AUTOHTONE ILI LOKALNO ADAPTIRANE RASE (buša, podolac i domaći bivo)

• Vekovima gajene na našem podneblju - deo nacionalnog nasleđa

• Imaju biološku, ekonomsku, socijalnu i kulturološku vrednost

• Primena novih tehnologija u poljoprivrednoj proizvodnji i favorizovanje produktivnijih rasa uslovili su postepeno smanjivanje njihovog broja, na način da se u pitanje dovede njihov opstanak.

• Gubitak njihovog genofonda je nedospustiv, posebno sa stanovišta osobina otpornosti i prilagodljivosti, kojima se odlikuju, ali i potencijala u obezbeđivanju sigurnosti proizvodnje hrane u budućnosti.

• Zbog toga su ove rase, između ostalih, obuhvaćene nacionalnim programom očuvanja genetskih rezervi domaćih životinja i biološke raznovrsnosti u stočarstvu.

• Na listi ugroženih autohtonih rasa domaćih životinja jer je ukupan broj ženskih priplodnih grla u populaciji manji od 7.500 jedinki.

• Značaj ovih rasa u stočarstvu Srbije ogleda se i u tome što se njihovim gajenjem stimuliše oživljavanje ruralnih područja, kao i korišćenje i održavanje pašnjačkih površina, sprečavanje devastacije i sukcesije staništa, uključivanje u programe organske (ekološke) proizvodnje i razvijanje prepoznatljivih tradicionalnih robnih marki.

„LESKOVAČKI BIK“ – monumentalna figurina bika iz praistorije (Gvozdeno doba, oko 900-650 godina p.n.e), Narodni muzej, Leskovac

Zoomorfna figurina bika, koja po osnovnim karakteristikama, predstavlja rasu govečeta po imenu Buša.

ODGAJIVAČKO PODRUČJE I VELIČINA POPULACIJE BUŠE

• autohtona rasa goveda Balkanskog poluostrva

• nekada je gajena na čitavoj teritoriji zemlje, izuzev nekih delova Panonske nizije.

• Danas se najviše gaji u južnim i istočnim oblastima zemlje, na području:

Sjenice, Tutina, Novog Pazara,

Kosova i Metohije,

Stare planine-Dimitrovgrada,

Crne Trave, Leskovca, Prokuplja, Prijepolja,

Valjeva, Kovina i Vršca u Vojvodini.

• Zbog potrebe povećanja brojnog stanja moguće je gajenje i u ostalim područjima u zemlji uz poštovanje principa održivog korišćenja.

1999 2004 2008 2009 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ženska priplodna grla 57 90 150 350 380 185 270 416 896 827

Muška priplodna grla 2 10 18 25 20 5 4 16 20 20

Ukupno 59 100 168 375 400 190 274 432 916 847

Program očuvanja buše otpočeo je 1993. godine sa procenjenom veličinom populacije na nivou od 1.000 do 100.000 grla. Danas, veličina celokupne populacije broji oko 1.500 grla svih kategorija, od kojih je 847 priplodnih grla.

Efektivna veličina populacije (Ne) se od 1999. godine gotovo neprekidno povećavala i u 2017. godini je iznosila 78,11.

*Matična knjiga za bušu u Centralnoj Srbiji

ustanovljena je 2009. godine i do sada je u nju

upisano 635 priplodnih grla.

ODGAJIVAČKO PODRUČJE I VELIČINA POPULACIJE DOMAĆEG BIVOLA

• Najznačajnije populacije u Srbiji zastupljene su na području:

Novog Pazara, Tutina i Sjenice

Dimitrovgrada na Staroj planini

Vojvodine (Kikinda)

• Zbog potrebe povećanja brojnog stanja moguće je gajenje i u ostalim područjima u zemlji uz poštovanje principa održivog korišćenja.

