeń posiłek. Rzecz jasna, aluzja do nowego odznaczenia była przejrzysta.

Bonaparte, wiedząc dobrze, że Armia Renu stanowi trzon sił zbrojnych Republiki i że nie można jej sobie zrazić, umiejętnie przeciągał na swą stronę poszczególnych generałów i oficerów, awansując ich, przy czym odmawiał takich awansów tym, którzy trzymali wciąż z Moreau, jak chociażby generałom Lahorie czy Lecourbe. W każdym razie, kiedy w 1804 roku ustalał listę pierwszych 14 marszałków cesarstwa, połowę buław przyznał właśnie generałom z Armii Renu.

W 1804 roku wokół Moreau skupiło się spore grono zdecydowanych przeciwników pierwszego konsula. W niektórych garnizonach, między innymi w Rennes, pojawiły się na murach hasła „Niech żyje Republika!”, „Śmierć jej wrogom!”, „Niech żyje Moreau!”

Do decydującej rozgrywki doszło wiosną 1804 roku. 15 lutego Moreau znalazł się w więzieniu pod spreparowanym zarzutem, że utrzymuje kontakty z rojalistami i dąży do przywrócenia dynastii burbońskiej. W akcie oskarżenia zarzucano mu, że należał do tego samego spisku, co przywódca szuanów Georges Cadoudal oraz generał-zdrajca Pichegru, zdecydowany rojalista. Podczas procesu, który zaczął się 28 maja, na sali sądowej zebrało się spore grono zwolenników Moreau. Jeden z nich, Lecourbe, uniósł ku górze niemowlę i zawołał: „Żołnierze, to syn waszego generała!” Obecni na sali wojskowi zerwali się z miejsc, sympatia dla Moreau była taka, że wystarczyło w tym momencie - jak relacjonuje Bourienne, sekretarz Bonapartego - aby generał wyrzekł tylko słowo, a cały trybunał zostałby rozpędzony.

Prokurator, wykonując oczywiście polecenie Bonapartego, zażądał kary śmierci. Tu jednak większość sędziów stawiła opór i Moreau skazany został tylko na dwa lata więzienia. Za wiele jak na człowieka niewinnego, za mało jak na kogoś, komu zarzucano zbrodnię stanu. Rozwścieczony Bonaparte uznał, że bezpieczniej jest usunąć generała z granic Francji, niż trzymać go w więzieniu, gdzie stałby się oczywiście męczennikiem idei republikańskich. Polecono więc Moreau, aby sprzedał swój niewielki majątek i

pozwolono mu wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Wrócił stamtąd dopiero w roku 1813, by stać się krótkotrwałym doradcą cara Aleksandra I w wojnie z Francją. W bitwie pod Dreznem francuski pocisk armatni strzaskał mu kolano. Moreau zmarł w kilka dni później, pochowano go w Petersburgu.

W tym samym czasie (wiosna 1804) doszło też do decydującej rozgrywki Bonapartego z rojalistami. Jeszcze w styczniu policja pierwszego konsula aresztowała urzędnika zdrowia, niejakiego Coursona, który okazał się być agentem rojalistycznych emigrantów z Londynu. Skazano go na śmierć i wówczas Courson - w zamian za uratowanie życia - ujawnił szefowi policji politycznej sensacyjną wiadomość, że w Paryżu przebywa legendarny już przywódca wandejskich szuanów, Georges Cadoudal.

W wyniku całej serii denuncjacji policja zdołała pochwycić Bouveta de Loziera - najbliższego współpracownika Cadoudala, który zeznał, że do Paryża przybył też generał-zdrajca Pichegru, skazany jeszcze w 1797 roku na dożywotnią katorgę w Gujanie za to, że współpracował z rojalistami. Pichegru zbiegł z Gujany i najwidoczniej organizował teraz zamach przeciwko Bonapartemu.

W otoczeniu pierwszego konsula ugruntowała się szybko opinia, że rojaliści chcą targnąć się na jego życie bądź też uprowadzić go. Kiedy będą już mieli Bonapartego w ręku, zechcą dokonać zamachu stanu i sprowadzić do Francji jednego z książąt burbońskich jako wysłannika czy też namiestnika Ludwika XVIII. W lutym i marcu udało się policji pochwycić nie tylko większość spiskowców, ale nawet Cadoudala i Pichegru.

10 marca podczas narady zwołanej przez Bonapartego zastanawiano się, któremu z burbońskich książąt ma przypaść rola „namiestnika”. Nie ulegało wątpliwości, że wiek i stan zdrowia uniemożliwiał Ludwikowi XVIII ryzykowną podróż do Francji. Podobnie było z jego bratem, hrabią d’Artois, który nigdy do tej pory nie uczestniczył w zbrojnych przedsięwzięciach podejmowanych przez rojalistów, nie chcąc narażać własnej skóry. Talleyrand wskazał na księcia d’Enghien, młodego Burbona, który od pewnego czasu mieszkał w badeńskim miasteczku Ettenheim, kilka kilometrów od francuskiej granicy, zresztą za wiedzą i zgodą Bonapartego.

Odczytano raport wachmistrza żandarmów Lamothe’a, posłanego do tego miasteczka, który miał dyskretnie nadzorować księcia. Twierdził on - nie zadawszy sobie trudu, by zweryfikowano te informacje - że d’Enghien spotykał się z gen. Dumouriezem, osławionym zdrajcą, który swego czasu przeszedł na stronę Austriaków, oraz z niejakim Schmittem, wysłannikiem emigrantów z Londynu. W rzeczywistości chodziło o kogoś zupełnie innego - o gen. Thumery’ego - a ów Schmitt był po prostu Schmidtem, adiutantem księcia.

Bonaparte, żyjący od kilku tygodni w napięciu emocjonalnym, obawiający się zamachu na swe życie, zdecydował się „uderzyć pięścią w stół” i zastraszyć rojalistów, mszcząc się właśnie na księciu d’Enghien. 15 marca wczesnym rankiem szwadron żandarmów prowadzony przez płk. Charlota uprowadził księcia d’Enghien z Ettenheim i przywiózł go do zamku Vincennes pod Paryżem. Tu odbyła się parodia sądu wojskowego - Bonaparte wydał wyrok śmierci jeszcze przed rozprawą. W tej ponurej aferze znaczna część winy spada na Talleyranda, na gen. Savary’ego, który osobiście dopilnował, by rozkazy pierwszego konsula zo-stały spełnione we wszystkich szczegółach i który uniemożliwił d’Enghienowi rozmowę z Bonapartem, jak też na gen. Hulina, bohatera szturmu na Bastylię, przewodniczącego składu sędziowskiego. W nocy z 20 na 21 marca księcia skazano na karę śmierci i natychmiast rozstrzelano w fosie zamku Vincennes. Jego zwłoki pochowano o kilka metrów od miejsca stracenia i dopiero w 1814 roku - po powrocie Burbonów do Francji - przeniesiono do zamkowej kaplicy, gdzie spoczywają do dziś.

Stracenie księcia d’Enghien było zbrodnią popełnioną przez Bonapartego w imię „wyższych racji państwowych”. Śmierć

13


księcia - czołowego przedstawiciela starej dynastii - miała w intencji pierwszego konsula stworzyć „nieusuwalną przepaść” między nim a rojalistami. W ten sposób Bonaparte dawał krajowi dowody, że nie zamierza przywracać starej dynastii, że nigdy nie dojdzie do porozumienia z Burbonami i że ci wszyscy, którzy zyskali na Wielkiej Rewolucji - zdobyli majątki, porobili kariery, zajęli liczące się stanowiska - mogą być spokojni, iż pod rządami Bonapartego nie dojdzie do powrotu rojalistów do władzy. Ponadto poprzez śmierć księcia Bonaparte chciał przygotować własne wyniesienie na tron cesarski. Zgładzenie młodego Burbona miało uspokoić republikanów, że chociaż zaprowadzony zostanie ustrój monarchistyczny, to przecież nie ma mowy o powrocie do Starego Porządku.

18 maja 1804 roku Bonaparte został ogłoszony cesarzem Francuzów. Koronacja - z udziałem papieża - odbyła się 2 grudnia tego roku w paryskiej katedrze Notre Dame.

Przez cztery lata swego konsulatu Bonaparte dołożył wielu starań, aby pojednać ze sobą Francuzów, usunąć przynajmniej część konfliktów wewnętrznych, jakie ze szczególną siłą ujawniły się podczas Wielkiej Rewolucji. Zakończył wojnę domową w Wandei, zawarł konkordat z papiestwem, przez co sprawa stosunków z Kościołem znacznie straciła na ostrości. Pozwolił też na powrót do Francji części rojalistów, a nawet dopuścił niektórych z nich do służby wojskowej i dworskiej.

Jednocześnie jednak - o czym już była mowa - nie udało mu się uniknąć nowych konfliktów. Ogłoszenie cesarstwa, a potem koronacja w Notre Dame dowodziła wprawdzie, że nowa centralna władza państwowa jest silna. Nie znaczy to jednak, iż działalność Napoleona nie wywoływała protestów. Cesarz wiedział dobrze, że w oczach całej Europy, w opinii wielu jego rodaków nie ma żadnych legalnych praw do tronu Francji. Sam przyznał to zresztą w 1813 roku w rozmowie z Clementem Metternichem, kiedy stwierdził, że „każdy z dziedzicznych władców może przegrać wiele bitew i zawsze spokojnie wraca do swej stolicy, podczas gdy on zmuszony jest odnosić wciąż zwycięstwa, bo każda przegrana kampania oznacza dlań utratę władzy”.

Wyniesiony na tron cesarski - mimo oczywistego poparcia przez znaczną część narodu - Napoleon był więc niejako skazany na odnoszenie stałych zwycięstw i nie mógł sobie pozwolić na przegranie żadnej wojny. Zostawszy w 1804 roku cesarzem miał pełną świadomość, że zachowa tron tylko wówczas, jeśli wygra - i to w sposób nie pozostawiający żadnych wątpliwości - najbliższą kampanię. Kampania ta miała się zacząć już kilka miesięcy po koronacji, a do decydującego starcia miało dojść dokładnie w rok po tej ceremonii.

TRZECIA KOALICJA

Bezpośrednio po zerwaniu przez Anglię pokoju w Amiens, Bonaparte wydał w maju 1803 roku rozkaz gen. Mortierowi, aby z Holandii wtargnął do Hanoweru, który był osobistą posiadłością brytyjskiego monarchy. Francuzi rozciągnęli przy okazji kontrolę nad ujściami Łaby i Wezery.

W tym samym czasie gen. Gouvion Saint Cyr - wykonując polecenie pierwszego konsula - ponownie zajął Tarent i Brindisi, a więc dwa ważne porty na południu Włoch, skąd Francuzi mogli teraz podjąć ewentualną wyprawę ku wschodniej części Morza Śródziemnego. Porty te leżały niemal naprzeciw greckiej wyspy Korfu, gdzie znajdował się rosyjski garnizon.

25 czerwca 1803 roku Bonaparte doprowadził do zawarcia wojskowej konwencji między Francją, Republiką Italii i Republiką Batawską. Ustalono zasady współdziałania na wypadek wojny i wysokość kontyngentów, jakie powinny wystawić obie

„siostrzane” republiki. 27 września na mocy podobnej konwencji Szwajcaria zobowiązała się dostarczyć Francji 16.000 żołnierzy. 19 grudnia doszła do skutku konwencja z Hiszpanią i Portugalią, które na wypadek wojny miały zachować życzliwą neutralność. Zobowiązały się one zresztą wspierać finansowo Francję przeciwko Anglii. Wreszcie 24 lutego 1804 roku Francja zawarła sojusz zaczepno-odporny z Republiką Liguryjską. W ten sposób Bonaparte stworzył cały system przymierzy z państwami zależnymi od Francji.

Zajmując Hanower, Tarent i Brindisi Bonaparte starał się jednocześnie zapewnić sobie przychylność mocarstw europejskich. Wystosował więc listy do króla Prus, cara Rosji oraz do papieża, w których zrzucał na Anglię odpowiedzialność za zerwanie pokoju w Amiens. Próbował też wysondować możliwość stworzenia systemu sojuszy kontynentalnych, który chroniłby Francję przed wrogimi działaniami Brytyjczyków.

23 lipca 1803 roku w Brukseli Bonaparte przyjął sekretarza króla pruskiego, Lombarda. Proponował Berlinowi zawarcie przymierza, ale oferta ta została grzecznie odrzucona.

Podobnie też pierwszy konsul wystąpił z propozycją, aby Rosja podjęła się misji mediacyjnej w sporze francusko-brytyjskim. Gotów był zrezygnować z Malty pod warunkiem, że Wielka Brytania przekaże ją Rosji. W zamian za to Brytyjczycy otrzymaliby niewielką sąsiednią wyspę Lampeduza. Król Sardynii dostałby natomiast od Francji sowite odszkodowanie za utracony kilka lat wcześniej Piemont.

Car Aleksander I przekazał wprawdzie te propozycje rządowi brytyjskiemu, ale ambasador Woroncow, należący do partii „starorosyjskiej”, uczynił to z tak nieprzychylnym dla Francji komentarzem, że cała ta pseudomediacja spełzła na niczym. Właśnie pod wpływem partii starorosyjskiej, otwarcie wrogiej Paryżowi, Aleksander zaproponował Bonapartemu „powszechny pokój” pod warunkiem, że Francja wycofa się z Hanoweru i Holandii, odda Szwajcarię i odwoła swe wojska z Italii. W zamian za to Brytyjczycy mieliby poczynić tylko minimalne ustępstwa. Projekt ów zawierał żądania wobec Francji idące dalej, niż to czyniła nawet strona brytyjska. Bonaparte uznał, że rosyjska me-diacja w sporze z Londynem nie ma sensu, bo Petersburg trzyma wyraźnie stronę Brytyjczyków. 30 września 1803 roku podczas spotkania w pałacu Tuileries pierwszy konsul publicznie oskarżył rosyjskiego ambasadora Markowa o „nieuczciwość”, co spowodowało, że ten - na polecenie cara - opuścił Paryż.

Sprawa stawała się teraz jasna. Obok otwarcie wrogiej Anglii Francja musi liczyć się także z możliwością zbrojnego wystąpienia Rosji. Francuska służba dyplomatyczna ostrzegała zresztą Bonapartego, że car Aleksander sonduje już możliwość zawiązania nowej koalicji i że chciałby wciągnąć do niej Prusy i Austrię.

Egzekucja księcia d’Enghien wywołała oburzenie większości dworów Europy. Na razie były to jednak tylko deklaracje protestacyjne bądź też wrogie Bonapartemu artykuły w zagranicznej prasie. Żadne z mocarstw kontynentalnych - nawet Rosja - nie było jeszcze gotowe do nowej wojny.

Podobnie było z ogłoszeniem cesarstwa 18 maja 1804 roku. Car Aleksander nie uznał tego tytułu, a Ludwik XVIII wystąpił kilka tygodni później z uroczystym protestem. Większość dworów europejskich - bez entuzjazmu - zaakceptowała jednak tę nową francuską formę ustrojową.

To właśnie od tego momentu zaczęła w Europie przeważać opinia, że w gruncie rzeczy Napoleonowi nie chodzi wcale o opanowanie Wysp Brytyjskich, ale o narzucenie francuskiej dominacji w zachodniej części kontynentu i że dlatego tak bardzo rozbudował swe siły lądowe.

Głównym organizatorem nowej antyfrancuskiej koalicji nie był rząd brytyjski, ale Aleksander I. Ambitny aż do przesady, młodszy o osiem lat od Bonapartego, chorobliwie zazdrościł mu sławy wojennej i politycznych talentów, choć jednocześnie zaprzeczał

14


praw do rządzenia Francją. Przeświadczony, że jego głównym rywalem na kontynencie europejskim jest właśnie Napoleon, starał się żarliwie organizować opór przeciwko niemu - najpierw potajemnie, a potem otwarcie.

W tej wyraźnie wrogiej postawie rosyjskiego cara wobec francuskiego imperatora istotną rolę odegrały względy osobiste. Aleksander doszedł do władzy w wyniku pałacowego przewrotu, kiedy to w nocy z 23 na 24 marca 1801 r. zamordowany został jego ojciec, car Paweł I. Było powszechną tajemnicą, że Aleksander doskonale wiedział o przygotowaniach do zamachu i uważano, że „krew ojca splamiła jego ręce”. Do końca życia rosyjski monarcha nie uwolnił się od wyrzutów sumienia i właśnie dlatego - jakby chcąc oczyścić się z tego moralnego obciążenia - z taką gwałtownością potępił Bonapartego za zgładzenie księcia d’Enghien, a następnie nie uznał jego tytułu imperatora, skoro „korona ta splamiona została krwią niewinnej ofiary”.

Aleksander nie chciał też uznać cesarskiego tytułu Napoleona z tej racji, że uważał Bonapartego za parweniusza, w najlepszym razie za drobnego korsykańskiego szlachetkę, który nie może równać się ze starymi europejskimi dynastiami - w tym także z dynastią Romanowów, od dwustu lat rządzących Rosją. I tu w postawie Aleksandra można dopatrzyć się wielu kompleksów. Wiadomo było, że jego ojciec, car Paweł, był w rzeczywistości synem księcia Sałtykowa, pierwszego z kochanków Katarzyny Wielkiej. Sama Katarzyna była z pochodzenia Niemką, księżniczką Anhalt-Zerbst, urodzoną w Szczecinie. Jej małżonek, Piotr III, był także Niemcem - księciem Holstein-Gottorp. Tak więc w gruncie rzeczy Aleksander I miał niewiele wspólnego z dynastią Romanowów, bo na dobrą sprawę należało go zaliczyć do rodziny Sałtykowów bądź też w najlepszym razie do jednej z drobnych książęcych rodzin niemieckich. Z tym większym więc uporem Aleksander podkreślał „zasadniczą różnicę”, jaka istnieje między nim a nowym cesarzem Francji, jeśli chodzi o pochodzenie i koligacje.

Przystępując do organizowania nowej antyfrancuskiej koalicji car próbował pozyskać dla tej idei Prusy, Austrię i Anglię. Prusy nie były na razie skłonne angażować się w działania wojenne, tym bardziej że Napoleon obiecywał, iż odda im Hanower, jeśli tylko zachowają neutralność. Dlatego też król Fryderyk Wilhelm III ograniczył się do podpisania 24 maja 1804 roku tajnej deklaracji z Rosją, która miała jednak bardzo ogólnikowy charakter i do niczego nie zobowiązywała dworu berlińskiego.

W Austrii partia wojny była o wiele silniejsza. Należeli do niej Clement Metternich, nowo mianowany ambasador w Berlinie (z tej racji starał się przyciągnąć Prusy do antyfrancuskiej koalicji), Johann Stadion, który zajmował podobne stanowisko w Petersburgu, a także cała grupa wojskowych skupiona wokół arcyksięcia Jana, wśród których byli gen. Mack, książę Schwarzenberg i gen. Collenbach.

Należący do tej partii pruski dyplomata Friedrich Gentz, który z racji neutralności swego kraju przeszedł na służbę austriacką i został radcą dworu wiedeńskiego, wystosował do wicekanclerza Kobenzla „Memoriał o konieczności nieuznawania cesarskiego tytułu Bonapartego”. Liczył na to, że jeśli rzeczywiście Wiedeń odmówi Napoleonowi uznania jego tytułu imperatora, to może to doprowadzić do zerwania stosunków dyplomatycznych, a w konsekwencji do wojny.

Franciszek II był jednak przeciwny wywoływaniu już teraz nowego konfliktu. Pozostawał pod wpływem arcyksięcia Karola - najwybitniejszego z austriackich dowódców - który ostrzegał, że armia nie jest jeszcze przygotowana do wojny i że brak funduszy na jej reorganizację. Dlatego też, kiedy 2 marca 1804 roku Bonaparte stanowczo zaprotestował przeciwko planom zajęcia przez Austrię okręgu Inn (należącego do Bawarii), dwór wiedeński natychmiast wycofał się z tego przedsięwzięcia. Podobnie też reakcja Austrii po śmierci księcia d’Enghien była bardzo powściągliwa, chociaż francuscy żandarmi uprowadzili go

przecież z terytorium należącego do cesarstwa niemieckiego. 11 sierpnia 1804 roku Franciszek II zrezygnował zresztą z tytułu cesarza Rzeszy i ogłosił się monarchą austriackim (jako Franciszek I). Przy tej okazji przybrał nowe godło - dwugłowego czarnego orła w złotym polu.

12 grudnia 1804 roku - jak już była mowa - Hiszpania wypowiedziała wojnę Anglii, oddając do dyspozycji Napoleona część swej floty wojennej.

2 stycznia 1805 r. cesarz wystosował list do Jerzego III, proponując mu zawarcie pokoju. Wygląda zresztą na to, że chciał w ten sposób jedynie zyskać na czasie. Rząd brytyjski nie odpowiedział na tę propozycję, zdecydowany bardziej niż kiedykolwiek doprowadzić do powstania nowej koalicji przeciwko Francji.

Bezpośrednio po koronacji 2 grudnia 1804 roku Napoleon musiał rozwiązać problem Republiki Włoskiej, która obejmowała niemal całą północną Italię. Jako cesarz nie mógł być jej prezydentem. Zamierzał więc zamienić ją na nowe królestwo Italii i osadzić na tronie w Mediolanie swego starszego brata Józefa. Ten jednak nie zgodził się na to, licząc najwyraźniej, że przejmie kiedyś cesarską koronę Francuzów, gdyby Napoleon zginął na polu walki i nie miał męskiego potomka. Podobnie też odmówił przyjęcia korony włoskiej inny z cesarskich braci, Lucjan. Przez kilka miesięcy Napoleon nie chciał sam brać tej korony, aby nie wzbudzać niepokoju w Wiedniu o losy Wenecji, która należała wtedy do Austrii. Zdawał sobie zresztą sprawę, że taka unia personalna między cesarstwem Francuzów - i tak już wykraczającym poza naturalne granice - a królestwem Włoch byłaby oczywistym dowodem jego własnych ekspansjonistycznych zamysłów i musiałaby wywołać niepokój w znacznej części Europy.

Nie znajdując zrozumienia we własnej rodzinie, Napoleon zmuszony był sam wziąć „żelazną koronę Longobardów”. Koronacja odbyła się 28 maja 1805 roku w katedrze mediolańskiej. Wkładając koronę Napoleon wypowiedział uświęconą formułę: „Dio mi la diede, guai la chi la tocchera” („Bóg mi ją dał, biada temu, kto jej dotknie!”).

Już kilka tygodni wcześniej (11 kwietnia 1805) Anglia i Rosja podpisały tzw. konwencję petersburską, która stała się podstawą trzeciej koalicji antynapoleońskiej. 9 sierpnia przystąpiła do niej Austria. Przewidywano, że do tego potrójnego sojuszu dołączą wkrótce państwa nadbałtyckie - przede wszystkim Szwecja - a także Królestwo Obojga Sycylii, rządzone przez neapolitańską gałąź dynastii burbońskiej. Liczono również na to, że w skład koalicji wejdą Prusy, choć jak do tej pory zachowywały one neutralność.

Anglicy i Rosjanie, którzy stworzyli podstawy tego sojuszu antynapoleońskiego, przygotowali również ogólny plan działań przeciwko Francji. Wojna miała toczyć się aż na czterech teatrach operacyjnych, a więc ogarnąć całą niemal zachodnią Europę.

Pierwszym zadaniem w rozumieniu Anglików było uwolnienie Hanoweru i przywrócenie tych ziem elektorowi, którym był Jerzy III. W tym celu 20.000 żołnierzy angielskich miało wylądować w Cuxhaven i połączyć się z 12 tysiącami Szwedów oraz 20 tysiącami Rosjan zbierających się w Stralsundzie - posiadłości szwedzkiej na południowo-zachodnim wybrzeżu Bałtyku. Nieco później do tego mieszanego korpusu miała dołączyć 50-tysięczna rosyjska armia gen. Leontija Bennigsena - zresztą z pochodzenia Hanowerczyka - zbierająca się w Puławach nad środkową Wisłą, a w dalszej kolejności 50.000 Rosjan generałów Buxhöwdena i Michelsona koncentrujących się w okolicach Rygi. Te dwie armie rosyjskie miały swoim marszem na zachód skłonić króla Prus do przystąpienia do koalicji. Gdyby istotnie doszło do tego, przeciw Napoleonowi wystąpiłoby 200.000 żołnierzy pruskich.

Drugim teatrem operacji militarnych miały być doliny Dunaju i Renu. Tu trzeba było liczyć się z oporem wojsk bawarskich, wirtemberskich i badeńskich sprzymierzonych z Francją. Aby

15


więc jak najszybciej zająć Bawarię i zablokować przejścia przez górzyste pasmo Czarnego Lasu zamierzano posłać tam 85.000 Austriaków pod wodzą gen. Karla Macka oraz arcyksięcia Ferdynanda. Kilka tygodni później miała połączyć się z nimi 85-tysięczna armia rosyjska pod komendą gen. Michaiła Kutuzowa zbierająca się na ziemiach polskich. Razem Austriacy i Rosjanie winni byli ruszyć z rejonu twierdzy Ulm ku Renowi, a następnie wkroczyć do Francji.

Osobna 25-tysięczna armia austriacka arcyksięcia Jana miała okupować Tyrol i pobliskie przejścia alpejskie. W razie potrzeby mogła ona wesprzeć Macka w Bawarii bądź też wojska austriackie w północnych Włoszech.

Italia była czwartym, ostatnim teatrem operacji wojennych. Sądzono, że tu właśnie dojdzie do decydującego starcia, skoro Bonaparte tu walczył w latach 1796-1797 i 1800, a ostatnio koronował się na króla Włoch. Zamierzano więc posłać do północnych Włoch 100.000 Austriaków pod wodzą arcyksięcia Karola, bez wątpienia najlepszego z wodzów austriackich. Arcyksiążę miał prowadzić elitę pułków habsburskich. Jego zadaniem było pokonanie wojsk księcia Eugéne Beauharnais - wicekróla Italii - a następnie wkroczenie do południowej Francji. Arcyksiążę mógł liczyć na pomoc 36-tysięcznej armii sycylijskiej, 17.000 Rosjan stacjonujących na wyspie Korfu oraz niewielkiego brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego z Malty. Wszystkie te wojska miały opanować Neapol, by następnie poprzez Rzym połączyć się z arcyksięciem Karolem. W razie potrzeby Rosja gotowa była wprowadzić do akcji jeszcze armię zbierającą się w Odessie.

Ponadto Brytyjczycy projektowali otwarcie piątego frontu - w Wandei - zamierzając wywołać tam kolejne powstanie szuanów.

W 1805 roku armia austriacka znajdowała się w trakcie gruntownej reorganizacji dokonywanej przez gen. Macka. Ów generał, wywodzący się z ubogiej szlacheckiej rodziny z Anspachu, odznaczył się podczas wojen tureckich, a dzięki protekcji marszałka Laudona uzyskał spore wpływy na dworze wiedeńskim. Walczył przeciwko Francji już w 1793 roku, co prawda ze zmiennym szczęściem. Pięć lat później posłany do Neapolu, próbował reorganizować tamtejszą armię - zamierzał między innymi zmienić kolor mundurów sądząc, że podniesie to morale jej żołnierzy - ale został pobity przez gen. Jeana Championneta i dostał się do niewoli. Wiedeń odmówił wymienienia go na jeńców francuskich. Mack, łamiąc dane słowo oficera, zbiegł i wstąpił na służbę rosyjską.

Mimo licznych porażek na polu walki, Mack cieszył się opinią doskonałego stratega, a to między innymi dzięki ogłoszonej w 1794 roku pracy Instrukcje dla generałów, w której opowiadał się za działaniami ofensywnymi. W 1804 roku otrzymał dowództwo wojsk austriackich w Tyrolu i Dalmacji. Rok później, w związku z przygotowaniami do wojny z Francją, uzyskał - dzięki protekcji Anglii - stanowisko kwatermistrza, czyli szefa sztabu całej armii habsburskiej. Nie ulega wątpliwości, że decydujące znaczenie miało tu poparcie tej części dworu wiedeńskiego, która była niechętna arcyksięciu Karolowi i stawiała teraz właśnie na Macka.

W czerwcu 1805 roku gen. Mack przedstawił projekt reformy armii, który miał zwiększyć jej zdolności ofensywne. Cesarz Franciszek zatwierdził ten projekt i kwatermistrz raźno zabrał się do dzieła. Pułki piechoty miały od tej pory składać się z batalionu grenadierów (600 ludzi) i czterech batalionów liniowych (po 800 w każdym), czyli liczyć łącznie 3800 żołnierzy szeregowych i oficerów. Kwatermistrzowi udało się wprowadzić te zmiany tylko w niektórych pułkach. W zdecydowanej większości oddziałów obowiązywała w dalszym ciągu dowolność, wynikająca z tego, że dowódcami byli właściciele tych regimentów, którzy zależnie od swych możliwości finansowych rozbudowywali ponad miarę bataliony albo też - przeciwnie - redukowali ich liczebność.

Mackowi zabrakło po prostu czasu na przeprowadzenie wszystkich projektowanych zmian. Jego reforma pułków piechoty

przyszła za późno i spowodowała dalsze komplikacje. Nie udało mu się także zaopatrzyć armii austriackiej w nowoczesną broń. Piechurzy mieli wciąż karabiny wzoru 1754 o wiele cięższe i mniej celne od francuskich wzoru 1777.

Kwatermistrz nie zdołał również wykorzenić praktyki ciągłych zmian w składzie „kolumn”, czyli dywizji. Dowódcy większych jednostek byli przyzwyczajeni do takich częstych przesunięć, do przenoszenia pułków, a nawet poszczególnych batalionów z jednej dywizji do drugiej. Sami więc nie znali dobrze podległych im regimentów, a szeregowi żołnierze i oficerowie - dowódców wyższego szczebla. Tymczasem Napoleon już od dawna stosował zasadę, że skład dywizji nie powinien ulegać zmianie, co pozwalało po kilku miesiącach wytworzyć ścisłe związki braterstwa broni zarówno między żołnierzami pułków, które wiele razy walczyły ramię w ramię, jak i między podkomendnymi a dowódcami.

Poważnym mankamentem armii austriackiej był też jej skład narodowościowy. Podczas gdy w Wielkiej Armii wciąż jeszcze przeważali liczebnie Francuzi, to w wojskach habsburskich istniała prawdziwa mozaika narodowościowa. Służyli tu Niemcy, Czesi, Słowacy, Węgrzy, Polacy, Rusini, Rumuni, Chorwaci, a nawet Turcy. Większość z tych narodowości nie miała zbytniej ochoty nadstawiać karku „za cesarza” i przy pierwszej okazji żołnierze gotowi byli rzucić broń, pójść w niewolę albo zdezerterować.

Artyleria austriacka ustępowała - i to znacznie - francuskiej. Zorganizowana w czterech pułkach po 16 kompanii (baterii) w każdej, liczyła zaledwie 11.000 ludzi. Do stałej praktyki należało już wykorzystywanie piechurów w obsłudze dział, ponieważ brakowało wyszkolonych kanonierów. Musiało to oczywiście odbić się na skuteczności ognia. Podobnie też masowo rekwirowano chłopskie konie do ciągnięcia armat, bo brakowało ich na stanie baterii.

Artyleria wyposażona była w stare XVIII-wieczne działa 3-, 6- lub 12-funtowe, znacznie cięższe, mniej dokładne i trudniejsze w obsłudze od francuskich systemu Gribeauvala. Działa 3-funtowe przydzielone były z reguły do poszczególnych pułków. Bardzo rzadko decydowano się na tworzenie „wielkich baterii”, które mogły przecież zadecydować o losie batalii.

Jeśli chodzi o zaopatrzenie, to Mack próbował naśladować system napoleoński, według którego „armia żywi się na koszt podbitego kraju”. W 1792 roku Austriacy dysponowali zawsze zaopatrzeniem na dziewięć dni, ale musieli ciągnąć tysiące wozów taborowych. Tym razem Mack zrezygnował z zapasów, ale bynajmniej nie zwiększyło to operatywności jego armii, bo i tak nie brakowało wozów z bagażami oficerów.

Na niezłym poziomie stała natomiast austriacka kawaleria, licząca teoretycznie 58.000 ludzi. Składała się ona z 8 pułków kirasjerów, 6 dragonów, 6 szwoleżerów, 12 huzarów i 3 ułanów. Większość pułków miała po 8 szwadronów, ale szwadrony te mogły liczyć od 160 ludzi w ciężkiej kawalerii do 210 w lekkiej.

Armia rosyjska przeżywała podobne problemy co austriacka. I ona również przechodziła reorganizację, przez co stary system - ten z czasów cara Pawła - przestał już właściwie funkcjonować, a nowy, wprowadzony w 1803 roku przez Aleksandra I, nie przynosił jeszcze pozytywnych efektów.

Regularna armia rosyjska liczyła 541.000 żołnierzy i oficerów, do czego dochodziło 150.000 kozaków. Zdecydowana większość żołnierzy - zwłaszcza w piechocie - wywodziła się z pańszczyźnianych chłopów. Służba trwała 25 lat, dlatego ten, którego przeznaczono do wojska, szedł do armii z niechęcią, a często z rozpaczą. Właściciele ziemscy wielokrotnie oddawali zresztą do pułków tych swoich poddanych, których chcieli się pozbyć z racji „wichrzycielskiego umysłu” czy też popełnionych przestępstw. Stąd też element żołnierski nie zawsze stał na przyzwoitym poziomie.

Niemniej jednak rosyjski piechur cieszył się sporym uznaniem

16


obcych obserwatorów. Posłuszny aż do abnegacji, odporny na trudy, a nawet długotrwałe wyrzeczenia, obywający się małym, zdyscyplinowany potrafił dzielnie stawać na polu walki. Zdarzało się jednak, że żołnierz ten bywał brutalny, a nawet bezwzględny, kiedy w podbitym kraju oficerowie pozwalali mu rabować.

Korpus oficerski pozostawiał wiele do życzenia. Stanowiska dowódcze zastrzeżone były w zasadzie dla szlachty. Otrzymywała je ona bez konieczności wykazania się odpowiednim przygotowaniem czy bez zdania egzaminów. Z reguły młodzi oficerowie nie stali na wysokości zadania. Bardziej ceniono osobistą odwagę czy bezsensowną brawurę niż spokojną determinację, rozwagę w dowodzeniu, doświadczenie bojowe.

Car Aleksander przywrócił zasadę, że pułki rekrutowane są w jednej guberni i że noszą jej nazwę. Był też zwolennikiem utrzymania ciągłości w dowodzeniu, jeśli tylko dowódcy batalionów czy pułków odznaczali się przyzwoitym poziomem kwalifikacji. W ten sposób żołnierze przyzwyczajali się do swego dowódcy i do oficerów, co miało dodatni wpływ na ich postawę na polu walki. Ponieważ jednak zasadę tę zaczęto stosować dopiero od 1803 roku, dwa lata później, kiedy rozpoczynała się nowa wojna z Francją, pozytywne skutki tej reguły jeszcze nie wystąpiły w szerszym zakresie.

Piechota dzieliła się na liniową - pułki muszkieterów i grenadierów, oraz lekką - tzw. jegrów. Każdy pułk muszkieterski miał jeden batalion grenadierski i dwa muszkieterskie. Każdy regiment grenadierów składał się natomiast z batalionu grenadierskiego i dwu batalionów fizylierskich. Bataliony liczyły po cztery kompanie, z czego w batalionach muszkieterskich i fizylierskich jedna była grenadierska. W 1805 roku było 77 pułków muszkieterów oraz dwa samodzielne bataliony, 13 pułków grenadierskich i 20 pułków jegrów. Każdy pułk liczył 2256 ludzi.

Do roku 1806 nie było jednostek większych niż pułk. W czasach pokoju grupowano je w luźnych inspekcjach terytorialnych. Liczba pułków w takiej inspekcji mogła wahać się od 3 do 11, zwykle jednak wynosiła 6.

Kawaleria rosyjska stała na dobrym poziomie - dorównywała austriackiej, a nawet francuskiej. Składała się z 6 pułków kirasjerów, 22 dragonów, 7 huzarów i 3 ułanów. Pułki kirasjerów i dragonów liczyły po pięć dwukompanijnych szwadronów. Regimenty huzarów miały po dziesięć szwadronów i liczyły po 1900 żołnierzy. Dochodziły do tego pułki kozaków, nieregularnej jazdy, która w starciach z lekką kawalerią francuską - huzarami i strzelcami konnymi - potrafiła niejednokrotnie wykazać swą przewagę.

Na wysokim poziomie stała rosyjska artyleria. Była ona o wiele lepiej zorganizowana niż austriacka, wyposażona w sprzęt nie ustępujący francuskiej. Rosjanie mieli działa 6- i 12-funtowe w dwu wersjach - lekkiej i średniej, a także haubice-jednorogi o dużej celności i zasięgu ognia. Artyleria składała się z 8 pułków po 2 tysiące ludzi w każdym. Pułki te obejmowały zarówno baterie lekkie, jak i ciężkie. Słabą stroną armii rosyjskiej była natomiast jej przestarzała taktyka działań w polu. Obowiązywały wciąż reguły zapożyczone z XVIII-wiecznej armii pruskiej, będą-cej niedościgłym wzorem dla cara Pawła. Z upodobaniem stosowano szyk kolumnowy albo linearny, co powodowało, że wojska rosyjskie były mało zwrotne, a Francuzi mogli zawczasu przewidzieć, jaki ruch wykonają Rosjanie. Nadal obowiązywała też reguła wprowadzona przez Suworowa: „Kula głupia - bagnet zuch!”, a więc rezygnowano z ognia salwowego, nie doceniano też znaczenia woltyżerów i walki w luźnych tyralierach.

ULM

Napoleon szybko zorientował się, że powstaje przeciwko niemu nowa koalicja i że wojna rozpocznie się najpóźniej jesienią 1805 roku. Austria przystąpiła do konwencji petersburskiej 9 sierpnia, a już cztery dni później cesarz w obozie w Boulogne podyktował intendentowi generalnemu Daru dyspozycje dotyczące organizacji przemarszu wojsk francuskich znad kanału La Manche nad Ren. Polecił mu też, aby udał się co prędzej do Paryża i tam z ministrem Clarckiem przygotował rozporządzenia wykonawcze dla komendantów placów, dowódców twierdz, strażników ma-gazynów i w ogóle administracji wojskowej. Wszystko to miało być utrzymane w ścisłej tajemnicy. Daru winien był więc ogłosić, że udaje się do Ostendy, a w Paryżu miał pracować sam na sam z Clarckiem, nie korzystając z pomocy żadnego urzędnika. Chodziło oczywiście o to, aby przeciwnik nie dowiedział się zawczasu o tych przygotowaniach. Napoleon, dzięki informacjom francuskich ambasad, dosyć dobrze orientował się, na czym będzie polegać plan działań trzeciej koalicji. Oficerowie francuskiego wywiadu, podróżujący po Europie jako turyści bądź też przebywający „u wód”, stwierdzili już, że w Austrii prze-prowadza się pobór rekruta i że w niektórych rejonach koncentruje się armia.

Cesarz uznał, że zagrożenie na północy przeciwko Hanowerowi i na południu Półwyspu Apenińskiego nie jest zbyt wielkie. Nie przejmował się też zbytnio przyszłymi działaniami armii austriackiej w północnej Italii. Posłał tam marszałka Massenę, który z 50 tysiącami żołnierzy miał opóźniać marsz arcyksięcia Karola i nie dopuścić do tego, by Austriacy przedostali się do południowej Francji. W Neapolu komendę nad wojskami francuskimi objął gen. Gouvion Saint Cyr. I on także miał opóźniać marsz przeciwnika.

Za główny teren działań militarnych uznał Napoleon dolinę Dunaju. Tędy bowiem nieprzyjaciel najszybciej mógł dotrzeć do granic Francji. Ponieważ swoistą sferę buforową chroniącą Francję stanowiła sojusznicza Bawaria, Napoleon trafnie przewidywał, że Austriacy zechcą ją zająć, zanim pojawią się tam Francuzi. Najprawdopodobniej - sądził cesarz - Austriacy będą starali się opanować przejścia przez Czarny Las, tak aby nie dopuścić wojsk francuskich do Bawarii. W 1800 roku gen. Moreau obszedł Czarny Las od południa poprzez Bazyleę i Fryburg. Zapewne więc Austriacy zechcą tym razem zabezpieczyć się przed taką ewentualnością i skoncentrują znaczną część sił w rejonie twierdzy Ulm, która może stanowić podstawę ich działań operacyjnych.

Napoleon był pewien, że Rosjanie nie zdążą wkroczyć do Bawarii przed upływem wielu tygodni. Postanowił więc rozbić w pierwszym uderzeniu tę część wojsk austriackich, które skoncentrują się w rejonie Ulmu. Ta właśnie armia austriacka, dowodzona przez gen. Macka, nie mogła liczyć na wsparcie ani ze strony Rosjan, zbierających się dopiero na ziemiach polskich, a potem maszerujących przez Morawy, ani też wojsk austriackich w północnej Italii czy nawet w Tyrolu. Wszystko zależało jednak od szybkości działań Francuzów. Stąd konieczność zachowania ścisłej tajemnicy w przygotowaniach do nowej kampanii, a później potrzeba maksymalnie sprawnego przemarszu Wielkiej Armii znad kanału La Manche nad Ren. Innym warunkiem, który mógł przynieść Napoleonowi zwycięstwo, było niespodziewane uderzenie na wojska Macka od północy i odcięcie ich od połączeń z Wiedniem. Jak już mówiliśmy, Austriacy oczekiwali natomiast uderzenia Francuzów od południa.

Przygotowania do marszu armii francuskiej znad kanału La Manche ku Renowi zaczęły się w połowie sierpnia. W ostatnich

17


dniach tego miesiąca Napoleon nadał ostateczny kształt Wielkiej Armii, dzieląc ją na siedem korpusów. Wtedy też po raz pierwszy pojawił się termin „Wielka Armia”.

Napoleon wyznaczył swym głównym siłom trzy drogi wiodące znad kanału La Manche w kierunku Renu. Droga lewa prowadziła z obozu Ambleteuse przez Lilie, Mons, Namur, Luksemburg, Sarrelouis, Sarreguemines do nadgranicznej francuskiej twierdzy Haguenau. Droga środkowa wiodła z Boulogne przez Saint Omer, Bethune, Douai, Cambrai, Mézières, Metz, Saverne do Strasburga. Wreszcie droga prawa wyznaczona została z Etaples przez Arras, Saint-Quentin, Laon, Châlons-sur-Marne, Bar-le-Duc, Toul, Nancy, Saint-Dié do Selestat w południowej Alzacji. Każda z dróg podzielona została na 24 etapy.

Jako pierwsi (26 sierpnia) wyruszyli dragoni i dywizja grenadierów gen. Oudinota drogą środkową do Strasburga oraz kirasjerzy gen. Nansouty’ego do Selestat. Ruszyły też wojska skoncentrowane w obozach w Breście i Utrechcie.

Dwa dni później (28 sierpnia) zaczął się marsz korpusów Wielkiej Armii. 3 Korpus marszałka Davouta szedł lewą drogą ku Haguenau, 4 Korpus marszałka Soulta - środkową na Strasburg, a 6 Korpus marszałka Neya - prawą na Selestat. Tego dnia rozpoczęły marsz pierwsze dywizje każdego z tych korpusów. 30 sierpnia ruszyły drugie dywizje, a 31 sierpnia - trzecie. Przy każdej dywizji szła przydzielona jej artyleria i tabory, które Napoleon ograniczył do niezbędnego minimum, aby nie opóźniać marszu oddziałów. Każdy z żołnierzy miał w plecaku dwie pary zapasowych butów. Trzecią powinien otrzymać już nad Renem.

W Boulogne pozostawiono dywizję piechoty włoskiej, trochę artylerii i oczywiście załogi okrętów wojennych oraz barek desantowych. Miało to stworzyć pozory, że inwazja na Anglię nie została odwołana. Napoleon zatrzymał się tu jeszcze do 3 września po to, by przeciwnik jak najpóźniej zorientował się co do jego planów.

1 września rozpoczął marsz 1 Korpus marszałka Bernadotte’a, stacjonujący w Hanowerze, oraz 2 Korpus gen. Marmonta z Holandii. Cesarz wyznaczył im jako punkt zborny Würzburg i Moguncję w zachodnich Niemczech. Wreszcie z Paryża ruszyła na wschód gwardia cesarska. Wielka Armia liczyła łącznie 145.000 piechurów, 38.000 kawalerzystów i 340 dział.

Historiografia francuska utrzymuje do tej pory, że Napoleon „wszystko przewidział” już 13 sierpnia, kiedy to podyktował kilkadziesiąt szczegółowych rozkazów intendentowi generalnemu Daru. Niektórzy twierdzą nawet, że miał wówczas „pochylić się nad mapą” i wskazać na niej maleńki punkt - Austerlitz, oświadczając, że „tu rozegra się decydująca batalia”.

W rzeczywistości cesarz wyznaczył jedynie ogólny kierunek przemarszu swych wojsk znad kanału La Manche ku Renowi. Początkowo zakładał, że główne siły dojdą do Alzacji, by następnie przeprawić się na prawy brzeg Renu na wprost Czarnego Lasu. W miarę jednak, jak otrzymywał coraz dokładniejsze informacje o ruchach wojsk przeciwnika, modyfikował ów plan. W ten sposób 1 i 2 korpusy skierowane zostały bardziej na wschód, ku Ratyzbonie. Podobnie też 3, 4 i 6 korpusy zwróciły się ku wschodowi i przekroczyły Ren w środkowym jego biegu między Lauterburgiem a Mannheimem, a następnie poszły na Dietfurt, Neuburg i Ingolstadt, czyli 60-120 kilometrów na wschód od Ulmu, owej twierdzy, w której zamierzali zbierać się Austriacy.

Francuscy historycy utrzymują również, że Wielka Armia, maszerując we wrześniu ku Renowi, pokonała „setki kilometrów” i że Napoleon wygrał później tę kampanię „nogami swoich żołnierzy”. Istotnie, przerzucenie tak wielkich mas wojska znad kanału w dolinę Dunaju było zupełnym zaskoczeniem dla Austriaków. Niemniej jednak marsz ten nie odbywał się wcale z jakąś niebywałą szybkością, z jakimś gorączkowym pośpiechem. Cesarz wiedział dobrze, że po czterech tygodniach marszu ubędzie z każdego pułku kilkuset żołnierzy, którzy pozostaną w tyle

wycieńczeni trudami. Aby więc jego dywizje były w pełni zdolne do walki, musiał ograniczać dzienne przemarsze do 20-25 kilometrów. Niektóre dywizje - jak się później okazało - przechodziły każdego dnia nie więcej niż 15, a nawet 10 kilometrów.

