1

Warszawa, 25.09.2013

Aneta Maria Dzik-Walczak, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego

Formy integracji rynku a konwergencja cenowa w krajach Unii Europejskiej

Autoreferat rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Wojciecha

Maciejewskiego

I. Wprowadzenie

Proces integracji ekonomicznej niesie ze sobą przemiany na rynkach krajowych i

międzynarodowych związane z usuwaniem barier handlowych, harmonizacją systemów

podatkowych, wzrostem transparentności cen, a w związku z utworzeniem Unii Monetarnej,

redukcję ryzyka kursowego. W procesie integracji ekonomicznej wyróżnia się strefę handlu

preferencyjnego, strefę wolnego handlu, unię celną, wspólny rynek, unię gospodarczą i

walutową oraz pełną integrację ekonomiczną cechująca się zharmonizowanymi politykami.1

Na podstawie teorii ekonomii można oczekiwać, że osiąganie kolejnych stopni integracji

ekonomicznej wpływa na wyrównywanie się cen na rynku. Zróżnicowanie cen związane z

różnicami w stawkach podatkowych oraz w polityce handlowej powinno zanikać w związku z

harmonizacją tych obszarów na rynku Unii Europejskiej. Nacisk kładziony na redukcję

regionalnych nierówności pomiędzy gospodarkami sprzyja procesowi konwergencji cenowej.

Pojęcie konwergencji często pojawia się w kontekście integracji ekonomicznej, brakuje

jednak jednoznacznej definicji. Evans, Nyberg i Ungerer (1983) opisują konwergencję jako

rozwój, w wyniku którego zmienne ekonomiczne w analizowanych krajach zbliżają się do

siebie w czasie.

Celem niniejszej rozprawy jest analiza procesu konwergencji cenowej na rynku Unii

Europejskiej w obliczu różnego stopnia integracji, pomiędzy poszczególnymi państwami

członkowskimi w latach 1995-2011. W dziejach Europy rodziły się różne koncepcje

zjednoczeniowe od ukierunkowanych na realizację celów hegemonistycznych, przez

motywowane chęcią pokojowego ułożenia stosunków kontynentu nękanego wojnami, po

wynikające ze względów gospodarczych. W 1958 na mocy traktatów rzymskich powołano

Europejską Wspólnotę Gospodarczą, w celu utworzenia wspólnego rynku oraz Europejską

Wspólnotę Energii Atomowej EURATOM. Kolejne lata przyniosły zacieśnienie integracji.

1 Oficjalna strona internetowa Komisji Europejskiej

http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/emu/index_en.htm (dostęp 14.02.2013).

2

Chcąc uodpornić Wspólnotę na wahania kursowe kraje członkowskie Europejskiej Wspólnoty

Gospodarczej wprowadziły w 1972 dla wszystkich walut maksymalny dopuszczalny zakres

wahań kursowych, a dla zapewnienia funkcjonowania systemu utworzono Europejski

Fundusz Współpracy Walutowej. W celu wzmocnienia współpracy w sferze polityki

walutowej powstał Europejski System Walutowy, którego istotę stanowiły Europejski

Mechanizm Kursowy oraz europejska jednostka rozrachunkowa, ECU (European Currency

Unit), będąca zalążkiem wspólnej waluty. Kolejnym krokiem w kierunku pełnej integracji

gospodarczej i walutowej, było uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego. Przewidywano

utworzenie jednolitego rynku, funkcjonującego na podstawie swobody przepływu osób,

towarów, usług i kapitału. Dążono do wyeliminowania kosztów transakcyjnych związanych z

wymianą walut i redukcji wahań kursowych poprzez utworzenie Unii Walutowej. W

Traktacie z Maastricht, który wszedł w życie w 1993 roku sprecyzowano etapy tworzenia

Unii Gospodarczej i Walutowej. Założono również zacieśnienie współpracy między bankami

centralnymi oraz wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich. W

1999 działalność rozpoczął Europejski Bank Centralny oraz usztywniono kursy wymiany

walut.2 W 2000 przyjęto Strategię Lizbońską, której celem było uczynienie z Unii

Europejskiej najbardziej dynamicznej, konkurencyjnej i opartej na wiedzy gospodarki na

świecie, zdolnej do zapewnienia zrównoważonego wzrostu. Traktat nicejski, miał umożliwi ć

Unii Europejskiej sprawne działanie po przyjęciu nowych krajów z Europy Środkowej i

Południowej. Kolejne traktaty wprowadzały zmiany instytucjonalne mające usprawnić proces

decyzyjny i umocnić pozycję Wspólnoty na arenie międzynarodowej.

Teoretyczne ramy analizy konwergencji cenowej

Z procesem konwergencji cenowej wiążą się nierozerwalnie główne koncepcje

makroekonomiczne. Goldberg i Knetter (1997) jako teorie ekonomii wyjaśniające

kształtowanie się cen wymieniają prawo jednej ceny (ang. law of one price- LOOP),

mechanizm transmisji kursu walutowego (ang. exchange rate pass-through), mechanizm

pricing-to-market. Analiza prawa jednej ceny prowadzi natomiast do teorii parytetu siły

nabywczej (ang. purchasing power parity - PPP) i efektu Ballasy-Samuelsona. Działania

2 W 1999 usztywniono kursy walut w następujących państwach: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania,

Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. W późniejszych latach kolejne kraje przystąpiły do trzeciego etapu UGW i dołączyły do strefy euro: Grecja (2001), Słowenia (2007), Cypr (2008), Malta (2008), Słowacja (2009).

3

podejmowane przez banki centralne w związku z realizacją polityki pieniężnej i fiskalnej

również znajdują odzwierciedlenie w cenach dóbr.

Punktem wyjścia dla teoretycznych rozważań konwergencji cenowej jest prawo jednej

ceny stanowiące, że na konkurencyjnych rynkach wolnych od kosztów transport i oficjalnych

barier handlowych homogeniczne dobra są sprzedawane po tej samej cenie. W przeciwnym

wypadku, różnice cenowe dają możliwość arbitrażu.

Prawo jednej ceny implikuje, że cena dobra � jest taka sama w krajach � oraz � po

przeliczeniu na wspólną walutę. Jeśli dla dobra� prawo jednej ceny zachodzi dla wszystkich

analizowanych krajów to mówimy, że badany rynek jest zintegrowany. W związku z tym, że

spełnienie założeń o braku kosztów transportu i barier handlowych jest mało prawdopodobne

zdefiniowano relatywną wersję prawa jednej ceny. W przypadku relatywnej wersji prawa

jednej ceny parametr � odzwierciedla relację między ceną dobra � w kraju � oraz �. Cena

dobra � w kraju � stanowi � × 100% ceny dobra � w kraju �. Jeśli parametr � jest stały w

czasie, to spełnione jest relatywne prawo jednej ceny.

Prawo jednej ceny zostało sformułowane dla dóbr handlowych, czyli dóbr, które mogą

być potencjalnie eksportowane bądź importowane i sprzedawane w innym miejscu niż są

produkowane. Dobra uznaje się za niehandlowe w związku z ich naturą, wysokimi kosztami

transport bądź restrykcjami handlowymi, takimi jak taryfy. Zgodnie z definicją Światowego

Banku dobra niehandlowe obejmują transport, mieszkania, dobra użyteczności publicznej,

energię, usługi.

Parytet siły nabywczej uogólnia prawo jednej ceny na poziom agregatów cenowych.

Absolutny parytet siły nabywczej oznacza, że prawo jednej ceny zachodzi dla wszystkich

dóbr, a więc kurs między walutami dwóch krajów jest równy relacji poziomów cen w tych

krajach, mierzonych cenami referencyjnych koszyków konsumpcyjnych. Teoria parytetu siły

nabywczej sugeruje zatem, że siła nabywcza każdej waluty jest taka sama w każdym kraju.

Zgodnie z PPP w długim okresie deprecjacja kursu walutowego powinna doprowadzić do

wzrostu cen w kraju, którego waluta uległa deprecjacji lub spadku cen w kraju, którego

waluta uległa aprecjacji. W przypadku, gdy zmiana ta jest proporcjonalna do zmiany kursu

walutowego zachodzi pełne przeniesienie zmian kursu na ceny krajowe, czyli wskaźnik pass-

through3 jest równy jedności. Teoria parytetu siły nabywczej w wersji absolutnej jest rzadko

potwierdzana w badaniach empirycznych. W wersji relatywnej teoria parytetu siły nabywczej

3 Wskaźnik pass-through odzwierciedla efekt przenoszenia zmian kursu na indeks cen towarów i usług

konsumpcyjnych (ang. consumer price index - CPI).

