AutorësiA dhe kontributet · Shqipërisë" të zbatuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit, me mbështetjen financiare të Fondit të Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor

A u t o r ë s i A d h e k o n t r i b u t e t

Ky dokument u hartua në kuadër të projektit "Përgatitja e masterplanit dhe studimeve të fizibilitetit për projekte infrastrukturore në zonën e Alpeve të Shqipërisë" të zbatuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit, me mbështetjen financiare të Fondit të Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor nën kornizën e investimeve në rajon, përfituar nëpërmjet Bankës për Zhvillim të Këshillit të Evropës.

Opinionet, gjetjet, konkluzionet dhe rekomandimet e shprehura në këtë dokument janë të autor-it/ve (konsorciumi që përbëhet nga PM Group, Archidata, Globaldit, Instituti i Politikave Publike e Private IP3, Seda) dhe nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht ato të kontribuesve në Fondin e Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor, të EBRD, si bashkë-menaxher i Fondit të Përbashkët për Ballkanin Perëndimor, apo Bankës për Zhvillim të Këshillit të Evropës si institucion financiar kryesor në lidhje me projektin.

e k s p e r t ë t k r y e s o r ë ( k e y e x p e r t s )

Gabriele Bonafede, udhëheqësi i grupit; Manfred Kojan, ekspert për marketimin dhe turizmin; Max Haberstroh, ekspert i turizmit; David Lyth, ekspert mjedisi; Fredrik Pitzner-Jorgensen, ekonomist për investimet; Ariela Kushi, ekspert i planifikimit urban; Romina Sahiti, ekspert i planifikimit urban; Endri Noçka, ekonomist urban; Gent Nechwatal, ekspert i transportit;Luan Mlloja, ekspert për ujësjellës-kanalizime; Bukurosh Onuzi, ekspert i turizmit;Genc Metohu, ekspert i turizmit; Abdulla Diku, ekspert mjedisi; Artur Galanxhi; ekspert i bujqësisë;Erin Mlloja, ekspert GIS.

e k s p e r t ë t m b ë s h t e t ë s ( n o n - k e y e x p e r t s )

Iva Tavanxhiu, ekspert i planifikimit urban; Orinda Biba, ekspert mjedisi; Kreshnik Bajraktari, ekspert transporti; Besmira Vishe, ekspert ligjor.

2

TABELA E PËRMBAJTJES

1. HYRJE ........................................................................................................ 111.1. Qëllimi dhe arsyeja e hartimit të PKS-së në fushën e turizmit ................................. 11 1.2. Kuadri ligjor .............................................................................................................. 13 1.3. Metodologjia e përdorur për hartimin e planit .......................................................... 18 1.4. Kufiri i zonës në studim - ndarja administrative dhe përgjegjësitë ........................... 19

2. POLITIKAT, STRATEGJITË KOMBËTARE .................................... 262.1. Vlerësimi i politikave dhe strategjive ndërkombëtare............................................... 26 2.2. Programet e bashkëpunimit ndërkufitar (IPA) .......................................................... 28 2.3. Parku Kombëtar Prokletije, Mali i zi, dhe “Bjeshkët e Nemuna”, Kosovë............... 32 2.4. Vlerësimi i politikave dhe strategjive kombëtare ...................................................... 36 2.5. Parashikimet dhe direktivat nga PPK ........................................................................ 38 2.6. Bashkërendimi dhe harmonizimi me Ppv dhe Planet e menaxhimit të parqeve ....... 44

2.6.1. Harmonizimi me Planet e Përgjithshme Vendore ..............................................45 2.6.2. Harmonizimi me Planet e menaxhimit të parqeve .............................................49

2.7. Çështjet e rëndësisë kombëtare ................................................................................. 51 2.8. Elementët përjashtues të zhvillimit ........................................................................... 52

3. ANALIZA E PËRGJITHSHME E RAJONIT ....................................... 543.1. Dinamikat rajonale .................................................................................................... 54 3.2. Analiza metabolike .................................................................................................... 56

3.2.1. Fluksi i energjisë në rajon ..................................................................................56 3.2.2. Fluksi i ujit në rajon ...........................................................................................57 3.2.3. Fluksi i ushqimit në rajon ..................................................................................59 3.2.4. Fluksi i mbetjeve në rajon ..................................................................................61 3.2.5. Fluksi i turizmit në rajon ....................................................................................62

3.3. Të dhëna fiziko-gjeografike ...................................................................................... 63 3.3.1. Gjeografia, topografia, morfologjia, terreni, relievi, veçoritë fizike .................63 3.3.2. Gjeologji, hidrogjeologji, sizmiciteti .................................................................64 3.3.3. Klima, erërat, diellëzimi ....................................................................................66

3.4. Pasuritë natyrore ........................................................................................................ 67 3.4.1. Tokat, pyjet, kullotat, tokat bujqësore ...............................................................67 3.4.2. Flora, fauna dhe habitatet ...................................................................................68

3.5. Problematika mjedisore ............................................................................................. 69 3.5.1. Cilësia e ujërave .................................................................................................69 3.5.2. Menaxhimi i mbetjeve .......................................................................................70 3.5.3. Vlerësim i cilësisë së ajrit ..................................................................................73 3.5.4. Gjuetia pa kriter e specieve të rralla ..................................................................74 3.5.5. Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës............................................................74 3.5.6. Rreziku i Përmbytjeve........................................................................................75 3.5.7. Ndryshimet klimatike.........................................................................................76 3.5.8. HEC-et dhe ndikimi i tyre në mjedis .................................................................78

3.6. Parku Kombëtar i Alpeve dhe raporti i tij me parqet e tjera ..................................... 81 3.7. Aspektet e rëndësisë ndërkombëtare të rajonit të Alpeve ......................................... 83 3.8. Natyra - Elementi bazë i marketimit të Alpeve ......................................................... 84

3

3.9. Zhvillimet historike ................................................................................................... 86 3.9.1. Trashëgimia kulturore ........................................................................................87 3.9.2. Trashëgimia e palëvizshme ................................................................................88 3.9.3. Trashëgimia e lëvizshme dhe jomateriale ........................................................107

3.10. Situata aktuale e vendbanimeve .............................................................................. 122 3.10.1. Lëvizjet e popullsisë) .......................................................................................122 3.10.2. Vendbanimet urbane në zonën bërthamë .........................................................123 3.10.3. Lokalitetet dhe fshatra potenciali turistik .......................................................123 3.10.4. Situata e banesave ............................................................................................124

3.11. Mbulimi me infrastrukturë rrugore ......................................................................... 137 3.11.1. Lidhjet strategjike me infrastrukturën Evropiane ............................................137 3.11.2. Aksesi dhe kategorizimi i rrjetit rrugor aktual .................................................137 3.11.3. Shtigjet për këmbësorë dhe biçikleta ...............................................................139 3.11.4. Problematikat e infrastrukturës ........................................................................142 3.11.5. Parkimet publike ..............................................................................................147 3.11.6. Flukset dhe dinamikat rajonale ........................................................................147 3.11.7. Lidhja e Alpeve Shqiptare me portat hyrëse të Shqipërisë ..............................148 3.11.8. Lidhjet me aeroportet dhe portet kryesore në Shqipëri dhe rajon ....................149 3.11.9. Transporti publik ..............................................................................................150 3.11.10. Transporti multimodal ..............................................................................152

3.12. Infrastruktura e ujit .................................................................................................. 153 3.12.1. Burimet e ujit të pijshëm ..................................................................................153 3.12.2. Furnizimi me ujë dhe KUZ ..............................................................................154 3.12.3. Uji për bujqësi dhe energji ...............................................................................160

3.13. Rrjeti i energjisë elektrike në “Zonën Bërthamë” ................................................... 164 3.14. Telekomunikacioni .................................................................................................. 165 3.15. Elementët e fortë territorial ..................................................................................... 166 3.16. Sistemet territoriale ................................................................................................. 167

4. ANALIZA SOCIO-EKONOMIKE ........................................................ 170

4.1. Demografia .............................................................................................................. 173 4.1.1. Popullsia rezidente në “Zonën Bërthamë” - Census 2011 ...............................173 4.1.2. Shpërndarja e popullsisë në territor .................................................................174 4.1.3. Tendenca e popullsisë së regjistruar në Gjendje Civile ...................................178 4.1.4. Ndryshimi i popullsisë dhe tendencat demografike .........................................180 4.1.5. Migrimi dhe aksesibiliteti ................................................................................183 4.1.6. Diaspora dhe zhvillimi i territorit ....................................................................184 4.1.7. Piramida e moshës dhe projeksioni i popullsisë rezidente...............................185

4.2. Punësimi .................................................................................................................. 189 4.2.1. Popullsia në moshë pune ..................................................................................190 4.2.2. Popullsia në moshë pune, e punësuar dhe e papunësuar ..................................199 4.2.3. Papunësia në moshat e reja. .............................................................................203 4.2.4. Tregu i punësimit .............................................................................................204 4.2.5. Sektorët e Punësimit ........................................................................................206 4.2.6. Tregu i punës dhe kualifikimi i forcës punëtore ..............................................209 4.2.7. Sistemi arsimor dhe kualifikimi i forcës punëtore ...........................................211

4.3. Ekonomia ................................................................................................................ 215 4.3.1. Ekonomia dhe të ardhurat ................................................................................215 4.3.2. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Tropojës .......................................218

4

4.3.3. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Shkodrës ......................................229 4.3.4. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Malësisë së Madhe ......................232 4.3.5. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë Vau i Dejës .....................................235 4.3.6. Disa të dhëna të përgjithshme lidhur me zhvillimin rural ................................237

5. TURIZMI ..................................................................................................... 242

5.1. Ndikimi i industrisë së turizmit në ekonomi ........................................................... 242 5.2. Sektori i Turizmit në botë........................................................................................ 244 5.3. Dinamikat e vizitorëve të huaj në botë .................................................................... 246 5.4. Dinamikat dhe Sektori i turizmit në rang kombëtar ................................................ 249

5.4.1. Flukset kombëtarë të vizitorëve. ......................................................................249 5.4.2. Transporti i përdorur nga vizitorët ndërkombëtarë ..........................................249

5.5. Sektori i turizmit në Shqipëri .................................................................................. 253 5.6. Kërkesa turistike në rajonin e Alpeve Shqiptare ..................................................... 256

5.6.1. Rezultatet kryesore të pyetësorit të turistëve ...................................................256 5.6.2. Parashikimi i potencialit të tregut të turizmit të Alpeve Shqiptare ..................265

5.7. Oferta Turistike në rajonin e Alpeve Shqiptare ...................................................... 271 5.7.1. Sistemi i Akomodimit në Shqipëri ...................................................................271 5.7.2. Sistemi i akomodimit në “Zonën Bërthamë’’. .................................................272 5.7.3. Shërbimet e tjera turistike në “Zonën Bërthamë’’ ...........................................275

6. ANEKSE ................................................................................................... 278

6.1. Aneks I – Të dhëna fiziko-gjeografike .................................................................... 278 6.1.1. Gjeografia, topografia, morfologjia, terreni, relievi, veçoritë fizike ...............278 6.1.2. Gjeologji, hidrogjeologji, sizmiciteti ...............................................................281 6.1.3. Klima, erërat, diellzimi ....................................................................................285

6.2. Aneksi II - Pasuritë natyrore ................................................................................... 288 6.2.1. Tokat, pyjet, kullotat, tokat bujqësore .............................................................292 6.2.2. Flora dhe fauna ................................................................................................294 6.2.3. Habitatet ...........................................................................................................298 6.2.4. Zonat e mbrojtura mjedisore të miratuara dhe në proces .................................300 6.2.5. Burimet ujore ...................................................................................................314

6.3. Aneksi III - Gjeologjia ............................................................................................ 315 6.4. Aneksi IV – Habitatet Natyrore .............................................................................. 321 6.5. Aneksi V - Treguesit kryesorë të biodiversitetit dhe monitorimi i tyre .................. 329 6.6. Aneksi VI – Infrastruktura Rrugore ........................................................................ 331 6.7. AneksiVII ................................................................................................................ 335 6.8. Aneksi VIII - Ushqimet tradicionale ....................................................................... 343

7. SHËNIME DHE REFERENCA ............................................................. 398

5

LISTA E FIGURAVE

Figura 1. Kufiri i Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit...................................................... 19 Figura 2. Kufiri i Planit Kombëtar Sektorial - Ndarja Administrative ................................. 20 Figura 3. Zona Bërthame dhe shtrirja e zonës mbështetëse .................................................. 21 Figura 4. Zona Bërthamë dhe Zona mbështetëse - Ndarja Administrative ........................... 22 Figura 5. Alpet Shqiptare në raport me Evropën, Alpet Dinarike, dhe Parku I Ballkanit .... 28 Figura 6. Zonat përfituese të programit IPA CBC Shqipëri-Kosovë .................................... 29 Figura 7. Zonat përfituese të programit IPA CBC Shqipëri - Mali i Zi ................................ 31 Figura 8. Parqet Kombëtare – Kosovë .................................................................................. 33 Figura 9. Direktivat që prekin rajonin e Alpeve Shqiptare ................................................... 39 Figura 10. Poli ekonomik Shkodër-Lezhë, Porta Perëndimore e Rajonit Malor Verior ...... 41 Figura 11. Poli ekonomik Kukës-Has-Tropojë, Porta Lindore e Rajonit Malor Verior ....... 42 Figura 12. Hierarkia e dokumenteve të planifikimit ............................................................. 44 Figura 13. Çështjet e rëndësisë kombëtare ........................................................................... 52 Figura 14. Elementët përjashtues të zhvillimit ..................................................................... 53 Figura 15. Dinamikat rajonale .............................................................................................. 55 Figura 16. Fluksi i Energjisë në rajon ................................................................................... 57 Figura 17. Fluksi i Ujit në rajon ............................................................................................ 59 Figura 18. Fluksi i ushqimit .................................................................................................. 60 Figura 19. Fluksi i mbetjeve ................................................................................................. 61 Figura 20. Fluksi i turizmit ................................................................................................... 62 Figura 21. Ndryshimet klimaterike në Shqipëri ................................................................... 77 Figura 22. Harta fizike e Parkut Kombëtar të Alpeve ......................................................... 81 Figura 23. Fotografia: Chad Case për “The New York Times” ........................................... 85 Figura 24. Kisha e Thethit .................................................................................................... 93 Figura 25. Hartë topografike, fillesat e vendbanimeve ........................................................ 94 Figura 26. Pamje fshati, veriu i Shqipërisë ........................................................................... 95 Figura 27. Plani i një banese 1 katëshe ................................................................................ 97 Figura 28. Plani i një banese gjysëm-katëshe ...................................................................... 97 Figura 29. Plani i një banese dy-katëshe .............................................................................. 98 Figura 30. Banesat trekatëshe .............................................................................................. 98 Figura 31. Banesat dukagjinase ............................................................................................ 99 Figura 32. Shtëpi karakteristike e Shqipërisë së veriut ......................................................... 99 Figura 33. Oda e zjarrit ....................................................................................................... 100 Figura 34. Lloje karakteristike ulësesh .............................................................................. 101 Figura 35. Koshi i drithit .................................................................................................... 101 Figura 36. Shembull i organizimit të parcelave në zonën veriore të Shqipërisë ................. 102 Figura 37.Çati e pjerrët e banesave karakteristike .............................................................. 103 Figura 38. Kullë e vjetër ..................................................................................................... 104 Figura 39. Kulla e ngujimit, Theth...................................................................................... 105 Figura 40. Pamje të mullinjve me ujë ................................................................................. 106 Figura 41. Pamje urash dhe kapërcejesh ............................................................................. 107 Figura 42. Elementë të veshjes së ngushtë.......................................................................... 109 Figura 43. Elementë të veshjes së ngushtë.......................................................................... 109 Figura 44. Veshje me Xhubletë .......................................................................................... 111 Figura 45. Veshje burrash Tropojë - Veshje burrash Malësi e Madhe ............................... 112 Figura 46. Pamje mbi kalanë dardane, Ura e Shtrejtit mbi lumin Valbona në Shoshan. .... 115 Figura 47. Dendësia e vendbanimeve ................................................................................. 125

6

Figura 48. Banesat e pazëna dhe boshe ............................................................................. 128 Figura 49. NjEF me më shumë se 6 anëtarë ...................................................................... 130 Figura 50. Banesa që nuk mbulohen nga ujësjellësi .......................................................... 134 Figura 51. Rrjeti rrugor ekzistues sipas kategorive ............................................................ 139 Figura 52. Shtegu "Lugina e Nuses", "Maja e Arapit", "Maja e Kollates" ......................... 141 Figura 53. Shtigjet për këmbësorë dhe biçikleta ................................................................. 142 Figura 54. Gjendja e sistemit rrugor ................................................................................... 145 Figura 55. Harta e pikave kufitare të Alpeve Shqiptare dhe portat hyrëse të Shqipërisë ... 149 Figura 56. Harta e linjave të transportit publik aktual ........................................................ 151 Figura 57. Linjat e transportit hekurudhor .......................................................................... 152 Figura 58. Burimet e ujit ..................................................................................................... 153 Figura 59. Digat bujqësore dhe hidroenergjetike ................................................................ 161 Figura 60. HEC-et ............................................................................................................... 162 Figura 61. Harta e linjave të transmetimit .......................................................................... 164 Figura 62. Mbulimi me telefoni celulare ............................................................................ 165 Figura 63. Elementët e fortë territorial ............................................................................... 166 Figura 64. Sistemet territoriale ........................................................................................... 169 Figura 65. Densiteti i popullsisë rezidente ......................................................................... 174 Figura 66. Densiteti i popullsise ne nivel rrjeti .................................................................. 175 Figura 67. Densiteti i popullsisë në nivel rrjeti .................................................................. 176 Figura 68. Densiteti i popullsisë për Zona Bërthamë ......................................................... 177 Figura 69. Ndryshimi i popullsisë ...................................................................................... 184 Figura 70.Piramidat e moshës ............................................................................................. 186 Figura 71. Popullsia rezidente në moshë pune ................................................................... 191 Figura 72. Harta e koeficentit të varësisë 2011 ................................................................... 196 Figura 73. Papunësia dhe infrastruktura rrugore ................................................................ 201 Figura 74. Popullsia në moshë pune ................................................................................... 202 Figura 75. Harta e Papunësisë, 2011 ................................................................................... 204 Figura 76. Harta e tregu i punës - 2011 .............................................................................. 206 Figura 77. Punësimi sipas sektorit- 2011 ............................................................................ 208 Figura 78. Sistemi arsimor - kopshte .................................................................................. 212 Figura 79. Sistemi Arsimor - Shkolla 9 vjeçare .................................................................. 212 Figura 80. Sistemi arsimor - shkolla te mesme ................................................................... 213 Figura 81. Pamje nga lugina e Valbonës ............................................................................ 225 Figura 82. Flukset e turistëve të huaj në botë. .................................................................... 246 Figura 83.Flukset e turistëve të huaj në Evropë dhe Ballkan. ............................................ 248 Figura 84. Transporti ajror që lidh Tiranën me Evropën .................................................... 252

7

LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Konventat dhe marrëveshjet ndërkombëtare ......................................................... 17 Tabela 2. Ndarja Administrative e Zonës Bërthamë dhe Zonës Mbështetëse ...................... 25 Tabela 3. Niveli i mbrojtjes dhe sipërfaqet ........................................................................... 33 Tabela 4. Gjenerimi i mbetjeve për bashki. .......................................................................... 71 Tabela 5. Situata e banesave .............................................................................................. 132 Tabela 6. Situata aktuale e rrjetit rrugor sipas kategorisë ................................................... 138 Tabela 7. Situata aktuale e shtigjeve për këmbësorë ......................................................... 140 Tabela 8. Situata aktuale e shtigjeve për biçikleta .............................................................. 140 Tabela 9. Gjendja aktuale e rrjetit rrugor ............................................................................ 145 Tabela 10. Gjendja aktuale e rrjetit rrugor .......................................................................... 147 Tabela 11. Fluksi i shtetasve dhe automjeteve në pikat kufitare me Kosovën, 2016 ........ 148 Tabela 12. Fluksi i shtetasve dhe automjeteve në pikat kufitare me Malin e Zi, 2016 ....... 148 Tabela 13. Funksionet e digave .......................................................................................... 161 Tabela 14.Prodhimi i energjisë se HEC-eve ....................................................................... 162 Tabela 15. Linjat e transmetimit ......................................................................................... 163 Tabela 16. Sistemet territoriale dhe sipërfaqja e tyre ......................................................... 167 Tabela 17. Ndarja administrative ....................................................................................... 170 Tabela 18. Sipërfaqet e Njësive Administrative që i përkasin “Zonës Bërthamë” ............ 171 Tabela 19. Ndarja administrative e Zonës funksionale ....................................................... 171 Tabela 20. Sipërfaqet e Njësive Administrative dhe parqeve ............................................ 172 Tabela 21. Popullsia dhe densiteti ..................................................................................... 173 Tabela 22. Popullsia rezidente brenda parqeve ................................................................. 177 Tabela 23. Projeksioni i popullsisë regjistruar ne gjendjen civile ..................................... 179 Tabela 24. Popullsia në moshë pune ................................................................................... 191 Tabela 25. Indikatorët rajonal, Qarku Kukës 2013 ............................................................. 217 Tabela 26. Indikatorët rajonal, Qarku Shkodër 2013 .......................................................... 218 Tabela 27. Struktura e mbjelljeve dhe e prodhimit bujqësor .............................................. 219 Tabela 28. Struktura e Drithërave sipas Njësive Administrative ........................................ 220 Tabela 29. Struktura blegtorale dhe prodhimtaria .............................................................. 226 Tabela 30. Sipërfaqet bujqësore në Tropojë (në ha) ........................................................... 228 Tabela 31.Prodhimi bujqësor (ne ton) ................................................................................ 228 Tabela 32.Numri I krerëve te Blegtorisë ne Tropoje (ne krerë) ......................................... 229 Tabela 33. Prodhimi Blegtoral në Tropojë (në ton) ............................................................ 229 Tabela 34. Sipërfaqet bujqësore ne Zonën e Alpeve ne Shkodër (ne ha) ........................... 230 Tabela 35. Prodhimet bujqësore ne Zonën e Alpeve Shkodër (ne ton) .............................. 231 Tabela 36. Numri I krerëve te Blegtorisë ne Shkodër (ne krerë) ........................................ 231 Tabela 37. Prodhimi Blegtoral ne Shkodër (ne ton) ........................................................... 232 Tabela 38. Sipërfaqet bujqësore në Malësinë e Madhe (në ha) .......................................... 233 Tabela 39. Prodhimet bujqësore ne Malësinë e Madhe (ne ton)......................................... 234 Tabela 40. Numri i krerëve të Blegtorisë në Malësinë e Madhe (në krerë) ........................ 234 Tabela 41. Prodhimet blegtorale ne Zonën e Alpeve ne Malësinë e Madhe (ne ton) ......... 235 Tabela 42. Sipërfaqet bujqësore në zonën Alpine në Vaun e Dejës (në ha) ....................... 236 Tabela 43. Prodhimet bujqësore në Vaun e Dejës (në ton) ................................................. 236 Tabela 44. Numri i krerëve të Blegtorisë në Vaun e Dejës (në krerë) ................................ 236 Tabela 45. Prodhimet blegtorale në Vaun e Dejës (ne ton) ................................................ 237 Tabela 46. Sipërfaqet Bujqësore në zonën e Alpeve (në ha) .............................................. 238 Tabela 47. Prodhimet Bujqësore në zonën e Alpeve (në ton) ............................................. 238 Tabela 48. Numri I krerëve të Blegtorisë në zonën e Alpeve (në krerë) ............................ 239

8

Tabela 49. Prodhimi Blegtoral në zonën e Alpeve (në ton) ................................................ 240 Tabela 50. Pikat kufitare tokësore në Shqipëri ................................................................... 251 Tabela 51. Vizitorët ndërkombëtarë ................................................................................... 255 Tabela 52. Vizitorët në Alpet Shqiptare ............................................................................. 256 Tabela 53. Kombësia e vizitorëve të Alpeve Shqiptare ...................................................... 258 Tabela 54. Akomodimi sipas kombësisë në Alpet Shqiptare ............................................. 262 Tabela 55. Shpenzimet mesatare sipas kombësisë të vizitorëve të Alpeve Shqiptare ....... 264 Tabela 56. Rezulatatet kuantitative të metodës së “Delphi”-t për sezonin turistik. ............ 269 Tabela 57. Rezulatatet kuantitative të metodës së “Delphi”-t për numrin e turistëve. ....... 270 Tabela 58. Strukturat e akomodimit në Alpet Shqiptare .................................................... 273 Tabela 59. Kapaciteti i strukturave të akomodimit ............................................................ 273 Tabela 60 . Kapaciteti i strukturave të akomodimit sipas strukturës .................................. 274

9

LISTA GRAFIKËVE

Grafiku 1. Lartësia e ndërtesve .......................................................................................... 125 Grafiku 2. Ndërtesat e llojit shtëpi ..................................................................................... 126 Grafiku 3. Statusi ibanesave në zonën e Alpeve Shqiptare ............................................... 126 Grafiku 4. Banesa “bosh” të zonës së Alpeve Shqiptare ................................................... 127 Grafiku 5. Banesat e pazëna ............................................................................................... 127 Grafiku 6. Përbërja mesatare e Njësive Ekonomike Familjare (NjEF) ............................. 128 Grafiku 7. NjEF me më shumë se 6 anëtarë ...................................................................... 129 Grafiku 8. Mesatarja e numrit të dhomave për NjEF ......................................................... 130 Grafiku 9. Mesatarja e dhomave për banor ........................................................................ 131 Grafiku 10. Mesatarja e sipërfaqes së banueshme për banorë ........................................... 131 Grafiku 11. Banesa pa sistem të furnizimit ujësjellësi ....................................................... 133 Grafiku 12. Banesa pa sistem të furnizimit me ujë ............................................................ 133 Grafiku 13. Banesa pa nyje higjieno - sanitare .................................................................. 134 Grafiku 14. Banesa që përdorin lëndën drusore për ngrohje ............................................. 135 Grafiku 15. Asistenca sociale dhe përfitime ...................................................................... 135 Grafiku 16. NjEF që kanë banesën në pronësi ................................................................... 136 Grafiku 17. Tendencat demografike Gjendja Civile, Zona Bërthamë ................................ 178 Grafiku 18. Popullsia urbane dhe rurale në Shqipëri .......................................................... 180 Grafiku 19. Ndryshimi i popullsisë 2001-2011 .................................................................. 181 Grafiku 20. Ndryshimi i popullsisë 1989-2011 .................................................................. 182 Grafiku 21. Ndryshimet e popullsisë ndërmjet regjistrimeve ............................................. 182 Grafiku 22. Piramida e moshës të zonës së Alpeve ............................................................ 187 Grafiku 23. Piramida e moshës dhe projeksioni 2031 ........................................................ 188 Grafiku 24. Përbërja e popullsisë, grup-mosha 2011 .......................................................... 192 Grafiku 25. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2016 ................................. 192 Grafiku 26. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2021 ................................. 193 Grafiku 27. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2026 ................................. 193 Grafiku 28. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2031 ................................. 194 Grafiku 29. Koeficienti i varësisë, 2011 ............................................................................. 195 Grafiku 30. Projeksioni i koeficienti i varësisë, 2016 ......................................................... 197 Grafiku 31. Projeksioni i koeficienti i varësisë, 2021 ......................................................... 198 Grafiku 32. Projeksioni i koeficienti i varësisë, 2026 ......................................................... 198 Grafiku 33. Projeksioni i koeficienti i varësisë, 2031 ......................................................... 199 Grafiku 34. Papunësia 2011 ................................................................................................ 200 Grafiku 35. Papunësia në moshat e reja - 2011 ................................................................. 203 Grafiku 36. Tregu i punës në zonën e Alpeve - 2011 ........................................................ 205 Grafiku 37. Tregu i punës - 2011 ........................................................................................ 205 Grafiku 38. Sektorët e punësimit - 2011 ............................................................................. 207 Grafiku 39. Punësimi sipas nivelit arsimort - 2011 ............................................................ 210 Grafiku 40. Punësimi sipas viteve të arsimit - 2011 ........................................................... 210 Grafiku 41. Arsimi i popullsisë - 2011 ............................................................................... 211 Grafiku 42. Kontributi i Qarqeve në PBB kombëtar 2031 ................................................ 215 Grafiku 43. Produkti i Brendshëm Bruto për frymë (USD/frymë) ..................................... 216 Grafiku 44. Produkti i Brendshëm Bruto për frymë, sipas Qarkut (000 lekë/frymë) ........ 216 Grafiku 45. Turistët ndërkombëtar në botë ........................................................................ 245 Grafiku 46. Hyrjet e shtetasve sipas rajoneve .................................................................... 249 Grafiku 47. Hyrja e shtetasve të huaj sipas mënyrës së transportit ................................... 250 Grafiku 48. Net-qëndrimi të shtetasve të huaj dhe shqiptarë në hotele ............................. 254

10

Grafiku 49. Turistët ndërkombëtarë në Shqipëri dhe sezonaliteti ..................................... 255 Grafiku 50. Sezoni i strukturave akomoduese .................................................................... 274

11

1. HYRJE

1.1. Qëllimi dhe arsyeja e hartimit të PKS-së në fushën e turizmit

Një ndër prioritetet më të rëndësishëm në kontekstin e planifikimit të vendit është edhe zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm, veçanërisht në rajonin e Alpeve Shqiptare, rajon ky i spikatur për lloje të ndryshme të turizmit rural dhe malor i cili sot po ndeshet me një zhvillim të vrullshëm.

Planet Kombëtare Sektoriale, sipas ligjit të Planifikimit dhe Zhvillimit të Territorit, hartohen me qëllim zhvillimin strategjik të një ose më shumë sektorëve sipas fushave të kompetencës. Sektori kryesor i planifikimit në këtë dokument është turizmi, kështu plani në vetvete do të formulojë një kornizë afatgjatë për zhvillimin e turizmit me anë të politikave e strategjive, planifikimit, forcimit institucional, legjislacionit dhe rregullores, zhvillimit të produkteve dhe diversifikimit, marketingut dhe promovimit, infrastrukturës së turizmit, zhvillimit të burimeve njerëzore dhe socio-kulturore.

Turizmi, sot, është një nga industritë më të mëdha në botë që gjeneron të ardhura dhe lidhet ngushtë me sektorët e tjerë të zhvillimit. Në këtë rajon, punësimi në sektorin e turizmit ofron një potencial të konsiderueshëm për zbutjen e varfërisë, sidomos për gjininë femërore. Përveç kësaj, industria e turizmit ndikon menjëherë edhe në sektorët e tjerë, të tilla si industria e prodhimit, bujqësia dhe sektori i shërbimeve. Këto lidhje kanë krijuar efekte shumëzuese të cilat stimulojnë ekonominë lokale dhe gjithashtu ofrojnë burime të ndryshme të të ardhurave për popullsinë vendase dhe jo vetëm. Përveç nxitjes ekonomike, turizmi mund të kontribuojë edhe në ruajtjen e biodiversitetit, duke qenë se me rritjen e numrit të vizitorëve, shumë parqe kombëtare dhe zona të mbrojtura nuk do mund të mbijetonin financiarisht.

Turizmi i qëndrueshëm, sidomos në vendet në zhvillim si Shqipëria, ofron mundësi për të edukuar banorët në lidhje me objektivat e politikave të bashkëpunimit për zhvillim si dhe me sfidat në lidhje me zhvillimin e këtij destinacioni.

Plani për turizmin hartohet më synimin për të rritur burimet njerëzore të kualifikuara dhe të trajnuara, në sektorët publik e privat, për të shërbyer dhe menaxhuar industrinë e turizmit në mënyrë të qëndrueshme dhe konkurruese, në përputhje me standardet ndërkombëtare, për të përmirësuar kapacitetet menaxhuese të burimeve njerëzore, për të përforcuar sistemin arsimor dhe trajnimet, dhe për të arritur një standard cilësie.

Përmirësimi i industrisë së turizmit përfshin edhe cilësinë e produkteve dhe të shërbimeve (akomodimin, restorantet, guidat turistike, operatorët turistikë, etj.), me qëllim rritjen e kërkesës kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare, promovimin e konkurrueshmërisë brenda kësaj industrie, dhe prodhimin e informacioneve të besueshme e të vlefshme mbi standardet e cilësisë.

Ndikimi kryesor i këtij plani nuk do të jetë vetëm në industrinë e turizmit, por me anë të kësaj të fundit, qëllimi shkon përtej dhe arrin në dimensione ekonomike e sociale, në aspektin e

12

kërkesës (origjina e vizitorëve, karakteristikat e vizitës, konsumimi i produkteve dhe shërbimeve) dhe ofertës (karakteristikat e industrisë vendase të turizmit, produktet përkatëse, përdorimi i kapitaleve) duke drejtuar kështu politikat e turizmit dhe planifikimin e territorit në këtë zonë.

Zhvillimi i turizmit është i rëndësishëm për të rritur konkurrueshmërinë e industrisë kombëtare, duke vlerësuar qëllimin dhe diversitetin e burimeve potenciale ekzistuese; për të siguruar drejtimet kryesore; për transformimin e këtyre potencialeve në produkte cilësore turistike bazuar në prirjet aktuale dhe të ardhshme të tregut; për të drejtuar sfidat kombëtare dhe rajonale të produkteve të përbashkëta dhe mungesës së shumëllojshmërisë së tyre me qëllimin e vetëm për të përthithur turistë të rinj dhe zgjatur qëndrimin turistik e tyre; dhe kryesorja, për të kontribuar ekonomikisht jo vetëm në zonë por në të gjithë vendin.

Rajoni i Alpeve të Shqipërisë, me gjithë potencialet e tij për turizëm, ka nevojë për një plan të detajuar dhe promocional për sektorin në fjalë duke marrë parasysh cilësinë dhe sasinë e produkteve turistike, shumëllojshmërinë, tregjet ndërkombëtare dhe rajonale, imazhin dhe pozicionimin, markën me të cilën do të prezantohet dhe sigurisht mekanizmat institucionalë për tregtimin dhe promovimin e këtyre produkteve, përfshirë këtu sektorin publik dhe privat.

Metodologjia për hartimin e këtij dokumenti udhëhiqet nga proceset e dialogut dhe konsultimit me të gjithë aktorët e grupet e interesit. Qeveritë e niveleve të ndryshme, sektori privat dhe shoqëria civile duhet të punojnë së bashku në mënyrë konstruktive, për të kuptuar potencialin e madh që mbart industria e turizmit për një zhvillim të qëndrueshëm. Më tej, kjo metodologji do të mbështetet në një vlerësim të detajuar të territorit nëpërmjet mbledhjes dhe përditësimit të vazhdueshëm të të dhënave dhe indekseve ekonomike, sociale dhe infrastrukturore.

Rajoni i Alpeve shqiptare, duke u karakterizuar nga një përqendrim i madh e i shumëllojshëm i burimeve natyrore, ka filluar të jetë nën trysninë e kërkesës së lartë për përdorim e shfrytëzim të resurseve të tij. Nëse kjo trysni nuk kontrollohet dhe orientohet në kohë, rrezikon të prodhojë zhvillim jo të qëndrueshëm dhe të shkatërrojë në mënyrë të pakthyeshme pasuritë natyrore, ekosistemet shumë specifike të rajonit si dhe rrezikon degradimin e vazhdueshëm të peizazhit rural e natyror.

Këshilli Kombëtar i Territorit të Shqipërisë, më datë 29.12.2016 miratoi Nismën për hartimin e Planit Kombëtar Sektorial në fushën e Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare, me arsyen për të zhvilluar në mënyrë optimale dhe për të kontrolluar këtë pasuri kombëtare, të evidentojë vlerat e saj natyrore dhe të shtuara, të krijojë një strategji veprimi, e cila do të përcaktojë mënyrën optimale të zhvillimit të rajonit nëpërmjet zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit, përdorimit racional të territorit dhe burimeve e pasurive të tij me fokus të veçantë kujdesin për ekosistemet.

13

1.2. Kuadri ligjor

Plani Kombëtar Sektorial është një plan që mbështetet në një kuadër të gjerë ligjor i përbërë nga ligje organike, ligje specifike, akte nënligjore zbërthyese të ligjeve si dhe në vendime të Këshillit të Ministrave.

Për rëndësinë kombëtare që ka ky Plan, Ligji bazë në të cilën bazohet është Ligji Nr. 107/2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar dhe VKM – të mbështetëse të këtij Ligji, si VKM nr. 671, datë 29.07.2015 “Për miratimin e Rregullores së Planifikimit”, VKM nr. 408, datë 13.08.2015 “Për miratimin e Rregullores së Zhvillimit të Territorit”, VKM nr.672, datë 29.07.2015 “Për një ndryshim në VKM nr. 408, datë 13.05.2015 “Për miratimin e Rregullores së Zhvillimit të Territorit”, e ndryshuar, VKM nr. 271, datë 06.04.2016 “Për disa ndryshime dhe shtesa në VKM Nr. 408, datë 13.05.2015 “Për miratimin e Rregullores së Zhvillimit të Territorit”, të ndryshuar.

Një tjetër aspekt i rëndësishëm i këtij plani është edhe sektori të cilin ky plan trajton, sektori strategjik i turizmit, në zonën e Alpeve Shqiptare. Ligji kryesor sektorial në të cilin mbështetet ky plan është Ligji Nr. 93/2015 “Për Turizmin”.

Ky Plan mbështetet gjithashtu edhe në ligjet dhe aktet nënligjore sektoriale si: për bujqësinë, arsimin dhe shëndetin, pyjet dhe kullotat, administrimin e ujit, trashëgiminë kulturore, faunën dhe florën, emergjencat civile, hidrokarburet, mjedisin, mbrojtjen nga zjarri, ndërtimin dhe strehimin, transportin dhe infrastrukturën dhe komunikimet elektronike.

Çështjet urbane dhe territoriale janë të rëndësishme dhe prioritare në axhendën e zhvillimit në Shqipëri, veçanërisht me përfshirjen dhe respektimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm.

Ligji i planifikimit të territorit ka pësuar një sërë ndryshimesh dhe rishikimesh duke u përditësuar me Ligjin nr.107/2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar. Ky i fundit, pasuron sektorin e planifikimit me instrumente të posaçëm për qeverisjen e burimeve territoriale. Një ndër to janë dhe Planet Kombëtare Sektoriale për zona të caktuara të territorit që do të shërbejnë si promovues dhe si shembull për hartimin e planeve të tjera territoriale, rajonale apo dhe vendore. Autoriteti përgjegjës për hartimin e instrumentit të planifikimit sektorial kombëtar siguron një proces horizontal dhe vertikal dialogu, bashkëpunimi dhe koordinimi me çdo autoritet të planifikimit dhe me të gjitha palët e interesuara në fillim të procesit dhe gjatë hartimit të instrumenteve të planifikimit. Autoriteti konsultohet me AKPT dhe me palët e interesuara dhe i informon ato në mënyrë periodike mbi ecurinë e procesit të hartimit.

Çdo i interesuar publik apo privat për të investuar në zonën e Alpeve Shqiptare duhet të njohë dhe respektojë legjislacionin përkatës dhe vendimet e miratuara lidhur me këtë zonë. Gjithashtu, duhet të ndjekin në mënyrë rigoroze hapat ligjore duke respektuar parimet, objektivat, standardet dhe kriteret e këtij plani.

Baza Ligjore Kombëtare

Kuadri ligjor në nivel kombëtar kryesisht është harmonizuar me atë të BE-së.

14

Ligji nr.107/2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar, në nenin 17, në lidhje me “Planin Kombëtar Sektorial” përcakton që, hartohet nga ministritë, me qëllim zhvillimin strategjik për një ose më shumë sektorë, në përputhje me fushat e kompetencave si: siguria kombëtare, energjetika, industria, transporti, infrastruktura, TURIZMI, zonat ekonomike, arsimi, sporti, trashëgimia kulturore, shëndeti, bujqësia, mjedisi.

Bazuar në sa më sipër ky plan ka për qëllim zhvillimin strategjik të sektorit të turizmit duke e harmonizuar atë edhe me sektorët e tjerë të cilët preken nga ky dokument planifikimi.

Vendim i Këshillit të Ministrave nr. 671, datë 29.7.2015 “Për miratimin e rregullores së planifikimit të territorit”.

Ndërkohë rregullorja e planit sektorial të Alpeve do të jetë dokumenti përfundimtar që do të plotësojë “kuadrin ligjor” të planifikimit të rajonit të Alpeve Shqiptare.

Bazuar në legjislacionin për planifikimin e territorit rregullorja e planifikimit të PKST -së do të përmbajnë:

Konceptet kryesore të përdorura gjatë hartimit të planit kombëtar sektorial, përkufizime për terminologjinë e përdorur, shpjegim të sistemit të kodimit të përdorur në përputhje me këtë rregullore;

Kritere orientuese për rregulloret e planifikimit që do të hartohen nga autoritetet vendore të planifikimit duke udhëzuar specifikisht për sektorin e turizmit dhe për çdo element të rregulloreve të planifikimit sipas përcaktimit të ligjit nr.107/2014, “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar.

Përcaktimin e standardeve dhe rregullave për hartimin dhe zbatimin e projekteve dhe planeve të detajuara të zonës me rëndësi kombëtare dhe ato vendore;

Përcaktimin e standardeve kufizuese minimale për çështje të rëndësisë kombëtare të përcaktuara në ligjin nr.107/2014, “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar.

Përcaktimi i standardeve dhe rregullave për zbatimin e instrumenteve speciale të kontrollit të zhvillimit;

Ligji Nr. 93/2015 “Për turizmin”, si ligji themelor sektorial në hartimin e këtij Plani;

Ligji nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore”;

Ligji nr. 111/2012, “Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore”;

Ligji nr. 16/2012, “Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 8752, datë 26.3.2001 “Për krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës”, i ndryshuar;

Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, i ndryshuar;

VKM, nr. 266, datë 24.4.2003 “Për Administratat e zonave të mbrojtura”, i ndryshuar;

Ligji nr. 8752, datë 26.03.2001 “Për krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës”, i ndryshuar;

Ligji Nr. 9244 datë 17.06.2004 "Për mbrojtjen e tokës bujqësore";

15

Ligji Nr. 91_datë_28.2.2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor";

Ligji nr.9693 datë 19.03.2007 “Për Fondin Kullosor";

VKM nr. 86, datë 11.2.2005 “Për krijimin e komiteteve të menaxhimit të zonave të mbrojtura”;

VKM, nr. 267, datë 24.4.2003 “Për Procedurat e propozimit dhe shpalljen e zonave të mbrojtura dhe buferike”;

VKM nr. 807, datë 4.12.2003 “Për Rregullat e dhënies në përdorim të shpellave”;

Ligji nr.10 431, datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit”;

Ligji i ri “Për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis Nr. 10 440, date 7.07. 2011, i cili është përafruar me Direktivën 85/337/EEC datë 27 Korrik 1985 për vlerësimin e efekteve të disa projekteve publike dhe private mbi mjedisin;

Baza ligjore të tjera, të rëndësishme në të cilat ky plan referon janë:

Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.676, datë 20.12.2002 “Për Shpalljen Zonë e Mbrojtur të Monumenteve të Natyrës Shqiptare”, i cili përcakton:

29 monumente natyrore në territorin e bashkisë Tropojë;

42 monumente në bashkinë Shkodër;

32 monumente në bashkinë Malësi e Madhe.

Aktualisht, brenda kufirit të PKST-së (brenda Zonës Bërthamë) gjenden tre zona të mbrojtura të kategorisë I dhe II sipas IUCN, deklaruar si të tilla në bazë të vendimeve qeveritare:

Rezervat Shkencor / Rezervat Strikt Natyror “Lugina e Lumit të Gashit”, zonë e shpallur sipas vendimit të Këshillit të Ministrave nr.102, datë 15.1.1996 “Për miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit për vlerësimin mjedisor nga zbatimi i projektit të pyjeve”, me sip. 3000 ha, kategoria e I e mbrojtjes.

Parku Kombëtar i Thethit, i shpallur sipas vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 96, datë 21.11.1966, me sip. 2630 ha, kategoria II e mbrojtjes.

Parku Kombëtar i Luginës së Valbonës, propozuar si park kombëtar sipas vendimit nr.102, datë 15.1.1996 “Për miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit për vlerësimin mjedisor nga zbatimi i projektit të pyjeve”, me sip. 8000 ha, kategoria II e mbrojtjes.

Ky ligj ka për qëllim mbrojtjen e mjedisit nëpërmjet parandalimit, zbutjes dhe kompensimit të dëmeve të projekt propozimit i cili mund të shkaktojë efekte negative të rëndësishme direkte ose indirekte mbi mjedisin për shkak të madhësisë, natyrës ose zonës ku parashikohet të zbatohet.

Ligji përcakton rregulla për vlerësimin e efekteve mjedisore, palët e përfshira dhe detyrimet e autoriteteve për të bërë të aksesueshëm informacionin dhe qëndrimin ndaj raportit të VNM-së për zhvilluesin. Një vëmendje e posaçme i kushtohet zonave të mbrojtura ku nuk lejohet zhvillimi i projekteve, me përjashtim të disa rasteve të veçanta. Gjithashtu, trajtimi i efekteve ndërkufitare janë pjesë e këtij ligji.

16

Ligji nr. 162/2014 “Për mbrojtjen e cilësisë së ajrit në mjedis”;

Ligji “Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 9587, datë 20.7.2006, “Për mbrojtjen e Biodiversitetit”, i ndryshuar, që përafron plotësisht direktivën e Këshillit 92/43/EEC, të 21 majit 1992, “Për ruajtjen e habitateve natyrore të faunës dhe florës së egër”, miratuar më 2 korrik 2014;

VKM nr. 31, datë 20.1.2016 “Për miratimin e dokumentit të politikave strategjike për mbrojtjen e biodiversitetit”;

Ligji nr.9817, datë 22.10.2007 “Për bujqësinë dhe zhvillimin rural”;

Ligji nr. 8093, datë 21.03.1996 “Për rezervat ujore” ndryshuar me ligjin Nr. 8375 datë 15.07.1998;

Ligji Nr. 9048, datë 07.04.2003, “Për trashëgiminë kulturore” i ndryshuar me Ligjin nr. 9592, datë 27.07.2006 dhe Ligjin Nr. 9882, datë 28.02.2008;

Ky Ligj përfaqëson përpjekjen e parë për të zgjeruar mbrojtjen ligjore në fushën e trashëgimisë kulturore jo-materiale. Këtu përfshihen: kategoritë e trashëgimisë kulturore shqiptare për t’u mbrojtur (p.sh. të prekshme, të paprekshme, të luajtshme, të paluajtshme), përkufizime dhe shembuj të trashëgimisë materiale dhe jo-materiale, përgjegjësitë e institucioneve përkatëse dhe organeve të pushtetit, dënimet për ata që dëmtojnë trashëgiminë kulturore dhe procedurat lehtësuese.

Ligji nr. 9385, datë 4.5.2005, “Për pyjet dhe shërbimin pyjor”, të ndryshuar me Ligjin nr. 48/2016;

Ligji nr.10006, datë 23.10.2008 “Për mbrojtjen e faunës së egër”;

Ligji nr. 10.253, datë 11.3.2010, “Për gjuetinë”;

Ligji nr.10 304 datë 15.7.2010 “Për sektorin minerar në Republikën e Shqipërisë”.

Vizioni pёr strategjitё e zhvillimit tё territorit dhe detajimi i objektivave strategjike do tё mbajnë parasysh direktivat ndërkombëtare dhe disa kriteret kryesore si:

Sigurimi i njohjes dhe përpilimi i treguesve për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit;

Lidhja e produktit turistik me rrjetet;

Mbrojtjen e trashëgimisë kulturore;

Mbrojtjen e biodiversitetit dhe mjedisit;

Strategjinë e menaxhimit;

Hierarkinë hapёsinore;

Zonat e menaxhimit;

Ngritjen e kapaciteteve institucionale.

Në mbështetje të këtij vizioni ky plan mbështetet edhe në akte ndërkombëtare në të cilat Shqipëria është aderuese duke respektuar me përpikmëri detyrimet e marra përsipër.