Dodajmy, że Napoleon celowo zwalniał tempo przemarszu, a to dlatego, iż chciał, aby Austriacy wpadli w pułapkę, czyli skoncentrowali się w rejonie Ulmu, gdzie można było uderzyć na nich od północy i odciąć od Wiednia. Trzeba więc było poczekać, aż armia Macka wkroczy do Bawarii i posunie się dostatecznie daleko na zachód. O ile Austriakom zależało na opanowaniu Bawarii, zanim znajdą się tam Francuzi, o tyle Napoleon wcale nie śpieszył się z wkraczaniem do Bawarii.

Przez kilka dni cesarz obawiał się, że Austriacy przejrzą jego plany i zawrócą na wschód w stronę Wiednia, by wydostać się z pułapki i zbliżyć do armii rosyjskiej. Kiedy tak się nie stało, Napoleon uznał, że należy przyprzeć Macka do Czarnego Lasu albo otoczyć go w Ulm. Dlatego rozkazał korpusom, by maszerowały na południe, a jednocześnie, by stopniowo zbliżały się do siebie. Jeśli 25 września wojska francuskie szły frontem szerokim na 200 kilometrów, to 3 października liczył on 120 kilometrów, a 7 października - już tylko 70. W ten sposób w ciągu dwu dni Napoleon mógł skoncentrować swą armię w jednym miejscu.

Tymczasem gen. Mack przekroczył 10 września rzekę Inn i wszedł do Bawarii, nie napotykając poważniejszego oporu, bowiem armia bawarska cofała się ku Francuzom. Generał był przekonany, że Francuzi obejdą Czarny Las od południa. Utwierdzały go w tym doniesienia, że wojska francuskie istotnie zmierzają w kierunku Alzacji. W rzeczywistości doszedł tam tylko 5 Korpus marszałka Lannesa, celowo posłany przez Napoleona do Selestat, aby stworzyć wrażenie, iż Francuzi chcą obejść Czarny Las od południa. Sam cesarz ze swoją gwardią przybył zresztą do Strasburga, co dodatkowo musiało przekonać gen. Macka, iż główne uderzenie Francuzów wyjdzie z Alzacji. Austriacki generał najwyraźniej zadowolony, że udało mu się rozpoznać zamiar Napoleona, skoncentrował swą armię w Ulm, pozostawiając w Ingolstadt - bardziej na wschód - tylko słaby korpus gen. Kienmayera dla zabezpieczenia komunikacji z Wiedniem.

Wieczorem 6 października Wielka Armia dotarła nad brzeg Dunaju między Neuburgiem a Gunzburgiem, czyli o 125 i 25 kilometrów poniżej Ulmu. Bez większych trudności udało się Francuzom opanować mosty w Neuburgu, Donauwerth i Munster. Korpus Kienmayera utracił w ten sposób łączność z główną armią Macka. Zaatakowany przez Bernadotte’a i wojska bawarskie, Kienmayer wycofał się pośpiesznie ku Monachium, mając nadzieję, że rychło nadejdą Rosjanie. Kutuzow znajdował się jednak jeszcze daleko na wschód, w Austrii.

To uderzenie Francuzów całkowicie zaskoczyło Macka. Nie było już mowy o jego ofensywie w kierunku Renu. Należało co prędzej ściągnąć do Ulmu rozrzucone korpusy wojsk austriackich. Sam Mack i arcyksiążę Ferdynand pośpieszyli do Günzburga, chcąc odebrać tamtejszy most Neyowi.

8 października Murat i Oudinot rozbili pod Wertingen korpus barona von Auffenberga, biorąc 2200 jeńców i 6 sztandarów. Wnet potem Marmont i gwardia zajęły Augsburg, przecinając Mackowi komunikację z Monachium. 11 października Soult dotarł do Landsbergu, a Wielka Armia wyszła na linię rzeki Lech. Obsadziła jej brzeg, tworząc w ten sposób 90-kilometrową zaporę między Ulmem a stolicą Bawarii.

Mack mógł jeszcze wycofać się na południe w kierunku Tyrolu i połączyć się z arcyksięciem Janem. Uważał jednak, że nie powinien tego czynić bez stoczenia batalii, a zresztą liczył na to, że nadejdzie Kutuzow. Napoleon zabezpieczył się przed atakiem Rosjan, wysyłając 1 Korpus Bemadotte’a, 3 Korpus Davouta i Bawarów do Monachium. Te połączone siły francusko-bawarskie

18


były wystarczająco liczne, by powstrzymać armię rosyjską.Teraz rozpoczął się marsz Francuzów na zachód w kierunku

Ulmu. Marszałek Ney, pozostawiwszy jedną tylko dywizję Duponta na lewym brzegu Dunaju, przeszedł ze swym korpusem na brzeg prawy, odbierając Austriakom 9 października most w Günzburgu.

Napoleon przypuszczał, że Mack spróbuje bronić się teraz na linii rzeki Iller, skąd w razie przegranej mógłby wycofać się na południe do prowincji Vorarlberg i połączyć z arcyksięciem Janem.

Mack mógł w tym czasie uratować jeszcze swą armię w inny sposób. Francuzi mieli na lewym brzegu Dunaju - na północ od Ulmu - tylko wspomnianą dywizję Duponta oraz dywizje Baraguey d’Hilliersa, Gazana i Broussiera w Nordlingen. Gdyby generał uderzył na nie całością sił, otworzyłby sobie drogę przez Nordlingen ku Norymberdze i Czechom. W ten sposób wydostałby się z pułapki.

Austriacy nie wiedzieli jednak, że siły Francuzów na północ od Ulmu są tak małe. Kiedy 11 października Dupont ryzykownie zaatakował 20.000 Austriaków pod Haslach, ci - przekonani, że idzie na nich cała Wielka Armia - zaczęli cofać się, chociaż Dupont miał tylko 6.000 ludzi. Francuzi nie ryzykowali pościgu, zadowalając się wzięciem 4.000 jeńców.

Wyjaśniło się więc, że Mack nie będzie bronić linii rzeki Iller, ale zamknie się w Ulm, aby tam doczekać nadejścia Kutuzowa. Twierdza ta broniona była od południa przez Dunaj, od północy zaś przez linię solidnych fortyfikacji. Napoleon musiał więc przerzucić na lewy brzeg Dunaju większość swych sił. Najbliższy most opanowany przez Francuzów znajdował się w Günzburgu o wiele kilometrów od twierdzy. Aby wiec uniknąć długich przemarszów, które opóźniłyby zamknięcie Macka, cesarz wydał Neyowi rozkaz zdobycia mostu w Elchingen, zaledwie 6 kilometrów od Ulmu.

Marszałek, ze zwykłą sobie brawurą, zaatakował Elchingen bronione przez 20.000 Austriaków. O świcie 14 października, mimo silnego ognia piechoty, dwie jego dywizje uderzyły na most, częściowo zresztą spalony przez nieprzyjaciela. Po zaciekłej walce Ney zdobył ów most, zagarnął też 1.800 jeńców, 6 dział i 2 sztandary. Już wkrótce otrzyma za to od Napoleona tytuł diuka Elchingen.

Tego samego dnia w Memmingen kapitulował przed marszałkiem Soultem 5-tysięczny korpus gen. Spangera, którego gen. Mack nieopatrznie pozostawił 50 kilometrów na południe od Ulmu w kompletnej izolacji.

15 października Mack znalazł się w pułapce. Od północy i od wschodu Ney i Lannes przecięli mu drogi prowadzące do Stuttgartu i Albech. Od południa Marmont obsadził brzeg Dunaju, a Soult przeciął drogę odwrotu na Vorarlberg.

Część armii Macka zdążyła jednak w ostatniej chwili wydostać się z okrążenia. 8.000 żołnierzy gen. Wernecka i 14.000 arcyksięcia Ferdynanda wycofało się pośpiesznie na północny wschód z zamiarem przedostania do Czech. Korpus bana Jelačicia, złożony głównie z pułków chorwackich, umknął natomiast do Vorarlbergu. W samym Ulm pozostało Mackowi 30.000 żołnierzy. Generał nie zamierzał jednak jeszcze kapitulować, bo wciąż liczył na nadejście Rosjan. Aby zyskać na czasie, zwrócił się do Napoleona z prośbą o ośmiodniowy rozejm. Cesarz przystał na pięciodniowe zawieszenie broni.

W tym czasie Francuzi ścigali zaciekle arcyksięcia Ferdynanda. Murat ze swą kawalerią, piechurzy Duponta i grenadierzy Oudinota dopadli 18 października pod Nordlingen korpus gen. Wernecka i zmusili go do kapitulacji. Tegoż wieczora pod Bopfingen zagarnęli wielki park artylerii austriackiej złożony z 500 wozów. Sam Ferdynand wycofał się pod Norymbergę, gdzie Murat zmusił do złożenia broni 12.000 jego żołnierzy i 7 generałów. Arcyksiążę zdołał się wprawdzie uratować, ale wyprowadził do Czech zaledwie 2.000 kawalerzystów.

Kutuzow był w tym czasie o wiele dni marszu na wschód od Ulmu. Jego czołówki dochodziły zaledwie do rzeki Inn, 280 kilometrów od oblężonej twierdzy. Utraciwszy nadzieję na pomoc ze strony Rosjan i dowiedziawszy się o kapitulacji korpusu Wernecka, Mack zdecydował się 20 października złożyć broń. Do niewoli poszło 17 austriackich generałów, 30.000 piechurów i kawalerzystów z 40 sztandarami i 60 działami.

W ten sposób pierwsza część kampanii zakończyła się niekwestionowanym zwycięstwem Napoleona. Udało mu się zlikwidować niemal całą 60-tysięczną armię Macka, zmuszając ją stopniowo, częściami do kapitulacji. Straty zadane przeciwnikowi na polu walki - na przykład pod Weringen czy Elchingen - były stosunkowo niewielkie. Tak jak Napoleon okazał się znakomitym strategiem - chociaż kilkakrotnie jego plan był poważnie zagrożony - również Mack popełnił wiele kardynalnych błędów, czym w niemałym stopniu ułatwił cesarzowi odniesienie zwycięstwa. Wina Macka za tak tragiczny dla jego armii przebieg wydarzeń była bezsporna. Kiedy powrócił z francuskiej niewoli, został skazany przez sąd wojenny na karę śmierci zamienioną na wieloletnie więzienie. Jego imię przeszło do historii nie jako autora Instrukcji dla generałów czy reorganizatora armii austriackiej, ale jako tego, który kapitulował w Ulm, nie decydując się nawet na wydanie bitwy Napoleonowi i nie mając dość odporności psychicznej, aby wytrzymać jeszcze kilkanaście dni oblężenia i doczekać Rosjan.

W POŚCIGU ZA KUTUZOWEM

W chwili gdy Mack kapitulował przed Napoleonem, rosyjska armia Kutuzowa dochodziła dopiero do rzeki Inn stanowiącej granicę między Austrią a Bawarią. Liczyła tylko 30.000 żołnierzy, do czego można było dodać 22-tysięczny austriacki korpus Kienmayera, pozostawiony przez Macka w Ingolstadt i wyparty następnie przez Francuzów poza Monachium. Z takimi siłami Kutuzow nie mógł oczywiście stawiać oporu 150 tysiącom żołnierzy Napoleona. Rosyjski generał, zawsze ostrożny na placu boju, uznał, że jedynym wyjściem jest cofanie się na Wiedeń, tak aby można było doczekać się drugiej armii rosyjskiej Buxhöwdena, a być może także arcyksięcia Karola operującego we Włoszech. Dlatego też skoro tylko do Kutuzowa dotarła wieść o wydarzeniach w Ulm, natychmiast zawrócił on na wschód.

Napoleon usatysfakcjonowany zwycięstwem nad Mackiem i tak świetnym początkiem kampanii był zdecydowany działać nadal według dotychczasowej metody, a więc rozbijać po kolei poszczególne armie przeciwnika, zanim zdążą się ze sobą połączyć. Dlatego właśnie ruszył w pościg za Kutuzowem. Już pięć dni po kapitulacji Ulmu Francuzi znajdowali się nad rzeką Isar o 150 kilometrów dalej na wschód.

Droga z Ulmu do Wiednia biegnie równolegle do Dunaju wzdłuż jego prawego brzegu. Na brzegu lewym, czyli północnym, ciągną się góry dochodzące niemal do samej rzeki, przez co z wielkim trudem, wąską drogą może przesuwać się tamtędy wojsko. Na prawym brzegu, czyli południowym, sytuacja jest inna. Nie ma tu wprawdzie gór, ale za to do Dunaju wpadają liczne rzeki: Iller, Lech, Isar, Inn, Traun, Ens i Traisen. Cofający się Rosjanie palili za sobą mosty na tych dopływach, starając się tym samym maksymalnie opóźnić pościg przeciwnika.

Ścigając Kutuzowa, Napoleon zabezpieczył oba swe skrzydła. Na południe ruszył ledwie przybyły z Brestu 7 Korpus Augereau, który wyparł wnet bana Jelačicia z Vorarlbergu. 6 Korpus Neya przeszedł Alpy i zajął Innsbruck, odrzucając na wschód arcyksięcia Jana. Bernadotte swym 1 Korpusem ruszył na Salzburg, a Marmont 2 Korpusem w dolinę rzeki Mur, przez co przeciął arcyksięciu Karolowi drogę z północnych Włoch

19


bezpośrednio na Wiedeń. Gdyby teraz arcyksiążę chciał pośpieszyć na pomoc austriackiej stolicy, musiałby dokonywać tego szerokim łukiem, od wschodu, co oczywiście wymagało wielu dni.

Napoleon zabezpieczył się też od północy, tworząc na lewym brzegu Dunaju nowy 8 Korpus marszałka Mortiera z dywizji Gazana, Duponta i Dumonceau, wspieranych dywizją dragonów Kleina. Dragoni piesi Baraguey d’Hilliersa ścigali tymczasem arcyksięcia Ferdynanda cofającego się ku Czechom.

W początkach listopada następuje cała seria potyczek, w których francuska awangarda uciera się z ariergardą wojsk Kutuzowa oraz Kienmayera. Kutuzow, nie bacząc już na los Austriaków, jest zdecydowany porzucić drogę na Wiedeń i w nocy z 8 na 9 listopada przechodzi na lewy brzeg Dunaju po to, by następnie skierować się ku północy i wejść na szlak prowadzący ku Morawom. Austriackiej stolicy może teraz bronić już tylko 20-tysięczny korpus Merveldta, który przejął komendę po Kienmayerze. 8 listopada Davout zadaje mu jednak poważne straty pod Maria-Zell i Austriacy nie doczekawszy się nadejścia arcy-księcia Karola rezygnują z obrony Wiednia.

Poczynając od chwili gdy po kapitulacji Ulmu Napoleon podjął pościg za Kutuzowem, strategiczny plan cesarza zmierzał do tego, aby zepchnąć armię rosyjską na południe i tym samym przeszkodzić jej w połączeniu z Buxhöwdenem. Dlatego właśnie korpus Mortiera, idący wzdłuż lewego, północnego brzegu Dunaju, starał się wyprzedzić Rosjan. 10 listopada czołowa dywizja gen. Gazana minęła już Durrenstein i wyszła z ciasnej doliny na dosyć rozległą równinę ciągnącą się aż do Krems. Tu jednak Francuzi napotkali korpus Kutuzowa. Jednocześnie na tyły Gazana wyszła 12-tysięczna dywizja płk. Smitha, odcinając czołówkę wojsk francuskich od reszty korpusu Mortiera. Kutuzow, mający 20.000 żołnierzy, gwałtownie zaatakował 5.000 piechurów Gazana, którzy właśnie rozłożyli się biwakiem. Wzięci w dwa ognie - z przodu i z tyłu - Francuzi mieli do wyboru poddać się albo próbować wielce ryzykownej przeprawy przez Dunaj. Gazan jednak znalazł inne wyjście ze zdawałoby się rozpaczliwej sytuacji. W brawurowym ataku na bagnety uderzył na Smitha i choć stracił czwartą część ludzi, odzyskał miasteczko Durrenstein. Godzinę później połączył się z nim idący na pomoc korpus Bernadotte’a. Dzięki temu Francuzi uniknęli dotkliwej porażki.

Wszystko to stało się z winy Murata, który na prawym, południowym brzegu Dunaju wiódł francuską awangardę. Wyprowadzony w pole przez Kutuzowa, nie od razu zorientowawszy się, że Rosjanie przeszli na drugą stronę rzeki, ruszył co prędzej na Wiedeń, woląc najwidoczniej sławę zdobywcy austriackiej stolicy niż deptanie po piętach Rosjanom. Napoleon nie znajdował słów potępienia dla swego szwagra, którego lekkomyślność i pyszałkowatość mogła spowodować zagładę dywizji Gazana, a być może nawet całego korpusu Mortiera.

13 listopada Murat wkroczył do Wiednia. Ku swemu zaskoczeniu Francuzi stwierdzili, że most na Dunaju jest nietknięty, tyle że strzeżony przez austriacką piechotę, gotową wysadzić go w powietrze, jeśli tylko pojawi się przeciwnik. Murat z kilku oficerami sztabu, praktycznie bez eskorty, pocwałował do owego mostu. Tu dowódcy straży oświadczył, że właśnie podpisane zostało zawieszenie broni. Oficer uwierzył zapewnieniom marszałka i dopuścił nawet oddział francuskiej piechoty w pobliże mostu. W chwilę później grenadierzy Lannesa opanowali przeprawę, rozbrajając Austriaków.

Tymczasem Napoleon podjął kolejną próbę zniszczenia cofającej się armii Kutuzowa. W ślad za Rosjanami ruszył korpus Bernadotte’a i mocno wykrwawiony korpus Mortiera. Murat i Lannes mieli natomiast z Wiednia pośpieszyć na północ, aby przeciąć Rosjanom drogę odwrotu na Morawy. Kutuzow, uprzedzony o takim planie, pozostawił w Hollabrunn 6-tysięczną

straż tylną Bagrationa. Jej zadaniem była osłona prawego skrzydła głównych sił rosyjskich. Sam natomiast pośpieszył co prędzej do Znojma i dalej w kierunku Brna.

15 listopada Murat i Lannes dopadli Bagrationa w Hollabrunn. Rosyjski generał - stosując ten sam wybieg co kilka dni wcześniej Murat - oświadczył, że właśnie zawarty został rozejm. Murat uwierzył w to i dopiero po 24 godzinach zorientował się, jak fatalną popełnił pomyłkę. Główne siły rosyjskie przeszły już przez Hollabrunn i nie było mowy o ich doścignięciu. Miasto zostało spalone, 4.000 Rosjan padło zabitych i rannych, ale Kutuzow wymknął się z pułapki. 19 listopada Murat wkroczył wprawdzie do Brna, ale przeciwnik był już o kilkadziesiąt kilometrów dalej na wschód. Wnet zresztą w Ołomuńcu Kutuzow połączył się z drugą armią rosyjską Buxhöwdena i z austriackim korpusem arcyksięcia Lichtensteina. W ten sposób ich siły wzrosły do 100.000 żołnierzy.

JAK DOPROWADZIĆ DO DECYDUJĄCEJ BATALII?

Sytuacja, w jakiej znalazł się Napoleon przybywając do Brna, nie była ani łatwa, ani optymistyczna. Fatalny błąd Murata pod Hollabrunn spowodował, że Kutuzow wymknął się z pułapki i teraz - zupełnie już bezpieczny - znajdował się pod Ołomuńcem, gdzie - jak już była mowa - dołączyły do niego świeże dywizje Buxhöwdena. Zaprzepaszczona więc została szansa rozbicia znacznej części sił rosyjskich i uzyskania wyraźnej przewagi nad nieprzyjacielem. Teraz nie można już było liczyć na likwidację wojsk przeciwnika „na raty”, bo dzięki posiłkom, jakie nadeszły z Rosji, odtworzył on swą główną armię.

Odwrót Kutuzowa pod Ołomuniec był nie tylko porażką Napoleona w sensie taktycznym. Stwarzał dla cesarza również bardzo poważne zagrożenie strategiczne. To, że korpus Kutuzowa nie został zniszczony i że wsparły go teraz dywizje Buxhöwdena oznaczało, iż nie ma co liczyć na kapitulację armii austriackiej ani nawet na gotowość cesarza Franciszka do rokowań, mimo że Wiedeń znajdował się w rękach Francuzów.

Kutuzow odskoczył tak bardzo na północ, tak już daleko od Wiednia i francuskich linii komunikacyjnych, że Napoleon był świadomy, iż nie sposób kontynuować za nim pościgu. Po pierwsze, pościg taki wymagałby wydzielenia nowych sił dla zabezpieczenia własnych dróg odwrotu. Po drugie, linie te mogłyby być łatwo przerwane przez wojska przeciwnika. Po trzecie, Kutuzow i Buxhöwden mogli kontynuować odwrót na Śląsk, a marsz za nimi byłby już oczywistą awanturą. Po czwarte, gdyby nawet doszło do bitwy pod Ołomuńcem, to pozycja, jaką zajmowali Rosjanie i Austriacy pod murami tej fortecy na obronnych wzgórzach - dawała im taką przewagę, że szansę na zwycięstwo byłyby niewielkie.

Czas pracował teraz na niekorzyść Napoleona. Cesarz wiedział doskonale, że Prusy zdecydowały się przystąpić do wojny przeciwko Francji i że zawarty został w Poczdamie sojusz cara Aleksandra I z królem Fryderykiem Wilhelmem III. Należało spodziewać się wystąpienia Prusaków w najbliższych dniach, a najdalej tygodniach. Oczywiście, musiałoby upłynąć kilkanaście dni, zanim armia pruska znalazłaby się na Morawach bądź zagroziła francuskim liniom komunikacyjnym nad Dunajem. Niemniej jednak rozstrzygnięcie tej kampanii powinno nastąpić nie później niż w ciągu dwu tygodni licząc od 20 listopada, czyli od dnia, kiedy Napoleon przybył do Brna.

Celem strategicznym Napoleona stało się więc teraz skłonienie Rosjan i Austriaków do wznowienia walki i do wydania Francuzom generalnej batalii. Ta batalia powinna być przeprowadzona bez udziału Prusaków - bo to za bardzo

20


wzmocniłoby siły przeciwnika - a jednocześnie nie mogła rozegrać się pod Ołomuńcem, bo tam przewaga terenu byłaby po stronie wroga. Należało więc tak działać, aby Rosjanie i Austriacy opuścili pozycje pod Ołomuńcem i zbliżyli się do Brna. Trzeba było także przekonać ich, że Francuzi są już wyczerpani walką, boją się rozstrzygającej batalii i chętnie zawarliby pokój.

Pierwszym krokiem, jaki podjął Napoleon w tym kierunku, było skoncentrowanie własnych wojsk w Brnie i najbliższej okolicy. Chodziło mu o to, aby armia francuska pozostająca pod jego bezpośrednimi rozkazami wydała się mała, o wiele słabsza od połączonych wojsk Kutuzowa i Buxhöwdena, wspartych jeszcze korpusem Lichtensteina. Dlatego właśnie 20 i 21 listopada korpus Lannesa, gwardia Bessièresa oraz dywizja grenadierów Duroka (dawna Oudinota) wycofały się do miasta bądź na jego przedmieścia. Korpus Soulta zajmował nadal pozycje na wzgórzach na wschód od Brna. Jazda Murata rozciągnęła się na drodze z Brna do Wischau.

Drugim krokiem - o decydującym znaczeniu dla przyszłych wydarzeń - było zatrzymanie w pewnej odległości od własnych sił głównych 1 Korpusu Bernadotte’a i 3 Korpusu Davouta. Bernadotte posłany został pod Igławę, gdzie miał przed sobą austriacki korpus arcyksięcia Ferdynanda. Dla Rosjan i Austriaków oznaczało to, że Bernadotte jest de facto związany przez ten korpus i nie może pośpieszyć z pomocą Napoleonowi, chociaż od Brna dzieli go tylko 70 kilometrów, czyli dwa dzienne przemarsze. Podobnie też korpus Davouta rozlokowany został w okolicach Wiednia i Bratysławy. Przeciwnikowi mogło wydawać się, że Davout nie jest w stanie wesprzeć Napoleona, bo od Brna dzieli go 110 kilometrów, a więc trzy dzienne przemarsze. Rzecz w tym, że francuska piechota, znakomicie wyćwiczona w obozie w Boulogne, przywykła już do długich marszów i była w stanie przejść w ciągu doby nawet 50 kilometrów. Na to właśnie liczył Napoleon, był po prostu pewien, że Bernadotte i część korpusu Davouta znajdą się na czas na polu bitwy.

Dzięki takiemu rozlokowaniu korpusów Wielkiej Armii wydawało się, że główne siły Napoleona nie przekraczają 50.000 żołnierzy. Dodając jednak do tego korpusy Bernadotte’a i Davouta cesarz mógł liczyć na co najmniej 70.000 szabel i bagnetów.

Trzecim krokiem było posłanie do Wischau - miasteczka na drodze z Brna do Ołomuńca - jedynie lekkiej jazdy Murata. W Wischau usadowili się huzarzy i strzelcy konni. Nie było tam piechoty ani artylerii, przez co pozycja ta nie mogła być broniona uporczywie. Wystarczyło zresztą obejść ją z prawa i z lewa, by Francuzi musieli wycofać się. Napoleon liczył właśnie na to, że taki stan rzeczy skłoni Rosjan i Austriaków do pokuszenia się o zajęcie Wischau. Kiedy już odniosą to łatwe dla nich „zwycięstwo”, najprawdopodobniej dojdą do przekonania, że w podobny sposób można rozprawić się z samym Napoleonem.

Czwartym krokiem było rozmieszczenie lekkiej jazdy szerokim łukiem wokół głównych sił francuskich, a także między Brnem a korpusami Bernadotte’a i Davouta. Napoleonowi chodziło o to, by szpiedzy nie mogli przeniknąć w głąb francuskich pozycji, by nie byli w stanie dostarczyć rosyjskiemu i austriackiemu dowództwu precyzyjnych informacji na temat ruchów wojsk francuskich, a zwłaszcza pośpiesznego marszu korpusów Bernadotte’a i Davouta na koncentrację pod Brnem.

Napoleon dowiedział się, że do Ołomuńca przybył już car Aleksander i że znajduje się tam również cesarz Franciszek. Był też świadomy, że młody rosyjski monarcha nie ma jeszcze doświadczenia bojowego, bo nie brał udziału w żadnej batalii i nie sprawdził jeszcze swych ewentualnych talentów wodzowskich. Podejrzewał jednak, że Aleksander miałby wielką ochotę zyskać sobie sławę znakomitego wodza i że chętnie zmierzyłby się z nim samym, jeśli tylko miałby duże szansę na zwycięstwo. Dlatego właśnie zastawił na niego kolejną pułapkę, posyłając do Ołomuńca swego adiutanta, gen. Savary’ego, zresztą jednego ze zręczniejszych francuskich dyplomatów.

O świcie 24 listopada Napoleon wezwał do siebie Savary’ego i polecił mu wręczyć list carowi - z pozoru tylko grzecznościowy - który jednak mógł być uważany za pierwszą próbę nawiązania bezpośredniego kontaktu między obu władcami. Nie znamy dokładnej treści tego listu poza stwierdzeniem Savary’ego, że władca Francuzów przekazywał pozdrowienia Aleksandrowi i że powodem ich była wiadomość o połączeniu się ze swą armią.

Wśród historyków nie ma jedności co do intencji Napoleona. Większość jest zdania, że chciał wprowadzić w błąd Aleksandra i zaszczepić mu przekonanie, iż Francuzi za wszelką cenę dążą do pokoju, bo boją się wyniku dalszych działań wojennych. Jednocześnie jednak - mówią inni historycy - nie można wykluczyć, że Napoleon liczył mimo wszystko, iż porozumienie z Aleksandrem jest możliwe, a więc, że nawet bez bitwy można będzie zawrzeć pokój.

Wydaje się, że pierwsza teza jest o wiele bardziej prawdopodobna. Pokój bez decydującej bitwy można było uzyskać tylko na drodze własnych ustępstw, a gdyby rzeczywiście doszło do jego zawarcia, Europa nabrałaby przekonania, że Napoleon „chwycił się ostatniej deski ratunku” i jego poprzednie zwycięstwa - pod Ulm czy Hollabrunn - nie miały w gruncie rzeczy większego znaczenia. Jest wielce charakterystyczne, że w tej próbie nawiązania bezpośredniego kontaktu z Aleksandrem cesarz Francuzów użył swego adiutanta-wojskowego, a nie któregoś z dyplomatów, co bardziej świadczyłoby o jego pokojowych zamiarach. Dodajmy jeszcze, że Savary był postacią skompromitowaną w oczach monarchistycznej Europy. To on przecież odegrał ponurą rolę w sądzie nad księciem d’Enghien. Był więc w gruncie rzeczy fatalnym wysłannikiem, jeśli Napoleonowi rzeczywiście zależało na zawarciu pokoju.

Wysyłając Savary’ego cesarz dał mu krótkie instrukcje, jak ma się zachować i odpowiadać na pytania. Nie jest wcale przypadkiem, że posłanie Savary’ego do Ołomuńca nastąpiło zaledwie kilka dni po wiadomości o zagładzie francuskiej floty pod Trafalgarem. Sam Napoleon dowiedział się o tym 18 listopada jeszcze w drodze do Brna. Aleksander otrzymał tę wiadomość niewiele później. Nie ulegało wątpliwości, że teraz klęska Francuzów pod Trafalgarem była głównym tematem rozmów w rosyjskiej kwaterze głównej. Pojawienie się tam osobistego wysłannika Napoleona, z listem wyjątkowo grzecznym, niemal uniżonym, musiało być uznane za dowód, że Napoleon gotów jest za wszelką cenę zawrzeć pokój.

Savary opisuje szczegółowo w pamiętnikach swą podróż do Ołomuńca. W Wischau, gdzie znajdowały się ostatnie posterunki francuskie, wziął ze sobą trębacza, a pół mili dalej natknął się już na przednie straże rosyjskie. Tu kazano mu czekać, aż powiadomiony zostanie dowódca awangardy gen. Bagration. Ten wysłał na forpoczty księcia Trubeckiego, z którym Savary odbył dalszą drogę. Była to już podróż nocą i dopiero 25 listopada nad ranem adiutant Napoleona znalazł się na przedmieściach Ołomuńca w kwaterze Kutuzowa. Rosyjski generał próbował odebrać depeszę, ale Savary uparł się, że wręczy ją osobiście carowi i że będzie czekał tak długo, aż ten raczy go przyjąć. Istotnie, w jakiś czas potem pojawił się Aleksander w otoczeniu świty. Doszło wtedy do rozmowy w cztery oczy, w której jednak bardzo ostrożny car rosyjski nie zobowiązał się do niczego.

Dalszą część dnia (25 listopada) spędził Savary na jednym z przedmieść Ołomuńca, dokąd zaprowadzono go nieprzypadkowo. Z okna swej kwatery mógł obserwować wkraczające do miasta pułki gwardii rosyjskiej prowadzone przez wielkiego księcia Konstantego. Najwidoczniej ludziom z otoczenia cara chodziło o to, by zastraszyć Savary’ego, pokazać, że armia rosyjska jest bardzo silna i otrzymała właśnie wydatne wsparcie. Pod wieczór pojawił się zresztą minister spraw zagranicznych Nikołaj Nowosilcow, który oświadczył mu, że zanim doszłoby do ewentualnych rozmów z Francuzami, Rosjanie chcą porozumieć się nie tylko z cesarzem Franciszkiem, ale również z pruskim

21


ministrem spraw zagranicznych Haugwitzem. Był to oczywisty dowód, że antynapoleońska koalicja nie ogranicza się już do Rosji i Austrii, ale że wkrótce Napoleon będzie mieć przeciwko sobie także armię pruską. Jeśli więc doszłoby do rokowań pokojowych, to cesarz Francuzów powinien być przygotowany na bardzo poważne ustępstwa.

26 listopada nad ranem Savary był z powrotem w kwaterze Napoleona. Zdał mu relację z wyprawy, podkreślając przy tym, że w rosyjskiej kwaterze głównej i we wszystkich sztabach, z którymi miał do czynienia, przeważa nastrój buńczuczności, wrogości wobec Francji, gotowości jak najszybszego rozprawienia się z Napoleonem i „dania mu należytej nauczki”. Istotnie, przez cały czas pobytu Savary’ego po stronie rosyjskiej nagabywali go młodzi oficerowie, głośno potępiając Francję za „dążenie do uciemiężenia Europy”.

Ze słów Savary’ego Napoleon zorientował się, że pokój z Rosją nie jest możliwy, że nawet gdyby car chciał takiego pokoju, to nie pozwoli mu na to jego otoczenie. Wiedział już, że w rosyjskim dowództwie górę wzięła partia wojny, która będzie popychać Aleksandra do wydania decydującej batalii. O to właśnie chodziło Napoleonowi i teraz nabrał pewności, że jego plan wciągnięcia Rosjan w pułapkę się powiedzie.

Po krótkim odpoczynku Savary - na rozkaz Napoleona - jedzie znowu do kwatery Aleksandra. Tym razem z listem zawierającym propozycję spotkania dwu cesarzy „między wojskami rosyjskimi i francuskimi”. Napoleon pozostawiał Aleksandrowi całkowitą swobodę wyboru miejsca i czasu spotkania, a także ustalenia liczby osób, które wzięłyby w nim udział. Jedynym warunkiem - oświadczył Savary carowi - jest to, by zawarty został jednocześnie 24-godzinny rozejm. Tak sformułowane propozycje musiały stworzyć wrażenie, że Napoleonowi ogromnie zależy na osobistej rozmowie z Aleksandrem i że jej celem jest zawarcie pokoju, do czego wstępem miałby być ów jednodniowy rozejm. W chwili gdy Savary wręczał carowi list Napoleona, przybiegł adiutant z depeszą od przednich straży. Okazało się, że Francuzi cofają się i ściągają do Wischau swe najdalej wysunięte posterunki na drodze do Ołomuńca. Natychmiast przyjęto to za dowód, że „Francuzi boją się” i gotowi są zrobić wszystko, byle tylko doszło do zawarcia pokoju.

Aleksander nie zgodził się na osobiste spotkanie z Napoleonem. Zgoda taka byłaby już sama w sobie sukcesem cesarza Francuzów i mogłaby zapoczątkować rokowania pokojowe, których absolutnie nie chciało otoczenie cara dążące do militarnego rozgromienia Bonapartego, upokorzenia go przed Europą i wymuszenia w ten sposób bardzo daleko idących ustępstw.

Monarcha rosyjski nie wyraził zgody na propozycje Napoleona, ale też nie odrzucił ich. Zdecydował się posłać swego pierwszego adiutanta, księcia Piotra Dołgorukiego, który wywierał wtedy nań przemożny wpływ i z którego zdaniem liczył się bardzo. Aleksander oświadczył zresztą Savary’emu, że od opinii księcia, od tego, jakie wrażenie odniesie on ze spotkania z Napoleonem, uzależnia swe dalsze postępowanie. Ponieważ wiadomo było, że książę Dołgoruki prze do generalnej bitwy - nie ulegało wątpliwo-ści, że Rosjanie zdecydowani są ją stoczyć.

27 listopada, wkrótce po powtórnej wizycie Savary’ego w Ołomuńcu, wojska sprzymierzonych podjęły marsz w kierunku Brna, przechodząc w ten sposób do ofensywy, jak tego pragnął Napoleon.

W tym momencie sprzymierzeni dysponowali rzeczywiście poważnymi siłami, które wydawały im się dostateczne dla pokonania Francuzów, tym bardziej że wszystko wskazywało, iż Bonaparte naprawdę obawia się druzgocącej klęski. W Ołomuńcu i okolicy znajdował się nie tylko korpus Kutuzowa, który odpoczął przez ostatni tydzień po trudach długotrwałego odwrotu znad rzeki Inn. Była tu również druga armia rosyjska Buxhöwdena, także wypoczęta po marszu przez Galicję i Morawy.

26 listopada przybyła 10-tysięczna gwardia carska prowadzona przez wielkiego księcia Konstantego. Był wreszcie solidny korpus austriacki księcia Lichtensteina.

Chociaż dowódcą połączonych sił rosyjsko-austriackich był Kutuzow, to przecież car Aleksander słuchał przede wszystkim rad i opinii austriackiego pułkownika Weirothera1, uchodzącego za równie wielkiego teoretyka wojskowości, jak to było do niedawna z gen. Mackiem. Weirother przebywał zresztą w otoczeniu cara od wielu tygodni, poznał go jeszcze podczas długiego postoju w Puławach. Aleksander był przeświadczony, że Weirother „zna się na rzeczy”, tym bardziej że tchnął z niego optymizm i Austriak zapewniał, iż pokonanie Napoleona nie będzie trudne.

Weirother - za przyzwoleniem cara - podzielił wojska sprzymierzonych na kilka części. Gen. Bagration zachował swą awangardę, złożoną z 12 batalionów i 25 szwadronów oraz 15 sotni kozackich, łącznie 12.000 ludzi. Awangarda ta stała wciąż na drodze z Brna do Ołomuńca, na przedpolach Wischau, gdzie znajdowały się forpoczty francuskiej kawalerii.

Gen. Buxhöwden otrzymał dowództwo prawego skrzydła armii rosyjsko-austriackiej. Składało się ono z 1 kolumny gen. Wimpfena (18 batalionów piechoty rosyjskiej i 2 sotnie kozaków - razem 8.320 ludzi) oraz 2 kolumny gen. Langerona (podobny skład, ale 11.420 ludzi).

Gen. Kutuzow - pozostając dowódcą całości - objął bezpośrednią komendę nad centrum sojuszniczej armii. Podlegały mu 24 bataliony rosyjskiej piechoty (13.800 ludzi) pod rozkazami gen. Przybyszewskiego.

Wreszcie książę Lichtenstein objął dowództwo lewego skrzydła złożonego z dwu kolumn. Kolumna 1 - pod rozkazami generałów Kolowratha, Essena II i Miłoradowicza - składała się z 12 batalionów rosyjskich, 20 austriackich, 22 szwadronów rosyjskich i 8 sotni kozackich, łącznie 22.400 ludzi. 2 kolumną dowodzili generałowie Hohenlohe i Uwarow. Mieli oni 20 szwadronów austriackich, łącznie 4.600 ludzi.

Wielki książę Konstanty pozostawał w rezerwie z 10 batalionami i 18 szwadronami gwardii carskiej.

Armia sprzymierzonych wyruszyła spod Ołomuńca 27 listopada idąc w kierunku Brna pięciu równoległymi drogami, częściowo zresztą wprost przez pola. Po przejściu około 20 kilometrów stanęła na nocleg w pobliżu Wischau, gdzie znajdowała się francuska brygada jazdy gen. Milhauda - 16 i 21 pułki dragonów.

Rankiem 28 listopada Bagration uderzył trzema kolumnami na dragonów Milhauda. Kolumna środkowa posunęła się naprzód drogą na Brno. Dwie boczne starały się obejść pozycje francuskie z prawa i z lewa. Około godziny 9 doszło do pierwszego starcia, w którym brygada lekkiej jazdy gen. Treilharda próbowała powstrzymać lewą kolumnę gen. Bagrationa. Francuscy kawalerzyści otrzymali już wcześniej rozkaz od Napoleona, aby nie stawiać zbyt twardego oporu. Cesarz chciał stworzyć wrażenie, że jego armia „czuje respekt” przed Rosjanami. Dlatego też Milhaud i Treilhard dość szybko nakazali odwrót. Niemniej jednak w ręce Rosjan dostało się w Wischau 60 dragonów, którzy jakoby zaskoczeni atakiem nie zdążyli nawet dosiąść koni. Nie jest wykluczone, że cesarz polecił poufnie gen. Milhaudowi, aby w taki właśnie sposób „stracił” kilkudziesięciu ludzi.

Potyczka pod Wischau, w gruncie rzeczy bez większego znaczenia, rodzaj „rozpoznania bojem”, odbywała się w obecności cara Aleksandra. Z bezpiecznej odległości po raz pierwszy w życiu obserwował on walkę. Po raz pierwszy też znajdował się tak blisko Napoleona - miał wrażenie, jakby osobiście toczył z nim bój. Aleksander, widząc jak Francuzi cofają się, doszedł do wniosku, że walka z nimi nie będzie trudna. Łatwość, z jaką

1 Na kilka dni przed bitwą pod Austerlitz awansował do stopnia generała majora.

22


Bagration opanował Wischau, przekonała go ostatecznie, że należy dążyć do generalnej batalii, nie czekając aż za tydzień czy za kilkanaście dni nadejdzie trzecia armia gen. Bennigsena, a tym bardziej aż pojawi się armia arcyksięcia Karola.

Tego dnia (28 listopada) kawaleria austriacka działająca na lewym skrzydle wielkiego ugrupowania sojuszniczego zaatakowała forpoczty 4 Korpusu Wielkiej Armii w rejonie miasteczka Austerlitz (Sławków). Dowódca korpusu, marszałek Soult, zorientował się, że nieprzyjaciel chce obejść prawe skrzydło Francuzów. Nie było jeszcze wiadomo, czy chodzi mu o to, by opanować drogę na Węgry i pójść w tym kierunku, czy też oskrzydlić Francuzów od południa i przeciąć im odwrót na Wiedeń. Te przypuszczenia potwierdził oficer bawarski-dezerter, który wieczorem tego dnia trafił do obozu Francuzów.

Napoleon wiedział już, że w najbliższym czasie dojdzie do decydującej batalii, że pragną tego Rosjanie. Dlatego 28 listopada między godziną 19.00 a 20.00 wysłał rozkazy do Bernadotte’a, aby z 1 Korpusem ściągnął z Igławy do Brna, oraz do Davouta, aby 3 Korpus przyprowadził spod Wiednia i Bratysławy również do stolicy Moraw. Podobne rozkazy otrzymał dowódca dywizji dragonów gen. Beaumont.

Rozkaz cesarski dotarł do Bernadotte’a 29 listopada o 10.30. Marszałek polecił natychmiast gen. Kellermannowi, by ze swą dywizją (brygady Picarda i van Marisy) ruszył do Brna. Za nim miały maszerować dywizje Droueta i Rivauda. Bernadotte zawiadomił cesarza, że będzie w Brnie 30 listopada.

Nieco później, bo 29 listopada o godzinie 15.00, rozkaz cesarski dotarł do gen. Daultanne’a, szefa sztabu 3 Korpusu Wielkiej Armii. Davout znajdował się wtedy w Bratysławie, wobec czego Daultanne w jego imieniu rozpoczął pośpieszną koncentrację 3 Korpusu rozrzuconego na znacznej przestrzeni. Natychmiast też wydał rozkaz, gen. Heudeletowi, aby ze swą brygadą piechoty, należącą do dywizji Frianta, ruszył co prędzej na pomoc, w stronę Brna. Reszta tej dywizji wyszła z Marchfeld o godzinie 21.00. Jednocześnie rozpoczęła marsz dywizja dragonów Kleina, przydzielona do 3 Korpusu.

Napoleon zdawał sobie sprawę, że 29 listopada nie będzie miał jeszcze przy sobie korpusów Bernadotte’a i Davouta. Dlatego polecił przednim strażom francuskim, aby cofnęły się kilka kilometrów, oddając Bagrationowi parę wiosek na drodze z Wischau do Brna. W ten sposób Francuzi zajęli stanowiska w rejonie wzgórza Santon, które już wcześniej cesarz upatrzył sobie jako jedną z kluczowych pozycji na wypadek, gdyby doszło do decydującej batalii.

29 listopada 4 Korpus Soulta wykonując rozkaz Napoleona opuścił Austerlitz, wycofując się w dolinę Złotego Potoku, a nawet na jego prawy brzeg, na wzgórze Turas. Tu rozłożyły się biwakiem dywizje Saint-Hilare’a, Vandamme’a i Legranda.

Ugrupowanie, jakie przyjęli Francuzi, zwłaszcza zaś 4 Korpus i dywizja dragonów, stwarzało wrażenie, że nie chodzi o przygotowania do bitwy, ale o koncentrację przed generalnym odwrotem na dziesiątki, a może nawet setki kilometrów. Napoleon nie tylko pozostawił bez walki przeciwnikowi rozległe płaskowzgórze Prace, ale również wiele tzw. ciaśnin, a więc wąskich przejść, przez co jakby utrudniał własnej kawalerii rozwinięcie się na przedpolu na wypadek ataku. Skoro więc Francuzi zrezygnowali tak łatwo z korzystnych pozycji, skoro skupili się w pobliżu drogi z Wischau do Brna, nie zabezpieczając swego prawego skrzydła - co było na dobrą sprawę karygodnym błędem, gdyby Napoleon zamierzał wydawać bitwę - należało przypuszczać, że nie ma mowy o przygotowaniach do walki i najprawdopodobniej Wielka Armia wycofa się wnet na zachód lub na południe.

Tego samego dnia (29 listopada) doszło do spotkania Napoleona z adiutantem cara, księciem Dołgorukim, na francuskich forpocztach. Cesarz odegrał - zresztą znakomicie - swą rolę, starając się przekonać księcia, że boi się walki i gotów

jest uczynić bardzo wiele, niemal wszystko, byle tylko doszło do zawarcia pokoju.

Po pierwsze - co już miało świadczyć o głębokim niepokoju - Napoleon nie przyjął księcia Dołgorukiego w swojej kwaterze, ale wyjechał na forpoczty, tak jakby nie mógł doczekać się carskiego wysłannika i jakby najszybciej chciał się z nim rozmówić.

Po drugie - na co Dołgoruki zwrócił natychmiast uwagę i potem zdał z tego relację Aleksandrowi - pojawił się ubrany niechlujnie, w wymiętym mundurze, co przy jego małym wzroście odbierało mu wszelkie dostojeństwo. Książę, który nigdy przedtem nie widział cesarza Francuzów, odniósł wrażenie, że ma przed sobą jakiegoś parweniusza i że w żadnym wypadku nie jest to ani wielki wódz, ani tym bardziej wielki monarcha.

Po trzecie - Napoleon przez cały czas rozmowy starał się być niemal pokorny, z uwagą słuchał tego, co wyniosłym tonem mówił książę Dołgoruki. W pewnym momencie dostrzegł, że kozacy, stanowiący eskortę carskiego adiutanta, zaczynają obchodzić ich z prawa i z lewa, jakby pragnęli odciąć cesarzowi drogę odwrotu. Zaniepokojony - prawdziwie czy też udanie - zwrócił na to uwagę księciu.

Ten pyszałkowato odpowiedział, że „ręczy za kozaków”. Niemniej jednak Napoleon wydał rozkaz płk. Exelmanowi, aby z kilku żołnierzami starał się trzymać ich na bezpieczną odległość. Nie ulega wątpliwości, że Dołgoruki musiał odnieść wrażenie, iż Napoleon jest po prostu tchórzem.

Rozmowa toczyła się w cztery oczy i ani Napoleon, ani Dołgoruki nie pozostawili na ten temat pisemnej relacji. Znamy jedynie wersję, jaką - ze strony francuskiej - przekazali obecni przy tym spotkaniu, ale nie słyszący rozmowy, gen. Savary i oficer ordynansowy głównej kwatery Philippe de Segur. Znamy także wersję, jaką przekazał Dołgoruki oficerom carskiej kwatery głównej, a którą potem rozpowszechnił rosyjski historyk tej kampanii Michajłowski-Danilewski.