4

przyjmuje, że relacja między poziomami cen podobnych koszyków konsumpcyjnych jest

stała, lecz niekoniecznie równa jedności.

W rzeczywistości prawo jednej ceny oraz parytet siły nabywczej są systematycznie

łamane przez empiryczne dane (Isard, 1977). Teoretyczne uzasadnienia dla niespełnienia

prawa jednej ceny są związane z istnieniem barier handlowych, taryf, subsydiów, kosztów

transportu, monopoli, a także ze zróżnicowanymi pomiędzy krajami preferencjami

konsumentów, uwzględnieniem niehandlowych dóbr w indeksie CPI, lepkością cen. Pewne

zróżnicowanie cen miedzy lokalizacjami mogą tłumaczyć koszty transportu, które

uniemożliwiają transakcje arbitrażowe. Granica między państwami może podtrzymywać

segmentację rynku i umożliwiać praktyki monopolistyczne takie jak różnicowanie cen

krajowych i eksportowych. Również zróżnicowanie preferencji konsumentów może sprzyjać

dyskryminacji cenowej w różnych krajach. Kolejne wytłumaczenie zróżnicowania cen

związane jest z niehandlowymi komponentami dóbr handlowych. Koszty owych

komponentów mogą w znacznym stopniu różnić się między krajami i wpływać na finalną

cenę dobra handlowego. Zróżnicowaniu cen sprzyjają również koszty arbitrażu związane z

ryzykiem kursowym. W następstwie zmian kursów walutowych może nastąpić zmniejszenie

należności lub wzrost zobowiązań w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę

krajową. Dodatkowo, transakcje arbitrażowe mogą być utrudnione przez brak przejrzystości

cen.

Proces integracji ekonomicznej jest związany z usuwaniem barier ograniczających

działanie prawa jednej ceny. W rezultacie można oczekiwać, iż zróżnicowanie cen dóbr

handlowych będzie malało. W oparciu o efekt Balassy-Samuelsona (Balassa, 1964,

Samuelson, 1964) należy spodziewać się również konwergencji cenowej dla dóbr

niehandlowych. Zgodnie z efektem Balassy-Samuelsona wraz z upływem czasu w wyniku

integracji ekonomicznej ceny dóbr niehandlowych zbiegają do prawa jednej ceny. Efekt

Balassy-Samuelsona jest istotny w kontekście polityki kursowej. W krajach rozwijających się,

doganiających (ang. catching up) gospodarki rozwinięte produktywność w sektorach dóbr

handlowych wykazuje wyższe tempo wzrostu w porównaniu z sektorami dóbr

niehandlowych. Natomiast obserwowany wzrost płac jest podobny we wszystkich sektorach.

Efekt Balassy-Samuelsona występuje z powodu różnic we wzroście produktywności. Jak

wskazuje Balassa (1964) różnice w produktywności między krajami są większe w przypadku

sektorów związanych z dobrami handlowymi. Jeśli ceny wyznaczane są w oparciu o koszt

krańcowy, to międzynarodowe różnice w cenach dóbr handlowych będą odzwierciedlały

różnice w produktywności. Mobilność pracy będzie zaś przyczyniała się do wyrównywania

5

między krajami płacy za podobną pracę. W przypadku dóbr niehandlowych różnice w

produktywności między krajami są mniejsze niż dla dóbr handlowych. W związku z tendencją

do wyrównywania się poziomów płac wewnątrz krajów dobra niehandlowe będą relatywnie

droższe w krajach o wyższej produktywność dóbr handlowych. Zatem, w przypadku

doganiania krajów rozwiniętych przez gospodarki rozwijające się wzrost produktywności w

sektorach dóbr handlowych przełoży się w rezultacie również na wyrównywanie cen dóbr

niehandlowych między krajami.

Na poziom wyrażonych w walucie krajowej cen oddziałują zmiany kursu walutowego.

Efekt przenoszenia zmian kursu na indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang.

consumer price index - CPI), określany w literaturze ekonomicznej jako wskaźnik pass-

through. Wskaźnik przeniesienia pass-through jest determinowany m.in. przez strategię

cenową na rynku. Eksporterzy, stosując mechanizm pricing-to-market, przyczyniają się do

redukcji wskaźnika pass-through (Dornbusch, 1987). Mechanizm pricing-to-market polega na

dostosowaniu przez eksporterów cen dóbr eksportowanych w walucie krajowej tak, by

zapewnić stałą cenę w walucie zagranicznej i zachować udział w rynku (Krugman, 1987). W

przypadku takiej strategii w sytuacji wahań kursowych eksporterzy zgadzają się raczej na

wahania marży niż cen wyrażonych w walucie zagranicznej. Efekt działania mechanizmu

pricing-to-market może być interpretowany jako miara stabilności cen krajowych w stosunku

do cen zagranicznych oraz wahań kursu walutowego. Z punktu widzenia danego kraju

interesujące jest w jakim stopniu zmiany cen na rynku wynikają ze zmian cen na rynkach

zagranicznych i zmian kursu walutowego. Stosowanie mechanizmu pricing-to-market,

przekłada się na efekt przeniesienia wahań kursowych (Mann, 1986, Wei i Parsley, 1995,

Engel i Rogers, 1998).

Niezaprzeczalnie na poziom cen w danym kraju wpływa polityka pieniężna

realizowana przez bank centralny, polegająca na wyborze pieniężnych celów

makroekonomicznych oraz ich realizacji przez regulowanie podaży pieniądza i popytu na

pieniądz. Zbyt duża ilość pieniądza skutkuje przekroczeniem podaży towarów i usług przez

popyt, co prowadzi do wzrostu cen, czyli inflacji. W przypadku niedoboru pieniądza w

gospodarce pojawia się zagrożenie recesją. W związku z mechanizmem transmisji polityki

pieniężnej, zmiana stóp procentowych uruchamia procesy ekonomiczne, wpływające, w

dłuższym okresie, na ceny oraz produkcję. W sytuacji wysokich stóp procentowych, w

związku z dużym kosztem obsługi długu, obserwowany jest spadek popytu na kredyt. W

warunkach ograniczonej ilości pieniądza podmioty gospodarcze zmniejszają popyt, co

skutkuje brakiem wzrostu cen. Zmiany stóp procentowych banku centralnego mają wpływ

6

krótkookresowy i średniookresowy na inflację i bezrobocie, natomiast realna wielkość

produkcji w długim okresie nie zależy od polityki pieniężnej.

W II połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w literaturze makroekonomicznej

zaczęło wyłaniać się makroekonomiczne podejście do analiz polityki pieniężnej

(Kokoszczyński et al., 2002). W podstawowym modelu tego nurtu dla gospodarki zamkniętej

zakładano, że przedsiębiorstwo mające na celu maksymalizację swojej wartości ustala cenę

jako ważoną średnią bieżących i oczekiwanych w przyszłości nominalnych kosztów

krańcowych. Zmiany poziomu cen zależą w tym przypadku od oczekiwań przedsiębiorstw co

do przyszłej inflacji oraz od różnicy między bieżącym realnym kosztem krańcowym a

wielkością tego kosztu w stanie długookresowej równowagi, która jest proporcjonalna do luki

popytowej4. W przypadku małej gospodarki otwartej kształtowanie się inflacji zależy

dodatkowo od stopnia i cech otwartości gospodarki oraz od zmian kursu walutowego. Pod

uwagę należy wziąć również cechy otwartości gospodarki, m.in. charakter dóbr

importowanych.

Wysokość podatków determinuje zasoby dostępne dla obywateli, a wydatki

wprowadzają środki do gospodarki podnosząc popyt. Zatem polityka fiskalna, zmieniając

popyt i podaż, oddziałuje na procesy inflacyjne. Ekspansywna polityka fiskalna, polegająca

na obniżaniu podatków i zwiększaniu wydatków na konsumpcję i inwestycję lub

finansowaniu deficytu budżetu państwa za pomocą długu publicznego, ma odzwierciedlenie

w cenach dóbr. Fiskalne rozluźnienie przekłada się na presję inflacyjną.