Mund të përmendim një sërë ligjesh që kanë ratifikuar akte ndërkombëtare në të cilat Shqipëria ka aderuar, me ndikim në hartimin e kësaj PKS-je si:

17

Ligji Nr. 9478, date 16.02.2006 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në vendimet II/14 dhe III/7, amendamentet e Konventës Espoo për VNM-në në kontekstin ndërkufitar;

Ligji Nr. 9424, datë 06.10.2005 “Për ratifikimin e protokollit të vlerësimit strategjik mjedisor”;

Tabela e mëposhtme tregon konventat dhe marrëveshjet të cilat janë marrë në konsideratë nga ky Plan dhe që janë ratifikuar nga Republika e Shqipërisë ndër vite.

Emri i konventës Koha e ratifikimit Konventa Ramsar për ligatinat (1971) 29/02/1996

Konventa për biodiversitetin pjesërisht nga 1994; pjesë të protokollit nga 2005

Konventa e Bernës për Ruajtjen e Jetës së Egër dhe Habitateve Natyrore në Evropë. (1976)

13/01/1999

Konventa e UNESCO për mbrojtjen e Kulturës Botërore dhe Trashëgimisë Kulturore. (2003)

10/07/1989

Konventa kuadër e OKB për ndryshimet klimatike (UNFCCC) 01/12/1994 Konventa e Aarhus (1998), në vendimmarrje dhe e drejta për t’ju

drejtuar gjykatës për çështjet mjedisore 27/06/2001

Konventa e Bonn (1979), për ruajtjen e specieve migratore dhe kafshët e egra

01/09/2001

Protokolli i Kyoto-s 01/04/2005 Konventa e UNESCO për ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore

Jomateriale (2003) 04/04/2006

Konventa Espoo: për VNM-në në kontekstin ndërkufitar së bashku me amendimet e protokollit (1991)

12/05/2006

Ligji nr. 9490, datë 13.03.2006 “Për ratifikimin e Konventës për Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale”, Paris 2003

2006

Ligji nr. 9806, datë 17.09.2007 “Për ratifikimin e Konventës Evropiane Për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike”

2007

Ligji nr.8483, datë 10.5.1999 “Për Aderimin e Republikës së Shqipërisë në “Konventen Ndërkombëtare të Mbrojtjes së

Bimëve”

1999

Konventën mbi lehtësirat doganore për turizmin 2010 Protokollin shtesë të Konventës mbi lehtësirat doganore për

turizmin në lidhje me importimin e dokumenteve dhe materialeve publicitare turistike”

2010

Tabela 1. Konventat dhe marrëveshjet ndërkombëtare

Shqipëria ka të gjithë potencialet e duhura për t'u kthyer në një destinacion turistik tërheqës për turistët, siç janë bukuritë natyrore, trashëgimia kulturore edhe mikpritja. Po kaq tërheqës duhet të jetë vendi ynë edhe për investitorët vendas edhe të huaj.

Synimi i këtij plani është nxitja e zhvillimit të turizmit malor dhe kulturor dhe infrastrukturës turistike të Alpeve Shqiptare.

18

1.3. Metodologjia e përdorur për hartimin e planit

Metodologjia e përdorur në hartimin e këtij plani mbështetet jo vetëm në parimet themelore të përcaktuara në kuadrin ligjor kombëtar por edhe në parimet Evropiane të planifikimit dhe zhvillimit.

Aspekti udhëheqës i kësaj metodologjie është edhe një ndër parimet themelore të demokracisë në procese të ndryshme planifikimi dhe zhvillimi.

Ky aspekt konsiston në transparencën e procesit të hartimit të këtij plani nëpërmjet proceseve të konsultimit dhe dialogut me të gjithë aktorët (ministritë e linjës, organeve të ndryshme të pushtetit qendror dhe vendor), grupet e interesit (donatorë, organizata të ndryshme me objekt zhvillimin e sektorit të turizmit) si dhe qytetarët si pjesë shumë e rëndësishme e realitetit të zonës dhe subjekt i përthithjes së prioriteteve kryesore.

Plani Kombëtar Sektorial për zhvillimin e turizmit në Alpet Shqiptare ofron vizionin dhe indikatorët kryesorë të zhvillimit jo vetëm turistik por edhe ekonomik, social dhe infrastrukturor duke orientuar edhe zhvillimin e sektorëve të tjerë si mjedisi, bujqësia, transporti, energjetika, kultura etj., me ndikim në zhvillimin turistik të Alpeve.

Një tjetër aspekt i metodologjisë së përdorur në hartimin e këtij plani është edhe koordinimi mes politikave shtetërore edhe nevojave të sektorit privat, duke i dhënë një frymëmarrje të re zhvillimit turistik. Në këtë kah, ky plan synon ta shndërrojnë sektorin e turizmit në një sektor konkurrues në rajon, përballë vendeve me traditë në këtë drejtim, siç janë Mali i Zi, Kroacia, Greqia, apo Italia.

Duhet theksuar se ky Plan nuk është një plan detajues në përdorimin e tokës dhe kritereve të ndërtimit në zonën e Alpeve Shqiptare.

Ky detyrim do të jetë objekt i planeve të tjera sipas hierarkisë së planifikimit që do të mbështeten në parimet që PKS i konsideron si parime referuese.

Ashtu sikurse është nënvizuar edhe më sipër, zona e Alpeve është një zonë e cila përfshin tre zona të mbrojtura, për këtë një ndikim themelor në metodologjinë e hartimit të këtij plani ka pasur parimi i mbrojtjes së zonave të ndryshme me rëndësi kombëtare, rajonale, dhe vendore si dhe përjashtimit nga ndërtimet, e zonave sipas rëndësisë dhe hierarkisë së sektorëve të ndryshëm, në përgjithësi.

Në vijim të këtij parimi plani synon të garantojë standardizimin dhe klasifikimin e shërbimeve turistike, me qëllim uljen e informalitetit dhe rritjen e shërbimeve cilësore në industrinë e turizmit, duke:

Evidentuar zonat me prioritet zhvillimin e turizmit, sipas përcaktimit të bërë nga ministria përgjegjëse për çështjet e turizmit;

Mbrojtur zonat me rëndësi kombëtare, si parqet Kombëtare;

Përcaktuar zonat e urbanizuara dhe ato të pa urbanizuara në respektim të parimit të kohezionit territorial dhe konsolidimit;

19

Përcaktuar kriteret e përmirësimit të kushteve për ato zona që kanë rrezik rrëshqitje, erozioni apo zonat e parashikuara me fenomene të tjera negative si pasojë e ndryshimeve klimatike;

Zhvilluar infrastrukturën rrugore në funksion të zhvillimit turistik me qëllim lidhjen e infrastrukturës me korridoret ndërkombëtare (Porte, aeroporte, hekurudha, korridore-autostrada);

Rivitalizuar dhe zhvilluar zonat rurale të pabanuara, braktisura, apo me një zhvillim të ulët ose thjesht me një zhvillim sezonal.

1.4. Kufiri i zonës në studim - ndarja administrative dhe përgjegjësitë

Zona që studion Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit shtrihet në pjesën Veriore të Shqipërisë. Kjo zonë është identifikuar si “Zona Bërthamë” dhe do të jetë subjekti i Planifikimit Hapësinor (Planifikimit Territorial) nëpërmjet një Plani Sektorial siç përshkruhet në nenin 17 të Ligjit për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit të vitit 2014.

Figura 1. Kufiri i Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit

Zona Bërthamë, përbëhet nga Njësitë Administrative Vendore me karakteristika të përbashkëta territoriale lidhur me aspektin e dimensioneve gjeografike, demografike, socio-ekonomike dhe infrastrukturore, si më poshtë:

20

Njësitë Administrative që janë pjesë e rajonit gjeografik të Alpeve Shqiptare (ato Njësi Administrative që kanë një territor malor kryesisht mbi kuotën 500 metra);

Vazhdueshmëria e zonës mes njësive administrative të përfshira në studim;

Njësitë që kanë morfologji të ngjashme territoriale;

Njësitë që kanë pësuar rënie demografike në 10 vitet e fundit;

Njësitë që kanë treguar hendeqe socio-ekonomike krahasuar me mesataren shqiptare;

Njësitë që kanë shfaqur mangësi në infrastrukturë krahasuar me mesataren shqiptare;

Si rezultat, zona e planifikimit, ndryshe Zona Bërthamë përbëhet nga 12 njësi administrative vendore:

Pult, Shosh, Shalë të Bashkisë Shkodër

Shllak dhe Temal të Bashkisë Vau i Dejës

Kelmend dhe Shkrel të Bashkisë Malësi e Madhe

Bajram Curri, Bujan, Margegaj, Lekbibaj dhe Tropojë e Vjetër të Bashkisë Tropojë

Figura 2. Kufiri i Planit Kombëtar Sektorial - Ndarja Administrative

21

Zona Bërthamë zë një sipërfaqe të përgjithshme prej 2.000 km² , me një gjatësi maksimale prej 64 km dhe një gjerësi maksimale prej 60 km, duke përbërë gati 6.9% të territorit shqiptar. Zona Bërthamë përfshin brenda saj të gjithë zonën e Parkut të Alpeve Shqiptare, me luginat e sipërme të lumenjve kryesorë (nga veriperëndimi në lindje): lumi i Vermoshit, Cemit, Vuklit, Përroi i Thatë ("Lumi i Thatë"), Kirit, Shalës, Curraj i Epërm, Nikaj-Mërturit, Drinit (duke përfshirë liqenet artificiale të Komanit deri në Fierzë), Valbonës, Gashit dhe Lumi i Tropojës.

Ndërkohë, studimi dhe mbledhja e të dhënave shtrihen më tej gjeografikisht duke formuar kështu një Zonë Mbështetëse, e cila nuk do të përfshihet në kufirin e planifikimit të PKS-së dhe në ndryshim nga Zona Bërthamë do të merret në konsideratë si një kornizë më e gjerë në mbështetje të kësaj të fundit, për Planin Sektorial, së bashku me dokumentin e Planifikimit Kombëtar. Pra vetëm për arsye studimore pa iu nënshtruar një planifikimi specifik.

Njësitë administrative të përfshira në këtë zonë janë njësitë që përmbushin kriteret e mëposhtme:

Njësi Administrative të bashkive që preken nga Zona Bërthamë dhe/ose;

Bashkitë që nuk preken nga zona bërthamë por janë në kufi me të, të cilat përmbajnë infrastrukturë me rëndësi për zhvillimin e suksesshëm të një plani investimesh.

Figura 3. Zona Bërthame dhe shtrirja e zonës mbështetëse

Zona Mbështetëse përfshin të gjithë pjesën tjetër të territorit administrativ të bashkive të mëposhtme (përveç atyre njësive të cilat përfshihen në zonën bërthamë):

22

Bashkia Shkodër (njësitë e mbetura jashtë zonës bërthamë: Nj.A. Shkodër, Nj.A. Ana e Malit, Nj.A. Bërdicë, Nj.A. Dajç, Nj.A. Guri i Zi, Nj.A. Postribë, Nj.A. Rrethinat, Nj.A. Velipojë)

Bashkia Vau i Dejës (njësitë e mbetura jashtë zonës bërthamë: Nj.A. Vau i Dejës, Nj.A. Bushat, Nj.A. Vig-Mnelë, Nj.A. Hajmel)

Bashkia Malësi e Madhe (njësitë e mbetura jashtë zonës bërthamë: Nj.A. Koplik, Nj.A. Gruemirë, Nj.A. Kastrat, Nj.A. Qendër)

Bashkia Tropojë (njësitë e mbetura jashtë zonës bërthamë: Nj.A. Llugaj, Nj.A. Fierzë, Nj.A. Bytyç)

Bashkia Fushë-Arrëz (i gjithë territori administrativ i bashkisë)

Bashkia Pukë (i gjithë territori administrativ i bashkisë)

Në këtë zonë mund të përfshihen edhe bashki të tjera të cilat nuk kanë asnjë njësi administrative të përfshirë në Zonën Bërthamë (në zonën e planifikimit) por do të merren parasysh në studim pasi këto bashki jo vetëm janë bashki kufitare me Zonën Bërthamë por gjithashtu përmbajnë infrastrukturë me rëndësi për zhvillimin e suksesshëm të një plani investimesh (kriteret pika b).

Zona Mbështetëse mund të jetë edhe më e gjerë, këtu mund të përfshihen edhe bashki të tjera si pika kyçe rajonale me interes të lartë për zhvillimin e turizmit. Për shembull, Bashkia e Kukësit mund të përfshihet për sa kohë që aeroporti i Kukësit dhe lidhja e tij me Zonën Bërthamë, mund të identifikohet si një element kyç për zhvillimin e turizmit.

Figura 4. Zona Bërthamë dhe Zona mbështetëse - Ndarja Administrative

23

Njësitë e qeverisjes vendore që përfshihen Q

arku

Bas

hkia

Zona e

planifikimit

Njësitë administrative

përbërëse Qytete / Fshatra

Qar

ku S

hkod

ër

Mal

ësi e

Mad

he

Zona Bërthamë

Kelmend Fshatrat; Tamarë, Brojë, Kozhnje, Selcë, Vukël,

Lëpushë, Vermosh, Nikç

Shkrel Fshatrat; Dedaj, Bogë, Bzhetë, Bzhetë-Markaj, Lohe

e sipërme, Vrith, Vuç-Kurtaj, Zagorë, Qaf-Gradë, Reç, Rrepisht, Kokpapaj

Zona Mbështetëse

Koplik Qyteti Koplik

Gruemirë

Fshatrat; Gruemirë, Boriç i vogël, Grudë-Fushë, Grilë, Kurtë, Linaj-egç-lepurosh, Omaraj, Rrash,

Vorfë, Demiraj, Ktosh, Gjormë, Mshqerrë, Vajush, Boriç i Madh, Kerraj

Kastrat Qyteti Bajzë, Fshatrat; Ivanaj, Aliaj, Gradec, Hot,

Jeran, Pjetroshan, Rapshë, Vukpalaj, Premal, Goraj-Budishtë, Kastrat, Bratosh

Qendër Fshatrat; Bogiç-Palvar, Dobër, Jubicë, Kamicë-

Flakë, Kalldrun, Koplik I sipërm, Stërbeq, Lohe e Poshtme

Shko

dër

Zona Bërthamë

Pult Fshatrat; Pog, Kir, Gjuraj, Plan, Xhan, Bruçaj, Mgull

Shalë Fshatrat; Breg-Lumi, Abat, Nicaj-Shale, Lekaj,

Vuksanaj, Pecaj, Theth, Nderlysaj, Gimaj, Nënmavriq, Lotaj

Shosh Fshatrat; Ndrejaj, Nikaj-Shosh, Palaj, Pepsumaj, Brashtë

Zona Mbështetëse

Shkodër Qyteti Shkodër

Ana e Malit Fshatrat; Oblikë, Babot, Muriqan, Shtuf, Dramosh, Oblikë e siperme, Obot, Vallas, Velinaj, Vidhgar

Bërdicë Fshatrat; Bërdice e Madhe, Bërdice e mesme, Bërdice e siperme, Trush, Beltoje, Mali Hebaj

Dajç Fshatrat; Dajç, Samrisht i Ri, Samrisht i Siperm, Belaj, Mali i Gjymtit, Pentar, Rrushkull, Mushan,

Darragjat, Suka-Dajç, Shirq

Guri I Zi Fshatrat; Guri i Zi, Juban, Ganjollë, Kuç, Rrencë, Vukatanë, Gajtan, Rragam, Sheldi, Mazrek, Shpor

Postribë Fshatrat; Mes, Dragoç, Boks, Kullaj, Myselim,

Drisht, Ura e shtrenjtë, Domen, Shakotë, Prekal, Vilëz

Rrethinat Fshatrat; Dobraç, Grudë e Re, Shtoj i Ri, Guci e Re,

Shtoj i vjeter, Zues, Golem, Hot i Ri, Bleran, Bardhaj

Velipojë Fshatrat; Velipojë, Pulaj, Luarzë, Baks-Rrjoll,

Gomsiqe, Baks i ri, Pulaj, Reç i Ri, Ças, Mali Kolaj

24

Vau

-Dej

ës

Zona Bërthamë

Temal Fshatrat; Koman, Qerret, Arrë, Vilë, Telum,

Kllogjen, Malagji-Kajvall, Toplanë, Sermë, Gushtë

Shllak Fshatrat; Vukjakaj-Gegaj, Palaj-Gushaj, Benë, Kroni

i Madh, Barcollë, Vukaj, Uk-Bibaj

Zona Mbështetëse

Vau-Dejës Qytetet Vau Dejes, Fshatrat; Mjede, Spathare, Shelqet, Kaç, Naraç, Dush, Karmë, Gomsiqe

Bushat Fshatrat; Bushat, Shkjezë, Plezhë, Kosmaç, Stajkë,

Ashtë, Rranxa, Fshat i Ri, Mali i Jushit, Plepan-Konaj, Melgush, Barbullush, Kukël, Hoten

Vig-Mnele Fshatrat; Mnelë e Madhe, Mnelë e Vogël, Vig

Hajmel Fshatrat; Hajmel, Dheu i Lehtë, Pistull, Paçram, Nënshatë

Pukë

Zona Mbështetëse

Pukë Qyteti Pukë, Fshatrat; Pukë, Lajthizë

Gjegjan Fshatrat; Dom, Gjegjan, Gojan i Vogël, Rras,

Kuzhnen, Gojan i Madh, Shkozë, Kimëz, Kalivare, Mesul

Rrapë Fshatrat; Breg, Rrapë, Kabash, Buhot, Bicaj, Blinisht, Lumzi, Meçe

Qelëz Fshatrat; Qelëz, Bushat, Dushnezë, Midhë, Buzhalë,

Dedaj, Levrushk, Ukth, Qerret i Vogël

Qerret Fshatrat; Qerret, Luf, Dush, Karmë, Kçirë, Luf-Plan, Korthpulë, Kaftall, Tejkodër, Gomsiqe, Vrith, Plet

Fush

ë-A

rrëz

Zona Mbështetëse

Fushë-Arrëz Qyteti Fushë-Arrëz, Fshatrat; Fushë-Arrëz, Miçaj, Lumëardhe

Fierzë Fshatrat; Fierzë, Porav, Bugjon, Kokdodë, Arst,

Miliska, Mëzi, Aprip-Guri

Blerim Fshatrat; Flet, Xeth, Kulumri, Trun, Blerim, Dardhë,

Qebik

Qafë-Mali Fshatrat; Qafë-Mali, Armiraj, Srriqe, Mollkuqe, Lajthizë, Lumbardhë, Tuç, Kryezi, Orosh

Iballë Fshatrat; Iballë, Sapaç, Levosh, Berishë e Vogël,

Berishë Vendi, Berishë e Sipërme, Shopel, Mërtur

Qar

ku K

ukës

Trop

ojë Zona

Bërthamë

Bajram Curri Qyteti Bajram Curri

Bujan Fshatrat; Bujan, Rosujë, Dojan, Markaj, Gri,

Lekurtaj, Selimaj, Bllatë, Gri e Re

Lekbibaj Fshatrat; Brisë, Salce, Palç, Peraj, Gjonpepaj, Lekbibaj, Tetaj, Shëngjergj, Curraj i Poshtëm,

Betoshe, Qerreç Mulaj, Curraj i Sipërm

Margegaj Fshatrat; Margegaj, Fushë Lumi, Koçanaj, Shoshan,

Lagja Paqës, Bradoshnicë, Dragobi, Çerem, Valbonë, Rragam

Tropojë e Vjetër

Fshatrat; Astë, Kojel, Viçidol, Kasaj, Gegaj, Buçaj, Papaj, Sopot, Babinë, Begaj, Shumice-Ahmetaj,

Myhejan, Kovaç, Kërrnajë, Shkëlzen Zona

Mbështetëse Llugaj Fshatrat; Bukovë, Jaho Salihi, Llugaj, Luzhë, Rrez-

Mali, Rragam

25

Fierzë Qyteti Fierzë, Fshatrat; Tpla, Dushaj i Poshtëm,

Degë, Breg-Lum

Bytyç Fshatrat; Pac, Zherkë, Vlad, Çorraj-Veliç, Berishë, Visoçë, Mash, Zogaj, Prush, Kepenek, Kam, Leniq,

Tabela 2. Ndarja Administrative e Zonës Bërthamë dhe Zonës Mbështetëse

26

2. Politikat, strategjitë ndërkombëtare e kombëtare në zonën e Alpeve

2.1. Vlerësimi i politikave dhe strategjive ndërkombëtare (Evropiane, Ballkanike, Rajonale)

Plani Kombëtar Sektorial për Alpet e Shqipërisë është hartuar duke u mbështetur dhe marrë në konsideratë të gjitha parashikimet e dokumenteve ndërkombëtare të ratifikuara nga Shteti Shqiptar, duke i kthyer ato në drejtuese të vizionit dhe planifikimit Shqiptar.

Një ndër Konventat themelore me ndikim në hartimin e këtij plani është edhe Konventa për biodiversitetin, e cila u nënshkrua nga Shqipëria në 5 janar 1994, në kuadër të së cilës shteti Shqiptar ka hartuar edhe dokumentin e politikave strategjike për mbrojtjen e biodiversitetit.

Në kuadër të përgjegjësive të ardhura nga kjo Konventë, Shqipëria ka qenë mjaft aktive në iniciativat evropiane dhe rajonale në respektim edhe të Strategjisë Pan – Evropiane të Diversitetit Biologjik dhe Peizazhistik.

Bazuar në sa më sipër, i është dhënë prioritet ruajtjes së diversitetit biologjik dhe peizazhistik, si një pasuri e Shqipërisë, kjo për arsye të pozicionit gjeografik, hidreologjisë, faktorëve gjeologjikë, klimës dhe relievit të saj.

Diversiteti i peizazheve të Shqipërisë është rezultat i karakteristikave natyrore si dhe popullimit të hershëm të këtij territori.

Objektivi kryesor i huazuar nga dokumentet e mësipërme është ruajtja dhe përmirësimi i diversitetit biologjik dhe peizazhistik duke përfshirë parimet bazë dhe politikat e menaxhimit dhe përdorimit të qëndrueshëm në sektorë të tjerë si p.sh., sektori i turizmit, me qëllim arritjen e një zhvillimi të qëndrueshëm dhe të ekuilibruar.

Një tjetër konventë e rëndësishme është “Konventa për Ruajtjen e Florës dhe Faunës së Egër dhe Mjedisit Natyror të Evropës” (Konventa e Bernës) e ratifikuar me ligjin Nr.8294, datë 2.3.1998.

Objekti i kësaj konvente është të sigurojë ruajtjen e florës, të faunës së egër, vendbanimet e tyre natyrale, veçanërisht speciet dhe vendstrehimet për të cilat ruajtja kërkon kooperimin e shumë shteteve. Kujdes i veçantë është kushtuar për speciet, duke përfshirë këtu specie shtegtare të kërcënuara nga zhdukja dhe ato të pambrojtura.

Në funksion të këtij objektivi dhe duke marrë në konsideratë pasurinë e Alpeve të Shqipërisë për sa i përket florës dhe faunës së egër, ky plan synon zbatimin e një politike të mirë administrimi dhe zhvillimi, duke evidentuar masat e luftës kundër ndotjes, për ruajtjen e florës e faunës së egër.

Konventa të tjera, të cilat ky plan i ka konsideruar janë Konventa e Bonn (1979), për ruajtjen e specieve migratore dhe kafshët e egra, Konventa e UNESCO për ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore Jo-materiale (2003), Ligji nr. 9806, datë 17.09.2007 “Për ratifikimin e Konventës Evropiane “Për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike”, “Konventen Ndërkombëtare të

27

Mbrojtjes së Bimëve”, Konventa për tregtinë ndërkombëtare të specieve të rrezikuara të florës dhe faunës së egër (CITES), Konventa mbi Larminë Biologjike (Konventa e Rios) etj.

Për sa i përket sektorit të turizmit, plani ka analizuar protokollin shtesë të Konventës mbi Lehtësirat Doganore për Turizmin, në lidhje me importimin e dokumenteve dhe Materialeve Publicitare Turistike.

Kohët e fundit Shqipëria ka nënshkruar marrëveshje të rëndësishme rajonale me Malin e Zi për sa i përket zhvillimit të produktit lokal turistik. Një ndër projektet është edhe projekti Majat e Ballkanit i cili ka si synim krijimin e një shtegu malor që lidh Shqipërinë, Malin e Zi dhe Kosovën, me një gjatësi 192 km.

Ky model bashkëpunimi rajonal është hapi kryesor për promovimin e potencialeve turistike të të tre vendeve.

Marrëveshje të rëndësishme bashkëpunimi në sektorin e turizmit Shqipëria ka nënshkruar edhe më shtetin fqinj të Kosovës. Kjo marrëveshje synon nxitjen e forcimit të bashkëpunimit në fushën e turizmit, si një sektor me potencial të lartë për zhvillimin ekonomik të dy shteteve.

Pika bazë e kësaj marrëveshje është inkurajimi i vizitave të ndërsjella në destinacione turistike të të dyja shteteve si dhe:

Mundësia e shtimit të qarkullimit të turistëve mes dy vendeve si dhe nxitja e bashkëpunimit mes subjekteve turistike dhe organizatave të tjera, të cilat veprojnë në fushën e turizmit;

Inkurajimi i reciprocitetit në shpërndarjen e publikimeve turistike dhe materialeve promovuese në të dyja shtetet si dhe në ngjarje të ndryshme turistike që mund të zhvillohen në secilin vend apo në Rajon;

Mbështetja e krijimit dhe zhvillimit të paketave të përbashkëta turistike, të cilat do të jenë konkurruese në tregjet rajonale dhe më gjerë, ku edhe do të mund t’i promovojnë këto paketa së bashku.

Nga sa më sipër hartimi i Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit për Alpet Shqiptare është një dokument planifikues i cili është mbështetur në çdo dokument ndërkombëtar dhe marrëveshje rajonale të nënshkruara nga Republika e Shqipërisë duke reflektuar detyrimet e shtetit shqiptar të rrjedhura nga këto marrëveshje për secilin sektor.

28

Figura 5. Alpet Shqiptare në raport me Evropën, Alpet Dinarike, dhe Parku i Paqes së Ballkanit

2.2. Programet e bashkëpunimit ndërkufitar (IPA)

Në zonën e PKST Alpe janë duke u zhvilluar dy programe ndërkufitare të financuara nga Bashkimi Evropian, konkretisht me Kosovën dhe Malin e Zi. Më poshtë jepet një përmbledhje e qëllimit të këtyre programeve dhe identifikimit të prioriteteve kryesore që lidhen me zonat e programit.

Programi i Bashkëpunimit Ndërkufitar (CBC) midis Shqipërisë dhe Kosovës do zbatohet në kuadrin e Instrumentit të Para-Anëtarësimit (IPA II) për vitet 2014-2020. IPA II mbështet bashkëpunimin ndërkufitar me qëllim të promovimit të marrëdhënieve të mira fqinjësore, nxitjen e integrimit dhe promovimin e zhvillimit socio-ekonomik.

29

Ky program mbulon një territor prej 8,335 km² dhe një popullsi rreth 936.761 banorë nga të cilët 76% jetojnë në Kosovë dhe 24% në territorin shqiptar. Gjatësia e kufirit është 114 km. Në Shqipëri zonat përfituese mbulojnë 48% të sipërfaqes së programit që mbulon 2 rajone të përbërë nga 8 komuna me një total prej 362 vendbanime. 2 rajonet nga Shqipëria përfshijnë Rajonin e Kukësit dhe Rajonin e Lezhës. Në Kosovë, zonat përfituese mbulojnë 52% të zonës së programit dhe përfshin Rajonin Ekonomik Jugor të përbërë nga 6 njësi administrative, dhe Rajonin Ekonomik Perëndimor i cili përbëhet nga 6 bashki. Gjatë analizës janë evidentuar disa elementë karakteristikë të zonës që konsistojnë në fushën e ekonomisë, konkurrueshmërisë, bujqësisë, infrastrukturës, zonave të mbrojtura dhe mjedisit. Vlen të përmendet që sipas këtij programi zonat e mbrojtura dhe mjedisi kanë nevojë për trajtim të veçantë në zhvillimin e planeve të ardhme që prekin këto zona. Vlerësimi i burimeve natyrore në kuadrin e zhvillimit ekonomik është çështje kryesore në zhvillimin e zonës.

Programi i Bashkëpunimit Ndër-Kufitar (CBC) midis Shqipërisë dhe Kosovës ka për qëllim promovimin e zhvillimit socio-ekonomik të qëndrueshëm më zonën e projektit duke inkurajuar bashkëpunimin midis njerëzve, komuniteteve dhe institucioneve. Në kuadër të këtij programi identifikohen projektet tematike të mëposhtme:

Prioriteti tematik 1: Mbrojtja e mjedisit, promovimi i përshtatjes ndaj ndryshimeve klimaterike, parandalimi i risqeve dhe menaxhimi i tyre.

Zona e projektit është jashtëzakonisht e pasur me burime natyrore dhe biodiversitet. Mbrojtja dhe vlerësimi i këtyre aseteve është një nga çështjet kryesore për zhvillimin e qëndrueshëm dhe mund të ofrojë shumë mundësi për bashkëpunimin ndërkufitar.

Zona e programit ofron një biodiversitet dhe klimë të pasur që përfshin një peizazh të pasur, male të larta, kodra, liqene.

Nevoja për të promovuar dhe përmirësuar zbatimin e rregullores së mjedisit dhe standardet për të siguruar menaxhim më të mirë të pyjeve dhe për të parandaluar degradimin.

Figura 6. Zonat përfituese të programit IPA CBC Shqipëri-Kosovë

30

Nevoja për të nxitur përpjekjet e përbashkëta në menaxhimin dhe kontrollin e burimeve natyrore dhe parandalimin e shfrytëzimit të pakontrolluar të këtyre burimeve.

Nevoja për të promovuar rritjen e ndërgjegjësimit të aktorëve lokalë për përdorimin më të mirë të burimeve natyrore, potencialin e lartë që ekziston në pyje dhe energjive të rinovueshme dhe gjithashtu promovimin e eko-turizmit.

Prioriteti tematik 2: Inkurajimi i turizmit dhe trashëgimisë kulturore dhe natyrore.

Potenciali turistik është një mundësi që duhet vlerësuar në të dyja anët e projektit dhe shfrytëzuar më mirë.

Iniciativat e këtyre bashkëpunimeve duhet të mbështesin zhvillimin turistik që ofrohet në zonë.

Zona objekt e Programit ofron një larmi të karakteristikave lokale që janë të përshtatshme për aktivitete turistike si: natyra e bukur dhe peizazhet spektakolare, folklorin tradicional dhe disa vende të njohura botërisht për anën kulturore dhe historike;

Zona ka një trashëgimi të pasur historike-kulturore-artistike që ka nevojë të ruhet dhe promovohet. Valorizimi i mëtejshëm i trashëgimisë historike dhe kulturore mund të kontribuojnë në forcimin e identitetit të zonës. Trashëgimia kulturore është një aset për zhvillimin ekonomik të zonës së programit;

Nevoja për të promovuar zhvillimin e tipeve të ndryshëm të turizmit (kulinaria malore dhe agroturizmi) duke qenë se zona e programit ka një zhvillim turistik të pabalancuar.

Nevoja për të rritur nivelin e bashkëpunimit midis palëve të interesuara në fushën e zhvillimit të turizmit dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore dhe natyrore.

Prioriteti tematik 3: Investim në rini, edukim dhe aftësi.

Ka nevojë për të investuar në rininë e vendit duke qenë se zona e programit ka një popullsi relativisht të re;

Nevoja për të përmirësuar nivelin e arsimit profesional në funksion të nevojave të tregut të punës me aftësitë e nevojshme për të rritur fuqinë punëtore të të rinjve dhe mundësitë e punësimit të tyre;

Shkalla e lartë e papunësisë në veçanti rinia dhe gratë, shpopullim dhe lëvizje e njerëzve të aftë dhe arsimuar në pjesën urbane të zonës së programit, integrim shumë i ulët i tregjeve të punës në zonën e programit si dhe gjithashtu mobilitet i ulët ndërkufitar;

Nevoja për të promovuar aktivitete kërkimore dhe zhvillimi duke përdorur qendrat ekzistuese të kërkimit dhe edukimit në zonat me interes të përbashkët.

Prioriteti tematik 4: Asistencë teknike në nivel menaxhimi dhe operacional.

Programi i Bashkëpunimit Ndërkufitar (CBC) midis Shqipërisë dhe Malit të Zi, do zbatohet në kuadrin e Instrumentit të Para-Anëtarësimit (IPA II) për vitet 2014-2020. IPA II mbështet bashkëpunimin ndërkufitar me qëllim të promovimit të marrëdhënieve të mira fqinjësore, nxitjen e integrimit dhe promovimin e zhvillimit socio-ekonomik.

31

Ky program mbulon një territor prej 11,970 km² dhe një popullsi rreth 749,257 banorë nga të cilët 61% jetojnë në Mal të Zi dhe 13.5% në territorin shqiptar (të popullsisë totale të shteteve). Gjatësia e kufirit është 244 km, prej të cilës 38 km përbëhet nga vijë ujore.

Zona e programit karakterizohet nga një profil me kontraste gjeografike dhe klimaterike duke qenë se në të gjenden male, kodra, lumenj, liqene dhe vijë detare shumë afër njëra – tjetrës. Kjo zonë përbëhet nga disa parqe kombëtarë, zona të mbrojtura dhe peizazhe të cilat reflektojnë biodiversitetin e pasur dhe diferencat mjedisore. Në total zona e programit ka 23 bashki dhe një total prej 1,144 banesa – qytete dhe fshatra.

Gjatë analizës janë evidentuar disa gjetje kryesore që kanë të bëjnë me pabarazitë rajonale që gjenden në zonë në termat e zhvillimeve socio-ekonomike, konkurrueshmërisë së ulët të biznesit, potencialit të madh ekonomik të sektorit të bujqësisë pavarësisht prodhueshmërisë së ulët dhe konkurrueshmërisë, potencialit turistik, papunësisë shumë të lartë në të dyja zonat e programit, zhvillimit, informimit dhe teknologjisë së komunikimit dhe mbrojtjes mjedisore.

Programi i Bashkëpunimit Ndërkufitar midis Shqipërisë dhe Malit të Zi ka për qëllim promovimin e iniciativave ndërkufitare dhe veprimeve që nxisin përmirësimin e ekonomisë në zonat kufitare të programit në një mënyrë sociale dhe mjedisore të qëndrueshme. Tre prioritete tematike të identifikuara janë:

Prioriteti tematik 1: Inkurajimi i turizmit dhe trashëgimisë natyrore

Turizmi është sektori më premtues ekonomik në Mal të Zi, e njëjta gjë vlen edhe për zonat e programit në Shqipëri.

Nevoja për të nxitur zhvillimin e tipit të ndryshëm të turizmit (kulinaria malore dhe agroturizmi) duke qenë se zona e programit ka një zhvillim turizmi të pabalancuar për shkak se prevalon turizmi bregdetar.

Nevoja për të nxjerrë në pah trashëgiminë e pasur historike dhe kulturore, veçoritë tradicionale, duke pasur parasysh rritjet e të ardhurave në zonën e programit duke promovuar aktivitete në mbështetje të traditave, kulturës dhe trashëgimisë natyrore.

Nevoja e rritjes së nivelit të bashkëpunimit midis aktorëve në zonën e zhvillimit të turizmit dhe ruajtjes së trashëgimisë kulturore dhe natyrore.

Figura 7. Zonat përfituese të programit IPA CBC Shqipëri - Mali i Zi

32

Prioriteti tematik 2: Mbrojtja e mjedisit, promovimi i përshtatjes ndaj ndryshimeve klimatike, parandalimi i risqeve dhe menaxhimi i tyre.

Zona e projektit është jashtëzakonisht e pasur me burime natyrore dhe biodiversitet. Mbrojtja dhe vlerësimi i këtyre aseteve është një nga çështjet kryesore për zhvillimin e qëndrueshëm dhe mund të ofrojë shumë mundësi për bashkëpunimin ndërkufitar.

Nevoja për të promovuar dhe përmirësuar zbatimin e rregullores së mjedisit dhe standardet për të siguruar menaxhim më të mirë të pyjeve dhe për të parandaluar degradimin.

Nevoja për të nxitur përpjekjet e përbashkëta në menaxhimin dhe kontrollin e burimeve natyrore dhe parandalimin e shfrytëzimit të pakontrolluar të këtyre burimeve.

Nevoja për të promovuar rritjen e ndërgjegjësimit të aktorëve lokalë për përdorimin më të mirë të burimeve natyrore, potencialin e lartë që ekziston në pyje dhe energjive të rinovueshme dhe gjithashtu promovimin e eko-turizmit.

Prioriteti tematik 3: Promovimi i punësimit, lëvizshmërisë së krahut të punës dhe përfshirjen sociale

Shkalla e lartë e papunësisë në veçanti rinia dhe gratë, shpopullim dhe lëvizje e njerëzve të aftë dhe arsimuar në pjesën rurale të zonës së programit dhe integrim shumë i ulët i tregjeve të punës në zonën e programit, gjithashtu mobilitet i ulët ndërkufitar;

Nevoja për rritjen e aksesit në tregun e punës, sidomos të popullsisë rurale duke promovuar zhvillimin e programeve të punësimit për integrim social të grupeve të margjinalizuara për të zbutur rrezikun e normat e larta të migrimit;

Nevoja për të promovuar lidhje më të mirë të formimit profesional me kërkesat e tregut të punës në mënyrë që të rrisin aftësitë e fuqisë punëtore dhe rritjen e mundësive për punësim;

Nevoja për të nxitur kthimin e multietnicitetit në zonat e programit në një avantazh për përfshirjen ekonomike, sociale dhe kulturore, të cilat rrisin nivelin e integrimit të tregjeve ndërkufitare.

2.3. Parku Kombëtar Prokletije, Mali i zi, dhe “Bjeshkët e Nemuna”, Kosovë

Parkun Kombëtar “Bjeshkët e Nemuna” është shpallur ligjërisht në vitin 2012 dhe që në këtë moment pas shumë iniciativash të mëparshme nis procesi për hartimin e planit hapësinor të këtij parku. Ky park gjendet në veri - perëndim të vendit, është pjesë e bjeshkëve me të njëjtin emër (apo të njohura edhe si Alpet Shqiptare), të cilat shtrihen në tri shtetet fqinje, në Republikën e Kosovës, Republikën Shqipërisë dhe Republikën Malit Zi. Bjeshkët e Nemuna, janë vazhdimësi e Maleve Dinarike, të cilat shtrihen në perëndim të Kosovës, në veri të Shqipërisë dhe në jug-lindje të Malit të Zi. Këto male me majat e larta e të thepisura hyjnë në radhën e maleve më të “egra” jo vetëm të vendit tonë, por edhe të Evropës.

33

Misioni i Parkut - Njohja, mbrojtja, ruajtja dhe menaxhimi aktiv i vlerave të trashëgimisë natyrore duke siguruar ruajtjen e larmisë biologjike (biodiversitetit) dhe të mirëqenies së banorëve dhe vizitorëve janë misione të mirëpritura dhe tradicionale të parqeve kombëtare. Përveç kësaj, specifikat e Parkut Kombëtar “Bjeshkët e Nemuna” në Kosovë lejojnë udhëheqjen e zhvillimit të një sërë aktivitetesh origjinale, që kanë për qëllim ruajtjen e vlerave natyrore, kulturore dhe të peizazhit. Kjo ambicie, kryesisht bazohet në aktivitetet ndërvepruese, pozitive (sinergjike) dhe miqësore, p.sh. në mes të zonave të hapura bujqësore - barishtore dhe të një mjedisi pyjor, etj.

Gjithashtu, edhe përkujdesja për një bashkëpunim të fortë ndërkombëtar, binjakëzim dhe zhvillim të qëndrueshëm, sjellin partneritete dhe marrëdhënie kontraktuese që promovojnë përfshirjen e popullsisë lokale dhe të palëve të interesit në menaxhimin e ekuilibrit ekologjik dhe të vlerave të trashëgimisë natyrore e kulturore brenda dhe përreth Parkut.

Më poshtë jepen të dhënat kryesore për PK “Bjeshkët e Nemuna”:

Parku Kombëtar

Sipërfaqe totale e Parqeve (në ha)

Zonë I (në %)

Zonë II (në %)

Zonë III (në %)

Sipërfaqja e PK në Komuna (në %)

Bjeshkët e Nemuna

63.028 ha 13.3 % 1.2% ZVM

65.0 % 20.5 % Istog (8.1%) Pejë (52.1%)

Deçan (26.6%) Junik (8.4%)

Gjakovë (4.8%)

Tabela 3. Niveli i mbrojtjes dhe sipërfaqet

Pavarësisht se nga ana territoriale ky park ndan të njëjtin kufi me Shqipërinë, vlerat e parkut shkojnë përtej këtyre kufijve duke ndarë habitate të përbashkëta, ekosisteme me karakteristika

Figura 8. Parqet Kombëtare – Kosovë

34

të njëjta nga ana mjedisore dhe natyrore dhe gjithashtu elementë të rëndësishëm historikë dhe kulturorë. Kështu mund të përmendim:

Trashëgimia kulturore e PK “Bjeshkët e Nemuna” ka elementë të përbashkët me Shqipërinë si p.sh Kullat. Rajoni i Dukagjinit apo vendbanimet që janë në afërsi të parkut karakterizohen me të ashtuquajturat “Kullat e Dukagjinit” që paraqesin rëndësi të veçantë për trashëgiminë kulturore të këtyre anëve dhe njihen si banesë shqiptare.

Në aspektin etnik vendbanimet brenda Parkut Kombëtar “Bjeshkët e Nemuna”, kanë një popullsi mjaft homogjene ku 97.5 % (2011) e popullsisë janë shqiptarë, kurse pakicat e tjera janë egjiptianë etj.

Alpinizmi i zhvilluar në këtë park gjithashtu ndan itinerare të përbashkëta që fillojnë që nga maja e Gjeravicës në Kosovë e deri në veri të Shqipërisë në majat e Hekurave dhe Shkëlzenit.

Shumëllojshmëria e pasurisë me trashëgimi kulturore, etnografike, gastronomike dhe peizazhistike paraqet potencial dhe mundëson zhvillimin e turizmit rural, eko-turizmit dhe turizmit kulturor, mundëson bashkëpunimin ndërkomunal në mes të komunave që janë pjesë e parkut si dhe bashkëpunimin ndërshtetëror, me harmonizimin e planeve të zhvillimit të turizmit për Bjeshkët e Nemuna në mes të Kosovës, Shqipërisë dhe Malit të Zi.

Zhvillimi i turizmit ndërkufitar Kosovë-Mali i Zi-Shqipëri në Bjeshkët e Nemuna.

Bashkëpunimi ndërkufitar konsiston në turizmin malor, ecjen nëpër shtigjet që lidhin këto tri shtete, nëpër viset më të larta dhe fshatrat e largëta malore të Bjeshkëve të Nemuna.

Shtegu turistik “Majat e Ballkanit” është i gjatë 192 km që krijon një rreth të mbyllur në të trija shtetet, Shqipëri (Theth), Mali i Zi (Plavë) dhe Kosovë (Pejë). Vizita mund të fillojë nga cilido shtet. Këto shtigje mund të kalohen për 10-13 ditë varësisht nga interesimi, kërkesat dhe kondicioni i vizitorëve. Shëtitja është e organizuar dhe shoqërohet me udhëheqës turistik. Këto aktivitete kanë ndikim direkt në përmirësimin ekonomik të banorëve të fshatrave të këtyre zonave, përmes ofrimit të bujtinave (shtëpive malore të adaptuara për akomodim të turistëve), ushqimit etj.

Mundësitë për bashkëpunim ndërkufitar mes tri shteteve (Kosovë, Shqipëri, Mali i Zi) janë të mëdha, për shkak të pozicionit, i cili i lidh ato me zonat përtej kufijve si:

Lugu i Shkodrës (lidh Rugovën me Tropojën dhe Shkodrën);

Qafa e Çakorrit që të çon në Plavë e Guci (Mali i Zi);

Qafa e dasmorëve në veri të fshatit Bogë që lidh Rugovën me Buxhovin e Rozhajen (Mali i Zi);

Qafa e Hajles është rruga kryesore që lidh Malësinë e Rugovës (fshatrat Dacaj dhe Husaj) me Rozhajën (Malin e Zi).

Guri i Ndre Nikës (Shtedim) me gjatësi prej 5 km si vend i përshtatshëm për ski shtrihet në dy hapësira territoriale të Kosovës dhe Malit të Zi.

35

Në këtë plan hapësinor parashikohen dhe disa projekte që janë me interes për shtetin Shqiptar:

Inicimi i hartimit të projekteve të përbashkëta për: Ngritjen e qendrave turistike në zonat ndërkufitare me Shqipërinë dhe Malin e Zi;

Harmonizimi i planeve zhvillimore që kanë të bëjnë me zhvillimin e turizmit të Bjeshkëve të Nemuna, që i takojnë Shqipërisë dhe Malit të Zi, ku do të klasifikohen zonat dhe lokalitetet turistike;

Hapja e zyrave turistike në qendrat lokale dhe pikat kufitare për informacion turistik, si dhe hapja e zyrave përfaqësuese në tregjet kryesore ndërkombëtare dhe bashkëpunimi me diasporën shqiptare;

Sigurimi i lëvizjes së lirë dhe të sigurt për vizitorët;

Rregullimi dhe shtruarja me zhavorr e rrugës dytësore për në Karakoll dhe në Republikën e Shqipërisë:

Varianti I- rë nga Kompleksi Memorial përmes urës së re mbi lumin Gusha;

Varianti II-të nga Restoranti “Katana” në hyrje të zonës së Memorialit;

Parku Kombëtar “Prokletije”, Mali i Zi

Në 2009 Mali i Zi shpalli Park Kombëtar parkun “Prokletije”, i cili është i vendosur midis Shqipërisë dhe Malit të Zi, me një sipërfaqe prej 160 km² dhe është parku i pestë kombëtar në Malin e Zi. Është pjesa më jugore dhe e lartë e Alpeve Dinarike. Kjo zonë pavarësisht potencialeve që mbart dhe peizazhit të jashtëzakonshëm është një nga zonat më pak të eksploruara Evropiane.

Një ndër projektet ambicioze të cilat përfshijnë zonën e parkut të Malit të zi, Shqipërisë dhe Kosovës është ai i shpalljes së Parkut Ballkanik të Paqes, i cili do të jetë një park ndërkombëtar, një simbol i paqes dhe bashkëpunimit ku komunitetet e tre vendeve do të punojnë së bashku për të mbrojtur mjedisin, për të stimuluar punësimin lokal dhe për të promovuar aktivitete të qëndrueshme të vizitorëve në rajon.

Plani Hapësinor citon parimet e zhvillimit si më poshtë: Ruajtja e rajoneve indigjene;

Lidhja midis trashëgimisë natyrore dhe kulturore;

Krijimi i zonave të reja të mbrojtura që nuk do të rrezikojnë zonat apo mundësitë e zhvillimit, por do të vendosin kufizime për të arritur zhvillim të qëndrueshëm në këto zona;

Rehabilitimi i zonave të rrënuara e të degraduara, të cilat për shkak të nevojave të planifikimit hapësinor do të bëhen potencial për krijimin e hapësirave publike dhe sistemin e gjelbërt.

Objektivi i përgjithshëm është ruajtja e sa më shumë elementëve të rajoneve indigjene, ose biologjike, gjeografike dhe zonat e biodiversitetit. Prioriteti është mbrojtja e hapësirave natyrore dhe ato të krijuara nga njeriu, si dhe mbrojtja e fshatit e mjedisit tradicional.

36

Objektivat specifike janë: Reduktimi i ndikimeve negative të zhvillimit urban në këtë zonë, duke mos lejuar

zgjerimin e vendbanimeve në kurriz të pyjeve;

Ruajtja dhe përmirësimi i hapësirave të gjelbra, në përputhje me parimet e rajoneve të planifikimit ekologjik;

Marrja e masave të nevojshme për të eliminuar dëmin potencial dhe ndikimet negative mbi zonën (ndikimet vizuale, biologjike dhe të tjera aspekte);

Mbrojtja e integruar e trashëgimisë natyrore dhe kulturore dhe menaxhimin e tyre;

Ruajtja e strukturës, sigurimi i funksionimit normal të proceseve natyrore dhe mbrojtjen e biodiversitetit;

Mbrojtja e objekteve me qëllime të ndryshme e vlera historike, etnografike dhe arkitektonike;

Etj.