Rozmowa miała doniosłe znaczenie, bo dotyczyła samej istoty tej wojny, jej celów, co ściśle łączyło się z możliwością porozumienia między Francją a Rosją.

Według wersji francuskiej Dołgoruki domagał się od Napoleona, aby nie tylko wycofał się z terytorium austriackiego, ale także oddał wszystkie zdobycze, jakie osiągnęła Francja po roku 1792 - w tym Belgię i prawy brzeg Renu. Wersja ta, rozpowszechniona wkrótce przez paryską prasę i podjęta przez francuskich historyków, miała zrzucić całą odpowiedzialność za to, że doszło do bitwy, na Rosję, która - jak twierdził Napoleon - stawiała warunki niemożliwe do przyjęcia. Tym samym urastał on do rangi obrońcy narodowych interesów i zaangażowanie się tak daleko od granic państwa było usprawiedliwione obroną tych pozycji, jakie Francja wywalczyła w poprzednich wojnach i które powszechnie uważano za niezbędne dla jej bezpieczeństwa. Według wersji rosyjskiej - ukształtowanej także na potrzeby propagandowe - książę Dołgoruki miał postępować grzecznie i taktownie, motywować przystąpienie Aleksandra do wojny jedynie chęcią zapewnienia wolności Europie. Napoleon natomiast - według tej wersji - pragnął, by Francja zdominowała kontynent i okazał się tak nieprzejednany, że wszelkie porozumienie okazało się niemożliwe. Według wersji rosyjskiej cesarz Francuzów miał też zaproponować carskiemu wysłannikowi, aby Francja i Rosja dokonały podziału Europy na dwie strefy wpływów. Książę z oburzeniem miał tę propozycję odrzucić jako niegodną cara, myślącego wyłącznie o wolności i szczęśliwości narodów.

Wydaje się, że obie wersje nie są zbyt rzetelne, choć francuska jest mimo wszystko bliższa prawdy. Znając charakter Dołgorukiego - wypowiada się na ten temat wielu pamiętnikarzy, między innymi książę Adam Czartoryski - można przypuszczać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że rzeczywiście okazał się on pyszałkiem i traktował z góry Napoleona. Taka postawa carskiego adiutanta odpowiadała zresztą w pełni cesarzowi Francuzów. Nie

23


liczył on wcale, iż może dojść do porozumienia z Rosją bez generalnej batalii, a zresztą taka bitwa, która przyniosłaby rozgromienie przeciwnika, znacznie bardziej odpowiadała mu niż pokojowy kompromis, w którym zdobycze terytorialne nie mogły być duże.

Według francuskich relacji rozmowa na trakcie ołomunieckim trwała zaledwie kwadrans i zakończyła się gwałtowną repliką Napoleona. Cesarz z oburzeniem oświadczył, że żądanie ewakuacji Belgii jest nie do przyjęcia i nawet gdyby nieprzyjaciel stał już na szczycie góry Montmartre pod Paryżem, to Francja też nie złoży broni. Według relacji rosyjskich rozmowa trwała co najmniej godzinę, co miało być dowodem, iż książę Dołgoruki starał się na wszelkie sposoby nakłonić Napoleona do umiar-kowania, ale próby te zakończyły się niepowodzeniem.

Nie jest zresztą wykluczone, że Napoleon nie mogąc już ścierpieć pyszałkowatości księcia Dołgorukiego - który ani razu nie użył wobec niego tytułu sire, więc ostentacyjnie dawał do zrozumienia, że Rosja nie uznaje jego cesarskiego tytułu - po prostu stracił panowanie nad sobą i gwałtownie zareplikował słysząc żądanie ewakuacji Belgii. W każdym razie naoczni świadkowie tej sceny piszą, że Napoleon wracając ku przednim strażom bił ziemię pejczem, co było u niego oznaką najwyższej wściekłości. Kiedy mijał karabiniera z 17 pułku piechoty lekkiej, stojącego na warcie na skraju drogi, zatrzymał się przed nim i rzekł:

- Te łajdaki są przekonane, że damy się im połknąć bez oporu!- Oj! Oj! Jeszcze czego! Staniemy im kością w gardle! -

odpowiedział ze spokojem stary wiarus, który widział już niejedną batalię.

30 listopada sprzymierzeni posunęli się kilka kilometrów na zachód w kierunku Brna, a także na południe, ku Austerlitz. Car Aleksander był już zdecydowany wydać batalię. Był przekonany, że wszystko przemawia za tym, by właśnie teraz zgnieść Napoleona, zanim ten rozpocznie pośpieszny odwrót. Relacja Dołgorukiego ze spotkania z Bonapartem przekonała go, że Francuzi boją się tej rozstrzygającej bitwy.

Rosjanie i Austriacy doszli wprawdzie do Austerlitz, ale nie zajęli jeszcze płaskowzgórza Prace. Napoleon mógł więc w eskorcie strzelców konnych gwardii, dowodzonych przez kpt. Daumesnila, przeprowadzić kilkugodzinny rekonesans właśnie na tym płaskowzgórzu, raz jeszcze zapoznając się z terenem niedalekiej już batalii. Cesarz wiedział, że dojdzie do bitwy, że przeciwnik pragnie jej z całego serca, że jest pewien wygranej.

Napoleon mógł jeszcze skierować 4 Korpus Soulta z powrotem na płaskowzgórze Prace i na tak dogodnych pozycjach oczekiwać starcia. Taka koncepcja zawierała jednak duże niedogodności. Do bitwy doszłoby już nazajutrz, a więc 1 grudnia, a to groziło, że Francuzi nie zdążą skoncentrować wszystkich swych sił. Wprawdzie już 30 listopada wieczorem czołówka 1 Korpusu Bernadotte’a dotarła do Brna, ale 3 Korpus Davouta był jeszcze bardzo daleko i nie było mowy, aby przybył wcześniej niż w nocy z 1 na 2 grudnia. Co więcej, gdyby Francuzi zajęli pozycje na płaskowzgórzu, to tym samym skłoniliby nieprzyjaciela do podjęcia frontalnego ataku. W takiej walce szansę na zwycięstwo byłyby raczej po stronie sprzymierzonych, którzy mieli liczniejszą armię i więcej dział. Napoleon chciał natomiast doprowadzić do tego, aby przeciwnik rozdzielił swe siły, aby Bagration pozostał na szosie ołomunieckiej, a jednocześnie, aby reszta wojsk rosyjsko-austriackich uderzyła na prawe skrzydło Francuzów. Batalia w takim układzie znacznie zwiększała szansę Napoleona, a gdyby rzeczywiście udało mu się odnieść zwycięstwo, to miało ono znamiona pewnej niezwykłości, pewnego majstersztyku i świadczyłoby o talencie Bonapartego.

Dlatego 30 listopada Napoleon nie zmienił rozmieszczenia swych wojsk poza drobnymi przesunięciami niektórych dywizji o kilkaset metrów. Przybył do 17 pułku piechoty lekkiej, stojącego pod wzgórzem Santon, i w płomiennym przemówieniu wezwał

żołnierzy, aby raczej dali się wybić do ostatniego, niż oddali swą pozycję, która będzie mieć kluczowe znaczenie. Zaraz też piechurzy zabrali się do fortyfikowania wzgórza. Z pomocą saperów usypano na szczycie baterię dla kilkunastu dział i wykonano prace ziemne na wschodnim stoku, tak aby utrudnić Rosjanom wspinanie się na szczyt.

1 grudnia kawaleria francuska prowadziła intensywne działania rekonesansowe zarówno na drodze z Brna do Ołomuńca, jak i na płaskowzgórzu Prace. Chodziło o to, by jak najwcześniej stwierdzić ruch wojsk nieprzyjaciela, świadczący o zajmowaniu pozycji wyjściowych do generalnego ataku, a także rozpoznać jego kierunek. Na razie Napoleon był przekonany, że przeciwnik zajmie płaskowzgórze Prace, by następnie zejść jego zachodnim skłonem i zaatakować prawe skrzydło Wielkiej Armii pod Kobylnicami.

Szczególnie aktywna była brygada lekkiej jazdy gen. Margarona - 11 i 26 pułki strzelców konnych. 300 jej żołnierzy dotarło aż do osady Mały Hostieradek na południowym skłonie płaskowzgórza Prace. Późnym popołudniem stwierdzono stąd przesunięcia wojsk rosyjskich i austriackich, które zdawały się świadczyć, że nieprzyjaciel zamierza wykonać szerokie obejście Francuzów od południa. Sądzono, że sprzymierzeni przesuwają się ku południowi przez osadę Ujezd, by następnie obejść stawy Zaczan i skręcić potem na zachód, ku drodze z Brna do Wiednia. Zapewne dlatego Napoleon posłał rozkaz gen. Friantowi, dowódcy czołowej dywizji z korpusu Davouta, aby zatrzymał się w Rajhradzie i tam był przygotowany na powstrzymanie nieprzyjaciela.

Cały ten ruch wojsk rosyjsko-austriackich mógłby odbywać się drogami biegnącymi na wschód od płaskowzgórza Prace. Gdyby nieprzyjaciel wybrał rzeczywiście ten wariant, to - po pierwsze - jego przemarsz byłby niewidoczny dla Francuzów i - po drugie - Napoleon nie mógłby zaatakować przesuwających się kolumn, bo znajdowałby się od nich za daleko. Tymczasem jednak sprzymierzeni zajęli 1 grudnia późnym popołudniem płaskowzgórze Prace i na jego szczycie, a także obu skłonach - wschodnim i zachodnim - rozłożyli się biwakiem. W ten sposób ich późniejsze ruchy nie mogły być dla Napoleona tajemnicą, bo na takiej wyniosłości Rosjanie i Austriacy byli widoczni jak na dłoni. Ten kardynalny błąd miał już wkrótce okazać się dla sprzymierzonych fatalny w skutkach.

BITWA TRZECH CESARZY

DZIAŁANIA WSTĘPNE

• Potyczka pod Telnicami. Wieczorem 1 grudnia brygada lekkiej jazdy gen. Margarona (8

pułk huzarów, 11 i 26 pułki strzelców konnych) wspierana przez 300 strzelców Padu zajęła wioski Telnice i Sokolnice. Leżały one nad brzegiem Złotego Potoku: Telnice po stronie wschodniej, Sokolnice - zachodniej. Brygada już w dniach poprzednich działała na wschodnim brzegu rzeki i obsadzała przez pewien czas płaskowzgórze Prace. Jej żołnierze orientowali się więc dość dobrze, w którym miejscu można przeprawić się przez Złoty Potok. Wszystkie te punkty - kilka błotnistych brodów - zostały teraz obsadzone przez wzmocnione placówki.

Wieś Sokolnice składała się z dwu ulic w kształcie litery T. W jej północnej części znajdował się pałac otoczony parkiem, a także bażanciarnia - teren zamknięty murem o bokach 300 i 600 metrów. Była to dogodna pozycja obronna, tym bardziej że gdyby nieprzyjaciel zechciał przedostawać się tu ze wschodniego brzegu rzeki, musiał nie tylko pokonać błotnisty Złoty Potok, ale jeszcze

24


wspiąć się na jego dosyć wysoki brzeg zachodni. Francuzi mogli bronić się w zabudowaniach Sokolnic - wzdłuż głównej ulicy. Większość brygady - między innymi 11 pułk strzelców konnych - znalazła się jednak pod pałacem w Sokolnicach, traktując go jako umocniony punkt obrony. Cały teren pałacowy był przecież otoczony wysokim murem i nieprzyjaciel musiał najpierw sforsować bramę, żeby dostać się do środka. Francuscy kawalerzyści stanęli w pogotowiu pod samą ścianą pałacu, od strony zachodniej, tak że nie mogli być widoczni z płaskowzgórza Prace. Obowiązywał rozkaz absolutnej ciszy, nie wolno było palić ognisk. Żołnierze byli zziębnięci i głodni. Połowa koni miała być osiodłana, nie było mowy o śnie czy wypoczynku.

Brygada Margarona tak doskonale przyczaiła się w ciemnościach, że Austriakom wydawało się, iż nikt nie broni przeprawy przez Złoty Potok. Dowodzący austriacką awangardą gen. Kienmayer posłał więc około północy silny oddział szwoleżerów z pułku O’Reilly z zadaniem zajęcia Telnic i Sokolnic. Miało to ułatwić następnego dnia rano przeprawę wojsk sprzymierzonych na zachodni brzeg Złotego Potoku.

W Telnicach stali strzelcy Padu, czyli włoska piechota lekka. Odparli oni pierwszy atak szwoleżerów, zresztą całkowicie zaskoczonych obecnością Francuzów. Na odgłos walki dowódca 3 Dywizji w korpusie Soulta gen. Legrand posłał do Telnic I batalion 3 pułku piechoty liniowej. Batalion ten dotarł do Telnic wkrótce po północy i zabezpieczył wioskę przed dalszymi próbami jej opanowania przez austriacką jazdę. Francuzi zajęli stanowiska nie tylko wzdłuż chałup - Telnice to długa ulicówka - ale również wysunęli się na przedpole, w kierunku wschodnim, aż pod dosyć stromy nasyp ziemny, wzdłuż którego biegła polna droga. Austriacka jazda miała spore kłopoty z pokonaniem tego nasypu. W ciemnościach nie było mowy o szarżowaniu pełnym kłusem. Konie można było w najlepszym wypadku ostrożnie sprowadzić za uzdę z owej stromizny i dopiero wówczas nacierać.

Ponieważ jednak około godziny 2 - już 2 grudnia - Kienmayer rzucił na Telnice kolejny oddział kawalerii, Legrand posłał tam II i III bataliony 3 pułku liniowego. W ten sposób w Telnicach znalazło się 1600 francuskich piechurów, a w Sokolnicach 300 piechurów i 500 kawalerzystów Margarona. Siły te zostały wzmocnione 6 lekkimi armatami polowymi.

Napoleon, powróciwszy przed północą do swego biwaku na wzgórzu Zuran, położył się spać w szałasie z desek, jaki sklecili mu naprędce saperzy gwardii. Warunki takiego biwakowania były ciężkie, temperatura spadła nocą do minus pięciu stopni. Nie było wprawdzie śniegu, ale wiał za to przejmujący do szpiku kości wiatr. W pobliżu szałasu rozniecono ognisko, przy którym grzali się dyżurni adiutanci. Nieco dalej podobne ogniska rozłożyli żołnierze pułków gwardyjskich oraz korpusów Soulta i Bernadotte’a.

Cesarz rozkazał, aby obudzono go skoro tylko „wydarzy się coś ważnego”. Kiedy więc po północy rozległy się strzały „gdzieś od południowej strony”, Berthier zdecydował się powiadomić o tym Napoleona. Cesarz posłał natychmiast kolejno dwu oficerów, aby zorientowali się na miejscu, o co chodzi. Niecierpliwy, że nie wracają, wysłał pół godziny później gen. Savary’ego, nakazując mu, by dotarł do gen. Legranda i dowiedział się dokładnie, w któ-rym miejscu doszło do potyczki z nieprzyjacielem. Informacje musiały być precyzyjne, bo właśnie one pozwalały przewidzieć, gdzie nastąpi - już za kilka godzin - główne uderzenie przeciwnika. Napoleon nie miał wątpliwości, że jest to próba nieprzyjaciela przedostania się na zachodni brzeg Złotego Potoku i zajęcia przepraw przez tę rzekę.

Mgła utrzymywała się tak gęsta, że nie było widać dalej niż na 10 metrów. Savary - aby nie zbłądzić i nie wpaść na posterunki nieprzyjacielskie - jechał więc konno wzdłuż linii własnych placówek, nakładając w ten sposób nieco drogi. Wnet jednak znalazł się na biwaku Legranda - dowódcy najdalej na południe wysuniętej dywizji. Od niego dowiedział się, że jazda austriacka

zaatakowała Telnice, ale została już odparta, a tamtejsze własne placówki wzmocnione 3 pułkiem liniowym.

Savary w kwadrans później był z powrotem na wzgórzu Zuran i zdał relację cesarzowi. Potwierdził jego przypuszczenia, że Austriacy chcą opanować przeprawy przez Złoty Potok po to, by wykorzystać je za kilka godzin. Wiadomość miała kapitalne znaczenie dla Napoleona. Dowodziła, że jego plan rozegrania batalii nie odpowiada nowej sytuacji.

• Zmiana francuskiego ugrupowania. O godzinie 3.00 Napoleon po dłuższej chwili zastanowienia, po

wymianie uwag z Soultem i oficerami sztabu zasiada do dyktowania sekretarzom rozkazów. Trzeba absolutnie zmienić plan batalii, trzeba wykorzystać niebywałą szansę, bo wiadomo już teraz, na kilka godzin przed walką, co zrobi przeciwnik.

Napoleon orientuje się więc, że nieprzyjaciel będzie próbował obejść jego prawe skrzydło szerokim łukiem przez Telnice i Sokolnice, przerzucając tam sporą część swoich sił z płaskowzgórza Prace i spod Starych Vinohradów. Dochodzi do wniosku, że w ten sposób przeciwnik popełni kardynalny błąd dzieląc swe wojska na dwie części. Jedna pozostanie na szosie ołomunieckiej na wprost Santonu. Druga będzie próbowała obejść Francuzów od południa.

Cesarz chce wobec tego wprowadzić własne wojska między te dwa nieprzyjacielskie ugrupowania i rozdzieliwszy je, uniemożliwić im tym samym wspieranie się w walce. Można to zrobić tylko w jeden sposób - opanowując płaskowzgórze Prace. Utrzymanie jego pozwoli na przecięcie w połowie wrogiej formacji. W dalszej fazie bitwy można będzie zepchnąć północne zgrupowanie przeciwnika ku Górom Morawskim, a południowe ku stawom Zaczan.

Napoleonowi wydawało się, że w północnej części płaskowzgórza Prace nie było nieprzyjacielskich ogni. Wysnuł stąd wniosek - jak się później okazało błędny - że znajdują się tam jedynie niewielkie siły rosyjskie, a być może nie ma ich wcale. Dlatego uznał, że nie trzeba pchać w tę stronę aż dwu dywizji z korpusu Soulta - wystarczy tylko dywizja Vandamme’a, podczas gdy pułki Saint-Hilaire’a mogą uderzyć bardziej na południe. W rezultacie tej błędnej oceny już niedługo okaże się, że francuskie uderzenie na płaskowzgórze Prace nie ma dostatecznej siły i że trzeba będzie kilkugodzinnej walki o utrzymanie tej pozycji. Cesarz po prostu nie zdał sobie sprawy, że kiedy w ciemnościach nocy i mgle obserwował płaskowzgórze, jeden z pagórków prze-słonił mu rosyjskie ognie biwakowe.

Nowe dyspozycje Napoleona wydane między godziną 3.00 a 4.00 przedstawiały się następująco. Dywizja Saint-Hilaire’a zamiast uderzać w drugim rzucie - za dywizją Vandamme’a - przez Jirzikowice, zaatakuje płaskowzgórze Prace bardziej ku południowi, poprzez wioskę Puntowice. Część dywizji Legranda zostaje przesunięta także ku południowi. Brygada gen. Levasseura - 18 i 75 pułki liniowe - zamiast obsadzać Puntowice, przejdzie na pozycje obronne przed Kobylnicami. Reszta tej dywizji śladem 3 pułku liniowego ma co prędzej pośpieszyć do Telnic i Sokolnic. Trzeba stanowczo wesprzeć tamtejszą słabą załogę, bo już za kilka godzin zwali się na te wioski główna siła uderzeniowa nieprzyjaciela.

Dwie uwagi nasuwają się przy tej okazji. Po pierwsze, Napoleon raz jeszcze udowodnił, że nie uważał nigdy swego planu batalii za ostateczny i zdolny był modyfikować go zależnie od okoliczności. W przeciwieństwie do niego szef sztabu sprzymierzonych, austriacki pułkownik Weirother, nie odstępował od raz przyjętych ustaleń i realizował swój akademicki plan tak, jakby Francuzi stali w miejscu, nie zmieniali swych zamiarów ani swych pozycji. Po drugie, właśnie tego ranka 2 grudnia sztab Wielkiej Armii, a zwłaszcza sekretarze i oficerowie ordynansowi raz jeszcze udowodnili swą najwyższą sprawność. To właśnie dzięki nim cesarz mógł tak krótko przed bitwą zmienić plan walki

25


i przesunąć znaczne masy wojska na nowe stanowiska.Specjalne zadania otrzymał teraz 3 Korpus Davouta. Niepełna

dywizja Legranda to za mało, aby skutecznie wesprzeć obrońców Telnic i Sokolnic oraz powstrzymać nacierających Rosjan i Austriaków. Dwaj oficerowie ordynansowi - jeden za drugim, wioząc dwa egzemplarze tego samego rozkazu - pośpieszyli około godziny 4 na szosę wiedeńską, by dopaść jak najszybciej dowódcę czołowej dywizji 3 Korpusu - gen. Frianta. Rozkaz dotarł do niego już o 4.30. Nakazywał on 3 Korpusowi, by w miasteczku Rajhrad zszedł z szosy Wiedeń - Brno i skierował się ukosem w prawo ku Telnicom i Sokolnicom.

O godzinie 6.00 wyszła z Rajhradu - jako pierwsza - brygada piechoty gen. Heudeleta, należąca do dywizji gen. Frianta. W skład tej brygady wchodził 108 pułk liniowy oraz kompanie woltyżerskie 15 pułku lekkiego. Reszta 15 pułku pozostała daleko w tyle, nie mogąc nadążyć za czołówką dywizji. Wraz z Heudeletem maszerował jednak 1 pułk dragonów z dywizji gen. Bourciera. Brygada została też wzmocniona dwiema armatami polowymi. Pół godziny później wyszła z Rajhradu reszta dywizji piechoty Frianta i reszta dywizji dragonów Bourciera.

Około godziny 5 Wielka Armia była już na nogach. W ciemnościach nocy - przecież to początek grudnia - pułki i dywizje zaczęły odchodzić spod wzgórza Zuran ku pozycjom wskazanym im przez cesarza. Obowiązywał wciąż surowy rozkaz zachowania ciszy i nieujawniania swej obecności. Już poprzedniego dnia odesłano na tyły wszystkie wozy taborowe, pozostawiając przy dywizjach tylko ambulanse sanitarne. Nie wolno było palić ognisk, bo wskazałyby nieprzyjacielowi, gdzie znajdują się Francuzi.

Jak już była mowa, Napoleon przez ostatnie kilka dni starał się stworzyć wrażenie, że jego wojska są nieliczne i zajmują tylko niewielką przestrzeń między wzgórzami Santon a Zuran, w pobliżu drogi ołomunieckiej. Teraz więc poszczególne dywizje szły na wyznaczone im stanowiska w ściśnionych kolumnach i zaraz po dotarciu na pozycje wyjściowe do ataku starały się ukryć w wąwozach bądź za skłonami wzgórz. Na szczęście dla Francuzów panowała gęsta mgła, która - jak to stwierdzono już w dniach poprzednich - powinna jeszcze utrzymać się przez kilka godzin w owych wąwozach i rozpadlinach. Ta właśnie mgła, zakaz palenia ogni i cisza, w jakiej zdołano przesunąć wojska na pozycje wyjściowe, pozwalały cesarzowi w pełni wykorzystać czynnik zaskoczenia.

O godzinie 7.00 - na rozkaz Napoleona - na wzgórzu Zuran stawili się dowódcy korpusów. Relacje naocznych świadków różnią się tu trochę. Niektórzy twierdzą, że cesarz przyjmował ich wszystkich razem, inni natomiast, że z każdym rozmawiał oddzielnie, zależnie od tego, kiedy zjawił się na jego biwaku. Istotne jest to, że owa odprawa pozwoliła Napoleonowi zapoznać marszałków z generalnym planem batalii, jaką zamierzał rozegrać już w najbliższych godzinach. Zakładał on - opierając się na informacjach od Legranda - że nieprzyjaciel będzie próbował obejść prawe skrzydło Wielkiej Armii. Kiedy już Rosjanie i Aust-riacy mocno zaangażują się w tym kierunku, centrum wojsk francuskich wykona uderzenie na płaskowzgórze Prace, aby w ten sposób przepołowić ugrupowanie przeciwnika. Każdy z marszałków otrzymał więc odpowiednie rozkazy w tym względzie. Lannes miał stać ze swym korpusem na szosie ołomunieckiej i związać prawe skrzydło nieprzyjaciela. Soult winien był wykonać w odpowiednim momencie atak na płaskowzgórze. Murat i Bernadotte, których wojska stały na razie w drugiej linii, mieli wesprzeć go w razie potrzeby. Davout z korpusem dopiero nadciągającym na pole bitwy winien był natomiast wesprzeć dywizję Legranda.

Tu warto zwrócić uwagę, że ta krótka odprawa odbyła się 2 grudnia rano, bezpośrednio przed bitwą, a nie poprzedniego dnia wieczorem. Wskazuje to, że cesarz nie był pewien ruchów wojsk nieprzyjaciela i dosłownie w ostatnim momencie zadecydował,

jaką przyjąć koncepcję rozegrania batalii.

• Francuzi przed bitwą2 grudnia wczesnym rankiem - między godziną 5.00 a 7.00 -

Wielka Armia zajęła wyznaczone pozycje. Wojska francuskie składały się z pięciu części, zresztą o nierównej sile, przy czym środek ciężkości znajdował się na lewym skrzydle i w centrum z wyraźnym osłabieniem skrzydła prawego. Mówiliśmy już, że celem Napoleona było wciągnięcie nieprzyjaciela w pułapkę i skłonienie go do uderzenia na prawe skrzydło wojsk francuskich - w kierunku drogi Brno-Wiedeń. Osłabienie tego skrzydła było właśnie jednym z elementów pułapki zastawionej na Rosjan i Austriaków.

Skrajne lewe skrzydło ugrupowania Wielkiej Armii stanowiła brygada lekkiej jazdy gen. Fauconneta, składająca się z 1 i 13 pułków strzelców konnych. Brygada ta, licząca łącznie 580 żołnierzy, zajęła pozycje na lewo od wzgórza Santon, w rejonie osady Posorice. Jej zadaniem było niedopuszczenie Rosjan do obejścia lewego skrzydła francuskiego. Francuzi mogli tu wykorzystać dogodne dla nich warunki terenowe, bo na lewo od wzgórza Santon - w odległości kilku kilometrów - zaczynały się już Góry Morawskie. Brygada Fauconneta wypełniała więc lukę między wzgórzem Santon a owymi górami. Mogłoby wydawać się, że tych 580 żołnierzy nie jest w stanie powstrzymać większych sił rosyjskich. Napoleon był jednak pewien, że nieprzyjaciel zaatakuje akurat z przeciwnego skrzydła, a więc, że brygada Fauconneta nie będzie mieć zbyt wiele roboty. Dalszy rozwój wydarzeń w pełni potwierdził to przypuszczenie.

Drugą część ugrupowania Wielkiej Armii stanowiło jej lewe skrzydło złożone z 5 Korpusu marszałka Lannesa. Korpus ten miał już zupełnie inny skład niż na początku kampanii. Obejmował on teraz dywizje piechoty gen. Sucheta (poprzednio w 4 Korpusie Soulta) i gen. Caffarelliego (poprzednio należącą do 3 Korpusu Davouta i dowodzoną do niedawna przez gen. Bissona).

Dywizja Sucheta stanęła na lewo od drogi Brno-Ołomuniec, na wysokości wzgórza Santon. Samo wzgórze zostało obsadzone przez 17 pułk piechoty lekkiej, który wysunął silne ubezpieczenie w kierunku nieprzyjaciela zajmując osadę Bosenice. Dywizja stanęła w dwu liniach: w pierwszej brygada gen. Valhuberta złożona z 40 i 34 pułków liniowych, a w drugiej brygada gen Claparede’a, czyli 88 i 64 pułki liniowe.

Na prawo od drogi Brno - Ołomuniec rozwinęła się w podobnym ugrupowaniu dywizja gen. Caffarelliego, sięgając aż po osadę Jirzikowice. W pierwszej linii brygada gen. Demonta, czyli 30 i 17 pułki liniowe, oraz 13 pułk lekki. W drugiej linii brygada gen. Epplera, czyli 61 i 51 pułki liniowe.

Trzecią część ugrupowania Wielkiej Armii tworzyło centrum, rozciągające się jednak w taki sposób, że zachodziło częściowo na lewe skrzydło. Centrum to tworzył 1 Korpus marszałka Bernadotte’a oraz kawaleria rezerwowa marszałka Murata.

Kawaleria Murata to trzy dywizje: lekkiej jazdy gen. Kellermanna, dragonów gen. Beaumonta (ponieważ chory pozostawał w Wiedniu, dowództwo sprawował gen. Boyer) i gen. Walthera, wreszcie ciężkiej jazdy gen. d’Hautpoula i gen. Nansouty’ego. Łącznie - pięć dywizji wszystkich rodzajów jazdy.

Dywizja lekkiej jazdy Kellermanna składała się z brygad gen. Treilharda (9 i 10 pułki huzarów) oraz gen. Milhauda (16 i 21 pułki strzelców konnych). Obie stanęły w kolumnach szwadronowych u stóp wzgórza Santon, w bezpośrednim sąsiedztwie drogi Brno-Ołomuniec, wysuwając się nieco przed piechotę. O ile do niedawna dywizja Kellermanna przydzielana była do korpusu Bernadotte’a, to na kilka godzin przed bitwą Napoleon zadecydował, że będzie wspierać korpus Lannesa.

Przed piechotą 5 Korpusu Lannesa - na prawo od drogi - znalazły się także dwie dalsze brygady lekkiej jazdy: gen. Picarda (4 i 2 pułki huzarów) oraz gen. van Mariziego (5 strzelców konnych i 5 huzarów).

26


Obok 5 Korpusu - osłonięte dywizją Kellermanna - stanęły natomiast w kolumnach szwadronowych dwie dywizje dragonów. Na lewym skrzydle brygady gen. Rogera (3, 6 i 10 pułki dragonów) oraz gen. Boussarda (11, 13 i 22 dragonów) tworzące dywizję gen. Walthera. Na prawym skrzydle natomiast brygady gen. Boyera (5, 8 i 9 pułki dragonów) oraz gen. Scalforta (12 i 16 dragonów) stanowiące dywizję gen. Beaumonta. Ta ostatnia dywizja znalazła się już naprzeciw Jirzikowic.

Ciężka jazda generałów d’Hautpoula i Nansouty’ego pozostawiona została w tyle, w drugiej linii. D’Hautpoul stanął za dywizją piechoty Sucheta, a Nonsouty za dywizją piechoty Caffarelliego.

Centrum to także 1 Korpus marszałka Bernadotte’a składający się z dywizji piechoty gen. Rivauda i gen. Droueta. Obie te dywizje zajęły stanowiska na prawo od drogi Brno-Ołomuniec w rejonie wzgórza Zuran, na którym znajdował się Napoleon. Tak więc tworzyły one już trzecią linię w ugrupowaniu wojsk francuskich - po lekkiej jeździe Kellermanna i dragonach Beaumonta i Walthera. Obie dywizje piechoty stanęły w kolumnach batalionowych. Na lewym skrzydle dywizja Rivauda, czyli brygady gen. Dumoulina (8 i 45 pułki liniowe) oraz gen. Pacthoda (jeden tylko 54 pułk liniowy). Na prawym skrzydle natomiast brygady gen. Werle (27 pułk lekki i 94 pułk liniowy) oraz gen. Frere (jeden tylko 95 pułk liniowy). Jak z tego widać, 1 Korpus był bardzo osłabiony i w rzeczywistości miał siłę zaledwie dywizji.

Czwarta część ugrupowania Wielkiej Armii to jej prawe skrzydło rozciągnięte od wioski Jirzikowice aż po Telnice, a więc obejmujące dwie trzecie całości frontu, jaki wojska napoleońskie zamierzały przeciwstawić Rosjanom i Austriakom. To prawe skrzydło tworzył przede wszystkim 4 Korpus marszałka Soulta, podzielony jednak na dwa zgrupowania.

Lewe zgrupowanie stanowiły dywizje piechoty gen. Vandamme’a - naprzeciw Jirzikowic - i gen. Saint-Hilaire’a - naprzeciw Puntowic. Zgrupowanie to swoim lewym skrzydłem przylegało do centrum Wielkiej Armii, czyli do 1 Korpusu Bernadotte’a i kawalerii rezerwowej Murata. Miało ono - w myśl założeń Napoleona - stać się główną siłą uderzeniową wojsk francuskich, przynajmniej w pierwszej fazie batalii.

Prawe zgrupowanie 4 Korpusu tworzyła dywizja piechoty gen. Legranda, która została przesunięta wyraźnie na południe i obsadziła wioski Telnice i Sokolnice nad Złotym Potokiem. Zadanie jej polegało na stawianiu oporu wojskom rosyjskim i austriackim, kiedy te będą starały się obejść Wielką Armię od południa, właśnie przez Telnice i Sokolnice. Dywizja Legranda została wzmocniona brygadą lekkiej jazdy gen. Margarona.

Do prawego skrzydła należy też zaliczyć kawalerię gwardii dowodzoną przez marszałka Bessièresa. Napoleon trzymał ją w rezerwie, w pobliżu wzgórza Zuran, na którym sam miał stanowisko. Dwa pułki, którymi dowodził Bessières - grenadierzy i strzelcy konni gwardii - znalazły się więc z tyłu, za piechotą Vandamme’a i Saint-Hilaire’a.

I wreszcie ostatnia część ugrupowania Wielkiej Armii - flankierzy prawego skrzydła. Rolę tę miał odegrać 3 Korpus marszałka Davouta pośpiesznie ściągnięty spod Wiednia. Korpus tylko częściowo mógł włączyć się do walki ze względu na znaczne oddalenie od pola rozpoczynającej się batalii. Na czas zdążyły tylko dywizja piechoty gen. Frianta i dywizja dragonów gen. Bourciera. Według pierwotnego założenia miały one spod Wiednia przybyć do miasteczka Rajhrad, leżącego na drodze do Brna. Już w marszu otrzymały rozkaz skręcenia ukosem na prawo i wsparcia dywizji gen. Legranda, na którą runęły masy wojsk rosyjskich i austriackich.

Warto jeszcze przypatrzyć się, jak liczne były poszczególne części ugrupowania Wielkiej Armii. Mówiliśmy już, że flankierzy lewego skrzydła - 580 strzelców konnych - odgrywali tylko rolę osłonową na lewo od wzgórza Santon. Lewe skrzydło, które

zajmowało pozycje po obu stronach szosy Brno-Ołomuniec i tworzył je 5 Korpus marszałka Lannesa, liczyło 14.760 żołnierzy. Jego zadaniem było przeciwstawienie się silnej awangardzie rosyjskiej Bagrationa i działanie przede wszystkim po osi owej szosy;

Centrum to 1 Korpus marszałka Barnadotte’a mający 11.281 żołnierzy oraz kawaleria rezerwowa Murata obliczona na 8.186 szabel. Łącznie więc ta część Wielkiej Armii składała się z 19.467 ludzi.

Prawe skrzydło, czyli 4 Korpus marszałka Soulta i kawaleria gwardii marszałka Bessièresa, liczyło 25.303 żołnierzy.

Wreszcie flankierzy prawego skrzydła, czyli część 3 Korpusu marszałka Davouta, to 9.335 ludzi.

Z zestawienia tego widać, że główne siły Wielkiej Armii rozmieszczone zostały w centrum jej ugrupowania. Stąd miały wyjść decydujące uderzenia przeciwko Rosjanom i Austriakom, podczas gdy zadaniem lewego skrzydła i flankierów prawego było powstrzymanie skrzydeł nieprzyjacielskich, związanie ich walką, tak aby nie mogły pośpieszyć z pomocą własnemu centrum.

• Sprzymierzeni przed bitwą1 grudnia wieczorem wojska sprzymierzonych przesunęły się

na płaskowzgórze Prace, zamierzając spędzić tam noc przed bitwą i zająć pozycje wyjściowe do ataku.

Awangarda pod rozkazami austriackiego generała Kienmayera, złożona głównie z kawalerii, rozłożyła się na południowych skłonach płaskowzgórza, na zachód od wioski Ujezd. Część jej nawiązała już kontakt bojowy z oddziałami 4 Korpusu Soulta, próbując opanować brody w Telnicach i Sokolnicach.

1 kolumna sprzymierzonych - były to pułki rosyjskie pod dowództwem gen. Dochturowa - stanęła obozem na południowo-wschodnim skłonie płaskowzgórza Prace. Nie była ona widoczna od strony Francuzów, bo jej ognie biwakowe przesłaniało to wzniesienie.

2 kolumna - także rosyjska - pod rozkazami gen. Langerona, stanęła na szczycie płaskowzgórza i to właśnie jej ogniska mogli obserwować żołnierze Margarona czuwający pod Sokolnicami.

3 kolumna - również rosyjska - dowodzona przez gen. Przybyszewskiego, zajęła centrum płaskowzgórza Prace.

Na północ od niej - także na wzniesieniu - stanęła 4 kolumna rosyjska gen. Miłoradowicza.

5 kolumna, dowodzona przez księcia Lichtensteina i złożona z pułków jazdy, znalazła się na północ od płaskowzgórza Prace, w pobliżu szosy ołomunieckiej.

W wiosce Krzenowice, na wschodnim skłonie wzgórza, rozłożyła się gwardia rosyjska. Tu również spędzili noc car Aleksander i cesarz Franciszek. Na szosie ołomunieckiej pozostała natomiast rosyjska awangarda pod dowództwem Bagrationa.

Około godziny 23 dowódcy kolumn otrzymali rozkaz stawienia się w Krzenowicach, gdzie zwołano naradę, na której Weirother miał przedstawić swój plan ataku w dniu następnym. Narada odbywała się w chacie, w której zatrzymał się Kutuzow. Popijając herbatę czekano na Bagrationa. Wreszcie pojawił się jego adiutant raportując, że dowódca rosyjskiej awangardy nie przyjedzie, gdyż „ma za daleko”, a poza tym zajęty jest rozmieszczaniem wojsk na szosie ołomunieckiej.

Narada zaczęła się o godzinie 1.00 - już 2 grudnia - w obecności cara Aleksandra i cesarza Franciszka. Kutuzow siedział w wygodnym fotelu, w rozpiętym płaszczu, z zamkniętymi oczyma, tak że nie bardzo było wiadomo - śpi czy śledzi to, co mówi Weirother.

Austriacki pułkownik proponował obejście prawego skrzydła wojsk francuskich pomiędzy wioskami Telnice a Sokolnice po to, by można było zaatakować je od południa i po przełamaniu oporu ścigać aż do Brna. Według tego planu awangarda Kienmayera powinna oczyścić przedpole między zachodnim stokiem płaskowzgórza Prace a Złotym Potokiem, następnie opanować

27


przeprawy na tej rzece i ustąpić miejsca kolumnom piechoty. Naj-wcześniej miała atakować 1 kolumna Dochturowa, próbując przeprawić się przez Złoty Potok w Telnicach. Kiedy już tego dokona, ma - po przejściu na zachodni brzeg - zatrzymać się, zwrócić frontem ku północy i czekać, aż wykonają swe zadania następne kolumny.

2 kolumna Langerona powinna przejść Złoty Potok między Telnicami a Sokolnicami, czyli o kilkaset metrów bardziej na południe. Po przeprawie przez rzekę i posunięciu się kilkaset metrów ku zachodowi miała zwrócić się na północ i wyrównać front z 1 kolumną. Obie miały czekać, aż wykona swe zadanie 3 kolumna Przybyszewskiego.

Kolumna ta - według Weirothera - uderzałaby na wioskę Sokolnice w rejonie tamtejszego pałacu, a więc najdalej na południe ze wszystkich wojsk sprzymierzonych. Po przejściu na zachodni brzeg Złotego Potoku winna była posunąć się około dwu kilometrów na zachód, następnie zwrócić się na północ i wyrównać front z 2 i 1 kolumnami. Dopiero wówczas wszystkie trzy kolumny miały uderzyć ku północy na wojska francuskie między Puntowicami a wzgórzem Turas. Kawaleria Kienmayera stanowiła osłonę lewego skrzydła tej nacierającej masy wojsk rosyjsko-austriackich.

W tym samym czasie awangarda Bagrationa zwiąże siły francuskie w rejonie wzgórza Santon. Kawaleria Lichtensteina i gwardia rosyjska - użyte jako rezerwa - będą rzucone do walki wówczas, gdy trzy pierwsze kolumny rozbiją już Francuzów. Działania rozpoczną się o godzinie 7. 00, ale sama walka zostanie podjęta nieco później.

Weirother mówił ze swadą, tryskała zeń energia i optymizm, widać było, że czuje się główną postacią, że to szczególnie ważny moment w jego życiu. Tłumaczył na wielkiej mapie okolic Brna - tak jak to czyni się w akademii wojskowej - co powinien zrobić każdy z dowódców kolumn. Najwidoczniej oczekiwał wyrazów uznania dla własnych pomysłów.

Langeron - francuski emigrant w rosyjskiej służbie, zresztą doskonały wojskowy - zapytał z odcieniem sceptycyzmu, „czy rzeczywiście wszystko będzie przebiegać dokładnie tak, jak to nam wyłożył pan pułkownik.” Weirother - pewien poparcia ze strony cara - odpowiedział mu wyniośle, że „nie ma żadnych powodów, by sądzić, że plan ten zawiedzie w czymkolwiek”.

Tylko Kutuzow zaprotestował i zgłosił poważne zastrzeżenia. Jego zdaniem, pozycja na płaskowzgórzu Prace, którą teraz zajmowali Rosjanie i Austriacy, miała wybitnie obronny charakter. Jak zawsze ostrożny, przestrzegał przed opuszczaniem tego płaskowzgórza, a więc przed rezygnacją z przewagi, jaką nad Francuzami daje im teren. Uważał, że lepiej będzie poczekać, aż Napoleon przejdzie do ataku i spróbuje zdobyć - w niedogodnej dla siebie sytuacji - Prace.

Weirother odrzekł na to, że „Napoleon gdyby chciał, to dawno zaatakowałby sprzymierzonych”, a więc jego bierność dowodzi, że „najwidoczniej boi się”. Zresztą - uspokajał zgromadzonych - Francuzi mają nie więcej niż 40 tysięcy żołnierzy. Według jego zapewnień zwycięstwo jest niewątpliwe, a to z racji liczebnej przewagi sprzymierzonych i - tu nie był zbyt skromny - „doskonałego planu działania”. Kutuzow nie dał się przekonać, ale musiał ustąpić, bowiem zarówno car Aleksander, jak i cesarz Franciszek przyznali rację Weirotherowi.

Narada zakończyła się około godziny 3. Dyspozycje Weirothera trzeba było teraz przetłumaczyć z niemieckiego na rosyjski. Zajmował się tym ppłk Toll, który zdołał zakończyć swą pracę dopiero około godziny 7. Zaledwie o 8.00 dowódcy kolumn otrzymali te dyspozycje, kiedy większość z nich zwinęła już obozowiska i zaczęła maszerować na pozycje wyjściowe. Ci dowódcy kolumn opierali się więc na własnych notatkach, na tym, co sami usłyszeli od Weirothera. Stąd pierwsze - bardzo poważne - komplikacje. Książę Lichtenstein - nie wiedzieć dlaczego - wyobraził sobie, że jego kawaleria powinna zająć stanowiska na

południowych skłonach płaskowzgórza Prace, podczas gdy w rze-czywistości wyznaczono jej skłon północny, oddalony o dobre 6 kilometrów. Pułki jazdy ruszyły więc jeszcze w ciemnościach ku osadzie Ujezd. Tu - zupełnie zdezorientowany - Lichtenstein dowiedział się od Langerona, że powinien od dawna znajdować się na stanowiskach w pobliżu szosy ołomunieckiej. Langeron chwycił nawet jego konia za uzdę i poprowadził kilka kroków we właściwym kierunku. To opóźnienie w zajęciu stanowisk wyjściowych do ataku sprawiło, że nie stało już czasu, by nakarmić konie.

FAZA PIERWSZA (7.00-8.30)

Weirother przewidywał, że atak sprzymierzonych rozpocznie się o 7.00, a więc na pół godziny przed wschodem słońca. Istotnie, awangarda Kienmayera dotarła o tej porze w pobliże Złotego Potoku, gdzie napotkała francuską piechotę lekką - głównie strzelców Padu i strzelców korsykańskich. Rozpoczęła się strzelanina, początkowo sporadyczna, potem coraz intensywniejsza. Francuscy piechurzy, wysunięci na przedpole, ukryci w zaroślach i pośród drzew nadrzecznych potrafili powstrzymać przez dobry kwadrans austriacką jazdę. Kienmayer, zdając sobie sprawę, że jest już spóźniony i że nie wykonał zadania, czyli nie oczyścił jeszcze przedpola, rzucił do akcji najpierw pułk huzarów Hesse-Homburg pod rozkazami gen. von Nostitza, a następnie dwa regimenty szeklerów, czyli węgierskiej piechoty pod komendą księcia Maurycego.

Awangarda Kienmayera - 5 batalionów i 14 szwadronów - to resztki dawnej armii Macka, które pozostawione w Ingolstadt umknęły kapitulacji w Ulm. Teraz oficerowie i żołnierze płoną żądzą pomszczenia tamtej hańby. Ich atak na Telnice i Sokolnice jest prowadzony energicznie, z pełnym poświęceniem. Warunki terenowe sprzyjają jednak Francuzom. Same wioski ukryte są za płaskowzgórzem do tego stopnia, że dachy parterowych domów widać dopiero z odległości 300 metrów. Utrudnia to bardzo orientację nacierającym batalionom i szwadronom, tym bardziej że utrzymuje się wciąż - zwłaszcza w dolinach i w korycie Złotego Potoku - gęsta mgła. Sprawia ona, że nie wiadomo też, ilu właściwie jest Francuzów i gdzie rozmieścili swe siły. W każdej chwili Austriacy oczekują armatniej salwy. Czyżby to było możliwe, że Francuzi nie mają tu artylerii?

Żołnierze Kienmayera przez długi czas walczą samotnie. Ich dowódca jest zaniepokojony, że nie nadchodzą kolumny piechoty Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego, które miały przecież wykonać główny atak na Telnice i Sokolnice. Kienmayer nie wie, że kilometr na wschód powstał zator spowodowany przez jazdę arcyksięcia Jana.

Mówiliśmy już, że austriacka kawaleria zupełnie straciła orientację i że zamiast na północnych stokach płaskowzgórza Prace znalazła się na południowych. Teraz Lichtenstein zawraca ją na właściwe miejsce, ale czyniąc tak musi przejść przed frontem aż trzech kolumn piechoty, powodując ich zatrzymanie. Lichtenstein prowadzi 82 szwadrony jazdy - w tym także ciężkiej, która nie może szybko przesuwać się po pokrytych grudą zagonach. Mija więc blisko godzina - jest już 8.00 - zanim wreszcie ten długi wąż jeźdźców znajdzie się w północnej części płaskowzgórza i rosyjska piechota może znowu ruszyć naprzód.