W literaturze teoretycznej jak i empirycznej, poświęconej analizie zróżnicowania cen,

wspomina się dodatkowo o czynnikach takich jak lepkość cen (Mussa, 1986; Marston, 1990;

Giovannini, 1988), cena ropy na rynkach światowych, zbiory w rolnictwie, ceny regulowane

administracyjnie. Lepkość cen w danej walucie powoduje, że wahania kursowe stanowią

istotne ryzyko dla prowadzonych transakcji. Jeśli ceny są sztywne to ceny relatywne będą

fluktuować zgodnie ze zmianami kursu. Lepkość cen przy dużych wahaniach kursowych

będzie zwiększać odchylenia od prawa jednej ceny.

Konwergencja cenowa – uwarunkowania na rynku Unii Europejskiej

W oparciu o tradycyjne definicje rynku (Marshall, 1947; Stigler, 1969; Cournot,

1971), zróżnicowanie cenowe dla homogenicznych dóbr oznacza, że rynek nie jest

4 W nowej makroekonomii za lukę popytową uważa się różnicę między wielkością bieżącego produktu a

optymalną wielkością produktu w sytuacji doskonale elastycznych cen.

7

efektywny. Stigler (1969) definiuje rynek jako obszar, na którym ceny dóbr są jednolite po

odliczeniu kosztów transportu. Cournot (1971) stwierdza, iż na rynku towary przepływają z

lokalizacji o niższych cenach do lokalizacji o wyższych, o ile koszty transportu nie

przekraczają różnicy cen. Przytoczone stwierdzenia wskazują na istotę cen w definiowaniu

rynku. W związku z powyższym konwergencja cenowa może być miarą stopnia integracji

rynku.

W procesie integracji ekonomicznej można wydzielić sześć stopni. Strefa handlu

preferencyjnego zakłada ograniczone taryfy celne pomiędzy wybranymi krajami. Strefa

wolnego handlu jest charakteryzowana przez brak wewnętrznych taryf. Unia celna oznacza

wspólne taryfy zewnętrzne i wspólną politykę handlową. Wspólny rynek zakłada wspólne

regulacje, wolny przepływ dóbr, kapitału, siły roboczej i usług. Unia gospodarcza i walutowa

oznacza wspólny rynek z jedną walutą i polityką monetarną. Pełna integracja ekonomiczna

cechuje się zharmonizowanymi politykami. Podsumowując, proces integracji ekonomicznej

wiąże się z transformacjami takimi jak usunięcie barier handlowych, harmonizacja stawek

podatkowych, wzrost przejrzystości cen, redukcja ryzyka kursowego (Goldberg i Verboven,

2003). Na podstawie przedstawionych teorii makroekonomicznych można oczekiwać, że

osiąganie kolejnych stopni integracji ekonomicznej sprzyja procesowi konwergencji cenowej.

W przypadku Unii Europejskiej w przeciągu około 50 lat stopniowo usuwano bariery

handlowe i osiągano kolejne stopnie integracji. Niektóre państwa przyjęły wspólną walutę.

Wspólna waluta oznacza większą integrację ekonomiczną, ponieważ eliminuje ryzyko wahań

kursowych, ale nie jest to jedyny kanał oddziaływania Unii Walutowej. Wstępując do Unii

Walutowej kraje zdecydowały się na koordynację polityk makroekonomicznych. Już Program

Jednolitego Rynku (ang. Single Market Programme) z 1992 roku był krokiem w tym

kierunku. Jeśli producenci wierzą, że rynki pozostaną otwarte oraz warunki dla handlu

stabilne, to zwiększają inwestycje związane z działalnością międzynarodową. Wspólna waluta

eliminuje ryzyko kursowe, ułatwia porównywanie cen i dokonywanie transakcji

arbitrażowych ograniczając skomplikowane kalkulacje.

II. Hipotezy badawcze

Na podstawie literatury teoretycznej i empirycznej oraz analizy uwarunkowań na rynku

Unii Europejskiej istotnych w świetle procesu konwergencji cenowej postawiono hipotezy,

które następnie zweryfikowano w oparciu o badania własne przy wykorzystaniu narzędzi

ekonometrycznych.

8

W niniejszej rozprawie analizowano proces konwergencji cenowej na rynku Unii

Europejskiej w latach 1995-2011. Proces integracji ekonomicznej powinien przyczynić się do

spadku zróżnicowania cen. Oczekuje się, że zróżnicowanie związane z różnicami w stawkach

podatkowych, polityce handlowej będzie zanikać w związku z harmonizacją tych obszarów

na rynku Unii Europejskiej. Integracja ekonomiczna w związku z redukcją barier handlowych

ułatwia transakcje arbitrażowe, co również prowadzi do spadku zróżnicowania cen (Isgut,

2004).

Przeanalizowano ten obszar badawczy i zweryfikowano poniższą hipotezę.

Na rynku Unii Europejskiej w wyniku osiągnięcia kolejnych stopni integracji zachodzi

konwergencja sigma oraz beta co oznacza, że zróżnicowanie poziomu cen między

gospodarkami maleje w czasie, a relacja między początkowym poziomem cen a średnią

stopą wzrostu cen jest ujemna.

Tak sformułowana hipoteza oznacza, że kraje Unii Gospodarczej i Walutowej, które

przyjęły euro powinny charakteryzować się mniejszym zróżnicowaniem cen. Na zasadność

badania tak zwanego efektu euro wskazują dotychczasowe publikacje. Allington, Kattuman i

Waldmann (2005), konkludują, że wspólna waluta ma dodatni wpływ na konwergencje

cenową w związku z eliminacją ryzyka kursowego. Długość współpracy w ramach struktur

Unii Europejskiej również odzwierciedla stopień integracji między krajami. Im kraje dłużej

realizują wspólną politykę ukierunkowaną na niwelację różnic, tym mniejszym

zróżnicowaniem cenowym powinny się charakteryzować w związku z redukcją barier

handlowych i ograniczeniem efektu granicy (Anderson i Smith, 2004). Efektem integracji jest

również harmonizacja systemu podatkowego. Zatem mniejsze zróżnicowanie stawki VAT

zostało uznane za oznakę wyższego stopnia integracji (Rogers, 2002; Sosvilla-Rivero, Gil-

Pareja, 2004). Mniejsze zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio oddziaływać

na proces konwergencji cenowej. Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi

uwzględnienie w analizie wpływu polityki fiskalnej na konwergencję cenową.

Pozostaje jeszcze kwestia tempa konwergencji. Czy procesy integracyjne

przyspieszają tempo konwergencji cenowej? Jeśli tak, to współczynnik zbieżności half-life5

powinien przyjmować mniejszą wartość, co jest równoznaczne z szybszym eliminowaniem

skutków szoków w związku z ułatwieniem transakcji arbitrażowych. Aczkolwiek proces

może kształtować się nieliniowo, duże szoki są eliminowane szybciej niż małe (Cechetti,

5 Współczynnik zbieżności half-life oznacza czas potrzebny do redukcji połowy odległości do wspólnego

poziomu cen.

9

2000). W związku z redukcją zróżnicowania cen szoki mogą być eliminowane wolniej, co nie

wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie małego zróżnicowania cen w porównaniu z

okresem przed integracją. Postawiono poniższą hipotezę.

Tempo konwergencji zależy od formy integracji i jest szybsze dla krajów, które wstąpiły na

wyższy poziom integracji i przyjęły euro.

W świetle teorii ekonomii i badań empirycznych przeprowadzono dodatkowe analizy

dla powyżej sformułowanych hipotez w podziale na dobra handlowe i niehandlowe. Engel i

Rogers (1999), Allington, Kattuman i Waldmann (2005) poruszyli kwestię zróżnicowanie cen

w zależności od stopnia w jakim dane dobro można uznać za handlowe. Zwrócono uwagę na

większą lepkość cen dóbr niehandlowych. Niemniej jednak dla dóbr niehandlowych również

oczekuje się konwergencji cenowej w związku z efektem Balassy-Samuelsona.

W niniejszej rozprawie postawiono również poniższą hipotezę.

Istnieje pewien poziom naturalnego zróżnicowania cen, niezależnego od formy integracji,

do którego zmierzają kraje integrujące.