• Program očuvanja domaćeg bivola od 2005. godine sa procenjenom veličinom populacije na nivou od 300 do 1.000 grla. Danas, veličina celokupne populacije broji oko 1.500 grla svih kategorija, od kojih je 656 priplodnih grla

Efektivna veličina populacije (Ne) je usled nedovoljnog i promenljivog broja priplodnjaka značajno varirala tokom posmatranog perioda (2005-2017). Od 2015. godine prisutan je pozitivan populacioni trend i njegova stabilizacija pri Ne=96.

*Matična knjiga za domaćeg bivola u

Centralnoj Srbiji ustanovljena je 2011. godine i

do sada je u nju upisano 557 priplodnih grla.

2005 2008 2009 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ṉ 200 250 350 300 150 259 281 704 631

Muška priplodna grla 10 10 15 10 3 5 21 25 25

Ukupno 210 260 365 310 153 264 302 729 656

ODGAJIVAČKI CILJEVI

očuvanje i održivo korišćenje autohtonih rasa

Primarni odgajivački ciljevi:

povećanje brojnosti

očuvanje :

konstitucije

otpornosti

zdravlja

plodnosti

ODGAJIVAČKI CILJEVI

buša

1. Povećanje populacije

2. Očuvanje osobina zdravlja, otpornosti i dugovečnosti:

preporuka je da se grla gaje ekstenzivno u uslovima koji što približnije odgovaraju njihovom prirodnom staništu kako bi se održala njihova specifična, evolutivno izgrađena otpornost na bolesti i prilagođenost skromnim uslovima gajenja.

3.Osobine eksterijera:

održati grubu odnosno snažnu konstituciju kojom se ova rasa odlikuje, a koja je ključni činilac njene adaptibilnosti i sposobnosti preživljavanja.

• Visina grebena krava: 90-120 cm • Visina grebena bikova: 100-130 cm • Telesna masa krava: 150-320 kg • Telesna masa bikova: 250-450 kg

4.Reproduktivne osobine:

• Uzrast krava pri prvom pripustu : od 18. meseca • Uzrast bikova pri prvom pripustu: od 20. meseca • Težina teladi na rođenju: 15-20 kg • Servis period: 28-42 dana

*Krave rase buša treba da imaju izražene materinske osobine.

5. Proizvodne osobine:

Ozbiljniji odgajivačko-selekcijski rad na unapređenju ovih osobina opravdano je otpočeti u uslovima kada se populacijski trend ove rase stabilizuje u dužem vremenskom periodu. Dosadašnja istraživanja pokazala su da buša vrlo dobro reaguje na poboljšanu ishranu, te da u nekim slučajevima dolazi čak i do dvostrukog povećanja mlečnosti.

• Trajanje laktacije: 210-240 dana • Prinos mleka: preko 700 kg u celoj laktaciji • Sadržaj mlečne masti: 4-6 % • Dnevni prirast: 500 g • Randman: 45 %

ODGAJIVAČKI CILJEVI

domaći bivo

1. Povećanje populacije

2. Očuvanje osobina zdravlja, otpornosti i dugovečnosti:

preporuka je da se grla gaje ekstenzivno u uslovima koji što približnije odgovaraju njihovom prirodnom staništu kako bi se održala njihova specifična, evolutivno izgrađena otpornost na bolesti i prilagođenost skromnim uslovima gajenja.

3.Osobine eksterijera:

održati grubu odnosno snažnu konstituciju kojom se ova rasa odlikuje, a koja je ključni činilac njene adaptibilnosti i sposobnosti preživljavanja.

• Visina grebena ženskih grla: 110-130 cm • Visina grebena muških grla: 130-140 cm • Telesna masa ženskih grla: 350-550 kg • Telesna masa muških grla: 600-800 kg

4.Reproduktivne osobine:

• Uzrast ženskih grla pri prvom pripustu : od 33. meseca • Uzrast muških grla pri prvom pripustu: od 24. meseca • Trajanje graviditeta: 305-330 dana • Težina teladi na rođenju: 20-35 kg • Servis period: do 50 dana *Bivolice treba da imaju izražene materinske osobine

5. Proizvodne osobine:

Ozbiljniji odgajivačko-selekcijski rad na unapređenju ovih osobina opravdano je otpočeti u uslovima kada se populacijski trend ove rase stabilizuje u dužem vremenskom periodu. Dosadašnja istraživanja pokazala su da se primenom selekcije i poboljšane ishrane, postižu značajni rezultati u povećanju prinosa i kvalitetu mleka.