Kolumnami 1 i 2 - a także awangardą Kienmayera - dowodzi rosyjski generał Buxhöwden, zresztą Niemiec z pochodzenia, który swe wyniesienie do takiego stanowiska zawdzięcza nie tyle wątpliwym zasługom militarnym, co korzystnemu ożenkowi. Jest miernym dowódcą i już wkrótce jego brak inicjatywy i orientacji będzie miał dla sprzymierzonych fatalne skutki. Trzyma się on przy 1 kolumnie Dochturowa, której dowódca - przeciwnie - jest znakomitym generałem. Podobnie zresztą bardzo dobrym wojs-kowym jest Langeron, któremu podlega 2 kolumna.

W centrum ugrupowania sprzymierzonych wystąpiły także

28


opóźnienia. Kawaleria Lichtensteina dopiero około 8.30 zajęła wyznaczone jej stanowiska na północ od płaskowzgórza Prace. Kolumna 4 Kolowratha, przy której znajdowali się Kutuzow i car Aleksander, również zmuszona była czekać. Wszystko zależało przecież od lewego skrzydła, od tego, kiedy przekroczy ono Złoty Potok, dokona zwrotu ku północy i zepchnie Francuzów. Dopiero wówczas centrum sprzymierzonych miało podjąć działania ofensywne.

Czekając aż przejdzie kawaleria Lichtensteina Kutuzow rozkazał piechocie Miłoradowicza złożyć broń w kozły. Czynił tak nie tylko dlatego, że 4 kolumna nie mogła iść dalej. Nawet kiedy Lichtenstein zwolnił przedpole, stary generał nie poderwał swych pułków. Jako doświadczony wódz dostrzegł od razu, że zejście wojska z płasko wzgórza Prace w dolinę naraża armię sprzymierzonych na wielkie niebezpieczeństwo. Jakże łatwo Francuzi mogliby w takim wypadku uderzyć na wzniesienie i przepołowić armię rosyjsko-austriacką.

Do Kutuzowa podjechał car Aleksander. Rosyjski historyk Michajłowski-Danilewski przytacza dialog, jaki wywiązał się między nimi:

- Michale Iłłarionowiczu, dlaczego nie posuwasz się dalej?- Czekam, aż cała kolumna zbierze się.- Nie jesteśmy na Polu Marsowym ani na paradzie, aby czekać,

aż nadejdą wszystkie pułki.- Sire! Właśnie dlatego, że to nie parada, zatrzymałem się.

Zresztą jeśli Wasza Cesarska Mość rozkazuje...- Tak, rozkazuję!Chwilę później kolumna Kolowratha, a w jej składzie rosyjskie

pułki Miłoradowicza, zaczęła schodzić w dolinę.W tym momencie w niemałym stopniu rozstrzygnęły się losy

batalii. Kutuzow nie wyjaśnił carowi, na czym polegają jego obawy. Zapewne nie chciał otwarcie krytykować planu Weirothera, który zyskał aprobatę cara. Aleksander - bez żadnego doświadczenia bojowego - nie zorientował się, skąd grozi niebezpieczeństwo i spowodował zejście dużej części 4 kolumny w dolinę.

Tymczasem dowódca prawego skrzydła, gen. Bagration, przystąpił zgodnie z planem do akcji o godzinie 7.00. Posunął swe oddziały szosą ołomuniecką na zachód i zdobył nawet wioskę Bosenice bronioną przez niezbyt liczny oddział piechoty z korpusu Lannesa. Kiedy jednak poszedł dalej, znalazł się w zasięgu 18 dział dużego kalibru stojących na szczycie Santonu. Rosyjska awangarda została natychmiast zastopowana. I ona również czekała na wynik działań lewego skrzydła Buxhöwdena.

FAZA DRUGA (8.30-11.00)

• Walki o Telnice i Sokolnice. Ponieważ awangarda Kienmayera atakowała przede wszystkim

Telnice, leżące bardziej na południe, gen. Legrand tam właśnie skoncentrował większość piechoty. Uczynił tak zresztą i z tego powodu, że Telnice znajdują się na wschodnim brzegu Złotego Potoku, czyli że nie były bronione przez tę przeszkodę wodną.

Tymczasem chaos spowodowany przejściem kolumny Lichtensteina przed frontem piechoty sprzymierzonych doprowadził do tego, że jako pierwsza znalazła się na linii frontu 2 kolumna Langerona. Zaatakowała ona Sokolnice, choć miała nacierać kilkaset metrów na lewo, między tą wioską a Telnicami. Langeron, świadomy opóźnień i chcąc je nadrobić, uderzył od razu z wielką energią. W pierwszym rzucie poszedł do walki 8 regiment jegrów i kompania pionierów, która miała ułatwić przejście przez rzekę. W drugim rzucie szły natomiast doborowe pułki piechoty wyborgski, permski i kurski. Z pobliskiego wzgórza wspierało je 30 lekkich dział polowych.

Langeron napotkał w Sokolnicach tylko 300 strzelców Padu i niewielki oddział kawalerii. W ostatniej chwili gen. Merle - dosłownie biegiem - ściągnął spod Telnic 26 pułk piechoty

lekkiej, który rozwinął się na wolnej przestrzeni na zachód od Sokolnic. Francuzi mieli tu wszystkiego 1.800 ludzi przeciwko 8 tysiącom Rosjan.

Sokolnice znalazły się niespodziewanie w centrum tego fragmentu walki. Na prawo od nich - między Sokolnicami a Kobylnicami - dotarła do Złotego Potoku 3 kolumna Przybyszewskiego, na lewo natomiast - między Sokolnicami a Telnicami - 1 kolumna Dochturowa. Kawalerzyści i szeklerzy Kienmayera w dalszym ciągu walczyli o Telnice, choć teoretycznie powinni już wycofać się z walki. Chociaż więc w ataku sprzymierzonych nastąpiła godzinna zwłoka, za to rozwinęli oni cztery, a nie trzy kolumny i na szerszym froncie niż przewidywał plan Weirothera.

Przewaga sprzymierzonych była nie tylko wyraźna, ale wręcz druzgocąca. Dwie kompanie rosyjskich jegrów zdobywają pałac w Sokolnicach. Jednocześnie 3.000 żołnierzy Langerona odrzuca z głównej ulicy wioski 26 pułk piechoty lekkiej. Między Sokolnicami a Telnicami 8 pułk jegrów oraz pułki wyborgski i permski - łącznie 5.000 ludzi - obchodzą z lewa 26 pułk lekki. Pierwszy batalion tego pułku traci 100 ludzi wziętych w niewolę i 2 armaty polowe.

Około 9 pod Telnicami kolumna Dochturowa zastępuje Austriaków i Węgrów Kienmayera. Rosjan jest 14.000 - Francuzów zaledwie 1.200 z 3 pułku piechoty liniowej. Francuska obrona pęka na obu skrzydłach tej wioski. Piechurzy biegną do tyłu, starają się przeprawić na zachodni brzeg Złotego Potoku i tam zebrać na nowo. Obie wioski - Telnice i Sokolnice - są już w rękach sprzymierzonych. Tylko w kilku punktach, w nielicznych chałupach, bronią się jeszcze izolowane grupy napoleońskich piechurów.

Jest godzina 8.45, kiedy pojawiają się nagle pierwsi dragoni z dywizji kawalerii Bourciera, wysłani przodem jako czołówka korpusu Davouta. Na razie mogą tylko wykonać ostrzegawcze szarże, by zastopować najbardziej wysuniętych żołnierzy rosyjskich. To pozwala jednak piechocie Legranda zebrać się na otwartym polu, przyjść do siebie i podjąć kontratak.

Kilka minut za Bourcierem pojawia się czołówka brygady Heudeleta - zmieszane ze sobą w pośpiesznym marszu 15 pułk lekki i 108 liniowy. Generał wprowadza je na główną ulicę Telnic i brawurowym uderzeniem wyrzuca Rosjan z wioski. Francuzi odzyskują jednak Telnice zaledwie na kwadrans. Heudelet ma tylko 800 piechurów, reszta jego brygady dopiero nadciąga spiesznym marszem. Dwa szwadrony huzarów Hesse-Homburg wykonują energiczną szarżę i zmuszają raz jeszcze Francuzów do odwrotu. W tym momencie dochodzi do tragicznej pomyłki. Cofający się 108 pułk liniowy widzi nagle wyłaniające się z mgły sylwetki żołnierzy. W chwilę później zostaje ostrzelany silnym ogniem. Dopiero po chwili - są już zabici i ranni - wyjaśnia się, że to 26 pułk lekki wyparty z Sokolnic pomylił swoich towarzyszy broni z Rosjanami.

Żołnierze 108 pułku krzyczą, by zaprzestano ognia. Ci, którzy cofają się od strony Sokolnic, nie bardzo wierzą ich zapewnieniom, że są Francuzami. Kpt. Livadot wpada na pomysł, by unieść wysoko w górę pułkowego orła i naocznie udowodnić tym we mgle, że tu rzeczywiście są jeszcze Francuzi.

O godzinie 9.30 wzdłuż Złotego Potoku na dłuższą chwilę zapanował względny spokój. Sprzymierzeni, których oddziały zmieszały się ze sobą, próbują teraz zaprowadzić trochę porządku. Buxhöwden rozkazuje rosyjskim pułkom piechoty kijowskiemu, jarosławskiemu, włodzimierskiemu i nowoingermanlandzkiemu zająć pozycje do ataku na zachód od Ujezdu. Wejdą one do akcji, gdy przełamana zostanie ostatecznie francuska obrona i gdy już swobodnie można będzie przekroczyć Złoty Potok. Na razie w Telnicach oficerowie starają się zebrać wokół siebie rozproszonych żołnierzy Kienmayera i Dochturowa. Upo-rządkowane formacje są rozstawiane wzdłuż Złotego Potoku. Kolumny 2 i 3 wciąż czekają na wejście do akcji. Buxhöwden

29


ustala, że Dochturow będzie za chwilę atakował poprzez Telnice, Langeron poprzez Sokolnice, a Przybyszewski na północ od niego poprzez park pałacowy w Sokolnicach.

Tymczasem jednak o godzinie 10.00 nadciąga trzon dywizji Frianta. Piechurzy są zmęczeni do granic wytrzymałości. W ciągu ostatnich 48 godzin kazano im pokonać ponad 100 kilometrów. Na ostatnim postoju w Rajhradzie - na szosie z Wiednia do Brna - oficerowie kopniakami i przekleństwami zmuszali żołnierzy do powstania i dalszego marszu. Teraz jednak są gotowi do walki.

Ten trzon dywizji Frianta to brygada gen. Locheta - 48 i 111 pułki liniowe, razem 1200 ludzi. Brygada uderza na Sokolnice, zagarnia 6 armat, bierze 2 chorągwie i w zaciekłej walce na bagnety wyrzuca Rosjan na wschodni brzeg Złotego Potoku. Friant pozostawia 48 pułk w Sokolnicach i natychmiast zawraca w lewo. Ze 111 pułkiem próbuje odebrać Przybyszewskiemu pałac i park w Sokolnicach.

O godzinie 10.30 rozpoczyna się krwawy bój o Sokolnice. Ledwie 111 pułk ruszył na północ, kiedy spoza Złotego Potoku uderza kurski pułk piechoty. To Langeron - dowódca 2 kolumny sprzymierzonych - próbuje odzyskać Sokolnice i nawet udaje mu się to. 48 pułk piechoty francuskiej z najwyższym wysiłkiem utrzymuje się na południowym skraju wioski. Dowodzi nim bezpośrednio gen. Lochet - również doskonały dowódca.

Obie strony wprowadzają do walki wciąż nowe siły, starając się opanować zarówno Sokolnice, jak i pałac oraz park na północ od tej miejscowości. Friant posyła do boju 15 pułk lekki i 33 liniowy. Langeron i Przybyszewski natomiast - pułki kijowski, jarosławski i włodzimierski.

Około godziny 11 dowództwo przejmuje Davout. Ma on zaledwie 8.000 piechurów i 2.800 kawalerzystów przeciwko 35.000 sprzymierzonych. Na szczęście dla niego Rosjanie i Austriacy mogą wprowadzić do akcji tylko część swoich sił. Brak po prostu miejsca na rozwinięcie tak wielkich mas wojska, a zresztą przez Złoty Potok można przejść jedynie w kilku punktach. Te krwawe zmagania mają ogromne znaczenie dla Wielkiej Armii. Walcząc w stosunku 1:3 czy nawet 1:4 Davout wiąże nie tylko awangardę Kienmayera, ale także trzy kolumny: Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego. W ten sposób nie mogą one być użyte w boju na płaskowzgórzu Prace, który toczy się w tym samym czasie.

O godzinie 11.00 Francuzi trzymają się tylko na południowym skraju Sokolnic, gdzie wykrwawiony 48 pułk liniowy zabarykadował się w kilku domach. Austriacy i Rosjanie opanowali Telnice oraz pałac i park w Sokolnicach, ale nie mogą jeszcze swobodnie wyjść na równinę.

• Natarcie na płaskowzgórze Prace. Tymczasem w centrum pola bitwy Napoleon obserwuje ze

wzgórza Zuran to, co dzieje się o dwa kilometry od niego na rozległym płaskowzgórzu Prace. Mgła utrzymuje się w dolinie, za to samo wzniesienie jest już widoczne jak na dłoni. Widać wyraźnie, jak rosyjskie kolumny przesuwają się wolno z północy na południe, jak schodzą w dolinę Złotego Potoku, jak za chwilę podejmą walkę o Telnice i Sokolnice.

Jest godzina 8.45. Napoleonowi towarzyszy marszałek Soult, dowódca 4 Korpusu, który ma wykonać szczególnie ważne zadanie.

- Ile ci trzeba czasu, by wejść na wzgórze? - pyta cesarz, wskazując szczyt obsadzony jeszcze przez Rosjan.

- Dziesięć minut, sire!- To dobrze. Odczekaj jeszcze kwadrans, a wówczas będzie

właściwa pora.Punktualnie o godzinie 9.00 korpus Soulta rusza więc do ataku.

Składa się z dwu dywizji: dowodzona przez Vandamme’a jest po lewej, a Saint-Hilaire’a po prawej. Prawe skrzydło dywizji Saint-Hilaire’a ubezpieczają strzelcy korsykańscy oraz brygada Levasseura z dywizji Legranda (18 i 75 pułki liniowe). Lewe

skrzydło dywizji Vandamme’a osłaniają natomiast 24 pułk lekki i 4 liniowy, które mają utrzymać łączność z 5 Korpusem Lannesa.

W pierwszym rzucie idą: brygada Thiebaulta z dywizji Saint-Hilaire’a (10 lekki, 14 i 36 liniowe) oraz brygada Fereya z dywizji Vandamme’a (28, 46 i 57 liniowe). Drugi rzut to brygady Vare (43 i 55 liniowe) oraz Schinera (24 lekki i 4 liniowy). Łącznie Soult uderzył na płaskowzgórze 16 tysiącami żołnierzy.

Są to na razie zwarte, nawet ściśnione masy piechoty, ustawione w kolumnach batalionowych. Soult trzymał je głęboko w dolinie, w gęstej mgle, gdzie nie były widoczne dla nieprzyjaciela. Rzecz zdumiewająca, ale Rosjanie i Austriacy, mechanicznie wykonując plan Weirothera, zupełnie nie zabezpieczyli prawego skrzydła kolumn odchodzących na południe ku Telnicom i Sokolnicom. Nie chronił ich nawet najcieńszy łańcuch placówek lekkiej jazdy.

Francuzi już nie kryją się, choć nadal osłania ich jeszcze mgła. Dwustu doboszy idących przed frontem kolumn batalionowych bije teraz równy rytm kroku szturmowego. Nieprzyjaciel musi słyszeć ten odgłos werbli, ale wciąż jeszcze nie reaguje. Dopiero kiedy Francuzi wyłaniają się z mgły, kiedy widać ich w odległości zaledwie 800 metrów, Rosjanie rozpaczliwie starają się zmienić front kolumn i przyjąć to nagłe, zupełnie niespodziane uderzenie.

Atak Francuzów wyszedł spomiędzy wiosek Jirzikowice i Puntowice. Najpierw pokonali oni dolinę strumienia, a zaraz potem zaczęli wspinać się łagodnym zboczem płaskowzgórza, które ma dwa szczyty. Na lewo, na wysokości 298 metrów, leży miasteczko Stare Vinohrady. To cel dywizji Vandamme’a. Na prawo, na wysokości 324 metrów, leży miasteczko Prace. To cel dywizji Saint-Hilaire’a. Napoleońska piechota idzie równym krokiem, nie odpowiadając na salwy Rosjan. Oprócz odgłosów werbli dochodzi od tych kolumn rewolucyjna pieśń Le Reveil du Père Duchesne, dawno już nie śpiewana we francuskiej armii, bo o zbyt jakobińskim charakterze. Teraz jednak cesarz pozwala na wszystko, chce pobudzić swych żołnierzy do najwyższego wysiłku. Od tego uderzenia zależą przecież losy batalii. Jeśli uda się zepchnąć nieprzyjaciela z płaskowzgórza i utrzymać Prace, to armia sprzymierzonych zostanie przecięta na dwie części.

Francuski atak prowadzony jest następująco. Najpierw w długich tyralierach idą pułki piechoty lekkiej - po jednym przed każdą dywizją. Potem cztery kolumny pierwszych batalionów czterech regimentów piechoty liniowej. Po kilkudziesięciometrowej przerwie kolejne cztery kolumny. To drugie bataliony czterech regimentów, jakie liczy każda z dwu dywizji.

Dywizja Saint-Hilaire’a ma trochę łatwiejsze zadanie. Warunki terenowe sprzyjają jej o tyle, że nie ma przed nią głębokich rozpadlin. Dlatego też może wysunąć się nieco przed dywizję Vandamme’a. Dywizję Saint-Hilaire’a poprzedza 10 pułk piechoty lekkiej, prowadzony przez płk. Moranda. Jego zadaniem jest jak najszybciej dotrzeć na szczyt płaskowzgórza, nie zajmując się zupełnie miasteczkiem Prace. Żołnierze biegną więc jego uliczkami, nie zwracając uwagi na strzały Rosjan ukrytych w domach. Zaraz potem na miasteczko uderza trzon dywizji Saint-Hilaire’a. Vandamme ze swymi ludźmi postępuje z kil-kuminutowym opóźnieniem bardziej na lewo.

Uderzenie jest całkowitym zaskoczeniem dla Rosjan i Austriaków. Teoretycznie mają oni jeszcze wystarczające siły, aby utrzymać Prace. Z płaskowzgórza schodzi właśnie w kierunku południowym 4 kolumna Kolowratha, która miała uderzać przez Kobylnice. Czoło jej stanowią pułki piechoty nowgorodzki i apszeroński dowodzone przez płk. Monachtina oraz dragoni austriaccy z pułku arcyksięcia Jana. Kolumna jest oddalona od szczytu płaskowzgórza już o 800-900 metrów, a więc tyle samo, co lekka piechota Moranda. Tylko jeden z rosyjskich batalionów zawraca ku płaskowzgórzu i zaczyna biec na jego szczyt.

Na szczęście dla sprzymierzonych na płaskowzgórzu Prace znajduje się jeszcze ta część 4 kolumny, przy której znajdował się

30


Kutuzow. Przypomnijmy, że kiedy rano Lichtenstein przesuwał się z południa na północ ze swą kawalerią, zablokował tym samym marsz kolumn piechoty. W wyniku tego na płaskowzgórzu - bardziej na jego stokach niż na szczycie - znajdowało się jeszcze około 800 żołnierzy rosyjskich. Gdyby Napoleon poczekał z atakiem nie kwadrans, ale pół godziny, to wówczas i ta część kolumny Kolowratha zeszłaby w dolinę.

Kutuzow ma tyle tylko czasu, by wydać rozkaz „frontowania w prawo”. Długa kolumna marszowa zwraca się więc w prawo o 90 stopni, tworząc w ten sposób rozciągniętą linię o niewielkiej głębokości, poprzerywaną zresztą działami, wozami taborowymi, jaszczami. Zaskoczeni oficerowie nie są w stanie przygotować swych podwładnych na przyjęcie uderzenia. Wielu Rosjan i Austriaków nie rozumie zresztą, co się stało i co stanie się za chwilę.

Teraz Kutuzow wysuwa się ku przodowi, usiłuje własnym przykładem zachęcić do stawienia oporu. Zostaje draśnięty kulą w policzek, ocieka krwią. Car posyła mu swego osobistego lekarza Wyllie, ale generał odsyła go ze słowami: „Podziękuj pan cesarzowi i powiedz mu, że moja rana nie jest wcale groźna, ale że śmiertelne rany grożą nam z tej strony”. Tu wskazał na Francuzów wspinających się po stokach płaskowzgórza. Był to jakby gniewny wyrzut, że przed chwilą - co prawda niezbyt jasno - przestrzegał imperatora przed niebezpieczeństwem, ale ten zlekceważył to ostrzeżenie i oto nastąpiły tego skutki.

Uderzenie korpusu Soulta spycha Rosjan w dolinę, ku Austerlitz. Francuzi instalują się na płaskowzgórzu, oczyszczają miasteczka: Vandamme - Stare Vinohrady, Sa-int-Hilaire - Prace.

Kutuzow próbuje nadal organizować opór, ale jego głos tonie w ogólnym zgiełku. Mało kto go słucha, może dowodzić zaledwie kilkuset żołnierzami znajdującymi się w najbliższym sąsiedztwie. U jego stóp pada hrabia Tiesenhausen, zięć generała, a zarazem adiutant, śmiertelnie trafiony kulą karabinową. Kutuzow, zupełnie bezradny, wycofuje się na wschodni stok wzgórza. Car Aleksander, widząc, co się dzieje, wydaje rozkaz odwrotu po to, by w pewnej odległości od szczytu można było zreorganizować wojsko i podjąć kontratak. Zamęt jest tak wielki - to prawie panika - że na razie ta część wojska jest niezdolna do skutecznego uderzenia.

• Rosjanie i Austriacy próbują odzyskać płaskowzgórze. Jedyną zorganizowaną formacją znajdującą się na płasko-

wzgórzu jest brygada Kamińskiego, która stanowiła ariergardę kolumny Langerona. Dowódca brygady, widząc Francuzów biegnących ku szczytowi wzniesienia zatrzymał swych żołnierzy i natychmiast zawrócił ku miasteczku Prace. Nie było zresztą czasu na jakiekolwiek konsultacje z Langeronem. Ku tej brygadzie nadbiegł Kutuzow widząc w niej ostatni ratunek, ostatnią szansę odzyskania płaskowzgórza Prace. Teraz nakazuje Kamińskiemu uderzyć całą siłą na Francuzów i wyprzeć ich ze szczytu.

Ledwie pułki Saint-Hilaire’a opanowały miasteczko Prace, a już przyszło im przyjąć na siebie bardzo silny atak brygady Kamińskiego od południa. Niewiele później nastąpił też atak części kolumny Kolowratha ze wschodu. Składała się ona wprawdzie w dużej części z ozdrowieńców bądź rekrutów, którzy nie wąchali jeszcze prochu, ale dowódca jednej z brygad, gen. Jurczik, zresztą Czech z pochodzenia, okazał się doświadczonym i bojowym dowódcą. Kolumna Kolowratha uderzyła jednak w większym stopniu na miasteczko Stare Vinohrady niż na Prace, czyli że ucierała się przede wszystkim z dywizją Vandamme’a.

Dywizja Saint-Hilaire’a to w pierwszej fazie tej walki tylko trzy pułki piechoty: 10 lekki, 14 i 36 liniowe. Pozostałe oddziały nie dotarły jeszcze na szczyt wzniesienia. 10 pułk lekki odparł wprawdzie pierwsze uderzenie jednego z batalionów apszerońskiego pułku piechoty, ale zaraz ustąpił pod naporem pozostałych jego pododdziałów. Tu trzeba wyjaśnić, że 10 pułk walczył w szyku rozproszonym, a więc trudno mu było

powstrzymać napór zwartych kolumn rosyjskich. Saint-Hilaire posyła na pomoc 14 pułk liniowy, ale pierwszy jego batalion wpada w zasadzkę i ostrzelany przez nieprzyjaciela cofa się w popłochu.

Francuzi tracą kilkaset metrów terenu, z najwyższym trudem trzymają się jeszcze na szczycie. Saint-Hilaire, uważany wówczas za najdzielniejszego z generałów Wielkiej Armii, zastanawia się nawet, czy nie wycofać się z miasteczka Prace ku Puntowicom. Napór brygady Kamińskiego oraz Austriaków Kolowratha od wschodu jest bowiem bardzo silny. Sprzeciwia się temu stanowczo dowódca 10 pułku lekkiego płk Pouzet. Chwilę później podrywa swych żołnierzy do rozpaczliwego wysiłku i odrzuciwszy brygadę Kamińskiego odzyskuje 200 metrów terenu. W tym momencie z pomocą dywizji Saint-Hilaire’a przybywa 6 dział 12-funtowych. Jest to cała artyleria 4 Korpusu, którą dysponował Soult obserwujący z niepokojem zmagania na płaskowzgórzu. Marszałek wydaje płk. Fontenay rozkaz przeprowadzenia dział spod Puntowic na szczyt wzniesienia. Kiedy Fontenay jest już na miejscu, otrzymuje od gen. Thiebaulta - dowódcy tej brygady w dywizji Saint-Hilaire’a, która trzyma szczyt - rozkaz załadowania dział podwójnym ładunkiem kartaczy bądź też jednocześnie pełnymi kulami i kartaczami. Chodzi mu o to, by maksymalnie zwiększyć siłę ognia tej skąpej artylerii. Fontenay oponuje tłumacząc, że działa bardzo szybko ulegną zniszczeniu i że może nawet dojść do rozsadzenia lufy, co zawsze grozi śmiercią artylerzystom. Thiebault upiera się jednak przy swoim, domaga się, by kanonierzy „celowali na wysokość pasa, w sam środek nieprzyjacielskich kolumn”. Chce przy następnym ataku złamać psychicznie Rosjan, chce, aby ponieśli tak krwawe straty, że „odechce się im nowego ataku”.

Istotnie, chwilę później kolumny Kamińskiego znowu podchodzą pod szczyt płaskowzgórza. Oprócz pułków rżewskiego i fanagoryjskiego są dwa szwadrony dragonów sanktpetersburskich i setka kozaków z 3 pułku Isajewa. Sześć francuskich armat ukrytych jest na razie za ścianą piechoty. Ta rozstępuje się, kiedy Rosjanie są już blisko i wówczas pada salwa, powodując krwawe bruzdy w zwartych szeregach jegrów i grenadierów. Ten nowy atak rosyjski zostaje odparty, zmieszane kolumny odchodzą w popłochu w dolinę. Kutuzow, który do tej pory znajdował się przy kolumnie Kamińskiego, traci ostatecznie kontakt z carem Aleksandrem i wraz z częścią brygady Kamińskiego wycofuje się do Hostieradka. Nie odegra już żadnej roli w dalszej części batalii. Sprzymierzeni nie mają więc swego nominalnego wodza.

W tym momencie następuje przesilenie - Francuzi nabierają znowu ufności, są niemal pewni, że zdołają utrzymać się na płaskowzgórzu. Dochodzi jeszcze do gwałtownej wymiany zdań między Soultem a Thiebaultem. Obaj nie krępują się w słowach, mają wprawdzie powody do zadowolenia, ale marszałek nie bardzo może ścierpieć, że w tym krytycznym momencie to jeden z podwładnych - nawet nie dowódca dywizji, ale tylko brygady - okazał się bardziej zdeterminowany od niego. Armaty są wprawdzie nie do użytku, ale dywizja Saint-Hilaire’a jest uratowana. O godzinie 10.30 dociera zresztą brygada gen. Varé - 43 i 53 pułki piechoty liniowej - która wydatnie wspomaga teraz brygadę Thiebaulta.

Dywizja Vandamme’a nie miała - przynajmniej początkowo - takich trudności. Wnet po opanowaniu miasteczka Stare Vinohrady przyjęła pierwsze uderzenie części austriackiej kolumny Kolowratha, ale odparła je bez większych kłopotów. Na północny wschód od Starych Vinohradów weszła do akcji część rosyjskiej kolumny Miłoradowicza złożona z bardzo dobrych pułków piechoty, ale dowodzona przez miernego generała. Miłoradowicz - bardziej dworak niż wojskowy - świadomy, że obserwuje go car Aleksander, starał się przede wszystkim wykazać swą osobistą odwagę i poświęcenie, nie myśląc jednak o zorganizowaniu naprawdę skutecznego kontrataku. Dosiadając

31


rączego konia krwi angielskiej, pędził od jednego pułku do drugiego pośród świszczących kul, czym rzeczywiście stwarzał wrażenie jakby był najdzielniejszy ze wszystkich. Wprowadzał swe regimenty do walki kolejno, a nie jednocześnie, przez co, zanim jeszcze zbliżyły się do dywizji Vandamme’a, otrzymywały taki ogień francuskiej piechoty, iż po kilku minutach musiały cofać się w nieładzie.

Gen. Repniński próbuje utrzymać się na pozycji z pierwszym batalionem pułku nowgorodzkiego. Jest to ambicja bezsensowna, bo cóż może zrobić jeden batalion piechoty? Repniński pada ranny, trafiony trzema kulami, jego regiment natychmiast cofa się ku swoim. Podobnie postępuje gen. Berg dowodzący pułkiem małorosyjskim. I on również zostaje ranny, Francuzi biorą go w niewolę, a regiment odchodzi w popłochu na tyły.

• Lannes i Murat wiążą Bagrationa i Lichtensteina. Działania na lewym skrzydle Francuzów (prawym Rosjan) roz-

poczęły się później niż w centrum. Bagration, stojący na szosie ołomunieckiej, słyszał wprawdzie odgłosy walki gdzieś daleko na lewym skrzydle sprzymierzonych, a potem w centrum, ale nie orientował się zupełnie w sytuacji i nie otrzymał żadnych rozkazów ani od Kutuzowa, ani od Weirothera, ani od cara Aleksandra. Zniecierpliwiony próbował posuwać się naprzód prawą stroną szosy ołomunieckiej i zajął nawet - o czym była już mowa - wioskę Bosenice, ale niemal natychmiast, około godziny 9 został zatrzymany przez 5 Korpus Lannesa.

Na lewo od Bagrationa i szosy ołomunieckiej znajdowały się dwa duże zgrupowania wojsk sprzymierzonych. Była to jazda Lichtensteina oraz gwardia rosyjska pod rozkazami wielkiego księcia Konstantego. Obaj ci dowódcy - podobnie jak Bagration - od początku nie wiedzieli, co mają czynić i zdani byli wyłącznie na własne rozeznanie. Co więcej, nie przyszło im do głowy, by uzgodnić chociażby między sobą działania. Od razu też to, co działo się na prawym skrzydle sprzymierzonych, miało znamiona braku koordynacji, a nawet chaosu.

Wielki książę Konstanty wyruszył rano z częścią gwardii rosyjskiej z miasteczka Krzenowice i około godziny 8.30 znalazł się na wzniesieniu w pobliżu Blaziowic stanowiącym północny skraj rozległego płaskowzgórza Prace. Tu natychmiast zorientował się, że jest izolowany, że w sąsiedztwie nie ma żadnych większych jednostek własnych. Bagration stał wówczas na szosie ołomunieckiej i to wyraźnie w tyle, w pobliżu stacji pocztowej Posorice, dokąd nie dochodziły już pociski francuskiej baterii na wzgórzu Santon. Konstantego od Bagrationa dzieliło ponad 1500 metrów otwartego terenu, nie obsadzonego przez żadne wojsko.

Jeszcze dalej, bo 2 kilometry na lewo, w rejonie Starych Vinohradów znajdował się koniec 4 kolumny Kolowratha, która oddalała się zresztą na południe i już niknęła za horyzontem. Przed gwardią rosyjską rozwinęła się jazda Lichtensteina podzielona na dwie części. Pułki austriackie pod rozkazami księcia Hohenlohe zajęły pozycje tuż obok szosy ołomunieckiej, utrzymując kontakt z czołówką wojsk Bagrationa i osłaniając jej lewe skrzydło. Pułki rosyjskie pod rozkazami generałów Uwarowa, Essena II i Szepelewa, ale ogólną komendą samego Lichtensteina, stały nieco na lewo od księcia Hohenlohe, na północ od wioski Blaziowice.

Wielki książę Konstanty zorientował się od razu, że na jego gwardii spoczywa teraz zadanie wypełnienia rozległej luki między lewym skrzydłem armii sprzymierzonych a jej centrum. Jeśli wejdzie w nią francuska jazda, a potem piechota, to wówczas wojska rosyjsko-austriackie zostaną rozdzielone na dwie części, i Bagration będzie zagrożony od południa zepchnięciem w Góry Morawskie.

Widząc już linię wojsk francuskich rozciągającą się od Bosenic pod wzgórzem Santon aż po Stare Vinohrady, o które zaczęła właśnie bój dywizja Vandamme’a - Konstanty zdecydował się

wysunąć ku przodowi i pośpiesznie zająć Blaziowice leżące w samym środku rozległej równiny między płaskowzgórzem Prace a szosą ołomuniecką. Od utrzymania tej wioski zależało teraz, kto będzie kontrolować równinę, a więc, czy Francuzom uda się wbić klin między prawe skrzydło a centrum wojsk sprzymierzonych.

Konstanty posłał do Blaziowic batalion strzelców pieszych gwardii, a zaraz potem batalion siemionowskiego pułku piechoty i 3 działa. Reszta gwardii stanęła w trzech liniach na wschód od Blaziowic: w pierwszej pułki preobrażeński i siemionowski, w drugiej izmajłowski wraz z kompanią artylerii, trzecią tworzyli kirasjerzy i huzarzy gwardii. Wyraźnie z tyłu, w pobliżu Krzenowic, pozostały jeszcze w rezerwie pułki gwardyjskie jazdy: kawalergardzi, grenadierzy konni i kozacy.

Ledwie gwardia rosyjska zajęła Blaziowice, a już przed jej frontem, na całej linii między wzgórzem Santon a Jirzikowicami ruszyły masy wojsk francuskich. Był to korpus Lannesa i kawaleria Murata, a za nimi korpus Bernadotte’a. W tym momencie Kutuzow przysłał do Konstantego adiutanta z prośbą o pomoc dla 4 kolumny Kolowratha, rozpaczliwie próbującej utrzymać się na płaskowzgórzu Prace. Wielki książę świadomy, że sam zaraz znajdzie się w akcji, mógł posłać Kutuzowowi tylko jeden batalion pułku izmajłowskiego.

Wróćmy jednak do Francuzów. Lannes - w przeciwieństwie do Bagrationa - miał jasno sprecyzowane zadanie, które wykonywał z żelazną konsekwencją. Chodziło o to, by tak związać Bagrationa, aby ten nie mógł przyjść z pomocą pułkom walczącym o płaskowzgórze. Dalszy rozwój wydarzeń sprawił zresztą, że Lannes związał również sporą część jazdy Lichtensteina i rosyjską gwardię Konstantego.

Na prawo od Lannesa stała kawaleria rezerwowa Murata. Jej rola polegała na związaniu jazdy rosyjsko-austriackiej, aby nie mogła ona wykonać uderzenia na centrum wojsk francuskich, czyli dywizję Vandamme’a. Następnie, z chwilą gdy uda się już złamać Lichtensteina, Murat miał - wspólnie z Lannesem - uderzyć od południa na korpus Bagrationa i zepchnąć go w Góry Morawskie.

Lannes rozpoczął działania ofensywne nieco później niż Soult, wówczas kiedy Francuzi docierali już do szczytu płaskowzgórza Prace. Było to około godziny 9. Dywizje piechoty Sucheta i Caffarelliego ruszyły wolnym krokiem - niby na paradzie - przez równinę, jaka rozciągała się na prawo od szosy ołomunieckiej, a którą potem nazwano „równiną kawalerii”. Wraz z piechotą ruszyły pułki jazdy Murata, osłaniając Lannesa z prawa. Zareagował na to Lichtenstein, próbując własną jazdą zablokować marsz 5 Korpusu. Zareagował też Konstanty zajmując - o czym była już mowa - Blaziowice.

Kiedy piechota Lannesa dotarła na wysokość Blaziowic, została powitana ogniem artylerii gwardii rosyjskiej, a także lekkich działek wspomagających jazdę austriacką. Gen. Foucher de Careil, dowódca artylerii 5 Korpusu, skoncentrował ogień swoich armat na bateriach Bagrationa. Caffarelli natomiast wysunął ku przodowi własne działa i podjął ostrzał Blaziowic.

Artyleria rosyjska, zwłaszcza baterie Bagrationa, była liczniejsza od francuskiej i bardziej od niej zróżnicowana. Stąd Francuzi chwilowo zaprzestali dalszego marszu. Lichtenstein uznał, że jest to właściwy moment, by przejść do kontrataku. Wydzielił 10 szwadronów huzarów elizawietogradzkich pod rozkazami gen. Uwarowa, nakazując mu, by stanął koło oberży Hołubice i stąd osłaniał lewe skrzydło Bagrationa. Sam zaś zaczął przygotowywać się do uderzenia na Lannesa.

Uprzedził go jednak wielki książę Konstanty, kierując pułk ułanów cesarzewicza należący do gwardii ku dywizji Caffarelliego. Natarciem dowodził gen. Essen II. Nie czekał on, aż sformują się inne pułki jazdy, działał więc w osamotnieniu i zbyt pośpiesznie.

Dywizję Caffarelliego osłaniała teraz lekka jazda Kellermanna. Kellermann (syn marszałka) uznał, że nie ma szans na

32


powstrzymanie doborowego pułku ułanów, znacznie liczniejszego niż jego regimenty huzarów i strzelców konnych. Aby uniknąć rozbicia własnej dywizji, która cofając się mogłaby zmieszać francuskich piechurów i tym ułatwić Rosjanom złamanie ich szyku, rozkazał swym huzarom i strzelcom konnym wycofać się pośpiesznie na tyły. W ten sposób, mając odsłonięte przedpole, 51 i 61 pułki liniowe mogły przywitać ułanów intensywnym ogniem karabinowym z odległości zaledwie 25 metrów. Efekt takiej salwy był piorunujący. Doborowy pułk rosyjskiej gwardii poniósł krwawe straty, zmieszał się, rozsypał na boki i straciwszy czwartą część ludzi i koni odszedł w popłochu szosą ołomuniecką ku stanowiskom Bagrationa. Kilka plutonów ułanów przedostało się na tyły dywizji Caffarelliego. Trzeci szereg tej dywizji wykonał błyskawiczny zwrot w lewo i dosłownie rozstrzelał tych kilkudziesięciu nieszczęśliwych, którzy nie mieli już gdzie się schronić. Dowódca pułku, gen. Essen II, był śmiertelnie ranny, gen. Meller-Zakomelski został wzięty do niewoli przez trębacza Pincemaille z 5 pułku huzarów. Łączne straty ułanów cesarzewicza sięgały 500 ludzi.

Teraz do walki wchodzi jazda Lichtensteina. Uderzają dwa doświadczone pułki rosyjskie: huzarzy pawłogradzcy i dragoni twerscy. Tymczasem Kellermann wyprowadza swą dywizję lekkiej jazdy przed front piechoty Caffarelliego. Dochodzi do starcia rosyjskich huzarów i dragonów z 2, 4 i 5 pułkami francuskich huzarów oraz 5 pułkiem strzelców konnych. 4 pułk francuski jest otoczony, ponosi spore straty, a jego dowódca dostaje się do niewoli. Kellermann zbiera jednak trzy pozostałe pułki dywizji, uderza z boku na pawłogradzkich huzarów i twerskich dragonów, odrzuca ich na tyły. Wnet dochodzi do trzeciej szarży wykonanej przez dywizję lekkiej jazdy. Ściera się ona z 5 pułkiem rosyjskich jegrów.

W tym samym czasie - około godziny 10.30 - Lannes uderza na Blaziowice zajmowane do tej pory przez rosyjską gwardię pieszą. 13 pułk piechoty lekkiej wdziera się do wioski, bierze sporo jeńców, zmusza Rosjan do odwrotu. Natychmiast przychodzi mu z pomocą batalion 51 pułku liniowego, który zagarnia nowych jeńców. Kawaleria rosyjska próbuje uwolnić dwa bataliony gwardii trzymające się jeszcze na skraju Blaziowic. 17 i 61 pułki piechoty liniowej formują się w czworoboki i tak zabezpieczone przed groźnymi szarżami ostrzeliwują jazdę zadając jej dotkliwe straty. Ginie jednak płk Castex, dowódca 13 pułku lekkiego.

W tym momencie dochodzi do zdumiewającej pomyłki. Rosyjska kawaleria dopada grupy jeńców, których Francuzi zagarnęli w Blaziowicach. Bierze ich za nieprzyjaciół i rąbie szablami. To z kolei powoduje, że Murat znajdujący się w pobliżu sądzi, iż jazda w nie znanych mu mundurach to zapewne jakiś oddział kawalerii bawarskiej - sojuszników Francuzów. Rozkazuje więc przerwać ogień, aby „nie razić swoich”. Wykorzystują to Rosjanie, docierając niemalże do stanowiska dowodzenia Murata. Marszałek zmuszony jest sięgnąć po szablę, a towarzyszący mu oficerowie tworzą wokół niego mur z własnych ciał.

Walka nabiera intensywności. Blaziowice są kluczową pozycją w tej części pobojowiska. Zajęcie wioski przez Francuzów powoduje, że Bagration niemal traci łączność z centrum. Francuska piechota wychodząc z Blaziowic w kierunku wschodnim może teraz zwrócić się w lewo i zagrozić oddziałom Bagrationa na szosie ołomunieckiej.

Jazda francuska przechodzi do kontrataku. Najpierw uderza dywizja lekkiej kawalerii Kellermanna, a potem dragoni. Wywiązuje się zacięta, choć chaotyczna walka, w której żadna ze stron nie uzyskuje przewagi. W pewnym momencie dwie masy kawalerii odskakują od siebie, wycofując się nieco na tyły.

Teraz znowu czas na piechotę Lannesa. Obie jego dywizje posuwają się kilkaset metrów dalej na wschód, równolegle do szosy ołomunieckiej. Idą lewą stroną „równiny kawalerii”, zasłanej zresztą rannymi i zabitymi jeźdźcami i wierzchowcami. W tym momencie Lannes po raz pierwszy poważnie zagraża

Bagrationowi, że odetnie go od centrum sprzymierzonych.Bagration, przewidując taką możliwość, ustawił jednak 40 dział

na swoim lewym skrzydle. Teraz działa te, prowadząc z boku ogień na dywizję Caffarelliego, wytrącają z walki ponad 400 Francuzów w ciągu trzech minut. Jeden z pocisków armatnich obala cały rząd doboszy idących przed frontem dywizji. Lannes zmuszony jest zatrzymać się i wysunąć ku przodowi swoją artylerię.

Zaczyna się zaciekły, wyjątkowo intensywny pojedynek ogniowy między piechotą a artylerią francuską i rosyjską. Trwa on do godziny 10.30, kiedy to obie strony decydują się na podjęcie ataku.

Bagration raz jeszcze próbuje opanować wzgórze Santon, gdzie broni się 17 pułk piechoty liniowej. Poprzedniego dnia Napoleon skłonił tych żołnierzy do złożenia przysięgi, że raczej padną niż opuszczą szczyt wzgórza. Jest to bowiem kluczowa pozycja dla armii francuskiej. Jej upadek to zagrożenie dla całości wojsk napoleońskich. Mimo zaciekłych ataków piechoty i jazdy (tu kilkakrotnie szarżują huzarzy mariupolscy) Bagration nie jest w stanie posunąć się ani o metr.

Przypomnijmy, że w tym samym czasie Lannes uderzył na Blaziowice. 13 pułk piechoty lekkiej wziął je szturmem w walce na bagnety.

Upadek Blaziowic powoduje, że Bagration niemal traci łączność z rosyjskim centrum. Francuska piechota wychodząc z Blaziowic w kierunku wschodnim może i teraz zwrócić się w lewo i zagrozić oddziałom Bagrationa na szosie ołomunieckiej.

Lichtenstein usiłuje temu przeciwdziałać, rzucając przeciwko dywizji Caffarelliego 6.000 jazdy. Francuska piechota rozwinęła się w trzech liniach, co pozwala jej na prowadzenie intensywnego ognia karabinowego. W ogniu tym załamują się trzy kolejne szarże austriackich ułanów i huzarów. Lichtenstein organizuje jednak czwartą szarżę, wykorzystując ostatnie już rezerwy. Wspiera go tym razem około tysiąca kawalerzystów rosyjskich.

Kawaleria Murata znajduje się na prawo od dywizji Caffarelliego. Jest mniej liczna od rosyjsko-austriackiej, najwyżej 3.000 ludzi. Murat zdaje sobie jednak sprawę, że nadchodzi decydujący moment walki, że jeśli Austriacy i Rosjanie złamią opór piechoty, to mogą się odmienić losy batalii. Sięga więc także po ostatnie rezerwy, a mianowicie kirasjerów generałów d’Hautpoula i Nansouty’ego, którzy do tej pory szli za dywizją gen. Caffarelliego. Kirasjerzy obchodzą z prawej strony piechurów, rozwijają się do ataku i podejmują szarżę.

Jako pierwsi idą do akcji kirasjerzy. Rozrywają oni czołową linię jazdy przeciwnika zamierzając zepchnąć ją na drugą linię i w ten sposób zmieszać tamtą. Tą drugą linią dowodzi jednak książę Hohenlohe i gen. Uwarow - obaj doświadczeni dowódcy. Na ich rozkaz druga linia rozstępuje się, zmieszana jazda austriacka chroni się bezpiecznie na tyły, a tymczasem huzarzy elizawietgradzcy i dragoni czernichowscy wraz z kirasjerami lotaryńskimi (to pułk austriacki) stopują szarżę francuskich kirasjerów.

I znów dochodzi do gwałtownych zmagań, w których żadna ze stron nie uzyskuje przewagi. Przesądza jednak o wszystkim szarża kirasjerów Nansouty’ego - rosłych żołnierzy na wielkich koniach, które już samym swym ciężarem zdolne są obalić lżejszą jazdę nieprzyjaciela. Opór Austriaków i Rosjan jest złamany, jazda wycofuje się gwałtownie ku wschodowi. Lichtenstein, Hohenlohe i Uwarow umyślnie czynią to z wielkim pośpiechem, aby można było odskoczyć od Francuzów i kilkaset metrów dalej zebrać się i zorganizować na nowo. Istotnie, korzystając z osłony strumienia, który płynie tu z północy na południe, jazda austriacka i rosyjska częściowo znów zbiera się w zwarte formacje. Nansouty nie decyduje się zresztą na pościg i po wykonaniu zwycięskiej szarży chowa się ze swymi kirasjerami za dywizją Caffarelliego. Jedynie tylko 3 pułk kirasjerów zaangażował się zbyt daleko. Otoczony nagle z trzech stron przez austriacką jazdę poniósł spore

33


straty, zanim zdołał przebić się do swoich.Te zmagania kawalerii trwały kilkadziesiąt minut. Trzykrotnie

Austriacy i Rosjanie podejmowali szarże i trzy razy czynili to Francuzi. Wreszcie około godziny 11 Lichtenstein wycofał swe pułki. Jazda Murata była jednak tak wyczerpana, że chwilowo nie myślano o dalszym natarciu.