Punkt odniesienia do tego etapu analizy stanowi zróżnicowanie cen na rynkach

wewnątrzkrajowych. Jak wskazuje literatura zróżnicowanie wewnątrzkrajowe jest mniejsze

niż międzykrajowe (m.in. Crucini i Shintani, 2008; Parsley i Wei, 2001). Uznano, że

zróżnicowanie wewnątrzkrajowe może być określone mianem naturalnego zróżnicowania cen

do którego zbiegają państwa członkowskie Unii Europejskiej.

Badany okres obejmuje czas stosunkowo stabilny, po którym nastąpił okres

niestabilności 2008-2011. W okresie tym obserwowano spowolnienie gospodarcze związane z

kryzysem gospodarki światowej. W obliczu światowego kryzysu finansowego i kryzysu

krajów Unii Europejskiej analizę rozszerzono o aspekt stabilności otoczenia ekonomicznego.

W walce z kryzysem w wielu państwach zastosowano wsparcie finansowe dla sektora

bankowego oraz impulsy fiskalne takie jak wzrost wydatków budżetowych czy cięcia

podatkowe. Działania te zaowocowały wzrostem deficytów budżetowych. Łączne wydatki

państw członkowskich Unii Europejskiej związane z kryzysem finansowym oceniono na

około 5% PKB, z czego 1/3 stanowiły działania wynikające z rządowych programów

wsparcia, a pozostała kwota to wartość automatycznych stabilizatorów koniunktury (Skiba,

2010). W celu spłaty długów państwa będą zmuszone prowadzić restrykcyjną politykę

fiskalną, co przełoży się na poziom cen w krajach.

10

III. Empiryczna weryfikacja hipotez

W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych wykorzystano dane dla indeksu

(ang. Consumer Price Index - CPI) pochodzące z Eurostatu. W oparciu o bazę Eurostatu

zgromadzono także informację o PKB dla badanych krajów. Przepływy handlowe

zaczerpnięto z bazy COMTRADE (ang. The United Nations Commodity Trade Statistics

Database). Wykorzystano również bazy danych CEPII (fr. Centre d'Etudes Prospectives et

d'Informations Internationales, ang. Institute for Research on the International Economy) dla

pozyskania odległości geograficznej między krajami.

Sigma konwergencja

Malejące w czasie zróżnicowanie poziomu cen między gospodarkami określane jest

mianem konwergencji typu sigma. Współczynnik zmienności indeksu cen dóbr i usług

konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index - CPI) został użyty jako miara zróżnicowania

cen. Indeks CPI jest skonstruowany dla wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję

finalną, obrazuje poziom cen w danym kraju w porównaniu do średniej dla wszystkich krajów

członkowskich. Miara obliczana jest jako iloczyn parytetu siły nabywczej (PPP) i krajowego

kursu walutowego.

Badanie sigma konwergencji przeprowadzono dla czterech grup krajów. Pierwszą

grupę stanowią wszystkie kraje członkowskie: Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania,

Francja, Włochy, Luxemburg, Holandia, Austria, Portugalia, Finlandia, Szwecja, Wielka

Brytania, Czechy, Estonia, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia, Słowacja,

Bułgaria, Rumunia (UE-27). Kolejne grupy to UE-25, UE-15, EA-126. Spadek zróżnicowania

cen został zaobserwowany dla wszystkich badanych grup w okresie 1995-2011. Największy

spadek miał miejsce dla grupy UE-25 z 38,7 w roku 1995 do 22,3 w roku 2011, czyli o

42,4%. Współczynnik zmienności indeksu CPI przyjmuje najniższą wartość w całym

badanym okresie dla krajów będących w strefie euro (EA-12). Zatem zróżnicowanie cen jest

w tej grupie krajów najmniejsze. W kontekście postawionych hipotez badawczych należy

podkreślić, że jest to grupa krajów, które osiągnęły najwyższy stopień integracji

6 UE-15: Belgia, Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria,

Portugalia, Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania; UE-25: UE-15, Czechy, Estonia, Cypr, Litwa, Łotwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia, Słowacja; EA-12: Belgia, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia, Finlandia.

11

ekonomicznej spośród badanych i są członkami unii monetarnej od 1999 roku (w Grecji euro

wprowadzono w formie transakcji bezgotówkowych w 2001).

Krajem najdroższym w analizowanej grupie, zarówno w 1995 jak i 2011 roku, jest

Dania, natomiast najtańszym Bułgaria. Dla większości krajów drogich (CPI powyżej średniej)

zaobserwowano relatywny spadek indeksu CPI, a dla wszystkich krajów tańszych wzrost.

Oznacza to, iż zróżnicowanie cen maleje, kraje drogie stają się relatywnie mniej drogie, a

kraje tańsze relatywnie mniej tanie. Hipoteza zerowa o braku konwergencji typu sigma

została odrzucona we wszystkich badanych grupach.

Beta konwergencja

W kolejnym kroku przetestowano występowaniu konwergencji cenowej typu beta na

rynku Unii Europejskiej. Konwergencja typu beta wskazuje na ujemną relację między

początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen.

Początkowy poziom indeksu CPI może być wykorzystany w celu określenia tempa

zmian w indeksie CPI (Dreger, Kholodilin, Lommatzsch, Slacalek, Wozniak, 2007).

Konwergencja typu beta oznacza, że im niższa wartość indeksu CPI, tym wyższe tempo

wzrostu cen. Zatem w przypadku potwierdzenia beta konwergencji relatywnie tańsze kraje

powinny oczekiwać relatywnie wyższej inflacji po wstąpieniu do Unii Europejskiej.

Dla badanych rynków współczynnik zbieżności half-life wynosi od niespełna roku

��∗ = 0,79� dla EA-12, do nieco ponad 3 lat dla UE-25. Należy zwrócić uwagę na

stosunkowo dużą różnicę w oszacowaniu współczynnika zbieżności half-life dla krajów UE-

15 ��∗ = 0,98� i EA-12 ��∗ = 0,79�. Uzyskany wynik jest konsekwencją braku konwergencji

cenowej w Danii, która jest w UE-15 ale nie w EA-12. Brak konwergencji cenowej w Danii

zaniża oszacowanie tempa konwergencji w UE-15. Uzyskane wyniki są zgodne z literaturą

tematu. Szacując równanie dla danych z okresu 1995-2007 uzyskano nieco niższe

współczynniki zbieżności half-life we wszystkich analizowanych grupach. Niestabilne

otoczenie, wynikające ze światowego kryzysu finansowego oraz kryzysu państw Unii

Europejskiej mogło przyczynić się do spowolnienia procesu konwergencji cenowej w latach

2008-2011.

W oparciu o wyniki dla beta konwergencji można stwierdzić występowanie ujemnej

relacji między początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen na rynku Unii

Europejskiej. Tempo konwergencji jest zróżnicowane w analizowanych grupach państw

członkowskich, największe w krajach strefy euro, a najmniejsze w grupie UE-25. Państwa,

12

które osiągnęły wyższy stopień integracji charakteryzują się wyższym tempem konwergencji

cenowej. Wyniki analizy w podziale na podokresy mogą przemawiać za nieliniowością w

procesie. W związku z redukcją zróżnicowania cen w czasie szoki mogą być eliminowane

wolniej, co nie wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie mniejszego zróżnicowania

cen w porównaniu z okresem poprzednim. Wydaje się zatem, że wolniejsze tempo

konwergencji, a zatem wyższy współczynnik zbieżności half-life w okresie niestabilnym

mogą być odzwierciedleniem owej nieliniowości.

Determinanty konwergencji cenowej

W celu zidentyfikowania czynników wpływających istotnie na proces konwergencji

cenowej oszacowano model ekonometryczny. Estymowany model należy do klasy modeli

grawitacyjnych stosowanych początkowo w analizie handlu. We wczesnych modelach

grawitacyjnych wśród zmiennych objaśniających uwzględniano jedynie odległość między

gospodarkami oraz wielkość gospodarek. W niniejszej pracy zastosowano rozszerzoną, o

dodatkowe zmienne kontrolne, wersję modelu. Badanie przeprowadzono dla zróżnicowania

cen mierzonego indeksem CPI dla finalnych wydatków konsumpcyjnych gospodarstw

domowych. Następnie analizę wykonano na niższym szczeblu agregacji dla poszczególnych

kategorii produktów, mając na uwadze podział dóbr na handlowe i niehandlowe.