2.4. Vlerësimi i politikave dhe strategjive kombëtare

Plani Kombëtar Sektorial për Alpet Shqiptare do të marrë në konsideratë draft Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit 2017-2022 e cila e vlerëson turizmin si një nga fenomenet më dinamike në zhvillimin ekonomik botëror dhe si një ndër sektorët më të ekuilibruar dhe të qëndrueshëm ndaj ndryshimeve ekonomike dhe sociale.

Në këtë draft strategji është evidentuar bukuria e Shqipërisë në sektorë të ndryshëm si potencial turistik. Draft Strategjia thekson se:

Zonat natyrore dhe rurale në Shqipëri ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit rural, malor, eko-turizmit, agroturizmit dhe veprimtarive në natyrë (rafting, hedhje me parashute sportive, çiklizmi malor, peshkimi, trekking, ngjitjet alpine, ecja në natyrë (hiking), shëtitje me kuaj me shale, turet studimore, etj.). Disa prej këtyre veprimtarive janë motivi kryesor i vizitave nga vizitorët e huaj në zonat natyrore.

Kjo strategji pavarësisht faktit që është akoma në fazë drafti ka shërbyer si një burim i rëndësishëm të dhënash dhe orientimesh, në të cilat Plani është mbështetur për analizën e zhvillimit të sektorit të turizmit si një sektor i rëndësishëm dhe i integruar ekonomik me karakteristika të thella kulturore, ndërsektoriale, ndër-rajonale dhe sociale.

“Strategjia e Zhvillimit të Turizmit” MZHETTS 2016, gjithashtu jep orientimet kryesore të zhvillimit të sektorit të turizmit në vend, bazuar në vizionin :

“Shqipëria do të njihet si një destinacion turistik tërheqës, autentik dhe mikpritës në rajonin e Mesdheut dhe Evropë, bazuar në përdorimin e qëndrueshëm të potencialeve natyrore, kulturore dhe historike të arritshme lehtësisht nga tregjet ndërkombëtare. Turizmi luan një rol kryesor në

37

ekonominë Shqiptare, duke kontribuar në përmirësimin e cilësisë së jetës dhe duke krijuar një mjedis tërheqës për investimet.”1

Nga ky vizion shihet qartë orientimi drejt një zhvillimi ekonomik të qëndrueshëm bazuar në një turizëm të qëndrueshëm, “që merr plotësisht në konsideratë impaktin ekonomik, social, mjedisor aktual dhe të ardhshëm, duke ju përgjigjur kërkesave të vizitorëve, profesionistëve të fushës, mjedisit dhe komuniteteve pritëse”, Organizata Botërore e Turizmit të Kombeve të Bashkuara.

Për të arritur këtë qëllim “Strategjia e Zhvillimit të Turizmit”, thekson interesin e lartë në mbrojtjen e mjedisit, kulturës dhe mirqënies, zhvillimin e produkteve turistike cilësore dhe të larmishme, mbështetjen e pikave kyç me potencial të lartë zhvillimi turistik, bashkëpunimin me sektorët e tjerë ekonomikë, zhvillimin e burimeve njerëzore, përthithjen dhe shpërndarjen e burimeve financiare për një zhvillim homogjen etj.

Pra kjo strategji ka si objektiva kryesorë rritjen e cilësisë së shërbimeve turistike, strukturimin e industrisë së turizmit dhe zhvillimin e produkteve kryesore si turizmi bregdetar, turizmi kulturor, natyror, turizmin e shëndetit dhe turizmin e konferencave dhe biznesit.

Nisur nga këto objektiva, zhvillimi i turizmit në Zonën e Alpeve përbën një potencial të lartë zhvillimi, duke synuar zhvillimin e turizmit kulturor, ndërmjet vlerave historike, arkeologjike, trashëgimisë kulturore, kulinarisë, folklorit, artit etj., zhvillimin e turizmit natyror, ndërmjet mbështetjes të aktiviteteve malore, rurale, eko-turizmit, aventurës dhe agrobiznesit etj.

Plani e vlerëson sektorin e turizmit si një sektor prioritar dhe strategjik të ekonomisë Shqiptare duke vënë theksin në mbështetjen e vazhdueshme, në përcaktimin e drejtimeve prioritare si dhe në krijimin e kushteve të favorshme infrastrukturore dhe institucionale për zhvillimin e tij.

Plani, i është referuar kësaj strategjie dhe strategjive të tjera kombëtare me ndikim në zhvillimin e sektorit të turizmit jo vetëm për të pasur një kuadër të unifikuar dhe të integruar në të gjithë vendin, por edhe për të përcaktuar pikat e ndërveprimit mes tyre dhe për të evidentuar polet potenciale zhvillimore aty ku këto dokumente ndërveprojnë.

Një tjetër dokument referues për planin ka qenë edhe Programi Strategjik afatshkurtër dhe afatmesëm 2015-2020 që përfaqëson Strategjinë e Zhvillimit të Zonave të Mbrojtura.

Kjo Strategji ka përcaktuar bazën e sistemit të zonave të mbrojtura e cila konsiston kryesisht në 15 parqe kombëtare, disa rezervate natyrore të menaxhuara e peizazhe të mbrojtura, në të cilat strehohen vlerat më të mëdha natyrore dhe biodiversitetit në vend.

Përveç kategorive kryesore, është prezente edhe kategoria e Parqeve Natyrorë Rajonal (PNR) që lidhet me iniciativat dhe vendimet e organeve vendore.

Shikimi i zonave të mbrojtura si potenciale jo vetëm me vlera turistike por edhe kulturore, gastronomike, estetike, peizazhistike, shëndetësore, shpirtërore, etj., është një nga objektivat

1 “Strategjia e Zhvillimit të turizmit” MZHETTS

38

planifikuese të këtij plani, i cili përputhet plotësisht me strategjinë e Zhvillimit të Zonave të Mbrojtura.

Strategji tjetër kombëtare në të cilën mbështetet plani është Draft Strategjia e Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore, nga e cila janë nxjerrë një sërë mangësish dhe problemesh në koordinimin e veprimeve, veçanërisht për sektorin e ujit të cilat ndikojnë edhe në sektorë të tjerë.

Këto mangësi të evidentuara nga kjo strategji, janë analizuar në drejtim të “solution oriented” specifikisht për sektorin e turizmit duke i dhënë një qasje të përshtatshme, për sasi dhe cilësi të mjaftueshme për konsum të njerëzve dhe kafshëve.

2.5. Parashikimet dhe direktivat nga PPK

Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare (PKST-Alpet Shqiptare) merr në konsideratë të gjitha specifikimet e PPK-së në fusha dhe nivele të ndryshme. Ky dokument, përfaqëson bazën për harmonizimin e politikave sektoriale e ndërsektoriale të ndryshme, të cilat kanë impakt territorial hapësinor apo shoqërohen me efekte në të. Gjithashtu, strukturon dhe balancon zhvillimet urbane e rurale si dhe ofron një klimë të besueshme për investimet afatgjata.

Politikat e PPK-së:

Zhvillimi i infrastrukturës kombëtare që lidh Shqipërinë me korridoret e transportit Panevropian;

Zhvillimi i Shqipërisë si qendër ndërlidhëse infrastrukturore dhe energjetike për rajonin e Ballkanit;

Rritje Inteligjente e Sistemit Urban përmes zhvillimit: policentrik, densifikues dhe gjithëpërfshirës. Promovimi dhe aksesi i zonave me karakteristika natyrore e peizazhistike. Menaxhimi inteligjent i pasurive natyrore dhe trashëgimisë kulturore;

Zhvillimi i sistemit të transportit multimodal dhe miqësor ndaj ambjentit;

Zhvillimi i infrastrukturës energjetike të diversifikuar drejt energjisë së rinovueshme;

Planifikimi dhe zhvillimi i integruar i flukseve shpërndarës e ndërlidhës të komunikimit, transportit, ushqimit dhe energjisë.

PPK përcakton për rajonin e Alpeve shqiptare korridoret dhe polet kryesore si më poshtë:

39

Figura 9. Direktivat që prekin rajonin e Alpeve Shqiptare

1. Rajonet ndërkufitare

Shqipëri-Kosovë Rajoni Gjakovë-Has-Tropojë dhe Kukës-Prizren

Rajoni Gjakovë-Has-Tropojë është rajoni ndërkufitar në Veri-Lindje të vendit. Vitet e fundit ky lloj bashkëpunimi ka filluar të forcohet përsëri duke pasur më tepër karakter ekonomik. Potenciali i bashkëpunimit mes këtyre rajoneve është zhvillimi turistik, zhvillimi blegtoral, i traditës historike e kulturës si edhe artizanati.

Shqipëri-Mali i ZI Rajoni Shkodër-Podgoricë

Zonat kufitare në mes Shqipërisë dhe Malit të Zi kanë karakteristika të ngjashme për sektorin e turizmit për shkak të burimeve të përbashkëta natyrore që përfshijnë (liqenin e Shkodrës, liqenin e Shasit, liqenin e Plavës etj.), (lumi Buna, Cemi), (deti Adriatik), si dhe zonën malore të (Bjeshkëve të Nemuna). Qarku i Shkodrës, i ka të gjitha kushtet e nevojshme për zhvillimin e katër llojeve të turizmit: bregdetar (liqen dhe det), malor (malet), kulturor (qendrat historike, kulturore dhe arkeologjike) dhe agroturizmin 129 të eko-turizmit dhe turizmit alternativ. Në anën tjetër Ulqini më potencialet e tij natyrore dhe historiko-kulturore ofron mundësi për zhvillimin e disa llojeve të turizmit. Forcimi i bashkëpunimit të fortë turistik në këtë rajon është një alternativë e mirë për zhvillimin ekonomik mes dy vendeve.

2. Rajonet kombëtare ekonomike

40

PORTAT E VERIUT. Profili: Transport – Turizëm – Ekonomi

Rajoni Shkodër - Lezhë dhe Rajoni Kukës - Has - Tropojë, duke konsideruar rritjen e bashkëpunimit me qytetet ndërkufitare të Malit të Zi dhe Kosovës, Ulqin, Podgoricë, Gjakovë, Prizren, Prishtinë.

Polet kryesore ekonomike mbështeten nga potenciali për zhvillim ekonomik që ofron pozita e bashkëpunimit me rajonet ndërkufitare, në këtë rast: Shqipëri – Mali i Zi dhe Shqipëri –Kosovë.

Poli ekonomik Shkodër - Lezhë, Porta Perëndimore e Rajonit Malor Verior

Referuar Sistemit Urban, Plani i Përgjithshëm Kombëtar propozon:

Hierarkinë e qendrave;

Konsolidimin e qendrave dhe densifikimin e zonave urbane/suburbane.

Referuar Sistemit Natyror, Plani i Përgjithshëm Kombëtar propozon:

Rritjen e sipërfaqes së Zonave të Mbrojtura;

Marrjen në mbrojtje të Lumit Bunë dhe zonës përreth saj;

Shpallja dhe Promovimi i Parkut Kombëtar të Alpeve për nxitjen e zhvillimit të turizmit malor elitar;

Shtrirjen e Korridoreve Natyrore përgjatë luginave të lumenjve dhe ekosistemeve të tyre.

Referuar Sistemit Ujor, Plani i Përgjithshëm Kombëtar propozon:

Qendrat Parësore dhe Dytësore duhet të pajisen me impiant të trajtimit të ujërave të ndotur;

Mbulimi me shërbimin e ujësjellësit dhe kanalizimeve për zonat turistike dhe suburbane;

Itinerarin turistik vozitës lumor-liqenor.

Referuar Sistemit Bujqësor:

Krijimin e një tregu rajonal bujqësor.

41

Figura 10. Poli ekonomik Shkodër-Lezhë, Porta Perëndimore e Rajonit Malor Verior (Burimi: PPK)

42

Në lidhje me Infrastrukturën e Transportit:

Zhvillimin e Qendrës Parësore të Shkodrës dhe Lezhës;

Përmirësimin e kushteve dhe fuqizimin e kapacitetit akomodues të portit të Shëngjinit;

Integrimin dhe funksionimin me kapacitet të plotë sipas modaliteteve të stacioneve të rrjetit hekurudhor:

Itinerarin peizazhistik Blu në këtë Zonë;

Ndërtimin e tubacionit të gazit IAP;

Në përputhje me OST, ndërtimin e nënstacioneve të reja në Koman dhe në Lezhë;

Ndërtimin e Parkut Energjetik, i cili do të përbëhet nga 2 parqe eolike dhe 1 termocentral biomasë;

Vlerësimin e potencialit natyror në aspektin e diversifikimit të energjisë alternative.

Poli ekonomik “Kukës-Has-Tropojë’’ porta lindore e rajonit turistik malor verior:

Fuqizimi i qytetit të Kukësit, si qendër primare urbane;

Aeroporti i Kukësit në funksion të plotë;

Fuqizimi i lidhjeve me qendrat kryesore urbane përreth;

Rritja e ndërveprimit ekonomik ndërkufitar në fushën e tregtisë, turizmit dhe infrastrukturës;

Aplikimi i politikave incentivuese për aktivizimin e ekonomisë bazuar në burime energjetike të diversifikuara, turizëm malor elitar dhe produkte bujqësore cilësore dhe karakteristike të rajonit.

Figura 11. Poli ekonomik Kukës-Has-Tropojë, Porta Lindore e Rajonit Malor Verior (Burimi: PPK)

43

Projektet kryesore në fuqizimin e infrastrukturës:

Vlerësimin e potencialit natyror në aspektin e diversifikimit të energjisë se rinovueshme duke shfrytëzuar erërat e forta në grykat e lumenjve;

Përfundimi i linjave të interkonjeksionit;

Linja e gazit IAP – Kosovë;

Aktivizimi i Aeroportit të Kukësit;

Përmirësimin e infrastrukturës lidhëse mes qendrave Kukës-Has-Tropojë dhe në raport me qendrat kufitare në Kosovë, Prizren-Gjakovë-Pejë;

Rigjenerim të aksit Fushë - Arrëz - Tropojë, që do të thotë krahas rrjetit rrugor propozohet edhe trajektorja për biçikleta, nisur nga fakti që kjo rrugë kalon në Liqenin artificial të Fierzës (Lumi Drin), i cili është vend atraksioni për turizmin vozitës dhe natyror.

3. Rajonet ekonomike të specializuara

Përveç poleve ekonomike, PPK gjithashtu vendos theksin në konsolidimin e 4 Poleve të tjerë të Specializuar ndër të cilat bëjnë pjesë edhe Zona e Alpeve.

MALËSI E MADHE TROPOJË

Ky është një nga rajonet më pak të aksesuara deri më sot por me vlera të larta për zhvillimin e turizmit malor; Boga, Thethi, Lugina e Valbonës, Maja e Jezercës dhe liqenet artificiale të Fierzës dhe Komanit janë ndër zonat më peizazhistike të rajonit.

Për sa i përket sistemit urban, qendrat e këtij rajoni janë kategorizuar si më poshtë:

• Bashkia Shkodër si qendër parësore;

• Bashkia Tropojë si qendër dytësore;

• Bashkia Malësi e Madhe si qendër terciare;

• Njësitë Fierzë, Vermosh, Bujan si qendra lokale të specializuara.

Rajoni dallohet për një terren të përshtatshëm për zhvillimin e turizmit të tillë si:

liqenor - përgjatë liqenit të Shkodrës;

Eko-turizmin në qendrat lokale si Boga, Thethi, Razëm dhe Vermosh;

malor - në zonën e Alpeve;

natyror - kanioni i Shoshanit, ujëvara e Grunasit, apo edhe zonës dhe peizazhet panoramike nga luginat e Valbonës;

4. Organizimi territorial

Shkodër, Kukës - Qendra primare urbane;

Bajram Curri - Qendra sekondare urbane;

Koplik, Vau i Dejës, Pukë, Fushë Arrëz, Has - Qendra terciare urbane;

44

Malësi e Madhe, Kelmend, Shkrel, Pult, Shosh, Shllak, Temal, Lekbibaj, Valbonë, Theth, Velipojë, Zogaj, etj. - Qendra lokale.

5. Korridoret strategjike dhe lidhjet infrastrukturore

Korridore strategjike tërthore: Korridori Verior – “Rruga e Kombit” – Aks i përfunduar, ka nevojë të përmirësohet me terminale në përforcimin e lidhjeve të transportit publik të njerëzve dhe mallrave: Kosovë- Tiranë, Kosovë- Durrës, Kosovë-Shkodër-Lezhë (Porti i Shëngjinit, Plazhi i Velipojës)

Korridore tërthore mbështetëse: Shkodër – Vau i Dejës – Kukës

4 Korridore energjetike: TAP – IAP –Kosovë – AMBO do të mundësojnë integrimin e sistemit energjetik të Shqipërisë në infrastrukturën energjetike të Ballkanit Perëndimor dhe Evropës. Shqipëria përbën një korridor të rëndësishëm që lidh Greqinë me vendet e Bashkimit Evropian dhe Kroacinë.

2.6. Bashkërendimi dhe harmonizimi me Planet e Përgjithshme Vendore dhe Planet e menaxhimit të parqeve

Plani i Përgjithshëm Kombëtar (PPK) “Shqipëria 2030”, është instrumenti më i lartë i planifikimit territorial në Shqipëri i cili adreson në mënyrë të integruar çështjet e planifikimit, duke e parë territorin shqiptar si një të tërë.Në bazë të parimeve, objektivave dhe specifikimeve të tij, detajohen planet e hierarkive më të ulëta.

Figura 12. Hierarkia e dokumenteve të planifikimit

45

Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve të Shqipërisë është një prej këtyre planeve. Për këtë arsye, PPK shihet si një ndër dokumentet kryesorë ku mbështeten parimet dhe strategjitë e zhvillimit të PKST. Për nga hierarkia, PKST është në të njëjtin nivel me PINS Bregdeti dhe PINS Durana.

2.6.1. Harmonizimi me Planet e Përgjithshme Vendore

Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare, qëndron më lartë se planet e përgjithshme vendore të bashkive që preken, por duke qenë se disa plane janë në një fazë të avancuar, gjatë hartimit të planit sektorial do të merren parasysh vizioni dhe objektivat e parashikuara nga strategjitë e zhvillimit të këtyre bashkive.

Kufiri i PKST-së përfshin ato njësi administrative, bashkitë respektive të cilave i kanë dhënë funksion ose drejtim turistik. Pothuajse të gjitha këto njësi, janë parashikuar si pole të specializuara në zhvillimin e turizmit malor, rural dhe agroturizmit. Bashkitë që preken nga ky plan, të paktën ato të cilat kanë arritur të përcaktojnë vizionin dhe drejtimet kryesore të zhvillimit, flasin për një zhvillim ekonomik të bazuar në turizmin e ekuilibruar, të kombinuar me zhvillimin bujqësor e blegtoral, mjedisor e turistik, vlerësojnë pasuritë natyrore, kulturore e trashëgiminë historike, zhvillimin ekonomik e urban të ndërthurur me mbrojtjen e këtyre të fundit. Qëllimet dhe objektivat e këtyre bashkive, secila prej tyre si portë unike e rajonit të Alpeve, flasin për turizëm gjatë gjithë vitit që do të jetë vlerë e shtuar e ekonomisë lokale e kombëtare, duke garantuar larmishmëri në zhvillim me anë të llojeve të ndryshme të turizmit qe ofron rajoni.

Lidhur me ecurinë e planeve të përgjithshme vendore, Bashkia Shkodër ka qenë ndër të parat bashki që i është nënshtruar hartimit të planit vendor por si pasojë e një ngërçi në miratim, ky plan është miratuar në Këshillin Bashkiak në muajin Mars 2017.

Deklarata e vizionit për Bashkinë Shkodër:

“Bashkia Shkodër në 2030 do të jetë një qendër e rëndësishme kombëtare, një portë e Shqipërisë në Ballkanin Perëndimor dhe një nyje e rëndësishme transporti. Bashkia

Shkodër është lider i rajonit ekonomik Shkodër-Lezhë-Podgoricë dhe ndërvepron me sukses si pjesë e nënrajoneve natyrore, ndërkufitare e turistike.

Një bashki me një zhvillim territorial të integruar e cila garanton barazinë në shërbime dhe në akses ndaj qytetarëve dhe vizitorëve bazuar në një sistem policentrik të zhvillimit. Një

qendër primare me një cilësi të lartë jetese ku ballinat ujore dhe zonat historike gjallërojnë jetën urbane të Bashkisë Shkodër. Shkodra si një model ndërkombëtar për zhvillimin e

pedalimit bazuar në kulturën qytetare të përdorimit të hapësirës së përbashkët dhe kombinimit të modaliteteve të ndryshme të transportit.

Zhvillimi Ekonomik dhe Urban ndërthuret me mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, historike e natyrore. Turizmi gjithëvjetor do të jetë një vlerë e shtuar në ekonominë vendore e

46

kombëtare duke garantuar larmishmëri në zhvillim me anë të eko-turizmit, agroturizmit, turizmit kulturor, malor e ujor. Një Bashki e cila promovon dhe mbështet sipërmarrjet e reja

duke tërhequr talentin vendas e rajonal.

Shkodra me një mjedis të pastër e cilësor si një bashki e aftë të përballojë presionet dhe krizat e ndryshme ekonomike, sociale e natyrore duke garantuar një cilësi të lartë jetese e zhvillimi. Shkodra bashkëjeton në harmoni me ujin dhe përballet me sukses me rrezikun e

përmbytjeve”2

Bashkia Tropojë ka përcaktuar deklaratën e vizionit të strategjisë territoriale, objektivat dhe programet strategjikë, si më poshtë vijon:

“Vendosur në Shqipërinë Veri-Lindore, Tropoja është një nga rajonet më pak të njohura të vendit. Territori i saj malor mbetet gjerësisht i panjohur për shumicën e shqiptarëve, por ka fituar vëmendjen e turistëve të huaj, veçanërisht hiker-ve evropian që e vizitojnë rajonin për të shijuar kushtet e saj natyrore të paprekura dhe shtigjet alpine. Vendndodhja e largët, në

brendësi të pozitës gjeografike kombëtare, dhe vështirësia për t’u arritur janë dy nga faktorët që në të njëjtën kohë përfaqësojnë një problem dhe një aset.

Ndërkohë që nga njëra anë rajoni i Tropojës ka humbur një pjesë të madhe të popullsisë së tij aktive, e cila është vendosur në qytete më të mëdha të Shqipërisë ose jashtë vendit, ka

vështirësi në shpërndarjen e prodhimeve lokale me vlerë dhe është e vështirë të arrihet nga vizitorët dhe udhëtarët, nga ana tjetër, ajo mbetet ndoshta i vetmi rajon në vend që nuk është

prekur nga urbanizimi i pakontrolluar, ndërtimet e paligjshme dhe dëmtimi i resurseve të peizazhit që ka përfshirë pjesën tjetër të Shqipërisë që nga vitet 90’. Mundësia për të krijuar vizionin e ardhshëm për Tropojën është një mundësi unike për të ngritur strategji, veprime dhe projekte konkrete që e bëjnë Tropojën një rajon unik, ku zhvillimi i ardhshëm socio-

ekonomik bazohet në ndërlidhjen e kujdesshme midis përmirësimit, mbrojtjes dhe përdorimit të resurseve të tij territoriale.

Vizioni për të ardhmen e Tropojës bazohet në leximin e kujdesshëm të aseteve lokale të rajonit dhe në kuptuarit se shfrytëzimi i tyre nevojitet të bëhet në përfitim të ekonomisë dhe

popullsisë vendase, pa cenuar vlefshmërinë dhe mundësinë e përdorimit të tyre në të ardhmen. Ky program do të zbatohet në hapa dhe faza nëpërmjet veprimeve dhe projekteve strategjike të kujdesshme që do të kontribuojnë në arritjen afat-gjatë të këtyre rezultateve.”3

Veprimet dhe projektet strategjike për bashkinë Tropojë lidhen me tri fusha kryesore:

1. Zhvillimi urban i Bajram Currit dhe qendrave rurale;

2. Përforcimi i Bujqësisë dhe Blegtorisë;

3. Zhvillimi i Turizmit të Lehtë (Soft-Tourism).

2 PPV Bashkia Shkodër 3 PPV Bashkia Tropojë

47

Plani Vendor për bashkinë Malësi e Madhe, në të njëjtin hap të procesit te planifikimit me bashkinë Tropojë, citon në deklaratën e vizionit të strategjisë së zhvillimit:

“Territori i Bashkisë Malësia e Madhe, për shkak të pozicionit gjeografik dhe potencialeve të larta natyrore e turistike, ka mundësi për një zhvillim të qëndrueshëm në të ardhmen.

Skenarët e zhvillimit ndihmojnë për të theksuar elementët e fortë territorialë, për të përcaktuar hapat e zhvillimit që do të ndërmerren me qëllim rritjen ekonomike të Bashkisë

Malësia e Madhe.

Malësia e Madhe është portë hyrëse në Shqipëri, pjesë e Alpeve Shqiptare, me pasuri natyrore dhe kulturore autoktone dhe unike, me histori e tradita, me njerëz punëtorë dhe potenciale të larta për zhvillimin ekonomik e industrial, zhvillimin turistik të ekuilibruar, i

lidhur me respekt ndaj mjedisit, të kombinuar me zhvillimin bujqësor e blegtoral, mjedisor e turistik me përfitime reciproke. ”4

Duke iu referuar gjendjes ekzistuese, si dhe skenarit të menduar si më të favorshmin për zhvillimin e Malësisë së Madhe, atë hierarkik është bërë kategorizimi i qendrave të banuara si më poshtë:

Qendër primare – qyteti i Koplikut, Bajzës

Qendra lokale turistike - Razëm, Reç, Tamarë, Lëpushë, Vermosh, Bogë etj.

Qendra lokale rurale- Gruemirë, Grizhë, Pjetroshan, Hot, Zagorë etj.

Si qendra sekondare propozohen dhe fshatra të tjerë në të cilët do të aplikohen programe mbështetëse për të përmbysur trendin e braktisjes dhe nxitur rimëkëmbjen e ekonomisë. Orientimi kryesor i tyre do të jetë në drejtim të bujqësisë dhe turizmit rural. Lidhjet infrastrukturore ekzistuese do të përmirësohen dhe do të krijohen të reja, në shërbim të zhvillimit ku orientohen. Këto zona do të aksesohen nga transporti publik dhe hapësirat publike të qendrave të këtyre fshatrave do të sistemohen duke marrë karakterin e shesheve të fshatit si pika takimi të banorëve. Për rrjedhojë tërësia e këtyre përmirësimeve do pasojë me rritjen e cilësisë së jetës në këto zona.

Pavarësisht ecurisë së planeve në veçanti, Plani Kombëtar Sektorial i Alpeve do të përpilohet duke punuar ngushtë me planet vendore përsa i përket përcaktimeve të profilit të njësive vendore që preken nga kufiri i PKST-Alpe.

Plani Kombëtar i Alpeve, kështu, do të respektojë përcaktimin e disa qendrave me profilin “portë hyrëse e Alpeve”, përcaktuar këto nga planet vendore të bashkive, si p.sh.:

Kopliku, Malësi e Madhe - “portë hyrëse” perëndimore për rajonin e Alpeve;

Bajram Curri, Tropojë - “portë hyrëse” lindore për rajonin e Alpeve;

Shkodra, si portë e rëndësishme e marrëdhënieve rajonale dhe nyje kryesore e transportit;

4 PPV Bashkia Malësi e Madhe

48

Koman, Vau i Dejës - ka hapësirë për përcaktimin e profilit të kësaj qendre nga PKS për aq kohë sa Plani i Përgjithshëm Vendor i Bashkisë Vau i Dejës është në hapat e tij të parë, konkretisht në fazën e analizës së thelluar të territorit.

Objektivat Strategjike të Planeve të Përgjithshme Vendore

Objektivat strategjikë të Bashkisë Shkodër: O1 Përmirësimi i Aksesit dhe Marrëdhënieve Rajonale;

O2 Integrimi Territorial dhe Barazia në Shërbime e Akses;

O3 Konkurrueshmëria dhe Zhvillimi Ekonomik;

O4 Cilësia e Lartë e Jetesës dhe Zhvillimit Urban;

O5 Mbrojtja e mjedisit dhe aftësia për t’u përshtatur, mbrojtur dhe rimëkëmbur nga rreziqet natyrore.

Objektivat për Bashkinë Tropojë: O1 Mbrojtja e Mjedisit;

O2 Ruajtja e vlerave kulturore;

O3 Zhvillimi i Turizmit;

O4 Fuqizimi i bujqësisë dhe blegtorisë;

O5 Përmirësimi i aksesueshmërisë në territor dhe në lidhjet e brendshme;

O6 Konsolidimi i qendrave urbane dhe rurale ;

O7 Përditësimi dhe krijimi i infrastrukturës bazë urbane ;

O8 Përmirësimi i bashkëpunimit ndërkufitar. Objektivat për Bashkinë Malësi e Madhe:

O1 Zhvillimi ekonomik i qëndrueshëm dhe përdorimi me ndërgjegje i burimeve natyrore;

O2 Përmirësimi i kushteve të vendbanimeve ekzistuese me qëllim frenimin e fenomenit të migrimit;

O3 Ruajtja e resurseve natyrore dhe trashëgimisë kulturore dhe promovimi i tyre si vlerë e shtuar turistike.

Planet vendore të këtyre bashkive, kanë përpiluar objektivat strategjikë si më sipër të cilët do të shërbejnë për realizimin e vizioneve respektive për 15 vitet e ardhshme.

Duke qenë në nivel vendor, shumë nga synimet e bashkive kanë të bëjnë më aksesin në shërbimet publike, me rritjen e cilësisë së jetës së banorëve me qëllim frenimin e lëvizjes së popullsisë, përmirësimin e aksesueshmërisë duke qenë së këto bashki kanë pothuajse aksesueshmëri të dobët dhe zhvillimi të ulët ekonomik.

Ajo që mbetet prioritare për Planin Kombëtar Sektorial të Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare, rajon ky që prek disa nga njësitë vendore të këtyre bashkive, është mbrojtja e mjedisit, ruajtja e vlerave kulturore dhe historike, promovimi i tyre si vlerë e shtuar turistike,

49

fuqizimi i bujqësisë e blegtorisë, dhe përmirësimi i bashkëpunimit ndërkufitar duke qenë një rajon i cili ka lidhje të ngushtë me zonat dhe parqet përtej kufirit.

Ky plan kombëtar, në hapat e tij të mëtejshëm, do të marrë parasysh projektet dhe investimet që parashikohen nga Planet e Përgjithshme Vendore, por duke qenë i një niveli më të lartë hierarkik, dhe për më tepër i fokusuar në sektorin e turizmit, do të propozojë projekte dhe investime që kanë një impakt rajonal.

2.6.2. Harmonizimi me Planet e menaxhimit të parqeve

Planet e menaxhimit të Parqeve/Zonave të Mbrojtura janë dokumente bazë për ruajtjen dhe zhvillimin e zonës, të cilat paraqesin në formë të shkruar të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me parqet, duke filluar që nga kufijtë e parkut, zonimin, strukturat përgjegjëse për menaxhimin dhe monitorimin e parkut, bazën ligjore dhe ajo administrative e parkut, rolin, detyrat dhe përgjegjësitë për çështje të caktuara që kanë të bëjnë me menaxhimin e parkut.

Aktualisht në rajonin e Alpeve janë hartuar tre plane të menaxhimit të Zonave të Mbrojtura:

Plani i menaxhimit të Parkut Kombëtar të “Alpeve Shqiptare” ;

Plani i menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal “Nikaj-Mërtur”;

Plani i menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal “Shkrel”.

Plani i menaxhimit të Parkut Kombëtar “Alpet e Shqipërisë”

“Parku kombëtar i Alpeve të Shqipërisë duhet të përfaqësojë pasqyrimin e rajonit, ku banorët, fermerët dhe biznesi jetojnë dhe punojnë në harmoni me njëri-tjetrin dhe me natyrën. Gjithashtu edhe për ata që dëshirojnë të vizitojnë Alpet, veçanërisht të rinjtë, duhet të kontribuojnë për ndjeshmërinë e kujdesit për natyrën, biodiversitetin, peizazhin unik e të larmishëm, përfshirë trashëgiminë kulturore e shpirtërore, nëpërmjet pjesëmarrjes së tyre aktive, në nivel lokal, kombëtar dhe ndër-rajonal kufitar, për bashkëjetesë, prosperitet social, ekonomik dhe eko-turistik”.

Në Parkun Kombëtar të Alpeve Shqiptare janë të përfshira tre zonat e mbrojtura ekzistuese: Parku Kombëtar “Lugina e Valbonës” me një sipërfaqe prej 8000 ha, Parku Kombëtar i Thethit me një sipërfaqe prej 2,630 ha, dhe Rezervati Strikt Natyror i “Lumit të Gashit” me një sipërfaqe prej 3000 ha.

Janë identifikuar tre objektiva themelore:

Objektivat Parësore:

Ruajtja e llojeve dhe e diversitetit gjenetik;

Mirëmbajtja e funksioneve mjedisore;

Turizmi dhe rekreacioni.

Objektivat Dytësore:

50

Kërkimi Shkencor;

Ruajtja e Jetës se Egër;

Mbrojtja e vlerave specifike natyrore-kulturore;

Edukimi.

Objektiva të tjera:

Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve të ekosistemeve natyrore

Plani i menaxhimit të Parkun Natyror Rajonal “Nikaj-Mërtur”

“Një e ardhme për zonën e Nikaj-Mërturit ku trashëgimia e shquar natyrore dhe kulturore është e njohur në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar – ku komuniteti i zonës, zhvillimi ekonomik dhe mbrojtja e mjedisit të zhvillohen në mënyrë harmonike dhe të qëndrueshme ndërmjet tyre”. Plani i menaxhimit do të ketë objektivat e mëposhtme: Ruajtjen e biodiversitetit, agro-biodiversitetit dhe zona e peizazhit natyror dhe kulturor;

Identifikimi i vlerave natyrore, kulturore, historike dhe shoqërore në fushën Nikaj-Mërtur;

Promovimin e këtyre vlerave në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar;

Kombinimi i vlerave, duke siguruar një paketë të integruar turistike;

Garantimi i zhvillimit të qëndrueshëm të zonës, si komponent kryesor, duke siguruar identifikimin, ruajtjen dhe zhvillimin e të gjitha vlerave aktuale të zonës.

Plani i menaxhimit për Parkun Natyror Rajonal “Shkrel”

“Përmirësimi i cilësisë së jetës së komunitetit në zonën e Shkrelit përmes ruajtjes, zhvillimit dhe promovimit të vlerave kulturore dhe natyrore të integruara këto me zhvillimin dhe menaxhimin e Parkut Natyror Rajonal të Shkrelit” Plani i menaxhimit do të ketë këto objektiva: Përdorimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore të zonës;

Menaxhimin e mjedisit natyror dhe trashëgimisë kulturore për të mirën e brezave të tanishëm dhe atyre pasardhës;

Të sigurojë që banorët të përdorin, të ndjekin dhe zbatojnë aktivitetet e tyre rekreative në zonë në një mënyrë të qëndrueshme në përputhje me vlerat e trashëgimisë mjedisore dhe kulturore të parkut;

Të ruajë dhe përmirësoje marrëdhëniet e bazuara në mirëbesim, bashkëpunimin dhe mirëkuptimin reciprok, për të arritur objektivat e këtij plani në mënyrë që të kontribuojë në një zhvillim të qëndrueshëm për zonën;

51

Bashkëpunim me pronarët e tokës, bizneset, fermerët, agjencitë qeveritare lokale dhe qendrore dhe veçanërisht me komunitetin për të siguruar nevojat e tyre për një jetë më të mirë, si dhe pasqyrimi i këtyre elementëve në menaxhimin e parkut;

Për Parkun Natyror Rajonal Shkrel do të krijohet vetëm tri zona të menaxhimit në përputhje me objektivat e zhvillimit te parkut.

Në planet e menaxhimit, sipas nën-zonave të administrimit, caktohen qartë dhe në mënyrë të detajuar veprimtaritë e ndaluara, ato që mund të ushtrohen pasi pajisen me leje mjedisi, apo që duan miratim të administratës së zonës. Këto plane do të përfshihen në politikat, planet, programet dhe veprimtaritë qeveritare që lidhen me to, dhe në vendimmarrjen në nivele kombëtare, rajonale ose vendore. Rregullorja e planeve të menaxhimit të këtyre parqeve do të diktojë zhvillimin e atyre qendrave të banuara të cilat ndodhen brenda territorit të zonës së mbrojtur. Në dokumentin e planeve të menaxhimit përcaktohen si do të zhvillohen këto zona, rregullat e ndërtimit, dhe ajo çfarë është më e rëndësishme, përcaktohen se ku do të zhvillohet, me qëllim mbrojtjen e zonave strikte brenda parkut. Kështu, Plani Kombëtar Sektorial për rajonin e Alpeve, do të respektojë zonimin e planit të menaxhimit pavarësisht se këto plane dhe shpallja e këtyre zonave si të mbrojtura nuk është miratuar ende.

2.7. Çështjet e rëndësisë kombëtare

Çështjet, zonat dhe/ose objektet e rëndësisë kombëtare, sipas përcaktimeve të nenit 7 dhe 9 të ligjit Nr. 107/2014 “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit” dhe nenit 33 dhe 34 të VKM 671 datë 29.07.2015 “Për miratimin e rregullores së planifikimit të territorit”, përcaktohen nga planet kombëtare dhe/ose me miratim të KKT-së. Konsiderojmë se zona të rëndësisë së veçantë me interes në territorin e PKST-së, përbëhen nga Parku Kombëtar “Lugina e Valbonës”, Parku Kombëtar i Thethit, Rezervati Strikt Natyror / Rezervat Shkencor “Lugina e lumit të Gashit”, monumente natyrore të shpërndara në territor, pasuri ujore, pyje e kullota, hidrocentrale dhe pika kufitare.

52

Figura 13. Çështjet e rëndësisë kombëtare

2.8. Elementët përjashtues të zhvillimit

Gjatë hartimit të Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit do të merren në konsideratë brezat mbrojtës dhe distancat e sigurisë bazuar në legjislacionin në fuqi dhe Planifikimin Kombëtar.

Këto kufizime mund të jenë:

Për arsye të mbrojtjes së parqeve natyrorë;

Në mbrojtje të tokave pyjore e kullotave;

Për arsye të mbrojtjes së brigjeve lumore e liqenore;

Për arsye sigurie;

Në mbrojtje të rreziqeve që sjellin zonat industriale, vend grumbullimet e mbetjeve, etj.

53

Figura 14. Elementët përjashtues të zhvillimit

54

3. ANALIZA E PËRGJITHSHME E RAJONIT

3.1. Dinamikat rajonale

Rajoni i Shqipërisë së Veriut është një rajon mjaft dinamik, e parë kjo në shumë sektorë, duke filluar nga ai urban, infrastrukturor, natyror, bujqësor, ujor dhe ekonomik.

Qendrat urbane dhe infrastruktura – pozicioni strategjik i zonës mbart në vetvete një sërë dinamikash, të cilat e justifikojnë këtë rol në gjithë rajonin. E vendosur midis Malit të Zi dhe Kosovës, Alpet e Shqipërisë shihen dhe përdoren si një urë lidhëse midis tre shteteve, pavarësisht cilësisë së rrugëve dhe mundësisë së aksesit.

Rajoni ka pjesërisht aksesueshmëri përsa i përket rrjetit infrastrukturor. Përqendrimi më i madh i rrjetit mbulon pjesën perëndimore dhe lindore të këtij rajoni, përkatësisht bëhet fjalë për rrugët të cilat vijnë nga Tirana, kalojnë nga Shkodra dhe lidhen me Hanin e Hotit për të dalë në Mal të Zi, pjesë e të cilës është edhe hekurudha (kalon në mes të Bashkisë Shkodër dhe në lindje të qytetit të Shkodrës me linjën Durrës-Shkodër-Han i Hotit e cila më pas lidhet me Malin e Zi). Hekurudha në të ardhmen përbën një potencial të mirë për zhvillimin e rrjetit dhe rikonstruksionin e linjave ekzistuese.

Korridor me rëndësi kombëtare është edhe rruga e Kombit: Durrës-Kukës-Morinë. Ky korridor plotëson rrjetin qendror me qëllim lidhjen e kryeqyteteve të vendeve fqinje, duke ofruar lidhje ndërkombëtare me Bashkimin Evropian pasi lidh Shqipërinë dhe rajonin me Nishin, Shkupin, Selanikun, Follorinën, etj.

Qendrat si Malësi e Madhe, Kelmend, Shkrel, Pult, Shosh, Shllak, Temal, Lekbibaj, Valbonë, Theth, Velipojë, Zogaj, etj., janë ato që dominojnë në zonë, fshatra dhe vendbanime rurale të cilat reflektojnë karakterin e zonës së Alpeve. E vetmja qendër sekondare është Bajram Curri. Në zonën funksionale në afërsi të zonës Bërthamë, ndodhet qendra primare urbane e Shkodrës, e ndjekur nga qendrat terciare urbane si Kopliku, Vau i Dejës, Puka, Fushë – Arrëzi. Për shkak të lidhjeve të dobëta infrastrukturore në këto zona rurale, komunikimi i këtyre qendrave nuk duket se funksionon ashtu siç duhet pasi lëvizja në zonën e Alpeve është shumë e vështirë për shkak të terrenit dhe kushteve natyrore.

Pavarësisht problematikave, dinamikat ekonomike në këtë rajon nuk mungojnë. Sipas PPK, identifikohen tre zona funksionale: dy zona ekonomike Shkodër – Lezhë (porta perëndimore e rajonit malor verior) dhe Kukës – Has – Tropojë (porta lindore e rajonit turistik malor verior), si dhe një zonë funksionale e specializuar: Malësi e Madhe – Shkodër – Tropojë.

Këto zona janë konsideruar të tilla për shkak të karakterit unik dhe veçantive që mbartin, por gjithashtu për shkak të shfrytëzimit të potencialeve të tyre. Kështu mund të përmendim: zonat funksionale dhe ekonomike: Shkodra dhe Kukësi, zonat ekonomike kryesore të rajonit dhe gjithashtu të para si zhvillim hub–i logjistik, së bashku me Koplikun, qendrën kryesore të Bashkisë së Malësisë së Madhe. Shkodra shihet gjithashtu si qendër inovacioni ku do të përqendrohen të gjitha vendet e rajonit të Shqipërisë së Veriut. Zonat turistike krijojnë dinamika ekonomike duke u shtrirë në të gjithë zonën e PKST Alpe që nga Zonat e mbrojtura, Theth, Valbonë, për të zbritur më poshtë në Shkodër dhe pasuritë hidrike, natyrore, etj.

55

Figura 15. Dinamikat rajonale

Këto zona funksionale dhe ekonomike konsiderohen të tilla edhe për shkak të funksionit të sektorit të industrisë dhe energjisë si prania e fabrikave, minierave aktive, hidrocentrale mjaft të rëndësishme në shkallë rajoni e vendi, nënstacione elektrike dhe kalimin e linjave të rëndësishme si është TAP. Zonat bujqësore, edhe pse jo karakteristikë e theksuar e zonës, janë të pranishme si p.sh në Shkodër, duke u konsideruar poli bujqësor i rajonit të Shqipërisë së Veriut, i ndjekur nga qendra lokale të specializuara bujqësore që janë të shpërndara në rajon dhe shërbejnë në disa raste si aktiviteti kryesor ekonomik i zonës.

Elementët e fortë natyrorë si zonat e mbrojtura që shihen si një sistem duke i parë në marrëdhënie me parqet e Malit të Zi dhe Kosovës, lumenjtë që krijojnë itinerarin ujor që kalon mes-për-mes rajonit dhe itinerari alpino – liqenor, brezi i gjelbër apo korridori blu, janë faktorë që flasin për praninë e karakterit shumë dimensional të zonës, të fokusuar kryesisht në natyrë dhe me qëllim përdorimin e tyre sipas standardeve për ngritjen e ekonomisë dhe krijimin e poleve të qëndrueshëm dhe funksionalë të kësaj zone.

Të kombinuar të gjithë së bashku, këto elemente krijojnë dinamika mjaft të forta që kanë impakt jo vetëm zonën e PKST Alpe, por gjithashtu gjithë rajonin e Shqipërisë së Veriut, së bashku me zonat ndërkufitare me Malin e Zi dhe Kosovën. Politikat dhe strategjitë që do udhëheqin këtë zonë, nuk do ndikojnë vetëm ne nivel lokal, por gjithashtu në nivel rajonal e ndërkombëtar, prandaj këto dinamika duhen shfrytëzuar e përdorur me kujdes në dobi të disa sektorëve, duke pasur për qëllim funksionimin siç duhet të rajonit dhe krijimin e një ekonomie të qëndrueshme.

56

3.2. Analiza metabolike

Sipas Nenit 2 të VKM nr.671 “Për miratimin e rregullores së Planifikimit të territorit”, metabolizmi i territorit është model që përdoret për identifikimin dhe analizën e flukseve të materialeve dhe të energjisë brenda territoreve të caktuara. Ky model u ofron studiuesve një kuadër, nëpërmjet të cilit të studiojnë ndërveprimet e sistemeve natyrore dhe njerëzore në rajone të caktuara. Metabolizmi urban është një vatër hulumtimi shumë-disiplinare, e prirur për të ofruar njohuri të rëndësishme rreth sjelljes së territorit me qëllim përftimin e propozimeve për një të ardhme më njerëzore dhe ekologjikisht të përgjegjshme.

Flukset që analizon metabolizmi i territorit mund të jenë flukse të tilla si: energjia, uji, ushqimi, mbetjet, biomasa, mallrat, paratë, informacioni, sedimentet, e njerëzit; por fokusi kryesor do të jetë në flukset e energjisë, ushqimit dhe ujit, duke qenë se këto flukse kanë ndikim të drejtpërdrejt në jetën e përditshme të njerëzve dhe rëndësi të madhe në kontekstin Shqiptar. Nëse analizohen këto flukse dhe studiohen me koherencë, ka mundësi të zhvillohen ndërhyrje hapësinore që në mënyrë proaktive dhe produktive shfrytëzojnë metabolizmin, duke krijuar kështu modele më të qëndrueshme të zhvillimit hapësinor që krijojnë një territor.

3.2.1. Fluksi i energjisë në rajon

Prodhimi më i madh i energjisë elektrike vjen nga rajoni verior i Shqipërisë, rajon i cili ka disa nga rezervuaret më kryesore të hidrocentraleve. Nëpër luginat malore të këtij rajoni janë të shpërndara edhe shumë HEC-e të cilat janë në përdorim dhe studime të tjera janë duke u zhvilluar për ndërtimin e të tjerë HEC-eve në këtë rajon.

Ndërkohë që në rang kombëtar, një peshë të madhe të prodhimit të energjisë e zënë edhe hidrokarburet, ky karakter mungon në rajonin e Alpeve. Megjithatë, klima ofron gjithashtu mundësi të mira për prodhimin e energjisë, diellore dhe të erës, por në këtë rajon akoma nuk janë përcaktuar parqe të funksioneve të tilla. Mbetet për t’u theksuar se pavarësisht potencialeve që ka ky rajon për prodhimin e energjisë nga burimet ujore, pjesa më e madhe e zonave të banuara këtu, në veçanti qendrat lokale, fshatrat, ka një mungesë të theksuar të shpërndarjes së energjisë.

Shërbimi i mbulimit me energji dhe telekomunikacion, është një nga pikat e dobëta të këtij rajoni, sidomos në zonat e thella malore. Kjo ka impakt negativ në turizëm, duke qenë se ndikon drejtpërdrejt në sigurinë e vizitorëve, dhe në cilësinë e jetës së banorëve. Nga ana tjetër, turistët kanë vlerësuar si tërheqëse këtë primitivitet që karakterizon rajonin, por energjia mbetet jetike në cilësinë e shërbimeve turistike. Ndërtimi i HEC-eve në rajonin alpin bie ndesh edhe me politikat mjedisore, dëmton ekosistemet lumore dhe jo pak panoramën peizazhistike, asetin turistik më tërheqës të zonës.