Teraz znowu zaczął działać korpus Lannesa. Dywizje Sucheta i Caffarelliego wolno posuwają się wzdłuż szosy ołomunieckiej. Zepchnięcie jazdy austriackiej i rosyjskiej umożliwia Lannesowi odcięcie Bagrationa od centrum wojsk sprzymierzonych. Bagration powoli ustępuje na wschód szosą ołomuniecką, ale co pewien czas jego artyleria - bardzo dobrze obsługiwana - strzela w kierunku dywizji Sucheta. Francuzi mają spore straty, pada między innymi śmiertelnie ranny dowódca jednej z brygad, gen. Valhubert. Pocisk armatni zdruzgotał mu nogę. Kiedy jednak kilku żołnierzy podbiegło doń, by unieść go na tyły, nie zgodził się, mówiąc, że „potrafi sam umierać, a nie warto wycofywać aż sześciu ludzi po to, by daremnie próbowali ratować jednego”.

FAZA TRZECIA (11.00-13.00)

Około godziny 11 zarysowała się nowa sytuacja na rozległym polu bitwy pod Austerlitz. Francuzi opanowali już płaskowzgórze Prace rozcinając wojska rosyjsko-austriackie na trzy części. Pierwszą z nich - praktycznie bez łączności z pozostałymi - stanowiło lewe skrzydło sprzymierzonych, czyli awangarda Kienmayera, 1 kolumna Dochturowa, 2 - Langerona, 3 - Przybyszewskiego i część 4 - Kolowratha.

Drugą tworzyło rozbite centrum rosyjsko-austriackie, czyli część 4 kolumny Kolowratha i część gwardii rosyjskiej. To zgrupowanie sprzymierzonych zostało zepchnięte na wschodnie zbocza płaskowzgórza i odchodziło już w kierunku Hostieradka oraz Austerlitz.

Wreszcie trzecia część - to prawe skrzydło sprzymierzonych, czyli awangarda Bagrationa, jazda Lichtensteina i część gwardii pod rozkazami Konstantego.

Specyfika tej nowej sytuacji polega na tym, że front walki nie przebiegał już linearnie - z północy na południe - ale kilkakrotnie załamywał się. Tak więc lewe skrzydło sprzymierzonych walczyło nie tylko wzdłuż Złotego Potoku z korpusem Davouta, ale również musiało stawiać opór frontem ku północy, a nawet ku północnemu wschodowi przeciwko dywizji Saint-Hilaire’a, która dominowała nad nim w rejonie miasteczka Prace.

Podobnie też prawe skrzydło sprzymierzonych stawiało czoło od zachodu korpusowi Lannesa w rejonie wzgórza Santon, ale również od południa innym oddziałom tegoż korpusu i jeździe Murata.

Dla Rosjan i Austriaków nadszedł moment ostatecznego wysiłku. Jeśli mieli jeszcze wygrać tę batalię, a przynajmniej zmniejszyć rozmiary porażki, to musieli odzyskać płaskowzgórze Prace. Przez dwie godziny - od 11.00 do 13.00 - decydujące zmagania będą rozgrywać się właśnie tutaj.

Narzucając sobie tak rozległy front - około 15 kilometrów od północnych stoków Santonu aż po Telnice - sprzymierzeni bardzo szybko wyczerpali swe rezerwy. W chwili gdy o godzinie 11.00 przystępowali do ostatecznej próby odebrania płaskowzgórza, mogli to uczynić jedynym już zgrupowaniem rezerwowym, jakie im pozostało. Była to piesza gwardia rosyjska i część kawalerii gwardii pod rozkazami wielkiego księcia Konstantego. Razem zaledwie 10 batalionów piechoty i 18 szwadronów jazdy. Tym-czasem Napoleon dysponował jeszcze nie tkniętym 1 Korpusem Bernadotte’a, dywizją grenadierów Oudinota (dowodzoną przez Duroca) i swoją gwardią. Łącznie miał więc 25.000 świeżych żołnierzy. Już w tym momencie jego zwycięstwo było przesądzone.

Około godziny 11.30 Konstanty podejmuje pierwszy atak gwardią na północną część płaskowzgórza Prace, a zwłaszcza

miasteczko Stare Vinohrady. Wysyła tam cztery bataliony najlepszych pułków armii rosyjskiej - siemionowskiego i preobrażeńskiego, które należą do gwardii od czasów Piotra Wielkiego. Są to bataliony liczniejsze od liniowych, a przy tym złożone z rosłych, niemal dwumetrowych żołnierzy, doświadczonych w boju i świetnie wyćwiczonych. Oba pułki maszerują w zwartych kolumnach nie zwracając uwagi na ogień francuskiej piechoty i same także nie strzelając. Konstanty nakazał bowiem, aby Stare Vinohrady wziąć „na bagnety”.

Na 300 metrów od Francuzów oba pułki zaczynają biec z bagnetami wysuniętymi do ataku. Za wcześnie padł ten rozkaz, bo teraz trzeba wspinać się po dosyć stromej pochyłości. Kiedy są już w bezpośrednim pobliżu Francuzów, większość atakujących z trudem łapie oddech. Wprawdzie udaje im się obalić pierwszy szereg 13 pułku lekkiego i 4 liniowego, ale następny trzyma się znakomicie. Wyszkoleni w ogniu salwowym Francuzi zadają preobrażeńcom i siemionowcom poważne straty. Gwardia zała-muje się, odchodzi na tyły, wycofuje się w stronę Krzenowic.

Do dywizji Vandamme’a dotarł już marszałek Soult. Na Prace zmierza zresztą także Napoleon ze swym sztabem. Cesarz uważa, że nadszedł czas, aby wykonać zwrot w prawo i uderzyć z płaskowzgórza ku południowi na lewe skrzydło sprzymierzonych. Vandamme, który odniósł dwie rany i siedzi teraz na przewróconym jaszczu amunicyjnym czekając, aż chirurg skończy go opatrywać, otrzymuje od cesarza rozkaz, by wraz ze swą dywizją ruszył w stronę miasteczka Prace.

W chwilę potem jednak do Vandamme’a przyskakuje jeden z adiutantów Soulta. Marszałek, obserwujący okolicę przez lunetę, dostrzegł podejrzany ruch od strony Krzenowic. Przestrzega teraz Vandamme’a, że to pewnie gwardia rosyjska podejmuje nową próbę zepchnięcia Francuzów z płaskowzgórza. Poleca więc generałowi, aby wydzielił jeden z batalionów, który będzie obserwować te nadchodzące rosyjskie oddziały, a jednocześnie tak ubezpieczać dywizję, aby rosyjski atak nie zaskoczył jej od tyłu.

Vandamme desygnuje do tego zadania batalion 4 pułku liniowego, który osłaniał go do tej pory z lewa. Zresztą pułk ten w dalszym ciągu znajduje się na lewo od dywizji Vandamme’a i ma najbliżej do nadchodzącej gwardii rosyjskiej. Vandamme przesyła odpowiedni rozkaz przez swego adiutanta, kpt. Vincenta, mjr. Bigarre, który sprawuje faktyczne dowództwo pułku. Nominalnym dowódcą jest bowiem Józef Bonaparte - brat cesarza - do tego stopnia nie nadający się do wojennego rzemiosła, że Napoleon kazał mu pozostać w Paryżu.

Bigarre z 1 batalionem swego pułku maszeruje w kierunku północno-wschodnim ku najbliższemu grzbietowi płaskowzgórza, który przesłania dalszy widok. Sam zresztą wraz z Vincentem wysuwa się ku przodowi. Ledwie staje na owym grzbiecie, natychmiast orientuje się, że nadciąga cała niemal kawaleria rosyjskiej gwardii. Konie są rozpędzone, idą pełnym galopem, za chwilę będą na szczycie wzniesienia i runą na batalion, który nie spodziewa się niczego. Bigarre i Vincent zawracają konie i pędzą co sił ku swoim. Jeszcze w tym pędzie wydają komendę, aby bata-lion formował czworobok. To jedyny sposób skutecznego przyjęcia tak gwałtownego ataku jazdy. Rosyjska kawaleria dociera do grzbietu wzgórza i tu nagle staje. Po chwili rozstępuje się na boki i wówczas zaczyna strzelać bateria rosyjskich dział. Strzały kartaczne są celne, jest sporo zabitych i rannych. Teraz następuje pierwsze uderzenie jazdy, które francuskim piechurom udaje się odeprzeć. Drugie rozpoczyna się jednak wówczas, kiedy żołnierze mjr. Bigarre ładują karabiny, a więc nie mogą prowadzić ognia salwowego. Rosyjscy kawalerzyści obalają Francuzów, roz-bijają ich czworobok, zawracają i raz jeszcze przejeżdżają po karkach piechurów. Od ich szabel ginie blisko 200 żołnierzy 4 pułku liniowego. Co gorsza, w ogólnym zamęcie pułk ten traci swego orła. To najwyższa hańba.

Z pomocą nadbiega 24 pułk piechoty lekkiej. Natychmiast uderza nań rosyjska jazda, częściowo miesza szyki. 7 oficerów

34


pada zabitych, 25 jest rannych. Resztki pułku zawracają spiesznie ku dywizji Vandamme’a. 24 pułk traci także swojego orła. Wprawdzie nie zabierają go Rosjanie, ale leży teraz na pobojowisku - wypadł z rąk poległego chorążego. Na szczęście nadbiega jeden z żołnierzy 4 pułku liniowego. Podnosi orła przekonany, że to znak jego własnego regimentu. Dopiero godzinę później żołnierze orientują się, że walczą pod godłem innego pułku. Są wściekli z racji tej pomyłki - z niechęcią przekazują orła 24 pułkowi, ale sami bezpowrotnie stracili swojego. Ów orzeł 4 pułku piechoty liniowej dostał się już w ręce Konstantego, który wywiezie go do Petersburga i tam ozdobi nim swoje łoże.

Napoleon z odległości około 1200 metrów - spod Puntowic - obserwuje przez lunetę zmagania dywizji Vandamme’a z gwardią. W chwili gdy dostrzega zamęt w szeregach francuskich decyduje się wesprzeć dywizję swoją gwardią. Na jego rozkaz Bessieres wydziela dwa szwadrony strzelców konnych i powierza je płk. Morlandowi. Nie jest to dobra metoda, bo owi szaserzy stanowią zbyt małą siłę, by przeważyć szalę zwycięstwa. Bessières zawsze jednak starał się oszczędzać żołnierzy i niechętnie angażował od razu całe pułki.

Morland cwałuje ze strzelcami konnymi ku rosyjskiej jeździe, ale drogę zagradza mu piechota pułku siemionowskiego. Szaserzy nie są w stanie przełamać czworoboków, zatrzymują się, a potem zaczynają cofać. Dwu żołnierzy podtrzymuje ociekającego krwią, śmiertelnie rannego Morlanda.

Teraz Bessières zdecydowany jest użyć znacznie większych sił. Uderza gen. Oerdener z trzema szwadronami grenadierów konnych, a w chwilę potem książę Borghese - cesarski szwagier - z dwoma świeżymi szwadronami strzelców konnych. Do przodu idzie też cała artyleria konna gwardii.

W tym samym momencie od strony Jirzikowic rusza na carską gwardię zwarta masa francuskiej piechoty. To marszałek Bernadotte, który do tej pory nie miał jeszcze okazji wziąć udziału w walce, sam, na własną rękę, bez rozkazu cesarza, rzuca do boju dywizję gen. Drouet d’Erlona. Są to trzy pułki liniowe, które już z daleka otwierają ogień salwowy, by zwrócić na siebie uwagę Rosjan i w ten sposób ułatwić zadanie własnej gwardii.

Gwardia carska to przede wszystkim pułk kawalergardów - potężni mężczyźni na ogromnych koniach, należący w większości do dobrej rosyjskiej szlachty. Ulubiony pułk „pięknych pań z Petersburga”. Kawalergardzi obalają końskim impetem kilka czworoboków piechoty Drouet d’Erlona. Żołnierze francuscy padają na ziemię, starają się rękami osłonić głowę, niejeden z nich rzeczywiście zdoła przetrwać to tratowanie końskich kopyt, ale wielu jest ciężko rannych, kontuzjowanych, a nawet zabitych. Kawalergardzi natykają się jednak teraz na grenadierów konnych Oerdenera, a więc pułk złożony z takich samych jak oni żołnierzy, na podobnie ciężkich koniach. Grenadierzy wytrzymują impet kawalergardów, zatrzymują ich i przez dobry kwadrans toczy się zaciekła, bezpardonowa walka na pałasze.

Napoleon z niepokojem przypatruje się tym zmaganiom. Wydaje mu się, że kawalergardzi złamią jego grenadierów. Rozkazuje więc Rappowi - jednemu z adiutantów - by wziął jeszcze dwa szwadrony strzelców konnych i szwadron mameluków. Rapp, pełen zapału, ledwie zdołał wydać rozkaz, by szwadrony ruszyły za nim, i już pocwałował w kierunku kawalergardów. Wysunął się kilkadziesiąt metrów przed własnych szaserów - był to najlepszy sposób zwrócenia na siebie uwagi cesarza i zyskania opinii bohatera. Mogło to jednak kosztować go utratę życia, bo nagle otoczyło go sześciu rosyjskich jeźdźców. Zorientowali się od razu, że to oficer z cesarskiego sztabu i chcą go wziąć w niewolę. Rapp jest już dwukrotnie ranny, już plamy krwi wystąpiły na jego mundurze, kiedy z opresji ratuje go kpt. Daumesnil, który nadbiegł z plutonem szaserów. Ten Daumesnil zdobędzie sobie w przyszłości znaczną sławę, kiedy to - straciwszy nogę pod Wagram - będzie komendantem zamku Vincennes pod Paryżem i nie podda go, „dopóki Austriacy nie

oddadzą mu nogi”.Atak strzelców konnych i mameluków w połączeniu z

uderzeniem dywizji Drouet d’Erlona przeważa ostatecznie szalę zwycięstwa na stronę Francuzów. 200 kawalergardów - w tym dowódca książę Repnin - dostaje się do niewoli i Rapp osobiście odprowadza go ku Napoleonowi. Cesarz jest zachwycony, zwraca Rosjaninowi jego szpadę. Rozkazuje, by korpus Bernadotte’a zajął szczyt płaskowzgórza Prace i zwolnił w ten sposób dywizję Vandamme’a do dalszych zadań. Chwilę później imperator sam zresztą wjeżdża ze sztabem na szczyt płaskowzgórza.

Jest to jeden z przełomowych momentów batalii. Teraz wiadomo już, że zwycięstwo przypadło Francuzom. Trzeba je jednak zamienić w pełny sukces. Rosyjskie centrum zostało złamane i wojska nieprzyjaciela - w tym także gwardia - odchodzą spiesznie w stronę Krzenowic, a zaraz potem na Austerlitz.

Napoleon stoi przed potrójnym wyborem. Czy ma ścigać Konstantego na wschód, w kierunku Austerlitz, i próbować zagarnąć także w niewolę cara Aleksandra, który z pewnością znajduje się gdzieś w tamtej stronie?

Czy dokonać zwrotu w lewo i uderzyć korpusem Bernadotte’a na północ, by wspólnie z korpusem Lannesa i kawalerią Murata odciąć Bagrationowi drogę odwrotu na Ołomuniec i zepchnąć go w bezdroża Gór Morawskich?

Czy wreszcie zwrócić się na południe i uderzyć na tyły całego lewego skrzydła sprzymierzonych, a więc straży przedniej Kienmayera i trzech kolumn rosyjsko-austriackich?

Napoleon wybiera ten ostatni wariant, rezygnując z pościgu za Aleksandrem i Konstantym i zostawiając Lannesowi oraz Muratowi zadanie rozprawienia się z Bagrationem.

Zanim jednak zajmiemy się tą nową fazą batalii, trzeba jeszcze przypomnieć, co działo się na lewym skrzydle sprzymierzonych (prawym Francuzów) od godziny 11.00, kiedy to dywizje Frianta i Bourciera wsparły rozpaczliwą obronę Legranda pod Telnicami i Sokolnicami.

O godzinie 11.00 sytuacja była zupełnie jasna - przynajmniej w ocenie Langerona, dowódcy 2 kolumny. Ów francuski emigrant w służbie rosyjskiej w lot zorientował się, jak śmiertelne niebezpieczeństwo zawisło nad lewym skrzydłem sprzymierzonych, kiedy korpus Soulta wdarł się na płaskowzgórze Prace. Dlatego właśnie - o czym była już mowa - zawrócił ariergardę swej kolumny i próbował zorganizować kontratak, aby zepchnąć Francuzów w dolinę.

W południe Langeron stracił ostatecznie nadzieję, że można będzie odzyskać Prace. Kutuzow wycofywał się już wówczas na wschód w stronę Hostieradka. Langeron pocwałował wobec tego do Buxhöwdena, który wciąż czekał na wschodnim brzegu Złotego Potoku, kiedy to wreszcie jego wojska przełamią opór Davouta i podejmą dalszy marsz, aby potem uderzyć na Francuzów od południa. Rzecz w tym jednak, że dywizje Frianta, Legranda i Bouciera stawiały tak zaciekły opór, iż Rosjanie i Austriacy absolutnie nie byli w stanie uzyskać przełamania. Co więcej, w południe Friant, zmobilizowawszy ostatnie rezerwy, zdołał odzyskać Sokolnice i zepchnąć Rosjan w kierunku pałacu i parku na północ od tej wsi.

Około godziny 12.30 Langeron dotarł do Buxhöwdena i usiłował przekonać go, iż najwyższa już pora, aby wycofać lewe skrzydło sprzymierzonych. Ten jednak zupełnie nie rozumiał powstałej sytuacji. Nie rozumiał dlatego, że był kompletnie pijany, a przy tym upierał się, że musi wykonać powierzoną mu część planu Weirothera, czyli przejść na zachodni brzeg Złotego Potoku, a następnie obejść Francuzów od południa.

Langeron stracił dobry kwadrans na tłumaczenie przełożonemu, że lada moment Francuzi odetną całe lewe skrzydło od zaplecza i wówczas przyjdzie chyba kapitulować. Buxhöwden upierał się przy swoim, tym bardziej że jego wojska wciąż trzymały się w Telnicach. Zgodził się na odwrót dopiero wówczas, gdy tuż przed godziną 13.00 przybył do niego adiutant Kutuzowa z formalnym

35


rozkazem wycofania. Rozkaz ten wydany był jeszcze o godzinie 10.00, bo już wtedy naczelny wódz przewidział, jakie muszą być skutki opanowania płaskowzgórza Prace przez Francuzów. Adiutant zmarnował jednak te trzy godziny i dotarł do Buxhöwdena dopiero teraz, choć przecież miał do pokonania nie więcej niż 3 kilometry.

FAZA CZWARTA (13.00-16.00)

• Zagłada lewego skrzydła sprzymierzonych. Kilka minut po godzinie 13.00 na południowym skraju

płaskowzgórza Prace zjechali się generałowie Saint-Hilaire i Vandamme, dowódcy dwu dywizji piechoty z korpusu Soulta. Stąd mogli zobaczyć niemal u swych stóp kłębiącą się masę ludzką, jakieś 15.000 żołnierzy z awangardy Kienmayera oraz kolumn Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego. Tylko częściowo była to masa uporządkowana. Widać już było wyraźnie, że panika zaczyna ogarniać Austriaków i Rosjan, że poszczególne pułki, a nawet bataliony i kompanie próbują na własną rękę - bez porządku - wydostać się z groźnej dla nich sytuacji. Sytuacja zaś była groźna dlatego, że cała ta wielka masa znalazła się jakby w wielkim trójkącie, którego dwa boki tworzyły już wojska francuskie, a tylko jeden bok był jeszcze nie obsadzony. To była ostatnia droga odwrotu, ostatnia szansa uniknięcia śmierci lub niewoli.

Widząc, jak od tej masy zdezorientowanych żołnierzy odrywają się poszczególne grupy zdążając na wschód lub południowy wschód, Saint-Hilaire i Vandammę uzgodnili pokrótce między sobą, co mają czynić ich dywizje. Nie było z nimi Soulta - dowódcy korpusu - nie było tu jeszcze Napoleona, który w tym momencie znajdował się w pobliżu Starych Vinohradów i dopiero zamierzał wykonać „zwrot w prawo” swoich dywizji.

Obaj generałowie ustalili, że Saint-Hilaire uderzy prostopadle do Złotego Potoku, gdzieś na wysokości Sokolnic, by w ten sposób zablokować Rosjanom możliwość ucieczki na północ i przyparłszy ich do rzeki zmusić do złożenia broni. Vandamme natomiast zdecydował się uderzać równolegle do Złotego Potoku, w kierunku miasteczka Ujezd. Gdyby udało mu się tam dotrzeć w ciągu najbliższych 30 minut, to można by wówczas zamknąć nieprzyjaciela w pułapce. Od południa jego szansę wycofania się - czy raczej ucieczki - znacznie ograniczały stawy Zaczan i Menin.

Pierwszy uderza Saint-Hilaire. Ma przed sobą 3 kolumnę Przybyszewskiego, która znajduje się na obu brzegach Złotego Potoku, na północ od Sokolnic. Na zachodnim brzegu strumienia walczą 7 pułk jegrów, pułki piechoty halicki, butyrski i narwski, które zamknęły się w otoczonej wysokim murem bażanciarni niby w jakiejś fortecy. Dowodzi nimi gen. Strick. Na wschodnim brzegu - wraz z Przybyszewskim - pozostały pułki azowski i podolski oraz jeden batalion pułku narwskiego. Tu komendę sprawuje gen. Wimpfen.

Od zachodu blokują Rosjan pułki z dywizji Frianta. Od wschodu naciska teraz dywizja Saint-Hilaire’a. Do akcji wchodzą zresztą także inne francuskie jednostki, które z płaskowzgórza Prace schodzą w kierunku południowo-zachodnim, kierując się na Sokolnice i bażanciarnię. Jest to dywizja Legranda, a także część 3 Dywizji Dragonów Beaumonta. W ten sposób przeciwko 7 tysiącom żołnierzy Przybyszewskiego zgromadziło się tu już dobre 12.000 Francuzów otaczających Rosjan coraz ściślejszym pierścieniem od zachodu, wschodu i północy.

Przybyszewski nie wie, co czynić dalej. Chciałby wycofać się na południe, ale obowiązuje przecież rozkaz walki o przeprawy na Złotym Potoku. Nie dotarły do niego dyspozycje Buxhöwdena, iż całe lewe skrzydło ma odejść na wschód. Przybyszewski wysyła więc adiutantów do naczelnego wodza i do Langerona z zapytaniem, „jak dalej postępować”. Ci oficerowie nie dotarli do Buxhöwdena, prawdopodobnie zostali zagarnięci przez Francuzów. Przybyszewski daremnie czekał na ich powrót, tracąc

cenny czas, a tym samym szansę wyprowadzenia choćby części wojska z pułapki.

Przybyszewskiemu towarzyszy gen. Wimpfen, Niemiec z pochodzenia, niegdyś oficer francuskiej armii królewskiej, potem emigrant, a teraz pozostający w rosyjskiej służbie. Uzyskuje on od dowódcy 3 kolumny zgodę na podjęcie próby przebicia się z jednym batalionem piechoty w kierunku Menina. Wimpfen liczy na to, że na zachodnim brzegu Złotego Potoku pierścień francuski nie jest tak zwarty i że można będzie przerwać się właśnie w stronę Menina, a stamtąd wydostać „na Węgry”. Ledwie jednak pokonał kilkaset metrów, kiedy dopadli go dragoni Beaumonta. Zrąbali część piechurów, pozostałych wzięli w niewolę. Samego generała zagarnął ppor. Sporanzi z 1 pułku dragonów. Ciężko ranny Wimpfen ociekał krwią. Resztki jego oddziałów poprowadził z powrotem do Sokolnic gen. Selechow.

Od kolumny Przybyszewskiego skupionej w bażanciarni odrywa się masa około 2.000 żołnierzy, faktycznie nie dowodzonych już przez oficerów. Nie jest to żaden zorganizowany atak, po prostu desperacka próba wydostania się z saku. Te 2.000 Rosjan, a za nimi jeszcze tysiąc, rzeczywiście wydostaje się z bażanciarni w kierunku zachodnim i biegnie w stronę wzgórza Turas, a więc także Brna. Jest to ucieczka rozpaczliwa, bez większego sensu, bo przecież prowadzi w głąb francuskich pozycji. Od razu też z północy uderza na nich część grenadierów Oudinota, którzy do tej pory nie mieli zbyt wielu okazji uczestniczenia w walce. Teraz - już w ostatniej fazie boju - chcą za wszelką cenę skrzyżować broń z wrogiem. W ciągu kwad-ransa zmuszają do kapitulacji te masy wojska. Dalsze pół godziny zabiera im jednak wyłapywanie Rosjan. Niektórzy z żołnierzy Przybyszewskiego przedostali się nawet pod Szlapanice. Byli zresztą i tacy - są to zupełnie pojedyncze wypadki - którym rzeczywiście udało się zbiec w kierunku zachodnim i ukryć w lasach.

Po kapitulacji tej podstawowej masy żołnierzy, Przybyszewskiemu zostało nie więcej niż 2.000 ludzi. Trzymał się on wciąż na wschodnim brzegu Złotego Potoku, na wysokości bażanciarni i zupełnie nie wiedział, co ma dalej czynić. Dwie próby wyjścia z saku okazały się daremne. Ta na Menin i ta na Szlapanice.

Wokół Przybyszewskiego zacieśnia się krąg francuskich żołnierzy. Teraz na wschodnim brzegu Złotego Potoku znajduje się również brygada gen. Locheta z dywizji Frianta. Lochet ma wielką ochotę osobiście wziąć do niewoli Przybyszewskiego. Zmierza już w jego stronę na czele batalionu 36 pułku liniowego. Batalion ten - z bagnetami na karabinach - przeciska się przez masę Rosjan, gotowych kapitulować. Kiedy jednak Lochet jest zaledwie 200 metrów od Przybyszewskiego, pojawia się nagle gen. Franceschi na czele 8 pułku huzarów. Ma ledwie 80 jeźdźców, ale nawet z taką garstką decyduje się uderzyć na wielokrotnie liczniejszych Rosjan. Traci 20 zabitych i drugie tyle rannych, ale przebija się do Przybyszewskiego. Wzywa go do oddania szpady, a ten - nie widząc już sensu stawiania dalszego oporu - posłusznie spełnia to. Wraz z nim kapitulują generałowie Strick i Selechow. Jest to koniec 3 kolumny. W samym pałacu w Sokolnicach zagarnięto jeszcze gen. Mullera, który ranny na początku bitwy czekał tam na ewakuację.

Gen. Lochet, który spóźnił się zaledwie kilka minut i któremu mimo wielkich zasług w dotychczasowej walce nie udało się wziąć do niewoli żadnego rosyjskiego generała, nigdy nie daruje Franceschiemu, że wyprzedził go dosłownie w ostatniej chwili.

3 kolumna Przybyszewskiego została już wprawdzie zlikwidowana, ale jej długotrwały i mimo wszystko dosyć twardy opór sprawił, że Francuzi musieli poświęcić na tę walkę dobrą godzinę, co pozwoliło z kolei Dochturowowi i Langeronowi zorganizować swój własny odwrót.

Tymczasem Vandamme dotarł na południowo-wschodni kraniec płaskowzgórza Prace, dominujący nad miasteczkiem

36


Ujezd. To miasteczko nabrało teraz strategicznego znaczenia, bo właśnie przez nie prowadziła droga z Telnic, którą szły na wschód oddziały rosyjskie i austriackie próbujące wydostać się z pułapki.

Vandamme miał jednak ze sobą tylko pięć batalionów piechoty, stanowczo za mało, aby odciąć sprzymierzonym drogę odwrotu. Jego pozostałe pułki dopiero nadchodziły do miasteczka Prace. Żołnierze byli wykończeni dotychczasową walką, głodni, a przy tym - mimo zwycięstwa - wyczerpani nerwowo. Stąd coraz większe opóźnienia w wykonywaniu rozkazów. Wielu z tych, którzy szli z Vandamm’em pokładło się na śniegu albo siadło na nim, nie mając siły rzucić się do nowego ataku.

Wśród skłębionej masy wojsk rosyjskich i austriackich wyraźnie widać było w pobliżu Telnic kilka czworoboków piechoty stojących jeszcze w karnym ordynku. To stare rosyjskie pułki: kijowski, jarosławski, włodzimierski i nowoingermanlandzki, należące głównie do 1 kolumny. Jej dowódca, gen. Dochturow - jeden z najlepszych w armii carskiej - nie upadł na duchu i teraz dosyć skutecznie organizował obronę. Zebrał on resztki kawalerii austriackiej Kienmayera, uporządkował do tego stopnia, że - pod rozkazami rosyjskiego generała Sieversa - zdolne były odeprzeć około godziny 14 atak francuskiej 3 Dywizji Dragonów Beaumonta. Inna sprawa, że owi żołnierze byli już solidnie zmęczeni kilkakrotnymi szarżami na północnym skraju płaskowzgórza Prace.

Co więcej, Dochturow skupił też w pobliżu Telnic 25 dział rosyjskich i ustawiwszy je w potężną baterię rozpoczął ostrzał południowego stoku płaskowzgórza, tam gdzie Vandamme przygotowywał się do zadania ostatecznego ciosu sprzymierzonym.

Langeron, wydatnie wspomagający Dochturowa, zdołał zebrać 8 pułk jegrów i pułk wyborgski, z którymi otworzył sobie drogę odwrotu. Musiał jednak pozostawić u stóp płaskowzgórza permski pułk piechoty, który wziął na siebie pierwsze uderzenie Francuzów i związał ich walką na dobre pół godziny. Pułk permski otoczony wnet ze wszystkich stron musiał kapitulować. Francuzi zagarnęli tu także 6 rosyjskich armat.

Dzięki tym działaniom część awangardy Kienmayera (m.in. cała jego artyleria) i 2 kolumny Langerona zdołała przemknąć się między Ujezdem a stawem Zaczan, wychodząc w ten sposób z potrzasku. Jeden z pierwszych wydostał się tędy Buxhöwden, który z chwilą kiedy przekroczył most na kanale łączącym Ujezd ze stawem, nie oglądał się już na nic, tylko pocwałował jak najdalej na wschód. Nie znalazł się też nikt, kto pomyślałby o roz-stawieniu ubezpieczeń w pobliżu mostu tak, aby Francuzi nie mogli przeciąć tej drogi odwrotu. Most załamał się, kiedy wjechało na niego pierwsze działo cofającej się artylerii. Przechodziła potem tędy już tylko piechota. Trzeba było wobec tego pozostawić w pobliżu mostu blisko 60 dział rosyjskich i austriackich.

Dowódca 2 kolumny, gen. Langeron, zostawił przed mostem konia i próbował uciekać dalej na piechotę. Wnet jednak wziął go do niewoli płk Dommanget, dowódca 8 regimentu dragonów.

Dochturow natomiast znalazł inną drogę odwrotu. Otóż między stawami Zaczan a Menin biegła grobla na tyle szeroka, że mogło tędy iść obok siebie po dwu żołnierzy, choć trudno było ewakuować tabory i artylerię. Wprawdzie odwrót przez ową groblę odbywał się powoli - powstały bardzo szybko zatory - niemniej jednak i w ten sposób spora część rosyjskiej piechoty i kawalerii mogła wydostać się z pułapki. Byli też tacy, którzy próbowali obejść od zachodu staw Menin, ale tu napotykali zaraz żołnierzy Frianta, którzy brali ich do niewoli.

Przewidujący Dochturow posłał groblą najpierw grupę kawalerii Kienmayera i kilka jako tako zdyscyplinowanych jeszcze batalionów piechoty pod rozkazami gen. von Nostitza z zadaniem obejścia stawu Zaczan od południa i zajęcia pozycji obronnej frontem do Ujezdu. W ten sposób zabezpieczał się przed możliwością odcięcia przez Francuzów tej drogi odwrotu przez

groblę. Do ostatka zresztą Francuzom nie przyszło do głowy, aby uczynić coś takiego.

Na południowo-wschodni skraj płaskowzgórza Prace, tam, gdzie znajduje się kapliczka Św. Antoniego, przybył około godziny 14.30 Napoleon w towarzystwie Soulta. Nie był zadowolony z działań 4 Korpusu w końcowej fazie zmagań, bo z pięciu batalionami dywizji Vandamme’a nie można było zamknąć przeciwnika w potrzasku. Jeszcze przed godziną 15.00 - kiedy już skapitulowała kolumna Przybyszewskiego - dotarła do Ujezdu reszta dywizji Vandamme’a. Zajęła ona miasteczko i dopiero wówczas została ostatecznie przecięta droga odwrotu.

Rosjanie i Austriacy prowadzący tędy działa i wozy taborowe próbowali przemknąć się jeszcze nad samym północno-wschodnim brzegiem stawu. Mimo mrozu błotnista ziemia była rozmiękła i bardzo szybko artyleria ugrzęzła wśród trzcin i zarośli. Artylerzyści świadomie zresztą wpakowali tam sporo dział, których nie było czasu zniszczyć czy chociażby zagwoździć.

Pozostała jednak jeszcze kolumna Dochturowa, a wokół niej spora masa rozbitków z oddziałów Kienmayera i Langerona. Dochturow powierza gen. Urusowowi dowództwo nad swoją ariergardą. Ma on za zadanie bronić dostępu do grobli między stawami Zaczan a Menin, na którą Dochturow wprowadza kolejne pułki. Z Urusowem zostaje też gen. Stutterheim, jeden z najlepszych dowódców austriackich, który walczył do tej pory w szeregach awangardy Kienmayera. Tę ariergardę tworzą przede wszystkim węgierscy huzarzy księcia Maurycego Lichtensteina oraz szwoleżerowie z pułku O’Reilly.

Podczas gdy Dochturow przesuwa się powoli groblą na południe - uda mu się wyprowadzić większość swoich pułków - Urusow próbuje organizować opór przy pomocy 5.000 zdezorientowanych i w dużym stopniu ogarniętych już paniką żołnierzy. Ci ludzie myślą nie tyle o związaniu Francuzów po to, by Dochturow mógł swobodnie oderwać się od pościgu. Ich pragnieniem jest wydostanie się z okrążenia, bo słusznie przewidują, że lada moment Napoleon zarządzi artyleryjski ostrzał. Istotnie, nadeszło już 6 armat artylerii gwardii, która pod osłoną 3 Dywizji Dragonów Beaumonta strzela teraz z bliskiej odległości. Wnet otwierają ogień inne francuskie baterie.

Wielka bateria rosyjska - ta, która do niedawna trzymała dywizję Vandamme’a w bezpiecznej odległości - przestała strzelać około godziny 16. Artylerzyści zaprzęgli działa i starają się wyprowadzić je wzdłuż północnego brzegu stawu Zaczan. Od razu zrezygnowali z cofania się groblą między stawami, bo jest ona za wąska, aby przeszły tędy działa. Nie wiedzą jednak jeszcze, że droga na Ujezd jest już przerwana nie tylko dlatego, że zawalił się tam most, ale również z tej racji, że dotarli do miasteczka Rosjanie. Kiedy orientują się, że nie sposób dalej maszerować, skręcają w prawo i sprowadzają armaty tuż nad brzeg stawu.

Od kilku dni na Morawach utrzymywała się mroźna pogoda, stawy pokryte były więc dosyć grubą warstwą lodu. Urusow waha się, czy można przejść po lodowej powłoce na drugi brzeg, który widnieje w odległości niemalże kilometra. Staw Zaczan ma bowiem aż 180 hektarów. Na lód wchodzi ostrożnie kilku piechurów i radośnie woła, że „chyba można będzie przejść”. Zaraz potem Urusow wydaje rozkaz, aby z największą ostrożnością wprowadzić jedno działo. Okazuje się, że lód trzyma, wobec czego zezwala, by zrobiono to samo z następnym. Artylerzyści śpieszą się, teraz na lodowej powłoce znajdują się niemal wszystkie zaprzęgi artyleryjskie. Niektóre działa są już w odległości 100, a nawet 200 metrów od brzegu.

To dodaje odwagi maruderom, którzy kłębią się na brzegu. I oni także wbiegają na lód. Czynią to nie tylko piechurzy, ale również kawalerzyści, między innymi dwa szwadrony sanktpetersburskich dragonów i kozacy Isajewa. Ci prowadzą swe wierzchowce za uzdy, bo na śliskim lodzie niebezpiecznie jest jechać konno. Urusow jest niezadowolony, stara się powstrzymać

37


dalszych żołnierzy. Pod ciężarem armat i setek ludzi lada chwila może prysnąć powłoka lodowa.

Rzeczywiście, słychać już pierwszy suchy trzask. Pęka lód, zaraz potem następuje kolejne pęknięcie. W ciągu kilku minut powłoka jest już tak popękana, lada moment musi zawalić się. Istotnie, coraz to nowi żołnierze pogrążają się w wodzie, na szczęście tylko po pas, a najwyżej po ramiona. Okazuje się, że woda w stawie Zaczan nie jest zbyt głęboka. To przecież tylko staw rybny, sztuczny zbiornik wody, przystosowany do jesiennego spuszczania dla odłowu karpi.

Żołnierze wprawdzie nie toną, ale skąpani w wodzie nie są zdolni do jakichkolwiek działań. Ci najbliżej brzegu wychodzą na ląd. Ci dalsi starają się także wydostać, rozgarniając rękami kawałki kry. Rzecz w tym jednak, że w wodzie pogrążyła się cała artyleria - kilkadziesiąt dział polowych. Gen. Stutterheim rozpaczliwie nawołuje, aby „odciąć konie”, bo inaczej same nie wydostaną się. Kilku żołnierzy, którzy nie stracili głowy, istotnie odcina uprząż i postronki. Niemniej jednak ponad sto koni idzie na dno - ciężar armat i wozów jest taki, że nie mogą same wydostać się.

Napoleon, który spod kaplicy Św. Antoniego obserwował próbę ucieczki przez staw Zaczan, wydał rozkaz, by artyleria gwardii otworzyła ogień. Chodziło mu nie tyle o likwidację żołnierzy, ile o zniszczenie lodowej powłoki, tak aby rosyjska artyleria nie mogła wydostać się z pułapki. Zależało mu bardzo na tego rodzaju trofeach, bo wiedział już, że na drugim krańcu bitewnego pola Lannes i Murat swym nieporadnym działaniem, pozbawieni cesarskich rozkazów, dopuścili, by Bagration wycofał się szosą ołomuniecką na wschód wraz z całą swą awangardą. W wyniku ognia artylerii gwardii lód załamał się jeszcze w kilkunastu miejscach. Ogień ten nie miał już jednak praktycznego znaczenia, bo i tak ta ostatnia droga ucieczki lewego skrzydła sprzymierzonych została przerwana, kiedy lód zaczął pękać pod ciężarem artylerii, koni i setek żołnierzy.

Dywizja Vandamme’a schodzi nad sam brzeg stawu. Tu bierze do niewoli ponad 3.000 Rosjan i Austriaków, a dalszych kilkuset ludzi wyławia zmoczonych i zziębniętych ze stawu. Rosjanie sami zresztą w wielu wypadkach wychodzą na ląd, pomagając sobie wzajemnie. Niektórzy z nich są ranni i teraz przemarznięci do szpiku kości nie mogą ogrzać się, bo nie ma tu ognisk, ryzykują zapalenie płuc i rychłą śmierć, zwłaszcza że niejeden z nich jest ranny bądź wyczerpany do cna długotrwałą walką.

• Odwrót centrum i prawego skrzydła sprzymierzonych. Zanim dokonał się los wojsk Buxhöwdena, rozpoczęło odwrót

centrum i prawe skrzydło sprzymierzonych.O godzinie 13.00, kiedy Francuzi ostatecznie opanowali

płaskowzgórze Prace, Napoleon rozkazał kawalerii Murata i korpusowi Lannesa wykonać zwrot w lewo, ku północy, aby zepchnąć Bagrationa z szosy ołomunieckiej w Góry Morawskie.

Bagration przewidywał jednak tego rodzaju manewr i już wcześniej - widząc daremność kontrataku gwardii rosyjskiej - wycofał się spod Bosenic na wschód, trzymając jeszcze kilka pułków w wioskach Kruh i Hołubiec Kiedy Francuzi rozpoczęli swój zwrot zaczepny, Bagration wydzielił z awangardy trzy pułki piechoty i pod rozkazami gen. Uwarowa rzucił je do kontrataku na lewe skrzydło manewrującego przeciwnika. Kontratak nie powiódł się i Uwarow został odrzucony z poważnymi stratami ku wioskom Kruh i Hołubice. Stracił zresztą przy tej okazji kilka dział artylerii konnej.

Zaczęła się teraz ponad godzinna walka o te wioski. Wprawdzie 6 pułk jegrów wycofał się z nich pod naporem Francuzów, ale Bagration posłał tam na wsparcie doborowy pułk archangielski pod komendą dzielnego gen. Kamieńskiego II. Stawiał on zaciekły opór kawalerii Murata, ale otoczony wnet ze wszystkich stron poniósł duże straty od ognia francuskiej artylerii. W ciągu godziny pułk stracił w zabitych, rannych i jeńcach aż 1600 żołnierzy. W

pewnej chwili pocisk armatni dosłownie przeszył na wylot konia, którego dosiadał generał. Kamiński II wyszedł wprawdzie cało z tej opresji, ale swój ratunek zawdzięczał tylko przytomności umysłu adiutanta Zakrewskiego, który wyciągnął go spod końskich zwłok, dał mu własnego wierzchowca i oszołomionego wyprowadził na tyły.

O godzinie 14.30 - widząc, że bitwa jest definitywnie przegrana - Bagration rozpoczął odwrót. Czynił to jak zwykle z wielkim spokojem i zimną krwią, dzięki czemu manewr Murata i Lannesa nie powiódł się. Niemal cała awangarda Bagrationa odeszła na wschód szosą ołomuniecką, a Francuzi zagarnęli zaledwie kilkaset jeńców, głównie zresztą rannych, których pozostawiono w Hołubicach.

Wkrótce po godzinie 13.00 rozpoczął się odwrót rozbitej na płaskowzgórzu Prace 4 kolumny Kolowratha. Straciła ona w zabitych i rannych generała, 6 oficerów wyższych, 19 oficerów niższych, 1.886 żołnierzy. Ponadto 5 oficerów i 470 żołnierzy dostało się do niewoli.

Kolumna wycofała się od razu do Wischau i pod wieczór zaczęła się reorganizować w wioskach Hagiedice i Herspice. Odwrót osłaniała jazda Lichtensteina. Aż do zapadnięcia ciemności pozostawała ona pod Krzenowicami, zresztą nie atakowana przez Francuzów.

Już wcześniej odszedł na wschód car Aleksander - w momencie, kiedy okazało się, że wielki książę Konstanty nie zdoła ze swą gwardią odzyskać płaskowzgórza Prace. Car w otoczeniu adiutantów, trzymając się oddziałów Miłoradowicza, czyli resztek kolumny Kolowratha, zawrócił na wschód i dotarł do Krzenowic, tam gdzie spędził noc przed bojem. Około godziny 16 wysłał kilku oficerów na poszukiwanie Kutuzowa, który znajdował się zaledwie o półtorej mili stąd w osadzie Wazan. Panowało takie przygnębienie, a wrażenie klęski było tak wielkie, iż spodziewano się, że lada chwila dotrze tu francuski pościg. Coraz to nowi oficerowie opuszczali Aleksandra, tak że w pewnym momencie został praktycznie sam - towarzyszyli mu jedynie adiutant Czerniszew, lekarz Wyllie i koniuszy Jaehne. Car nie orientował się zupełnie, gdzie znajdują się teraz jego wojska, które dywizje zdołały wycofać się, a które uległy zagładzie i jakie są rozmiary klęski. W desperacji szukał rady u swego lekarza, tak jakby ten znał się na wojennym rzemiośle.

Dopiero wieczorem nadeszła wiadomość, że cesarz Franciszek czeka na Aleksandra w wiosce Czeicz i że spodziewa się tam również Kutuzowa dla odbycia narady. Monarcha rosyjski był jednak tak wyczerpany fizycznie i psychicznie, że w drodze do Czeicz zatrzymał się w wiosce Urszice i tu w chłopskiej chacie legł bez sił na wiązce słomy. Dopiero po trzech godzinach snu mógł jechać dalej, przez co narada z cesarzem Franciszkiem odbyła się 3 grudnia rano.

Wiadomo już było wówczas w ogólnych zarysach, jakie są rozmiary klęski. Cała kolumna Przybyszewskiego dostała się do niewoli, podobnie jak przynajmniej połowa kolumn Dochturowa i Langerona. Oddziały Miłoradowicza, choć mocno przetrzebione, mogły jednak wycofać się przez Krzenowice i Austerlitz. Znacznie lepiej wyglądała sytuacja na prawym skrzydle, gdzie Bagration - zaraz po załamaniu się ataku rosyjskiej gwardii - umiejętnie wycofał się na wschód unikając w ten sposób oskrzydlającego manewru Lannesa i Murata. Teraz Bagration z niemal nie naruszoną awangardą minął już skrzyżowanie szosy ołomunieckiej z „drogą na Węgry” i posuwał się w kierunku północno-wschodnim na Ołomuniec.

Na naradzie w Urszicach postanowiono, że Rosjanie i Austriacy będą wycofywać się na wschód, a nie w kierunku Ołomuńca, jak prawdopodobnie sądzą Francuzi. Francuski pościg na szosie ołomunieckiej byłby z pewnością bardzo skuteczny, a sprzymierzeni nie byli na razie zdolni do przyjęcia nowej batalii.

Awangarda Bagrationa stanie się teraz ariergardą i będzie osłaniać odchodzące wojska rosyjskie. Odwrót musi jednak

38


odbywać się w maksymalnym pośpiechu, tak aby można było oderwać się od Francuzów. Aleksander przewidywał, że w ciągu dwu dni (3 i 4 grudnia) trzeba będzie przejść co najmniej 60 kilometrów. Należy pozostawić własnemu losowi rannych i maruderów. Niech zajmują się nimi Francuzi. Nie ma żadnych zapasów, wobec czego wojsko będzie żywić się „tym, co znajdziemy po drodze”. Aleksander ma wiele pretensji do Austriaków, zwłaszcza za „wspaniały plan Weirothera”. Teraz więc domaga się od cesarza Franciszka, aby resztki austriackiej kawalerii osłaniały odwrót sprzymierzonych. Ustalono też, że książę Lichtenstein - dowódca jazdy sprzymierzonych - wystąpi w charakterze dyplomaty i jak najspieszniej uda się na francuskie fortpoczty, by prosić o rozejm. Być może uda się w ten sposób zyskać na czasie i wprowadzić w błąd Napoleona, tak jak to udało się z Muratem pod Hollabrunn.