• Trajanje laktacije: 180-320 dana • Prinos mleka: preko 700 kg u celoj laktaciji • Sadržaj mlečne masti: 7-8 % • Dnevni prirast: 500 g • Randman: 45 %

ODGAJIVAČKE METODE

• Rad na očuvanju i konzervaciji njihovih genoma je od primarnog značaja

zbog čega je odgajivanje moguće jedino u čistoj rasi van srodstva.

• Da bi se održala genetička varijabilnost populacije i sprečio inbriding,

plotkinja i priplodnjak treba da budu u što manjem stepenu srodstva.

• Preporuka je da priplodnjak i plotkinja nisu u srodstvu najmanje tri do pet

generacija predaka.

• Kod buše je dozvoljeno ukrštanje različitih sojeva.

MERE ZA POSTIZANJE CILJEVA IZ ODGAJIVAČKOG PROGRAMA

Gajenje autohtonih rasa

Selekcijski program

Matična evidencija

Petogodišnji program mera

Gajenje autohtonih rasa

• 1. In situ ili On farm–gajenje živih životinja u proizvodnim sistemima gde su nastale ili se sada nalaze, a koji podjednako uključuju farme i proizvodne sisteme.

• 2. Ex situ – što podrazumeva gajenje izvan proizvodnih sistema gde su živele i nastale, a koji mogu biti:

• In vivo gajenjem živih životinja u zoo vrtovima, parkovima prirode, muzejima, istraživačkim institutima i dr.

• In vitro kriokonzervacijom biološkog materijala koji se može iskoristiti za rekonstruisanje životinje.

• Radi očuvanja staništa u kojem su autohtone rase domaćih životinja nastale, autohtone rase domaćih životinja gaje se na tradicionalan način u proizvodnim sistemima sa niskim ulaganjima-ekstenzivno.

• Radi uspešnijeg sprovođenja odgajivačkih ciljeva, povećanja efikasnosti selekcije i konzervacije određene rase, autohtone rase domaćih životinja gaje se i na poluintenzivan i intenzivan način.

• U gajenju autohtonih rasa treba voditi računa o ispunjavanju etoloških i ekoloških normativa.

Selekcijski program

• Metode selekcije

• Ocenjivanje i odabiranje priplodnih grla na smotrama

• Program korišćenja priplodnjaka

• Odabir priplodnjaka za korišćenje u prirodnom pripustu

• Licenciranje priplodnjaka

Ocenjivanje i odabiranje priplodnih grla na smotrama

• jednom godišnje na selekcijskim smotrama

• nakon identifikacije grla, konstatuje se stanje grla u pogledu njegove kostitucije i kondicije

• kod svih priplodnih grla moraju biti utvrđene:

1. Telesna masa

2. Visina grebena

3. Dubina grudi

4. Dužina trupa

5. Obim grudi

Odabir i program korišćenja priplodnjaka

da pripadaju tipu rase za koju će se koristiti za priplod.

da u pogledu zdravstvenog stanja ispunjavaju uslove propisane zakonom o ZZŽ

da ispunjavaju uslove za puno i nepotpuno poreklo u skladu sa zakonom, pravilnikom i GOO;

da su upisana u matičnu evidenciju;

da su licencirana

* period korišćenja priplodnjaka zavisi od njihove priplodne sposobnosti i reproduktivne efikasnosti i uobičajeno iznosi 10-13 godina.

* redovna zamena priplodnjaka u stadu (na svake tri godine)

Licenciranje priplodnjaka

! Licencirani priplodnjaci mogu se koristiti isključivo za prirodno parenje !