57

Figura 16. Fluksi i Energjisë në rajon

3.2.2. Fluksi i ujit në rajon

Rajoni i Alpeve Shqiptare ka pasuri të jashtëzakonshme hidrike, burime nëntokësore dhe sipërfaqësore. Ky territor përshkohet nga lumenj të rëndësishëm si Drini, Valbona, Lumi i Gashit, Shalës, Kirit, lumi i Vermoshit, Cemit, Bunës dhe shumë lumenj të tjerë në formë përrenjsh me sipërfaqe jo të mëdha të pellgjeve ujëmbledhës. Në këtë rajon gjenden edhe 33 liqene akullnajore, dhe liqene të tjerë të vegjël si liqeni i Bogës.

58

I gjithë ky sistem do të bënte të mundur shfrytëzimin për energji elektrike, pjellorinë e tokës bujqësore (sidomos në Bashkinë Tropojë, ku pothuaj i gjithë territori i bashkisë përshkohet nga kanalet vaditëse) dhe krijimin e peizazheve të larmishme, të cilat sot janë kthyer në tërheqjet më të fuqishme të turistëve të huaj dhe kohët e fundit edhe vendas.

Zonat më të përhapura dhe që kanë përmbajtje të lartë të ujërave nëntokësor janë: Currajt të Epërm;

Zona e Dragobisë ose zona e pellgut ujëmbledhës të lumit të Valbonës;

Zona e përroit të Cemit dhe të pellgut ujëmbledhës të lumit të Cemit;

Zona e Thethit dhe pellgut ujëmbledhës të lumit të Shalës;

Zona e pellgut ujëmbledhës të përroit të Rrjollit në zonën e Mbishkodrës;

Zona masivit karbonatik të Cukalit dhe të Prekalit;

Burimet e pellgut ujëmbledhës të Lekbibajt.

Burimi kryesor i këtij rrjeti hidrik janë kryesisht reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimet e fuqishme karstike. Klima ndryshon pak nga lugina në luginë. Në luginën e lumit të Vermoshit dhe të Lëpushës, ka klimë malore të lagësht dhe zona dallohet për amplitudat e vogla të temperaturës, periudhën e gjatë me ngrica dhe reshjet e dendura të borës.

Lugina e Thethit përgjithësisht ka klimë malore me dimër të ashpër, rreshje të pasura shiu e bore dhe verë relativisht të freskët. Lugina e Bogës ka klimë të ngjashme me atë të luginës së Shalës, por dallohet për sasinë e madhe të reshjeve (3039mm).

Megjithëse potencialet hidrike që ka ky rajon, po të përjashtojmë shfrytëzimin e tyre për prodhimin e energjisë elektrike, prodhimi bujqësor ndeshet me pengesa të mëdha. Kanalet vaditëse sot janë në gjendje primitive nën mirëmbajtjen e banorëve dhe në disa zona janë plotësisht të zhdukur. Vlen për t’u theksuar se edhe potenciali peizazhistik i këtyre burime, sot është në rrezik për shkak të mos menaxhimit të duhur, ndotjes së ujërave sipërfaqësore nga mbetjet urbane, liqenet e lumenjtë, erozioni, etj.

59

Figura 17. Fluksi i Ujit në rajon

3.2.3. Fluksi i ushqimit në rajon

Pjesa më e madhe e tokave bujqësore ndodhen në zonën e ultësirës bregdetare. Rajoni verior i Shqipërisë ka mungesë të theksuar të tokave bujqësore për shkak të terrenit të thyer malor dhe kushteve klimatike. Ky rajon spikatet për prodhime biologjike, kultivimin e bimëve medicinale dhe çajrave, boronicës, mjaltit dhe gështenjës. Përpunimi i produkteve në këtë rajon është shumë i varfër, për mos thënë që mungon në masë. Pjesa më e madhe e tyre eksportohet drejt vendeve të tjera të rajonit pa iu nënshtruar përpunimit dhe klasifikimeve përkatëse. Një lidhje e rëndësishme do të ishte ajo e prodhimeve bujqësore e blegtorale vendase me shërbimet e

60

aktivitetet turistike. Krijimi i zinxhirëve të tillë, bujqësi-turizëm, do të sillnin zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, i cili do të konsistojë edhe në prosperitetin ekonomik vendas.

Figura 18. Fluksi i ushqimit

61

3.2.4. Fluksi i mbetjeve në rajon

Njësitë administrative, të përfshira në rajonin e Alpeve, kanë kapacitete shumë të dobëta për administrimin dhe grumbullimin e mbetjeve. Në rang rajonal ekziston vetëm një vendgrumbullim në qytetin e Bajram Currit, i cili shërben për atë pjesë të rajonit që i përket Bashkisë Tropojë. Përveç mbetjeve urbane, këto zona kanë mungesë totale të sistemit të kanalizimeve për ujërat e zeza. Si rezultat i kësaj kanë ardhur dhe ndotjet e nivele të ndryshme të ujërave të lumenjve. Emetuesit më të mëdhenj të mbetjeve janë kryesisht zonat urbane, por edhe qendrat lokale të cilat akomodojnë turistë gjatë sezonit të verës.

Zhvillimi i turizmit në këto zona, do të sjellë zhvillim e qendrave rurale e urbane, e për pasojë do të rrisë emetimin e mbetjeve dhe do ta bëjë këtë shërbim të pamundur për t’u menaxhuar. Grumbullimi dhe përpunimi i mbetjeve nuk duhet të menaxhohet vetëm në shkallë vendore, shërbim i cili akoma sot nuk është efektiv, por mund të shikohet edhe në shkallë rajonale. Masa të tilla për menaxhimin e mbetjeve do të ishin strategjike, për aq kohë sa mbetjet janë pika më e dobët e rajonit, vlerësuar kjo nga turistët dhe vizitorët.

Figura 19. Fluksi i mbetjeve

62

3.2.5. Fluksi i turizmit në rajon

Përveç flukseve të mësipërme, në rang kombëtar është edhe një tjetër motor, turizmi, i cili konsiderohet si një nga mundësitë më të rëndësishme, duke pasur parasysh potencialet natyrore që ka Shqipëria.

Ndër larmishmërinë e llojeve të turizmit që ekzistojnë në vend, në rajonin e Alpeve sigurisht kryeson turizmi peizazhistik/malor. Rajoni ofron potenciale nga më të ndryshmet për të gjitha llojet e turizmit, përmendim këtu, atë kulturor e historik, speleologjik, agroturizmin, kulinarinë, sportiv e aventurier, etj. Sfidat kryesore të turizmit malor (dhe jo vetëm) në këtë rajon janë se si zhvillimi i turizmit do të kombinohet në ekuilibër me ruajtjen e natyrës, si do të integrohet presioni dhe rritja e qendrave të banuara me karakterin peizazhistik, dhe si të zgjatet sezoni turistik.

Figura 20. Fluksi i turizmit

63

3.3. Të dhëna fiziko-gjeografike

Rajoni i Alpeve Shqiptare duke u bazuar në ndryshimet natyrore, ndahet në dy zona të mëdha:

Zona e Alpeve Perëndimore

Zona e Alpeve Lindore

Alpet Perëndimore

Nga pikëpamja litologjike mbizotërojnë formacionet karbonatike të jurës, të kretës dhe terrigjenet e rreshpëzuar. Nga ndërtimi morfologjik janë luspat e Vuklit, Bishkaz-Biga e Gimajve, strukturat bllokore, në Bjeshkët e Nemuna, Biga e Gimajve-Troshan.

Tipat kryesore të relievit janë lumor, strukturoro-eroziv (rrëpirat e thyerjeve mbihipëse) dhe tipi nivalokarstik. Vargjet malore marrin pamjen e pllajave karstike, si pllaja Velecik-Bridashe, e Kunorës së Lohës. Gjithashtu, përfshihen lugina e Shalës, vargmali midis luginës së Shalës dhe Kirit, vargmali midis luginës së Kirit dhe Përroit të Thatë, Bjeshkët e Nemuna dhe pllaja karstike Veleçik-Bridashë, lugina e Cemit, vargmali midis luginës së Cemit të Selcës dhe të Vermoshit, lugina e Vermoshit dhe vargmali Marlule-Maja e Bojës.

Kanë klimë malore të lagësht. Mbizotërojnë tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore malore dhe livadhore malore. Kanë një mbulesë bimore shumë të pasur dhe të shumëllojshme, përfshirë këtu edhe kullotat.

Alpet Lindore

Mbizotëruese janë strukturat bllokore të Kollatës, Jezercës, Majës së Hekurave, Grykave të Hapëta, Kakisë etj. Kurse strukturat luspore (mbihipëse) shtrihen në kufirin midis zonës tektonike të Gashit, të Çeremit e Bradoshnicës. Në këtë zonë dominon relievi strukturoro-eroziv (kreshtat monoklinale, rrëpirat e thyerjeve etj.), nivalo-karstik dhe lumor. Ka klimë malore relativisht më të thatë e më të ftohtë së ajo e Alpeve Perëndimore

Llojet dominuese të tokave janë livadhore malore, të murrme pyjore, ndërsa tokat e kafenjta malore shtrihen në një territor të ngushtë, në skajin jugor dhe juglindor të zonës së Alpeve perëndimore.

3.3.1. Gjeografia, topografia, morfologjia, terreni, relievi, veçoritë fizike

Lartësia mesatare e Alpeve është 1140 metra. Kjo është pothuajse 1.5 herë më e lartë se mesatarja e përgjithshme në Shqipëri. Lartësia mbi 2000 metra, përfaqëson 7% të sipërfaqes së përgjithshme të Alpeve dhe shtrihet në pjesën qendrore. Me një distancë lineare prej 40km nga Deti Adriatik, ndikimi i detit është i pranishëm në luginat e Drinit, lugina e Kirit, Cem dhe Përroi i Thatë.

Ndikimi kontinental është gjithashtu i pranishëm në Alpe. Kjo është më e ndjeshme në pjesën e tyre veriore dhe veri-lindore. Kombinimi dhe përqendrimi i ndikimeve të tilla në seksione të veçanta kanë bërë që Alpet të dallohen për larminë e peizazheve fiziko-gjeografike.

Për këtë arsye, mbrojtja e mjedisit është me rëndësi të lartë dhe më kryesorja ndër të tjera.

64

Zonat e mbrojtura janë në zemër të Zonës Bërthamë dhe çdo projekt, ose program për zhvillimin socio-ekonomik duhet të marrë parasysh menaxhimin e tre parqeve të reja, një kombëtar dhe dy rajonal, ku janë të pozicionuara edhe vendet më tërheqëse për turizëm.

Alpet Shqiptare dallohen për kontraste të mrekullueshme të relievit, ku manifestohet ndryshimi i madh ndërmjet luginave dhe kreshtave alpine, një diferencë qe shkon deri në 2000m. Pothuajse të gjitha vargjet malore dhe luginat e lumenjve fillojnë nga qendra e alpeve (aksi vertikal i territorit të Shqipërisë), duke zbritur gradualisht deri në basenet përreth. Disa vargje malore janë formuar si blloqe, si p.sh. Blloku i Jezercës, Kollatës, Bjeshkët e Nemuna, Kunora dhe Loha, Maja e Hekurave, etj. Luginat e thella alpine janë të kufizuara nga skarpatet e kreshtave përreth, lugina të tjera janë të shtrira dhe të ngushta duke formuar gryka e kanione. Këto lëvizje të shquara dhe të menjëhershme janë ato që i japin kësaj zone karakterin alpin.

Alpet dallohen për kontraste të theksuara të relievit që shprehen në ndryshimin e madh midis fundit të luginave, kreshtave rrethuese alpine, ndryshim që arrin deri në 2000m. Vargjet malore marrin herë pamjen e blloqeve (blloku i Jezercës, i Kollatës, i Bjeshkëve të Nemuna, i Kunorës së Lohës, i Malit të Hekurave etj.), apo të pllajave (pllaja Veleçik-Bridashë), të kreshtave të mprehta alpine, duke bërë kontrast të theksuar midis tyre. Luginat e thella alpine, që kufizohen nga rrëpirat e kurrizeve rrethuese, herë zgjerohen dhe marrin pamjen e koritave, herë ngushtohen dhe formojnë gryka e kanione mjaft të thella.

Në Alpet dallohen disa tipa gjenetike të relievit:

Relievi strukturoro-eroziv;

Relieve lumor;

Relieve tipik karstik;

Relievi akullnajor.

Në peizazhin e larmishëm të Alpeve takohen gjurmë të proceseve të shpatit. Format kryesore të kësaj veprimtarie janë konet koluviale të rëndesës, blloqet e rrëshqitura, gjuhët dhe gropat e rrëshqitjes, bokërrimat, rrelikte gurore, gjuhëzat e solifluksionit. Përmenden në veçanti konet e shumta rreth bllokut të Jezercës, të Bjeshkëve të Nemuna, vargut ujëndarës midis luginave të lumenjve Valbonë e Përroi i Thatë. Zhvillim të konsiderueshëm kanë rrëshqitjet, ku vlen të përmenden, ajo në jug të fshatit Bradoshnicë, në shpatin perëndimor të Majës së Boshit (mbi kanionin e Grunasit), e Selcës (në shpatin VP të kurrizit Golish-Dubinë).

3.3.2. Gjeologji, hidrogjeologji, sizmiciteti

Zona e Alpeve Shqiptare është zona me përhapje në veri të thyerjes tektonike Shkodër - Pejë.

Ajo është e branisur mbi nën-zonën e Cukalit. Prerja e zonës së Alpeve Shqiptare nis me formacionet terrigjene e karbonatike të Permianit të sipërm deri në Anizianin e poshtëm dhe vijon me gëlqerorë, silicorë e tufite të Anizianit dhe gëlqerorë kryesisht platformike deri në Triasikun e vonshëm.

Duke filluar me Jurasikun në zonën e Alpeve Shqiptare veçohen dy nën-zona:

65

Malësia e Madhe

Valbona

Në nën-zonën e Malësisë së Madhe vazhdon regjimi platformik me depozitime karbonatike, me ujëra të cekta deri në Kretakun e vonshëm ku shfaqen gëlqerorët me globotrunkana dhe që pasohen me sipër, me flishin e Paleocen-Eocenit të poshtëm.

Nën-zona e Valbonës fillon me Jurasikun dhe veçanërisht në Dogër dhe individualizohet nga platforma e Malësisë së Madhe si shpat lidhës i saj me trogun e Cukalit. Në të depozitohen prerje të kondensuara karbonatike dhe flishi i Maastriktianit.

Mbi kushtet hidrologjike dhe hidrogjeologjike të zonës së Alpeve Shqiptare.

Zona e Alpeve dallohet për pasuri të mëdha ujore. Mbizotërojnë lumenjtë e vegjël, me tepër të natyrës së përrenjve, me sipërfaqe jo te mëdha të pellgjeve ujëmbledhës. Rrjeti hidrik furnizohet kryesisht nga reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimeve karstike.

Rrjeti hidrografik përfaqësohet nga baseni ujor i Liqenit te Shkodrës, Drinit, Bunës, Vermoshit, Kirit, Shalës, lumit të Valbonës.

Lumenjtë dhe përrenjtë kryesor, që përfshihen në territorin e parkut kombëtar, janë:

Lumi i Valbonës;

Lumi i Gashit;

Lumi i Thethit;

Lumi i Vermoshit;

Lumi i Cemit;

Përroi i Thatë;

Lumi i Tropojës.

Burimet ujore të Alpeve janë pothuajse të gjitha me origjinë karstike. Midis këtyre burimeve përmendim atë të Okolit, që ushqen lumin e Shalës (Thethit), atë të Vuklit (që ushqen lumin e Cemit te Vuklit), burimet e Valbonës dhe të Shoshanit (që ushqejnë lumin e Valbonës), burimet e Berizhdolit etj.

Në zonën e Alpeve bëjnë pjesë 33 liqene me origjinë akullnajore. Pjesa më e madhe e liqeneve shtrihet në territorin magmatik të Dobërdol-Sulbicës, kurse në territorin gëlqeror të Jezercës, gjenden vetëm pesë liqene. Gjithashtu ka liqene të vegjël si Liqeni i Bogës, në Bjeshkët e Nemuna, etj.

Zona e Alpeve Shqiptare ndahet në tre nën-zona për sa i përket koeficientit të prurjes së ujërave nëntokësor:

1. Zona me K > 2.9 ;

2. Zona me 2.3 < K < 2.9 ;

3. Zona me 1.7 < K < 2.3.

Në konceptin e ujëshmërisë zona e Alpeve futet në kategorinë e ujërave me prurje 50-70 l/sek/km2 dhe > 70 l/sek/km2.

Bazuar në hartën hidrogjeologjike në shkallë 1:200 000 të Republikës së Shqipërisë, konstatohet që në zonën e Alpeve Shqiptare ndodhet pjesa më e madhe e formacioneve karbonatike dhe për pasojë është një zonë me ujëra nëntokësorë dhe sipërfaqësor në sasira të

66

mëdha. Sipas të dhënave të kësaj hartë burimet nëntokësore të konstatuara rezulton se janë të rendit 100-1000 l/sek.

Zonat më të përhapura dhe që kanë përmbajtje të lartë të ujërave nëntokësor janë:

Currajt të Epërm ;

Zona e Dragobisë ose zona e pellgut ujëmbledhës të lumit të Valbonës ;

Zona e përroit të Cemit dhe të pellgut ujëmbledhës të lumit të Cemit;

Zona e Thethit dhe pellgut ujëmbledhës të lumit të Shalës;

Zona e pellgut ujëmbledhës të përroit të Rrjollit në zonën e Mbishkodrës;

Zona masivit karbonatik të Cukalit dhe të Prekalit;

Burimet e pellgut ujëmbledhës të Lekbibajt.

Sizmiciteti

Në përgjithësi e gjithë Zona Bërthamë, për shkak të terrenit të fortë malor, përfshihet në fashën e rajonit sizmik me intensitet 6-7 ballë. Një pjesë e Zonës Bërthamë, nga Qafë Morina në Njësinë Administrative Tropojë e Vjetër, në lindje, duke përshkuar Bajram Currin dhe Njësinë Bujan, dhe më tej Komanin në Vaun e Dejës, drejt Shkodrës e Shëngjinit në perëndim, përfshihet në rajonin sizmik me intensitet8 ballë. Kjo zonë përkon me luginën e lumit Drin, përkatësisht segmenti ujor Fierzë-Koman-Vau Dejës.

Zona më në rrezik është Shkodra me intensitet sizmik 8 ballë duke zbritur drejt detit Adriatik, ku intensiteti sizmik shkon deri në 9 ballë.

Një përshkrim i detajuar mbi përbërjen gjeologjike gjendet në Aneksin 3.

3.3.3. Klima, erërat, diellëzimi

Zona e Alpeve për shkak të pozicionit gjeografik, relievit dhe natyrës, është pjesë e nën-zonave klimaterike malore mesdhetare të veriut.

Veçoritë klimaterike në këtë rajon janë shumë të komplikuara për shkak të shumëllojshmërisë së zonave të rajonit Alpin. Alpet janë zonat më të ftohta të vendit dhe më të ndikuara nga reshjet vjetore. Temperaturat mesatare në Janar, muaji më i ftohtë i vitit, arrijnë shkojnë nën 0ºC në zonat e ulta, ndërsa në zonat e larta, rreth 1300m mbi nivelin e detit, temperaturat mesatare të Janarit arrijnë -4ºC deri në -6ºC. Në zonat më të larta mbi nivelin e detit këto temperature arrijnë nën -8 ºC.

Stina e verës në Alpe është përgjithësisht e freskët. Temperaturat mesatare në Korrik variojnë nga 15-18 ºC, dhe në disa zona të caktuara shkojnë deri në 21 ºC. Në tërësi temperaturat mesatare në rajonin e Alpeve është mbi 0 ºC për një periudhë 7-8 muaj të vitit. Stina e dimrit në këtë rajon është shumë e gjatë, nga Prilli në Dhjetor.

Erërat

67

Njohja e klimës së rajonit të Alpeve Shqiptare është e lidhur ngushtë me njohjen e erërave karakteristike, sepse rrymat ajrore nuk janë vetëm një shfaqje e klimës, por mund të konsiderohen edhe një nga faktorët drejtues të saj. Regjimi i erërave është i lidhur ngushtë me regjimin sezonal, me pozicionin, ndikimin e detit Adriatik dhe ndikimin kontinental. Drejtimi i erërave, ndryshon gjatë vitit, dhe në të ndikojnë faktorët lokale, afërsia me detin, drejtimi i vargmaleve dhe i luginave të lumenjve. Nga vrojtimet e kryera në hartën e mëposhtme tregohet se shpejtësitë më të mëdha të erës janë në zonat me lartësi më të madhe mbi nivelin e detit.

Rrezatimi diellor

Rrezatimi diellor paraqitet si faktor kryesor i formimit dhe i ndryshimit të klimës. Sasinë dhe efektin e energjisë diellore e përcakton këndi i rënies së rrezeve të diellit i cili varet nga gjerësia gjeografike dhe elementë të tjerë orografike, vranësirat.

Pjesa më e madhe e Zonës Bërthamë ka një shpërndarje të orëve me diell që shkon rreth 2100-2300 orë në vit. Vlen të shënohet se rrezatimi diellor është një faktor i rëndësishëm klimatik që ndikon në krijimin e mikroklimave. Pjesa jug-perëndimore e Zonës Bërthamë, e cila zbret në lartësi drejt Shkodrës dhe detit Adriatik, ka një rrezatim më të lartë diellor që shkon rreth 2300-2500 orë diell në vit.

Një përshkrim me i detajuar i të dhënave fiziko-gjeografike gjendet në Aneksin I.

3.4. Pasuritë natyrore

I gjithë territori i Alpeve Shqiptare përfshin 11 luginat dhe komplekset mikro-gjeografike si

më poshtë:

Lugina e lumit të Vermoshit, Lëpushë dhe vargjet malore të Marulë-Maja e Bojës;

Lugina e lumit të Cemit dhe Vuklit, dhe vargjet malore Dubinë-Golish-Berizhdol;

Bjeshkët e Nemuna dhe Maja e Bridashit;

Lugina e epërme e Përroit të Thatë;

Lugina e lumenjve të Thethit dhe Shalës;

Lugina e lumit të Currajt të Epërm;

Basenet e Nikaj-Mërturit dhe malet përreth;

Lugina e Lumit të Valbonës dhe malet mes Luginës së Valbonës dhe Luginës së Gashit;

Blloqet e Jezercës dhe Kollatës;

Lugina e lumit të Gashit dhe vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Valbonës ;

Vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës.

3.4.1. Tokat, pyjet, kullotat, tokat bujqësore

68

Në përgjithësi tokat e territorit të Alpeve janë të shumëllojshme, si rrjedhoje e faktorëve te formimit të tyre. Klima dhe vegjetacioni janё faktorë tё cilёt kanё ndikuar nё krijimin e tokave, tё ndikuara dhe nga lartёsia, regjimi vjetor i rreshjeve tё shiut, nga substrati, pozita dhe madhёsia e masivit bimor.

Substraktet kryesore, mbi tё cilat janё zhvilluar tokat e Alpeve, janё: substrakti mbi gëlqeror, mbi serpentine, mbi shkёmbinjё silikatё. Me rritjen e lartёsisё, krahas ndërrimit tё tipit tё vegjetacionit, ndërrojnё dhe llojet e tokave. Shtrirjen më të gjerë e kanë tokat e kafenjta malore, pastaj vijnë tokat e murrme dhe livadhore malore.

Toka bujqësore

Toka bujqësore në këtë territor është e kufizuar edhe pse tokat në këtë zonë janë shumë pjellore dhe të mire ujitura. Toka dhe klima janë shumë të favorshme për rritjen e disa kulturave bujqësore. Sipërfaqja mesatare e tokave të punuara është rreth 0.9 ha/familje, ndërsa në aspektin individual është rreth 0.25 ha/frymë. Në sipërfaqen e tokave bujqësore pjesën më të madhe e zënë tokat e kafenjta me 77%, tokat e murrme me rreth 22% dhe livadhet alpine me rreth 0.6% të sipërfaqes. Arat zënë pjesën më të madhe të tokës së punueshme (rreth 50%). Kulturat kryesore bujqësore që mbillen në tokat e Alpeve janë: misri, gruri, foragjerët, perimet dhe patatet.

Pyjet dhe Kullotat

Në të gjithë vendin, pyjet janë dëmtuar nga moskujdesi, ashtu edhe nga prerjet e paligjshme, krahas atyre të ligjshme. Kjo ka sjellë një situatë vërtetë problematike. Konkretisht në disa pjesë të zonës së Alpeve, gjendja e pyjeve dhe kullotave është relativisht e mirë si pasojë e mungesës së infrastrukturës, por edhe si rezultat i ruajtjes së tyre nga vetë banorët.

3.4.2. Flora, fauna dhe habitatet

Në territorin e Alpeve takohet një diversitet i lartë habitatesh, llojesh bimore e shtazore.

Relievi, zhvillimi historiko-gjeologjik, lloji i tokës, klima, rrjeti i pasur hidrik, shtrirja vertikale dhe horizontale e peizazhit të Alpeve kanë luajtur një rol të rëndësishëm në shumëllojshmërinë e pasurinë e habitateve dhe ekosistemvë të ndryshme, numrit të madh të specieve që takohen në këto zona.

Flora – Flora në rajonin e Alpeve është shumë e pasur dhe e larmishme, duke u konsideruar si më e pasura në Ballkan (sipas Rakaj (2009), Shuka et al., (2008, 2011). Një pjesë e vegjetacionit të zonës ka origjinë nga periudha e terciarit. Në një shtrirje vertikale shpërndarja e mbulesës bimore formon tre breza që dallohen mirë nga njëri – tjetri, që duke filluar nga poshtë kemi: zonën e dushkut, zonën e ahut dhe zona e kullotave alpine.

Fauna - Pyjet e ahut, pishës, rrobullit, bredhit, kullota e livadhet alpine përrenjtë malor, pyjet e gështenjës (Castanea sativa) në gjendje natyrore, etj., janë mjedisi i zhvillimit dhe “streha” jetësore për botën shtazore. Në zonën e Alpeve takohen gjitarë të mëdhenj si ariu (Ursus arctos), ujku (Canis lupus), dhia e egër (Rupicapra rupicapra), kaprolli (Capreolus capreolus), derri egër (Sus scrota), ndërsa

69

nga shpendët veçojmë praninë e gjelit të egër (Tatrao urogallus) dhe shqiponjës (aquila chrysaetos). Në ujërat e freskëta e të pastërt të lumit të Valbonës takohet lloji globalisht i kërcënuar, lundërza (Lutra lutra).

Habitatet – Zona e Alpeve mundëson, ekzistencën e popullatave të ndryshme të florës dhe faunës. Habitate të ndryshme strehojnë lloje të ndryshme bimore, shoqërime bimore dhe grupe të larmishme të faunës, gjë që i bën habitatet mjaft komplekse. Janë identifikuar rreth 31 tipe habitatesh, pesë nga të cilët kërkojnë masa të veçanta mbrojtjeje.

Një përshkrim i detajuar i pasurive natyrore gjendet në Aneksin II. Llojet e habitateve të detajuara gjenden në Aneksin IV, dhe monitorimi i florës dhe faunës janë të detajuara në Aneksin V.

3.5. Problematika mjedisore

Rajoni i Alpeve nuk vlerësohet për ndonjë problematikë mjedisore të theksuar dhe për këtë arsye pothuajse nuk përmendet në raportet vjetore të hartuara çdo vit nga institucionet përkatëse.

Por kjo nuk nënkupton që në këtë zonë nuk ka çështje të cilat konsiderohen si problematika mjedisore.

Problemet kryesore mjedisore në zonë janë si më poshtë:

Ndotja e ujërave;

Menaxhimi i mbetjeve;

Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës;

Cilësia e ajrit;

Rreziku i përmbytjeve;

Ndryshimet klimaterike;

Gjuetia pa kriter e specieve të rralla;

Rreziku nga ndërtimi dhe funksionimi i HEC-eve.

3.5.1. Cilësia e ujërave

Vitet e fundit zmadhimi dhe industrializimi më i madh i qendrave të banuara ka sjellë rritjen e shkallës së ndotjes në mjediset ujore. Shkarkimi i mbetjeve të lëngëta urbane dhe industriale pa asnjë lloj trajtimi paraprak janë disa nga burimet kryesore të ndotjes së ujërave sipërfaqësore. Shkarkimi i tyre në mënyrë progresive ka ndikuar në uljen e cilësisë së ujërave të lumenjve, liqeneve, burimeve të tjera ujore dhe mjedisit në përgjithësi.

Cilësia e ujërave në territorin e Alpeve Shqiptare është e lidhur ngushtë me cilësinë e burimeve ujore të zonës dhe territorin që ato përshkojnë. Në përgjithësi resurset ujore në rajonin e Alpeve karakterizohet nga një cilësi e mirë. Të gjithë lumenjtë që kalojnë në këtë zonë; Lumi i

70

Tropojës, Lumi i Gashit, Lumi i Valbonës, Lumi i Shalës, “Përroi i Thatë”, lumi i Cemit, Lumi i Vermoshit, Lumi i Kirit etj., rrjedhin nga zona me lartësi të mëdha dhe në territore ekologjikisht shumë të pastra. Por nga ana tjetër duke pasur parasysh se një pjesë e madhe e këtyre ujërave kalojnë përmes qendrave urbane dhe zonave turistike, bëhen subjekt i ndotjes nga mbetjet dhe ujërave të ndotura që nuk trajtohen paraprakisht. Përveç kësaj, banorët e Valbonës, Shalës dhe Cemit ushtrojnë gjuetinë e peshkut me eksploziv, e cila përveç të qënit shkatërruese për faunën ujore, është gjithashtu dhe një burim potencial për ndotjen e ujërave.

Aktualisht nuk ka studime të veçanta në lidhje me shkallën e ndotjes së ujërave nëntokësore por do të mjaftonte vështrimi i këtyre lumenjve për të kuptuar shkallën e kontaminimit të tyre. Përkundër faktit të ndotjes, në sajë të regjimit të tyre alpin (me rrjedhje të shpejtë dhe dinamike të ujërave) këtu rriten ende specie mjaft të rralla dhe disa lloje peshqish endemike të tilla si trofta.

Sistemet e trajtimit të ujërave të zeza në Alpe nuk ekzistojnë. Si rezultat këto ujëra derdhen në mjedis të patrajtuara më parë, duke shkaktuar ndotje të mëdha.

Tokat në territorin e Alpeve si pasojë e përbërjes së tyre, kanë veti të filtrojnë në një masë të madhe ujërat. Kjo nënkupton që ujërat e ndotura shkarkohen, duke ndotur kështu burimet ujore dhe tokat përreth.

Për shkak të mungesës së burimeve financiare, nuk është kryer asnjë monitorim për ujërat e zonës së Alpeve në lidhje me shkallën e ndotjes. Kryerja e një monitorimi periodik, mundësisht 3-4 herë në vit për burimet kryesore ujore, kontrolli i shkallës së ndotjes dhe përcaktimi i ndotësve kryesorë vlerësohet me shumë rëndësi për përcaktimin e situatës aktuale dhe më tej për marrjen e masave për mbrojtjen dhe rehabilitimin e mjediseve ujore.

Trajtimi i ujërave të ndotur konsiderohet si parësore me qëllim mbrojtjen e bidiversitetit dhe të vlerave të peizazhit. Kjo duhet të fillojë me familjet dhe operatorët e biznesit në zonat rurale duke vijuar më tej me qendrat kryesore urbane në rajonin e Alpeve.

3.5.2. Menaxhimi i mbetjeve

Menaxhimi i mbetjeve, ashtu si në pjesën më të madhe të vendit edhe në rajonin e Alpeve përfaqëson një ndër problematikat më kryesore mjedisore. Mungesa e një plani të menaxhimit të mbetjeve e ka përkeqësuar më shumë situatën duke i kthyer hapësirat ku grumbullohen dhe hidhen mbetjet në vendburime ndotjeje, duke rrezikuar shëndetin e banorëve, ndotjen e ajrit, ndotjen e ujërave, hapësirave përreth etj.

Arsyet e problematikës së mbetjeve vijnë si pasojë e:

Mungesës së infrastrukturës për grumbullimin dhe përpunimin e mbetjeve;

Rritjes së numrit të vizitorëve në zonë;

71

Mungesës së ndërgjegjësimit të publikut në lidhje me mbetjet dhe rreziqet që ato shkaktojnë në mjedis dhe shëndetin e banorëve.

Aktualisht kjo problematikë paraqitet më serioze në Luginën e Valbonës dhe të Thethit, gjithashtu po bëhet edhe më e dukshme në zonën e Kelmendit.

Kjo situatë ka krijuar një çështje vërtet serioze për zonat në fjalë, për aq kohë sa mbeturinat grumbullohen kudo (në rrjedhjet e ujit, livadhet, pyjet, zonat e banuara, etj.). Shpesh herë edhe grupet e turistëve që vizitojnë rajonin e Alpeve zgjedhin ti hedhin mbeturinat e tyre në mjedis si në lumenj, përrenj, lugina etj., ashtu siç veprojnë edhe pjesa me e madhe e banorëve që jetojnë në këtë territor. Asnjë nga zonat kryesore me potencial të lartë turistik si lugina e Valbonës, Thethi dhe Kelmendi nuk kanë landfill’e për trajtimin e mbetjeve urbane. Në shumicën e rasteve, kontejnerët e mbetjeve mungojnë. Shërbimi i grumbullimit të mbetjeve nga Bashkitë pothuajse nuk ekziston. Në Valbonë, ky shërbim realizohet privatisht nga grupe individuale operatorësh. Mbetjet plastike (shishet, ambalazhet etj.) dhe mbetjet tekstile vërehen gjithmonë në shtretërit e lumenjve.

Duke ju referuar studimeve dhe anketimeve të mëparshme ka rezultuar se sasia mesatare e mbetjeve të prodhuara për individ/në ditë është rreth 0.3 kg.

Tabela e mëposhtme tregon sasinë e mbetjeve ditore dhe vjetore nga Bashkitë përkatëse.

Bashkitë Popullsia Mbetje në ditë (në kg)

Mbetje në vit (në ton)

Shkodër 201,400 60,420 21,751 Malësi e madhe 54,000 16,200 5,832

Tropojë 28,300 8,490 3,056 Vau-dejës 49,200 14,760 5,314

Turistë 129,500 38,850 120 Vizitorë ditor 100,000 30,000 30

Gjithsej 562,305 168,720 36,103

Tabela 4. Gjenerimi i mbetjeve për bashki.

Numri i turistëve në vit u llogarit duke u bazuar në kapacitetin e akomodimit, të dhënave lokale dhe rezultateve të pyetësorit të turizmit: Bajram Curri, 11400, Kelmend 10800, Lekbibaj 11,000, Shkrel 20,100, Shalë 44,600, Tropojë 12,700 Margegaj, 18,900, për një total prej 129,500 turistë. Nga të dhënat lokale rezulton se në zonën e Alpeve shqiptare kemi dhe një frekuentim ditor që prek vlerat prej 100,000 turistësh ditorë. Nuk disponohen të dhëna për sa i përket numrit të vizitorëve jashtë territorit të zonës së Alpeve. Gjithashtu nga rezultatet e pyetësorit është përcaktuar se periudha mesatare e qëndrimit të turisteve në Alpe është 4.15 net.

Nga studimet dhe anketimet e mëparshme të kryera në zonë mbi sasinë e gjeneruar të mbetjeve, dëshmojnë se:

Mbetje organike 45%;

Letër 15% ;

72

Mbetje plastike 14%;

Mbetje tekstile 15%;

Mbetje qelqi 3%;

Metale 2%;

Të tjera 6%;

Në rastet e qyteteve, mbetjet depozitohen në vendgrumbullimet e tyre përkatëse (në qytetet Koplik, Shkodër dhe Bajram Curri). Këto vendgrumbullime mbetjesh nuk janë të përcaktuara dhe në pjesën dërrmuese janë të lokalizuara në afërsi të shtretërve të lumenjve të cilat janë formacione gjeologjike që përshkohen lehtë nga uji. Si pasojë, të gjithë komponentët kimik të mbetjeve shpërlahen nga reshjet e shiut dhe më pas depozitohen në toke duke ndotur tokat bujqësore, ujërat nëntokësore dhe ujërat e pastra.

Për të përmirësuar situatën e krijuar në zonën e Alpeve duhet të synohet ndarja e mbetjeve që në burim përmes futjes së skemave të grumbullimit të diferencuar, sensibilizimit të publikut, biznesit si dhe edukimit në shkolla.

Një çështje serioze që kërcënon mjedisin e rajonit të Alpeve janë grumbujt e mbetjet organike si p.sh. mbetjet e ushqimore të gjeneruara nga familjet, mbeturinat e tregjeve të fruta-perimeve, të hoteleve, punishteve të birrës, furrave të bukës, restoranteve, dyqaneve të mishit, familjeve etj., mbetjet që gjenerohen nga stallat e mbarështimit të kafshëve dhe shpendëve si derrat, dhitë, pulat etj.

P.sh. në zonën e Alpeve stallat e mbarështimit të derrave, të cilat në shumë raste gjenden afër zonave të mbrojtura kanë sjellë krijimin e pirgjeve të mëdha mbetjesh dhe mos trajtimi i tyre në mënyrë adekuate paraqet një kërcënim të vazhdueshëm për popullsinë dhe për mjedisin në tërësi.

Problem tjetër paraqesin dhe mbeturinat si:

Vajrat e përdorura;

Bateritë, akumulatorët;

Mbeturinat spitalore, infektive, shtazore, barnat e skaduara;

Ambalazhi i substancave të rrezikshme;

Mbeturinat e gomës dhe plastikës;

Pesticidet e skaduara etj.

Duhet që mbetjet organike të trajtohet nga çdo familje, stalla, dyqane, restorante etj., në përputhje me traditën ekzistuese në zonë, duke i ricikluar ose dekompozuar ato. Është gjithashtu e rëndësishme të kryhen studime më të thella dhe sondazhe në lidhje me sasinë dhe përbërjen e mbetjeve, ndotësve të rrezikshëm, etj.

Duke parë situatën e mbetjeve në këtë zonë është me vend të propozohet një sistem i menaxhimit të integruar të mbetjeve në nivel qarku, në mënyrë që të riciklohen dhe

73

kompostohen një sasi e konsiderueshme e këtyre mbetjeve dhe të asgjësohen më pas në landfill’e me standarde evropiane.

Tendencat e mundshme

Rritja e fluksit të vizitorëve në rajonin e Alpeve do të ketë pasoja shumë serioze. Do të gjenerohen më shumë sasi mbetjesh në zonë, shumë territore të pashkelura do të eksplorohen dhe si rrjedhim dhe rreziku i dëmtimit të peizazhit natyror do të jetë shume i madh. Gjithashtu, biodiversiteti do të jetë gjithnjë e më shumë i kërcënuar dhe për disa specie situata mund të jetë katastrofike. Përveç kësaj, rritja e numrit të turistëve e lidhur kjo më zhvillimin gjithnjë e më shumë të infrastrukturave të nevojshme (hotele, lokale, restorante, qendra sociale etj.) duhet të shoqërohet me përmirësim të infrastrukturës së menaxhimit të mbetjeve, grumbullimin e mbetjeve që në burim dhe gjetja e zgjidhjeve të përshtatshme për vëllimet e mëdha të ujërave të ndotur, (impiantet e trajtimit të ujërave etj.).

3.5.3. Vlerësim i cilësisë së ajrit

Burimet e ndotjes së ajrit mund të kenë origjinë natyrore ose antropogjenike. Ndotësit e ajrit të tillë si kimikatet, grimcat e pluhurit ose materialet biologjike shkaktojnë efekte negative mbi mjedisin, shëndetin e njerëzve dhe mbi atmosferën.

Ndotësit kryesorë të cilët ndikojnë në cilësinë e ajrit si NOx, SO2, CO, PM10 dhe benzeni, emetohen nga djegia e lëndës fosile për energji dhe transport. Ozoni është një ndotës sekondar që formohet nga oksidimi i ndotësve primarë në prani të rrezatimit diellor, i cili ndikon në ndryshimin e klimës globale. Oksidet e Squfurit dhe Azotit në prani të lagështirës së ajrit konvertohen në acide dhe depozitohen në tokë në formën e shiut acid i cili është i dëmshëm për bujqësinë dhe për mjedisin në përgjithësi.

Në zonën e Alpeve cilësia e ajrit monitorohet nga institucionet përgjegjëse siç janë Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe Drejtoria e Shëndetit Publik duke matur treguesit kryesorë të ndotjes së ajrit LNP, PM10, PM2.5, NO2, SO2, Pb, O, CO dhe BTEX për të katër bashkitë që përfshihen në këtë territor, Bashkitë Shkodër, Malësia e Madhe dhe Tropojë dhe Vaut të Dejës.

Në të gjithë monitorimet e kryera rezulton se ajri në territorin e Alpeve është i një cilësie relativisht të mirë, pa vlera të larta ndotjeje, të gjithë treguesit kryesor të ndotjes janë brenda normave të lejuara. Kjo pasi transporti rrugor që cilësohet si kontribuesi kryesor i ndotjes së ajrit në këtë zonë nuk është shumë i zhvilluar dhe si rrjedhoje gazrat e djegies së karburanteve janë në nivele shumë të ulët. Gjithashtu sektori industrial është pak i zhvilluar.

Një problem ekzistues vlerësohen zjarret e qëllimshëm dhe të pakontrolluara që herë përdoren për të djegur mbeturinat urbane dhe herë ato shkaktohen spontanisht. Kjo dukuri përbën një burim të fuqishëm të ndotjes së ajrit me elementë ndotës sidomos me dioksinë. Burim tjetër vlerësohen edhe proceset e nxjerrjes dhe përpunimit të mineraleve, që e ndotin ajrin me gazra të dëmshëm. Gjithashtu keq menaxhimi i mbetjeve, prania e vendgrumbullimeve ilegale, menaxhimi i dobët i ujërave të zeza përbëjnë burime potenciale të ndotjes së ajrit.

74

Cilësia e ajrit ndikon në mënyre indirekte edhe në cilësinë e ujërave dhe shëndetin e popullsisë. Edhe pse gjendja e cilësisë së ajrit është vlerësuar si e një cilësie të mirë brenda normave të lejuara nevojitet marrja e disa masave zbutëse si moslejimin e djegieve të grumbullimeve të mbetjeve, monitorimit dhe matjes së niveleve të emetimeve të ndotësve në ajër, vendosjen e sanksioneve me qëllim ndërgjegjësimin e popullsisë etj.

3.5.4. Gjuetia pa kriter e specieve të rralla

Gjuetia është një nga aktivitetet me ndikim të madh në gjendjen e biodiversitetit gjenetik e specifik, pra të biodiversitetit të llojeve. Kjo për shkak të faktit se aktivitetet e paligjshme të gjuetisë për gati dy dekada nuk janë mundur të kontrollohen në mënyrë efektive. Kjo ka sjellë rënie të numrit të individëve në popullatat e llojeve të egra që janë objekt gjuetie dhe sidomos shpendëve dhe kafshëve të egra, të cilat për vite të tëra kanë pësuar një rënie të konsiderueshme në numër. Gjuetia e shpendëve dhe e kafshëve shpesh jashtë kriterit është një ndër faktorët që çon në uljen e popullatës së tyre.

Ky fenomen ka çuar në shumë raste dhe në zhdukjen e kategorive të specieve me interes në këtë rajon. Problematikë kryesore në lidhje me biodiversitetin është edhe gjuetia e disa specieve të mbrojtura si ariu i murrmë, rreqebulli, ujku etj.

Situata është përmirësuar në vitet e fundit me zbatimin e Moratoriumit të Gjuetisë së Kafshëve e Shpendëve të egra.

Problematikë tjetër vlerësohet dhe gjuetia e peshkut kryesisht, me mjete shfarosëse. Sidomos në zonën e Valbonës, Shalës dhe Cemit ushtrohet gjuetia e peshkut me eksploziv, e cila përveç të qenit shkatërruese për faunën ujore, është gjithashtu dhe një burim potencial për ndotjen e ujërave.

Gjithashtu gjuetia e peshkut është zhvilluar jashtë kontrollit me mjete të ndaluara edhe në periudha të riprodhimit të peshkut, etj. Kjo ka bërë që struktura e popullatave të peshkut të ndryshojë drejt specieve jo të dëshiruara.

Duke parë situatën aktuale nevojiten të merren disa masa konkrete përmirësuese dhe parandaluese me qëllim uljen e risqeve ndaj llojeve të biodiversitetit. Ndalimi i gjuetisë së paligjshme për disa specie të mbrojtura si dhe monitorimi i tij, vlerësimi i impakteve mbi llojet e rrezikuara, forcimi i sistemit të menaxhimit të Zonave të Mbrojtura do na ndihmojnë për të siguruar në këtë mënyrë një praktikë të qëndrueshme.

3.5.5. Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës

Degradimi i tokës është një rrezik mjedisor që kërcënon rajonin e Alpeve Shqiptare. Aspektet e degradimit të tokës në këtë territor shfaqen përmes erozionit, ndotjes së tokave dhe uljes së cilësisë së tyre.

Dukuria e erozionit përbën një rrezik natyror prezent në zonën tonë të studimit, duke shkaktuar modifikim apo shkatërrimit të habitateteve, pyjeve, tokës, dëmtimit të peizazhit dhe të ujërave, dëmtim të biodiversitetit, si dhe ndikon në cilësinë e ekosistemeve ujore.

75

Gjithashtu rrëshqitjet apo shembjet e tokës janë një rrezik natyror mjaft serioz edhe për vetë faktin pasi sjellin dëme të mëdha ekonomike, por ajo që konsiderohet më serioze janë dëmet që kjo dukuri ka sjellë në jetë njerëzish.

Territori i Alpeve sipas një studimi mbi “Vlerësimin e rrezikut potencial dhe aktual të erozionit të tokës për të gjithë territorin e Shqipërisë nëpërmjet Sistemit të Informacionit Gjeografik (GIS)” klasifikohet me një shkallë të lartë të erozionit si rezultat i një pjerrësie të theksuar të shpateve, nivelit të lartë të reshjeve, prerjes së paligjshme të drurëve, degradimit të pyjeve në zonat e larta malore etj. Erozioni i tokës vlerësohet si mjaft problematik në disa zona si p.sh.; në Bogë dhe Vermosh. Në Bogë erozioni është një problem i madh aktualisht për shkak të dëmtimit të pyjeve nga zjarret. Pjerrësia e madhe e shpateve si dhe zjarrvënia e bimësisë pyjore, kanë krijuar vatra erozioni mjaft problematike në zonë. Ndërkohë që në Vermosh problemi i erozionit është kryesisht në lumin e Vermoshit ku janë dëmtuar brigjet e tij.

Zjarret në pyje kanë shkaktuar një problem vërtet serioz, me pasoja të mëdha negative për ekosistemet, si humbjen e sipërfaqeve të mëdha pyjore, shkretim, gërryerjen e tokës, humbjen e funksioneve biologjike etj., të cilat pasohen me humbje të mëdha socio-ekonomike.

Si rezultat i zjarreve të rëna në gjithë territorin e zonës së Alpeve, sipërfaqe të mëdha me pyje janë dëmtuar, duke ekspozuar këto sipërfaqe edhe ndaj rrezikut të erozionit.

Përveç pyjeve prodhues, zjarret kanë djegur edhe zona të mbrojtura, në sipërfaqe të konsiderueshme, duke u humbur vlerat dhe rëndësinë që kanë pasur. Për sa u përket shkaqeve, në shumicën e rasteve ato konsiderohen të qëllimshëm. Temperaturat e larta vetëm kanë favorizuar përhapjen më të madhe të tyre.

Rrëshqitjet e tokës ndodhin në zonat e larta malore atje ku pjerrësia e shpatit i kalon 40° dhe ku kemi vendosje të shkëmbinjve më të fortë mbi ata me të butë ose/dhe brenda shkëmbinjve të fortë në profilin e shpatit. Situata të tilla janë shumë të përhapura në zonën e Alpeve Shqiptare.

Ndotja e tokave shkaktohet kryesisht nga përdorimi i kimikateve të ndryshme në bujqësi. Përdorimi i kimikateve (herbicide, pesticide, ushqyes) ka bërë që toka të varfërohet gjithnjë e më shumë, duke ulur kështu pjellorinë e saj. Degradimi i tokës është pasojë direkte e aktiviteteve njerëzore në zonë.