• Napoleon ocenia wyniki boju.Aż do zapadnięcia ciemności cesarz obserwował zagładę

lewego skrzydła sprzymierzonych spod kaplicy Św. Antoniego na południowym skraju płaskowzgórza Prace. Potem przez kilka godzin - do późnego wieczora - objeżdżał pole bitwy, by zorientować się w szczegółach, jakie są wyniki boju i możliwości dalszego działania.

Jako doświadczony wódz już z samego przebiegu walki i z pierwszych raportów podkomendnych wyciągnął właściwy wniosek, że bitwa zakończyła się wprawdzie zwycięstwem, ale okupionym ogromnym wysiłkiem fizycznym jego żołnierzy i niemałymi stratami własnymi. Co więcej, nie wykorzystano możliwości zadania nieprzyjacielowi dotkliwych ciosów i spowodowania jego całkowitej klęski.

W przeciwieństwie do prostych żołnierzy i oficerów, a nawet dowódców dywizji Napoleon był świadomy, że tylko na pewnych odcinkach rozległego pola bitwy wykorzystane zostały wszystkie szansę. Tak więc nie powiódł się zupełnie manewr Lannesa i Murata, którego celem miało być oskrzydlenie awangardy Bagrationa i zepchnięcie prawego skrzydła sprzymierzonych w Góry Morawskie. Teraz Bagration wycofywał się na wschód szosą ołomuniecką, prowadząc ze sobą artylerię i tabory. Tu Francuzi zagarnęli nie więcej niż tysiąc jeńców. Ta część armii rosyjskiej była więc w pełni zdolna do dalszej walki.

Nie udało się też rozbić rosyjskiej gwardii. Poniosła ona wprawdzie spore straty w walce o płaskowzgórze Prace, ale przecież nie została zniszczona. Po chwilowym zamęcie stare pułki siemionowski, preobrażeński i izmajłowski, jak też większość oddziałów jazdy znowu stały się sprawnymi jednostkami. Dowodzący nimi wielki książę Konstanty okazał się zupełnie niezłym wodzem i teraz wyprowadzał podległe sobie jednostki poza strefę działania Wielkiej Armii.

Nie udało się też Francuzom pochwycić cara Aleksandra ani cesarza Franciszka, którzy znajdowali się przy 4 kolumnie Kolowratha. Gdyby car wpadł w ręce żołnierzy napoleońskich, to wówczas rokowania pokojowe byłyby sprawą dziecinnie prostą. To samo zresztą odnosi się do cesarza Franciszka. Obaj władcy wycofywali się teraz pośpiesznie gdzieś na wschód - Napoleon nie wiedział dokładnie w jakim kierunku - i praktycznie nie groziło im już pochwycenie przez Francuzów.

Jedyny oczywisty sukces odniosła armia napoleońska na prawym skrzydle likwidując w dużym stopniu - choć nie całkowicie - lewe skrzydło sprzymierzonych. Tu liczba jeńców była znaczna, a przede wszystkim, co było największym sukcesem, zagarnięto wiele armat. Było więc czym pochwalić się i stworzyć wrażenie, że zwycięstwo jest oczywiste.

Niemniej jednak Napoleon miał też świadomość, że nawet na prawym skrzydle nie wykorzystano wszystkich szans. Wzięto do niewoli tylko dowódcę 2 kolumny gen. Langerona i 3 kolumny gen. Przybyszewskiego. Zdołali natomiast wydostać się zarówno dowódca całego lewego skrzydła sprzymierzonych Buxhöwden,

jak też 1 kolumny - Dochturow i awangardy - Kienmayer. Uniknęła niewoli większość żołnierzy austriackiej awangardy, 1 kolumny wojsk rosyjskich i znacznej części 2 kolumny. Ci z Rosjan, którzy zmuszeni byli złożyć broń, należeli w zdecydowanej większości do 3 kolumny Przybyszewskiego, a tylko w części do 2 - Langerona i 4 - Kolowratha.

Obserwując bój wokół stawu Zaczan Napoleon zorientował się od razu, że jego żołnierze są wyczerpani fizycznie ośmiogodzinną walką. Korpus Soulta, który miał wykonać zwrot zaczepny w prawo zamykając tym samym Rosjanom i Austriakom drogę odwrotu, spóźnił się z realizacją tego zadania, bo ze względu na wyczerpanie fizyczne tylko pięć batalionów z dywizji Vandamme’a stawiło się na czas na południowym krańcu płaskowzgórza Prace. Reszta tej dywizji, jak też dywizja Saint-Hilaire’ea nadeszły znacznie później, z godzinnym opóźnieniem, przez co większość sprzymierzonych z lewego skrzydła zdołała wydostać się z pułapki.

Napoleon zorientował się, że wykończona fizycznie jest dywizja Legranda, która cały dzień trzymała przecież Sokolnice i Telnice. Odnosiło się to także do dywizji Frianta z korpusu Davouta. Niepokoiło go, że dwie dalsze dywizje Davouta nie tylko nie zdążyły przybyć 2 grudnia rano na pole walki, ale nie dotarły tam nawet do wieczora.

Wyczerpana była także kawaleria. Zarówno dywizja dragonów Bouciera, walcząca na prawym skrzydle pod Sokolnicami i Telnicami, jak i kawaleria rezerwowa Murata, która musiała wykonać wiele szarż (w wypadku niektórych pułków chodziło tu nawet o 8 ataków w ciągu dnia) - były zmordowane fizycznie, a konie nie nadawały się chwilowo do żadnych działań.

Wprawdzie cesarz dysponował jeszcze czterema świeżymi dywizjami piechoty (dywizja Drouet d’Erlona i Rivauda z 1 Korpusu Bernadotte’a, grenadierzy Oudinota oraz gwardia piesza), ale ta część jego armii, która zaangażowana była w boju, wymagała absolutnego wypoczynku - przynajmniej przez najbliższe 24 godziny. Żołnierze nie jedli od ostatniego wieczora, bo trudno nazwać posiłkiem te parę łyków wódki, jakie dano im we wczesnych godzinach rannych. W wielu pułkach - co wielce charakterystyczne - żołnierze byli tak wycieńczeni i otępiali, że kładli się na śniegu, zapadali w głęboki sen, nie czekając nawet na rozniecenie ognia, nie mówiąc już o gorącym posiłku.

Tego wieczora, zaraz po bitwie, Napoleon dokonał również wstępnej oceny działań podległych mu marszałków i generałów. Z pewnością mógł być w pełni zadowolony z dwu dowódców: Soulta, który był prawdziwym bohaterem batalii, oraz Davouta. Soult wykonał przecież zwycięski atak na płaskowzgórze Prace, utrzymał się na nim, mimo silnych kontruderzeń rosyjskich i austriackich, a następnie - choć już ze znacznie mniejszym powodzeniem - doprowadził do likwidacji sporej części lewego skrzydła sprzymierzonych. Podobnie Davout wziął na siebie obronę linii Złotego Potoku i dzięki jego uporowi powstrzymane zostały kolumny Buxhöwdena. Ta wysoka ocena działań odnosiła się również do kilku dowódców dywizji, przede wszystkim zaś Vandamme’a, Saint-Hilaire’a, Legranda, Frianta, Bouciera.

Gorzej natomiast było z innymi marszałkami. Lannes, bez wątpienia jeden z najzdolniejszych w tym gronie, tym razem nie stanął na wysokości zadania i nie zdołał zepchnąć Bagrationa w Góry Morawskie. Napoleon czynił mu w następnych godzinach gorzkie wymówki, a obrażony Lannes - w dodatku zazdrosny o sławę Soulta - pogniewał się do tego stopnia na cesarza, że zostawił swój 5 Korpus i nie oglądając się na nic wyjechał do Wiednia, a zaraz potem do Paryża.

Podobnie też cesarz nie miał powodów, by być zadowolonym ze swego szwagra, Murata. Wprawdzie związał on na jakiś czas prawe skrzydło Rosjan i wykonał kilka zwycięskich ataków na rosyjską gwardię, czym wsparł wydatnie Soulta w walce o płaskowzgórze Prace, ale przecież pogubił się w drugiej części boju i nie tylko nie zepchnął Bagrationa w góry, ale jeszcze

39


pozwolił mu wycofać się bez większych strat.Jeśli chodzi o Bernadotte’a, to jego rola w bitwie była zupełnie

drugorzędna, bo przecież 1 Korpus nie został praktycznie wykorzystany w walce.

W tej pierwszej analizie przebiegu batalii Napoleon starał się odpowiedzieć sobie na podstawowe pytanie: czy żołnierz francuski wyszkolony przez niego w obozie pod Boulogne góruje nad żołnierzem rosyjskim?

Nie ulega wątpliwości, że francuska piechota i kawaleria miała wyraźną przewagę nad Austriakami, których pobiła już tyle razy w toku tej kampanii i którym zadała kolejny cios pod Austerlitz. Inaczej jednak wyglądała sprawa w porównaniu z Rosjanami. Wprawdzie na prawym skrzydle Francuzi odnieśli oczywisty sukces zmuszając do złożenia broni kolumnę Przybyszewskiego i zadając spore straty kolumnom Dochturowa i Langerona, ale w walce z Bagrationem czy gwardią ta przewaga jakościowa francuskiej piechoty i kawalerii nie była już tak wyraźna. Już sam fakt, że o płaskowzgórze Prace trzeba było walczyć przez kilka godzin, świadczył wymownie, że Rosjanie są bardzo groźnym przeciwnikiem.

Biorąc pod uwagę walory bojowe rosyjskich żołnierzy i oficerów Napoleon musiał dojść do wniosku, że zwycięstwo pod Austerlitz zawdzięcza w dużym stopniu - być może nawet był to czynnik decydujący - błędom popełnionym przez sprzymierzonych.

Przede wszystkim nie mieli oni jednolitego, konsekwentnie działającego dowództwa. Ich działania nie były skoordynowane, niektóre partie wojsk - na przykład Bagration - w ogóle nie wiedziały, co mają robić. Inne trzymały się ściśle otrzymanych przed bitwą dyspozycji, nie modyfikując ich, bo nie doszły do nich nowe rozkazy. Odnosi się to przede wszystkim do lewego skrzydła Buxhöwdena.

Jedyny ewidentny sukces - likwidacja znacznej części lewego skrzydła wojsk rosyjsko-austriackich - była rezultatem zupełnej nieprzydatności Buxhöwdena, który pijany już od godzin rannych niczego nie rozumiał i nie dostrzegł w porę zagrożenia, jakie stanowiło wdarcie się korpusu Soulta na płaskowzgórze Prace. Nie ulegało wątpliwości, że gdyby Buxhöwden zrobił to samo, co jego podkomendni Langeron i Kamiński, a więc wstrzymał dalszy atak na Sokolnice i Telnice, a zamiast tego uderzył od południa na Prace, to Francuzi musieliby wycofać się, a w najlepszym wypadku utrzymaliby się wprawdzie na wzgórzu, ale całe lewe skrzydło miałoby czas na bezpieczne wycofanie się znad Złotego Potoku. To, że udało się zmusić kolumnę Przybyszewskiego do kapitulacji, nie było wcale rezultatem samego - ofiarnego zresztą - działania korpusu Soulta i zaciekłej obrony Davouta. To upór Buxhöwdena, który nie chciał słyszeć o żadnej zmianie rozkazów, to załamanie dowództwa sprzymierzonych już od godziny 8.00, to zmarnowanie przez Przybyszewskiego szansy wycofania się spod Sokolnic, kiedy jeszcze droga na wschód stała otworem.

Reasumując, Napoleon musiał być świadomy, że bez kardynalnych błędów, jakie popełniło dowództwo sprzymierzonych (przede wszystkim fatalny plan Weirothera odsłaniający płaskowzgórze Prace, a potem bezsensowny upór Buxhöwdena) wyniki boju byłyby zupełnie inne. I tu właśnie zawierał się podstawowy - choć nie dla wszystkich dostrzegalny - wniosek, jaki należało wyciągnąć z owej batalii. Cesarz zdawał sobie sprawę, że jeśli przeciwnik nie będzie popełniać tak fundamentalnych błędów, jeśli zachowa większą ostrożność i rozwagę, to dysponuje - zwłaszcza Rosjanie - wystarczającymi siłami, aby stawić Francuzom skuteczny opór. Dlatego też mimo zwycięstwa pod Austerlitz dalsza wojna wcale nie przedstawiała się jako pasmo murowanych i łatwych sukcesów.

PO BITWIE

Tego wieczora 2 grudnia, bezpośrednio po zakończeniu batalii, Napoleon nie wiedział oczywiście, jakie są zamiary przeciwnika. Nie mając jeszcze żadnych raportów na ten temat, nie znając nawet kierunku, w którym wycofują się Rosjanie i Austriacy, musiał dokonać analizy sytuacji strategicznej z założeniem, że nieprzyjaciel zamierza nadal stawiać opór. Inaczej cesarz popełniałby kardynalny błąd lekceważenia wroga, a to - nawet w jego wypadku - mogłoby okazać się fatalne w skutkach.

Jakimi siłami dysponowali teraz sprzymierzeni? Armia rosyjska nie została rozbita i z pewnością awangarda Bagrationa mogła od razu - już 3 grudnia - wejść znowu do walki. Pod Austerlitz pułki Bagrationa zostały wykorzystane tylko w niewielkim stopniu i nie doznały poważniejszych strat. Trochę inaczej było z gwardią Konstantego, bo ta rzeczywiście uporczywie zmagała się z Fran-cuzami o płaskowzgórze Prace. Napoleon nie wątpił jednak, że gwardia rosyjska może - po kilkudniowym wypoczynku i reorganizacji - znowu znaleźć się w boju.

Chociaż więc car Aleksander wycofał się spod Austerlitz poważnie osłabiony i choć potrzebował czasu na uporządkowanie swych wojsk, to przecież sytuacja, w jakiej znajdował się, wcale nie wymagała przerwania walki i podjęcia rokowań pokojowych. Co więcej - to Napoleon wiedział od wziętych do niewoli rosyjskich oficerów - lada dzień należało spodziewać się przybycia do Ołomuńca świeżego korpusu Bennigsena. Tak więc nie później niż za dziesięć dni Aleksander mógł dysponować armią równie silną jak ta, którą miał rankiem 2 grudnia.

Inaczej wyglądała sprawa z Austriakami. Pod Austerlitz stanowili oni niewielką część sił sprzymierzonych, a teraz ponieśli spore straty na lewym skrzydle (awangarda Kienmayera) i w centrum (4 kolumna Kolowratha). Bez wątpienia morale wojsk austriackich zostało bardzo poważnie podkopane, bo przecież Austerlitz wydłużyło pasmo nieustannych porażek i klęsk. Spod Austerlitz wycofało się kilka tysięcy żołnierzy austriackich, których można było użyć w walce nie wcześniej niż za kilka tygodni. Cesarz Franciszek mógł jednak liczyć na stosunkowo świeży korpus arcyksięcia Karola, który znajdował się na wschód od Wiednia o kilka dni marszu. Mógł także ściągnąć korpus arcyksięcia Ferdynanda stojący do tej pory pod Igławą. Można było wreszcie w ciągu najbliższych dwu tygodni zebrać jeszcze kilkanaście tysięcy rekrutów - wprawdzie bez doświadczenia bojowego, ale stanowiących przecież pewną siłę bojową. Reasumując, o ile Rosjanie byliby zdolni do walki w ciągu dziesięciu dni i mogliby wystawić około 60.000 żołnierzy, to Austriacy musieliby mieć mniej więcej miesiąc, aby przeciwstawić Napoleonowi wystarczająco liczną i odtworzoną armię. Znajdowali się jednak na swoim terenie i mogli liczyć na wsparcie miejscowej ludności - zarówno Niemców, Czechów, jak i Węgrów.

W tej pierwszej analizie wyników boju i perspektyw dalszego działania Napoleon musiał też zastanawiać się, jakimi siłami dysponuje. Jest wielce charakterystyczne, że objeżdżając pole bitwy pytał się przede wszystkim o straty własne, a nie te, jakie poniósł nieprzyjaciel. Własne ubytki w szeregach oceniano wstępnie na 2.000 zabitych, 8.000 rannych i około tysiąca jeńców, bo mimo wszystko Rosjanie i Austriacy zagarnęli także trochę żołnierzy francuskich. Łącznie więc armia, którą w danym momencie dysponował cesarz, zmniejszyła się o ponad 10.000 ludzi.

Napoleon mógł ściągnąć w najbliższych dniach resztę korpusu Davouta (dwie dywizje piechoty) i prawdopodobnie dywizję bawarską z korpusu Bernadotte’a, która blokowała wojska

40


arcyksięcia Ferdynanda pod Igławą, gdyby ten zechciał połączyć się z główną armią austriacką. W praktyce te trzy dywizje wyczerpywały możliwości ściągnięcia posiłków. Jeśli Wielka Armia miała utrzymać swe komunikacje z Francją i nie dać się otoczyć, to musiała pozostawić wystarczająco silny garnizon w Wiedniu oraz korpusy blokujące nieprzyjaciela na granicy Węgier i w Tyrolu. Nie było więc mowy o dalszym marszu na wschód, bo taki marsz - mimo zwycięstwa pod Austerlitz - byłby po prostu awanturą.

O północy 2 grudnia Napoleon dotarł do stacji pocztowej w Posoricach na szosie ołomunieckiej. Postanowił tam właśnie spędzić noc w przekonaniu, że nieprzyjaciel - a przynajmniej znaczna jego część - wycofuje się w kierunku północno-wschodnim. Chwilowo nie wydawał żadnych dyspozycji - wojsko miało pozostać na pobojowisku i tu wypoczywać do rana. Cesarz uznał, że przez najbliższe kilka godzin nie będzie nic czynić, czekając na zebranie dokładniejszych informacji, które pozwolą mu zorientować się, jak naprawdę wygląda sytuacja.

Wnet po północy powiadomiono Napoleona, że na francuskich fortpocztach od strony Ołomuńca pojawił się książę Jan Lichtenstein - dowódca austriackiej kawalerii - i domaga się widzenia z cesarzem. Jak miał oświadczyć - celem tego spotkania byłoby zawarcie rozejmu. Wiadomość była ważna i mogła rzeczywiście oznaczać, że Austriacy, załamani rozmiarami przegranej, zdecydowali się naprawdę nawiązać rozmowy pokojowe. Jednocześnie jednak mógł to być taki sam wybieg, jak pod Hollabrunn, a więc próba wprowadzenia w błąd Francuzów po to, by wojska rosyjskie i austriackie mogły odskoczyć o kilka dni marszu i tam dokonać reorganizacji.

Stojąc przed takim wyborem - rzeczywistymi negocjacjami albo też zręcznym wybiegiem ze strony przeciwnika - Napoleon polecił „zatrzymać Lichtensteina do rana na fortpocztach”. W ten sposób zyskiwał trochę czasu, by lepiej zorientować się w sytuacji, a ponadto stwarzał wrażenie, że sam jest tak pewny wygrania wojny, iż wcale nie zależy mu na podpisywaniu rozejmu. Było to akurat odwrotne działanie niż te, jakie stosował Napoleon kilka dni wcześniej, gdy chodziło o skłonienie Rosjan i Austriaków do wydania mu bitwy.

O godzinie 4.00 Lichtenstein został wprowadzony do cesarskiej kwatery. Okazało się, że ma pełnomocnictwa cesarza Franciszka, który rzeczywiście prosi o wstrzymanie dalszych działań wojennych i zawarcie rozejmu. Ze słów księcia wynikało, że jeszcze późnym wieczorem 2 grudnia doszło do spotkania cara Aleksandra z cesarzem Franciszkiem i ustalono wówczas, iż Rosjanie wycofają się z Moraw na północ, wracając do siebie. Lichtenstein miał udać się do Napoleona prosząc o rozejm, po to, by armia carska mogła bezpiecznie opuścić państwo Habsburgów. W ten sposób cesarz Franciszek otrzymał pełną swobodę dalszego dyplomatycznego działania i mógł rozpocząć negocjacje pokojowe.

Napoleon nie był do końca przekonany, czy słowa Lichtensteina odpowiadają prawdzie. Nie chciał godzić się na rozejm, przeciwnie - domagał się spotkania z cesarzem Franciszkiem. Spotkanie takie potwierdziłoby, iż koalicja rosyjsko-austriacka została zerwana i że Austriacy są gotowi rozpocząć rozmowy pokojowe. Cesarz zaproponował, aby doszło ono do skutku 4 grudnia po południu na francuskich fortpocztach. Nie chciał stwarzać wrażenia, że ogromnie zależy mu na tym spotkaniu, dlatego odrzucił nawet propozycję, aby nastąpiło ono kilka godzin wcześniej.

Zaraz po odjeździe księcia Napoleon - teraz już niemal przekonany, że Austriacy zostali rzeczywiście opuszczeni przez Rosjan, a więc nie są w stanie stawiać dalszego oporu - wydał za pośrednictwem Berthiera całą serię dyspozycji nakazujących poszczególnym korpusom i dywizjom marsz na wschód. Chodziło mu o to, by przekonać Austriaków, że Francuzi są zdolni pójść jeszcze dalej i tylko szybka zgoda na rokowania pokojowe może

powstrzymać ich działania.Murat ze swą kawalerią miał iść na północny wschód szosą

ołomuniecką, za nim winien postępować Lannes z dywizjami Sucheta i Caffarelliego. 1 Korpus Bernadotte’a został skierowany drogą z Austerlitz do Goeding, a więc w kierunku południowo-wschodnim. W ten sposób siły francuskie rozchodziły się - z oczywistym zamiarem jak najszybszego ustalenia, w jakim to kierunku cofają się sprzymierzeni. Murat i Lannes nie powinni iść dalej jak do Wischau, a więc zaledwie kilka kilometrów. Podobnie Bernadotte miał zatrzymać się już w Zaroszicach.

Między te korpusy Napoleon wprowadził grenadierów Oudinota, kierując ich na miejscowość Rausznice. Na wschód posłano też kilkoma drogami polnymi dragonów i lekką jazdę.

Piechota - zwłaszcza ta, która biła się 2 grudnia - była jednak tak zmęczona, że nie mogła podjąć natychmiastowych działań. Davout poderwał dywizję Frianta dopiero o godzinie 21.00, czyli całą dobę po zakończeniu bitwy. 4 Korpus Soulta, szczególnie wyczerpany, mógł wyruszyć z pobojowiska dopiero 4 grudnia rano, a więc 36 godzin po zakończeniu batalii. Żołnierze musieli po prostu odetchnąć po takim wysiłku, zwłaszcza że na przykład dywizja Frianta odbyła przecież 1 grudnia długi marsz spod Wiednia. W rezultacie francuski pościg za sprzymierzonymi był mało energiczny, a to pozbawiło Napoleona w dużym stopniu owoców zwycięstwa, bo w ręce Francuzów nie wpadli już nowi jeńcy poza tymi, których zagarnięto na samym pobojowisku.

4 grudnia o świcie Napoleon opuścił pałac księcia Kaunitza w Austerlitz i w eskorcie gwardii pieszej i konnej, ubranej w paradne mundury, ruszył w kierunku Goeding. Zatrzymał się w miejscowości Spaleny Młyn około 15 kilometrów na południowy wschód od Austerlitz. Tu miało dojść do spotkania z cesarzem Franciszkiem.

Ponieważ młyn był zdewastowany przez wojsko i nie bardzo nadawał się do odbycia tak ważnej rozmowy, Napoleon zdecydował się spotkać z cesarzem Franciszkiem w pobliskim wyrobisku piasku. Było tu zacisznie, saperzy gwardii rozniecili wielkie ognisko, ułożyli też ze słomy rodzaj honorowego chodnika od tego ognia biwakowego do drogi, którą miał nadjechać Franciszek.

Cesarz Austrii spóźniał się, co zaczęło już denerwować, a potem nawet niepokoić Napoleona. Wreszcie o godzinie 14.30 nadjechał w eskorcie dywizjonu huzarów Kienmayera i dywizjonu ułanów Schwarzenberga. Gwardia francuska oddała honory. Napoleon podszedł do drzwi karety i przywitał się z władcą Austrii niemalże jak równy z równym. W każdym razie był uprzejmy, starał się stworzyć wrażenie, że gotów jest zawrzeć z nim sojusz, jeśli tylko zaakceptuje on - stosunkowo umiarkowane - żądania pokojowe.

Rozmowa odbywała się na stojąco, w cztery oczy, wprost na drodze. Napoleon oddalił Berthiera i grzecznie, lecz stanowczo nakazał księciu Lichtensteinowi, aby także odszedł na bok. Dokładna treść rozmowy nie jest znana, francuscy generałowie słyszeli tylko niektóre słowa w rodzaju: „Anglicy to handlarze mięsem armatnim”, jakie miał wypowiedzieć Franciszek. Tak przynajmniej utrzymywał sam Napoleon, który zacytował je w 31 biuletynie Wielkiej Armii, bez wątpienia po to, aby wywołać wrażenie w Londynie, że Austria opuszcza już Anglię.

Mniej więcej po godzinie obaj władcy pożegnali się. Napoleon wrócił do grupy, w której znajdowali się Berthier, Bessieres, Soult, Bernadotte i Caulaincourt. „Panowie, wracamy do Paryża. Pokój już zawarty”.

Rozmowy pokojowe były prowadzone w Bratysławie, nazywanej wówczas Preszburgiem. Francję reprezentował minister spraw zagranicznych Talleyrand, Austrię natomiast książę Jan Lichtenstein oraz gen. Gyulay. Na mocy traktatu preszburskiego, podpisanego 26 grudnia, Austria oddawała Francji Wenecję, Istrię i Dalmację, z których utworzono tzw. prowincje illiryjskie. Bawaria otrzymała Tyrol, Vorarlberg i Trentino, a

41


Wirtembergia austriackie terytoria w Szwabii. Cesarz Franciszek dostał natomiast księstwo Salzburga - do tej pory we władaniu Ferdynanda Toskańskiego. Ten ostatni przejął Würzburg od Bawarii. Elektor bawarski wyniesiony został do godności króla. On sam, a także książę Wirtembergii i wielki książę Badenii przestali być wasalami cesarza Austrii. Był to okres austriackiej dominacji na obszarze Rzeszy Niemieckiej.

LEGENDA I RZECZYWISTOŚĆ

Już 2 grudnia późnym popołudniem, kiedy bitwa dobiegła końca i wiadomo było, że Francuzi odnieśli zwycięstwo, Napoleon wysłał swego adiutanta, płk. Lebruna, z depeszami do Paryża. Miał on powiadomić o wynikach batalii tamtejsze władze, a po drodze - w Strasburgu - cesarzową Józefinę. Zgodnie z kilkuletnią praktyką, to, co zawierały owe depesze, należało natychmiast opublikować w rządowym „Monitorze”, a następnie w całej prasie.

Ta pierwsza depesza posłana przez Napoleona jeszcze w trakcie walk mogła zawierać tylko prowizoryczną ocenę wyników boju. Nie chodziło zresztą wcale o dokładną relację. Przeciwnie, wyraźna przesada była tu nawet świadoma. Cesarz podawał więc, że zmagania zakończyły się wzięciem 40.000 jeńców, w tym wielu generałów i jednego rosyjskiego księcia, oraz 70 armat. Donosił też, że „gwardia rosyjska została częściowo zniszczona” i że car Aleksander pośpiesznie ucieka do Ołomuńca wraz z cesa-rzem Franciszkiem. Napoleon nazwał tę bitwę - co było zręcznym zabiegiem propagandowym - „batalią trzech cesarzy”. W ten sposób narzucał uznanie własnego tytułu całej Europie, a jednocześnie stawiał siebie wyżej, bo przecież odniósł zwycięstwo nad dwoma pozostałymi imperatorami.

Następnego dnia - jako uzupełnienie - Napoleon posłał kolejny list do Józefiny, datowany już z Austerlitz. Jest w nim mowa o „pobiciu armii rosyjskiej i austriackiej dowodzonych przez dwu cesarzy”, jak też o trudnościach obozowej egzystencji, które zmusiły Napoleona do spędzenia ośmiu zimowych nocy na śniegu i chłodzie pośród żołnierzy. List kończył się pełnym satysfakcji stwierdzeniem, że „dziś wieczorem cesarz będzie spał w zamku księcia Kaunitza”.

Te dwa listy posłużyły za podstawę dla pierwszej oficjalnej relacji ogłoszonej na łamach „Monitora” i wydanej jako oddzielny druk pod bardzo długim tytułem, zawierającym zresztą wszystkie elementy, na które Napoleon chciał zwrócić uwagę i od razu ukształtować pewien obraz tego, co wydarzyło się 2 grudnia pod Austerlitz. Oto tytuł tej publikacji: Oficjalne szczegóły zakomunikowane przez pułkownika Lebrun, adiutanta Jego Cesarskiej Mości, Cesarza Napoleona, dotyczące wyników pamiętnego zwycięstwa odniesionego osobiście przez Jego Cesarską Mość Cesarza Napoleona pomiędzy Brnem a Ołomuńcem. Czterdzieści tysięcy wrogich żołnierzy wziętych do niewoli, podobnie jak rosyjski książę. Siedemdziesiąt dział wpadło w ręce Francuzów, gwardia cesarza Rosji poszła w rozsypkę, częściowo została zniszczona, reszta natomiast zagarnięta w niewolę. Pośpieszna ucieczka do Ołomuńca cesarzy Niemiec i Rosji. Bitwie tej dano nazwę batalii trzech cesarzy.

3 grudnia wieczorem - kiedy cesarz wiedział już, że Austriacy są gotowi zawrzeć pokój, a Rosjanie najprawdopodobniej zrezygnowali z dalszej walki - podyktował 30 biuletyn Wielkiej Armii mający stanowić oficjalne sprawozdanie z bitwy pod Austerlitz. Ów biuletyn, przesłany do Paryża, został oczywiście natychmiast ogłoszony przez „Monitor” i inne dzienniki, a także wydany w formie plakatów i ulotek.

W biuletynie była przede wszystkim mowa o trosce, jaką Napoleon otoczył swych rannych żołnierzy, o „doskonałej opiece

medycznej”, która pozwoliła opatrzyć wszystkich Francuzów jeszcze wieczorem w dniu batalii, o wielkich stratach Rosjan, zalegających na pobojowisku nawet w 48 godzin po ustaniu boju. Cesarz podkreślał też ofiarność i entuzjazm swojej armii i „wściekłość” pieszych pułków gwardyjskich, które nie zostały użyte w boju - choć bardzo tego chciały - bo wojska liniowe potrafiły same wykonać całą robotę.

Ów biuletyn dotarł do Paryża jednocześnie z tekstem proklamacji, jaką Napoleon wydał do swych żołnierzy 3 grudnia, chociaż jest ona datowana dzień wcześniej, a więc rzekomo miała być podyktowana bezpośrednio po bitwie. W tej proklamacji imperator wyraża zadowolenie z postawy wojska, przyznaje, że to armia ocaliła jego cesarską koronę. Obiecuje też żołnierzom, że „skoro tylko spełnione zostanie wszystko to, co jest niezbędne dla szczęścia i dobrobytu ojczyzny, zaprowadzi ich z powrotem do Francji, gdzie staną się przedmiotem jego szczególnej troski. Mój lud obaczy was znowu z radością i wystarczy wam powiedzieć - byłem pod Austerlitz - aby wam odpowiedziano: oto jeden z dzielnych”.

Wreszcie 5 grudnia - nazajutrz po spotkaniu z cesarzem Franciszkiem, kiedy bardzo realnie zarysowała się już perspektywa pokoju korzystnego dla Francji. Napoleon podyktował 31 biuletyn Wielkiej Armii zawierający sprawozdanie ze spotkania w Spalenym Młynie.

Wszystkie te publikacje, a więc 30 i 31 biuletyn oraz proklamacja do Wielkiej Armii, posłużyły za kolejną - jeszcze dokładniejszą - relację, ogłoszoną jako osobny druk, również pod bardzo długim tytułem: Ciekawy opis pamiętnej batalii trzech cesarzy wydanej pod Austerlitz między Ołomuńcem i Brnem, w której armia rosyjska została niemal całkowicie zniszczona. Bohaterskie czyny księcia Murata, marszałków Bernadotte’a, Soulta, Lannesa i innych generałów. Spotkanie cesarza Niemiec z Jego Cesarską Mością cesarzem i królem. Interesująca rozmowa tych dwu monarchów, przeprowadzona dla zawarcia pokoju. Przyjęcie pełnomocników upoważnionych do negocjowania z reprezentantami Jego Królewskiej Mości króla Prus dla zawarcia traktatu pokojowego.

Z Ciekawego opisu... Francuzi mogli dowiedzieć się, że 55.000 żołnierzy Wielkiej Armii pokonało 80.000 Austriaków i Rosjan i że bitwę pod Austerlitz można przyrównać do batalii pod Arbelą (1 X 331 p.n.e.), w której Aleksander Wielki pobił króla Persów, Dariusza.

Publikacja wymieniała wszystkich marszałków uczestniczących w walkach 2 grudnia, jak również generałów Sucheta, Caffarelliego, Kellermanna, Walthera, Beaumonta, Nansouty’ego, d’Hautpoula, Rivauda, Droueta, Vandamme’a, Saint-Hilaire’a, Legranda, Frianta, Gudina i Oudinota. Tak więc cesarz starał się nie zapomnieć o żadnym z dowódców korpusów ani dywizji. Wymienieni zostali również obrońcy wzgórza Santon, a zwłaszcza - jako jedyny - 17 pułk piechoty lekkiej.

Wyniki boju przedstawione przez Napoleona mogły rzeczywiście sugerować wspaniałe zwycięstwo. Cała gwardia rosyjska - według cesarskiej relacji - została pokonana, a 8.000 jej żołnierzy złożyło broń. Rosjanie stracili w zabitych dalszych 18.000, ponadto 20.000 utopiło się w stawach, a 25.000 Rosjan i Austriaków dostało się do niewoli. Reasumując, straty sprzymierzonych miały przekraczać 50.000 ludzi, a biorąc pod uwagę panikę, jaka ogarnęła obie ich armie, car Aleksander i cesarz Franciszek wyprowadzili z pobojowiska zaledwie 25.000 żołnierzy ze 105.000, jakimi dysponowali na początku batalii. Francuzi zdobyli w boju 70 armat oraz dalszych 110 porzuconych przez nieprzyjaciela już w ucieczce. W ich ręce wpadło również 40 sztandarów. Wśród jeńców miało znajdować się 15 generałów i 2 książąt. „Nigdy jeszcze pole bitwy nie przedstawiało straszliwszego obrazu. Pośród ogromnych stawów słychać było krzyki tysięcy ludzi, których nie sposób już było uratować”.

Już kilka dni po bitwie Napoleon polecił ministrowi spraw

42


wewnętrznych, aby wydano w dużych ilościach ryciny upamiętniające zwycięstwo pod Austerlitz, przy czym tematyka owych scen bitewnych miała być wzięta z 30 i 31 biuletynu Wielkiej Armii. Jeszcze w grudniu 1805 roku, pojawiły się pierwsze takie ryciny, które stanowiły ważny element napoleońskiej propagandy. W paryskiej Bibliotece Narodowej w zespole de Vinck zachowały się dziesiątki owych rycin, przy czym wiele z nich przedstawia wysoki poziom artystyczny. Niemal każda rycina była opatrzona w szczegółowy podpis, który sam w sobie był często majstersztykiem cesarskiej propagandy.

Oto niektóre z tych podpisów: „Cesarz Napoleon na biwaku przygotowuje w myślach zwycięstwo pod Austerlitz” (nakładem J. D. Verzy w drukarni przy ulicy J. J. Rousseau). „Te bękarty sądzą, że można łatwo nas połknąć - powiedział cesarz w przeddzień bitwy pod Austerlitz do karabiniera z 17 pułku lekkiego. Oj, oj! - odpowiedział mu żołnierz. - To im tak łatwo nie przejdzie. Staniemy im kością w gardle” (wydane przez Dubreuila w drukarni przy ul. Zacharie nr 8). „Bitwa pod Austerlitz. Na zawsze sławna, przewidziana, przygotowana, przeprowadzona i odniesiona przez cesarza Francuzów, Napoleona Wielkiego” (nakładem Basseta w Paryżu). „Generał Rapp, okryty ranami przybywa galopem, by zawiadomić cesarza o klęsce rosyjskiej gwardii cesarskiej”. „Generał Vandamme na czele swej dywizji atakuje szczątki rosyjskiej piechoty”.

Na polecenie cesarza zmobilizowano też poetów. Kilkudziesięciu z nich zabrało się raźno do pisania wierszy na cześć imperatora, jego marszałków i żołnierzy i w ogóle bitwy pod Austerlitz. Wiele z tych utworów - przede wszystkim były to ody - wydano drukiem i sprzedawano w księgarniach. Szczególnie dużo takich publikacji ukazało się na prowincji. Niejaki Malinas napisał Odę na cześć ostatnich zwycięstw Napoleona Pierwszego i zadedykował ją imperatorowi. (Angers 1805), J. A. F. Massabiau zdobył się na Odę o kampanii 1805 roku (Paryż 1805). A. Maguin ogłosił Kuplety poświęcone naszym dzielnym żołnierzom Wielkiej Armii. Generał Jube de la Perrelle tworzył Pieśń dziękczynną na cześć bitwy pod Austerlitz.

W większości francuskich kościołów na polecenie imperatora odśpiewano uroczyste Te Deum, przy czym miejscowi notable - prefekci, podprefekci, dowódcy okręgów wojskowych, prokuratorzy, deputowani - zabierali głos wygłaszając istne panegiryki ku chwale Napoleona. Mowy te także wydano drukiem.

Nazajutrz po bitwie cesarz rozkazał oficerom ze swego biura topograficznego sporządzić dokładne plany poszczególnych faz batalii. Plany te zachowały się w Archiwum Wojennym w Vincennes. Posłużyły one następnie jako materiał dokumentacyjny dla pierwszych prac historycznych na temat tej bitwy. W początkach 1806 roku ukazała się rozprawa Luciena de Saint Prevosta: Historia podboju dokonanego w ciągu 63 dni od 1 października do 2 grudnia 1805 roku przez cesarza i króla Napoleona a obejmującego Szwabię, Bawarię, Górną i Dolną Austrię, Czechy, Morawy, część Węgier, Tyrol, Styrię, Karyntię, państwo weneckie, jak też historia 27 bitew rozegranych w tym czasie, zakończonych wielkim zwycięstwem odniesionym pod Austerlitz nad Rosjanami i Austriakami oraz traktatem pokojowym zawartym 27 grudnia pomiędzy Francją i Austrią.

W tym samym czasie ukazał się drukiem zbiór wszystkich biuletynów Wielkiej Armii. Niektóre zachowane egzemplarze tego zbioru stanowią prawdziwe arcydzieła sztuki introligatorskiej. Były one przeznaczone zarówno dla dostojników cesarstwa, jak i - również w celach propagandowych - jako podarunki dla ówczesnych władców europejskich.

Wszystkie te publikacje na temat bitwy pod Austerlitz, jakie ukazały się w grudniu 1805 roku i pierwszych miesiącach roku 1806, tworzyły logiczną całość. Miały one na celu narzucenie zarówno francuskiej opinii publicznej, jak i opinii w całej Europie określonego obrazu tej wielkiej batalii kończącej dwumiesięczną

kampanię.1. Bitwa pod Austerlitz była nie tylko niekwestionowanym

zwycięstwem Francuzów, ale w dodatku wygraną wręcz niebywałą, górującą nad dotychczasowymi sukcesami Bonapartego. O rozmiarach tego wiekopomnego zwycięstwa miały świadczyć: wielka liczba jeńców, wielka liczba śmiertelnych ofiar po stronie przeciwnika, wielka liczba zdobytych dział, wielka liczba zagarniętych sztandarów, całkowite rozbicie nieprzyjacielskiej armii, która poszła w rozsypkę i rzuciła się do panicznej ucieczki.

2. Było to zwycięstwo odniesione dzięki geniuszowi Napoleona, który z góry wszystko przewidział, opracował znakomity plan całej kampanii, a potem samej batalii i który jeszcze przed bitwą publicznie oświadczył zarówno swym generałom, jak i żołnierzom, że zwycięstwo jest murowane. Co więcej, ujawnił nawet, w jaki sposób zamierza to uczynić. Ów geniusz Napoleona - największego ze współczesnych wodzów, którego można jedynie przyrównywać do Aleksandra Wielkiego - jest najlepszą gwarancją bezpieczeństwa Francji i podstawą jej przyszłej dominacji w Europie.

3. Było to jednak także zwycięstwo uzyskane dzięki wysiłkowi Wielkiej Armii - dzięki talentom jej marszałków i generałów, a także waleczności, sprawności fizycznej, wytrzymałości, poświęceniu, dyscyplinie, entuzjazmowi żołnierzy i oficerów, którzy pod każdym względem górowali nad przeciwnikiem. Ta przewaga była tak znaczna, że nie trzeba było nawet wykorzystywać całości francuskich sił - między innymi gwardii.

4. Było to zwycięstwo odniesione mimo wyraźnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela, mimo połączenia sił rosyjskich i austriackich, mimo perspektywy, iż do koalicji dołączą Prusy, mimo to że Wielka Armia była oddalona od granic Francji.

5. Było to zwycięstwo odniesione nad cesarzem Franciszkiem, a przede wszystkim - co znacznie ważniejsze - nad carem Aleksandrem. Obaj ci suwereni musieli sromotnie uchodzić z pola bitwy. Pierwszy od razu zgodził się na rozmowy pokojowe, a drugi w ogóle opuścił ziemie austriackie. W ten sposób europejscy przeciwnicy Francji i Napoleona nie mieli co liczyć na młodego władcę Rosji, który okazał się fatalnym wodzem i któremu nie stało hartu ducha, aby przetrwać przeciwności losu.

6. Bitwa pod Austerlitz, zwycięsko kończąca kampanię, przypieczętowała istniejący już wcześniej sojusz cesarza z Wielką Armią, uczyniła z niej gwaranta bezpieczeństwa Francji i główną siłę cesarstwa istniejącego dopiero od roku. Jednym słowem, daremne są rachuby, iż w owej armii pojawią się jacyś marszałkowie czy generałowie, którzy przywiązani do idei republikańskich czy też z sympatii dla Burbonów próbowaliby obalić Napoleona.

CO ZAWIERAŁA CESARSKA PROKLAMACJA?

Jednym z najważniejszych elementów napoleońskiej legendy związanej z Austerlitz była proklamacja wydana przez Napoleona w przeddzień batalii. Jej tekst ogłoszony został na łamach „Monitora”, a potem całej prasy paryskiej, kiedy już do francuskiej stolicy dotarła wiadomość o zwycięstwie. Proklamacja miała świadczyć, że cesarz znakomicie przewidział przebieg bitwy i doskonale orientował się, co uczyni przeciwnik. Odpowiedni jej fragment według wersji podanej przez „Monitor”, a więc zaprezentowanej milionom Francuzów, brzmiał: „Żołnierze! Armia rosyjska staje przed wami, aby pomścić armię austriacką z Ulm. Są to te same bataliony, które pobiliście już pod Hollabrunn i które od tamtej pory wciąż ścigacie aż tutaj. Stanowiska, które zajmujemy, są znakomite i podczas gdy wróg będzie maszerować, aby obejść moje prawe skrzydło, wystawi mi swą flankę”.

Ponieważ w taki właśnie sposób rozegrała się bitwa - Rosjanie i Austriacy próbowali oskrzydlić Francuzów od południa, a ci, wykorzystując to, zadali im druzgocący cios na płaskowzgórzu

43


Prace - proklamacja w powszechnej opinii była dowodem militarnego geniuszu Napoleona, który „wszystko przewidział” i z tej racji jest wodzem wprost nie do pokonania.

Francuski historyk wojskowości Colin, który na początku naszego stulecia zajmował się kampanią 1805 roku odnalazł w Archiwum Wojennym w Vincennes oryginalny egzemplarz odezwy Napoleona przeznaczony dla dowództwa artylerii.

Po pierwsze, odezwa ta podyktowana została przez cesarza 30 listopada, a nie 1 grudnia, co zdaje się świadczyć, że Napoleon oczekiwał bitwy dzień wcześniej. Jej ogłoszenie zostało jednak wstrzymane o 24 godziny, kiedy okazało się, że nieprzyjaciel nie będzie jeszcze atakował.

Po drugie - i to jest szczególnie ważne - w oryginalnej wersji, tej, która została odczytana żołnierzom w przeddzień bitwy wieczorem 1 grudnia, odpowiedni fragment proklamacji brzmiał: „Nasze pozycje są znakomite i podczas gdy wróg będzie maszerować na nasze baterie, chcę zaatakować ich skrzydła”. Na egzemplarzu przeznaczonym dla dowództwa artylerii Napoleon - już po bitwie - skreślił kilka słów i zastąpił je wersją: „podczas gdy wróg będzie maszerować, aby obejść moje prawe skrzydło, wystawi mi swą flankę”.

Wielu francuskich historyków nie tylko XIX wieku, ale również współczesnych, z zachwytem komentuje cesarską proklamację jako oczywisty dowód geniuszu Napoleona. Tylko nieliczni - najpierw Colin, a potem Lachouque i Thiry - dostrzegli ten zręczny zabieg propagandowy, ten swoisty majstersztyk manipulacji opinią publiczną. Jeszcze dziś nie brak historyków - nawet wysokiej klasy, jak chociażby Claude Manceron - którzy nie znając pracy Colina snują rozważania na temat „jak pewny zwycięstwa musiał być Napoleon, skoro ujawnił przed bitwą swój plan strategiczny”. Niektórzy idą nawet tak daleko, że dopatrują się w tym rzekomym ujawnieniu planu batalii „ostatniej próby nawiązania rozmów pokojowych z carem” poprzez uświadomienie Aleksandrowi, że musi ponieść sromotną klęskę, jeśli nie podejmie negocjacji. Są też tacy, którzy wychwalają niebiosa, iż żaden z drukowanych egzemplarzy proklamacji nie dostał się w ręce wroga, „bo przecież w ten sposób cały plan cesarza zostałby przekreślony i nie doszłoby do wspaniałego zwycięstwa”. Te roz-ważania to przede wszystkim dowód, jak znakomitym propagandystą był Napoleon, skoro jeszcze teraz, blisko 200 lat po batalii, niektórzy historycy dają się zwieść cesarskim zabiegom obliczonym na ukształtowanie w opinii publicznej przekonania, iż on sam jest niebywałym geniuszem militarnym.

CZY NAPOLEON ROZPOZNAWAŁSTANOWISKA NIEPRZYJACIELSKIE PRZED

BITWĄ?