Zmienne objaśniające uwzględnione w modelu wybrano na podstawie przeglądu

literatury. Uwzględniono wyniki prac empirycznych, jak również konkluzje pojawiające się w

opracowaniach teoretycznych.

W analizie czynników wpływających na proces konwergencji cenowej zmienną

objaśnianą zdefiniowano w oparciu o indeks CPI. Zdefiniowana miara stanowi przybliżenie

procentowego odchylenia różnicy cen od ich średniej. Zróżnicowanie wielkości gospodarek

mierzono na podstawie poziomu PKB. Zróżnicowanie dochodu krajów wyznaczono w

oparciu o poziom PKB per capita. Do modelu wprowadzono zmienną obrazującą wielkość

powiązań handlowych między krajami. Wartość powiązań handlowych wyznaczono na

podstawie przepływów handlowych wyrażonych w euro. W oparciu o wyniki innych badań

oczekuje się, że kraje Unii Europejskiej o większych powiązaniach handlowych będą

charakteryzowały się mniej zróżnicowanymi cenami. Isgut (2004) wskazuje, że handel

międzynarodowy rośnie w przypadku gdy ceny krajowe danego dobra przed usunięciem

barier handlowych różnią się najbardziej. W analizie uwzględniono zmienną zero-jedynkową

przyjmującą wartość jeden jeśli dwa kraje mają wspólną granicę lądową. Wyniki licznych

13

badań wskazują, że granica jest istotnym czynnikiem wyjaśniającym zróżnicowane cen

między krajami. Zmienna ta pojawia się w dwóch kontekstach w badaniach konwergencji

cenowej. Po pierwsze w badaniach porównujących zróżnicowanie cen między miastami na

terenie jednego kraju i miastami oddzielonymi granicą państwa. W tym przypadku badacze

sprawdzają czy występuje efekt granicy dla miast tak samo oddalonych (Engel i Rogers,

1996; Beck i Weber, 2003; Parsley i Wei, 2001). Efekt granicy tłumaczono nominalną

sztywnością cen i barierami handlowymi. Odzwierciedlał on różnicowanie cenowe oraz

lokalne preferencje. W oparciu o literaturę pricing to market efekt granicy jest istotny w

związku z różnym narzutem w krajach, zmiennym wraz z wahaniami kursu walutowego.

Badacze zwracają również uwagę na koszty związane bezpośrednio z przekraczaniem granicy

oraz sztywność cen w danej walucie. Drugi kontekst dotyczy testowania hipotezy, iż kraje o

wspólnej granicy charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem cen niż kraje ze sobą

niesąsiadujące (Lutz, 2004). Uwzględniono odległość geograficzną między krajami,

odzwierciedlającą, w znacznej mierze, koszty transportu (m.in. Haskel i Wolf, 2001). Beck i

Weber (2003) wskazują, że odległość tłumaczy znaczna część zróżnicowania cen między

lokalizacjami. Aby zweryfikować hipotezę o malejącym zróżnicowaniu cen dla krajów

osiągających kolejne stopnie integracji wprowadzono do modelu zmienną zero-jedynkową

przyjmującą jeden dla par krajów będących w Unii Monetarnej i posiadających euro.

Wprowadzenie wspólnej waluty wiąże się z procesami wpływającymi na zróżnicowanie cen,

takimi jak redukcja kosztów transakcyjnych, usunięcie wahań kursowych, a zatem również

ryzyka kursowego oraz zwiększenie handlu między krajami (Treasury, 2003; Engel i Rogers,

2004). Zróżnicowanie systemu podatkowego wyznaczono na podstawie różnicy w

podstawowej stawce VAT. Mniejsze zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio

oddziaływać na proces konwergencji cenowej (Sosvilla-Rivero i Gil-Pareja, 2004; Rogers

2002). Obliczono długość współpracy w ramach Unii Europejskiej dla każdej pary krajów. W

literaturze tematu wskazywano na istotność różnic kulturowych oraz czynniki ułatwiające

prowadzenie transakcji, dlatego też w modelu uwzględniono zmienną obrazującą wspólny

język urzędowy.

W celu przeanalizowania wpływu polityki fiskalnej na konwergencję cen

skonstruowano zmienną będącą kombinacją luki PKB (ang. GDP gap) oraz zmian w saldzie

pierwotnym dostosowanym cyklicznie CAPB. Wykorzystano dane z Eurostat Ameco. Luka

PKB jest definiowana jako różnica pomiędzy faktycznym PKB a potencjalnym PKB,

wynikająca z niepełnego zatrudnienia (poniżej poziomu bezrobocia naturalnego). Potencjalny

PKB wyraża wielkość produkcji, którą gospodarka jest w stanie wytworzyć w długim okresie

14

przy istniejących czynnikach wytwórczych. Dodatnia luka PKB wskazuje, że wzrost

zagregowanego popytu wyprzedza wzrost zagregowanej podaży. Wartość ujemna jest

określana jako recessionary gap. Zmiany w CAPB pozwalają wyrazić nastawienie fiskalne:

zacieśnienie bądź rozluźnienie. Saldo pierwotne dostosowane cyklicznie udostępnione w

bazie Eurostat Ameco wyznaczane jest z wykorzystaniem filtru Hodricka-Prescotta. Jest to

metoda ekonometryczna, która pozwala określić długookresowe tendencje w

makroekonomicznych szeregach czasowych dzięki wyizolowaniu komponentu cyklicznego.

W konstrukcji zmiennej określającej politykę fiskalną jeden wymiar stanowi luka PKB, a

drugi zmiana CAPB. Kombinacja odpowiednich wartości wskazuje na rozluźnienie lub

zacieśnienie oraz politykę anty-cykliczną lub pro-cykliczną. Po przeprowadzeniu wstępnej

analizy zależności zróżnicowania cen od poszczególnych wartości zmiennej opisującej

politykę fiskalną zdecydowano o rozróżnieniu na zacieśnienie i rozluźnienie fiskalne.

Model ogólny

Na podstawie zbudowanej bazy danych oszacowano, za pomocą estymatora efektów

stałych Hausmana Taylora, rozszerzony model grawitacyjny. Bazując na uzyskanych

wynikach można stwierdzić, na poziomie istotności 1%, iż większe zróżnicowanie wielkości

gospodarek oraz dochodu per capita dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Podobną

zależność uzyskano dla zróżnicowania stawki VAT. Kraje współpracujące dłużej w ramach

struktur Unii Europejskiej charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem cen. Dodatni znak

przy zmiennej kontrolnej dla wspólnej waluty jest prawdopodobnie wynikiem wprowadzenia

euro stosunkowo niedawno w krajach relatywnie tańszych (Estonia 2011, Słowacja 2009). Jak

można zauważyć na podstawie wstępnej analizy danych zróżnicowanie cen między nowymi

członkami strefy euro, a przykładowo Finlandią czy Luksemburgiem, które wprowadziły euro

w 2002 roku jest relatywnie duże. Mniejsze zróżnicowanie cen wskazano dla krajów

posiadających wspólny język urzędowy. Odległość okazała się nieistotna. Wspólna granica

nie jest czynnikiem istotnie redukującym zróżnicowanie cenowe. W oparciu o uzyskane

wyniki można wskazać, że wraz z osiąganie kolejnych stopni integracji sprzyja procesowi

konwergencji cenowej. Harmonizacja systemu podatkowego oraz innych polityk związana z

trwaniem w strukturach Wspólnoty przekłada się na malejące zróżnicowanie cen. Podobnie

jak w pracy Engel i Rogers (2004) nie potwierdzono efektu euro. Jednak w kontekście

istotności zmiennej określającej długość współpracy państw członkowskich wynik nie

stanowi podstaw do odrzucenia hipotezy o wpływie integracji na konwergencję cenową

15

Analiza wpływu polityki fiskalnej pozwala stwierdzić (p-value=0,009), iż zróżnicowanie cen

między parą krajów jest większe w przypadku zacieśnienia fiskalnego w kraju tańszym i

rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z sytuacją rozluźnienia w kraju

tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten jest zgodny z intuicją, rozluźnienie

fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną.

Następnie przeprowadzono analizę dla tak zwanych nowych państw członkowskich7,

wśród których znajduje się Polska. W przypadku analizy nowych krajów członkowskich

należy zauważyć, że wszystkie z nich zaliczają się do grupy relatywnie tańszych państw, dla

których poziom cen mierzony indeksem CPI jest niższy od średniej unijnej. Na podstawie

oszacowań parametrów rozszerzonego modelu grawitacyjnego stwierdzono, iż procesy

związane z integracja na rynku Unii Europejskiej wpływają na konwergencję cenową.