3.5.6. Rreziku i Përmbytjeve

Rreziku i përmbytjeve në rajonin e Alpeve është kthyer në një shqetësim vitet e fundit me shtimin e problematikave që kanë ardhur si rezultat i ndryshimeve klimatike. Rreziku nga përmbytjet vjen si rrjedhojë e veprimit të faktorëve natyrorë dhe atyre njerëzore. Problematike çështja paraqitet në rastet e:

Shirave të vazhdueshme, të cilat zgjasin shumë, për disa ditë pa pushuar duke rënduar shumë situatën. Kjo pasi këto lloj reshjesh shkaktojnë përmbytje në sipërfaqe të mëdha sepse toka e ngopur e nxjerr ujin në sipërfaqe në vend të asimilimit të tij. Edhë reshjet e borës në shtresa deri në 1m paraqesin rrezik për përmbytje p.sh. në rastin e mbulimit të tërë pellgut ujëmbledhës të Drinit (Alpe, Malësi e Madhe, Mali i Zi, Kosovë etj.).

76

Lumi Kir paraqet një burim për përmbytje për shkak të sedimenteve të mëdha që ata sjellin më vete. Ky lum ka dëmtuar shumë argjinaturën e tij dhe gjatë reshjeve të mëdha ai paraqet rrezik vërtetë serioz për zonat ku ai rrjedh.

Kombinimi i reshjeve të shiut me ato të borës, shoqëruar me ulje e ngritje të shpejta të temperaturave, dukuri kjo e përsëritur 2 herë gjatë 10-15 viteve, e cila klasifikohet si dukuri e rrallë.

Mospërputhja e kapaciteteve ujëmbledhëse dhe ujëpërcjellëse. Pjesa malore me lartësi e pjerrësi të mëdha të shpateve dhe sipërfaqeve të mëdha ujëmbledhëse e transporton sasi të mëdha uji në rrugë sipërfaqësore e nëntokësore drejt aksit të lumenjve dhe pellgjeve liqenore. Ndërsa pjesa fushore, me sipërfaqe dhe pjerrësi shumë herë më të vogël, është e paaftë për të tërhequr dhe përcjellë këtë sasi të konsiderueshme prurjesh për shkak të pjerrësisë së vogël të territorit të saj.

Përveç faktorëve natyrorë në rrezikun e përmbytjeve kontribuojnë edhe faktorët njerëzorë, ndër të cilët mund të përmendim:

Çlirimi i papritur i sasive shumë të mëdha të ujit nga rezervuarët e veprave hidroenergjetike;

Mosfunksionimi i sistemeve të drenazhimit nëpër fusha;

Ndërhyrjet pa kriter në shpatet e zonave malore pa studime paraprake kanë cenuar raportet e ekuilibrit midis elementëve të ndryshëm natyrorë. P.sh. prerja masive e pyjeve të larta dhe ekspozimin e territorit kundrejt reshjeve dhe shpëlarjes.

3.5.7. Ndryshimet klimatike

Ndonëse Shqipëria është një nga vendet që nuk ka një kontribut të konsiderueshëm në emetimin e gazeve të efektit serrë, ajo si shumë vende të tjera të botës pëson efektet e ngrohjes globale.

77

Figura 21. Ndryshimet klimaterike në Shqipëri (Burimi: Plani i Përgjithshëm Vendor Shkodër)

Rritja e parametrave klimatikë si temperatura, reshjet, si dhe rritja e nivelit të detit botëror kanë ndikuar ndjeshëm në shëndetin e njeriut, në kulturat bujqësore, në pyjet, në resurset ujore, në zonat bregdetare dhe në zonat e tjera natyrore.

Ndër sektorët më të prekur nga ndryshimet klimatike në vendin tonë janë:

Bujqësia - Parashikohet një rritje e mëtejshme e temperaturave në vendin tonë si dhe ulje e nivelit të reshjeve, duke u shoqëruar këto me dukuritë e thatësirave ekstreme dhe përmbytjeve masive. Si rezultat do të kemi ulje të nivelit të prodhimtarisë bujqësore, ku do të dëmtohen ndjeshëm kulturat bazë të bujqësisë. Kjo prishje e sistemit të prodhimit të produkteve bujqësore do të ketë një ndikim negativ në cilësinë e jetës së banorëve.

Energjia – Fenomenet drastike të ndryshimeve klimaterike do ta vendosin në krizë sektorin e prodhimit të energjisë elektrike pasi vendi ynë mbështetet tek energjia ujore për furnizimin me energji, kjo sepse vendi ynë e ka shumë të vështirë të përmbushë kërkesat për energji elektrike me burimet energjetike që ka (hidrocentralet) si dhe të sigurojë burim të vazhdueshëm ujor për të plotësuar kërkesat e tregut.

Biodiversiteti, toka dhe ekosistemet ujore - Si rezultat i ndryshimeve klimatike Shqipëria si shumë vende të tjera do të vuajë ndikimin në lidhje me:

1. Rritjen e temperaturave vjetore;

2. Rritjen e nivelit të detit deri 20-24cm deri në 2050 dhe për pasojë rritjen e erozionit detar dhe rritjen e nivelit të ujërave të lumenjve.

78

Nëse këto dukuri do të ndodhin realisht në 40 vitet e ardhshme, praktikisht tokat të cilat janë zona bregdetare apo afër tyre do të përmbyten dhe tokat bujqësore në brendësi të territorit ku kalojnë lumenjtë do të përmbyten. Të gjitha këto dukuri do të shkaktojnë presion të madh në burimet ujore, duke modifikuar zinxhirin e jetës në këto mjedise, çka do të sjellë ndryshimin e habitateve dhe pakësimin e burimeve ujore.

Aktualisht në territorin e Alpeve ashtu si edhe pjesën tjetër të vendit tonë, klima ka ndryshuar ndjeshëm.

Këto ndryshime vërehen kryesisht në formën e parregullsive të mëdha atmosferike si:

Rritje të temperaturës dhe ulje të sasisë së reshjeve;

Mundësia e fenomeneve ekstreme dhe ndryshueshmërisë së temperaturave ditore minimale se sa atyre maksimale;

Rriten mundësitë e thatësirave më të shpeshta dhe më të ashpra të cilat shtojnë më shumë rrezikun e zjarreve;

Për shkak të rritjes së temperaturave mesatare të dimrit, pritet që sasia më e madhe e reshjeve të jetë në formën e shiut dhe jo të borës, çka do të shkaktojë rritje si të lagështisë së tokës ashtu dhe të prurjeve;

Rritja e nivelit të përgjithshëm të reshjeve mund të shtojë rrezikun e erozionit të tokës në varësi të intensitetit të shiut.

Në situatën aktuale duhet të adaptohen masa për të përballuar ndryshimet drastike të klimës. Në rastet ekstreme ku kulturat bujqësore dëmtohen nga përmbytjet dhe nga periudhat e gjata të thatësirës, duhet të merren masa për të siguruar përmbushjen e nevojave ushqimore si dhe të adaptohen masa për bujqësinë me qëllim që ajo të përballojë ndryshimet klimatike si p.sh. përdorimin e kulturave bujqësore rezistente ndaj ndryshimeve drastike të klimës. Tjetër masë mund të jetë fortifikimi i pengesave të brigjeve të lumenjve, kryesisht në zonat më problematike dhe të rrezikuara nga procesi i erozionit lumor. Në rastet e përmbytjeve masive ose në periudhat e gjata të thatësirës duhen marrë masa për përmbushjen e nevojave ushqimore në rastet ekstreme. Për sa i përket energjisë vendi ynë duhet të shikojë alternativa të tjera për të diversifikuar burimet e furnizimit me energji elektrike, si zbatimin e formave alternative të prodhimit të energjisë si dhe rritjen e tregtimit rajonal të energjisë.

3.5.8. HEC-et dhe ndikimi i tyre në mjedis

Hidrocentralet, në format e ndryshme të gjenerimit të energjisë, futen në grupin e energjive të rinovueshme. Ato padyshim janë një alternativë më miqësore me mjedisin, megjithëse siç do veprimtari tjetër, shkaktojnë ndikimet e veta mjedisore që shpeshherë rezultojnë të jenë mjaft serioze.

Në territorin e Alpeve gjenden një numër i konsiderueshëm HEC-esh, që në pjesën më të madhe janë HEC-e të vegjël me kapacitet 0.15- 1.4 MË, me përjashtim të Hidrocentraleve të Fierzës,

79

të Komanit, të Vaut të Dejës që futen në grupin e HEC-ve të mëdhenj me kapacitet që shkon nga 250 MË deri në 500-600 MË.

Ndër HEC-et më funksionalë që ndodhen në territorin e Alpeve përmendim: Hidrocentralin e Fierzës (me kapacitet 500 MË), të Komanit (600 MË), të Vaut të Dejës (250 MË), HEC-i Ashtës, të përbërë nga stacioni elektrik Ashta 1 dhe Ashta 2 [(Kapacitetit i plotë të dy HEC-eve është 53 (MË)], gjithashtu përmendim edhe Hidrocentralet që gjenden në fshatrat Tamarë, Selcë, Curraj, Ndërlysaj, Vukël, Çerem dhe Lekbibaj (të gjithë me Kapacitet 0.15-1.4 MË).

Duhen përmendur dhe HEC-et e propozuara për t’u ndërtuar në lumin e Valbonës, rreth 11 të tilla, që kanë hasur kundërshtime nga banorët e zonës, intelektualë të shumtë dhe ambientalistë të cilët kanë protestuar kundër ndërtimit të tyre. Aktualisht në zonën e Valbonës ka filluar ndërtimi i vetëm një Hidrocentrali.

Ndikimet negative të mundshme në mjedis

Përveç përfitimeve të mëdha ekonomike që gjenerojnë HEC-et e ndërtuara në territorin e Alpeve, ato shkaktojnë dhe ndikime negative, në përgjithësi me mënyrën se si ato ndikojnë në ekosistemin, habitatin e zonës, ndikimet si pasojë e ndërtimit të tyre (gërmimi i tokës, prerja e pyjeve përreth, zhdukja e bimësisë, etj., dhe të kuptuarit e këtyre çështjeve është me rëndësi jetike duke pasur parasysh ndikimin akumulativ që ata shkaktojnë.

Ndër ndikimet kryesore përmendim:

Prishjen e peizazhit të zonës - Habitatet natyrore humbasin, ndërkohë që lidhjet tokësore fragmentarizohen. Përmes ndërtimit të digave, devijimit të rrjedhave të ujit, kanalizimeve dhe tuneleve preken në mënyrë të drejtpërdrejtë aspekte kryesore të peizazhit.

Përmbytja e tokave - Si rezultat i ndërtimit të HEC-ve sipërfaqe të tëra toke përmbyten dhe për pasojë në shumicën e rasteve kjo shoqërohet me shpërnguljen e popullsisë që jeton në ato zona.

Shfaqja e specieve vektore të sëmundjeve - Tashmë është e vërtetuar prania e specieve, të cilat janë vektorë të sëmundjeve për llojet vendase të peshqve. Kjo ka sjellë zvogëlim të sasisë së ujit në rrjedhën kryesore, shkakton rritjen e temperaturës së ujit dhe cenimin e kushteve bazë të jetës së gjallesave ujore.

Humbja e diversitetit ujor - Devijimi i rrjedhjes së ujit çon në humbjen e diversitetit ujor, ku mund të zhduken peshqit që janë të rrallë, siç është trofta (Salmo faroides), për shkak të pengesës së rrugëve migruese për specien. Gjithashtu, të gjithë speciet janë të kërcënuara nga mortaliteti pas kalimit në turbina.

Rritje e erozionit – Si pasojë e ndërtimit të HEC-ve si rezultat i gërmimit të tokës, prerjes së pyjeve përreth dhe zhdukjes se bimësisë do të kemi rritje të fenomenit të erozionit sidomos në ato zona ku ndikimi i erozionit është i lartë duke sjellë kështu humbje të sipërfaqeve tokësore, humbjen dhe ndryshimin e biodiversitetit etj.

Ndër ndikimet kryesore të marrjes së ujit dhe devijimit të lumit përmendim:

Mbajtja dhe depozitimi i sedimenteve dhe rënie të sasisë së sedimenteve, të cilat kalojnë në pjesën e poshtme të rrjedhës.

80

Humbje e drejtpërdrejtë e shpateve lumore, habitateve specifike anësore.

Depozitimet e sedimenteve sjellin probleme në pjesën e poshtme të rrjedhës, për efekt të mosbalancimit të shtratit me mjedisin rrethues.

Ndër ndikimet që vijnë nga ndërtimi i barrierave përmendim: Humbjen e traditave kulturore për sa i përket përdorimit të burimeve natyrore, si dhe ndryshimet e shërbimeve të ekosistemeve si pasojë e ndërtimit të ujëmbledhëseve etj.

Nga ana tjetër ndërtimi i HEC-ve përveç aspekteve negative sjell edhe disa avantazhe që listohen si më poshtë:

Përmirësimi i furnizimit me energji elektrike në zonat e thella;

Aktivizimi i burimeve ekonomike private kombëtare dhe ndërkombëtare;

Liqenet që krijojnë japin një peizazh të bukur natyror;

Përdorimi i burimeve lokale të rinovueshme të energjisë për të ulur importin e energjisë elektrike;

Shmangia e shterimit të burimeve energjetike të parinovueshme (qymyri, gazi dhe nafta);

Siguria e furnizimit me energji elektrike me ndikime të ulëta negative në mjedis;

Mungesa e ndotjes dhe e konsumit të ujit që përdoret për prodhimin e energjisë;

Efiçenca e lartë (70% deri ne 90%), deri tani efiçenca më e lartë e të gjitha teknologjive;

HEC-et (veçanërisht të mëdhenjtë) luajnë rol në menaxhimin e përmbytjeve dhe sigurojnë ujë për ujitje në zonat ku ata operojnë;

Sisteme të tilla zgjasin shumë në kohë pasi ndërtohen që të zgjasin edhe më shumë se 50 vjet në operim.

Duke parë situatën aktuale të krijuar nga ndërtimi i HEC-eve në territorin e Alpeve, janë të nevojshme të ndërmerren disa masa zbutëse për të pakësuar dhe kompensuar ndikimet kryesore.

Masat zbutëse dhe rekomandimet, së bashku duhet të konsiderohen dhe zbatohen gjatë gjithë kohës së funksionimit të HEC-ve duke ndihmuar në lehtësimin e ndikimeve që ato shkaktojnë në territorin ku ato ndërtohen.

Së pari, është e nevojshme që në vendin tonë të gjitha burimet ujore të trajtohen në mënyrë të integruar me qëllim që mbi bazën e një vlerësimi strategjik (të optimizohen).

Së dyti, vendimmarrja me pjesëmarrje - Shumica e HEC-eve të vegjël kalojnë pa një konsultim minimal me publikun, referuar legjislacionit në fuqi apo dhe praktikave më të mira ndërkombëtare. Pjesëmarrja në diskutime e palëve të prekura/interesuara është përafrimi më i drejtë që i jep mundësinë të gjithëve për t’u dëgjuar dhe për të marrë pjesë në vendimmarrje.

81

3.6. Parku Kombëtar i Alpeve dhe raporti i tij me parqet e tjera

Alpet Shqiptare shtrihen në pjesën verilindore të vendit tonë. Ato janë një sistem malor që pozicionohen në trekëndëshin ndërmjet Dinarikeve në Veriperëndim, Sistemit të Malit Sharr në Juglindje dhe Rodopeve në Lindje dhe Verilindje. Alpet Shqiptare përfshijnë rreth 3500 km² të shtrira ndërmjet liqenit të Shkodrës, Rrafshit të Dukagjinit, luginës së Zetës, luginës së Plavës dhe Gucisë.

Në Jug ato shtrihen deri në luginën e Drinit, e cila i ndan ato nga malësitë e Pukës në Lindje dhe në Verilindje ato kufizohen me ujëmbledhësin e Tropojës, me rrjedhën e poshtme të luginës së Lumit Valbona, i cili i ndan ato nga malësitë e Gjakovës dhe të Hasit; në Perëndim zbresin deri në Fushën e Mbishkodrës.

Parku Kombëtar i Alpeve në pjesën veriore vazhdon jashtë territorit shqiptar, në Malin e Zi dhe Kosovë si pjesë e zonës ndërkufitare me Parqet Kombëtare “Prokletije” (Mali i Zi) dhe “Bjeshkёt e Nemuna” (Kosovё). Ky emër (Bjeshkët e Nemuna) mendohet të ekzistojë për shkak të paarritshmërisë së vetë Alpeve dhe natyrës së tyre të egër.

Figura 22. Harta fizike e Parkut Kombëtar të Alpeve (Burimi: Dokumenti i Planit të menaxhimit)

Kufiri shtetëror ndërmjet Shqipërisë dhe Malit të Zi shënon kufirin më Verior të Alpeve Shqiptare, ndërsa kufiri shtetëror midis Shqipërisë dhe Kosovës shënon kufirin më Verilindor të tyre, megjithatë strukturat e tyre vazhdojnë më tej në Lindje përtej kufirit shtetëror.

82

Parku Kombëtar “Bjeshkët e Nemuna”, në Kosovë është pjesë e bjeshkëve me të njëjtin emër (të njohura ndryshe edhe si Alpet Shqiptare). Në Kosovë ky park shtrihet në komunat Istog, Pejë, Deçan, Junik dhe Gjakovë dhe ka një sipërfaqe prej 63028 hektarësh. Maja më e lartë është Maja e Jezercës 2692 m e cila njëherësh është edhe maja më e lartë e vargmaleve Dinarike, të cilat janë pjesë integrale e Bjeshkëve të Nemuna.

Vargmalet Bjeshkët e Nemuna (mne. Prokletije) shtrihen në territorin e Shqipërisë Veriore, pjesën lindore të Malit të Zi dhe Kosovës. Pjesa malazeze e Bjeshkëve të Nemuna shtrihet në territorin e komunave të Plavës, Andrijevicës dhe Rozhajes. Parku mbulon një sipërfaqe prej 16.630 ha, ndërsa zona e mbrojtur rreth parkut është rreth 6252 ha.

Kohët e fundit falë një koordinimi dhe bashkëpunimi mes Shqipërisë, Kosovës dhe Malit të Zi do të krijohet një lidhje infrastrukturore dhe administrative që shihet si një bashkëpunim me shumë vlerë.

Një aspekt me rëndësi konsiderohet dhe afërsia e Parkut Kombëtar të Alpeve me Liqenin e Shkodrës. Ky liqen ndodhet në kufi ndërmjet Malit të Zi dhe Shqipërisë, në pjesën Jugore të Alpeve Dinarike. Nën-rajoni i Liqenit të Shkodrës ndërthur afërsinë me liqenin e Shkodrës në perëndim, me rrëzën e Alpeve në lindje, kufirin e Malit të Zi dhe qendrën e Qarkut Shkodër, qytetin e Shkodrës në jug. Përveç aseteve natyrore që ka nën-rajoni (Liqeni i Shkodrës), në të gjenden edhe disa prej aseteve historike/kulturore.

Një pikë tjetër kyçe është edhe nyja lidhëse midis Liqeneve artificialë të Komanit dhe Fierzës dhe zonës së Alpeve.

Liqeni artificial i Fierzës është krijuar në shtratin e lumit Drin, i ndërtuar në funksion të hidrocentralit të Fierzës. Ky hidrocentral shërben si rregullator i furnizimit me ujë për dy hidrocentralet e ngritura në kaskadën e Drinit, atë të Vaut të Dejës dhe Komanit.

Liqeni i Fierzës shërben edhe si nyje lidhëse mes banorëve të rretheve Kukës, Tropojë, Has dhe Pukë.

Ndërsa liqeni i Komanit u ndërtua fillimisht si liqen artificial për furnizimin me ujë të hidrocentralit të Komanit dhe më vonë ne vitin 2000 ai filloi të përdorej gjerësisht edhe për udhëtim.

Itinerari i udhëtimit nga Fierza deri në Koman, në të dyja anët e liqenit, ofron një pamje vërtetë tërheqëse, siç janë fshatrat e kësaj zone dhe grykat e lumenjve që derdhen ne liqen, ku vlen të përmendim Lumin e Shalës, Lumin e Daicës, Lumin e Berishës, Lumin e Gominës, Shpella e Shalës, Shpella e Kaurrit, ishulli i Paqes, përroi i Gjakut, si dhe fshatrat Svinë, Berbull, Zhub, Berishë, Nanbli, Temal, Toplanë, Brisë, Salcë, Palcë etj.

Ky udhëtim përmes dy liqeneve konsiderohet si pikë lidhëse shumë e rëndësishme me Alpet Shqiptare pasi përmes liqenit të Komanit, pra nga Komani në Fierzë mund të shkojmë në Luginën e Valbonës.

83

3.7. Aspektet e rëndësisë ndërkombëtare të rajonit të Alpeve

Pavarësisht se e pozicionuar në një nga pjesët më të ashpra veriore të vendit tonë përsa i përket terrenit, zona e Alpeve ka elementë mjaft të pasur natyrorë dhe bujqësorë. Nё Alpet e Shqipërisë, disa zona dhe objekte natyrore, gëzojnë status mbrojtjeje, në nivel Kombëtar dhe Ndërkombëtar.

Shqipëria është pjesë e Brezit të Gjelbër të Evropës i cili në vetvete përfshin katër rajone organizative: Feno-skandinav, Balltik, Evropën Qendrore dhe atë të Ballkanit. Si Brezit i Gjelbër i Shqipërisë shërben një rrjet zonash të mbrojtura natyrore ku bëjnë pjesë: i) në krahinën e veriut Liqeni i Shkodrës, Lugina e Valbonës, Lumi i Gashit, Vargmali Korab-Koritnik; ii) në krahinën qendrore Malet Shebenik-Jabllanicë; iii) në krahinën jugore rajoni Ohër-Prespë, Bredhi i Sotirës dhe zona e Butrintit në skajin më jugor.

Specifikisht, territori i Alpeve Shqiptare (Lugina e Valbonës dhe Lumi i Gashit) bën pjesë e Brezit të Gjelbër Evropian. Ekosistemi malor i Alpeve tё Shqipërisë, ёshtё studiuar dhe nё kuadёr tё projektit “Brezi i Gjelbёr pёr Evropёn”, me anё tё cilit synohet forcimi i bashkёpunimit pёr ruajtjen e natyrёs ndёrkufitare nё Evropёn Juglindore, pёrfshirё zonat ndёrkufitare ndёrmjet Kosovёs, Shqipёrisё dhe Malit tё Zi.

Një sipërfaqe prej 77,458.0 ha (pjesë e Alpeve Shqiptare) përfshihet në Rrjetin Emerald (Zonat e Veçanta për Mbrojtje të Evropës (ASCI)), në zbatim të Konventës mbi “Mbrojtjen e Habitateve Evropiane Natyrore dhe Botës së Egër” (Konventa e Bernës, 1979), e cila ka si synim mbrojtjen e Habitateve natyrore, në veçanti habitatet natyrore në rrezik të florës dhe faunës së egër, në të cilën Shqipëria është palë.

Gjithashtu në rajonin e Alpeve Shqiptare janë zhvilluar disa marrëveshje dhe projekte, të mbështetura nga KE, BB, UNDP, UNEP, GEF, IUCN, WWF, GIZ, SIDA (Agjencia Suedeze për Zhvillim Ndërkombëtar), Ministria e Jashtme e Finlandës, SNV (Organizata Hollandeze për Zhvillim), ADA (Agjencia Austriake e Zhvillimit), MAVA, EUROPARC, MADA, INCA, GOPA, Fondi Shqiptar i Zhvillimit, Cooperazione Italiana, OJF-mjedisore, etj.

Po kështu, në kuadër të nismës për Zonat e Mbrojtura të Harkut Dinarik ka pasur një bashkëpunim midis Qeverisë Shqiptare, IUCN, SNV dhe WWF-Zyra e Mesdheut (2006-2011) për të zbatuar programin “Mbështetja e komuniteteve rurale dhe peizazheve tradicionale, nëpërmjet forcimit të qeverisjes mjedisore në Zonat e Mbrojtura Ndërkufitare të Harkut Dinarik, pjesë e së cilës është edhe rajoni i Alpeve.

Në të gjithë Evropën ekzistojnë pak masive të pyjeve të virgjër të ahut dhe një nga këto zona që janë emëruar si Trashëgimi Botërore të UNESO-s është edhe Rezerva Strikte Natyrore e Lumit të Gashit në Alpet Shqiptare. Marrja e këtij statusi sjell në vëmendje në të gjithë botën vlerat e jashtëzakonshme që ka zona e Alpeve.

Rezerva Strikte Natyrore e Lumit të Gashit dhe Parku i Thethit në territorin e Alpeve janë dy nga zonat të cilat kanë aplikuar për tu futur në sistemin e territorit të European Wilderness. Kjo për vetë faktin se këto Zona të Mbrojtura paraqesin bukuri të rralla natyrore dhe biodiversitet të pasur me specie endemike. Gjithashtu për vetë faktin se Parku Kombëtar i “Alpeve

84

Shqiptare” është një element i rëndësishëm i zonës ndërkufitare të mbrojtur të Bjeshkëve të Nemuna të cilat janë vazhdimësi e maleve Dinarike, të cilët do të kontribuojnë me pasuritë e tyre natyrore në rrjetin e gjerë të European Wilderness.

Pikë tjetër e rëndësishme është dhe propozimi i Parkut Ballkanik të Paqes. Ky park është i pozicionuar në pjesën perëndimore të Kosovës, në pjesën veri-lindore të Shqipërisë dhe pjesën jug-lindore të Malit të Zi. Ky projekt ka për qëllim të lidhë zonat fqinje të Kosovës, Malit të Zi dhe Shqipërisë, t’i shtrijë të gjitha në një varg të vetëm malor të Bjeshkëve të Nemuna, të ofrojë mundësi për mbrojtjen e këtij rajoni alpin, me diversitet të madh biologjik, i konsideruar si zonë e virgjër në Evropë, dhe së fundmi të krijojë një instrument për promovimin dhe sigurimin e paqes në rajon.

3.8. Natyra - Elementi bazë i marketimit të Alpeve

Sot rajoni i Alpeve është kthyer në vendin më tërheqës për turizëm malor. Turistët tërhiqen drejt malit për klimën dhe ajrin e pastër, diversitetin topografik, peizazhin e mahnitshëm, traditat e vendasve, stilin e thjeshtë të jetesës aty, sportet që kërkojnë shpate të thepisur dhe borën e dimrit. Pavarësisht, mungesës së disa aktiviteteve, organizata të ndryshme dhe agjenci turistike private janë fokusuar në organizimin e aktiviteteve kryesisht verore, të tilla si ecjet në natyrë dhe ngjitje në mal, për arsye të kushteve të vështira klimaterike gjatë dimrit. Pothuaj, një pjesë e mirë e turistëve zgjedhin rajonin e Alpeve Shqiptare për të ndjekur shtigjet malore, të cilat ofrojnë pamje mahnitëse peizazhistike dhe të kthejnë pas në një kohë ku habitatet natyrore janë akoma në gjendje të virgjër.

Organizata të ndryshme vendase dhe botërore kanë punuar prej disa vitesh me eksplorimin e aktiviteteve në natyrë, kulturave dhe jetesës tradicionale që sot janë kthyer në markën e rajonit Alpin. Më shumë se një shekull më parë, udhëtarja britanike, autorja dhe antropologia Edith Durham shkroi për fshatrat e vegjël në Alpet Shqiptare të cilat ekzistonin në një “izolim madhështor nga e gjithë bota”5. Sot, ky izolim është kthyer në avantazhin më të madh që kanë këto fshatra, të ndihmuar nga vendndodhja e tyre gjeografike dhe historisë së pasur.

5 Balkan Insight: Albania’s Alps Offer Tourists Isolated Splendour

85

Figura 23. Fotografia: Chad Case për “The New York Times”

Udhëtimi i shkrimtares britanike ka mbetur model për të gjithë udhëtarët modern të sotëm. Rajoni përshkohet nga qindra kilometra shtigje për këmbësorë dhe të pasionuarit e natyrës. Një numër i konsiderueshëm artikujsh të gazetave të njohura ndërkombëtare flasin për shtigjet e magjishme nëpër “Bjeshkët e mallkuara”. Udhëtimet fillojnë nga luginat e thepisura me pamje mbresëlënëse deri te malet e veshur me pyje halorë, duke e kthyer Shqipërinë nga një vend pothuajse i panjohur, në një ndalesë të veçantë për ata që janë në kërkim të aventurave6. Ndër gjithë destinacionet Evropiane të mundshme, shumë kanë preferuar Alpet Shqiptare për malet e egra dhe të paprekura, për udhëtimin që të çon pas në kohë7. Shtigjet nuk janë thjesht dhe vetëm itinerare peizazhistik, por edhe kulturorë e historikë.

Rajoni i Alpeve Shqiptare, vazhdon edhe sot të kuriozojë eksplorues, shkrimtarë dhe dashamirës të natyrës. Gazeta franceze “Le Monde” ka cituar së fundmi për sharmin e

6. Lonely Planet: Hiking in Albania’s Accursed Mountains. 7. DownDays: Exploring Albanian Alps: A journey into the past.

86

ballkanasve në Alpet Shqiptare, për rajonin më të egër të Shqipërisë. Ndër të tjera, veçohen ecejaket në peizazhe të paprekura dhe madhështore, jetesa në këto zona larg urbanizimit por me ambiente të cilat asnjë hotel nuk do mund ti zëvendësonte, panoramat e livadheve dhe bagëtitë që enden të lira8.

Shtigjet natyrore për këmbësorë, nuk mbeten thjesht brenda rajonit të Alpeve shqiptare, përkundrazi, sot është formalizuar një rrjet i cili i kalon kufijtë administrativ dhe funksionon më së miri ndërmjet besimeve dhe kulturave të ndryshme. “Shtegu i Alpeve Dinarike” (The Via Dinarica) dhe “Shtegu i Majave të Ballkanit” (Peaks of The Balkans) janë prurësit më të mëdhenj të fluksit të turistëve në rajon. Ballkani Perëndimor është bërë më i prekshëm falë shtegut prej rreth 1900km të “Via Dinarica”, i cili lidh segmente shtigjesh të vjetra që asokohe përdoreshin nga ushtria ose për tregti, ndërmjet 8 shteteve të gadishullit ballkanik, i cituar së fundmi si një nga udhëtimet më të mahnitshme të vitit 2017 nga National Geographic. Një segment i këtij shtegu është edhe ai i Majave të Ballkanit, ndërmjet Shqipërisë-Kosovës-Malit të Zi, gjurma e të cilit shkon deri në lartësitë 2300m mbi nivelin e detit dhe shfaq shumëllojshmeri të peizazheve që variojnë nga luginat e gjelbra, te liqenet alpine, ujëvarat, lumenjtë e kristaltë dhe fshatrat piktoreske malore.

Alpet Shqiptare, njihen gjerësisht si rajoni i ecejakeve në natyrë, dhe për këtë janë kujdesur dashamirësit e natyrës, shkrimtarë dhe eksplorues vendas e të huaj të cilët i kanë reklamuar nëpërmjet eksperiencave të jashtëzakonshme personale. Turizmi në këtë rajon ka ngulur rrënjë të forta përsa i përket eksperiencave nëpër malet e egra alpine, dhe tendencat aktuale flasin për këta lloj vizitorësh. Megjithatë, potencialet e larmishme për zhvillimin e llojeve të tjera të turizmit kanë rritur mundësitë dhe në të njëjtën kohë edhe sfidat me të cilat do të përballet rajoni i Alpeve Shqiptare në të ardhmen.

3.9. Zhvillimet historike

Gjurmët e para të zotërimit të territorit të Alpeve shqiptare mendohet të jenë ato të dardanëve, fis i shquar ilir; ndërsa fillimet e jetës në këto troje i takojnë periudhës së hershme të hekurit.

Trashëgimia kulturore e zonës së Shqipërisë së Veriut është shumë e pasur dhe ka një identitet i cili dallon nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Kjo lloj trashëgimie përfshin elementë të trashëgimisë kulturore (peizazhi kulturor, sistemi i vendbanimeve, konakët); trashëgimisë së palëvizshme (zonat arkeologjike, zonat fetare: kishat, xhamitë, arkitektura tradicionale: kullat, mullinjtë); trashëgimisë së lëvizshme (muze, kostumet tradicionale, armët dhe bizhuteritë, objektet e jetës së përditshme të shtëpive tradicionale) dhe trashëgimisë jo materiale (zakonet, besimet dhe supersticionet).

8 Le Monde: The charm of the Balkans in the Albanian Alps.

87

3.9.1. Trashëgimia kulturore

“Trashëgimia kulturore është një grup rezervash / burimesh të trashëguara nga e kaluara dhe me të cilën njerëzit identifikohen, në mënyrë të pavarur nga pronësia, si një reflektim dhe shprehje e vlerave që evoluojnë në mënyrë konstante, besimeve, njohurive dhe traditave. Përfshin të gjitha aspektet e mjedisit që rrjedhin nga ndërveprimi midis njerëzve dhe vendeve ndër vite.” (Faro Convention – council of Europe framework convention on the value of cultural heritage for society, 2005).

Zona e Shqipërisë së veriut kryesisht dallohet për karakteristikat e jashtëzakonshme natyrore dhe pasurinë e trashëgimisë kulturore. Edhe pse karakteristikat dalluese natyrore, format e terrenit dhe klima i bëjnë kushtet e jetesës së kësaj zone të vështira, kjo zonë është banuar që prej kohëve të lashta. Në këtë zonë, jeta ka vazhduar jo vetëm në përputhje me karakteristikat specifike të mjedisit natyror, por gjithashtu me ndryshimet e rrethanave historike dhe socio – ekonomike.

Trashëgimia kulturore e kësaj zone karakterizohet nga shtresa të pasura dhe të shumëllojshme të trashëgimisë së lëvizshme, të palëvizshme dhe jo materiale / të paprekshme. Të gjitha këto kontribuojnë në kuptimin e plotë të peizazhit kulturor të zonave të Shqipërisë së veriut.

Peizazhi kulturor

Pjesa më me vlerë e trashëgimisë kulturore në Shqipërinë e veriut është sigurisht peizazhi kulturor në tërësinë e vet. Për një kuptim më të gjerë të konceptit të trashëgimisë kulturore, i cili përfshin të gjitha aspektet e mjedisit që vijnë nga ndërveprimi i njerëzve dhe vendeve ndër vite, peizazhi kulturor përfaqëson kategorinë më gjithëpërfshirëse të trashëgimisë kulturore. Peizazhi kulturor “përfaqëson punën e kombinuar midis natyrës dhe njeriut” (UNESCO – Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention).

Rrugët / itineraret tradicionalë

Që në kohët e lashta dhe të mesjetës, rajoni i Shqipërisë së veriut ka qenë një prej barrierave midis detit Adriatik dhe zonave të thella të kontinentit. Varësisht situatës, barriera mund të shihej si një pengesë ose mund të mundësonte mbrojtje për vendbanimet. Karvanët me kuaj apo mushka ishin një prej mënyrave mesjetare të transportimit të mallrave. Këto karvanë udhëtonin nga Shkodra, Kotorri, Dubrovniku apo Podgorica drejt zonave veriore për të vazhduar më pas në Pejë. Udhëtimet zgjasnin rreth dy deri në tre ditë. Rrugët që ndiqnin këto karvanë në zonën e Shqipërisë së veriut janë parë më shumë si përfaqësuese të lidhjeve strategjike të komunikimit midis vendeve të rajonit, sesa rrugë tregtare. Mund të përmendim itinerarin që shkon që nga Lugina e Shalës në Nikaj Mërtur dhe Kelmend; Theth – Plavë (nëpërmjet Qafë Pejës); Lugina e Valbonës – Dukagjin; Rajë – Curraj i Epërm; Kelmend – Valbonë – Gjakovë dhe Guri i Zi Shalë – Shkodër.

88

Pas shek.XIX këto lidhje e humbën rëndësinë e tyre, edhe pse disa rrugë janë akoma të përdorshme në ditët e sotme por mirëmbajtja e tyre nuk reflekton vlerat potenciale të lidhjeve strategjike, thjesht shërbejnë si rrugë aksesi për disa fshatra, liqene apo male.

3.9.2. Trashëgimia e palëvizshme

Edhe pse trashëgimia kulturore e zonës së Shqipërisë së veriut është padyshim domethënëse dhe komplekse, vetëm disa zona me trashëgimi kulturore të palëvizshme të këtyre zonave janë mbrojtur zyrtarisht. Më poshtë përmenden disa nga ndërtesat e arkitekturës tradicionale dhe ansamble dalluese rurale.

Monumente të kulturës

Në zonën bërthamë dhe mbështetëse të PKST Alpe mund të përmendim një sërë monumentesh kulture (informacion i marrë nga Ministria e Kulturës):

Qarku Kukës, Bashkia Tropojë – zona bërthamë: Kalaja e Shoshanit, Kalaja e Lekës, Qyteza e Rosujës, Shpella e Dragobisë, Mulliri i bajram Currit, Banesa e Mehmet Ramës, Banesa e Bajram Osumit, Banesa e Sali Manit, Kulla e Mic Sokolit.

Qarku Kukës, Bashkia Tropojë – zona mbështetëse: Kalaja e Sakatit, kalaja e Cernicës, Kështjella e Breglumit, Kisha e Ancitit, Banesa e Ismail dhe Arif Mustafait, Banesa e Halil Qeleposhit, Banesa e Adem Demaj, Teqeja e Dervish Sokolit, Shtëpia e Azem Hajdarit, Tybeja e Devish Luzhës.

Qarku Shkodër, Bashkia Shkodër - zona bërthamë: Banesa e Lulash Kecit, Banesa e Ndue Mark Kolës, Banesa e Marash Kolës, Banesa e Shkurte Alija, Banesa e Zef Kocekut.

Qarku Shkodër, Bashkia Shkodër – zona mbështetëse: Kalaja e Shkodrës, Kalaja e Drishtit, Kalaja e Gajtanit, Kalaja e Beltojës, Kalaja e ballecit, Qyteza e Dakajve, Qyteza e Ganjollës, Hamami, Xhamia e Plumbit, Banesa e Seit Bushatit, Banesa e Filip Cekës, banesa e Mehmet Gjylit, Banesa e mazhe Mazrekut, Banesa e Kol Sumës, banesa e Mati Jubanit, Banesa e Idriz Dallnezit, Banesa e Daut Boricit, Banesa e Lulash Kecit, Banesa e Ndue Mark Kolës, Banesa e Marash Kolës, Banesa e Shkurte Alia, Muzeu Popullor, Banesa e Hume Bajraktarit, Banesa e Hysen Bekteshit, Banesa e Ramiz Bekteshit, Banesa e Sadedin Bilalit, Banesa e Kasem Bushatit, Banesa e Myzafer Cenës, Banesa e Zija Caushollit, Banesa e Xhevaire Celës, Banesa e Sofie Celiketes, Banesa e Nush Cobes, Banesa e Eshref Danit, Banesa e Sabri Digës, Banesa e Emine Dizdarit, Banesa e Hasan Durgutit, Banesa e Beqir Ferizit, Banesa e Petrit Garucit, Banesa e Mahmut Grudës, Banesa e Muho Celepisë, Banesa e Kol Cobës, Banesa e Hysen Hotit, Banesa e Kasem Jonuzit, Banesa e Shfik Kalasë, Banesa e Idriz Kajushit, Banesa Shyqyri Kalacit, Banesa e Veli Kasemit, Banesa e Abdulla Krajës, Banesa e Sandër Krajës, Banesa e e Alie e Sule Kraja, Banesa e Oso Kukës, Banesa e Muhamet Llazanit, Banesa e Musa Llazanit, Banesa e Rexhep Llazanit, Banesa e Hamit Llujës, Banesa e Xhevdet Llujës, Banesa e Halil Mandisë, Banesa e Iliaz Metanit, Banesa e Hajrulla Metës, Banesa e Sadi Mukës, Banesa e Faik Mushanit, Banesa e Xhamal Nehanit, Banesa e Ismete Ramovit, Banesa e Sul

89

Saracit, Banesa e Ferit Spahiut, Banesa e Guljelm Sumës, Banesa e Nazim Sykjes, Banesa e Tish Shahinit, Banesa e Zef Shantojës, Banesa e Emil Shirokës, Banesa e Riza Tahirit, Banesa e Isa Jonuz Telit, Banesa e Mehdi Xhabisë, Shkolla ’10 Korriku’, Kulla e Zef Kocekut, Ndërtesa e Prefekturës, Teatri Migjeni, Kinema Republika, Konsullata Italiane, Banesa e familjes Selfo, Banesa e familjes Lahi, Gjimnazi ’28 Nëntori’, Varrezat e Rrmajit, Kafja e Madhe.

Qarku Shkodër, Bashkia Vau i Dejës - zona bërthamë: Banesa e Shkrimtarit Martin Camaj, Kalaja e Dalmaces, Arrezat e Lashta të Komanit.

Qarku Shkodër, Bashkia Vau i Dejës – zona mbështetëse: Kalaja e Vigut, kalaja e Sapës.

Qarku Shkodër, Bashkia Malësia e Madhe - zona bërthamë: Kalaja e Ballecit, Ura e Tamarës mbi Lumin Cemi i Vuklit Dhe Hani pranë saj.

Qarku Shkodër, Bashkia Malësia e Madhe - zona mbështetëse: Kalaja e Marshejt, Rruga me Kalldrëm, fshati Gruemirë, Ura mbi Përroin e Thate, Ura e Navredes, Rrënojat (gërmadhat) e Kishës se Shën Gjinit (Kisha e Rashit).

Qarku Shkodër, Bashkia Fushë Arrëz - zona mbështetëse: Kalaja në fshatin Micaj.

Qarku Shkodër, Bashkia Pukë - zona mbështetëse: Kështjella dhe kishat e Kabashit, shpella e Kaurit, Shkolla ‘Migjeni’.

Monumentet e natyrës

Monumentet e natyrës janë gjithashtu të pranishme në zonë, sipas Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.676, datë 20.12.2002 “PËR SHPALLJEN ZONË E MBROJTUR TË MONUMENTEVE TË NATYRËS SHQIPTARE”, përcaktohen:

-29 monumente natyrore në territorin e bashkisë Tropojë (1. Rasa e Pesmarrës 2. Shpella e Haxhisë 3. Liqenet akullnajore të Dobërdolit 4. Liqenet akullnajore të Sulbicës 5. Shkëmbi i Forcës 6. Burimi Karstik i Qirecit 7. Rasa e Currajt 8. Depozitimet fluvio-glacioale të Shoshajt 9. Depozitimet fluvio-glacioale të Shëmtires 10. Bredhishtja e Ragamit 11. Shelgu i Rrjetëzuar 12. Burimi i Qukut të Dunishes 13. Burimi i Shoshanit 14. Burimi i Valbonës 15. Shpella e Haxhisë 16. Shpella e Akullit 17. Lugina e varur akullnajore e Kukajt 18. Lugina Akullnajore e Motinës 19. Kanioni i Shoshanit 20. Blijtë në Markaj 21. Dushkajat e Qafë Luzhës 22. Liqeni i Ponarëve 23. Mështekna e Lugut të Zi 24. Ahishtja Gurra e Hasan Gushit (Mërtur) 25. Rrobulli në liqenin e Ponarëve 26. Arra e Dragobisë 27. Shpella e Dragobisë 28. Hormoqi i Valbonës 29. Ahishtja e Vranicës)

-42 monumente në bashkinë Shkodër (1. Burimi i Vakes 2. Olistolitet e Kodrës së Tepesë 3. Mbihipja tektonike e Shirokës 4. Fragment i Thyrjes tektonike Shkodër-Peje (Karme) 5. Blloku Gravitative Gurit të Zi 6. Ujëvara e Thethit 7. Rasa e Palajve 8. Guri i Lekës 9. Shpella e Gjeçovit 10. Portat e Shalës 11. Shpella e Thethit 12. Shpella e Gajtanit 13. Pragu i Kapreit 14. Shpella e Jubanit 15. Cirku i Gropës së Bukur së Jezercës 16. Burimet e Shtarzes 17. Liqeni i Jezercës 18. Pisha Flamur e qafës së Pejës 19. Ura shkëmbore e Markzagorës 20. Burimet e Okolit -Thethit 21. Shpella e Majës së Arapit 22. Liqeni i Pejes 23c Gështenjat e

90

Mgullit (Pult) 24. Bliret në Lesniqë 25. kanioni i urës së Shtrenjtë 26. Shpella e Zhyles 27. Shpella e Melagjisë 28. Shpella e Muriqit 29. Kanion i Grunasit 30. Kerleka e Kakisë 31. Shpella e Liqethit Cukal 32. Burimet e Kirit 33. Habitati i Salamandrës Alpine 34. Shpella e Kataraktit 35. Fusha e Liqethit 36. Pylli i ishullit të Franc Jozefit 37. Lisat e Minaqit (Domne) 38. Rrepet e Vorrezave të Ramajt 39. Rrapi i Hoxhë Dheut 40. Çinari i Tophanës 41. Rrapi i Toplanës 42. Ahet e Gurrës së Krenave)

-32 monumente në bashkinë Malësi e Madhe (1. Syri i Sheganit 2. Fortesa e Kelmendit 3. Burimet e Koprishtit 4. Syri i Gjonit 5. Shpella e Krevenicës 6. Morenat e Razmës 7. Cirku i Livadhit te Bogës 8. Burim i Vuklit 9. Blini i Bzhetës 10. Vidhat tek pusi i Markajve 11. Ahu i Gergës (Mrizi i Gergës) 12. Carraca e Vrithit 13. Tarraca e Gregës 14. Shpella e Gjolajve 15. Kanioni i Bashkimit Vermosh 16. Mrizi (ahu) i Pleshtit (Eoge) 17. Vulfenia e Shtegut të Dhenëve 18. Mullarët e Radit (Rrapsh) 19. Arra e Madhe 20. Foljeta e Lohjes 21. Çinari (Foljeta) e Ganjollit 22. Shpella e Pucit 23. Pusi i Xhek Markut 24. Shpella e Njerëzve të Lagur 25. Kanioni i Poices 26. Mullarët e Gurtë të Eajzës 27. Pusi i Cilikokajve 28. Kalaja e Shtegut të Dhenëve 29. Lugu akullnajoci Runicës 30. Depozitimet fluvio-glaciale të Bogës 31. Lugu akullnajor i Seferçës 32. Gështenja e Reçit)

Muze

Mund të përmendim 4 muze shtetërorë: Muzeu i Bajram Currit; Muzeu Etnografik në Theth; Muzeu Historik në Shkodër dhe Muzeu Kombëtar i Fotografisë Marubi.

Muzeu i Bajram Currit - ndodhet në një ndërtesë të inauguruar në 1985. Për nga përmasat, rëndësia dhe arkitektura, radhitët si muzeu i tretë më i rëndësishëm në Shqipëri, pas Muzeut Kombëtar dhe Muzeut të Skënderbeut në Krujë. U konceptua dhe u ndërtua për të prezantuar historinë e gjithë Malësisë së Gjakovës. Në të gjenden mozaikë dhe piktura murale të cilat paraqesin ngjarjet më të rëndësishme historike dhe gjithashtu disa gurë varri të gjendur në Shoshan. Muzeu është duke u rinovuar dhe pritet të hapet së shpejti. Pas ri-hapjes së tij do të jetë muzeu më i madh në pjesën veri-lindore të Shqipërisë me një përzgjedhje të madhe të objekteve etnografike, si dhe një pavilion historik.

Muzeu Etnografik në Theth - ndodhet në një ndërtesë tradicionale prej guri, të ndërtuar me një çati druri, çardak, shkallë të jashtme dhe dritare të vogla me hark, që reflekton ndërtimin e saj për qëllime mbrojtëse kundër pushtuesve. Ana e majtë e hyrjes është ndërtuar mbi një shkëmb. Kati i parë shërbente si strehë për gjënë e gjallë, ndërsa kati i dyte kishte funksione banimi. Në ditët e sotme kjo ndërtesë dallohet lehtësisht dhe vizitohet nga ata persona që udhëtojnë për në qendër të Thethit. Shtëpitë përreth ofrojnë një varietet të objekteve të përditshme dhe shpjegohen me pasion nga banorët e zonës.