W paryskim Muzeum Armii w Pałacu Inwalidów znajduje się obraz Baclera d’Albe przedstawiający biwak armii francuskiej w nocy z 1 na 2 grudnia, na kilka godzin przed bitwą. Widzimy tu Napoleona, jak w otoczeniu swego sztabu przechodzi przez francuskie obozowiska, przy czym żołnierze oświetlają mu drogę wiechciami słomy przywiązanymi do długich kijów. Na pierwszym planie wąsaty grenadier trzyma taki wiecheć, który za chwilę przytknie do ogniska i podpali.

W kilkunastu relacjach uczestników bitwy pod Austerlitz - niekoniecznie jednak naocznych świadków tego wydarzenia - czytamy, że oto późnym wieczorem 1 grudnia czy nawet już po północy Napoleon udał się na przedpole, minął łańcuch ostatnich straży francuskich i w towarzystwie zaledwie kilku oficerów posunął się aż pod pozycje rosyjskie. Chciał bowiem zorientować się, w jakim kierunku przesuwają się oddziały przeciwnika i właśnie w tym celu „zaawanturował się” tak daleko od własnych wojsk, by można było usłyszeć turkot wozów, armat i jaszczy amunicyjnych przesuwających się za płaskowzgórzem Prace ku południowi.

Według tychże relacji Napoleon natknął się na posterunek kozacki, który dał ognia i próbował pochwycić cesarza, nie wiedząc oczywiście, że chodzi tu o samego imperatora. Oficerowie towarzyszący Napoleonowi potrafili jednak wydobyć go z opresji i cała ta niewielka grupa zawróciła pośpiesznie ku swoim. Teren był poprzecinany rowami i rozpadlinami, miejscami występowało błoto, w którym zapadały się konie. Panowały przy tym ciemności, nic więc dziwnego, że w pewnym momencie Napoleon potknął się o pień obalonego drzewa i runął jak długi. Znajdujący się w pobliżu grenadier wpadł na pomysł, by zapalić wiązkę słomy i oświetlić drogę wodzowi. Jego gest powtórzyli inni i - według pamiętnikarzy - w mgnieniu oka pozycje francuskie pokryło morze ognia. W miarę jak cesarz przemierzał te pozycje, zbliżając się ku biwakom, rozlegały się coraz głośniejsze wiwaty, bo przypomniano sobie, że to przecież wigilia rocznicy koronacji, która odbyła się zaledwie przed rokiem. Uznano to za dobry znak, za wróżbę zwycięstwa. Ta właśnie scena - cesarz obchodzący biwaki wśród morza ognia - to temat wspomnianego obrazu Baclera d’Albe.

Jak było w rzeczywistości?Zacznijmy od tego, że późnym wieczorem 1 grudnia czy nawet

po północy wojska francuskie nie zajmowały jeszcze pozycji, na których według rozkazów cesarza miały stanąć przed bitwą. Francuzi znajdowali się nadal z dala od tych stanowisk, w pobliżu szosy Brno - Ołomuniec i na wzgórzu Zuran, tam, gdzie od kilku już dni mieli swe względnie dobrze zagospodarowane obozowiska. W tę mroźną noc byłoby bezsensem trzymać żołnierzy w polu, skoro następnego dnia mieli dać z siebie wszystko, aby odnieść zwycięstwo. Napoleon do ostatka zwlekał z rozwinięciem wojsk, aby nie ujawniać nieprzyjacielowi, jakimi dysponuje siłami. Dlatego też obraz Baclera d’Albe przedstawiający długie linie pułków francuskich, rozwiniętych do boju, a teraz oświetlonych pochodniami pośród nocy - jest po prostu zwykłą fantazją.

Gen. Bigarre, ówczesny dowódca 4 pułku piechoty liniowej, podaje w pamiętnikach dokładny przebieg „incydentu z pochodniami”. Napoleon obchodził nocą stanowiska korpusów Soulta i Lannesa - tak jak to zazwyczaj czynił przed bitwą. Nie wysuwał się jednak wcale poza linię własnych placówek, w stronę wroga, bo to byłoby karygodną nieostrożnością. Gdyby cesarz wpadł w ręce kozaków - Wielka Armia byłaby zgubiona.

Napoleon w towarzystwie Soulta i Lannesa oraz Berthiera i Murata przybył do biwaku 1 kompanii grenadierów 4 pułku liniowego na stokach wzgórza Zuran, o dobre dwa kilometry od pierwszych placówek nieprzyjaciela. Zaczął rozmawiać z żołnierzami, którzy przy wielkim ognisku piekli ziemniaki wygrzebane na pobliskim polu. Wokół ogniska ustawione były pionowo deski, żerdzie i drzewo przygotowane jako opał, tworząc rodzaj płotu. Zakończywszy rozmowę, cesarz chciał kontynuować inspekcję, ale w ciemnościach nocy nie wiedział, którędy ma się wydostać. To wówczas kapitan grenadierów Boucault, dowódca tej kompanii, wpadł na pomysł, aby zapalić wiązkę słomy i oświetlić mu drogę. Natychmiast inni poszli za jego przykładem i zatkali słomę na końcach żerdzi. Dwie minuty później cały biwak był oświetlony, a to samo uczynili żołnierze innych pułków.

Nie jest więc prawdą, że Napoleon „zaawanturował się” aż pod nieprzyjacielskie pozycje, co miało być dowodem jego odwagi. Nie jest też prawdziwa anegdota, iż wracając ku swoim przewrócił się o pień obalonego drzewa. Rzeczywiście, około północy zapłonęły wiązki słomy na francuskich biwakach - i to zapamiętało wielu uczestników batalii - ale przyczyna tego była zupełnie inna. Prosta, wynikająca z potrzeb obozowego życia, a nie z chęci uczczenia rocznicy koronacji, tym bardziej że armia w owym czasie była wciąż silnie republikańska, co zresztą udowodniła w dniu bitwy idąc do boju przy dźwiękach rewolucyjnych marszów.

44


ILE SZTANDARÓW ZDOBYLI FRANCUZI?

W epoce napoleońskiej - bardziej niż kiedykolwiek - rozmiary zwycięstwa mierzono między innymi liczbą zdobytych sztandarów. Świadomy tego cesarz w proklamacji do żołnierzy wydanej zaraz po bitwie mówił o „wszystkich chorągwiach i sztandarach gwardii rosyjskiej”, które wpadły w ręce Francuzów. 30 biuletyn Wielkiej Armii, zawierający opis zmagań pod Austerlitz, wspominał już o 45 sztandarach nieprzyjacielskich, i dodawał zaraz, że na pobojowisku „wciąż znajduje się szczątki dalszych sztandarów”.

19 stycznia 1806 roku sztandary zdobyte pod Austerlitz zostały uroczyście złożone w paryskiej katedrze Notre-Dame. Według protokołu tej ceremonii 49 sztandarów przekazał arcybiskupowi Paryża szef sztabu Wielkiej Armii marszałek Berthier, a jeszcze jeden - pięćdziesiąty - dostarczył marszałek Murat. Z tych 50 sztandarów 27 było rosyjskich, a 23 austriackie. Według innych obliczeń sztandarów rosyjskich było 30.

Trofea spod Austerlitz zawieszone pod sklepieniem katedry znajdowały się tam do 31 marca 1814 roku. W nocy poprzedzającej wejście wojsk nieprzyjacielskich do francuskiej stolicy prefekt Paryża, Frochot, polecił władzom kościelnym, aby zdjęły sztandary i „dobrze ukryły”. Polecenie wykonano z tak znakomitym skutkiem, że sztandarów - schowanych gdzieś na terenie katedry - nie sposób odnaleźć do dnia dzisiejszego. Tajemnicę, gdzie je ukryto, zabrali ze sobą do grobu arcybiskup Paryża i jego wikariusz generalny, którzy zmarli wkrótce po upadku Napoleona. Tak więc - choć sztandary spod Austerlitz gdzieś istnieją - nie sposób dokonać ich oględzin i ustalić, ile wśród nich było rosyjskich, a ile austriackich oraz z jakich pochodziły pułków.

Można natomiast przeanalizować źródła pisane mówiące o zdobyczach spod Austerlitz. Informacje na ten temat zawierają zarówno raporty francuskich dowódców sporządzane zaraz po bitwie, jak też ich propozycje odznaczenia krzyżami Legii Honorowej niektórych żołnierzy.

Dwie chorągwie austriackie zdobyli na płaskowzgórzu Prace sierż. Jacot i karabinier Charpentier z 10 pułku piechoty lekkiej. 36 pułk piechoty liniowej zagarnął „wiele sztandarów” - niektóre źródła mówią nawet o 13 sztukach. 18 pułk liniowy mógł pochwalić się pięcioma sztandarami rosyjskimi, które wpadły w jego ręce. Kpr. Villain z 33 pułku liniowego także zdobył sztandar rosyjski. Grenadierzy Mauzy i Prout ze 108 pułku liniowego przynieśli swym dowódcom po bitwie dwa sztandary, za co obaj otrzymali potem Legię Honorową. Woltyżerzy Parent, Hubert i Halluin z 48 pułku liniowego zagarnęli trzy znaki pułkowe pod Sokolnicami i również zostali odznaczeni Legią. Następne trzy dostały się kpt. Merssemannowi, wach. Bianco i strz. Actis z 26 pułku strzelców konnych. Wszystkich uhonorowano oczywiście Legią Honorową. Kpt. Braun z 2 pułku huzarów także zagarnął znak pułkowy. Dwa dalsze zdobyli pod Sokolnicami żołnierze 14 pułku liniowego. Woltyżer Vagnener z 43 pułku piechoty liniowej również mógł pochwalić się zdobyciem rosyjskiego sztandaru. Dwa następne wpadły w ręce kaprali Baylina i Leboue z 26 pułku piechoty lekkiej. Szef szwadronu Jacquemin z 5 pułku kirasjerów zdobył sztandar w zaciętej walce z grupą rosyjskich żołnierzy. Płk Corbineau dowodzący 5 pułkiem strzelców konnych zagarnął sztandar koło wioski Blaziowice. Dwa następne dostały się żołnierzom 4 pułku liniowego, a dwa inne zagarnęli na płaskowzgórzu Prace grenadierzy 55 pułku liniowego. Jeden sztandar zdobył fizylier Noble z 75 pułku piechoty liniowej, a batalion strzelców korsykańskich mógł pochwalić się dwoma dalszymi, które dostały mu się w boju z kurskim pułkiem piechoty.

O wszystkich tych zdobyczach mówią źródła francuskie, z natury skłonne do wyolbrzymiania sukcesów armii napoleońskiej.

Gen. Langeron - dowódca jednej z rosyjskich kolumn w bitwie pod Austerlitz - stwierdza także w swoich pamiętnikach, że wieczorem po zakończeniu boju „brakowało co najmniej 36 sztandarów”. Na pierwszy rzut oka zdaje się to więc potwierdzać tezę strony francuskiej, że w ręce żołnierzy Wielkiej Armii dostało się co najmniej 30 rosyjskich sztandarów i chorągwi.

Jak to wyglądało jednak w rzeczywistości?Zacznijmy od tego, że w 1797 roku car Paweł I przeznaczył

każdemu z pułków piechoty po 10 chorągwi. W regimentach pieszych było wówczas po dwa bataliony, a każdy z nich składał się z kompanii grenadierskiej i pięciu kompanii fizylierskich (muszkieterskich). Kompanie grenadierskie nie miały swoich chorągwi, natomiast otrzymały je wszystkie kompanie fizylierskie. Pierwsza kompania fizylierska pierwszego batalionu miała od tej pory chorągiew z biały krzyżem, uważaną za „chorągiew pułkową”. Inne kompanie dostały chorągwie z krzyżami kolorowymi - w różnych wariantach. Na chorągwiach nie było żadnych napisów, które pozwalałyby zidentyfikować pułk, jakiemu zostały wręczone.

W 1802 roku car Aleksander zmniejszył liczbę chorągwi pułkowych do dwu na batalion. Teraz jednak pułki miały po trzy bataliony, a więc chorągwi było sześć w każdym regimencie. W 1803 roku wprowadzono chorągwie nowego modelu, ale tylko dla pułków zupełnie nowej formacji.

Piechota rosyjska w kampanii 1805 roku miała chorągwie wszystkich trzech serii: 1797, 1802 i 1803 roku. Chorągwie rozdano jedynie pułkom piechoty liniowej i gwardii, natomiast nie dostała ich piechota lekka. W pułkach jazdy każda kompania dysponowała własnym proporczykiem, który nie miał żadnego oficjalnego znaczenia, a był używany jedynie dla oznakowania miejsca jej biwakowania. Często jednak Francuzi brali te proporczyki za oficjalne sztandary, bowiem wyhaftowana była na nich nazwa pułku i numer kompanii. Łącznie w bitwie pod Austerlitz armia rosyjska miała 162 chorągwie piechoty, nie licząc proporczyków kawalerii.

Zgodnie z rosyjską tradycją wojskową chorągiew była uosobieniem żołnierskiego honoru, a jednocześnie niemalże kościelną relikwią. Jeszcze car Piotr w 1716 roku, opracowując swój Regulamin dla wojska, nakazywał, by w walce - gdy powstanie zagrożenie dla pułkowej chorągwi - żołnierz odpowiedzialny za tę świętość starał się za wszelką cenę uchronić ją przed dostaniem się w ręce wroga. Chorąży miał więc obowiązek oderwać płat od drzewca i owinąwszy się nim starać wydostać się w bezpieczne miejsce. W wojnach ze Szwecją, Prusami i Turcją było zresztą w XVIII stuleciu wiele przypadków takiego właśnie ratowania pułkowych chorągwi. Takie postępowanie było tym bardziej zrozumiałe, że zgodnie z przepisami wspomnianego regulaminu pułk, który utracił chorągiew, podlegał rozwiązaniu.

Nie ulega wątpliwości, że w bitwie pod Austerlitz rosyjscy piechurzy decydowali się również na taki desperacki krok, ukrywając pod mundurem płachty chorągwiane, a porzucając drzewce na polu walki. Była już mowa, że Langeron w swych pamiętnikach wspomina o braku 36 chorągwi wieczorem po zakończeniu batalii. W raporcie do cara pisanym 27 grudnia 1805 roku, a więc niespełna cztery tygodnie po Austerlitz, Kutuzow podaje, że czterech rosyjskich żołnierzy zbiegło z francuskiej niewoli, a każdy z nich przyniósł po znaku pułkowym. Byli to: podoficer Aleksy Izmajłow z pułku butyrskiego oraz podoficerowie Nikifor Bubnow, Sylwester Kufajew i Iwan Wojkow z pułku halickiego. Podoficer Aleksander Andriejew - także zbiegły z niewoli - przyniósł natomiast sam grot drzewca i ozdobne sznury. Wszyscy oni decyzją cara otrzymali stopnie praporszczyków.

Z uzupełniającego raportu gen. Essena II wynika, że Izmajłow - ranny w czasie bitwy - oderwał płat od drzewca i ukrył w swym czaku. Francuzi wielokrotnie rewidowali go, zanim zawiedli do

45


obozu jeńców w Brnie. Ponieważ jednak Izmajłow miał obwiązaną krwawym bandażem głowę, nie przyszło im na myśl sprawdzić, co ma w czaku.

28 stycznia 1807 roku Kutuzow meldował carowi, że w rękach Francuzów znajduje się nie więcej niż 20 chorągwi, bo w ostatnich tygodniach zbiegło z niewoli kilku dalszych żołnierzy, którym udało się uratować aż 12 znaków pułkowych. Generał podawał nawet, z jakich pułków one pochodziły. Tak więc trzy należały do halickiego pułku piechoty, tyleż samo do permskiego, dwa do butyrskiego i po jednym do kurskiego, narwskiego, azowskiego i podolskiego. Kutuzow prosił cara o zgodę na ponowne przybicie tych płacht chorągwianych do drzewc, bo przecież „ani przez chwilę nie znajdowały się one w rękach wroga”.

W następnych tygodniach - w podobny sposób uratowano jeszcze 11 chorągwi. Tak więc według obliczeń Kutuzowa brakowało tylko 9 chorągwi i tylko część z nich stała się zdobyczą Francuzów.

Czym wobec tego należy tłumaczyć tak zasadniczą różnicę między owymi 50 chorągwiami i sztandarami zawieszonymi pod sklepieniem Notre Damę, a zaledwie 9 chorągwiami, których nie mogli doliczyć się Rosjanie?

Wytłumaczenie jest proste. Część pułków rosyjskich - zwłaszcza tych, które walczyły na lewym skrzydle, w rejonie wiosek Telnice i Sokolnice - była przez pewien czas zagrożona otoczeniem i zniszczeniem. Niektóre z nich zresztą musiały cofać się przez zamarznięte stawy, gdzie po załamaniu się lodowej powłoki wielu żołnierzy dostało się do niewoli. Nie ulega wątpliwości, że w sytuacji takiego zagrożenia, kiedy lada chwila chorągwie mogły dostać się w ręce nacierających Francuzów, musiały paść rozkazy oderwania płatów od drzewc i ukrycia chorągwi pod płaszczami czy kurtkami mundurowymi. Na pobojowisku pozostało natomiast wiele drzewc, nie traktowanych przez Rosjan jako coś szczególnie cennego i w żadnym wypadku nie mających charakteru pułkowej świętości. 36 pułk francuskiej piechoty liniowej otrzymał wieczorem po bitwie rozkaz przeszukania pobojowiska - głównie po to, by wreszcie udzielić pomocy rannym. Żołnierze tego pułku znaleźli kilkanaście drzewc - bez płacht - i tym należy tłumaczyć oficjalny raport stwierdzający, że to właśnie ów regiment „zdobył wiele chorągwi”. Co więcej, z meldunków dowódców pułków i dywizji wynika też, że niektóre z tych drzewc były przełamane na dwie części i że każdą z nich liczono oddzielnie -jako odrębną chorągiew - zwłaszcza jeśli takie kawałki przynosili różni żołnierze.

Z protokołu przekazania trofeów spod Austerlitz katedrze Notre Dame wynika niedwuznacznie, że zdecydowana większość chorągwi była niekompletna, a więc, że były to albo same płachty, albo same drzewca. Te ostatnie traktowano jako godła pułkowe tym chętniej, że w armii napoleońskiej liczył się przede wszystkim cesarski orzeł z numerem pułku, zdobiący szczyt drzewca, natomiast płat nie miał żadnego znaczenia i jego utrata nie oznaczała hańby dla pułku.

Reasumując, przy ocenie tego, co właściwie zdobyli Francuzi pod Austerlitz, trzeba uwzględnić trzy elementy. Po pierwsze, w każdym pułku rosyjskim było od 6 do 10 chorągwi w porównaniu do 2 w pułkach francuskich (po jednej na batalion), przez co zdecydowana większość spośród owych 162 chorągwi, jakie miała ze sobą piechota rosyjska, były to znaki kompanijne, a nie pułkowe. Po drugie, Francuzi - zupełnie niesłusznie - za godła pułkowe uważali też kompanijne proporczyki pułków kawalerii, których utrata nie miała żadnego prestiżowego znaczenia dla rosyjskich jeźdźców. Po trzecie, w ręce Francuzów dostały się w ogromnej większości same drzewca, których także nie traktowali Rosjanie jako godła regimentowe.

Francuski generał i historyk wojskowości Serge Andolenko - zresztą syn rosyjskiego oficera - pokusił się o dokładne

przebadanie, co właściwie dostało się pod Austerlitz w ręce Francuzów.

Azowski pułk piechoty otrzymał w 1797 roku od cara Pawła 10 chorągwi kompanijnych, a w 1803 roku 4 dalsze od cara Aleksandra. Według inwentarza z 1903 roku w arsenale petersburskim zachowało się 9 chorągwi tego pułku, po jednej w soborze kazańskim i archiwum sztabu generalnego. Razem więc jeszcze blisko sto lat po bitwie było 11 chorągwi pułku azowskiego, czyli że brakowało 3. Według Andolenki to właśnie owe - wszystkie kompanijne - zdobyli Francuzi pod Austerlitz.

Podolski pułk piechoty został utworzony w 1803 roku i dostał wtedy od Aleksandra 6 chorągwi. Według inwentarza z 1903 roku w arsenale petersburskim zachowała się tylko jedna chorągiew - z białym krzyżem, a więc pułkowa. Wygląda na to, że pułk stracił 5 chorągwi kompanijnych, ale niekoniecznie pod Austerlitz. Pułk walczył bowiem pod Hollabrunn i doznał wówczas bardzo poważnych strat. Car Aleksander czekał do roku 1810, a więc do chwili gdy z niewoli francuskiej powrócili już wszyscy żołnierze. Ponieważ tylko jeden z nich - jeszcze w styczniu 1807 roku - przyniósł chorągiew (była to właśnie ta z białym krzyżem), należało uznać, że pozostałe dostały się Francuzom. Teraz Aleksander nie miał już wątpliwości i właśnie w 1810 roku - najwidoczniej za karę - rozwiązał pułk podolski.

Narwski pułk piechoty rozpoczął bitwę pod Austerlitz z 6 chorągwiami, wyniósł z niej 4, a więc stracił 2. Archangielski pułk piechoty utracił jedną chorągiew i według wszelkiego prawdopodobieństwa była to właśnie ta, którą zdobył płk Jacquemin z 5 pułku kirasjerów.

Permski pułk piechoty uratował 5 chorągwi, stracił więc jedną.Wreszcie kurski pułk piechoty utracił 2 chorągwie kompanijne.W szczególnej sytuacji znalazł się pułk butyrski, w którym po

bitwie było zaledwie 269 żołnierzy i brakowało aż 5 chorągwi. Już jednak 6 grudnia 1805 roku wspomniany wyżej podoficer Izmajłow uciekł z obozu jeńców w Brnie i przyniósł jedną z chorągwi. 5 stycznia 1807 roku udało się to samo żołnierzowi Chanainowi. 8 sierpnia 1806 roku rosyjski ambasador w Wiedniu przekazał carowi trzecią chorągiew pułku butyrskiego uratowaną przez por. Łaptiewa. 15 sierpnia tego roku radca stanu Oubril przywiózł do Petersburga czwartą chorągiew, którą ocalił Polak - kpt. Janowski. Ów oficer dostał się do niewoli i przebywał w obozie jenieckim w Luneville w Lotaryngii. To właśnie tam dyskretnie przekazał Oubrilowi ocalony przez siebie znak pułkowy. Wreszcie 28 lutego 1808 roku gen. Meller-Zakomelski donosił carowi, że chorągiew pułku butyrskiego z białym krzyżem uratował podoficer Kokurin, który znalazł się w obozie jeńców w Bourges. Po jego śmierci chorągiew ukrył Polak - sierż. Mostowski, który wrócił właśnie do Rosji. W 1905 roku Mikołaj II wręczył uroczyście tę właśnie chorągiew 66 butyrskiemu pułkowi piechoty. W 1920 roku żołnierze korpusu gen. Wrangla, w którym walczył ów pułk, wywieźli swą historyczną już chorągiew do Belgii i dziś znajduje się ona w Muzeum Królewskim w Brukseli.

Zupełnym nieporozumieniem - stwierdza Andolenko - są twierdzenia niektórych autorów francuskich, że pod Austerlitz żołnierze napoleońscy zdobyli jakieś sztandary rosyjskiej gwardii konnej. W bitwie uczestniczyły cztery konne regimenty gwardyjskie: kawalergardów, gwardii konnej, huzarów i kozaków. Huzarzy i kozacy - jako jazda lekka - nie mieli sztandarów. Dwa pozostałe pułki zostawiły swe sztandary w miasteczku Austerlitz jeszcze przed bitwą. Pułk kawalergardów otrzymał w 1800 roku od cara Pawła 3 sztandary i wszystkie one znajdowały się jeszcze w 1912 roku w pułkowej kaplicy w Petersburgu. Gwardia konna dostała w 1799 roku 10 sztandarów, ale w 1802 roku zmniejszono liczbę kompanii do 5, czyli że tylko tyle sztandarów pułk miał pod Austerlitz. Pod koniec ubiegłego stulecia - według inwentarzy - w pułkowej kaplicy w Petersburgu znajdowały się sztandary kompanii 2, 3, 4, 6, 7, 8 i 9. Brakowało sztandarów kompanii 1, 5

46


i 10, ale - zdaniem Andolenki - nie jest to wcale dowodem, że utracono je pod Austerlitz.

Reasumując, co wobec tego utracili Rosjanie w „bitwie trzech cesarzy”? Jeśli chodzi o płachty (wszystkie z kolorowymi krzyżami, a więc kompanijne), to 3 były z pułku azowskiego, 2 z narwskiego, 2 z kurskiego, 1 z archangielskiego, 5 z podolskiego i 1 z permskiego. Razem więc 14 chorągwi kompanijnych. Do tego dochodzą same drzewca - nie mające już zupełnie znaczenia chorągwi. Były to 2 drzewca pułku azowskiego, 4 narwskiego, 5 halickiego, 1 kurskiego, 5 permskiego, 5 butyrskiego i 1 podolskiego. Łącznie więc 23 sztuki. Nie znaczy to jednak, że wszystkie te chorągwie wpadły rzeczywiście w ręce Francuzów. Jest bardzo prawdopodobne, że niektóre z utraconych płacht zostały zniszczone przez chorążych, zakopane przez nich w ziemi, a nawet pochowane wraz ze zwłokami tych żołnierzy, którzy próbowali je ukryć na sobie - pod mundurem - i polegli w chwilę później.

Tak więc - przynajmniej jeśli idzie o chorągwie i sztandary rosyjskie - francuska zdobycz była znacznie skromniejsza od tego, co podawał 31 biuletyn Wielkiej Armii i protokół przekazania trofeów katedrze Notre Dame. Dodajmy jeszcze, że to, co zawieszono pod sklepieniem paryskiej świątyni, pochodziło nie tylko spod Austerlitz, ale zostało zdobyte również pod Hollabrunn. Odnosi się to zwłaszcza do chorągwi pułków podolskiego i azowskiego.

Reasumując, należy przyjąć, że pod Austerlitz Francuzi - tak naprawdę - zdobyli tylko 5 lub 6 chorągwi rosyjskich, przy czym żadna z nich nie była głównym znakiem pułkowym. Jeśli wziąć pod uwagę, że w tej samej bitwie francuski 4 pułk piechoty liniowej utracił swego orła - zagarniętego przez rosyjską jazdę - to Napoleon w gruncie rzeczy nie miał specjalnych powodów do chwalenia się.

ILU ROSJAN I AUSTRIAKÓW UTONĘŁO W STAWIE ZACZAN?

W 30 biuletynie Wielkiej Armii, tym, gdzie zawarty został opis bitwy pod Austerlitz, Napoleon twierdził, że gros armii Buxhöwdena przyciśnięte do stawów Zaczan i Menin potonęło w nich wraz z artylerią i taborami. „20 tysięcy ludzi rzuciło się do wody, znajdując tam śmierć”.

Jeden z najpopularniejszych francuskich pamiętnikarzy gen. Marhot, któremu zresztą Napoleon w swym testamencie polecił opisać czyny Wielkiej Armii, utrzymuje również, że „lód na stawach załamał się w mnogich miejscach i zaraz potem dał się słyszeć przeraźliwy trzask. Woda wystąpiła na taflę, pokryła wnet odłamki kry i zobaczyliśmy, jak tysiące Rosjan wraz z końmi i działami oraz wozami taborowymi pogrąża się w odmęcie. Był to widok zarówno okropny, jak i wspaniały, i nigdy go nie zapomnę. W jednej chwili powierzchnia stawu pokryła się tymi, którzy umieli pływać i potrafili to uczynić. Ludzie i konie walczyli o życie z krą i wodą. Niewielu z nich jednak potrafiło uratować się, przy czym pomagali im nasi żołnierze, podając im żerdzie i rzucając liny. Ogromna większość zginęła w głębinach”.

Philippe de Ségur, którego pamiętniki doczekały się także mnóstwa wydań, dodaje: „W mgnieniu oka zobaczyliśmy, jak ta biała powłoka pokryła się mnóstwem ciemnych punkcików. To uciekinierzy, którzy zaawanturowali się na taflę, a którą teraz bezlitośnie rozbijaliśmy kulami armatnimi. W tym momencie cesarz przyglądający się z wyniosłości, powiedział: Toż to Abukir!”

Zacytujmy jeszcze gen. Lejeune’a, autora licznych obrazów batalistycznych, który także był uczestnikiem zmagań pod Austerlitz. „Nagle ten zbity tłum, obciążony bronią i bagażami, zniknął w ciągu dwu sekund w otchłani. Scena ta napełniła przerażeniem wszystkich obecnych”.

Pułkownik artylerii Seruzier podaje nawet szczegóły, w jaki

sposób miało dojść do zagłady Rosjan: „W chwili gdy wojska carskie zaczęły w dobrym porządku cofać się na okryty lodem staw, Napoleon nadjechał galopem ku mojej baterii. »Tracicie czas - zawołał - strzelajcie do tego tłumu. Trzeba ich zatopić, strzelajcie w lód«.

Przez 10 minut nikomu nie udawało się wykonać tego rozkazu. Daremnie posłano oficerów, a wśród nich także mnie, na stok wzgórza, aby spełnić to, czego chciał cesarz. Nasze pociski ślizgały się po lodzie, nie przebijając go jednak. Spróbowałem wówczas innego sposobu. Skierowałem lufę najcięższego działa ku górze. Pociski spadały teraz z wysoka i przebijały lód. Inne baterie poszły za moim przykładem. Wkrótce zatopiliśmy w odmętach tysiące Rosjan i Austriaków”.

Ta wersja o 20 tysiącach potopionych żołnierzy nieprzyjacielskich utrzymywała się we Francji dość długo. Dopiero historycy opisujący kampanię 1805 roku zaczęli zastanawiać się, czy rzeczywiście przeciwnik doznał takiej zagłady. Adolph Thiers mówi już tylko o 2 tysiącach ofiar i tę liczbę przyjęli za nim inni.

W początkach naszego stulecia ukazała się niewielka książeczka Aloisa Slovaka, proboszcza ze Sławkowa, który jako miłośnik historii-amator zadał sobie trud przebadania lokalnych dokumentów, a więc kronik parafialnych, rejestrów okolicznych domen, notatek pozostawionych przez tych, którzy byli świadkami wydarzeń z grudnia 1805 roku. Ta książeczka Slovaka wydana w niewielkim nakładzie, najpierw po niemiecku, a potem po francusku, znajduje się między innymi w paryskiej Biblioteque Nationale. Jest trudno dostępna i praktycznie uchodzi uwadze historyków wojskowości. Stąd wersja o „co najmniej 2 tysiącach potopionych” w dalszym ciągu krąży we francuskich publikac-jach.

Co pisze Alois Slovak?Powołuje się on między innymi na Karla Beranka, kanonika

honorowego i proboszcza kościoła w Ujeździe. Według tego ostatniego w stawie Zaczan znaleziono zwłoki tylko 3 żołnierzy rosyjskich i to rannych już wcześniej. Podobną informację zawiera bardzo dokładna kronika parafii w Telnicach. Według tegoż Beranka zaraz po bitwie mieszkańcy okolicznych wiosek wyciągnęli sznurami ze stawu pewną liczbę dział zatopionych w błocie od strony Rychmanowa, czyli od północnego wschodu. Nie znaleźli oni jednak żadnych zwłok poza wspomnianymi 3 żoł-nierzami. Proboszcz z Telnic zanotował w swej kronice, że „Rosjanie porzucili w trzcinie nad stawem 250 koni i wielką liczbę powozów. Jeśli chodzi o zwłoki ludzkie, to znaleziono tylko 3 Rosjan zabitych od kul karabinowych, ale żaden z żołnierzy nie utonął”.

W rejestrze majątku ziemskiego Chirlice Alois Slovak znalazł następujący zapis: „Już w następnych dniach po bitwie oficer francuskiej artylerii nazwiskiem Camp polecił naczelnemu rybakowi stawu Zaczan, aby na wyraźny rozkaz Napoleona spuścił wodę i powyciągał działa, wozy i zwłoki ludzkie, jeśli tam będą znajdować się. Gen. Suchet, który był komendantem placu Brna, nadzorował spuszczanie stawu od 8 do 16 grudnia i staw ten został rzeczywiście spuszczony całkowicie. Wydobyto 17 czy 18 armat, pewną liczbę zwłok końskich, ale ani jednych zwłok ludz-kich. Przez cały czas stało na brzegu 200 czy nawet 300 mieszkańców okolicznych wiosek, którzy brali do woli słynne karpie i to tak ochoczo, że francuscy pionierzy musieli do nich strzelać.

12 grudnia administrator majątku Chirlice, Petr Schwarz, udał się do gen. Sucheta i do dyrektora policji w Brnie, by uzyskać anulowanie rozkazu o osuszenie stawu, bo to groziło wielkimi stratami materialnymi. Dopiero po ponownej jego wizycie, kiedy nie ulegało już wątpliwości, że w stawie nie ma żadnych armat ani też zwłok ludzkich, gen. Suchet zgodził się, by staw ponownie napełniono wodą”.

W lutym 1806 roku okazało się jednak, że handlarze ryb w

47


Wiedniu nie mogą sprzedać ani jednego karpia ze stawu Zaczan. Wiedeńczycy dowiedzieli się oczywiście o treści 30 biuletynu Wielkiej Armii, w którym była mowa o 20 tysiącach potopionych. Byli więc przekonani, że dorodne karpie żywiły się ludzkimi zwłokami. Na polecenie dworu wiedeńskiego, który do tej pory także korzystał ze stawu, przeprowadzono ponowne śledztwo, by ustalić, jak było w rzeczywistości. Oficjalny raport podawał, że ze stawu wydobyto zwłoki 2 Rosjan i 180 koni, a także 18 armat. Nie uratowało to jednak stawu Zaczan. Trzeba go było osuszyć i zlikwidować hodowlę, bo nadal nikt nie chciał kupować tamtejszych karpi.

Oględziny pola bitwy pozwalają definitywnie rozstrzygnąć wątpliwości. Staw Zaczan, chociaż od dawna osuszony i zamieniony w pole warzywne, istnieje do dnia dzisiejszego. Ocalały też groble otaczające go, sięgające nie więcej niż metr powyżej dna stawu. Oznacza to, że w takim stawie żołnierze rosyjscy i austriaccy nie mogli się po prostu utopić, bo jeśli już znaleźliby się w wodzie, to sięgałaby im zaledwie do pasa.

I jeszcze jedno. Wszyscy pamiętnikarze opisujący „tragedię na stawie Zaczan” twierdzą, że obserwowali ją ze stoków płaskowzgórza Prace. Tymczasem wizja lokalna pozwala stwierdzić, że stok ten jest bardzo łagodny i góruje zaledwie kilka metrów nad dawną powierzchnią stawu. Co więcej, jest on oddalony o 1500 metrów od jego północnego krańca. Innymi słowy, w zimowe pochmurne popołudnie czy nawet wczesny wieczór 2 grudnia 1805 roku Napoleon i towarzyszący mu oficerowie nie mogli po prostu widzieć z tak płaskiego kąta powierzchni stawu, a więc rzekomo topiących się tam Rosjan. To, co cesarz napisał w 30 biuletynie Wielkiej Armii i co powtórzyli za nim pamiętnikarze - zresztą z jak najlepszą wiarą - jest więc całkowicie wyssane z palca.

CZY AUSTERLITZ TO RZECZYWIŚCIE WIELKIE ZWYCIĘSTWO?

Bitwa pod Austerlitz jest powszechnie uważana za największe zwycięstwo Napoleona w jego długiej, bo ponad dwudziestoletniej karierze wojskowej. Właściwe nie ma takiego historyka, który nie pisałby z zachwytem o przebiegu owej batalii i nie uznawałby, że cesarz okazał się tu prawdziwym geniuszem.

Rzecz w tym jednak, że w ogromnej większości owi historycy opierają się na relacjach pamiętnikarzy, które - jeśli idzie o Francuzów - pisane były z wyraźną myślą przewodnią: umocnienia cesarskiej legendy. Napoleon już wieczorem 2 grudnia 1805 roku jakby podzielił się sławą zwycięstwa ze swą armią. Powiedział przecież żołnierzom, że kiedy tylko oświadczą swym rodakom: „Byłem pod Austerlitz”, mogą oczekiwać od nich odpowiedzi: „Oto jeden z dzielnych”. W ten sposób już sama obecność pod Austerlitz była najlepszą gwarancją bohaterstwa i wielu z tych, którzy opisywali później swój udział w batalii, nie ośmieliło się zakwestionować choćby w najmniejszym szczególe oficjalnej wersji, iż wszystko odbyło się zgodnie z planem, jaki cesarz opracował przed bitwą.

W biuletynach Wielkiej Armii, w odpowiednio zmodyfikowanej proklamacji ogłoszonej na łamach „Monitora”, w starannym doborze materiałów, jakie ukazały się w prasie francuskiej, Napoleon narzucił wszystkim wersję, według której celem jego działania było skłonienie przeciwnika do próby oskrzydlenia Francuzów od południa - poprzez przecięcie im drogi odwrotu na Wiedeń - co z kolei pozwoliło cesarzowi uderzyć na płaskowzgórze Prace, przepołowić wojska nieprzyjaciela, a następnie zniszczyć tę ich część, która znajdowała się pod komendą Buxhöwdena. Summum tej klęski wroga - zaplanowanej przez cesarza - była zagłada „20 tysięcy Rosjan” w stawie Zaczan.

Jeśli przeanalizujemy szczegółowo działania Napoleona, to dojdziemy do wniosku, że chciał on rozegrać bitwę inaczej i że tylko niekorzystny dlań przebieg boju skłonił go do zajęcia się

lewym skrzydłem nieprzyjaciela, czyli wojskami Buxhöwdena.Zacznijmy od tego, że Napoleon za swego głównego

przeciwnika uważał przed bitwą cara Aleksandra i jego armię. Austriacki cesarz Franciszek praktycznie już nie liczył się, bo jego armia kapitulowała pod Ulm, jej resztki musiały pośpiesznie cofać się, Wiedeń znalazł się w rękach Francuzów i tylko Rosjanie pozwalali jeszcze Austriakom kontynuować tę wojnę.

Kampania 1805 roku była pierwszą, jaką Napoleon prowadził z Rosjanami. Co więcej, w obozie rosyjskim obecny był car Aleksander ze swą gwardią, a to nadawało bitwie charakter bezpośrednich zmagań między władcą Francji a władcą Rosji o to, który z nich będzie zajmował pierwsze miejsce w Europie. To przecież z Aleksandrem, a nie z Franciszkiem starał się Napoleon nawiązać rozmowy przed bitwą. To Rosja nie uznawała jeszcze jego cesarskiego tytułu, podczas gdy Austria nie miała takich obiekcji. To Rosjan, a nie Austriaków wskazywał Napoleon swoim żołnierzom jako głównego przeciwnika w proklamacji od-czytanej wieczorem przed batalią.

Dla Napoleona sprawą najważniejszą było więc pokonanie Aleksandra i jego armii. Zwycięstwo nad Franciszkiem i resztkami wojsk austriackich schodziło tu wyraźnie na plan dalszy.

Bonaparte dobrze orientował się gdzie przed bitwą znajdują się wojska rosyjskie, a gdzie austriackie. Wiedział znakomicie, że na szosie ołomunieckiej stoi Bagration z awangardą, w skład której wchodzą doborowe pułki rosyjskiej piechoty. Francuzi zmierzyli się z nimi już pod Hollabrunn i potrafili docenić ich wartość bojową. Napoleon w przedbitewnej proklamacji wyraźnie mówił o tych właśnie pułkach „pobitych pod Hollabrunn”.

Celem działań cesarza było jednak przede wszystkim zniszczenie gwardii rosyjskiej. Jej rozbicie stanowiłoby wyjątkowo dotkliwy cios zadany Aleksandrowi i świadczyłoby o niekwestionowanej przewadze Francuzów. Ta gwardia rosyjska pod rozkazami wielkiego księcia Konstantego znajdowała się w centrum rosyjskiego ugrupowania, bliżej jednak Bagrationa niż Buxhöwdena.

Kolumny, którymi dowodził Buxhöwden, składały się oczywiście również z pułków rosyjskich, ale były to zwykłe pułki liniowe. Były tu także resztki armii austriackiej. Pod względem jakości to lewe skrzydło przeciwnika znacznie ustępowało skrzydłu prawemu. Dlatego też Napoleon nie zamierzał początkowo zajmować się Buxhöwdenem, stawiając sobie za cel nadrzędny zniszczenie rosyjskiej gwardii i awangardy Bagrationa.

Los sprzyjał cesarzowi Francuzów. Bagration zajmował stanowiska na szosie ołomunieckiej i wyglądało na to, że będzie działał wzdłuż jej osi. Francuzi mieli wyjątkowo korzystną pozycję, a mianowicie solidnie ufortyfikowane wzgórze Santon. Przewidując, że właśnie w jej pobliżu dojdzie do decydującego starcia z Bagrationem i gwardią, Napoleon skoncentrował tu nie tylko 5 Korpus Lannesa i 1 Korpus Bernadotte’a, ale także swą gwardię, kawalerię rezerwową Murata i dywizję grenadierów Duroca. Przeciwko lewemu skrzydłu Rosjan Bonaparte wystawił tylko część 4 Korpusu Soulta i 3 Korpusu Davouta.

Początkowo bitwa przebiegała tak, jak tego chciał cesarz. Rosjanie próbowali obejść Francuzów od południa i rozciągając się długim wężem na kilka kilometrów umożliwili Napoleonowi uderzenie na płaskowzgórze Prace, czyli przepołowienie sił nieprzyjaciela.

Następnie jednak sprawy zaczęły komplikować się. Walka o płaskowzgórze Prace przedłużała się, nie została rozstrzygnięta od razu. Do boju weszła rosyjska gwardia, która mimo pewnych strat skutecznie stawiała czoło Muratowi i nie dała się rozbić. Zawiódł zupełnie Lannes, który miał ze swym korpusem wykonać uderzenie od południa na awangardę Bagrationa i zepchnąć ją w Góry Morawskie. Uderzenie to prowadzone było bez przekonania i niemal natychmiast zastopowane przez Rosjan. Pod koniec dnia Bagration mógł wycofać się w pełnym porządku nie tracąc ani

48


artylerii, ani bagaży. Tu Francuzi wzięli niewielu jeńców. Wycofała się też w dobrym porządku gwardia. Pod tym względem plan Napoleona zawiódł, uderzenie na prawe skrzydło Rosjan nie powiodło się, nie przyniosło rozstrzygnięcia, nie doprowadziło do katastrofy przeciwnika. Już po bitwie cesarz czynił z tego powodu gorzkie wyrzuty Lannesowi, który obraził się, opuścił komendę 5 Korpusu i odjechał.

Na szczęście dla cesarza o wiele lepiej wyglądała sytuacja w południowej części placu boju. Z jednej strony jest to zasługa francuskich obrońców Telnic i Sokolnic, czyli dywizji Legranda i Frianta, które potrafiły zablokować dalszy marsz oskrzydlający przeciwnika. Z drugiej strony - co jeszcze ważniejsze, co w jeszcze większym stopniu przyczyniło się do zwycięstwa Francuzów - rosyjskie dowództwo popełniło właśnie tutaj całą serię błędów. Popełnił je przede wszystkim mocno pijany Buxhöwden, który upierał się, by „iść naprzód” i nie rozpoczął wycofywania wojsk, kiedy był na to jeszcze czas. W konsekwencji - głównie w wyniku błędów Buxhöwdena - lewe skrzydło Rosjan i Austriaków znalazło się w pułapce i zmuszone było pośpiesznie cofać się wzdłuż stawu Zaczan.

I tu również Napoleon nie wykorzystał w pełni nadarzającej się szansy. Z uporem oczekiwał rozstrzygnięcia bitwy w jej części północnej, bo zależało mu na rozbiciu gwardii i Bagrationa. Z dużym opóźnieniem skierował z płaskowzgórza Prace na południe korpus Soulta, przez co znaczna część kolumn Buxhöwdena mogła mimo wszystko wydostać się z pułapki. W ręce Francuzów wpadło tu kilka tysięcy Rosjan, ale z pewnością o wiele mniej niż gdyby francuskie uderzenie rozpoczęło się dwie godziny czy nawet godzinę wcześniej.

Istnieje kilka miar militarnego sukcesu, kilka sposobów sprawdzenia, czy bitwa była wielkim zwycięstwem, czy też tylko średnim. W epoce napoleońskiej rozmiary sukcesu mierzono liczbą jeńców, zdobytych armat i sztandarów, wziętych do niewoli generałów.

Zajmowaliśmy się już problemem sztandarów wykazując, że tak naprawdę to Francuzom dostało się ich o wiele mniej, niż twierdził Napoleon w swoich biuletynach. Według przytoczonych wcześniej obliczeń gen. Andolenki było ich najwyżej sześć. Dla porównania, kiedy gen. Mack kapitulował w Ulm, musiał złożyć Francuzom 40 sztandarów.

W bitwie pod Austerlitz Francuzi wzięli do niewoli 8 rosyjskich generałów i ani jednego austriackiego. Byli to - według raportu gen. Andreossy’ego z 4 grudnia 1805 roku - dowódca 3 kolumny gen. por. Przybyszewski, dowódca 2 kolumny gen. Langeron oraz generałowie Muller „od ułanów” (w rzeczywistości Meller-Zakomelski), Muller „od strzelców konnych”, Berg, Selichow, Strick i Wimpfen. Większość tych generałów dowodziła jednak tylko pułkami. Ponadto w ręce Francuzów dostali się książęta Repnin, Galicyn, Sibirski i Kropotkin (wszyscy w randze pułkownika), pułkownicy Andrejew, Wajszkow, Metenzow i Sulima oraz 20 majorów i 336 oficerów niższych, w tym tylko 20 austriackich. Dla porównania - w Ulm poszło do niewoli 17 austriackich generałów.

Jeśli idzie o liczbę zdobytych dział, to przedstawiała się ona następująco:

Rosyjskie:działa 12-funtowe 24działa 6-funtowe 70haubice duże 13haubice małe 35

142Austriackie:działa 12-funtowe 1działa 6-funtowe 22działa 3-funtowe 1haubice 10

34

Razem więc Francuzi zagarnęli 176 dział oraz 111 jaszczyków amunicyjnych i 3 kuźnie polowe. Dla porównania, w Ulm wpadło w ich ręce 60 armat i tyleż jaszczyków. Pod tym względem więc zdobycz spod Austerlitz była niemal trzykrotnie większa, z tym jednak, że trzeba pamiętać, iż działa te zostały porzucone przez Rosjan i Austriaków w odwrocie, głównie z racji trudności transportowych. Żaden z francuskich pamiętnikarzy nie pisze, by którykolwiek z pułków zdobył szturmem jakąś baterię. Aż 35 zdobytych dział rosyjskich to 3-funtowe jednorogi, przydzielone do batalionów piechoty i traktowane niemal jak wiwatówki. Znalazły się one na wyposażeniu armii rosyjskiej w 1805 roku i zupełnie nie zdały egzaminu. Żołnierze porzucali je jako nieprzydatne. Te 3-funtowe jednorogi zostały już w kilka miesięcy po Austerlitz wycofane z armii rosyjskiej.