Państwa współpracujące dłużej w ramach struktur Wspólnoty charakteryzują się niższym

zróżnicowaniem cen. Harmonizacja systemu podatkowego również przekłada się na spadek

zróżnicowania cen. Zaobserwowano, iż kraje o wspólnej walucie mają mniej zróżnicowane

ceny. Odległość oraz wspólna granica okazały się nieistotne. W przypadku nowych państw

członkowskich Unii Europejskiej nie uzyskano podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o

nieistotności polityki fiskalnej.

Dobra handlowe a niehandlowe

W celu lepszego przeanalizowania wpływu stopnia integracji na proces konwergencji

cenowej przeprowadzono badanie analogiczne do powyższego dla różnych typów produktów

mając na uwadze podział na dobra handlowe i niehandlowe. Wyższe zróżnicowanie cen jest

obserwowane dla usług, które trudniej zliberalizować. Układ Uogólniony w sprawie Taryf

Celnych i Handlu (ang. General Agreement on Tariffs and Trade (GATT)) podpisano w 1947

roku i zastąpiono w 1993 Światową Organizacją Handlu (ang. World Trade Organization

(WTO)). Natomiast Układ Uogólniony w sprawie Handlu Usługami (ang. General Agreement

on Trade in Services (GATS)) podpisano dopiero w 1994. GATS jest wielostronnym

porozumieniem ustanawiającym ramy dla handlu usługami. W 2006 podpisano Dyrektywę w

sprawie handlu usługami na rynkach międzynarodowych mającą na celu wprowadzenie

wspólnego rynku dla usług w Unii Europejskiej. Najmniejsze zróżnicowanie cen

zaobserwowano dla ubrań i obuwia. Są to dobra handlowe, dla których istnieje silna

konkurencja zewnętrzna (wspólna taryfa zewnętrzna). Duża część rynku jest wypełniona 7 Nowe państwa członkowskie: Czechy, Estonia, Cypr, Litwa, Łotwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia,

Słowacja, Bułgaria, Rumunia.

16

produktami pochodzącymi z Chin. Dla produktów z grupy oleje, mleko, jaja małe

zróżnicowanie cen może być wyjaśnione silną konkurencją wewnętrzną. Natomiast

największą dyspersję cen zaobserwowano dla edukacji, typowego reprezentanta dóbr

niehandlowych. Cechą charakterystyczną edukacji jest wysoki poziom regulacji i ochrony.

Zweryfikowano czy zmiany w czasie współczynnika zmienności indeksu CPI dla

kategorii produktów są statystycznie istotne. Konwergencję typu sigma potwierdzono dla

większości produktów, jednak uzyskano różne średnie tempo zmian. Dla edukacji, typowego

reprezentanta dóbr niehandlowych nie było podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o braku

konwergencji typu sigma.

W celu znalezienia determinantów konwergencji cenowej dla dóbr handlowych i

niehandlowych oszacowano rozszerzony model grawitacyjny. Wprowadzone do modelu

predyktory odzwierciedlają stopień integracji między badanymi krajami. Badanie

przeprowadzono dla trzech grup produktów. Wybrano dwa produkty reprezentujące dobra

handlowe i jednego przedstawiciela dóbr niehandlowych. Jako dobro handlowe o silnej

konkurencji zewnętrznej wybrano odzież i ubrania. Przykładem dobra handlowego silnej

konkurencji wewnętrznej jest nabiał. Natomiast edukacja jest reprezentantem dóbr

niehandlowych. Edukację wybrano ponieważ jest to dobro o najwyższej wartości

współczynnika zmienności indeksu CPI.

Bazując na uzyskanych oszacowaniach modelu dla typowego reprezentanta dóbr

handlowych można stwierdzić, iż większe zróżnicowanie dochodu per capita oraz wielkości

krajów dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Podobną zależność uzyskano dla

zróżnicowania stawki VAT. Kraje o większej wartości powiązań handlowych charakteryzują

się mniejszym zróżnicowaniem cen. Wspólny język oraz odległość okazały się nieistotne. W

oparciu o uzyskane wyniki można wskazać, że harmonizacja systemu podatkowego sprzyja

procesowi konwergencji cenowej. Analiza wpływu polityki fiskalnej pozwala stwierdzić, iż

zróżnicowanie cen między parą krajów jest mniejsze w przypadku zacieśnienia fiskalnego w

kraju tańszym i rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z sytuacją

rozluźnienia w kraju tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten nie jest zgodny z

intuicją, rozluźnienie fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną. Jednakże dla krajów

relatywnie droższych wskazano na mniejsze zróżnicowanie cen dla krajów prowadzących

spójną politykę fiskalną zacieśnienie lub rozluźnienie niż w przypadku państw obierających

różne kierunki.

Bazując na uzyskanych oszacowaniach modelu dla nabiału, a zatem dobra handlowego

łatwo psującego się można stwierdzić, na poziomie istotności 1%, iż większe zróżnicowanie

17

dochodu per capita krajów dodatnio wpływa na zróżnicowanie cen. Kraje współpracujące

dłużej w ramach struktur Unii Europejskiej charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem

cen. Pozostałe czynniki są nieistotne. Analiza wpływu polityki fiskalnej nie pozwala na

wskazanie zgodnych z oczekiwaniami zależności.

W przypadku analizy dobra niehandlowego jakim jest edukacja stwierdzono, iż na

poziomie istotności 1% zróżnicowanie dochodu per capita i zróżnicowanie wielkości

gospodarek są istotnymi determinantami konwergencji cenowej. Im większe zróżnicowanie

dochodu per capita oraz wielkości gospodarek, tym większe zróżnicowanie cen edukacji.

Dodatkowo kraje o wspólnym języku rzędowym, wspólnej walucie i zharmonizowanym

systemie podatkowym cechują się mniejszym zróżnicowaniem cen.

Naturalny poziom zróżnicowania cen

Stany Zjednoczone stanowią częsty punkt odniesienia dla badań rynku europejskiego.

Begg et al. (2001) wskazali na istotnie niższe zróżnicowanie cen w USA niż w Unii

Europejskiej konkludując, że proces konwergencji w Unii Europejskiej będzie nadal

postępował.

W raporcie Komisji Europejskiej przedstawiono regionalne zróżnicowanie cen w

państwach członkowskich Unii Europejskiej. Wykorzystano dane o cenach dóbr

konsumpcyjnych w supermarketach zgromadzone w latach 1999-2000. Informacje te

posłużyły za punkt odniesienia dla zróżnicowania cen na obszarze Unii Europejskiej. Wydaje

się, że porównanie pozwoli na ocenienie stopnia integracji rynku Wspólnoty na tle

zróżnicowań wewnątrzkrajowych. Analiza pozwoli określić jak daleko poziom zróżnicowania

cen w Unii Europejskiej jest od tak zwanego naturalnego zróżnicowania cen wewnątrz

krajów. W badaniu policzono zróżnicowanie cen dla dwóch grup krajów: piętnastu członków

Unii Europejskiej oraz wszystkich państw Wspólnoty.

Można zauważyć, że zróżnicowanie cen w państwach członkowskich Unii

Europejskiej, nawet w 2011 roku, znacznie przekracza wartości regionalnego zróżnicowania

cen w wybranych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zróżnicowanie cen w krajach

tak zwanej Starej Unii (UE 15) spadło w 2011 roku w porównaniu z rokiem 1995 we

wszystkich analizowanych grupach produktów. Aczkolwiek odnosząc dane z roku 2011 do

2000 w dla kategorii odzież obuwie, nabiał pieczywo oaz ryby odnotowano nieznaczny

wzrost współczynnika. Najniższy współczynnik zróżnicowania w 2011 roku uzyskano dla

odzieży i obuwia, równy 9,76% znacznie przekracza wartości dla zróżnicowania

18

wewnątrzkrajowego w 200 0 roku zawarte w tabeli 14 (np. Niemcy 2,7 %). Analizując

wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej łącznie we wszystkich kategoriach

produktów zaobserwowano spadek zróżnicowania cen w latach 2000-2011. Obserwując

pewne wyhamowanie procesu konwergencji cenowej można zastanawiać się czy jest to

zjawisko przejściowe, czy być może tak zwane naturalne zróżnicowane cen dla rynku Unii

Europejskiej jest większe od wartości dla poszczególnych krajów. Warto przypomnieć tu

przypadek wcześniej omawianej Danii, dla której proces konwergencji nie jest obserwowany.