Muzeu Historik i Shkodrës - u themelua në 1949, bazuar në koleksione të mbledhura nga jezuitët dhe murgjit françeskanë në fund të shek.. XIX dhe gjithashtu nga koleksione private të dhuruara nga familjet shkodrane. Muzeu është i vendosur brenda një ndërtese monumentale të shekullit XIX, shtëpia e familjes Oso Kuka, një tregtar i pasur i shtresës së mesme. Vetë shtëpia, e ndërtuar në 1815 është po aq interesante sa muzeu i rrethuar me mure mbrojtës, një shtëpi tipike tregtari që flet edhe për rolin që kishte Shkodra si një qytet kryesor

91

tregtar në rrugët e tregtisë midis detit Mesdhe dhe Kosovës. Në ambientet e brendshme, muzeu paraqet një dhomë miqsh tipike të zbukuruar dhe një bodrum me disa objekte të vogla arkeologjike si Pjata Kristiane e Davidit, artefakte nga periudha greke dhe romake. Në kopësht vizitorët do të gjejnë një varr romak dhe një gur venecian. Në katin e dytë të muzeut gjendet arkivi dhe libraria me publikime shumë të çmuara nga shek.XVII dhe materiale etnografike me shumë objekte nga jeta e përditshme e popullsisë së zonës së Shkodrës dhe Bjeshkëve të Nemuna.

Muzeu Kombëtar i Fotografisë Marubi - ndodhet në Shkodër dhe është krijuar në vitin 1970 pasi Gege Marubi i dhuroi shtetit arkivin e tij personal të tre brezave me rreth 150 mijë negativë në formate të ndryshme në pllaka qelqi, që datojnë që prej 1858 në 1959. Sot, së bashku me kontributet e tjera të fotografëve të rëndësishëm, janë arkivuar rreth 450.000 negativë. Ky fakt e bën këtë galeri një prej më të pasurave në Ballkan.

Mund të përmendim edhe disa iniciativa që kanë lidhje me koleksionet private në këtë zonë.

Në Bujan gjendet Muzeu Etnografik shtetëror, i cili menaxhohet nga të afërmit e Mic Sokolit; gjithashtu në Shkodër gjendet një Muze Etnografik, i cili është i vendosur në Hotelin “Tradita Gegë dhe Toskë”.

Zonat Arkeologjike

Zonat më të spikatura arkeologjike në Alpet Shqiptare, që i përkasin periudhës së hekurit, janë: Qyteza ilire e Rosujës, Qyteza e Shoshanit, Qyteza e Grisë, Qyteza e Disdarit, Kalaja e Lekës, si dhe Muret ilire në Rajë.

Në zonën e Shqipërisë së veriut ka disa zona të rëndësishme arkeologjike. Këtu mund të përmendim monedha nga Periudha Ilire, bizhuteri dhe vizatime në shpella, fortifikime, kështjella dhe ura:

Në Okol të Thethit, në 2005 janë gjetur dy copa të vogla që mendohet të jenë pjesë të vazove qeramike prehistorike.

Vendbanimi Grunas në Theth, Lugina Shala është një vendbanim prehistorik (shek.IX p.e.r) e rizën në periudhën Mesjetare ose Moderne. Ky është një prej vendbanimeve më të vjetra në Theth, një kompleks i vogël arkitektonik.

Rosuja është 6 km në jug – perëndim të Bajram Currit dhe pozicionohet në një kodër me dy kreshta që shohin nga lugina e lumit të Valbonës. Mendohet që mund të ketë pasur aktivitet që nga Epoka e Hershme e Hekurit deri në shek.V p.e.s. Gjithashtu është identifikuar një ndërtesë kulti së bashku me ndërtesat vendase me mure me argjilë dhe dysheme me baltë. Në periudhën romake u ndërtua një kullë vrojtimi dhe më vonë u fortifikua edhe muri rrethues. Brenda zonës së mbrojtur ka gjurmë të dallueshme të ndërtesave që datojnë në periudhën romake dhe të vonë romake.

Fortifikimi i Kratulit ndodhet në një kodër në fshatin Boks në Postribë. Muret rrethues përbëhen nga blloqe të mëdhenj të cilët përforcojnë kapacitetin e tij si një pikë kontrolli ushtarake e themeluar nga Mbreti Gent (shek.II phr).

92

Kështjella Antike e Dragobisë, Shoshan, e quajtur gjithashtu “Kalaja e Këlcyrës” (e njohur edhe si Kalaja e Shoshanit) ndodhet pranë fshatit të Dragobisë. Daton që prej shek.I-IV p.e.s.

Kështjella Mesjetare e Dakaj, Lugina Shala ndodhet sipër lumit Shala pranë fshatit Nënmavriq. Mund të ketë shërbyer në periudhën e vonë mesjetare (shek.XIV – XV) si rezidenca e lordëve vendas feudalë.

Kështjella Mesjetare Selimaj u ndërtua gjatë periudhës së Skëndërbeut, shek.IV dhe u quajt “Kalaja e Lekës”.

Kështjella mesjetare, Cërnicë ndodhet në një shkëmb me pamje nga rrjedha e përbashkët e lumit Bistricë dhe Valbonë, duke mundësuar në këtë mënyrë kontroll strategjik mbi dy luginat e lumenjve. Fortifikimi zë një sipërfaqe prej 0.07 ha dhe përbëhet nga një mur në formë rrethore me të paktën dy kulla. Muret u ndërtuan nga gurë të rrumbullakosur nga shtrati i lumenjve.

Ura e Mesit e ndërtuar nga Mehmet Pashë Bushati në 1770 mbi lumin Kir ndodhet 6 km larg fshatit Mes. Përbëhet nga 13 harqe me madhësi të ndryshme dhe ka një gjatësi prej 108 m. E vendosur përgjatë itinerarit tregtar midis Shkodrës dhe Kosovës, është përshkruar nga romanët dhe venedikasit. Nuk ishte vetëm historike, por në të njëjtën kohë mrekullisht e bukur.

Kështjella e Drishtit ndodhet në një kodër shkëmbore, pranë lumit Kir. Ka një hapësirë të çrregullt prej katër këndesh dhe është kompozuar me kështjellë dhe qytet të fortifikuar. Si një fortifikatë që daton që prej epokës së mesjetës, fortesa ka dy hyrje nga ana lindore dhe perëndimore, ndërsa kështjella ka vetëm një hyrje.

Zonat fetare

Ndërtesat fetare reflektojnë kulmin e eksperiencës së ndërtesave dhe karakteristikat e zonës. Ato janë ndërtuar duke u përshtatur me njohuritë tradicionale, janë bërë me materiale të zonës, por gjithashtu janë influencuar nga tendencat sociale dhe kulturorë të huazuar nga jashtë. Në këtë zonë gjenden gjurmë si katolike apo ortodokse, ashtu edhe myslimane. Ndërtesat më të vjetra datojnë në Mesjetë dhe janë ndërtuar kryesisht në vendbanime dhe fshatra. Natyrisht në malet që janë më pak të aksesueshme ku janë ndërtuar konakë, nuk ka shumë ndërtesa fetare të ndërtuara.

Kishat

Si kishat ortodokse ashtu edhe katoliket, ndryshe nga ato që janë gjendur në zonat të tjera, karakterizohen nga ndërtesa shumë të thjeshta, të ndërtuara prej guri dhe me një stil arkitektonik tradicional. Zakonisht janë ndërtesa vetëm me një ambient, me një kupolë dhe një kambanore në formën e një kulle kambanë e cila zakonisht qendron e pavarur nga pjesa tjetër e ndërtesës.

Pavarësisht sfidave ndër shekuj, pjesa më e madhe e popullsisë së Shqipërisë së veriut ngeli katolike. Pjesa tjetër e popullsisë u kthye në islamike gjatë periudhës së Perandorisë Osmane. Pas 50 vitesh komunizëm (1944 – 1991) ku feja nuk lejohej të praktikohej, shumë prej ndërtesave fetare u shkatërruan, ose u keqpërdorën dhe nuk u mirëmbajtën ashtu siç duhet. Sot

93

në pjesën shqiptare të Bjeshkëve të Nemuna, gjejmë gjurmët e kishave dhe xhamive të vjetra dhe të reja të ndërtuara pas 1991.

Kisha e Shën Gjinit në Theth daton në shek.XVIII dhe fillimin e shek.XIX. Është ndërtuar në stil tradicional – një formë e thjeshtë kubike, me një kupolë dhe një çati me majë, të mbuluar me tjegulla druri. Kisha u braktis dhe pothuajse u shkatërrua gjatë periudhës komuniste. U restaurua në 2006 nga anëtarë të komunitetit katolik të Thethit.

Disa prej atyre që mendohen si fshatrat më të vjetra, lidhen me kishat e vjetra: në Abat (Shën Shtjefni ose Shën Gjin (dhe Dakaj/ Nën Mavriq (Shën Veneranda). Mosha e kishës Shën Kolë në Breg Lumi është e paqartë. Skaji jugor e territorit të Shalës, përfaqësohet me kishën e Shën Gjergjit.

Rrënojat e kishës së Shën Premtes në lagjen Qet janë të pakta dhe shumë pak pjesë të kishës kanë ngelur në ditët e sotme, përveç disa mureve me themel guri.

Katedralja e Shkodrës e njohur si Katedralja Katolike e Shën Stefanit ose Kisha e Madhe u ndërtua me një dekret të lëshuar nga Periudha Osmane në 1851 por puna filloi në 1858. Fillimisht katedralja ishte 74 metër e gjatë, 50 metër e gjerë dhe 23.5 metër e lartë, me kapacitet për 6000 njerëzish.

Kisha të tjera në pjesën shqiptare të Bjeshkëve të Nemuna janë ndërtime të reja që i përkasin zakonisht periudhës post komuniste por në disa raste e ruajnë arkitekturën dhe elementët vendas. Shembuj të tyre janë: Kishat e Vermoshit, Selcë, Tamarrë, Vukli dhe Shkreli.

Xhamitë

Xhamitë filluan të ndërtoheshin në shek..XV kur Perandoria Osmane pushtoi rajonin. Disa prej tyre u ndërtuan me urdhër të sulltanit që udhëhiqte, ndërkohë që disa të tjera u ndërtuan nga udhëheqës rajonalë (pasha ose vezirë). Shumë xhami u ndërtuan nga lordët feudal të zonës (bej dhe pronarë tokash, tregtare të pasur dhe zanatçinj), ndërsa në vendbanimet e vogla urbane dhe fshatra, xhamitë ndërtoheshin nga klanet familjare ose fiset. Një kompleks xhamie mund të përmbajë ndërtesa të përdorura për qëllime të ndryshme si: harem me pjesën e varrezave, një ndërtesë për observimin e yjeve, Mekteb dhe Medresa (shkolla fetare myslymane), një ‘shtëpi mysafirësh’, një kuzhinë publike, etj.

Xhamia e Vjetër e Dragobisë në Shqipëri, e ndërtuar në fillim të shek.XX, e ndodhur përgjatë rrugës në Valbonë ka një formë rrethore dhe një çati të ndërtuar dhe mbuluar nga druri. Xhamia e Plumbit në Shkodër është ndërtuar në 1773 nga pasha Mehmed Bushati. Kjo xhami ka një arkitekturë osmane dhe mori emrin kështu për shkak të kupolave të saj të mbuluara me plumb. Xhamia është ndërtuar me gurë të latuar me madhësi afërsisht të njëjtë, duke krijuar në këtë mënyrë një simetri ndërtimi shumë të këndshme për syrin.

Figura 24. Kisha e Thethit

94

Tropoja gjithashtu ka një numër të konsiderueshëm xhamish, ku mund të përmendim: Xhamia e fshatit Aste, Xhamia e efendi Selim Gashit, Xhamia në Shipshan, Xhamia e fshatit Myhejan, Bujan, Markaj, Gri, Lekuraj, Selimaj, etj.

Vendbanimet, arkitektura tradicionale dhe organizimi hapësinor i banesave 9

Sistemi i vendbanimeve

Mënyra e krijimit të vendbanimeve të para është e ndryshme në varësi të vendit dhe kushteve të formimit të tyre si kushtet historike, natyrore, topografike apo ekonomike. Në zonën e Alpeve Shqiptare mund të cilësojmë terrenin e thyer, kushtet klimatike dhe historike, sociale dhe ekonomike (ndryshimet e civilizimit, mënyrat e reja të komunikimit, mënyrat e reja të transportit, rrethanat etnografike, etj.), që kanë ndikuar në mënyrën e organizimit/ karakterit urbanistik të vendbanimeve të para.

Vendbanime të krijuara pranë lumenjve, janë një ndër format më të zakonshme duke

qenë se zona alpine e Shqipërisë veriore, përshkohet nga lumenj malor të cilët krijojnë lugina të thella. Rrjedha e këtyre lumenjve në disa seksione të luginës zgjerohet, duke krijuar kështu terrene të përshtatshme për vendbanime dhe rrugë ndërlidhje me krahina të tjera.

Vendbanime të krijuar në lartësi të shpateve të maleve, kjo ka ardhur si nevojë për t’u gjendur pranë kullotave veriore. Pra lidhen me aktivitetin bujqësor apo blegtoral që kanë qenë baza e zhvillimit të ekonomisë familjare.

Fshatrat si bashkësi fisnore, është një ndër format më të vjetra të organizimit shoqëror të bazuara në lidhjet fisnore. Por me kalimin e kohës ky lloj vendbanimi evoluoi duke u kthyer

• 9 informacion i marrë nga “Vendbanime dhe banesa shqiptare. Tiranë: Instituti i Kulturës Popullore”, Botimet TOENA.

Figura 25. Hartë topografike, fillesat e vendbanimeve (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

95

në bashkësi territoriale pasi familjet u zhvendosën në terrenet më të përshtatshme për banim. Në krahinat e këtij grupi tipologjik, mbizotëron struktura e shpërndarë e vendbanimeve me një shtrirje shumë të gjerë të tyre. Ky karakter shfaqet në dy forma kryesore: në fshatra të përbërë prej disa lagjesh të largëta ndërmjet tyre dhe në fshatra të përbërë nga ekonomi të veçanta dhe të shkëputura nga njëra - tjetra. Rasti i parë është më karakteristik për fshatra të cilat u krijuan nga aglomeratet më të banuara nga familje me lidhje farefisnore. Familjet e ardhura në këto krahina u vendosën në afërsi të tyre, duke shfrytëzuar tokat e lira përreth dhe duke krijuar bërthama të reja, të cilat u zmadhuan dhe u kthyen në lagje. Ndonjëherë këto bërthama janë fuqizuar në mënyrë të tillë saqë kanë dalë si fshatra më vete.

Figura 26. Pamje fshati, veriu i Shqipërisë

Duke i klasifikuar, sistemi i vendbanimeve në territorin e Shqipërisë së veriut konsiston në:

Vendbanime me karakter urban (vendbanime urbane, qyteza) Rasti tipik i zonës është Bajram Curri;

Fshatra;

Vendbanime me karakter të përkohshëm/ sezonal – stanet.

Vendbanimet në këtë zonë janë zhvilluar në terren të përshtatshëm natyror, në zona të formuara nga akullnajat (forma të relievit si pasojë e lëvizjes së masave të akujve, të formuara gjatë Epokës së Akullnajave).

96

Zonat më të përshtatshme për fshatrat gjenden në zonat e formuara nga akullnajat dhe luginat akullnajore. Konakët pozicionohen në luginat e akullnajave të vjetra dhe rreth shkëmbinjve, në luginat apo tarracat e tyre.

Konakët / Bujtinat / Oda e miqve dhe stanet

Duke qenë se aktiviteti primar i popullsisë së Shqipërisë së veriut ishte blegtoria, lëvizjet sezonale të bagëtisë ishin një pjesë përbërëse e jetës dhe ishin pikërisht ato që sollën formimin e vendbanimeve sezonale / të përkohshme të kullotave verore të njohura me termin stane. Stani, një vend me vathë e me kasolle për bagëtitë, për barinjtë e për bulmetin, ngrihej në mal gjatë stinës së verës ose dimrit. Gjatë verës, mbarështuesit e kafshëve i lëviznin bagëtitë në zona më të larta të maleve, ku kullotja ishte më e pasur. Pikërisht në këto zona ata ndërtuan vendbanimet e tyre të përkohshme.

Sot, në pjesën shqiptare të Bjeshkëve të Nemuna numërohen rreth 140 fshatra përkatësisht në Shkodër (Kelmend, Shkrel, Shosh, Pult, Shalë dhe Temal) dhe rajonin e Kukësit (Margegaj, Tropojë, Bujan dhe Lekbibaj). Përgjatë këtyre konfigurimeve shtrihen lugina të shumta si Vermoshi, Lëpusha, Cemi, Përroi i Thatë, Selcë, Nikç, Bogë, Rrjoll, Shalë, Kir, Drin, Fan, Valbona, Gashi, Nikaj, Mërtur, etj. E parë nga perspektiva e turizmit, vendbanimet më të rëndësishme në zonë janë Vermosh, Selca, Boga, Bajza, Razëm, Thethi, Valbona, Nikaj, Mërtur, Bujan, Rragam, Curraj i Epërm, Curraj i Poshtëm, Çerem, etj.

Konakët, ishin vend shërbimi a bujtinë ku mund të hanin e të kalonin natën udhëtarët gjatë një udhëtimi. Gjithashtu kishin kuptimin e një dhome a kthinë zakonisht në katin e parë të shtëpisë, që shërbente për të pritur miqtë; oda e miqve.

Tipologjitë e ndërtesave të banimit

Trashëgimia arkitektonike, zanafillat e të cilave janë që në kohët e lashta ilire, shfaqet në format e qytezave dhe kalave, muret e të cilave janë të ndërtuara me gurë të përmasave të mëdha të palatuar, të palidhur me llaç. Banesat kryesisht vendoseshin në vende me mbrojtje natyrore, në vende të pjerrëta, në kodra, mbi shkëmbinj etj.

Karakteristikë e vendosjes se banesave ka qenë banesa të veçuara. Banesat në Tropojë kanë kaluar në disa faza: Banesë një katëshe (përdhese), dy katëshe dhe më vonë ka ardhur deri në ditët tona banesa tre katëshe tip kulle.

Banesat e zonës së Shqipërisë së veriut karakterizohen nga kompozime të thjeshta vëllimore, hapësira me funksione të ndara nga njëra – tjetra, sipërfaqe të plota, me hapësira ndriçimi të vogla e të pakta dhe nga përdorimi tepër i kursyer i elementeve dekorative. Të vetmet elemente që bien në sy në pamjen e jashtme janë dyert, herë të punuara me mbulesa në formë harku me gurë të latuar. Vëllimi i mbyllur dhe ndërtimi me gurë i japin banesës karakter mbrojtës. Herë ky karakter theksohet së tepërmi nga përdorimi i elementëve fortifikues, si frëngjitë ose kullëzat e ngritura në një kënd të banesës, të cilat ia rrisin aftësinë mbrojtëse. Në këto raste banesa fiton një karakter më të plotë fortifikues. Tipet e banesave mund t’i listojmë si më poshtë:

Banesa përdhese

97

Banesa me një ambient të vetëm i cili përdorej për shumë qëllime. Zhvillimi i banesës përdhese është bërë në drejtimin gjatësor duke shtuar dy deri në tre numrin e kthinave. Hyrjet, përgjithësisht të veçanta për secilën kthinë kanë dalje në oborr, por kthinat ndërlidhen me njëra tjetrën edhe nga brenda. Banesat me një hyrje të vetme dhe me kalim të brendshëm janë të rralla. Shtëpia e zjarrit lidhet me ahurin e bagëtive në banesat e varfra ose me odën e miqve në shumicën e rasteve. Oda e miqve dallohet nga hyrja zakonisht në formë harku me gurë të latuar dhe nga numri i madh i dritareve.

Banesa me gjysmëkat perpendikular

Pjesa ballore përmban ahurin e bagëtive gjysmë të futur në dhe, si dhe dhomën e miqve në katin e sipërm. Në pjesën fundore ngrihet shtëpia e zjarrit drejtpërdrejt mbi truall. Edhe në këto banesa hyrjet e mjediseve janë të veçanta.

Figura 28. Plani i një banese gjysëm-katëshe (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare

2004)

Figura 27. Plani i një banese 1 katëshe (Burimi: Vendbanime dhe banesa

shqiptare 2004)

98

Banesa dykatëshe

Në përgjithësi në këto banesa ka nga një kthinë në çdo kat. Në katin përdhe gjendet ambienti i përdorur për strehimin e bagëtive ndërsa në katin e sipërm ambienti i banimit. Në shumicën e rasteve hyrjet janë të veçanta për secilin kat, por në disa raste ndërlidhja është bërë me shkallë të brendshme druri. Zhvillimi i banesës dykatëshe si rezultat i shtimit sasior të mjediseve ka rezultuar në bashkëngjitjen në njërin krah të shtëpisë përdhese.

Një skemë më organike fiton banesa kur kemi bashkëngjitjen e dy bërthamave të thjeshta dykatëshe njëkthinëshe. Hyrjet në çdo njësi janë të veçanta po kështu edhe shkallët që lidhin katet, pasi kemi të bëjmë me banesa për dy familje ose “vëllazërishte”. Nuk përjashtohen rastet kur këto banesa përdoren edhe nga një familje e vetme, duke ndryshuar konfigurimin e mjediseve: në katin përdhe vendoset dhoma e zjarrit dhe ahuri ndërsa në katin e sipërm dhoma e miqve dhe ajo e fjetjes.

Banesat trekatëshe

Janë shkalla më e lartë e zhvillimit tipologjik. Në përgjithësi banesat e këtij varianti janë me nga një kthinë në çdo kat. Në katin përdhe strehohen bagëtitë, në katin e dytë ndodhet shtëpia e zjarrit ndërsa në katin e sipërm dhoma e miqve.

Më poshtë tregohet një shembull nga banesat dukagjinase, e cila është shprehja më besnike e mënyrës së jetesës së këtyre komuniteteve. Me pak restaurim fasade, sidomos i çardakëve e pullazeve prej druri dhe pak investim ato mund të shërbejnë fare mirë për turizëm familjar.

Figura 30. Banesat trekatëshe (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

Figura 29. Plani i një banese dy-katëshe (Burimi: Vendbanime dhe banesa

shqiptare 2004)

99

Figura 31. Banesat dukagjinase

Hapësirat dhe objektet e jetës së përditshme

Të lidhura ngushtësisht me mënyrën e organizimit të vendbanimeve edhe banesat e arkitekturës tradicionale janë produkt i kushteve klimatike, natyrore dhe të peizazhit rrethues.

Ka ndryshime bazike, sipas tipit të shtëpive dhe materialit të përdorur, midis shtëpive të ndërtuara në vendbanime më të mëdha dhe atyre të ndërtuara në fshatra apo stane.

Në fshatra, shtëpitë ndërtoheshin në bazë të materialit të gjendur në zonën ku ishin vendosur. Zakonisht ishin ndërtesa të thjeshta, me dimensione të vogla, me planimetri të thjeshta, drejtkëndore dhe të mbuluara me çati me majë.

Figura 32. Shtëpi karakteristike e Shqipërisë së veriut (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

Mjediset kryesore të banesave karakteristike ishin shtëpia e zjarrit dhe oda e miqve. Zakonisht nuk ekzistonte një dhomë gjumi pasi kushtet e vështira ekonomike u reflektuan edhe në pamundësinë për të ndërtuar ambiente të veçanta. Në variantet e përgjithshme kërkesat për

100

fjetje plotësohen pikërisht nga këto dy mjedise kryesore. Ndërsa në variantet më të zhvilluara këto kërkesa plotësohen nga kthina të ndara në vëllimin e këtyre mjediseve ose nga kthina të veçanta, të cilat në çdo rast mbeten të vogla dhe të pajisura me arkën e nuses, shtresat e mbulesat dhe ndonjëherë me një shtrat druri.

Shtëpia e zjarrit - mjedisi i parë i rëndësishëm, i përbërë nga një sipërfaqe e madhe që ka disa funksione si gatimi, mbledhje familjare, fjetje, etj. Mënyra e ndërtimit është pa tavan, dysheme të shtruar me dhé, me mure të pasuvatuara dhe me ndriçim të pakët që ofrohet prej disa dritareve të vogla në formë frëngjie. Elementi karakteristik i kësaj dhome është vatra, e cila simbolizonte vazhdimësinë e jetës familjare dhe shërbente për ngrohje dhe gatim. Objektet e jetës së përditshme në shtëpinë e zjarrit ishin të pakta, ndër to mund të përmendim kamaret, dollapët e hapura në mure për vendosjen e orendive, sofra, enët e ujit dhe zjarrit, hambari i miellit së bashku me magjen. Shtëpia e zjarrit gjatë gjithë fazave të zhvillimit tipologjik të banesës nuk ndryshoi, si për nga funksioni dhe madhësia ashtu edhe për nga trajtimi dhe pajisjet.

Oda e miqve – mjedisi i dytë i rëndësishëm, funksioni i së cilës nuk kufizohet vetëm në pritjen dhe nderimin e miqve, por edhe në aktivitete të tjera shoqërore si kryerja e ceremonive, festive familjare, mbledhjet e burrave të fisit për të diskutuar çështje të ndryshme, etj. Ka një mënyrë ndërtimi më të kujdesshme në krahasim me shtëpinë e zjarrit si në organizimin e hapësirës ashtu edhe pajisjeve. Dyshemeja shtrohej me dërrasa dhe shpesh pajisej me tavan, ndërsa muret edhe kur nuk suvatoheshin, lyheshin me gëlqere. Vatra përbënte përsëri elementin kryesor të kësaj dhome. Ndryshe nga vatra e shtëpisë së zjarrit, kjo vatër ka ndryshuar trajtë me kalimin e kohës, duke u pajisur me tambur ose hinkë e me kanal për mbledhjen dhe largimin e tymit, duke arritur deri tek oxhakët “alla franga” prej guri. Pajisjet tipike të dhomës ishin shtrojet e leshta dhe postiqet për t’u ulur miqtë rreth oxhakut, si dhe stolat dhe karriget. Në mure vihen re gremça ose një fashaturë dërrase ku vareshin teshat dhe pushkët e miqve.

Figura 33. Oda e zjarrit (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

101

Figura 34. Lloje karakteristike ulësesh (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

Disa prej hapësirave dhe objekteve përbërëse të shtëpive të banimit në zonën e alpeve të Shqipërisë janë edhe ahuri, oborri, koshi i drithit, hambarët, çarranikët / pojatat.

Ahuri është një mjedis tjetër në ambientet e banesës, i errët pa dritare, por që merr dritë nga disa të çara në formë frëngjie. Dyshemeja ka truallin natyror. Në një kënd të tij vendoset një magazinë për ushqimin e kafshëve të ngarkesës.

Oborri mori një rëndësi të veçantë në jetën e një familje. Në kuptim të gjerë, oborri zë një sipërfaqe krahasimisht të madhe ku përfshihen edhe tokat e bukës përreth, ndërsa në kuptimin funksional, oborri zë një sipërfaqe të kufizuar ku përfshin, përveç banesës dhe ndërtimeve ndihmëse, ndonjë instalim bujqësor, vendet e përpunimit të produkteve bujqësore e blegtorale, disa ndërtesa shërbimi me material druri të cilat përdoreshin si furra, ambient për pjekjen e bukës dhe prodhimin e qumështit, etj.

Koshi i drithit është një nga ndërtimet ndihmëse gjithnjë i pranishëm pranë banesës. Format e ndërtimit të tij janë të ndryshme, nga ato cilindriket me thurje shufrash e degësh, deri tek ato drejtkëndoret të zgjatura. Ky kosh ndërtohet zakonisht me dërrasa, paksa i ngritur nga toka.

Hambarët janë ndërtime të cilat shërbejnë për përpunimin dhe ruajtjen e një pjese të prodhimeve bujqësore, si dhe depozitimin e veglave të punës. Zakonisht ndërtoheshin prej druri, të mbyllura ose të hapura në pjesën e përparme në formë hajati, duke krijuar një vend të përshtatshëm pune.

Çarraniku përdorej për ruajtjen e produkteve blegtorale. Zakonisht ndërtohej pranë vijës së ujit ose ngjitur me murin e banesës, me dërrasa duke lënë vrima ose çarje për ajrosjen e bulmetit.

Pojatat janë të tjera ndërtime ndihmëse për strehimin e bagëtive, në krahinat që kishin blegtorinë si ekonomi kryesore dhe që bagëtitë i dimëronin pranë banesës. Ato ndërtohen me

Figura 35. Koshi i drithit (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

102

skelet druri dhe mbulohen me një shtresë të trashë degësh dhe gjethesh, nën të cilën hidhej një shtresë dheu për izolimin e ambientit nga erërat.

Figura 36. Shembull i organizimit të parcelave në zonën veriore të Shqipërisë (Burimi: Vendbanime dhe

banesa shqiptare 2004)

Të tjera struktura të gjendura brenda perimetrit të oborrit janë furrat për pjekjen e bukës, të cilat zakonisht ndërtohen jashtë banesës, kopshte të vogla për kultivimin e perimeve dhe farave, vijat e ujit për plotësimin e nevojave shtëpiake, etj.

Rrethimet e oborreve dhe të parcelave kapërcehen me shkallë druri në të dy anët e rrethimit, ndërsa në rrethimet me mure kapërcimi bëhet duke përdorur shkallë guri.

Elementët e mësipërm tregojnë për ekonomi të mbyllura individuale, ku aktivitetet kryesore të përditshme kryhen në ndërtesat dhe strukturat ndihmëse brenda oborreve familjare. Nevojat e tjera, si p.sh. bluarja e drithit, plotësohen përmes instalimeve kolektive; përveç rasteve të veçanta të familjeve në gjendje të mirë ekonomike të cilat kanë ndërtuar brenda oborrit mullinj për plotësimin e nevojave vetjake.

Teknika e ndërtimit dhe materialet e përdorura

Guri - ka qenë materiali kryesor i ndërtimit në krahinat malore duke shërbyer për muret mbajtëse të qyteteve, godinat e kultit, por edhe për ndërtesat e banimit.

Druri – material gjithashtu shumë i përdorur, gjendej gjerësisht në zonat malore dhe shërbente zakonisht për dysheme ose çati.

103

Muret - teknika më e përhapur e muraturës ka qenë me gurë të lidhur me llaç gëlqereje. Në disa raste është përdorur teknika me mur të thatë, pa llaç, e përdorur kryesisht në banesat e thjeshta dhe në ndërtimet e përkohshme si kasolle, stane, etj. Kujdes të veçantë i kushtohej qosheve të ndërtesës, të cilat janë ndërtuar me gur të latuar. Mbushja e muraturës bëhej me gurë të papërpunuar, gjë që krijon një sipërfaqe të ashpër, ndonëse fugaturat mbushen mire me llaç gëlqereje. Elemente guri të latuar shihen në mbulesat në formë harku të dritareve dhe të portave.

Çatia – element karakteristik i banesave në zonën malore. Format më tipike janë me dy kullime uji, me pjerrësi në faqet gjatësore ndërsa dy faqet e ngushta ngrihen deri sipër për të mbyllur hapësirën e çatisë. Këto forma janë të përshtatshme për vëllimet e thjeshta prizmatike të banesave. Teknika e ndërtimit të tyre është e thjeshtë dhe nuk kërkon shumë lëndë drusore. Trarët mbështeten në mure gjatësore dhe kapen me njëri tjetrin në kulm ose mbështeten në kulm. Mbulesa kryesisht bëhet me dërrase ose gurë. Në fillim të shekullit XX u futën në përdorim “çatitë alpine” të cilat kanë pjerrësi shumë të madhe dhe mbulohen me furde dërrase. Kjo bën që dëbora të rrëshqasë duke mos ngarkuar konstruksionin e çatisë dhe njëkohësisht hapësira nën çati është e shfrytëzueshme, në disa raste si depo ose si dhoma të vogla fjetjeje.

Figura 37.Çati e pjerrët e banesave karakteristike (Burimi: Vendbanime dhe banesa shqiptare 2004)

Një shtëpi fshati e vjetër karakteristike kishte dy dhoma. Njëra ishte zakonisht më mirë e mobiluar, me një furrë balte, shtrat druri, rrugica, karrige të ulëta druri dhe karrige me tre këmbë. Pjesa qendrore e dhomës tjetër, zakonisht kishte një dysheme prej balte dhe vatër e cila vendosej afër murit. Në cep të dhomës gjendeshin dy ose tre rafte druri për të vendosur tavat e baltës, lloje të ndryshëm kavanozësh dhe enë të ndryshme argjili.

Qumështi mbahej në ibrik dhe përpunohej në produkte të tjera si djathë, krem, gjalpë, qumësht të thartë dhe të ëmbël. Zakonisht ushqimi përdorej në mënyrë të thjeshtë, pa shtuar erëza.

Shtëpitë e popullsisë myslimane kishin disa dhoma dhe hamam (banjo turke), me disa oda miqsh më shumë, në rastin e familjeve të pasura. Këto shtëpi ishin të mëdha, banesa të rehatshme dhe të mobiluara mirë, me pajisje për mirëmbajtjen e higjienës personale si p.sh tualete dhe lavaman për ritualin e larjes së duarve, të pajisura me oxhakë, soba tulle, dollapë, rafte, dyer druri, etj.

104

Poshtë dritareve, të cilat ishin ndërtuar në një mënyrë të tillë që të lejonin pamje pa pengesa të mjedisit rrethues, vendoseshin stola druri me mbulesa leshi. Dyshemetë mbuloheshin me tapetë leshi.

Kullat

Karakteristike e Tropojës që lidhet me trashëgiminë kulturore janë banesat tip kulle. Trashëgimia arkitekturore në ketë treve zë fill qysh në kohet e lashta, në Iliri.

Kullat, të vendosura gjithnjë në pozicione strategjike, janë ndërtuar si në qytete ashtu edhe në fshatra. Zakonisht ishin ndërtesa të larta, kompakte prej guri dhe me dritare të vogla. Aspekti më i rëndësishëm i tyre ishte funksioni i tyre mbrojtës, pavarësisht se ato kishin edhe role banimi dhe tregtar. Kullat u ndërtuan si një formë e ndërtesave të fortifikuara që prej periudhës së Mesjetës. Ndërtimi i tyre vazhdoi deri në fillimin e shek. XX me disa modifikime me kalimin e kohës.

Fillimisht, vetëm pjesëtaret më të pasur të popullsisë ndërtonin kulla për sigurinë e tyre dhe sigurinë e pronave të tyre. Përveç funksionit të tyre mbrojtës, kullat shërbenin për të shprehur pasurinë dhe pushtetin e familjeve të cilat i zotëronin.

Influenca të ndryshme lokale/vendase dhe karakteristika në zona të ndryshme, çuan në nevojën e formave të ndryshme të dizenjimit arkitektonik të këtyre kullave. Faktorë si mënyra e jetesës, kushtet sociale dhe origjina e popullsisë influencuan rregullimin e hapësirave të brendshme; ndërkohë që kushtet gjeografike, topografike dhe klimatike përcaktuan mënyrën e tyre të ndërtimit, projektimit dhe materialeve të përdorura.

Kullat e vjetra zakonisht kanë shërbyer si funksion mbrojtës dhe ndryshonin nga ato të ndërtuara më vonë, në lartësi, kate dhe proporcione. Vetëm disa shembuj të këtyre kullave kanë ngelur. Mund të përmendim Kullën e Thethit, Selimaj dhe ato në Nikaj Mërtur. Kulla në Theth u ndërtua në një shkëmb natyror, në hyrje të fshatit Theth, me pamje nga lumi, e rrethuar me një rrugë dhe luginë dhe në anën tjetër kufizohet me fshatin. Këto kulla zakonisht ndërtoheshin në pozicione strategjike. Kullat e vjetra kishin një sipërfaqe kati me përmasa 7 x 8 m. Në raport me zonën që mbulonin këto kulla ishin të larta dhe të ngushta. Kulla në Theth është dy-katëshe dhe është ndërtuar e gjitha prej guri , me dekorime të gdhendura në pjesët e themeleve dhe disa arkitrarë.

Këto kulla dallohen edhe prej disa shenjave mbrojtëse, me katin përdhe të dedikuar për kafshët, në disa raste me të

vetmin akses në katin e dytë me anë të shkallëve të brendshme, ndërkohë që të tjerët përdornin një shkallë të ngushtë të jashtme (druri ose guri) me një hyrje të ngritur.

Figura 38. Kullë e vjetër

105

Kulla e ngujimit prej guri në Theth, e njohur gjithashtu si kulla e Gjakmarrjes, për shkak se ishte projektuar për të siguruar strehë në rastet e gjakmarrjes. Vrasësit mbaheshin në kullë për t’u mbrojtur nga hakmarrja vdekjeprurëse, për muaj e në disa raste për vite të tërë, derisa borxhi ishte paguar ose gjakmarrja kishte përfunduar nëpërmjet pakteve fisnore. Për këtë arsye kulla ka dritare të vogla (frëngji) dhe ato që u bënë të njohura si “murder-holes” të vendosura në secilën anë të katit të tretë. Kulla ka një çati me kulm dhe interior shumë të thjeshtë.

Është interesant fakti që këto teknika “fortifikimi” janë specifike të natyrës së gjakmarrjes në veri të Shqipërisë. Asnjë për këtyre elementëve nuk është për të mundësuar mbrojtje të komunitetit. Ato ishin projektuar për individët dhe më specifikisht për mbrojtjen e meshkujve. Duke qenë se femrat ishin të përjashtuara nga sulmet (në bazë të Kanunit) dhe ishin të lira të lëviznin dhe të shkonin në kullë për të çuar ushqim dhe ujë në ato ndërtesa që ishin posaçërisht për strehë dhe jo platforma lufte apo mbrojtëse strategjike.

Zakonisht kati përdhe i këtyre kullave përdorej si strehë nate për kafshët dhe për magazinimin e ushqimit, ndërkohë që katet sipër përdoreshin për të jetuar. Në disa raste në mënyrë që kulla të bëhej sa më e aksesueshme e mundshme, hyrja ishte në katin e parë. Në këtë rast përdorej një shkallare e jashtme, e cila mund të hiqej gjatë natës.

Në katin e parë kishte kuzhinë dhe dhoma shërbimesh (hamam, tualet dhe furrë). Kullat kishin dritare shumë të vogla dhe frëngji nëpër mure. Kati i fundit, çardak ishte hapësirë më e rehatshme dhe e hapur, me dritare më të mëdha të cilat mundësonin pamje panoramike të zonës përreth. Në pjesën e çardakut gjendej edhe një dhomë miqsh e njohur si ‘oda e mysafirëve’. Çatia dhe struktura e mezaninës ishte bërë prej druri dhe çatitë ishin me kulm dhe të pjerrëta.

Kullat e reja (të ndërtuara në shek..XIX dhe XX)

Kullat e ndërtuara në shek..XIX dhe XX kanë një funksion më tepër banues sesa mbrojtës. Zakonisht kanë një sipërfaqe plani më të madhe, me dimensione afërsisht 10 x 11 metër. Sipër katit përdhe ndodhen dy kate të tjerë dhe një papafingo. Çatitë ishin shumë të pjerrëta, zakonisht me një kënd 45 gradë dhe ishin të mbuluara me zall.

Në Shqipëri mund të numërojmë rreth 100 kulla të këtij lloji në zonën e Nikaj – Mërtur, Breglum, Temal, Theth, Pult, Shalë, Bujan, Selimaj, Rragam, etj. Përveç kullës së njohur të Mic Sokolit në Bajram Curri, spikat edhe Shtëpia e Konferencës së Bujanit (1816), kulla e Binak Alija në Selimaj, kulla e Smajl Arifit, kulla e Azem Hoxhës në Koçanaj, Nezin Meci në Babin, etj.

Kulla të tjera identifikohen në zonën e Shkodrës si shtëpia e Shkurte Ali Cardaku në Breglum, shtëpia e Martin Camaj në Temal, shtëpia e Ndue Mark Kola dhe Kulla e Zef Kopekut në Theth.

Figura 39. Kulla e ngujimit, Theth

106

Përsa i përket organizimit të ambienteve, kati përdhe kishte hyrje direkt nga jashtë dhe gjithashtu shkallare të brendshme që të lejonte aksesin në katet më sipër. Në katin e parë dhe të dytë kishte hapësira për të banuar, të përbëra nga dhoma të mëdha, ndërkohë që në katin e dytë kishte çardak (hyrje e mbyllur). Çardaku, i cili mund të ndërtohej prej guri ose druri, kishte një kat të ngritur dhe ishte pjesa më e rehatshme dhe e bukur e një kulle. Poshtë rreshtave të dritareve të çardakut, vendoseshin stola nga ku mund të shijoje pamjen piktoreske të maleve. Ndërsa e gjithë hapësira e papafingos përdorej për qëllime mbrojtje.

Një prej kullave të reja më karakteristike është ajo e Mic Sokolit 1809, një kullë tipike me tre kate, e pajisur me 70 frëngji, prej të cilave 26 janë bërë prej guri dhe 44 prej druri në mënyrë që të kontrollonin hapësirën rrethuese të kullave në të katërta drejtimet e saj. Kati i saj i parë përdorej si strehë për kafshët dhe ishte i lidhur me katin e dytë nëpërmjet një porte druri të brendshme. Në katin e dytë gjendej një dhomë e madhe e cila përdorej nga gratë. Ndërsa në katin e tretë mblidheshin burrat së bashku. Përballë dhomës së burrave gjendet një vend ku burrat mund të çlodheshin dhe mund të shijonin pamjen rrethuese. Kjo dhomë kishte gjithashtu një hyrje nga pjesa e jashtme e shtëpisë, me shkallë të pozicionuara nga ana perëndimore. Kopshti rrethohej nga një mur i madh dhe i lartë në mënyrë që të krijonte pamjen e një kështjelle. Sistemimi karakteristik i odës së burrave/ dhomës së miqve kishte shilte përreth cepave dhe oxhakun në qendër.

Mullinjtë me ujë përdoreshin për bluarje të drithërave dhe zakonisht pozicionoheshin në afërsi të lumenjve ose përrenjve. Janë objekte tipike të thjeshta me hapje të harkuar në pjesën e poshtme, nëpërmjet të cilës kalon uji për të lëvizur mekanizmat e mullirit.

Figura 40. Pamje të mullinjve me ujë

Disa prej tyre janë akoma në përdorim dhe zakonisht për mirëmbajtjen e tyre kujdeset një lagje e vetme ose disa lagje. Vetëm në fshatin e Thethit ka disa mullinj me ujë, dy prej të cilëve janë ende në gjendje pune, por që kanë nevojë të restaurohen e të mirëmbahen. Edhe mulliri i

107

Grunasit duhet rindërtuar, pasi katarakti sipër tij është pikë e rëndësishme referimi për turistët. Mund të përmendim dhe mullirin e ujit në Vukël. Mulliri në Vukël është ndërtuar në bregun e lumit Cemi. Çatia e tij është ndërtuar në stilin tradicional arkitektonik prej druri. Mulliri Jasanova afër Selcës është mulliri më i përparuar ku përdoret një sistem automatik. Në lumin e Valbonës, mulliri i Rragamit është në gjendje pune dhe mulliri afër lumit të Shoshanit është në rehabilitim e sipër.

Urat dhe kapërcejet

Ndër karakteristikat më autentike të fshatrave tona malore janë ndërtimet publike prej druri si urat, kapërcejet, gardhiqet, lugjet etj. Ato janë elementë të rëndësishëm lidhës prandaj duhen mirëmbajtur si për banorët e zonës ashtu edhe për vizitorët.

Figura 41. Pamje urash dhe kapërcejesh

3.9.3. Trashëgimia e lëvizshme dhe jomateriale

Trashëgimi e lëvizshme mund të quhet çdo objekt natyror ose i prodhuar (një objekt i vetëm, një grup objektesh ose një pjesë koleksioni) me një rëndësi trashëgimie. Kjo lloj trashëgimie na mundëson informacion historik në lidhje me eksperiencat e njerëzve, mënyrën e jetesës dhe marrëdhënien e tyre me mjedisin. Akoma në ditët e sotme mund të gjejmë elementë të kësaj trashëgimie në shtëpitë tradicionale, mullinjtë, objektet fetare, në muze, etj. Në këto zona

108

kryesisht veprat artizanale janë produkt i farkëtarëve, teneqepunuesve, nallbanëve, bukëpjekësve dhe marangozëve të cilët prodhonin orendi druri për agrikulturën (mjete plugimi, karro/makineri për punimin e tokës, çekan, etj.) dhe enë shtëpie/ kuzhine (pjate druri; lugë druri zakonisht e përdorur për të bërë produktet ditore; stap – dybek gjalpi dhe burilo –një mbajtës uji prej druri).

Trashëgimia jo materiale përfshin folklorin, kulturën shpirtërore dhe sociale të një kombi. Në të përfshihen kostumet, besimet dhe supersticionet, ligji zakonor, arti popullor (muzika, poezia dhe kërcimi), gjuha, literatura popullore dhe gojëdhënat.

Veprat artizanale prej druri, përfshirë këtu edhe stilin dekorativ artistik janë gjithashtu karakteristikë e zonës. Edhe ditët e sotme ka mjaft artizanë të njohur që praktikojnë aftësitë e tyre të punimit me dru dhe prodhojnë instrumente si flauti, çiftelia, etj.; elementë të nevojshëm druri për shtëpinë si tavane, dyer, dritare, etj.

Përsa i përket veprave artizanale tekstile, llojshmëria dhe pasuria më e madhe shihet në prodhimin e rrugicave dhe kostumeve popullore. Bërja e rrugicave është veçanërisht e zhvilluar. Të spikatura janë batanijet dhe tapetet e bëra prej Vek. Nga punimet e grave më të spikatura janë qilimat, shtrojet e ndryshme, tirq, xhubleta dhe punimet me shtiza.

Kostumet tradicionale

Veshjet popullore, janë pa dyshim një nga manifestimet më të fuqishme të kulturës tradicionale të popullsisë së Alpeve. Ato janë trashëguese e transmetuese të shumë elementëve, që vijnë nga lashtësia dhe nga koha e mesjetës, por janë njëkohësisht edhe shprehje e marrëdhënieve kulturore me popuj të tjerë gjatë shekujve.

Zona e Alpeve ka etnografi dhe folklor të pasur. Kostumet popullore janë të bukura dhe të larmishme në ngjyra dhe motive, veçanërisht ato të grave. Elementët më të përhapur të veshjes popullore janë tek burrat, tirqit e bardha me gajtanë të zi dhe kapuçi i bardhë gjysmë sferik. Larmia me e madhe ekziston te veshjet e grave. Tiparet kryesor janë: veshja me xhubletë, veshja e “ngushtë” dhe veshja me “mbështjellëse të gjerë” - një fund i hapur, i mbledhur tek beli me rrudha ose pala, ku mbizotëron ngjyra e kuqe.

Zona e Alpeve shquhet edhe për traditën mjaft të zhvilluar në endjen e pëlhurave të leshta, në vegun (tezgjahun) horizontal, të cilat përdoreshin për veshje, shtroje e mbuloja, etj.

Veshja me mbështjellëse për gra

Kjo veshje përfaqësohet me “veshjen e gjerë”, e përdorur gjerësisht në rrethinat e Gashit, Krasniqes e Bytyçit. Kjo është veshja përfaqësuese e Tropojës, e cila ka marrë emrin nga mbështjella (fund i gjerë me shumë pala, i punuar në vek). Me interes është mënyra e krijimit të palave duke i qepur në 12 penj të cilat ruajnë formën e tyre deri në konsumim të plotë.

Në tërësinë e saj kjo veshje është mjaft e veçantë, me larminë që e karakterizon në ngjyrat (vishnje, blu, jeshile, e verdhë, etj.), në format e punimit (në vek, me grep e gjilpërë) si dhe me ornamentet e tjera zbukuruese.

109

Elementet e veshjes së gjerë janë:

Këmisha e gjatë me krahët e shkurtër deri në bërryla dhe të gjerë dhe me qëndisje në pjesën përpara në gjoks.

Mbështjellsa e cila punohet në vegje (me pe leshi) ka formë fizarmonikë dhe zbukurohet me rruaza e me xhixha. Në fund i ngjitet një shirit, jo i gjerë, zbukurues i bardhë.

Jeleku i cili punohet me copë të zezë apo kafe. Është i shkurtër sa nuk arrin deri në bel. Element tjetër janë çorapet e gjata dhe opingat.