Liczba jeńców zagarniętych przez Wielką Armię nie była natomiast pokaźna, w każdym razie nie na miarę zwycięstwa, jakiego pragnął Napoleon. Według bardzo dokładnych raportów przez Brno przeszło w grudniu 1805 roku 18 konwojów jenieckich, w których było 9.767 Rosjan i 1.686 Austriaków, a więc razem 11.453.

Z tej liczby austriacka awangarda Kienmayera, która najwcześniej biła się pod Telnicami, straciła 150 ludzi. Rosyjska 1 kolumna Dochturowa utraciła około 1.200 żołnierzy.

Z dużą dokładnością można też ustalić straty 2 kolumny Langerona. Pułk kurski posłany na pomoc brygadzie Kamińskiego utracił 736 jeńców, podczas gdy sama brygada (pułki riaziański i fanagoryjski) około 200. Brygada Olsuwiewa (pułki permski, wyborgski i 8 jegrów) utraciła natomiast 1.500 ludzi.

Straty 3 kolumny Przybyszewskiego ocenia się na 3.600 jeńców. To właśnie ta kolumna dostarczyła ich najwięcej, kapitulując w dużej części pod Sokolnicami.

Rzecz ciekawa, 4 kolumna Miłoradowicza, która walczyła na płaskowzgórzu Prace, oddała Francuzom tylko 2 jeńców. Zagarnęli oni za to aż 1.400 ludzi z oddziałów austriackich Kolowratha.

Jeńców z gwardii rosyjskiej - co ważne - było tylko 110.Wreszcie z awangardy Bagrationa dostało się w ręce

Francuzów około 1.000 ludzi, głównie z pułków archangielskiego, staroingermanlandzkiego i 6 jegrów.

Tak więc, w porównaniu z 30 tysiącami Austriaków, którzy kapitulowali pod Ulm, liczba jeńców wziętych pod Austerlitz była trzykrotnie mniejsza. Ta stosunkowo niska liczba jeńców była wynikiem braku francuskiego pościgu już po bitwie, kiedy to z reguły można wziąć do niewoli całe zdemoralizowane grupy uciekinierów. Lekka jazda, która zazwyczaj zajmowała się wyłapywaniem uchodzących, była tak zmęczona walką, że cesarz nie mógł posłać jej 2 grudnia wieczorem w pościg za cofającymi się Rosjanami. W ten sposób zmarnowano okazję zagarnięcia dalszych kilku tysięcy jeńców.

Reasumując, pod wielu względami kapitulacja garnizonu Ulm była większym sukcesem Francuzów niż bitwa pod Austerlitz.

Cóż wobec tego czyni Napoleon, aby mimo wszystko Austerlitz można było uznać za wielkie zwycięstwo? Przeprowadza wiele zabiegów propagandowych, o których już była mowa, a zwłaszcza stara się stworzyć pozory, iż batalia była druzgocącą klęską armii rosyjskiej. Stąd mowa aż o 45 tysiącach jeńców, o 20 tysiącach potopionych w stawie Zaczan, o 30 tysiącach poległych.

Ponieważ jednak Aleksander z gwardią i awangardą Bagrationa zdołał wycofać się z pobojowiska, a w następnych godzinach połączyła się z nim większość ocalałych żołnierzy Buxhöwdena, Napoleon musiał jakoś wytłumaczyć Francji i Europie, jak to się stało, że mimo wspaniałego zwycięstwa przeciwnik jest nadal zdolny do walki. Zadanie ułatwił mu - i to w niemałym stopniu - cesarz Franciszek, prosząc o pokój. Bonaparte wiedział już, że wojna - przynajmniej z Austrią - dobiega końca.

W 31 biuletynie Wielkiej Armii Napoleon przedstawił

49


całkowicie wyssaną z palca wersję wydarzeń utrzymując, że po spotkaniu z cesarzem Franciszkiem posłał do rosyjskiego obozu swego adiutanta gen. Savary’ego.

„Znalazł on resztki armii rosyjskiej bez artylerii, bez bagaży, w straszliwym nieporządku. Była już północ. Generał Merveldt został odparty pod Goeding przez marszałka Davouta, armia rosyjska była więc otoczona, ani jeden człowiek nie mógł ujść z pułapki. Książę Czartoryski wprowadził gen. Savary’ego do cara.

- Powiedz swemu panu - zawołał ten władca - że odchodzę, że dokonał on niemałych cudów, że ten dzień zwiększył mój podziw dla niego, że jest zesłańcem niebios, że mojej armii potrzeba stu lat, by dorównać jego wojskom. Czy jednak mogę powrócić bezpiecznie do siebie?

- Tak, sire - odpowiedział mu generał Savary - jeśli Wasza Cesarska Mość ratyfikuje to, co dwaj cesarze Francji i Niemiec ustalili podczas swego spotkania.

- A cóż to takiego?- Że armia Waszej Cesarskiej Mości wycofa się spokojnie do

siebie według marszy etapowych, które zostaną ustalone przez cesarza i że ewakuuje Niemcy i Polskę austriacką. Pod tym warunkiem mam rozkaz cesarza udać się do przednich straży wojsk, które już was otoczyły i dać im polecenie osłaniania waszego odwrotu, bo cesarz pragnie uszanować tego, który był przyjacielem pierwszego konsula.

- Jaką chcesz gwarancję za to?- Sire, twego słowa.- Daję to słowo.Ów adiutant wyruszył natychmiast galopem, udał się do

marszałka Davouta, któremu przekazał rozkaz zaprzestania wszelkiego ruchu i pozostania w spokoju. Oby ta wspaniałomyślność cesarza Francuzów nie była natychmiast zapomniana w Rosji, tak jak to stało się z pięknym gestem cesarza, kiedy odesłał on carowi Pawłowi 6 tys. jeńców z jakąż wielkodusznością i oznakami szacunku dla niego!”

W ten sposób Napoleon za jednym zamachem tłumaczył, dlaczego ustały działania zaraz po bitwie, dlaczego nie było pościgu za Rosjanami, utrzymując bez żenady, że tylko dzięki jego wspaniałomyślności Aleksander z resztkami swej gwardii mógł w ogóle wrócić do domu, bo przecież był już otoczony przez Francuzów.

Rzeczywistość była jednak inna. Zaraz po bitwie niezdolni do pościgu za przeciwnikiem Francuzi stracili z nim kontakt bojowy. Rosjanie wycofali się drogą na Węgry, co wskazuje na chęć połączenia się z armią arcyksięcia Karola i prowadzenia dalszej walki. Po decyzji cesarza Franciszka przerwania oporu, zawrócili na północ i zaczęli marsz odwrotowy przez Morawy ku Galicji i Rosji. W żadnym momencie odwrót ten nie był zagrożony przez Francuzów, a już zupełną nieprawdą jest twierdzenie Napoleona, że armia rosyjska została otoczona. Po kilku dniach Aleksander połączył się zresztą z bardzo silnym korpusem Bennigsena i zdolny był nawet do wydania nowej batalii.

KONSEKWENCJE ZWYCIĘSTWA POD AUSTERLITZ

Bitwa pod Austerlitz to przede wszystkim militarne zwycięstwo nad Rosjanami i Austriakami kończące kampanię 1805 roku. Bezpośrednią jej konsekwencją był pokój podpisany w Bratysławie, który w istotnym stopniu modyfikował układ sił w środkowej części kontynentu. Ponadto wyniesiona propagandowo do rangi niebywałego zwycięstwa, pozwoliła też Napoleonowi rozwiązać pewne problemy z dziedziny polityki wewnętrznej i międzynarodowej.

1. Bitwa ta przyniosła przede wszystkim zasadniczą zmianę w

charakterze systemu władzy Pierwszego Cesarstwa. Do tej pory, poczynając od 18 brumaire’a aż po wybuch wojny z trzecią koalicją, Napoleon starał się nadać swoim rządom charakter pokojowy spychając na drugi plan aspekty militarne.

Przejęcie władzy 18 brumaire’a miało wszelkie znamiona wojskowego zamachu stanu. Bonaparte chciał jednak, aby jego rządy odbierała francuska i międzynarodowa opinia publiczna jako system mający szerokie poparcie społeczne, jako coś, co wynika z woli narodu, co ma pełne uzasadnienie prawne. Dlatego właśnie w latach 1799 -1803 dążył do zawarcia pokoju ze wszystkimi przeciwnikami Francji, skoncentrował swą uwagę na reformach administracyjnych, na rozwoju gospodarczym, na uspokojeniu kraju po wojnie w Wandei, na przywróceniu spokoju i bezpieczeństwa wewnętrznego.

Ta polityka uzyskania międzynarodowej akceptacji, zmierzająca do włączenia konsularnej, a potem cesarskiej Francji w system mocarstw europejskich, załamała się w 1805 roku z racji ekspansjonizmu Bonapartego, który zagrażał już nie tylko Anglii i Austrii, ale również Rosji.

Po wybuchu wojny z Anglią w 1803 roku Napoleon miał nadzieję, że zdoła ją ograniczyć tylko do konfliktu z rządem brytyjskim. Rok 1805 - powstanie trzeciej koalicji - zupełnie wywrócił system Pierwszego Cesarstwa. Zagrożona przez trzy główne mocarstwa europejskie Francja musiała przekształcić się w potęgę militarną zdolną obronić już nie tylko swe naturalne granice, ale także zdobycze terytorialne w Italii i Niemczech.

Właśnie od kampanii 1805 roku i od bitwy pod Austerlitz zmienia się radykalnie charakter cesarskiej Francji. Będzie się ona od tej pory kojarzyć mieszkańcom Europy z wielotysięczną armią, z brutalną siłą, z talentami militarnymi jej władcy. Bezpośrednio po Austerlitz i po pokoju w Bratysławie Napoleon podjął intensywną kampanię propagandową z wykorzystaniem wszystkich dostępnych mu środków: gazet, pism ulotnych, poematów, sztuk teatralnych, ceremonii - byle tylko przekonać całą Europę, że Francja jest wielką potęgą militarną, że niebezpiecznie jest ją atakować, bo ten, kto ośmieli się to uczynić, poniesie zasłużoną karę. Na takim właśnie strachu przed francuskim odwetem budował teraz cesarz spokój i bezpieczeństwo swego państwa.

2. Kampania 1805 roku była pierwszą, jaką prowadziła Wielka Armia, powstała zaledwie rok wcześniej w obozie Boulogne. Poprzednio - jeszcze w latach 1800-1804 - armia ta dzieliła się na dwa podstawowe odłamy. Tych żołnierzy, którzy byli towarzyszami walk Bonapartego we Włoszech i Egipcie oraz - ich rywali - związanych głównie z Armią Renu i jej bohaterem gen. Moreau.

Moreau został wprawdzie aresztowany w 1804 roku, skazany na 2 lata więzienia i wygnany z Francji, ale nie oznaczało to jeszcze, że jego sympatycy dali za wygraną. Ostatecznie Bonaparte, który sięgnął po cesarską koronę, był takim samym zdolnym generałem, jak kilku innych i nie brakowało do 1805 roku wojskowych, którzy wcale nie czuli się związani z nowym imperatorem. Dopiero wojna przeciwko trzeciej koalicji, zakończona zwycięstwem pod Austerlitz, przekonała ogół generalicji, korpusu oficerskiego i prostych żołnierzy, że Napoleon jest rzeczywiście wodzem z prawdziwego zdarzenia, że może ich powieść do sukcesów, że jest zdolny zapewnić Francji dominującą pozycją na znacznym obszarze Europy. Od bitwy pod Austerlitz opozycja wobec Napoleona w armii przestaje praktycznie istnieć.

Ten związek z Wielką Armią był rezultatem nie tylko zwycięstwa pod Austerlitz. To nieprzypadkowo cesarz zaraz po bitwie objeżdżał pole walki, troskliwie dopytując się o los rannych. Nieprzypadkowo też poświęcił tej swojej szczególnej inspekcji obszerny akapit w 30 biuletynie. Chodziło mu bowiem o wytworzenie przeświadczenia, że troszczy się o los żołnierzy, że chce być ich ojcem - i to nie tylko podczas kampanii, ale również

50


w czasie pokoju.Rozkazem z 17 frimaire’a (7 grudnia 1805) Napoleon

zadecydował, że wdowy po generałach poległych pod Austerlitz będą dożywotnio pobierały roczną pensję w wysokości 6.000 franków. Wdowy po pułkownikach i majorach miały otrzymać pensję w wysokości 2400 franków, po kapitanach - 1200 franków, po porucznikach i podporucznikach - 800 franków, a po prostych żołnierzach - 200 franków. Tym samym rozkazem cesarz adoptował wszystkie sieroty po generałach, oficerach i żołnierzach. Chłopcy mieli wychowywać się na koszt państwa w zamku Rambouillet, a dziewczynki w zamku w Saint Germain-en-Laye. Niezależnie od dotychczasowego imienia i nazwiska sieroty miały otrzymać imię Napoleon bądź Napoleona.

Przez cztery tygodnie - od bitwy pod Austerlitz aż po pokój w Bratysławie - Napoleon dobrotliwie pozwalał swym żołnierzom niemal na wszystko. Mogli rabować mieszkańców morawskich wiosek, domagać się, by dostarczano im wino i piwo, wysypiać się do woli. Kiedy po podpisaniu pokoju Wielka Armia zaczęła opuszczać Morawy, cesarz wielokrotnie nakazywał swym generałom, aby nie przemęczali żołnierzy drugimi marszami. W ciągu dnia należało przejść najwyżej 3 albo 4 mile, a co trzy dni przewidziany był całodobowy odpoczynek. W ten sposób Wielka Armia całymi tygodniami wycofywała się bardzo wolno ku Francji. Po kilkumiesięcznej kampanii, a przede wszystkim po wycieńczających marszach znad kanału La Manche do Bawarii, żołnierze wyglądali niezbyt okazale. Mundury wielu z nich były w strzępach, buty zdarte do cna. Teraz, właśnie podczas tego powolnego odwrotu, wymieniano mundury i buty na nowe. Jeśli nie można było dostarczyć mundurów francuskich, to rozdawano uniformy austriackie, zagarnięte w magazynach. Żołnierze opływali w dostatki, bo można już było przygotować dla nich godziwe kwatery i pożywienie. Zdarzało się nawet, że niektóre oddziały były podwożone wozami.

W proklamacji do Wielkiej Armii wydanej nazajutrz po bitwie pod Austerlitz Napoleon obiecywał żołnierzom, że wkrótce zaprowadzi ich do Francji, gdzie będą przedmiotem jego szczególnej troski. Korpusy liniowe Wielkiej Armii nie doszły jednak do ziemi ojczystej. W styczniu i lutym zatrzymano je w krajach niemieckich. Początkowo żołnierze sądzili, że to tylko chwilowy postój przewidziany na wymianę mundurów i obuwia. Po kilku tygodniach okazało się, że Wielka Armia ma okupować kraje zależne od Francji. Zawód był niemały, otwarcie sarkano na „małego kaprala”, że nie pozwolił żołnierzom wrócić do domów. Niemniej jednak nigdzie nie doszło do buntu. Tłumaczono sobie, że trzeba poczekać, aż Austria spełni wszystkie postanowienia traktatu z Bratysławy. Żołnierze nie zdawali sobie sprawy, że już za kilka miesięcy czeka ich nowa wojna - tym razem z Prusami - i że większość nich, o ile nie padnie w kolejnych kampaniach, wróci do domu dopiero w roku 1814.

3. Już pierwsze cesarskie publikacje na temat bitwy pod Austerlitz zwracały uwagę na szczególne miejsce, jakie cesarz przeznaczył Wielkiej Armii w swoim systemie władzy i to nie tylko w sprawach wojny, ale również w życiu cywilnym. Na generałów i oficerów - w mniejszym stopniu na szeregowych żołnierzy - posypał się deszcz krzyży Legii Honorowej, awansów, donacji i gratyfikacji. Armia została wyniesiona do rangi zbiorowego bohatera - obrońcy narodowych granic, gwaranta potęgi cesarstwa w Europie.

Wprawdzie wojska liniowe zostały zatrzymane w Niemczech, a więc nie powróciły do Francji, ale za to gwardia - która poza jazdą nie brała czynnego udziału w bitwie pod Austerlitz - została sprowadzona do Paryża i tu witana wręcz entuzjastycznie przez mieszkańców stolicy. Jej triumfalny przemarsz przez ulice miasta był oczywistym dowodem, że prosty żołnierz i oficer to teraz obywatele stojący wyżej od innych.

Napoleon kontynuował też praktykę wynoszenia na narodowe ołtarze bohaterów poległych w jego służbie. Pod Austerlitz padł

płk Morland, który na czele dwu szwadronów strzelców konnych gwardii ucierał się z gwardią rosyjską. Na rozkaz cesarza jego zwłoki - zakonserwowane w beczce rumu - przewieziono do Paryża, gdzie odbył się uroczysty pogrzeb. Tu makabryczny szczegół, nie ujawniony oczywiście publiczności: przez te kilka tygodni, kiedy wieziono poległego pułkownika, urosły mu tak bardzo wąsy, że sięgały kolan. Imieniem płk. Morlanda nazwano jedną z ulic w pobliżu placu Bastylii, a wnet potem most łączący prawy brzeg Sekwany z wyspą Św. Ludwika.

Najważniejszym jednak postanowieniem, które miało symbolizować uprzywilejowaną rolę Wielkiej Armii w społeczeństwie, była decyzja cesarza o wzniesieniu na placu Vendôme - w centrum eleganckiego Paryża, przed siedzibą komendanta wojskowego stolicy - kolumny Wielkiej Armii. Napoleon polecił, aby odlano ją ze spiżu rosyjskich i austriackich armat zdobytych pod Austerlitz, stąd też czasem jest ona nazywana kolumną Austerlitz. Za wzór posłużyła kolumna Trajana w Rzymie, ozdobiona serią scen bitewnych, które oplatają tę kolumnę od dołu ku górze. Na kolumnie Vendôme - ukończonej w 1808 roku - widnieją sceny z kampanii 1805-1807. Jej szczyt zdobił posąg Napoleona w stroju „małego kaprala”, czyli w trójrożnym kapeluszu i długim wojskowym płaszczu. Wszystko tu miało swą symboliczną wymowę: cesarz dominujący nad miastem z wysokości 30 metrów, stojący na szczycie kolumny jakby stworzonej z setek żołnierskich postaci.

4. Mówiliśmy już o pokoju w Bratysławie - bezpośredniej konsekwencji zwycięstwa pod Austerlitz.

Wygrana batalia pozwalała teraz Napoleonowi odnieść jeszcze jeden sukces dyplomatyczny, o niemałym znaczeniu. W początkach kampanii 1805 roku Aleksander przybył niespodziewanie z wizytą do Berlina i zawarł tam sojusz z pruskim królem Fryderykiem Wilhelmem. Sojusz ten przypieczętowała „przysięga przyjaźni” złożona przez obu monarchów nad trumną Fryderyka Wielkiego w Poczdamie.

Sojusz przewidywał, że Prusy przystąpią do koalicji antynapoleońskiej i rozpoczną wojnę z Francją „tak szybko, jak tylko będzie to możliwe”. Zaraz też podjęto w Prusach przygotowania do nowej kampanii, prowadząc je jednak niezbyt energicznie. Fryderyk Wilhelm wahał się, najwyraźniej czekał, jakie będą rezultaty pierwszych starć.

Kapitulacja armii Macka w Ulm powstrzymała chwilowo Prusaków przed wystąpieniem. Posłany do Berlina Duroc - jeden z zaufanych generałów Napoleona - umiejętnie utrzymywał króla w tym stanie duchowego zawieszenia między interwencją i biernością, obiecując w imieniu swego władcy, że w zamian za neutralność Fryderyk Wilhelm otrzyma Hanower.

W miarę jednak jak Napoleon posuwał się coraz dalej w głąb Austrii, kiedy znalazł się niemal izolowany na Morawach i czekał na decydującą batalię, na dworze berlińskim zaczęła przeważać opinia, że jego sytuacja jest bardzo ryzykowna i że najprawdopodobniej połączone armie rosyjska i austriacka odniosą nad nim zwycięstwo. Fryderyk Wilhelm posłał więc swego ministra Hardenberga do obozu Napoleona, polecając mu wręczyć wypowiedzenie wojny w wypadku, gdyby sprzymierzeni byli górą. Hardenberg specjalnie opóźniał swą podróż - między in-nymi udając chorobę - tak, aby doczekać się rozstrzygającej batalii. Przybył jednak do Brna jeszcze przed bitwą pod Austerlitz. Napoleon, który doskonale orientował się w tej grze i który chciał uniknąć wojny z Prusakami, spotkał się z nim bardzo krótko i zaraz odesłał do Wiednia na rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Talleyrandem. Kiedy kilka dni później Hardenberg dowiedział się o wygranej cesarza Francuzów, nie było oczywiście mowy o wypowiadaniu wojny. Zawarte zostało natomiast porozumienie francusko-pruskie, na mocy którego Fryderyk Wilhelm otrzymał obiecany Hanower.

5. Bitwa pod Austerlitz wyniesiona przez Napoleona do rangi niebywałego zwycięstwa, miała - w intencji cesarza - przekonać

51


Europę, że Francja jest niepokonana mając tak znakomitą armię i tak genialnego władcę. Na tym właśnie opierał cesarz przyszły system bezpieczeństwa Francji. Miał nadzieję, że zapanuje teraz pokój - jeśli nie „wieczny”, to przynajmniej wieloletni - który pozwoli mu kontynuować dzieło wewnętrznego porządkowania własnego kraju.

W tym celu podjął - o czym już była mowa - wielką akcję propagandową wokół hasła „Austerlitz to niebywałe zwycięstwo”. Jeśli przejrzymy gazety europejskie z grudnia 1805 roku, to łatwo zorientujemy się, że kampania ta miała jednak ograniczony zasięg. Ogarnęła oczywiście Francję i zależne od niej państwa włoskie i niemieckie. Zatrzymała się jednak tam, gdzie kończyły się bezpośrednie francuskie wpływy polityczne. Gazety austriackie, rosyjskie i pruskie były na tę propagandę zupełnie odporne. Tak więc na przykład Polacy - żyjący wówczas pod zaborami, czytając gazety warszawskie, poznańskie, krakowskie, lwowskie - absolutnie nie zdawali sobie sprawy, że Napoleon odniósł decydujące zwycięstwo. Przeciwnie, mogli odnieść wrażenie, że bitwa była nie rozstrzygnięta, a nawet w niektórych dziennikach pojawiły się doniesienia, że „zwyciężyła jednak armia rosyjsko-austriacka”. Podobnie oceniali bitwę pod Austerlitz Prusacy i Rosjanie, bo po prostu w interesie tamtejszych władców leżało ukrycie prawdy. W Austrii sytuacja wyglądała inaczej - wprawdzie prasa pisała bardzo powściągliwie o bitwie, ale wieść o jej wynikach - odpowiednio złagodzona - mimo wszystko rozeszła się po kraju.

I w tym właśnie punkcie zawiodła całkowicie strategia Napoleona. Nie zdołał on batalią pod Austerlitz narzucić Europie „wiecznego pokoju”, który byłby oczywiście „pokojem francuskim”. Po pierwsze, taki pokój był sprzeczny z interesami pozostałych mocarstw. Po drugie, mocarstwa te wcale nie traktowały bitwy pod Austerlitz jako ostateczności, jako oczywistego dowodu druzgocącej przewagi armii francuskiej i geniusza jej wodza. Bardzo szybko wytworzyła się opinia, że zwycięstwo Francuzów to w dużej mierze wynik błędów dowództwa sprzymierzonych. Starano się oczywiście znaleźć kozła ofiarnego. Kutuzow na dobrych kilka lat został odsunięty od komendy, Przybyszewski stanął przed sądem, Weirother był ostatecznie skompromitowany, Dołgoruki popadł w niełaskę - zresztą ranny pod Austerlitz wkrótce zakończył życie.

Już kilka miesięcy później (jesienią 1806) dojdzie do nowej wojny. Przeciwko Francji wystąpią Prusy, które wcale nie będą obawiały się podjąć walki samotnie. To najlepszy dowód, że napoleońska akcja propagandowa o „niezwyciężoności Wielkiej Armii” zawiodła. Austerlitz najwyraźniej nie wywarło większego wrażenia na Prusakach.

6. Pozostaje jeszcze problem Rosji i cara Aleksandra. Kampania propagandowa wokół Austerlitz opierała się na tezie, że Rosjanie ponieśli tam druzgocącą klęskę. 31 biuletyn Wielkiej Armii zawierający opis fikcyjnej rozmowy gen. Savary’ego z carem był tak skonstruowany, aby upokarzał Aleksandra wobec całej Europy. Nawet jeśli nie został on przedrukowany przez prasę austriacką, pruską, a tym bardziej rosyjską, to przecież znany był - za pośrednictwem gazet francuskich - na wszystkich dworach europejskich. Napoleon - autor tego biuletynu - akcentował nieudolność cara jako wodza, jego naiwność w polityce, łatwowierność wobec „złych doradców”. Co więcej, wkładał w usta Aleksandra słowa bałwochwalczego uznania wobec władcy Francuzów, których car nigdy oczywiście nie wypowiedział. Dodajmy, że Napoleon twierdził, iż tylko jego wspaniałomyślności car zawdzięczał ocalenie, bo przecież „był już całkowicie otoczony”.

Aleksander głęboko przeżył to upokorzenie. Od tej pory stanie się śmiertelnym wrogiem Napoleona. Już rok później (jesienią 1806) Rosjanie pośpieszą z pomocą Prusakom. W tej nowej kampanii Aleksander będzie bardzo ostrożny, wyciągnie wnioski z walk pod Austerlitz. Nie będzie próbował odgrywać roli

naczelnego wodza, powierzy komendę doświadczonym generałom.

Po Austerlitz cała armia rosyjska będzie pałała żądzą odwetu, będzie chciała jak najszybciej wykazać, że nie tylko może dorównać francuskiej, ale jest od niej silniejsza i sprawniejsza. Już bitwa pod Pruską Iławą w lutym 1807 roku wykazała, że są to armie tej samej wartości. Pod Friedlandem Napoleon odniósł przekonywające zwycięstwo, ale znowu - tak jak pod Austerlitz - było to w dużej mierze rezultatem błędów rosyjskiego dowództwa.

Austerlitz otwiera więc długie pasmo zmagań francusko-rosyjskich zakończone dopiero w 1814 roku wjazdem cara Aleksandra I do Paryża.

POLACY POD AUSTERLITZ

Czy Polacy walczyli pod Austerlitz? W 1805 roku istniały tylko dwie jednostki polskie - pozostałość Legionów - a mianowicie dawna 1 półbrygada, zamieniona na pułk piechoty polskiej, oraz regiment ułanów Aleksandra Rożnieckiego. W wojnie przeciwko trzeciej koalicji oba te oddziały walczyły we Włoszech, gdzie piechurzy wsławili się 23 listopada pod Castelfranco, przyczyniając się do rozbicia austriackiego korpusu księcia Rohana.

W armii francuskiej pod Austerlitz służyło jednak kilkudziesięciu oficerów polskich. Znamy nazwiska niektórych z nich tych, którzy przydzieleni zostali do sztabów, między innymi jako tłumacze. W Archiwum Wojennym w Vincennes w kartonie C 2-17 zachowały się wykazy owych oficerów sztabowych.

Wiemy więc, że w sztabie głównym Wielkiej Armii pod bezpośrednimi rozkazami marszałka Berthiera służyli płk Wincenty Aksamitowski (dawny dowódca 2 półbrygady, a w przyszłości generał w Księstwie Warszawskim), kpt. Hipolit Falkowski (w przyszłości pułkownik, oficer ordynansowy Napoleona), szef batalionu Kazimierz Małachowski (w przyszłości dowódca 1 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego, a potem generał i przejściowo wódz naczelny powstania listopadowego), kpt. Ignacy Bolesta (w przyszłości dowódca 16 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego), szef batalionu Stanowski i szef batalionu Junges.

W dyspozycji kwatery głównej (a la suite) znajdowali się natomiast gen. Józef Zajączek (w przyszłości namiestnik Królestwa Polskiego), adiutant-komendant Ludwik Dembowski (w przyszłości generał na służbie francuskiej), por. Jakub Filip Kierzkowski (znany później pamiętnikarz), ppor. Stanowski i ppor. Orłowski.

W 1 Korpusie Bernadotte’a byli przydzieleni do sztabu kpt. Darewski i por. Pornorowski (nazwisko z pewnością przekręcone). W 3 Korpusie Davouta - także w sztabie - służył kpt. Michał Zadra (pozostanie u Davouta aż do końca wojen napoleońskich, potem będzie pułkownikiem w powstaniu listopadowym i uczestnikiem Wielkiej Emigracji) oraz kpt. Jasiński. W 4 Korpusie Soulta służył w sztabie ppor. Billewicz. Drugi z wyznaczonych tu Polaków, ppor. Wilczyński, nie przybył pod Austerlitz. W 5 Korpusie Lannesa nie było w sztabie Polaków. Odnajdujemy ich natomiast w rezerwie kawalerii Murata. Tak więc kpt. Milkiewicz i kpt. Paszkowski służyli w sztabie samego marszałka, ppor. Wójcikiewicz w sztabie 1 Dywizji Ciężkiej Jazdy, por. Różycki w sztabie 2 Dywizji Ciężkiej Jazdy, a por. Jamrzyński w sztabie 2 Dywizji Dragonów. Wiemy, że było też trochę polskich oficerów liniowych, jak chociażby por. Jan Paweł Jerzmanowski (później oficer pułku szwoleżerów gwardii i generał powstania listopadowego) czy kpt. Konstanty Przebendowski (w przyszłości dowódca 1 pułku

52


strzelców konnych w Księstwie Warszawskim, a następnie generał). Pod Austerlitz walczył także por. Franciszek Żymirski (w przyszłości generał powstania listopadowego).

Z pewnością byli także Polacy służący jako prości żołnierze i podoficerowie w pułkach francuskich, w tym nawet w gwardii.

O wiele więcej Polaków służyło jednak w armii rosyjskiej. Carowi Aleksandrowi towarzyszył - jako cywilny doradca - były minister spraw zagranicznych książę Adam Czartoryski, który opisał bitwę pod Austerlitz w swych pamiętnikach. Dowódcą 3 kolumny - zresztą nader nieudolnym - był gen. Przybyszewski. Do niewoli dostał się płk Sulima. Był tu również gen. Bartłomiej Giżycki, w przyszłości marszałek szlachty wołyńskiej.

Szczególnie wielu Polaków, poddanych rosyjskich, służyło w tych pułkach piechoty, które były formowane bądź uzupełniane na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Pod Austerlitz biły się pułki archangielski i pskowski, należące do tzw. inspekcji litewskiej, oraz staroingermanlandzki, podolski i apszeroński z inspekcji brzeskiej.

Jeśli idzie o kawalerię, to od 1803 roku istniały w armii rosyjskiej trzy pułki ułanów: polski (zwany też konnopolskim), litewski i tatarski, złożone w dużym stopniu z Polaków. Żaden z nich jednak nie bił się pod Austerlitz.

Armia austriacka była częściowo formowana w Galicji, czyli na ziemiach pierwszego i trzeciego zaboru. Dotyczyło to zwłaszcza pułku piechoty szefostwa Czartoryskich, którego jeden batalion walczył w 4 kolumnie Kolowratha. Polaków - żołnierzy austriackich - było jednak znacznie więcej, do tego stopnia, że już wcześniej szef batalionu Junges (Polak - oficer francuski) zwrócił się do Napoleona z projektem utworzenia nowych Legionów Polskich. Projekt ten nie wzbudził jednak większego zainteresowania cesarza.

ZAŁĄCZNIKI

Załącznik 1

WIELKA ARMIA POD AUSTERLITZ

Dowódca - Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzów, król ItaliiSzef sztabu, min. wojny - marszałek Louis Alexandre Berthier

• Flankierzy lewego skrzydłaBrygada Lekkiej Kawalerii gen.bryg. Jean Fauconnet 1 pułk strzelców konnych 334 13 pułk strzelców konnych 246

580 • Lewe skrzydło

5 Korpus - marszałek Jean Lannesszef sztabu - gen. bryg. Jean Company

3 Dywizja Piechoty gen. Louis Gabriel Suchet 1 Brygada gen. Nicolas Beker 17 pułk piechoty lekkiej - płk Dominique Vedel 1412 2 Brygada gen. Jean Valhubert 34 pułk piechoty liniowej - płk Pierre Dumoustier 1812 40 pułk piechoty liniowej - płk François Legendre 1428 3 Brygada gen. Michel Claparede 64 pułk piechoty liniowej - płk Nerin 1140 88 pułk piechoty liniowej - płk Philibert Curial Artyleria (12 dział) 121 Pociągi 136

6049

1 Dywizja Piechoty gen. François Auguste Caffarelli 1 Brygada gen. Joseph Demont 13 pułk piechoty lekkiej - płk Castex 1407 17 pułk piechoty liniowej - płk Nicolas Conroux 1661 30 pułk piechoty liniowej - płk Walther 1372 2 Brygada gen. Georges Eppler 51 pułk piechoty liniowej - płk Joseph Bonnet 1278 61 pułk piechoty liniowej - płk Jean Nicolas 1206 Artyleria (12 dział) 89 Pociągi 102

7115

• Centrum

1 Korpus - marszałek Jean Baptiste BernadotteSzef sztabu - gen. dyw. Leopold Berthier

1 Dywizja Piechoty gen. Olivier Rivaud de la Raffiniere 1 Brygada gen. Charles Dumoulin 8 pułk piechoty liniowej - płk Antie 1858 45 pułk piechoty liniowej - płk Jean Barrie 1603 2 Brygada gen. Michel Pacthod 54 pułk piechoty liniowej - płk Armand Philippon 1614 Artyleria (12 dział) 111 Pociągi 80

5266

2 Dywizja Piechoty gen. Jean Drouet d’Erlon 1 Brygada gen. François Werle 27 pułk piechoty lekkiej - płk Chanotet 2069 94 pułk piechoty liniowej - płk Jean Razout 1814 2 Brygada gen. Bernard Frere 95 pułk piechoty liniowej 1903 Artyleria (12 dział) 118 Pociągi 111

6015

Kawaleria rezerwowa - marszałek Joachim MuratSzef sztabu - gen. dyw. Auguste Belliard

Dywizja Lekkiej Kawalerii gen. François Etienne Kellermann1 Brygada gen. Picard 4 pułk huzarów - płk Andre Burthe 280 2 pułk huzarów - płk Jean Barbier 328 2 Brygada gen. Frederic van Marizi 5 pułk strzelców konnych - płk Claude Corbineau 317 5 pułk huzarów 342 3 Brygada gen. Edouard Milhaud 16 pułk strzelców konnych - płk Antoine Durosnel 320 22 pułk strzelców konnych - płk Victor Latour-Maubourg 234 4 Brygada gen. François Treilhard 9 pułk huzarów - płk Etienne Guyot 227 10 pułk huzarów - płk Beaumont 179

2227

3 Dywizja Dragonów gen. Marc Antoine Beaumont 1 Brygada gen. Henri Boyer 5 pułk dragonów - płk Nicolas Lacour 264 8 pułk dragonów - płk Becler 205 9 pułk dragonów 292 2 Brygada gen. Nicolas Scalfort 12 pułk dragonów - płk Joseph Pages 312 16 pułk dragonów - płk François Clement de la Ronciere 258Artyleria (12 dział artylerii konnej) 88

1419

53


2 Dywizja Dragonów gen. Frederic Walther 1 Brygada gen. Horace Sebastiani 3 pułk dragonów - płk Eame Fiteau 193 6 pułk dragonów - płk Lebaron 164 2 Brygada gen. Roger 10 pułk dragonów - płk Jacques Cavaignac 246 11 pułk dragonów - płk Bourdon 214 3 Brygada gen. Boussard 13 pułk dragonów - płk Broc 271 22 pułk dragonów - płk Jean Carrie de Boissy 167 Artyleria (12 dział artylerii konnej) 47 Pociągi 49

1351

2 Dywizja Ciężkiej Kawalerii gen. Jean d’Hautpoul 1 Brygada gen. Raymond Saint-Sulpice 1 pułk kirasjerów 388 5 pułk kirasjerów 375 2 Brygada vacat 10 pułk kirasjerów 254 11 pułk kirasjerów 327 Artyleria 42 Pociągi 41

1427

1 Dywizja Ciężkiej Kawalerii gen. Etienne Nansouty 1 Brygada gen. Joseph Piston 1 pułk karabinierów 205 2 pułk karabinierów 181 2 Brygada gen. Armand Lahoussaye 2 pułk kirasjerów 304 9 pułk kirasjerów 280 3 Brygada gen. Antoine Saint-Germain 3 pułk kirasjerów płk Claude Preval 333 12 pułk kirasjerów 277 Artyleria 44 Pociągi 48

1672

• Prawe skrzydło

4 Korpus - marszałek Jean de Dieu SoultSzef sztabu - gen. dyw. Charles Saligny

2 Dywizja Piechoty gen. Dominique Vandamme 1 Brygada gen. Joseph Schiner 24 pułk piechoty lekkiej 1291 4 pułk piechoty liniowej płk Seruzier 1658 2 Brygada gen. Claude Ferey 28 pułk piechoty liniowej 1599 46 pułk piechoty liniowej 1350 3 Brygada gen. Jacques Candras 57 pułk piechoty liniowej 1743 Artyleria (12 dział) 117 Pociągi 132

7890

1 Dywizja Piechoty gen. Louis Saint-Hilaire 1 Brygada gen. Charles Moranda 10 pułk piechoty lekkiej 1488 14 pułk piechoty liniowej 1551 2 Brygada gen. Paul Thiebault 36 pułk piechoty liniowej 1486 43 pułk piechoty liniowej 1598 3 Brygada gen. Louis Vare 55 pułk piechoty liniowej 1709 Artyleria (12 dział) 120 Pociągi 108

8060

3 Dywizja Piechoty gen. Claude Legrand 1 Brygada gen. Pierre Merle 26 pułk piechoty lekkiej 1564 Strzelcy korsykańscy i strzelcy Padu 519 2 Brygada gen. Jean Fery 3 pułk piechoty liniowej 1644 18 pułk piechoty liniowej 1402 3 Brygada gen. Victor Levasseur 75 pułk piechoty liniowej 1688 Artyleria (12 dział) 116 Pociągi 101

7034

Brygada Lekkiej Kawalerii gen. Pierre Margaron 11 pułk strzelców konnych - płk Bertrand Bessières 308 26 pułk strzelców konnych - płk Alexandre Digeon 256 8 pułk huzarów - płk Jean Franceschi 341 Artyleria 81 Pociągi 51

1037

Gwardia cesarska - marszałek Jean Bessières Grenadierzy konni 600 Strzelcy konni 376

976

• Flankierzy prawego skrzydła

3 Korpus - marszałek Louis Nicolas DavoutSzef sztabu - gen. bryg. Joseph Daultanne

1 Dywizja Piechoty gen. Louis Friant 1 Brygada gen. Georges Kister 15 pułk piechoty lekkiej - płk Jean Desailly 754 33 pułk piechoty liniowej - płk Saint-Remond 1214 2 Brygada gen. Pierre Lochet 48 pułk piechoty liniowej - płk Joseph Barbanegre 1365 108 pułk piechoty liniowej - płk Higonnet 1637 3 Brygada gen. Heudelet 111 pułk piechoty liniowej - płk Grey 1440 Artyleria (12 dział) 161 Pociągi 101

6672

4 Dywizja Dragonów gen. François Antoine Bourcier 1 Brygada gen. Jean Laplanche 15 pułk dragonów - płk Nicolas Barthelemy 385 17 pułk dragonów -płk Saint Dizier 474 18 pułk dragonów - płk Lefebvre 553 2 Brygada gen. Louis Sahuc 19 pułk dragonów - płk Auguste Caulaincourt 408 25 pułk dragonów - płk Rigaud 396 28 pułk dragonów - płk Fereyre 365 Artyleria i pociągi 81

2662

• RezerwaGwardia cesarska Pułk grenadierów pieszych Pułk strzelców pieszych Grenadierzy królewskiej gwardii włoskiej Mamelucy Żandarmeria wyborcza Artyleria (24 działa)

4500

54


Załącznik 2

ARMIA ROSYJSKO - AUSTRIACKA

Nominalni wodzowie naczelni - car Aleksander I i cesarz Franciszek I

Wódz naczelny - gen. Michaił KutuzowDowódca wojsk austriackich - gen. por. książę Jan von

LichtensteinSzef sztabu - gen. mjr Weirother

Gwardia rosyjska - 6730 piechoty i 3700 kawaleriiDowódca - wielki książę Konstanty

Siemionowski pułk piechoty 2 bataliony Preobrażeński pułk piechoty 2 bataliony Izmajłowski pułk piechoty 2 bataliony Batalion strzelców pieszych Pułk grenadierów 3 bataliony Pułk kirasjerski kawalergardów 5 szwadronów Pułk kirasjerski Garde du Corps 5 szwadronów Pułk huzarów 5 szwadronów Pułk kozaków 2 szwadrony Pionierzy kompania Artyleria 40 dział

Awangarda rosyjska - 9200 piechoty i 4500 kawaleriiDowódca - gen. por. książę Piotr Bagration

5 pułk jegrów 3 bataliony 6 pułk jegrów 3 bataliony Archangielski pułk piechoty 3 bataliony Staroingermanlandzki pułk piechoty 3 bataliony Pskowski pułk piechoty 3 bataliony Pułk kirasjerów cesarzowej 5 szwadronów Twerski pułk dragonów 5 szwadronów Sanktpetersburski pułk dragonów 3 szwadrony Pawłogradzki pułk huzarów 10 szwadronów Mariupolski pułk huzarów 10 szwadronów Pułk kozaków Kisielewa 5 szwadronów Pułk kozaków Małachowa 5 szwadronów Pułk kozaków Chazenkowa 5 szwadronów Artyleria 42 działa

Awangarda armii Buxhöwdena - 3440 piechoty i 3440 kawalerii

Dowódca - gen. por. Kienmayer1 Brygada Piechoty - gen. mjr Cafneville Pułk piechoty granicznej batalion 1 pułk piechoty szeklerów 2 bataliony 2 pułk piechoty szeklerów 2 bataliony Pionierzy 3 kompanie 1 Brygada Kawalerii - gen. mjr Stutterheim Pułk szwoleżerów O’Reilly 8 szwadronów Pułk ułanów Merveldta kompania Pułk ułanów Schwarzenberga 2 kompanie 2 Brygada Kawalerii - gen. mjr Moritz LichtensteinSzeklerski pułk huzarów 8 szwadronów Pułk kozaków Sysojewa 5 szwadronów Pułk kozaków Melentiewa 5 szwadronów Artyleria 12 lekkich dz.

1 kolumna - 13.290 piechoty i 250 kawaleriiDowódca - gen. por. Dymitr Dochturow

1 Brygada Piechoty - gen. mjr Lewis 7 pułk jegrów batalion Nowoingermanlandzki pułk piechoty 3 bataliony Jarosławski pułk piechoty 3 bataliony 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Urusow Włodzimierski pułk piechoty 3 bataliony

Briański pułk piechoty 3 bataliony Wiacki pułk piechoty 3 bataliony Moskiewski pułk piechoty 3 bataliony Kijowski pułk grenadierów 3 bataliony Pionierzy kompania Kawaleria Pułk kozaków Denisowa 2,5 szwadronu Artyleria 40 lekkich i 24 ciężkie

2 kolumna - 11.250 piechoty i 300 kawaleriiDowódca - gen. por. Langeron

1 Brygada Piechoty - gen. mjr Olsuwiew 8 pułk jegrów 2bataliony Wyborgski pułk piechoty 2 bataliony Permski pułk piechoty 3 bataliony Kurski pułk piechoty 3 bataliony 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Kamiński Riazański pułk piechoty 3 bataliony Fanagoryjski pułk grenadierów 3 bataliony Pionierzy kompaniaKawaleria Sanktpetersburski pułk dragonów 2 szwadrony Pułk kozaków Isajewa szwadron Artyleria 30 dział lekkich

3 kolumna - 7.700 piechotyDowódca - gen. por. Przybyszewski

1 Brygada Piechoty - gen. mjr Meller 7 pułk jegrów 2 bataliony 8 pułk jegrów 2 bataliony 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Selechow Halicki pułk piechoty 3 bataliony Butyrski pułk piechoty 3 bataliony Podolski pułk piechoty 3 bataliony Narwski pułk piechoty 3 bataliony Pionierzy kompaniaArtyleria 30 dział lekkich

4 kolumna - 23.900 piechotyDowódca - gen. por. Miłoradowicz i gen. por. Kolowrath

Awangarda - gen. Monachin Nowgorodzki pułk piechoty 2 bataliony Apszeroński pułk piechoty batalion Pułk dragonów arcyksięcia Jana 2 szwadrony1 Brygada Piechoty - gen. mjr Wodniański Nowgorodzki pułk piechoty batalion Apszeroński pułk piechoty 2 bataliony Małorosyjski pułk grenadierów 3 bataliony Smoleński pułk piechoty 3 bataliony 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Rottermund Salzburski pułk piechoty 6 batalionów Pułk piechoty Kaunitza batalion Pułk piechoty Auersperga batalion 3 Brygada Piechoty - gen. mjr Jurczik Pułk piechoty cesarza batalion Pułk piechoty Czartoryskiego batalion Pułk piechoty Reuss-Gratz batalion Pułk piechoty Wurtemberg batalion Pułk piechoty Beaulieu batalion Pułk piechoty Karpen batalion Pułk piechoty Lindenau batalion Strzelcy piesi wiedeńscy 2 kompanie Pionierzy 2 kompanie Artyleria 52 działa lekkie i 24ciężkie

5 kolumna - 5.375 kawaleriiDowódca - gen. por. książę Jan von Lichtenstein

1 pułk kawalerii - gen. mjr Caramelli Pułk kirasjerów von Nassau 6 szwadronów Pułk kirasjerów von Lothringen 6 szwadronów 2 Brygada Kawalerii - gen. mjr Weber Pułk kirasjerów cesarza 8 szwadronów

55


3 Brygada Kawalerii - gen. mjr Gładkow Pułk ułanów cesarzewicza 10 szwadronów Kozacki pułk Gordiejewa 5 szwadronów Kozacki pułk Isajewa 4 szwadrony Kozacki pułk Denisowa 2,5 szwadronu4 Brygada Kawalerii - gen. Fiodor Uwarow Czernichowski pułk dragonów 5 szwadronów Charkowski pułk dragonów 5 szwadronów Pułk huzarów elizawietogradzkich 10 szwadronów Artyleria 24 działa lekkie

56

Documents

Austerlitz - text