Postupak:

• zahtev osnovne odgajivačke organizacije

• GOO obrazuje komisiju za licenciranje koja obavlja postupak

• OOO priprema podatke o priplodnjaku koji se licencira

starost, poreklo, ocenu telesne građe, ocenu rasne pripadnosti i zdravstvenog stanja

i dostavlja izvestaj GOO koja donosi rešenje o korišćenju ili izlučenju priplodnjaka.

Matična evidencija

• Verodostojni podaci o poreklu, eksterijeru, plodnosti, produktivnosti..

• U malim, zatvorenim populacijama selekcijski odgovor je često, povećanje inbridinga i smanjenje genetske varijabilnosti za dalju selekciju što može uzrokovati depresiju fitness i drugih svojstava.

• Zbog toga je vođenje matične evidencije posebno važno u gajenju autohtonih rasa jer omogućava plansko gajenje (planske pripuste) u cilju očuvanja i povećanja genetske varijabilnosti, kao i izbegavanja štetnih uticaja inbridinga.

• Autohtone rase domaćih upisuju se u matičnu evidenciju autohtonih rasa domaćih životinja o poreklu rase.

Uslovi za upis u matičnu evidenciju autohtonih rasa

• da pripadaju tipu odgovarajuće rase, što se utvrđuje na osnovu podataka o njihovom poreklu, eksterijeru grla, njihovim proizvodnim osobinama za kategorije i grla za koje je to moguće utvrditi, kao i na osnovu podataka o proizvodnim osobinama njihovih predaka i srodnika, ako ti podaci postoje.

• Grla autohtonih rasa domaćih životinja moraju zadovoljiti odgajivačke standarde za rasu, prema Glavnom odgajivačkom programu da bi bila upisana u matičnu evidenciju.

RB O: ID

M: ID

RB O: ID

M: ? RB

O: ?

M: ID

*RB O: ?

M: ?

HB

O: RB O: RB

M: RB

M: RB O: RB

M: RB

HB

O: RB O: ID

M: ID

M: RB O: ID

M: ID

RAZVOJNI ZADACI

Glavni razvojni zadaci Odgajivačkog programa za autohtone rase odnose se na obezbeđenje njihovog što uspešnijeg

očuvanja i održivog korišćenja u narednom periodu i obuhvataju sledeće aktivnosti:

1. Kontinuirano vođenje matične evidencije, praćenje populacijskih parametara i sprovođenje mera predviđenih odgajivačkim programom,

2. Stabilizovanje i povećanje veličine populacije i sprečavanje gubitka genetičkog diverziteta,

3. Sprovođenje mera za povećanje genetičke varijabilnosti i sprečavanje gajenja u srodstvu,

4. Uspostavljanje i jačanje kapaciteta za in situ i ex situ programe očuvanja uz usmeravanje istraživanja ka razvoju efikasnosti in situ modela zaštite,

5. Osnivanje banke gena za autohtone rase uz obezbeđenje kontinuiranog skladištenja genetskog materijala,

6. Nastavak rada na fenotipskoj i molekularno-genetskoj karakterizaciji autohtonih rasa,

7. Jačanje međunarodne saradnje na razmeni informacija o autohtonim rasama,

8. Izrada akcionih planova za slučajeve kriznih situacija (bolesti, prirodne katastrofe i drugo),

9. Održivo korišćenje autohtonih rasa u tradicionalnim agroekološkim sistemima i organskoj proizvodnji (razvoj tržišta tradicionalnih proizvoda poreklom od autohtonih rasa) i sa tim u vezi unapređenje njihovih proizvodnih sposobnosti

10. Promovisanje autohtonih rasa na nacionalnom i međunarodnom nivou (izložbe stoke, sajmovi, izdavanje brošura, saradnja sa medijima).

IZLOŽBE AUTOHTONIH

RASA •

•

• promocija i popularizacija na

nacionalnom i međunarodnom nivou

• Poseban značaj imaju izložbe lokalnog i

regionalnog karaktera jer se kroz izlaganje

autentičnih proizvoda ovih rasa, između ostalog,

direktno ističu potencijali razvoja područja na

kojima su one najzastupljenije.

• omogućiti sigurnu i stabilnu podršku u organizaciji

ovih manifestacija.