Lloji tjetër i veshjes është “veshja e ngushtë” ose veshja me dy futa për gra. Futat kishin forme trapezi dhe ajo që vihej përpara ishte më e madhe, ndërsa e pasmja kishte përmasa më të vogla. Zona e Gashit, Valbona, Dragobia, Çeremi etj., kanë përdorur më shumë veshjen e ngushtë, sepse përdorimi i saj lidhet me prakticitetin e saj në përshtatje me terrenin e thyer malor. Element i spikatur në këtë veshje janë futat (i parmë dhe i prapmë), të cilat endeshin me penj leshi në vek dhe janë të

zbukuruara me grep, ndërsa zbukurimet e tjera realizohen me qëndisje. “Veshja e gjerë” bashkëjetoi me “të ngushtën” dhe u pranua sepse paraqiste një shkallë më të spikatur zbukuruese.

Elementet përbërës të veshjes së ngushtë janë: Këmisha e gjatë e cila qëndiset me penj me ngjyra apo me rruaza. Mëngët e këmishës janë të shkurtra deri te bërryli, të gjëra dhe të qëndisura me dorë. Përparësja, vendoset në pjesën e përparme të femrës në distancë të vogël nga beli. Mbahet nga dy lidhëse që kapen në dy cepat e kundërt të përparëses sipër e që lidhen në mes prapa. Shoka, e cila vendoset poshtë belit është copë e qëndisur e tëra me

ornamente të ndryshme me rruaza, etj.

Çorapet punohen në kërrabëza. Për vajza përdoren penj të bardhë, ndërsa për nuse penj me ngjyra që vijnë deri poshtë gjurit. Opingat, bëhen me lëkure lope. Pjesa e sipërme qëndiset me penj me ngjyra të ndryshme.

Veshja me Xhubletë

Kostumi më i hershëm, që përcjell një mesazh qindravjeçar është xhubleta, e cila e ka origjinën përgjatë Alpeve dhe kalon deri në malësinë e Malit të Zi. Megjithëse etnografët më të shquar të Shqipërisë kanë bërë studime nga më të ndryshme, akoma nuk është arritur në një shpjegim

Figura 43. Elementë të veshjes së ngushtë

Figura 42. Elementë të veshjes së

ngushtë

110

konkret, pse kjo veshje ka qenë ekzistente vetëm në malësinë e Veriut. Ndërsa elemente të tjera të antikitetit, që përcillen nëpërmjet veshjes popullore, janë këmisha e gjatë, struka (pelerina e gjatë) dhe opingat me majë.

Në zonën e Nikaj – Mërturit, Malësinë madhe e atë të Pultit, gratë vishen me xhubletë, jelek me thekë, brez serm, çorape leshi të zeza, opinga lëkure, shami me theke dhe zbukurime sermi. Veshja e vajzave përbehet: këmishe prej beze, e bardhë, e thjeshtë, deri poshtë gjurit, pa zbukurime dhe me mëngë të gjata.

Xhubleta e merr këtë emër nga fundi në formë kambane të valëzuar, i qepur me rripa prej shajaku e të vendosur njeri pas tjetrit në linjë horizontale, bashkimi i të cilëve realizohet me gajtanë të hollë prej leshi.

Pjesë tjetër e veshjes është brezi i gjerë i zbukuruar me rruaza dhe gajtanë. Në kokë mbahej një shami e bardhë, e lëshuar mbi shpatulla. Veshja ka edhe çorape të gjata, si dhe opinga lëkure.

Veshja me xhubletë në gjysmën e poshtme ka formën e kambanës dhe në gjysmën e sipërme ngjan me veshjen e kryqtarëve, sikundër dhe mjaft simbole të gdhendura mbi këtë kostum, si koka e demit, forma kryqit etj.

Misteri i veshjes së zezë, shkëlqen nga të gjitha pikëpamjet, si nga pamja monumentale, nga ndërtimi, teknika e endjes, ornamentikës së qëndisjeve, derdhjes së stolive, etj. duke mos qenë thjesht, një veshje grash, por një institucion i lashtë edukimi prej matriarkati. Misteri i kësaj veshjeje të zezë është më i madh se dija jonë mbi përmbajtjen e saj.

Në këtë veshje bie në sy forma e xhubletës, krejt e veçantë nga çdo veshje tjetër, mënyra e zbukurimit të pjesëve të saj me motive dhe ngjyra të plota, por shumë të përzgjedhura, si ngjyra e zezë, ciklamin, vjollcë ose blu. Kjo veshje është mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve shqiptare, një pjesë e tyre sot ndodhet në territorin administrativ të Malit të Zi. Xhubleta përfaqëson veshjen me të hershme në Shqipëri, por njëherësh edhe tipologjinë e veshjes më të vjetër në botë, ende e gjallë në kullën malësore shqiptare. Ajo sjell mesazhet e qytetërimit ilir në kulturën popullore shqiptare që vjen e gjallë deri në ditët tona.

Kjo veshje është mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve shqiptare, (Malësi e Madhe, Dukagjin, Nikaj-Mertur, Lekbibaj, Rragam, etj.). Kjo veshje tipike e grave në Shqipërinë Veriore, ka shtrirje mbi lumin Drin, Nikaj-Merturin e Rugovën, Malësinë e Madhe dhe shqiptarët e Malit te Zi dhe në zonën e nën Shkodrës e deri në Breg të Matës ku malësorët e Malësisë së Madhe ranë. Xhubleta mbahet e varur në supe me dy rripa të gjerë. Në shek. XVIII, xhubleta bëhej me shumë ngjyra, por ngjyrat që kanë arritur në ditët e sotme janë: e zeza për gratë dhe bardh e zi për vajzat. Xhubleta është me prejardhje të lashtë. Paraqet ngjashmëri me veshjen e disa figurinave neolitike të gjetura në Bosnje, por edhe në vise të tjera të Mesdheut, që i përkasin mijëvjeçarit të dytë para erës sonë dhe lidhen me qytetërimet e vjetra mesdhetare.

Xhubleta e Malësisë së Madhe është trashëgimia më e qartë e kulturës tonë Iliriane ku nëpërmjet saj ne paraqesim historinë e kombit tonë. Emblema më e dukshme është shqiponja. Në misterin e xhubletës janë një seri simbolesh ku paraqesin lidhjet me fenë katolike, besimin te zoti, dashurinë dhe bukurinë e femrës malësore.

111

Nga koka e deri tek këmbët kjo veshje ka disa elementë shumë të bukur e të veçantë të cilët plotësojnë “mozaikun” e një veshje madhështore. Në këtë veshje gjenden jo vetëm gjenet e një veshje të hershme por gjithashtu dhe shpirti artistik e simbolik i malësorëve. Femra malësore rritej më xhubletë, bëhej nuse me të dhe varrosej e veshur me xhubletë. Xhubleta e vajzave ishte më e thjeshtë pa zbukurime dhe e punuar me shirita të zinj dhe të bardhë. Xhubleta me e zbukuruar, më e kushtueshme dhe plot ngjyra ishte ajo e nuses, të cilën vajza e vishte kur martohej.

Kostumet popullore të burrave quheshin “Çakshire”. Ato janë pantallona të ngushta shajaku me ngjyrë të bardhë që zbukurohen anash me shirit të zi. Kostumi ka një këmishë me jakë pa cepa dhe pak të qëndisur. Sipër këmishës vishet jeleku i zbukuruar anash. Në kokë vendosin qeleshe të bardha.

Këto veshje prodhoheshin në ambientet familjare ku si lëndë e parë ishte leshi i deleve i cili ngjyrosej me bimë dhe punohej me një teknikë që është një art më vete.

Në shtëpitë e malësorëve mungonin komoditetet dhe luksi por jo luksi i veshjes tradicionale. Stolisja e veshjeve përbënte një lloj ligjësie të përgjithshme estetike, pavarësisht gjendjes ekonomike. Një sakrificë e tillë ekonomike konsiderohej normë tradicionale, zakon e detyrim shpirtëror i cili ishte dhe shenjë treguese e krenarisë së të kaluarës së lavdishme.

Figura 44. Veshje me Xhubletë

Veshja e burrave me tirq.

Variantet e veshjeve për burra në zonën e Alpeve janë veshje që rrjedhin nga tipi me tirq e kapuç, si dhe me jelek e xhamadan. Elementët përbërës janë: Tirqit të cilët punohen me copë prej leshi në vegjë; Këmisha, me mëngë të gjata, me grykën e hapur dhe të punuar me qëndisje, me një dizajn të lehtë me penj të bardhë; Xhamadani me mëngë të gjata prej zhguni i bardhë, i zi apo kafe; Jeleku përbëhet prej cope të zezë apo kafe, e mëndafshtë dhe e qëndisur; Shoka (brezi), punohet prej leshi në vegjë e kombinuar me penj të ngjyrosur dhe e gjatë sa të sillet disa here rreth mesit.

112

Kapuçi apo plisi i bardhë në formë sferike dhe i rrumbullakët sipër, vihet në kokë mënjan dhe cepi i vjen në vetull te syri. Rreth kapuçit lidhet diagonal një shami e zezë, ndërsa në zonën Nikaj-Mertur shamia mbahej e kuqe.

Figura 45. Veshje burrash Tropojë - Veshje burrash Malësi e Madhe

Zakonisht këto kostume bëheshin prej leshi dhe gajtan (veshje të rënda), për shkak se blegtoria ishte burimi kryesor i jetesës dhe influenconte kulturën e të veshurit. Lënda e parë bëhej zakonisht nga gratë. Me një furkë në duar, ndërkohë që kullosnin kopenë apo uleshin pranë zjarrit, tjerrnin lesh për ta thurur ose gërshetuar në tezgjah. Leshi zakonisht thurej në rrobat e leshit dhe ngjyra mbizotëruese ishte e bardha ose e zeza. Këto lloj veshjesh u përdorën për prodhimin e xhaketave (shokë) të meshkujve ose femrave, pallto të ndryshme dhe guna, mantele/pelerina, batanije të trasha, mbulesa dhe rrugica. Leshi përdorej gjithashtu në çorape, geta, doreza, dolloma (lloj xhakete) dhe pulovra.

Kërpi dhe fijet e lirit përdoreshin gjerësisht në prodhimin e rrobave. Ndërresat e bëra prej këtyre lëndëve të para ishin jetëgjatë dhe përdoreshin zakonisht për të bërë bluza dhe të brendshme. Pëlhurat e ndryshme të prodhuara kishin si funksion vendas, ashtu edhe ekonomik.

Pambuku përdorej për prodhimin e bluzave, pantallonave, shamive dhe çarçafëve.

Lëkura (prej viçave, derrkucëve dhe dhive) përdorej për prodhimin e këpucëve, kryesisht opinga (lloj këpucësh fshatari) dhe rripa lëkure.

Përveç pëlhurave të bëra në kushte shtëpie, popullsia urbane përdorte gjithashtu materiale të prodhuara në fabrikë për të bërë veshje të ndryshme. Personat e pasur vishnin xhaketa të bëra prej kadife, sateni, leshi të hollë, pambuku dhe pëlhura mëndafshi.

Veshjet tradicionale bëheshin në shtëpi zakonisht nga gratë. Vëmendje e veçantë i kushtohej dekorimit të rrobave. Duke studiuar qëndisjen me fije leshi dhe pambuku në ngjyra të ndryshme, flori ose argjend, rruazat, është e mundur të krijohet një ide rreth kreativitetit dhe shpirtit krijues të njerëzve që bëjnë këto dekorime. Veshja më origjinale e grave është xhubleta

113

– një fund i ngushtë tek beli dhe shumë i gjerë në fund. Zona të ndryshme, kanë karakteristika të ndryshme dekorative të xhubletave.

Armët dhe bizhuteritë

Armët dhe bizhuteritë ishin pjesë përbërëse e kostumeve kombëtare dhe në të njëjtën kohë elementeve të tyre dekorues. Burrat zakonisht mbanin pistoletë dhe jatagan të vendosur në brez me rrema (rrip lëkure me pjesë ndarëse) dhe një pushkë përgjatë shpatullës. Përveç këtyre armëve, ata mbanin bandolier/gjerdan, kanë, çibuk, qese duhani, etj. Në varësi të besimit fetar, bizhuteritë e femrave konsistonin në karfica të thjeshta, gjerdanë të bërë prej vargjesh monedhash të arta, rripa argjendi dhe tokëza, vathë, byzylykë dhe unaza.

Që në kohët e lashta, njerëzit i kanë shprehur ndjenjat e tyre nëpërmjet poezisë dhe kërcimit. Poezitë zakonisht këndoheshin me lahutë, çifteli ose fyell.

Folklori

Në folklorin gojor dallohen lirika, epika historike e legjendare, përralla dhe fjalët e urta.

Folklori muzikor

Kërcimi dhe lojërat ishin gjithashtu shumë të famshme për njerëzit. Këngët e vallet e shumëllojshme, lojërat e ndryshme argëtuese, ritet dhe imitimet e pazakonta kanë shoqëruar jetën e banorëve të zonave të Shqipërisë së veriut dhe janë trashëguar me shumë kujdes deri në ditët e sotme. Kërcimet shqiptare të kësaj zone janë shumë specifike dhe unike nga ku mund të përmendim vallja e logut, presja me tagana, kërcimi i shpatave, vallja e Tropojes, vallja me jataganë, kërcimet (me tepsi në kokë dhe i gajtanit) e burrave: njëshe, dyshe ose treshe, të shoqëruara me lodra. Të veçanta janë vallet “deshtë vrastarë” dhe “kapuças”. Vallet e grave, shoqërohen me dajre, shpesh edhe me këngë nga gratë që i rrethojnë.

Për burrat dallohen këngët e kreshnikëve që shoqërohen me lahutë, të majëkrahut; këngët të shoqëruara me çifteli dhe këngët e vajzave me gisht në fyt apo me tepsi. Në këngët e Tropojës mund të përmendim ninullat e djepit, këngët e ciklit të Kreshnikëve, këngët e dasmës e të kurbetit, të vajtimit, të dashurisë, këngët liriko-epike. Ritmi i tyre u bën jehonë riteve pagane, trimërive të Kreshnikëve të Mujit e Halilit, jetës baritore, gëzimeve dhe dasmave, jetës shoqërore. Këngët shoqërohen me lahutë, çifteli dhe sharki ose me vegla të tjera muzikore.

Këtu mund të përmendim edhe raste të tjera ku kërcehej, zakonisht traditë e ortodoksëve si dasmat, festat në ditët e shenjta, panaire, etj. Lojërat tradicionale janë: kapuças, putira, mundja rrokaz, ndeshja e demave, guracoke etj.

Eposi i kreshnikëve - Nuk është gjë e rrallë që ndonjë visitor i dhënë pas turizmit malor një mbrëmje të ndodhet përballë një rapsodi me lahutë që ja thotë një kënge për kreshnikët e Jutbinës, për Mujin, Halilin ose edhe për Omerin e Ri apo Gjergj Elez Alinë. Eposi i kreshnikëve apo eposi heroik legjendar, cikli verior apo cikli i kreshnikëve është një nga trashëgimitë më të çmuara folklorike shqiptare dhe ballkanike. Epos (letërsi e pashkruar deri në shekullin e 20, por e trashëguar duke u rrëfyer apo kënduar brez pas brezi) është ruajtur me dashuri të jashtëzakonshme në viset malore në veri të lumit Drin. Në këtë rajon ai ruhet për

114

bukuri në Nikaj-Mërtur e Malësi të Gjakovës (Krasniqe, Gash, Berishë, Bytyç) dhe vazhdon në perëndim, veri dhe verilindje. Ai bën fjalë për një lashtësi e trashëgimi kulturore para osmane gjë që vërtetohet nga fryma e krishterë. Në të hapësira dhe koha janë të pacaktuara historikisht. Jutbina, qyteti nga nisen heronjtë legjendarë për të kryer bëmat e tyre është atdhe shpirtëror. Fuqia e heronjve buron prej orëve dhe zanave. Zotëron kulti i malit, i bjeshkës, i lartësisë. Koha përdoret për të matur hapësirën dhe anasjelltas (natë ditë udhë), përdoret sistemi i numërimit me njëzet, trezet, katërzet.

Zakonet, Besimet dhe Supersticionet

Kostumet, besimet dhe supersticionet janë një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë shpirtërore. Zakonet janë një grup i përcaktuar rregullash, veprime të duhura dhe procedura që i bazohesh në mënyrë që të kryesh një aktivitet të suksesshëm. Ato janë të trashëguara, huazuara nga brezat paraardhës dhe i shoqërojnë njerëzit në punën dhe sjelljen e tyre të përditshme. Zakonet mund të ndahen në tre grupe bazike: sociale, ekonomike dhe fetare, edhe pse shpeshherë mbivendosen dhe përzien me njëra – tjetrën.

Kanuni i Lekë Dukagjinit u kodifikua gjatë shek..XV. Në të gjenden ligje të cilat kontrollojnë të gjitha aspektet e jetës së popullsisë në Shqipërinë e veriut, duke përfshirë këtu organizimin ekonomik të shtëpive, mikpritjen, vëllazërinë, klanet, kufijtë, punën, martesën, tokën, etj. Kanuni aplikohej si për besimin katolik ashtu edhe mysliman. Rregullat më kundërshtuese të Kanunit, specifikojnë se si vrasja duhet të kryhet, që shpeshherë në të shkuarën dhe ndonjëherë edhe në ditët e sotme, çon në gjakmarrje që zgjat derisa të gjithë burrat e dy familjeve të përfshira të vriten. Këto rregulla mbizotëronin në Shqipërinë veriore, duke qenë se njerëzit nuk kishin besim në qeverisjen dhe politikën e vendit.

Legjendat dhe mitet

Legjendat e Alpeve tregojnë histori të këtij populli me prejardhje të admirueshme gjenetike, të cilat kur vendasit i tregojnë të bëjnë të rendësh pas atyre shtigjeve ku zhvilloheshin ngjarjet e legjendave për kreshniket, Mujin e Halilin, Dorontinën, Trimat e Jutbinës, Gjeto Basho Mujin, Zanat e Maleve, krojeve e cetave, rudinave të Bjeshkëve të Nemuna, Bjeshkeve te Sharrit, etj.

Nusja e Ngrime

“Një grusht krushq tuj shkue n'vrri N'krye t'katundit pak pa mbrri Nusja n'kali t'bardhe si bora Si e bukura e malit Ora

Aty Zana vrik pat shkue N'djalin e pashem dashurue Kur pa nusen rand tuj shkue Nuk vonoj per me i mallkue

Zana e idht qe nuk fal kurre Krushq e nuse i bani gure Trimi nusen nuk e gzoj Zana shpirtin ja helmoi

Kshtu kallxojne ne keto ane Mos te prekte ty asnje Zane Edhe sot aty n'shpatmali Nusja rrin ngri shkam n'kali”

115

Legjenda flet për një Zane Mali qe ishte e dashuruar me një djalë të pashëm i cili do të martohej me dikë tjetër. Për këtë arsye, kjo Zanë Mali ndalon nusen së bashku me krushqit dhe i ngriu i bëri gurë diku në një shpat mali

Edhe sot në atë vend, mbi kalanë Dardane, tek Ura e Shtrejtit mbi lumin Valbona në Shoshan (Tropojë), janë disa gurë të stërmëdhenj që ju ngjajnë njerëzve (nusja dhe krushqit).

"Gjyteti"(Qyteti)

Kjo është një legjendë e cila zë vend në rrënojat e mureve deri në katër metra trashësi që shtrihen ne një qytet antik në skajin veriperëndimor të fshatit Shoshan, sipër Urës së Shtrejtit dhe përgjatë luginës së Valbonës. Sipas gojëdhënave në këtë qytet më parë kanë mbretëruar shtatë vëllezër dardanë.

"Kungji i Armëve" (Kunji i armëve)

“Kungji i Armëve” është një kreshtë malore e cila ndodhet në bjeshkët e Tropojës. Duke qenë se kjo kreshtë shtrihet në një pozicion strategjik, përgjatë shtigjeve që të nxjerrin në zonën e Plavës dhe Gucisë, ajo shërben si pikë orientimi për shtegtarët. Më parë, thuhet se rrëzë kësaj kreshte gjendeshin vende të sigurta të cilat u kanë shërbyer si strehime për armatimet e rënda, luftëtarëve që luftonin në mbrojtje të territoreve të sulmuara nga serbo – malazezët.

Gjithashtu, “Kungji i Armëve” shërbente edhe si shesh për festa apo lloje të tjera veprimtarish. Pozicioni strategjik që të lejon të vështrosh në të katër anët shërben edhe sot si një pikë ndalese për vizitorët të cilët e përdorin për të shkrepur fotografi.

“Mrizet e zanave”

Lidhet me figurat mitologjike - “Orët dhe Zanat” në Eposin e Kreshnikëve. Vendasit besojnë se orët dhe zanat kanë qenë krijesa të mbinatyrshme të veshura me të bardha të cilat ishin të ngarkuara me një mision për të mbrojtur personin që u ishte caktuar (kryesisht kreshnikët e maleve). Megjithatë, pavarësisht misionit të tyre të mirë ato mund të ktheheshin në shumë të rrezikshme në rast se nuk tregoje mirësjellje ndaj tyre. Vendi ku ato dilnin e pushonin ishin Mrizet, të cilat janë hije lisash të gjatë që shërbejnë për çlodhje dhe pushim, e që zakonisht gjenden në afërsi të ndonjë burimi ujor.

“Dhija briprerueme” (Dhia me brirë të artë)

Një legjendë që flet për tufa dhish të egra që gjendeshin në bjeshkët e Tropojës dhe për një zanë mali e cila gjendej në formën e një dhie me brirë të artë që do t’i falte personit të cilit do

Figura 46. Pamje mbi kalanë dardane, Ura e Shtrejtit mbi lumin Valbona në Shoshan.

116

të arrinte ta kapte të gjallë, aftësi të rralla hyjnore. Personi i cili arriti ta kapte dhinë briprerueme është pikërisht dhe personazhi kryesor në Ciklin e Kreshnikëve, trimi Gjeto Basho Muja, i njohur me emrin Muji. Kështu, sipas legjendës, në momentin kur Muji arrin ta kapë dhinë briprerueme, dhia shndërrohet në zanë, zanën e Mujit, e cila do ta mbronte atë nga çdo rrezik që mund t’i kanosej. Më poshtë, gjendet një poezi e shkëputur nga Cikli i Kreshnikëve e cila ilustron interpretimin e mësipërm:

"Muja ngusht te kanka kanë

Ka rá kershi e ka nxanë

S’mun lue dorë as s’mun lue kamë

Fort pisket ku je moj zanë,

Ku e ki besën qi m’ke dhanë,

Po’i pisket Orës s’vet,

Thirri shoqet e hajde shpejt,

Se, ka rá kershi e m’ka nxanë,

S’muj luej dor’ e s’muj luej kamë,

Kurrë ma ngushtë nuk paskna kanë."

"Guri i shpuem" (Guri i shpuar)

Një legjendë e shkëputur nga Cikli i Kreshnikëve, e cila flet për zhdukjen e kreshnikëve, simbolit të fuqisë dhe protagonisteve të luftërave nga trojet shqiptare dhe zëvendësimin e fuqisë së tyre nga armët moderne luftarake. Sipas legjendës, në kohën kur baruti ishte prodhuar për herë të parë, Muji, kureshtar për të provuar fuqinë e këtyre mjeteve luftarake që punonin me barut, urdhëroi ta qëllonin me armë. Muji ngre dorën për të parë nëse plumbi do ta shponte dot dorën e tij dhe plumbi i dalë nga arma e shpon dorën e Mujit tej përtej e bashkë me të shpon edhe një majë shkëmbi. Në këtë moment, Muji pranoi se fuqisë njerëzore tashmë i kishte ardhur fundi dhe s’mund te krahasohej me fuqinë luftarake të armëve. Kjo shënoi dhe momentin e zhdukjes së kreshnikëve nga trojet e Shqipërisë. Kjo majë shkëmbi me përmasa të mëdha dhe e shpuar, gjendet edhe sot e kësaj dite në bjeshkët e Tropojës.

“Shkëlzeni”

Shkëlzen, fjalë në dialektin e Tropojës, që do të thotë “shkëlqen”. Për këtë gojëdhënë ekzistojnë dy versione. Versioni i parë i kësaj gojëdhëne bën fjalë për një shpellë e cila ndodhet në pjesën verilindore të malit të Shkëlzenit (2407 m), aty ku sipas banorëve të zonës, të cilët besojnë në vërtetësinë e kësaj gojëdhëne, edhe në ditët e sotme ajo mendohet të jetë pika lidhëse e rrugëve të nëndheshme të bjeshkëve të Tropojës por nuk ka arritur të eksplorohet nga askush. Sipas tyre, kjo shpellë ka shërbyer edhe si vendbanimi i Mujit dhe Halilit.

Versioni i dytë i kësaj gojëdhëne e shpjegon origjinën e emrit të malit Shkëlzen me vendodhjen e varreve të dy princave dardanë, pikërisht në majën e këtij mali. Kur dyndjet sllave në trojet shqiptare po bëheshin të pamposhtshme nga dardanët atëherë shtatë vëllezër dardanë menduan të zgjidhnin vendet ku do të varroseshin duke hedhur topuzat e duke përcaktuar kështu vendin

117

e varrosjes, aty ku do të binte topuzi. Thuhet se gjatë hedhjes, topuzi i vëllait të madh dhe atij të vogël u përplasen me njëri-tjetrin dhe ranë në një mal ku lëshuan një dritë “verbuese”. Mali ku ndodhi përplasja u quajt “Shkëlzen” dhe varret u vendosën në majën e tij. Në periudhën e Ilirisë së madhe, Shkëlzeni rezultonte të ishte në mes të të gjitha territoreve shqiptare. Sipas matjes lineare veri – jug, distanca në vijë ajrore nga Mali i Shkelzenit deri në lumin Danub në territoret e Dalmacisë në veri, është e barabartë me distancën e këtij mali deri në Prevezë.

“Zogu Sokol”

Legjenda më e famshme e Eposit të Kreshnikëve e cila flet për dashurinë e pamundur mes Sokol Halilit, vëllait të vogël të Mujit dhe të bijës së një krajli (mbreti) serb. Muji e kishte këshilluar përherë të vëllanë të gjente një nuse shqiptare, por Halili pa ia venë veshin të vëllait, u dashurua me Tanushën e bukur dhe vendos ta rrëmbejë atë. Ky plan u zbulua nga e ëma e vajzës dhe mbreti urdhëroi që Halili të burgosej për shtatë vjet. Gjatë kësaj kohe, Muji i zemëruar me të vëllanë, nuk shkoi për ta nxjerrë atë nga burgu. Kështu, pasi Halili kreu dënimin prej shtatë vitesh, mbreti vendos ti presë kokën dhe urdhëron t’ia sjellin atë në oborrin e mbretërisë. Në ato çaste, Halili i kërkoi mbretit që para se ta ekzekutonte, ti plotësohej më parë një dëshirë e fundit: të këndonte një këngë me lahutë. Mbreti pranoi. Gjatë këngës me lahutë, një zog i fluturoi mbi kokë trimit dhe ai i dha një mesazh zogut që të thërrasë të vëllanë me kreshnikët për ta shpëtuar. Më të marrë vesh që Halili gjendej në rrezik, Muji me 30 kreshnikë u nisën për në trojet sllave ku masakruan mbretërinë e krajlit dhe shpëtuan Halilin. Ata u kthyen krenarë dhe triumfatorë në bjeshkët e Jutbinës, që kishin nderuar Shqipërinë me fitoren e tyre. Edhe në ditët e sotme, ky lloj zogu quhet Sokol, në nder të kreshnikut Sokol Halili.

“Fusha e Mejdanit”

Fusha e Mejdanit shtrihet në fshatin me të njëjtin emër të komunës Tropojë. Mejdan do të thotë shesh lufte dhe si i tillë, ky vend ka shërbyer për shumë dyluftime kreshnikësh. Ndër më të rëndësishmit edhe sipas gojëdhënave mund të përmendim, dyluftimin mes Mujit e krajlit serb dhe dyluftimin mes Gjergj Elez Alisë dhe Bajlozit të detit.

"Lkeni i Dashit" (Liqeni i Dashit)

Liqeni Dashit me diametër rreth 50 m e 2220 m lartësi mbi nivelin e detit, njihet ndryshe dhe si syri magjik i kaltër i Alpeve dhe është një liqen akullnajor i cili nuk e ndryshon nivelin e ujit në të katër stinët e vitit. Gojëdhëna e Liqenit të Dashit thuhet se bazohet në një ndodhi të vërtetë ku një motër e vëlla së bashku me dashin e tyre mbyten në Liqenin e Dashit dhe pas kësaj vdekjeje tragjike, thuhet se fyelli i bariut është gjetur në Vrellën e Molliqit në Kosovë e gërshetat e vajzës dhe furka në Shoshan të Tropojës, dhjetëra kilometër larg nga burimi e njëri-tjetri.

Orët e zanat

Edhe pse malësorët, banorët e këtyre zonave, janë të bindur se fati e jeta e tyre varet vetëm nga Zoti, ata besojnë edhe në ekzistencën e orëve dhe të Zanave. Orët janë krijesa mitologjike me fuqi mbinjerëzore të cilat gjithashtu janë përgjegjëse për të drejtuar fatin e njerëzve gjatë gjithë jetës së tyre. ”Orët“ janë qënie të padukshme që mund ti krahasojmë me engjëjt mbrojtës, por me një ndryshim, që orët janë të vdekshme dhe vdekja e tyre nënkupton edhe vdekjen e personit

118

për të cilin kujdesen. Kulti i Zanave vjen nga koha e Ilirëve deri në ditët e sotme. Studiuesi i njohur gjerman M. Lamberiz thotë se, ”zana është feja dhe muza e maleve shqiptare”. Zanat cilësohen si krijesa femërore shumë të bukura me shtat e flokë të gjatë, të veshura me të bardha që jetojnë në male dhe bjeshkë e që zotërojnë aftësi të rralla në kërcim e këndim. Ato karakterizohen nga trimëria, egërsia, shpirti luftarak, dhe janë mbrojtëse e hakmarrëse njëkohësisht. Ato zakonisht gjenden të shoqëruara nga dhitë e egra bri-arta.

Natyra e tyre është shumë e ndjeshme ndaj dhunës dhe ato reagojnë ashpër nëse i cenon apo i mashtron. Zanat kanë një natyrë aspak miqësore me njerëzit duke shfaqur smirë e armiqësi gjatë kontakteve me ta. Madje thuhej: “mjer” ai që i fyen, ose ju afrohet kur ato janë duke u larë, krehur apo duke ngrënë në sofër, se duke i prishur qetësinë, do t’i egërsonte e do t’i bënte të hakmerreshin. Për t’i qetësuar, malësori që gjendej aty nuk duhej tua përmendte emrin por të thoshte : “Shtojzovallet“ (shtojua o Zot vallet).

Si “lindi“ fshati Valbonë

Fshati Valbonë ka një histori krijimi shumë interesante, e cila i ka rrënjët e lidhura me fshatin 400 vjeçar të Vuthajve në Mal të Zi. Në atë kohë, banorët e vuthajve kishin stanet e tyre verore në zonën e Valbonës dhe një nip nga ana e gruas që kishte mbetur jetim pasi u rrit e u martua kërkoi leje të qëndronte në Valbonë edhe gjatë dimrit. Duke u mbështetur në kanun, thuhet se nipat nga ana e gruas nuk kanë hise në fshat siç kanë nipat nga ana e babait. Duke u kthyer tek historia jonë, jetimi u martua dhe e zgjeroi familjen me fëmijët që i erdhën nga martesa. Koha kalonte e pjesëtarët e familjes tashmë të rritur (më saktë paraardhësit e fisit të Selimajve të sotëm) nuk pranonin të largoheshin më nga fshati duke krijuar kështu një problem i cili shkoi deri në gjyq. Në këtë kohë, nipi vdiq dhe gyqtarët e asokohe kërkuan të shkonin në Valbonë për zgjidhjen problemit. Sipas ligjeve të kohës, nëse oxhaqet e shtëpive nxirrnin tym toka u takonte atyre, në të kundërt toka u takonte Vuthajve. Në gjyq, nuk dihet se kush i mësoi valbonasit por gjyqtarët kur shkuan atje panë se çdo shtëpi nxirrte tym dhe kjo i detyroi të jepnin verdiktin se toka u takonte atyre. Kjo shënoi dhe lindjen e fshatit të Valbonës.

“Bjeshkët e Nëmuna”

Nuk gjenden dëshmi të cilat dëftojnë një emërtim të ardhur nga e shqiptarëve por cilësohet si një përkthim prej serbishtes. Sllavët për arsyet e veta i quajtën këto Alpe të nëmura, të mallkuara.

Në Klysyrë (lugina e Valbonës)

Klysyra ndodhet 8-9 km larg qytetit të Bajram Currit dhe besohet se aty gjendet varri i Omerit të Mujit. Sipas gojëdhënave, thuhet se Ajkuna e mbytur nga dhimbja për Omerin e vrarë, e pati mallkuar atë vend siç pati mallkuar edhe hënën dhe pas kësaj fshihet arsyeja se përse atje nuk pipëtin asnjë gjallesë (T’u shkimtë drita ty mori hanë....”)

“Kurrë ktu qyqja mos këndoftë

As turreci mos u ndjeftë!”

119

Shkëmbi i Gjon Balës

Gjona Bala nga Vuthaj ka qenë një prijës popullor shqiptar i cili shquhej për bëmat e tij saqë disa prej tyre janë kthyer në legjenda. Aq i fuqishëm ishte ky trim sa thuhej se vetëm me forcën e duarve të tij ka mundur të vendosë majë një shkëmbi një masiv guri duke krijuar një figurë që i përngjasin supeve të dy vëllezërve krah për krah njëri- tjetrit. Ky shkëmb ka marrë edhe emrin “Shkëmbi i Gjon Balës”.

Kroi i Grave,

Kroi i Grave gjendej mes një pylli shekullor me bimësi të dendur. Aty, në një ditë të caktuar të javës, gra e vajza shkonin për tù larë, për tù pastruar, për të përvëluar rrobat e familjes por edhe për tù dëfryer.

Kershi i Vujkut,

Kershi Vujkut është vendi ku janë organizuar kuvende me rëndësi për mbrojtjen e trojeve autoktone shqiptare.

Legjenda e zogut të hekurt mbi Bjeshkët e Nemuna

Alpet Shqiptare kanë shumë legjenda të mrekullueshme e magjepsëse rreth tyre e një prej tyre është edhe “Legjenda e zogut të hekurt mbi Bjeshkët e Nemuna” e cila është e lidhur me fshatin Bogë.

Kjo legjendë e cila tregohet nga malësorët brez pas brezi është e lidhur me prejardhjen e fisit të Bogës dhe shumë fiseve të tjera përrreth Masivit të Bjeshkëve të Nemuna. Të vjetrit thonë se të parët që kanë ardhur në Bogë kanë qenë dy vëllezër, bijtë e Zotit e të Qiellit e të Kryqit Grepç. Ata erdhën nga qielli së bashku me një zog te madh prej tunxhi, me kokën e një zane shumë të bukur e me krahë si shqiponjë. Kur ata zbriten nga qielli u përplasen mbi bjeshkët e larta dhe zogu prej tunxhi që i shoqëronte u shkatërrua e formoi dy lugina të mëdha. Duke qenë se vendi nuk ofronte asgjë për t’u ushqyer përveçse disa deleve e kafshëve të egra, ata vendosen të ndaheshin në dy drejtime për të kërkuar pyje, kullota dhe kroje e burime me ujë të pijshëm. Kur u ndanë, ata i mallkuan këto bjeshkë të thata e shkëmbore duke i quajtur “Bjeshkë të Nemuna”.

Njëri vëlla themeloi fshatin Bogë, kurse tjetri zbriti drejt një fushë të bukur, mes malesh të larta, me pyje shekullore, me burime e kroje me ujëra shumë të ftohtë të cilin e quajti ‘’Fusha e Rudeve’’ (Fusha e Rud – Nices). Kjo fushë gjendet në afërsi të liqenit akullnajor të Geshtares, në Guci të Plavës (sot në territorin e Malit të Zi). Popullsia që u krijua filloi të jetonte në Shpellën e Kreshnikëve (disa i thonë Shpella e Gjergj Elez Alisë por edhe e Vukoçes) që ndodhet nën Qafën e Majës së Lagojve, sipër vijave të Lulash Dashit. Ata i ndërtuan stanet e verës sipër në Bjeshkën e Vukoçës dhe filluan mbarështimin e gjësë së gjallë. Ata zbutën delen e egër, e që nga ajo kohë, ajo u quajt Delja RUDË.

Përsa i përket popullsisë, të vjetrit thonë se ata ishin me flokë te verdhë e me sy të kaltër, tipare që mund ti gjesh edhe tek vendasit e sotëm. Anëtarët e kësaj vëllazërie (të cilët kishin zbutur edhe delen Rudë), për të treguar që kishin gjak Rudë, bënin në duar tatuazhe me Kryqin Grepç.

120

Popullsia në Bogë e cila ekziston edhe sot në këto troje, tymin e parë e ka nxjerrë nga Shpella e Madhe e Bogës, e cila sot është vendstrehim për tufat e bagëtive.

Lulja Bojësoleke (narcissus)

Lulja bojësoleke, është një lule shumë bukur e cila gjendet në bjeshkët e Kelmendit dhe bukurisë së saj, banorët e Kelmendit i kanë thurur një legjendë. Legjenda thotë se Zoti u kishte kërkuar disa bletëve t’i sillnin nga një lule të llojeve më të bukura të cilave ato u merrnin nektar. Bletët i çuan Zotit të gjitha llojet e luleve të bukura përveç njërës e cila ishte më e bukura prej tyre, lula bojësoleke. Atë e mbajtën për vete. Atëherë Zoti u tha bletëve se luleve që i kishin sjellë ato mund tua shijonin nektarin por përveç njërës, lules bojësoleke të cilën ua ndaloi t’i merrnin nektar.

Uji i kuq

Uji i Kuq është një burim që rrjedh ujë të kuq e ndodhet në Vermosh. Ky burim është edhe arsyeja se përse Vermoshi nuk është marrë dot nga malazezët. Thuhet se në Kelmend, njëherë u bë një mbledhje mes shqiptarëve dhe malazezëve për ndarjen e territoreve. Diskutimet mes palës shqiptare të përfaqësuar nga Prekë Cali dhe krerëve malazezë filluan se këta të fundit donin të merrnin një pjesë të Vermoshit ku ndodhej dhe burimi “Uji i Kuq”, me pretendimin se vendi quhej “Bjeshkët e Kuçit” dhe se ishte emërtim malazez. Shqiptarët u munduan ti bindnin malazezët se ky territor nuk u përkiste atyre pasi vendi quhej “Bjeshkët e Kuqe” dhe kjo tregon që është territor shqiptar, por kjo nuk qe e mjaftueshme për t’i bindur ata. Atëherë, Prekë Cali shtoi se ajo që e vërtetonte që ky vend quhej Bjeshkët e Kuqe ishte se aty ndodhej një burim që rridhte ujë te kuq. Malazezët shtangen nga kjo deklaratë dhe shprehen dëshirën për ta parë me sytë e tyre këtë burim dhe nëse kjo rezultonte të ishte e vërtetë atëherë ata do të hiqnin dore nga ky territor dhe ashtu u bë. Pasi panë burimin malazezet ranë dakort që ky territor t’u takonte shqiptarëve.

Ujëvara e Sllapit

Ujëvara e Sllapit gjendet në Kelmend, në një vend të quajtur Selcë. Kjo ujëvarë për të cilën ka edhe një legjendë, buron nga liqeni i Rikavecit, i cili ndodhet në Mal të Zi. Legjenda thotë se një familje e varfër nga Selca dërgon djalin të punojë si bari delesh tek një familje e pasur në Mal të Zi. Duke qene se familja e tij nuk kishte asnjë të ardhur, djali mendoi t’i ndihmonte duke marrë për çdo festë nga një dele. Ai i merrte delet nga familja e pasur dhe i hidhte në liqenin e Malit të Zi dhe delja kalonte direkt e tek ujëvara e Sllapit, e cila derdhej në Selcë ku e prisnin familjarët e djalit. Kështu bëri për disa vite derisa një ditë pronarët e zbuluan çfarë bënte djali. Në festën e radhës, pronarët e morën djalin, e mbytën dhe e hodhën në liqen. Familjarët që si gjithmonë kishin dalë të prisnin delen, kësaj radhe në vend të deles atyre ju erdhi djali i vdekur.

Nora e Kelmendit

Kelmendi është një zonë që njihej për luftime e trima te mëdhenj dhe në radhët e tyre bënte pjesë edhe një trimëreshe e bukur e quajtur Nora, trimërisë të së cilës i është kushtuar edhe një legjendë.

121

Thuhet se në kohën e sundimit turk, në Kelmend u hap fjala se kushdo qe do të dorëzohej do të falej dhe do të merrte një dëmshpërblim, por kjo marrëveshje do të arrihej vetëm nëse vendasit do t’i dorëzonin Vuçi Pashës vajzën më të bukur të zonës.

Vendasit u mblodhën për të diskutuar me njeri tjetrin këtë marrëveshje dhe aty ngrihet Nora e cila deklaron se pranonte të shkonte tek Vuci Pasha duke shtuar se ajo po shkon e virgjër dhe do të kthehej po e tillë. Dita erdhi dhe Nora përgatitet për të shkuar tek Vuci Pasha duke veshur rrobat më të bukura e duke u stolisur me stolitë më të mira por me vete nuk harroi të merrte edhe një thikë të gjatë të hollë të cilën e vuri në brez.

Ajo mbërrin tek kampi turk dhe Pashai dukej shumë i kënaqur për ardhjen e saj duke u magjepsur nga bukuria e Norës. Në momentin që Pashai ju afrua Norës për ta çuar deri në fund marrëveshjen atëherë ajo i ngul thikën që mbante në zemër. Pasi pa që Pashai kish vdekur, ajo largohet pa u vënë re nga kampi turk dhe niset për t’u dhënë vendasve të saj lajmin e mirë për vdekjen e Pashait.

Trimëria e saj u vlerësua kaq shumë saqë edhe sot e kësaj dite Nora është e pavdekshme duke jetuar në legjendën që ju kushtua asaj.

Tamara

Fshati Tamarë e ka marrë këtë emër nga ura e Tamarës që u quajt kështu në nder të bashkëshortes së Vezirit të Shkodrës. Tamara (e shoqja e Vezirit të Shkodrës) e cila e kishte prejardhjen nga fshati i sotëm i Tamarës dhe shkonte shpesh atje për të vizituar të afërmit e saj. Në këtë fshat, gjendej një urë e cila përshkohej nga shumë udhëtarë që vinin nga Shkodra, Podgorica, Gucia e Peja për të pushuar në hanin e vetëm që ndodhej aty. Por ura ishte e pasigurt, pasi shpesh herë përmbytej nga shirat e rrëmbyeshëm duke e bërë atë të pakalueshme. Njëherë, ndodhi që Tamara për disa ditë nuk mundi të kthehej në Shkodër për shkak të urës dhe për këtë arsye Veziri dha një fond për të ndërtuar një urë të re mbi lumin Cem të Vuklit. Kjo urë mori emrin e saj dhe po kështu u quajt edhe fshati.

Ushqimet tradicionale

Zona e Shqipërisë së veriut u ofron vizitorëve eksperiencë të pasur kulinare. Banorët vendas krenohen me prodhimet unike që u ofrojnë mysafirëve, siç janë: çorbë e gatuar me gjalpë dhe mëlçi të zezë, qërvish me miell misri dhe pule të skuqur, mazë e zier, oriz në tepsi me mish qengji, keci nën saç, pite me mazë, kos i kulluar, mjaltë gështenje dhe lulesh, mish i thatë, suxhuk, qumësht dele i ftohur me kajmak, mish qengji dhe keci në hell, fli etj. Këto gatime pëlqehen shumë nga turistë të huaj dhe vendas.

Zakonisht mënyra e përgatitjes së ushqimit në këtë zonë ishte e thjeshtë, pa shtuar erëza apo përbërës të tjerë. Baza ishin drithërat, produktet e gjësë së gjallë, mishi dhe perimet. Ushqimet më popullore ishin buka, buka me shëllirë, byreku me gjalpë dhe djathë, me kungull etj. Gështenjat kanë qenë shumë të përdorura në pjesën e Tropojës, pastërmaja, mishi rosto, etj. Zahireja e dimrit ishte një nga proceset më karakteristike dhe konsistonte në magazinimin e ushqimit për dimrin e gjatë: tharja e mishit, lakra turshi, bluarja e misrit ose miellit. Gjatë festave përveç ushqimeve, servirej verë dhe raki. Zakonisht ky ishte zakon i popullsisë katolike, ndërsa myslimanët në festat e tyre servirnin ëmbëlsira dhe lëng shege.

122

Prodhimet e qumështit dhe nënprodukteve, zënë vendin më me rëndësi në ushqimin e popullsisë së kësaj zone. Ato zakonisht përgatiten në stane, bazuar në një traditë prodhimi dhe konservimi, të trashëguar brez pas brezi.

Në këtë zonë malore me dimër të gjatë, ishte e nevojshme ruajtja e asortimenteve të ndryshme ushqimore. Kështu përveç prodhimeve të qumështit, ruanin edhe mishin, perimet e frutat, artikuj të domosdoshëm për plotësimin e ushqimit. Ruajtja bëhej në mënyrë të thjeshtë. Mishi ruhej vetëm i kripur dhe i tharë në tym dhe quhej postërme (pastërma), kurse perimet mbaheshin në shëllirë. Pastërmaja përgatitet prej mishit të derrit, të lopës ose kaut dhe më rrallë prej mishit të deles ose dhisë.

Pijet më të përhapura në zonën e Alpeve janë: vera, rakia dhe hardallia. Verën dhe rakinë e nxjerrin nga rrushi, kurse hardallinë nga mollët dhe dardhat e egra. Për fermentimin dhe ruajtjen e tyre janë përdorur tinaret (voza të mëdha), tregues i një tradite dhe njohurie të hershme.

Një përshkrim i detajuar mbi ushqimet dhe pijet tradicionale, gjendet në Aneksin VIII.

3.10. Situata aktuale e vendbanimeve

3.10.1. Lëvizjet e popullsisë (Sezonaliteti i vendbanimeve. Popullsia aktuale dhe shpërndarja në territor)

Fenomeni i sezonalitetit është i pranishëm në disa prej vendbanimeve të zonës së Alpeve, sidomos në vendbanimet me karakter rural. Ky sezonalitet vihet re në dy forma, ai që ndikon në pakësimin e përkohshëm të popullsisë në këto zona dhe sezonalitet i cili shton numrin e banorëve të përkohshëm në zonë. Raste tipike janë ato të fshtrave që ndodhen në zonat më të thella dhe të larta malore të cilat zhvendosen në zonat më të ulta që kanë aksesin bazë në infrastrukturë dhe shërbime dhe kushtet klimatike për të kaluar dimrin janë të buta. Mund të përmendim Vermoshin dhe Thethin, popullsia e të cilëve zhvendoset gjatë stinës së dimrit për shkak të kushteve natyrore, dimrit shumë të ashpër që çon në vështirësim të kushteve të jetesës dhe sidomos lëvizjes në zonë. Kohët e fundit Vermoshi ka filluar të shënojë rënie në këtë sezonalitet për shkak të rikualifikimit të rrugës kryesore, e cila është kthyer në gjendje shumë të mirë dhe mundëson lëvizjen e banorëve të zonës dhe gjithashtu turistëve. Ndërsa në Theth banorët akoma zhvendosen përkohësisht për t’u strehuar në zona me dimër më të butë siç mund të jetë Shkodra dhe kthehen përsëri kur koha fillon të ngrohet. Periudha e kësaj lëvizje sezonale është kryesisht rreth tetorit deri në mars/prill.

Gjatë stinës së verës vihet re një tjetër valë sezonaliteti po në këtë rast ndikon në shtimin e popullsisë për shkak të fluksit të turistëve gjatë muajve qershor, korrik, gusht, pasi natyra në këtë zonë ofron kushte të përshtatshme për të zhvilluar turizëm malor. Gjatë këtyre muajve banorët e zonës janë më aktivë përsa i përket punës dhe krijimit të kushteve për ofrimin e turizmit, gjë që shihet si aktiviteti kryesor i zonës dhe duhet shfrytëzuar si potenciali më i madh i saj.