IV. Podsumowanie

W niniejszej rozprawie podjęto tematykę konwergencji cenowej na rynku Unii

Europejskiej w latach 1995-2011. W badanym okresie zaszły procesy sprzyjające integracji.

Realizowano ustalenia przewidujące utworzenie wspólnego rynku, funkcjonującego na

podstawie swobody przepływu osób, towarów, usług i kapitału. Dążono do wyeliminowania

kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut i redukcji wahań kursowych poprzez

utworzenie Unii Walutowej. Założono również zacieśnienie współpracy między bankami

centralnymi oraz wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich. W

1999 roku Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Luksemburg,

Holandia, Portugalia i Hiszpania oraz Grecja w roku 2001 przyjęły euro. Wspólna waluta

pogłębiła integrację ekonomiczną, wyeliminowane zostało ryzyko kursowe, wzrosła

przejrzystość cen. Efektem integracji były również działania podjęte w kierunku harmonizacji

systemu podatkowego.

Z teoretycznego punktu widzenia opartego o teorię ekonomi ceny między

lokalizacjami mogą być zróżnicowane między innymi w związku z restrykcjami handlowymi,

kosztami transportu, wahaniami kursu walutowego, niejednolitymi stawkami podatkowymi.

Na rynku Unii Europejskiej, wraz z postępującą integracją, czynniki te są ograniczane lub

eliminowane. Tym bardziej analiza rynku Wspólnoty, gdzie wspomniane bariery są usuwane

w wyniku procesu integracji, jest zasadna. Unia Europejska jest obszarem wolnego handlu

zatem możliwości arbitrażu nie są ograniczane przez bariery handlowe. Wahania kursowe

również są ograniczane przez politykę stabilizacji i wyeliminowane w krajach strefy euro.

Pozostają oczywiście koszty transportu, ale jak wskazują Nigel, Allington, Kattuman i Florian

(2005) nie są one jedyną determinantą zróżnicowanie cen. Przestrzenne zróżnicowanie cen

wynika z przenikania się czynników makro i mikroekonomicznych takich jak pozyskanie

informacji, różnice w fiskalnych regulacjach, koszty marketingu, koszty transakcyjne, różnice

19

kulturowe, lokalne preferencje czy rozmiar rynku. Podejmując tematykę niniejszej rozprawy

nie spodziewano się zatem, że proces integracji wyeliminował całkowicie zróżnicowanie cen.

Postanowiono zweryfikować hipotezę, że na rynku Unii Europejskiej w wyniku

osiągnięcia kolejnych stopni integracji zachodzi konwergencja sigma oraz beta co oznacza, że

zróżnicowanie poziomu cen między gospodarkami maleje w czasie, a relacja między

początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen jest ujemna. Hipoteza zerowa o

braku konwergencji typu sigma została odrzucona we wszystkich badanych grupach: UE-27,

UE-25, UE-15, EA-12. W przypadku beta konwergencji również odrzucono hipotezę zerową i

wskazano na ujemną i statystycznie istotną relację między początkowym poziomem cen a

średnią stopą wzrostu cen.

Kolejny etap analizy stanowiła próba wskazania czynników wpływających na

konwergencję cenową. Przypuszczano, że kraje Unii Gospodarczej i Walutowej, które

przyjęły euro powinny charakteryzować się mniejszym zróżnicowaniem cen w związku z

eliminacją ryzyka kursowego (Isgut, 2004; Allington, Kattuman i Waldmann, 2005). Efekt ten

nie został jednak potwierdzony. Długość współpracy w ramach struktur Unii Europejskiej

również odzwierciedla stopień integracji między krajami. Im kraje dłużej realizują wspólną

politykę ukierunkowaną na niwelację różnic, tym mniejszym zróżnicowaniem cenowym

powinny się charakteryzować w związku z redukcją barier handlowych i ograniczeniem

efektu granicy (Anderson i Smith, 2004). Zmienna obrazująca długość współpracy w ramach

Unii Europejskiej okazała się być istotną determinantą konwergencji cenowej w modelu dla

ogólnego indeksu CPI, oraz modelach dla dóbr handlowych reprezentowanych przez

kategorie odzież i obuwie oraz nabiał. Efektem integracji jest również harmonizacja systemu

podatkowego. Zatem mniejsze zróżnicowanie stawki VAT zostało uznane za oznakę

wyższego stopnia integracji (Sosvilla-Rivero i Gil-Pareja, 2004; Rogers, 2002). Mniejsze

zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio oddziaływać na proces konwergencji

cenowej. Hipoteza ta nie została odrzucona w przypadku modelu ogólnego oraz dla kategorii

odzieży i obuwia według klasyfikacji ESA95.

Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi uwzględnienie w analizie wpływu

polityki fiskalnej na konwergencję cenową. W oparciu o wyniki dla modelu ogólnego

stwierdzono, iż zróżnicowanie cen między parą krajów jest większe w przypadku zacieśnienia

fiskalnego w kraju tańszym i rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z

sytuacją rozluźnienia w kraju tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten jest

zgodny z intuicją, rozluźnienie fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną.

20

W niniejszej rozprawie postawiono hipotezę, iż tempo konwergencji zależy od formy

integracji i jest szybsze dla krajów, które wstąpiły na wyższy poziom integracji i przyjęły

euro. Wskazano, że tempo konwergencji cenowej zależy od formy integracji. Państwa, które

osiągnęły wyższy stopień integracji charakteryzują się wyższym tempem konwergencji

cenowej. Wyniki analizy w podziale na podokresy 1995-2007 oraz 2008-2011 mogą

przemawiać za nieliniowością w procesie. W związku z redukcją zróżnicowania cen w czasie

szoki mogą być eliminowane wolniej, co nie wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie

mniejszego zróżnicowania cen w porównaniu z okresem poprzednim (Cechetti, 2000).

Wydaje się zatem, że w wolniejsze tempo konwergencji, a zatem wyższy współczynnik

zbieżności half-life w okresie niestabilnym mogą być odzwierciedleniem owej nieliniowości.

Rozważono również kwestię związaną z istnieniem poziomu naturalnego

zróżnicowania cen, niezależnego od formy integracji, do którego zmierzają kraje integrujące.

Punkt odniesienia do tego etapu analizy stanowi zróżnicowanie cen na rynkach

wewnątrzkrajowych. Jak wskazuje literatura zróżnicowanie wewnątrzkrajowe jest mniejsze

niż między krajowe (m.in. Crucini i Shintani, 2008; Parsley i Wei, 2001). Uznano, że

zróżnicowanie wewnątrzkrajowe może być określone mianem naturalnego zróżnicowania cen

do którego zbiegają państwa członkowskie Unii Europejskiej. Stwierdzono, że zróżnicowanie

cen w państwach członkowskich Unii Europejskiej, nawet w 2011 roku, znacznie przekracza

wartości regionalnego zróżnicowania cen w wybranych państwach członkowskich Unii

Europejskiej. Zróżnicowanie cen w krajach tak zwanej Starej Unii (UE 15) spadło w 2011

roku w porównaniu z rokiem 1995 we wszystkich analizowanych grupach produktów.

Aczkolwiek odnosząc dane z roku 2011 do 2000 w dla kategorii odzież obuwie, nabiał

pieczywo oaz ryby odnotowano nieznaczny wzrost współczynnika. Najniższy współczynnik

zróżnicowania w 2011 roku uzyskano dla odzieży i obuwia, równy 9,76% znacznie

przekracza wartości dla zróżnicowania wewnątrzkrajowego w 200 0 (np. Niemcy 2,7 %).

Analizując wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej łącznie we wszystkich

kategoriach produktów zaobserwowano spadek zróżnicowania cen w latach 2000-2011.

Obserwując pewne wyhamowanie procesu konwergencji cenowej można zastanawiać się czy

jest to zjawisko przejściowe, czy być może tak zwane naturalne zróżnicowane cen dla rynku

Unii Europejskiej jest większe od wartości dla poszczególnych krajów. Warto przypomnieć tu

przypadek wcześniej omawianej Danii, dla której proces konwergencji nie jest obserwowany.

Podsumowując, bazując na przeprowadzonych badaniach zrealizowano cel pracy,

jakim była analiza procesu konwergencji cenowej na rynku Unii Europejskiej w obliczu

różnego stopnia integracji pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi w latach

21

1995-2011oraz zweryfikowano postawione hipotezy badawcze. Na badany okres przypada

czas szczególnie intensywnych działań ukierunkowanych na integrację Wspólnoty. W oparciu

o przegląd literatury teoretycznej i empirycznej oczekiwano, że procesy przekładające się na

likwidację barier handlowych, zwiększenie przejrzystości rynku, wzrost konkurencji sprzyjają

wyrównywaniu się cen. W badaniu weryfikowano proces konwergencji cenowej typu sigma i

beta oraz wskazano determinanty malejącego zróżnicowana cen. W pracy uwzględniono

podział dóbr na handlowe i niehandlowe. Przeprowadzono również analizę zróżnicowania cen

w Unii Europejskiej w kontekście zróżnicowania na rynkach wewnątrzkrajowych. W badaniu

uwzględniono efekt światowego kryzysu finansowego i kryzysu krajów Unii Europejskiej.

Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi uwzględnienie w analizie polityki fiskalnej w

państwach członkowskich.

Literatura

Allington N.F.B., Kattuman P.A., Waldmann F.A., One Market, One Money, One Price? International Journal of Central Banking, Vol. 1, No. 3, 2005

Anderson M.A., Smith S.L.S., Borders and Price Dispersion: New Evidence on Persistent Arbitrage Failures, Prepared for the Mid-West International Economics Meetings, Indiana University-Purdue University Indianapolis, 2004

Balassa B., The Purchasing Power Parity Doctrine: A Re-Appraisal, Journal of Political Economy, 77, 1964 Beck G., Weber A., How Wide Are European Borders? On the Integration Effects of Monetary Unions, Working

Paper No. 2001/07, Frankfurt, Germany: Centre for Financial Studies, 2003 Cournot A.A., Researches into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth, New York,1971 Crucini M.J., Shintani M., Persistence in Law-of-One-Price Deviations: Evidence from Micro-data, Journal of

Monetary Economics, 55, 2008 Czarny E., Śledziewska K., Witkowski B., Does monetary integration affect EU’s trade? 2010

http://www.etsg.org/ETSG2010/ETSG2010Programme.html Dornbusch R., Exchange Rates and Prices, American Economic Review, No. 77, 1987 Dzik A.M., Dążenie Unii Europejskiej do spójności ekonomicznej – konwergencja cenowa i jej determinanty,

[w:] Spójność społeczna i ekonomiczna Unii Europejskiej, pod. red G. Wrzeszcz-Kamińskiej, WSH, Wrocław 2009

Dzik A.M., Price convergence on the EU market, based on economic theory of the law of one price, New Economic Challenges, Masaryk University, Brno 2010

Engel Ch., Rogers J.H., Howe Wide Is the Border?, The American Economic Review, Vol.86, No.5, 1996 Engel Ch., Rogers J.H., Regional Patterns in the Law of One Price: The Roles of Geography versus Currencies,

in The Regionalization of the World Economy, edited by J. A. Frankel, Chicago and London: University of Chicago Press for the NBER, 1998

Engel Ch., Rogers J.H., Violating the Law of One Price: Should We Make a Federal Case Out of It?, NBER Working Paper No. 7242, 1999

Europejski Bank Centralny, Raport o konwergencji, ECB 2012 Evans O., Nyberg P., Ungerer H., The European monetary system: the experience, 1979-82, International

Monetary Fund, Washington, 1983 Gajewski P., Kowalski J. (2004), Price convergence in the European Union countries, Institute of Economics,

University of Łódz, mimeo, 2004 Galor O., Convergence? Inferences from Theoretical Models, Economic Journal, Vol. 106, No. 437, 1996 Giovannini A., Exchange Rates and Traded Goods Prices, Journal of International Economics, 24(1/2), 1988 Goldberg P.K., Knetter M.M., Goods Prices and Exchange Rates: What Have We Learned?, Journal of

Economic Literature Vol. 35, No. 3, 1997.

22

Goldberg P. K., Verboven F., Market integration and convergence to the Law of One Price: evidence from the European car market, Journal of International Economics 65, 2005

Haffner R.C.G., Price Convergence in the European Union, Financial Markets Policy Directorate, Netherlands Ministry of Finance, 1999

Haskel, J., Wolf, H., The Law of One Price - A Case Study, Scandinavian Journal of Economics, Vol. 103, 2001 Horvath J., Vidovic S., Price Variability and the Speed of Adjustment to the Law of One Price: Evidence from

Slovakia, BOFIT Discussion Paper 3, Bank of Finland, 2004 Isard P., How Far Can We Push the "Law of One Price"? The American Economic Review, Vol. 67, No. 5, 1977 Isgut A.E., Common Currencies and Market Integration Across Cities: How Strong is the Link?, Monetary

Unions and Hard Pegs, chapter 8, 2004 Islam N., What Have We Learnt From The Convergence Debate? Journal of Economic Surveys, Vol. 17, No. 3,

2003 Kokoszczyński R., Łyziak T., Pawłowska M., Przystupa J., Wróbel E., Mechanizm transmisji polityki pieniężnej-

współczesne ramy teoretyczne, nowe wyniki empiryczne dla Polski, NBP Materiały i Studia, 2002 Komisja Europejska, Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, European Economy,

7/2009 Komisja Europejska, EMU after five years, European Economy, 1/2004 Krugman P., Pricing to market when the exchange rate changes, NBER Working Paper No. 1926, 1987 Lutz M., Price convergence under EMU? First estimates, working paper, Institute of Economics, University of

St Gallen, 2002 Lutz M., Pricing in Segmented Markets, Arbitrage Barriers and the Law of One Price: Evidence from the

European Car Market, Review of International Economics 12(3), 2004 Maier P., Cavelaars P., Convergence of Price Levels: Lessons from the German Reunification, Journal of

Comparative Economics, 32, 2004 MathÄa, T., What to expect of the euro? Estimating price differences using individual products from the

surrounding regions of Luxembourg, mimeo, Banque Centrale de Luxembourg, 2003 MathÄa, T., The Euro and Regional Price Differences of Individual Products in an Integrated Cross-Border

Area, Central Bank of Luxembourg, Journal of Common Market Studies, Vol. 44, No. 3, pp. 563-580, 2006 McCarthy J., Pass-Through of Exchange Rates and Import Prices to Domestic Inflation in Some Industrialized

Economies, Federal Reserve Bank of New York, 2000 Oręziak L., Polityczne i ekonomiczne uwarunkowania ustanowienia i funkcjonowania Unii Gospodarczej i

Walutowej, Bank i Kredyt, nr 12, 1998 Parsley D.C., Wei S.J., Convergence to the Law of One Price Without Trade Barriers or Currency Fluctuations,

The Quarterly Journal of Economics, Vol.11, No.4, 1996 Rogers J., Monetary union, price level convergence, and inflation: How close is Europe to the United States?,

International Finance Discussion Paper No. 740 (Washington, DC, USA: Board of Governors of the Federal Reserve System), 2002

Rogers J., Price level convergence, relative prices and inflation in Europe, International Finance Discussion Paper No. 699 (Washington, DC, USA: Board of Governors of the Federal Reserve System), 2001

Rogoff K., The Purchasing Power Parity Puzzle, Journal of Economic Literature, No. 34, 1996 Scheller H.K., Europejski Bank Centralny, Historia, rola, funkcje, wydanie II, ECB 2006,

http://www.ecb.eu/pub/pdf/other/ecbhistoryrolefunctions2006pl.pdf Skiba L., Polityka Fiskalna W Unii Walutowej [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank

Polski, 2010 Sossvilla-Rivero S., Gil-Pareja S., Price convergence in the European Union, Applied Economics Letters,

Vol.11(1), 2004 Treasury H.M., Prices and EMU, London, 2003 Vataja J., Should the Law of One Price be Pushed Away? Evidence from International Commodity Markets,

Open Economies Review, Vol. 11, Issue 4, 2000 Wolszczak-Derlacz J., De Blander R., Price convergence in the European Union and in the New Member States,

Bank i Kredyt, vol. 40(2), 2009.