123

3.10.2. Vendbanimet urbane në zonën bërthamë (Bajram Curri, qendër administrative)

I vetmi vendbanim urban në zonën bërthamë të PKST Alpe është Bajram Curri. Në bazë të hierarkisë së qendrave, Bajram Curri konsiderohet qendër sekondare urbane dhe në të njëjtën kohë është qendra administrative e Bashkisë Tropojë. Në Bajram Curri gjendet popullsia më e madhe që ka një dendësi të lartë krahasuar me njësitë e tjera administrative. Ndërkohë që sa më shumë rritet largësia nga qendra, aq më shumë ulet dendësia e popullsisë. Kjo qendër konsiderohet e tillë për shkak të shërbimeve, aktiviteteve që ofron dhe ndërveprimit të dendur dhe të shpeshtë mes banorëve dhe institucioneve për qëllime punësimi, tregu, etj. Ndërveprimi ekonomik më intensiv të lëvizjes së banorëve drejt tregjeve, shihet midis Bajram Currit dhe Nj.A. Bujan, Tropojë, ndërkohë që Nj.A. Margegaj dhe Lekbibaj kanë një ndërveprim të dobët me qendrën e Bajram Currit. Ajo që vihet re është marrëdhënia që krijojnë këto dy njësi administrative me qytetin gjatë periudhës së dimrit. Në Bajram Curri gjendet gjithashtu tregu kryesor për banorët e zonës ku shiten prodhimet e tyre bujqësore dhe blegtoralë.

P.sh për sa i përket arsimit, në Bajram Curr gjenden 4 kopshte, 3 shkolla 9-vjeçare dhe 2 shkolla të mesme. Shkollat e mesme të Nj.A. Bajram Curri i shërbejnë edhe njësive të tjera si Bujan dhe Margegaj. Shëndetësia: pavarësisht se në Nj.A. përreth ka qendra shëndetësorë ose ambulanca, spitali kryesor i cili ofron dhe gamën më të gjerë të shërbimeve gjendet në qytetin e Bajram Currit dhe për këtë arsye banorët e zonës janë të detyruar ti drejtohen kësaj qendre. Aktiviteti social: zona në përafërsi është e varfër në shërbime sociale dhe rekreative, ku arrihet të evidentohet vetëm një qendër kulturore, një qendër sociale dhe një qendër sportive në qytetin e Bajram Currit. Rrjedhimisht, numri më i madh i bizneseve aktive, përqendrohet kryesisht në Nj.A. Bajram Curri, ku, shërbimet publike, aktivitete tregtare dhe sektori bujqësor përfaqësojnë punëdhënësit kryesor në rajon. Krahas aktiviteteve ekonomike standarde, qyteti i Bajram Currit mund ta konsiderojmë dhe si qendër e turistëve për sa i përket akomodimit në hotele dhe pozicionit gjeografik që kjo qendër ka në Alpet Shqiptare.

3.10.3. Lokalitetet dhe fshatra (tipologjitë dhe morfologjia urbane) potenciali turistik

Në zonën e Alpeve numërohen shumë qendra lokale dhe fshatra nga të cilët mund të veçojmë ato me potencial më të madh turistik: Tamarë, Bzhetë, Markaj, Vermosh, Lëpushë, Selcë, Rragam, Çerem, Dragobi, Ndërlysaj, Theth, Valbonë, Dedaj, Bogë, etj.

Turizmi në këto zona është i tipit malor pasi lidhet me karakterin rural të këtyre vendbanimeve, pozitës gjeografike dhe kushteve natyrore. Aktivitetet kryesore të këtij turizmi janë të shumta pasi trashëgimia që ky rajon përmban daton që prej kohëve më të lashta dhe një pjesë e mirë e tyre është ruajtur deri në ditët e sotme. Kështu mund të bëjmë një kategorizim të kësaj trashëgimie:

Trashëgimia dhe peizazhi kulturor – janë të gjitha vlerat e trashëguara nga e kaluara me të cilat njerëzit identifikohen dhe përfshin të gjitha aspektet e mjedisit që rrjedhin nga ndërveprimi midis njerëzve dhe vendeve ndër vite.

124

Trashëgimia e palëvizshme – përfaqësohet nga monumentet kulturore dhe natyrore të cilat janë të shumtë në zonë (vendbanime, kështjella, fortifikime, zona arkeologjike, ura, shtëpi tradicionale, varreza, kulla, objekte kulti, mullinj, etj.)

Trashëgimia e lëvizshme - çdo objekt natyror ose i prodhuar (një objekt i vetëm, një grup objektesh ose një pjesë koleksioni) me një rëndësi trashëgimie. Të tilla janë veprat artizanale, orenditë e drurit për agrikulturën, instrumentet muzikorë, rrugicat karakteristike dhe kostumet tradicionale, veshjet e ndryshme, armët dhe bizhuteritë etj.

Trashëgimia jo materiale – folklori, kultura dhe aspekti social i zonës janë të reflektuara në kostume, besimet fetare, gjuhë, ligjin zakonor, arti popullor (muzika, poezia dhe kërcimi), literatura popullore dhe gojëdhënat.

Të gjitha këto elementë janë prezentë në ditët e sotme dhe të shpërndara në territorin e zonës alpine. Përveç vizitimit të tyre, në këto fshatra dhe qendra lokale mund të kryhen një sërë aktivitetesh si alpinizmi, ecje në shtigje të ndryshme, vizita në peizazhet e zonave të mbrojtura, qëndrimi në shtëpitë karakteristike të zonës si bujtina, vizita në kullat e vjetra, të reja, objekteve të kultit, peshkim, kanotazh, etj. Gjithashtu ushqimi tradicional është një veçanti unike e zonës të cilën shumë njerëz vijnë për ta shijuar. Gatimet tradicionale janë për të mos u humbur dhe janë pikërisht në këto fshatra ku mund të shijohen në formën e tyre origjinale.

Informacion më i saktë për këtë trashëgimi dhe mënyrën si shfrytëzohet në aspektin turistik jepet në kapitullin ku detajohet trashëgimia kulturore dhe gjithashtu në zonën ku flitet për turizmin e zonës.

3.10.4. Situata e banesave

Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë, synon ti përgjigjet dhe pyetjes “Si banojnë popullsia rezidente në territor?”, duke ofruar një panel të gjerë të dhënash mbi kushtet e banimit dhe cilësisë së banesave.

Densiteti i banesave është një tregues i rëndësishëm territorial, i cili jep një vështrim mbi sistemin e banimit të “Zonës Bërthamë”. Njësia Bajram Curri, përqendrojnë densitet më të lartë të banesave të zonës së Alpeve, më rreth 523 banesa/km2. Krahas Njësisë Bajram Curri, Njësitë e tjera Administrative shfaqin një densitet banesash të ulët, për shkak të karakterit rural të theksuar, ndërtesave kryesisht të ulëta dhe shpërndarjes territoriale të tyre.

125

Figura 47. Dendësia e vendbanimeve (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Densiteti i ulët i banesave shpjegohet jo vetëm më shpërndarjen gjeografike por dhe për shkak se 85% e ndërtesave për qëllim banimi të “Zonës Bërthamë”, janë ndërtesa një katëshe, 12% janë 2 katëshe dhe vetëm 3 % prej tyre janë mbi 3 katëshe, pra ndërtesa kryesisht të ulëta.

Densiteti i ulët i ndërtesave dhe fakti se këto të fundit janë kryesisht të ulëta, theksojnë karakterin rural të zonës. Krahas kateve të ndërtesave, lloji i këtyre të fundit përbën një tregues tjetër në urbanizimin e territorit, ku vërehet se 94% e ndërtesave të përdorura për banim, janë të llojit shtëpi.

Njësia Administrative Bajram Curri, shfaq një nga vlerat më të ulëta të ndërtesave të llojit shtëpi, për shkak se ka një karakter të theksuar urban. Në rastin e Njësisë Lekbibaj dhe

Grafiku 1. Lartësia e ndërtesve (Burimi: INSTAT, Census 2011)

126

Margegaj është numri i ulët i banesave dhe ekzistenca e disa ndërtesave të lartë kolektive të cilat influencojnë ndjeshëm në rezultatet dhe llojin e ndërtesave për qëllim banimi. Fakti se “Zona Bërthamë” karakterizohet nga një densitet i ulët ndërtesash për qëllim banimi, nga një nivel i lartë ndërtesash të llojit shtëpi dhe një karakter i theksuar rural, përbën një mundësi për zhvillimin e akomodimin turistik të strukturave në formën e bujtinave (guest house) ose fjetje dhe mëngjes (B&B).

Grafiku 2. Ndërtesat e llojit shtëpi (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Shfrytëzimi i banesave

Nëse marrim në konsideratë numrin e lartë të banesave të pashfrytëzuara, ku vetëm 68% e banesave të zonës në studim shërbejnë si vendbanime të zakonshme, 24% e banesave evidentohen si të pabanuara dhe 8% e banesave si banesa dytësore, mund të themi se kemi një shfrytëzim të dobët të sistemit imobiliar.

Në shkallë Nj.A., vlen të theksojmë rastin e Njësisë Administrative Shosh, e cila regjistron 67% të banesave të saj si banesa të pabanuara, kjo për shkak të shpopullimit të lartë me të cilin përballet kjo njësi.

Grafiku 3. Statusi ibanesave në zonën e Alpeve Shqiptare (Burimi: INSTAT, Census 2011)

127

Grafiku 4. Banesa “bosh” të zonës së Alpeve Shqiptare (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Nëse thellohemi me tej tek banesat e pazëna që përfaqësojnë të gjitha banesat e pabanuara dhe banesat për qëllim dytësor, vërehet se 37% e banesave të zonës bërthamë janë të pazëna duke tejkaluar mesataren kombëtare prej 30%.

Grafiku 5. Banesat e pazëna (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Janë kryesisht Njësitë Administrative që ndodhen në pjesën qendrore të ”Zonës Bërthamë”, ato të cilat kanë njohur dhe shpopullimin më të madh, të cilat kanë dhe pjesën më të lartë të banesave të pazëna.

128

Figura 48. Banesat e pazëna dhe boshe (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Shfrytëzim i ulët i pasurisë imobiliare të “Zonës Bërthamë”, ka për efekt të lehtësojë presionin për banim dhe zhvillimin e akomodimeve turistike.

Nevojat për banim të Njësive Ekonomike Familjare (NjEF)

Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë (Census 2011), jep një vlerësim të Njësive Ekonomike Familjare (NjEF), të situatës ekonomike të zonës, zhvillimit të ardhshëm të popullsisë por dhe të kërkesës territoriale për banim.

Grafiku 6. Përbërja mesatare e Njësive Ekonomike Familjare (NjEF) (Burimi: INSTAT, Census 2011)

129

Numri mesatar i anëtarëve për NjEF, tregon se në “Zonën Bërthamë” familjet përbëhen mesatarisht nga një numër i lartë anëtarësh që prek vlerat e 4.3 anëtarë/NjEF, duke tejkaluar mesataren kombëtare prej 3.9 anëtarë. Janë Njësitë Administrative të Lekbibaj dhe Tropojë, që regjistrojnë përkatësisht mesatare prej 5.9 dhe 5.1 anëtarësh/NjEF, që shënojnë vlerat më të larta të “Zonës Bërthamë”.

Më tej vërejmë se 28% e NjEF të zonës përbëhet nga familje që kanë më shumë se 6 anëtarë, duke tejkaluar mesataren kombëtare dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse”, që janë respektivisht 16% dhe 26%.

Grafiku 7. NjEF me më shumë se 6 anëtarë (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Njësia Administrative Lekbibaj dhe Tropojë regjistrojnë vlerat më të larta të NjEF me më shumë se 6 anëtarë, me përkatësisht 55% dhe 40%, duke shfaqur në këtë mënyrë problemet socio- ekonomike të zonës. Numri i lartë i anëtarëve, përbën një tregues të rëndësishëm nga pikëpamja territoriale, për shkak se lë të perceptohen nevojat e ardhshme për strehim. Me rritjen e mirëqenies dhe cilësisë së jetës, përbërja e njësive familjare ka tendence të ulet, gjë që ka për efekt rritjen e kërkesës në tregut imobiliar.

130

Figura 49. NjEF me më shumë se 6 anëtarë (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Kërkesa e ardhshme për banim vlerësohet edhe më shumë falë treguesve të sipërfaqes së banimit dhe numrit të dhomave për NjEF për banorë.

Mesatarja e dhomave për njësi ekonomike familjare në “Zonën Bërthamë” është 2.9 dhomë /NjEF, po aq sa është dhe mesatarja kombëtare. Por nëse marrim në konsideratë faktin se njësitë ekonomike familjare të zonës në studim përbëhen kryesisht nga një numër i lartë anëtarësh, vlerësimi i sipërfaqes të banueshme dhe të numrit të dhomave për banor është një tregues më realist i situatës të banimit në zonë.

Grafiku 8. Mesatarja e numrit të dhomave për NjEF (Burimi: INSTAT, Census 2011)

131

Në përgjithësi numri i dhomave për banorë shënon një vlerë prej 0.7 dhoma/banorë, më të ulët se mesatarja kombëtare dhe se “Zona Mbështetëse”, që janë përkatësisht 0.8 dhe 0.7 dhoma/banorë. Njësitë Lekbibaj dhe Tropojë të cilat regjistrojnë numrin më të lartë të NjEF me më shumë se 6 anëtarë, shfaqin dhe vlerën më të ulët të dhomave për banorë, më përkatësisht 0.5 dhe 0.6 dhoma/banorë.

Grafiku 9. Mesatarja e dhomave për banor (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Paralelisht me numrin e dhomave për banorë vërehet se sipërfaqja e banueshme regjistron një mesatare të ulët prej 11.2 m2 për banor, krahasuar me mesataren kombëtare dhe të “Zonës Mbështetëse,” që janë përkatësisht 14.5 m2 dhe 12.3 m2.

Grafiku 10. Mesatarja e sipërfaqes së banueshme për banorë (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Në këtë kuadër nevoja të evidentuara nga Census 2011 janë një tregues i rëndësishëm në vlerësimin e tregut imobiliar dhe të kërkesës për banim në “Zonën Bërthamë”, gjë që le të kuptohen nevojat e ardhshme të popullsisë lokale në banim.

Problematikat e banimit në Zonën Bërthamë.

Census i banesave jep dhe një vlerësim të përgjithshëm të situatës së banesave dhe ndërtesave në territorin e Shqipërisë, duke ofruar elementët kryesorë të cilësisë së banesave dhe problematikat e tyre.

132

Nga këto të dhëna mund të vlerësojmë, se megjithëse nuk ka informacion për 50% të ndërtesave, 38% e ndërtesave të “Zonës Bërthamë” janë ndërtuar para viteve 90’, dhe vetëm 11% janë ndërtuar pas viteve 90’.

Viti i Ndërtimit të Ndërtesave

Njësitë Administrative

Gjithsej Para

viteve 1960

1961-1980

1981-1990

1991-2000

2001-2005

2006-2011

Nuk dihet viti i ndërtimit

Bajram Curri 419 17 44 53 24 10 17 254 Bujan 715 97 114 77 55 15 16 341

Lekbibaj 371 55 29 18 4 1 2 262 Margegaj 607 123 94 71 39 15 23 242 Tropojë 972 148 151 78 80 30 47 438 Kelmend 860 111 191 130 101 14 22 291

Pult 551 113 80 42 8 1 0 307 Shalë 824 100 47 34 13 3 5 622 Shkrel 1076 251 172 97 93 41 85 337 Shllak 234 11 70 54 6 1 0 92 Shosh 257 58 13 7 0 0 0 179 Temal 468 44 57 29 5 1 1 331

Gjithsej 7354 1128 1062 690 428 132 218 3696 100% 15% 14% 9% 6% 2% 3% 50%

Tabela 5. Situata e banesave (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Viti i ndërtimit është një tregues në amortizimin e sistemit të banimit në zonë dhe të mungesës së standardeve dhe të cilësisë së jetës.

Krahas nivelit të lartë të ndërtesave të ndërtuara para viteve 90’, “Zona Bërthamë” shfaq një numër të lartë problematikash që prekin sistemin e banimit, si për shembull furnizimi me ujë, sistemi i ngrohjes, nyjet higjieno-sanitare, aksesi në internet etj., që janë një tregues i rëndësishëm i cilësisë së jetës dhe cilësisë së banimit në zonë

133

Megjithëse “Zona Bërthamë” ndodhet në një nga rajonet me pasuri të larta hidrike, regjistrohet një numër i lartë banesash të cilat nuk kanë as një lloj sistemi të furnizimit me ujë sipas të dhënave të Census 2011 ku vlerësohet se 11% e banesave nuk e kanë këtë shërbim.

Vetëm 45% e banesave të “Zonës Bërthamë” konsiderohen të kenë rrjet ujësjellësi brenda banesës. Nëse thellohemi në shkallë Njësie Administrative, është njësia Shosh e cila regjistron 60% të banesave pa asnjë sistem të furnizimit me ujë. Përtej njësisë Shosh, vlen të përmenden dhe Njësitë Administrative Shalë, Kelmend dhe Shllak, të cilat regjistrojnë përkatësisht 27%, 22.6% dhe 20.2% të banesave pa asnjë sistem të furnizimit me ujë.

Grafiku 12. Banesa pa sistem të furnizimit me ujë (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Nga një pikëpamje gjeografike, është zona perëndimore dhe qendrore e cila shfaq dhe problematikën më të lartë të sistemit të furnizimit me ujë. Janë pikërisht Zonat me karakter malor të theksuar që regjistrojnë dhe numrin më të lartë të banesave pa asnjë lloj sistemi ujësjellësi brenda banesës.

Grafiku 11. Banesa pa sistem të furnizimit ujësjellësi (Burimi: INSTAT, Census 2011)

134

Figura 50. Banesa që nuk mbulohen nga ujësjellësi (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Krahas sistemit të furnizimit me ujë, mund të përmendim dhe mungesën e nyjeve higjieno -sanitare brenda banesës.

Grafiku 13. Banesa pa nyje higjieno - sanitare (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Njësitë Shosh, Shllak, Kelemend, Shalë, Shkrel dhe Temal, shfaqin një numër të lartë banesash, të cilat nuk kanë nyje higjieno-sanitare në hapësirat e tyre të banimit. Mungesa e nyjeve higjieno-sanitare tregon qartë dhe standardin e ulët të banesave në këto zona.

135

Sistemi i ngrohjes është një tjetër element i rëndësishëm për t’u cituar, për shkak se 97% e banesave në “Zonën Bërthamë” përdorin drurin si lëndë ngrohje.

Grafiku 14. Banesa që përdorin lëndën drusore për ngrohje (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Përdorimi i drurit si lëndë ngrohje, ka një impakt mjedisor të theksuar duke marrë në konsideratë që territori i “Zonës Bërthamë” përfshin parqe kombëtare dhe rajonale me vlera të larta mjedisore dhe natyrore.

Standardi i ulët i banesave të “Zonës Bërthamë”, rrjedh si pasojë e gjendjes ekonomike dhe sociale të njësive ekonomike familjare. Rreth 53% e NjEF deklarojnë se për 12 muajt e fundit, të ardhurat e tyre janë kryesisht nga Asistenca Sociale dhe përfitime të tjera. Niveli i lartë i NjEF që përfitojnë Ndihma sociale dhe përfitime të tjera tregon jo vetëm situatën dhe gjendjen ekonomike të rënduar të njësive ekonomike familjare, pamundësisë së vetëplotësimit të nevojave të ekonomisë familjare por dhe pamundësisë në përmirësimin e cilësisë së jetës dhe sistemit të akomodimit.

Grafiku 15. Asistenca sociale dhe përfitime (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Një problematikë tjetër që shfaqet në sistemin e banimit është dhe pronësia e banesave, ku vlen të përmenden rasti i Njësive Administrative Temal, Pult dhe Shllak, të cilat shfaqin se vetëm 1/5 e banesave janë në pronësi të banorit.

136

Grafiku 16. NjEF që kanë banesën në pronësi (Burimi: INSTAT, Census 2011)

Elementët kryesorë të situatës të Banesave në “Zonën Bërthamë”:

Popullsia e zonës së Alpeve përballet me një lëvizje sezonale të popullsisë, ndërmjet muajve prill-tetor. Ky fenomen që prek kryesisht pjesën perëndimorë të zonës së alpeve (kryesisht zonën e Thethit), rrjedh si pasojë e mungesës së infrastrukturës rrugore. Ndërtimi i rrugës së Vermoshit është një shembull konkret në reduktimin e këtij fenomeni.

Bajram Curri evidentohet si e vetmja qendër urbane dhe administrative brenda “Zonës Bërthamë”, ku përqendrohen shërbimet publike dhe përben polin ekonomik kryesor të zonës lindore të Alpeve. Shkodra dhe Kopliku të cilat ndodhen në “Zonën Mbështetëse”, evidentohen si qendra ekonomike dhe administrative të pjesës perëndimorë të “Zonës Bërthamë”.

Në zonën e Alpeve evidentohen qendra lokale me potencial më të lartë turistik si: Tamarë, Bzhetë, Markaj, Vermosh, Lëpushë, Selcë, Rragam, Çerem, Dragobi, Ndërlysaj, Theth, Valbonë, Dedaj, Bogë, etj., të cilat mbartin trashëgimi natyrore dhe peizazhi, trashëgimi kulturore të palëvizshme e të lëvizshme dhe jo materiale.

Sistemi i banesave përbëhet kryesisht nga ndërtesa të tipit shtëpi të ulëta (94% e banesave të tipit shtëpi dhe 97% e banesave nën 2 kate), të cilat janë të shpërndara gjeografikisht, duke shfaqur një densitet të ulët që pasqyron karakterin rural të zonës (duke veçuar qytetin e Bajram Currit i cili regjistron një densitet banesash prej 523 banesa /km2, njësit e tjera administrative kanë një densitet që nuk tejkalon 7.5 banesa/km2).

Krahas përbërjes së sistemit të banesave vlen të theksojmë dhe shfrytëzimin e dobët të banesave ekzistuese, ku 24% e tyre regjistrohen si të pabanuara dhe 8% si banesave dytësore. Janë pikërisht njësitë të cilat kanë njohur dhe lëvizjet më të larta të popullsisë që shënojnë dhe vlerat më të lartë të banesave të pabanuara (si njësia Shosh që regjistron rreth 67% të banesave si të pabanuara).

Numrit i lartë i anëtarëve për njësi familjare (kryesisht në Lekbibaj dhe Tropojë) dhe sipërfaqja e ulët e banimit, tregojnë nevojat e popullsisë lokale për banim.

137

Mungesa e standardeve, ku 11% e banesave janë pa asnjë sistem furnizimi me ujë (Shosh 60%, Shalë 27.9%, Kelmend 22.6%, Shllak 20.2%), ku banesat shfaqin mungesa nyje higjieno-sanitare (Shosh 45%, Shllak 20%, Kelmend 18%), ku druri përben lëndën kryesore për ngrohje, ku viti i ndërtimit është kryesisht para viteve 90’, tregon se sistemi i banesave ka nevojë për ndërhyrje dhe për zhvillim.

Problematikat e pronësisë dhe vështirësitë dhe të ardhurat e ulëta të njësive familjare vështirësojnë zhvillimin e cilësisë së jetës dhe përmirësimin e sistemit të banesave në zonë.

Përmirësimi i situatës të banimit dhe shfrytëzimi optimal i sistemit imobiliar në zonën e Alpeve Shqiptare, përbëjnë faktorët kryesorë në zhvillimin optimal të territorit dhe përmirësimin e cilësisë së jetesës.

3.11. Mbulimi me infrastrukturë rrugore

3.11.1. Lidhjet strategjike me infrastrukturën Evropiane

Në Shqipëri kryesisht është zhvilluar infrastrktura rrugore, më pak ajo detare, hekurudhore dhe ajrore. Pozicioni gjeografik dhe topografia e bën Shqipërinë një vend të përshtatshëm dhe të favorshëm për zhvillimin e të gjitha llojeve të sistemeve të transportit dhe lidhjen e tyre me ato të Evropës. Në vendin tonë kalojnë disa korridore strategjike, por disa prej tyre janë zhvilluar me ritme të ngadalta. Disa nga korridoret kryesore janë:

Korridori Pan-Europian VIII

Korridori Veri-Jug

Korridori Durrës-Kukës Morinë

Rruga e Arbërit

3.11.2. Aksesi dhe kategorizimi i rrjetit rrugor aktual

Rajoni i Alpeve Shqiptare ka një reliev të thyer malor dhe një klimë Alpine, gjë që e bën shumë të vështirë ndërtimin dhe mirë funksionimin e një rrjeti infrastrukturor si nga pikëpamja ekonomike ashtu edhe nga ana inxhinierike. Rrjeti rrugor i zonës në studim është pjesë integrale me rrjetet e bashkive përbërëse si: Bashkia Tropojë, Malësi e Madhe, Shkodër, Vau Dejës (Zona Bërthamë) dhe Bashkia Pukë e Bashkia Fushë Arrëz (Zona Mbështetëse).

“Zona Bërthamë”, si pjesë përbërëse e rrjetit kombëtar aksesohet nëpërmjet tre “portave” kryesore, në lindje nga qyteti i Bajram Currit (Bashkia Tropojë), në perëndim nga qyteti i Koplikut (Bashkia Malësi e Madhe) dhe në jug nga qyteti i Vaut të Dejës.

Akset rrugore që aksesojnë zonën në studim janë si vijon:

SH23 Kukës – Has - Krumë – Bajram Curri

E851 Rruga e Kombit – Qafë Morinë - Prizren – Gjakovë – Qafë Morinë – Bajram Curri

138

SH5 Shkodër – Vau i Dejës – Pukë – (SH22) Qafë Mali – Fierzë – Bajram Curri (aksi rrugor i vjetër që lidh pjesën perëndimore me atë lindore të veriut të Shqipërisë)

SH5 Shkodër – Vau i Dejës – Pukë – Qafë Mali – Kukës – (E851) Qafë Morinë - Prizren – Gjakovë – Qafë Morinë – Bajram Curri

SH 30 Milot – Rubik - Fushë Arrëz – Qafa e Malit – Fierzë – Bajram Curri (aksi rrugor i vjetër)

E762 Tiranë – Hani i Hotit

SH20 Hani i Hotit – Tamarë – Selcë - Vermosh

SH 21 Koplik – Bogë – Theth

SH25 Vau Dejës – Koman – Liqeni i Komanit (me traget) – Fierzë – Bajram Curri

SH22 Fushë Arrëz – Qafë Mali – Fierzë – Tropojë

SH43 Fushë Arrëz – Fshati Iballë (“Zona Mbështetëse”)

Për sa i përket rrjetit të përgjithshëm rrugor në “Zonën Bërthamë”, duke konsideruar gjithë kategoritë e rrugëve ku qarkullojnë automjete është rreth 522 km i gjatë. Në Aneksin VI janë të detajuara të gjitha akset kryesore.

Kategoria e rrugëve ekzistuese sipas Kodit Rrugor Gjatësia (km)

%

Rrugë Interurbane kryesore 7.9 1.51 Rrugë Interurbane dytësore 36 6.89

Rrugë Urbane dytësore 2.5 0.48 Rrugë Lokale 47.6 91.12

Total 522.4 100

Tabela 6. Situata aktuale e rrjetit rrugor sipas kategorisë

139

Figura 51. Rrjeti rrugor ekzistues sipas kategorive

3.11.3. Shtigjet për këmbësorë dhe biçikleta

Peizazhi mahnitës që ofron kjo zonë i ka shndërruar Alpet Shqiptare në një ndër pikat më atraktive për eksploruesit, turistët, alpinistët, çiklistët apo të pasionuarit vendas dhe të huaj, të cilët duan të shijojnë këtë peizazh, të vizitojnë shtëpitë tradicionale veriore shqiptare (kullat), monumentet kulturore, zonat historike, të shijojnë ushqimin bio vendas, të ndjekin festivalet me muzikë dhe valle tradicionale, si dhe të njohin kulturën vendase Shqiptare. Për më tepër, këtë zonë akoma më tërheqëse e bën terreni i thyer me shtigje që përshkohen me këmbë, me kafshë, biçikleta malore, etj., të cilat të japin mundësinë të shijosh natyrën dhe të mbërrish në zonat e virgjëra të saj. Banorët e zonës thonë se vite më parë, në mungesë të mjeteve motorike dhe infrastrukturës rrugore, këto shtigje shërbenin si rrugë lidhëse ndërmjet fshatrave të ndryshëm brenda dhe jashtë kufirit. Këto shtigje kanë një shkallë vështirësie të ndryshme, duke filluar nga ato më të lehtat deri tek ato më të vështirat, të cilat mund të kalohen vetëm nga alpinistët profesionistë. Aktualisht, në këtë zonë ndodhen 15 shtigje për këmbësorë me një gjatësi totale prej 153.8 km dhe 14 shtigje për biçikleta me një gjatësi prej 227.9 km.

140

Nr. Shteg për këmbësorë Gjatësia (km) Shkalla e vështirësisë së kalimit 1 Valbonë - Maja Jezercës 8.68 E vështirë 2 Valbonë – Parku Rosni 7.78 Mesatar 3 Ujëvara Gruna - Theth 4.62 - 4 Theth – Valbonë 12.65 - 5 Theth – Gropat e Bukura 8.84 Mesatar 6 Tamarë – Nikç 13.57 - 7 Qafa e Thorës – Radohimë 6.25 Shumë e vështirë 8 Qafa e Arapit 22.09 Mesatar 9 Nikç - Shnik 8.02 - 10 Nikç – Lëpushë 10.48 - 11 Lekbibaj – Salcë – Vuksanaj - Abat 23.23 - 12 Valbonë – Maja Jezercës 9.19 E vështirë 13 Kollata 6.18 Shumë e vështirë 14 Dragobi – Maja e Hekurave 1.05 E vështirë 15 Bogë – Maja e Radohimës 11.15 Shumë e vështirë

TOATAL 153.78

Tabela 7. Situata aktuale e shtigjeve për këmbësorë (Burimi: Zbulo.org)

Nr. Shteg për biҫikleta Gjatësia (km) 1 Vermosh – Velipojë - Vermosh 9.31 2 Tamarë – Nikç – Vukaj - Tamarë 20.03 3 Tamarë – Brojë - Tamarë 7.91 4 Shoshani – Bradoshnicë 9.21 5 Shkodër – Pult - Theth 32.62 6 Rrapshë – Bratosh – Vrith - Razëm 16.4 7 Reҫ – Qafë Gradë – Repisht - Reҫ 20.64 8 Razëm – Fushëzezë - Rapshë 19.09 9 Rrapshë - Tamarë 17.01 10 Qafë Bordolec – Lëpushë 7.31 11 Lëpushë – Qafë Kërcum – Gropat e Selcës – Lëpushë 9.86 12 Lëpushë – Greben - Vermosh 17.06 13 Lëpushë – Bjeshkë Morinë – Lëpushë 18.24 14 Lekbibaj – Salcë – Vuksanaj - Abat 23.23

TOTAL 227.92

Tabela 8. Situata aktuale e shtigjeve për biçikleta (Burimi: Zbulo.org)

Vlen të theksohet se rrjeti i shtigjeve në zonën e Alpeve ndërthuret me shtigjet e Parkut Kombëtar “Bjeshkët e Nemuna” në Kosovë dhe me ato të Parkut Kombëtar Prokletije në Malin e Zi (Peaks of Balkans).

Gjithashtu, referuar Planit të Përgjithshëm Vendor të Bashkisë Tropojë, në zonën ndërmjet Tropojës dhe Gjakovës ndodhen disa shtigje të vjetra për këmbësorë, të cilat do të rivitalizohen falë projektit “Shtigjet e Lirisë” në Bashkinë e këtij qyteti. Këto shtigje janë si më poshtë:

141

Parku Memorial Koshare – Gurra e Gatë – Qafa e Sulbicës – Lugina e Sulbicës – Stanet Dobërdol

Parku Memorial Koshare – Gurra e Gatë – Rrasa e Koshares – Padesh – Koshare

Tropojë – Sulbicë – Dobërdol – Valbonë – Çerem

Zalli Rops – Liqeni i Tropojës – Qafa e Dobërdolit – Liqeni Zemër – Zalli Rops

Maja e Markovcës – Çerem

Qafa e Borës – Stanet Qelaj (Vuthaj/Mal i Zi) – Qafa e Preslopit – fshati Valbonë

Shtegu përgjatë lumit të Valbonës deri tek Ujevara, Hoxhaj – maja Shkelzenit

Lekbibaj – Curraj i Poshtëm – Curraj i Epërm; Lekbibaj – Rrasa e Currajve – fshati Curraj i Epërm

Lekbibaj – Vrana – Qafa e Mrrisë – Curraj i Epërm

Lekbibaj – Shëngjergj – Botushe – Qereq – Mulaj – Curraj i Epërm

Bujan – Markaj – Cervena – Cukal – Maja e Hekurave

Maja Ujeza; Bujan – Markaj – Velesht – Qafa e Kolshit – Qereq – Mulaj – Curraj i Epërm

Kushnin – Qafa e Likenit – Kroni i Pojatës Vlahnes – maja e Pashtrikut

Junik – Maja Rrasa e Zogut

Figura 52. Shtegu "Lugina e Nuses", "Maja e Arapit", "Maja e Kollates"

142

Figura 53. Shtigjet për këmbësorë dhe biçikleta

Është e nevojshme të theksohet se disa shtigje shpesh herë janë të ngushta dhe kanë nevojë për ndërhyrje të lehta pa dëmtuar mjedisin, si dhe ka mungesë të sinjalistikës së nevojshme informuese, pikave të pushimit, linjave telefonike në raste emergjence, etj.

3.11.4. Problematikat e infrastrukturës

Në zonat turistike, kryesisht aty ku ushtrohet funksioni turistik, infrastruktura rrugore përbën faktorin kryesor, me anën e së cilës kryhen shërbime të ndryshme, si transporti në destinacion i banorëve, turistëve, ushqimeve, etj., duke i dhënë zonës një zhvillim ekonomik dhe social më të madh.

Lidhur me aksesibilitetin, infrastrukturën rrugore dhe transportin në zonën e Alpeve, megjithëse janë bërë investime, ka ende vend për përmirësim, si: zgjerimi i rrugëve, shtrimi i tyre me asfalt, vendosja e sinjalistikës horizontale dhe vertikale, etj., sipas standardeve përkatëse, të cilat duhet të jenë të kalueshme për ç’do lloj automjeti edhe në kushte të vështira

143

klimaterike. Megjithëse rrugët automobilistike përshkojnë një pjesë të mirë të rajonit, gjendja e tyre është mjaft e papërshtatshme për një perspektivë turistike e të modernizuar.

Për sa i përket gjendjes së rrugëve lokale dhe rurale, ato lënë për të dëshiruar ku përgjithësisht janë të pa asfaltuara dhe të amortizuara, të cilat gjatë sezonit të dimrit si pasojë e mosmirëmbajtjes dhe dëborës bllokohen totalisht duke izoluar shumë fshatra.

Sipas problematikës apo gjendjes së tyre rrugët mund t’i klasifikojmë në tre kategori kryesore, të cilat janë:

1) Rrugë të asfaltuara

Rruga shtetërore SH20 Hani i Hotit – Tamarë – Selcë – Vermosh, e cila lidh Koplikun me Tamarën dhe Vermoshin e rikonstruktuar së fundmi nga FSHZH është në gjendje të mirë, relativisht e re. Ajo lidhet me qytetet e Plavës dhe Gucisë nëpërmjet rrugës P9 të Malit të Zi. Kjo rrugë, 80 km e gjatë ka një reliev të thyer malor dhe një gjerësi prej 6 m dhe është e pajisur me sinjalistikë horizontale dhe vertikale. Gjatë stinës së dimrit kjo rrugë kalohet me vështirësi si rezultat i reshjeve të shumta të dëborës;

Rruga shtetërore SH21 Koplik - Bogë - Theth shërben si aks kryesor për lidhjen e zonave turistike me akset e tjera kombëtare dhe pjesën tjetër të territorit të Shqipërisë dhe është rikonstruktuar së fundmi nga FSHZH deri në Qafë Thore, kurse pjesa tjetër është e paasfaltuar (16.5 km). Kjo rrugë ka një gjatësi prej 58.4 km dhe është relativisht e ngushtë, me pjerrësi të madhe dhe gjatë dimrit është e pakalueshme nga reshjet e shumta të dëborës. Bazuar nga të thënat e banorëve vendas segmenti i paasfaltuar Qafë Thore - Theth mendohet se vite më parë, gjatë periudhës së Mbretit Zog, ka qenë e shtruar me kalldrëm, e cila mund të kthehet përsëri në identitet;

Rruga shtetërore SH42 Dedaj – Razëm është 11.5 km e gjatë dhe është e rikonstruktuar vitet e fundit nga FSHZH dhe është në gjendje të mirë dhe funksionale gjatë gjithë vitit;

Rruga Shkodër – Prekal – Nicë-Shalë – Ndërlysje – Theth, si itinerar tjetër për të mbërritur në Theth, është e kalueshme me automjete deri në Prekal, më pas nevojitet automjet fuoristradë 4x4;

Rruga shtetërore SH5 Shkodër – Vau i Dejës – Pukë – Qafë Mali – Kukës, një ndër akset kryesore të veriut të Shqipërisë përpara ndërtimit të Rrugës së Kombit, e cila lidh anën Veri-Perëndimore me atë Veri–Lindore të Shqipërisë aktualisht është në gjendje të mirë deri në afërsi të Fushë-Arrëzit dhe pjesa tjetër e saj është pothuajse e braktisur dhe në gjendje shumë të rënduar, si rezultat i mungesës së investimeve dhe të mirëmbajtjes. Gjatë periudhës së dimrit ky aks rrugor shpesh herë është i bllokuar nga dëbora. Ndërsa segmenti pranë qytetit të Kukësit ka karakter lokal, pasi përdoret vetëm nga banorët e zonave përreth dhe shumë pak nga turistët;

SH25 Vau Dejës – Koman – Liqeni i Komanit ka një gjatësi prej 32.5 km dhe është në gjendje që lë për të dëshiruar megjithëse është e asfaltuar;

Rruga shtetërore SH22 Fushë Arrëz – Qafë Mali – Fierzë – Tropojë, e cila është në gjendje të mirë dhe lidhet me Kosovën nëpërmjet pikës kufitare Qafë Morinë-Gjakovë, por me ndërtimin e Rrugës së Kombit segmenti nga Qafa e Malit deri në Fierzë nuk përdoret shumë;

144

Rruga shtetërore SH23 Kukës – Has - Krumë – Bajram Curri e asfaltuar në vitin 2014 ka shumë kthesa të cilat zvogëlojnë shpejtësinë dhe kohën e udhëtimit në këtë segment;

Rruga Miniera Karmë – Digë është e asfaltuar;

2) Rrugë me çakëll dhe/ose në gjendje të mjerueshme

Rruga Bajram Curri – Dragobi – Valbonë – Rrogam me një gjatësi prej 28 km;

Rruga që akseson fshatrat Lekbibaj dhe Curraj i Poshtëm në zonën e Lekbibaj;

Rruga nga lugina e Valbonës për në Ҫerem;

Rruga nga fshati Rragam deri në Bajram Curri është e dëmtuar dhe në këtë segment rrugor ndodhet edhe një urë e vjetër antike, e cila në të ardhmen mund të parashikohet që të restaurohet;

Rruga Tamarë - Vukël - Nikç lë për të dëshiruar, pasi është në gjendje shumë të keqe dhe është e shtruar me çakëll;

Rruga Vilëz - Qendër Shllak është e paasfaltuar;

Rruga Muri i Turkut-Culal është e paasfaltuar;

Rruga Ukbibaj- Fierzë e Kuqe është e paasfaltuar;

Rruga Duksh – Barxollë është e paasfaltuar;

Rruga Qafëgurrë - Kromi i Madh është e paasfaltuar;

Rruga Qendër Shllak – Bene është e paasfaltuar;

Rruga Kodër Gushtë – Palaj është e paasfaltuar;

Rruga Bene - Kodër Palaj është e paasfaltuar;

Rruga Qendër Temal – Palaj është e paasfaltuar;

Rruga Qendër Karmë - Ura Koman është e paasfaltuar;

Rruga Fushë Liqen – Vilë është e paasfaltuar;

Rruga Degëzimi Tokat e Pukës - Dushman është e paasfaltuar.

3) Rrugë të pakalueshme

Përveç të tjerash, ka edhe disa zona të cilat nuk aksesohen nga rrugë automobilistike, ku banorët përdorin kafshët si mjet transportues, si në rastine e: fshati Curraj i Epërm, Lumi i Gashit dhe kullotat malore të Dobërdolit. Ndërsa fshatrat T’pla, Degë dhe Bredashnicë në Bashkinë e Tropojës për shkak të rrëshqitjeve të rrugës janë lënë në harresë dhe këto akse rrugore janë bërë të pakalueshme.

Duhet theksuar se, me përjashtim të rrugëve kombëtare, pothuajse në të gjitha rrugët e tjera mungon sinjalistika përkatëse, e cila rrit predispozitat për të ndodhur aksidentet rrugore. Gjithashtu, mungesa e infrastrukturës rrugore sipas standardeve pengon zhvillimin social-ekonomik dhe atë të turizmit në të gjithë këto zona.

145

Kategoria e rrugëve ekzistuese sipas Kodit Rrugor Gjatësia (km)

%

Rrugë të asfaltuara 103 19.72 Rrugë të paasfaltuara 419.4 80.28

Total 522.4 100

Tabela 9. Gjendja aktuale e rrjetit rrugor

Figura 54. Gjendja e sistemit rrugor

Në tabelën më poshtë tregohen rrugët kryesore të asfaltuara me distancat dhe kohën udhëtimit bazuar në matjet e kryera nga ekipi i Studimit në Google Maps. Këtu vihet re se koha e udhëtimit për shkak të kushteve jo të mira të rrugëve rritet mjaftueshëm, e cila e bën një destinacion jo shumë të dëshirueshëm.

146

Destinacioni Distanca

Koha e udhëtimit

(pa ndalesat e

nevojshme)

Shënime mbi cilësinë e rrugës dhe projektin, azhornimet, etj.

Aeroporti Ndërkombëtar “Nënë

Tereza” – Shkodër

83 km 1 orë, 22 min

Kryesisht rrugë me 2 korsi me shpejtësi mesatare të ulët dhe organizim kaotik. Rrugë me 4 korsi, për rreth 40 km (jo autostradë).

Shpejtësi e ulët mesatare për shkak të trafikut të rënduar në pjesën më të madhe të

rrugës Tiranë - Shkodër 100 km 1 orë, 45

min E njëjta rrugë si më sipër, plus segmentin nga Tirana me rrugë të mbingarkuara dhe

me shpejtësi të ulët Porti Durrësit - Shkodër 107 km 1 orë, 40

min E njëjta rrugë si më sipër, me opsionin

kryesor duke kaluar nga aeroporti “Nënë Tereza”

Shkodër - Vermosh 97 km 2 orë Rrugë me 2 korsi e asfaltuar rishtazi (deri rreth 5 km përpara fshatit Lëpushë)

Podgoricë - Vermosh 88 km 2 orë, 30 min

Podgoricë - Shkodër 59 km 1 orë, 5 min Guci - Vermosh 5 km 8 min Shkodër - Theth 76 km 2 orë, 15

min Rrugë e ngushtë malore e asfaltuar me

projektim të mirë për fluksin e trafikut deri 15 km para Thethit, i cili nuk është i

asfaltuar Shkodër - Theth

(nëpërmjet Prekal - Nicaj-Shalë - Ndërlyse)

80 km 3 orë, 5 min

Rrugë malore e asfaltuar rishtazi deri në Prekal me 2 korsi. Më pas rruga është e

pashtruar dhe kalohet me fuoristradë 4x4 Shkodër - Prekal 26 km 40 min Rrugë e asfaltuar rishtazi

Shkodër – Vau Dejës – Koman


Rrugë me asfalt të vjetër që duhet përmirësuar

Trageti Koman - Fierzë 2 orë Aksesi në Lumë/Liqen me nisje dhe kthim në një ditë në sezon jo turistik dhe me

frekuencë më të lartë gjatë sezonit të verës Fierzë - Tropojë 18 km 28 min Rrugë me asfalt të vjetër që duhet

përmirësuar Shkodër - Tropojë 163 km 4 orë Disa rrugë që kalojnë Pukën dhe të gjitha

qytetet/fshatrat e tjera. Rrugë me asfalt të vjetër që duhet përmirësuar

Tirana - Kukës 135 km 1 orë, 50 min

Rrugë kryesisht me 4 korsi (autostradë)

Tirana - Tropojë (nëpërmjet Kosovës)

245 km 4 orë Nëpërmjet rrugës së Kombit deri në Morinë dhe segmenti Qafë Morinë – Tropojë është e

147

shtruar me asfalt të vjetër dhe duhet përmirësuar

Kukës – Morinë (pikë kufitare)

22 km 20 min Autostradë me 4 korsi

Kukës - Tropojë (nëpërmjet Hasit)


Rrugë e asfaltuar por e ngushtë

Prishtinë - Tropojë 113 km 2 orë, 7 min Tropojë - Valbonë (Pika

informacionit dhe shërbimit / akomodimit)

24.5 km 37 min Rrugë e asfaltuar rishtazi me 2 korsi

Valbonë - Çerem 27 km 55 min

Tabela 10. Gjendja aktuale e rrjetit rrugor

3.11.5. Parkimet publike

Rritja e fluksit të emigrantëve vendas dhe turistëve si të huaj ashtu edhe vendas, kryesisht gjatë sezonit turistik, që vizitojnë këtë zonë sjell dhe rritjen e kërkesës për parkim. Aktualisht, në këtë zonë nuk ka parkime publike të mirëfillta, por automjetet parkohen në anë të rrugës, në sheshe të improvizuara si parkime dhe në parkimet e bareve apo restoranteve të ndryshme. Në rastin e parkimeve në anë të rrugës, kjo sjell një çrregullim në menaxhimin e fluksit të automjeteve private dhe autobusëve të operatorëve turistik, të cilët jo vetëm që nuk kanë një vend parkimi, por zënë edhe korsitë e rrugëve duke i ngushtuar ato si dhe duke u bërë burim aksidentesh. Gjithashtu, parkimet publike mungojnë edhe në stacionet fundore të tragetit Koman – Fierzë, i cili aktualisht është në kushte primitive dhe që duhej të ishin si një sistem “Parko dhe Udhëto”. Mungesa e këtyre të fundit dhe parkimeve të mirëfillta e bën këtë zonë më pak tërheqëse për turistët.

3.11.6. Flukset dhe dinamikat rajonale

Afërsia e zonës së studimit me pikat kufitare bën që fluksi i automjeteve dhe personave që hyjnë dhe dalin nga këto pika të luajnë një rol të rëndësishëm në planifikimin e saj për të ardhmen. Bazuar në të dhënat e marra nga Ministria e Punëve të Brendshme të Republikës së Shqipërisë për vitin 2016, rezulton se në pikat kufitare me Kosovën hyjnë dhe dalin rreth 2 milion automjete me targa shqiptare dhe të huaja, ndërsa në pikat kufitare me Malin e Zi rreth 966,000. Trendi i fluksit në pikat kufitare ndryshon në varësi të sezonit, ku gjatë stinës së verës dhe festave të fund vitit, ky fluks është më i madh.

Pikat Kufitare me Kosovën

Hyrje / Dalje Morinë Shishtavec Orgjost Qafë-Prush

Qafë-Morinë Total 2016

148

Shtetas

Hyrje Shtetas Shqiptar 556,155 13,194 29,487 94,705 138,452 831,993

Dalje Shtetas Shqiptar 570,245 13,668 30,678 147,970 172,615 935,176

Hyrje Shtetas te Huaj 2,018,457 1,397 1,021 31,649 65,661 2,118,185

Dalje Shtetas te Huaj 2,150,958 1,350 911 26,141 57,707 2,237,067 Mjete

Hyrje Mjete Shqiptare 261,756 2,063 2,514 51,450 64,439 382,222

Dalje Mjete Shqiptar 215,693 2,138 2,496 65,396 71,141 356,864

Hyrje Mjete te Huaj 550,289 454 162 15,940 31,732 598,577

Dalje Mjete te Huaj 627,998 448 159 8,868 27,438 664,911

Tabela 11. Fluksi i shtetasve dhe automjeteve në pikat kufitare me Kosovën, 2016 (Burimi: Ministria e Punëve të Brendshme)

Pikat Kufitare me Malin e Zi Hyrje / Dalje Muriqan Hani i Hotit Bashkim Total 2016

Shtetas

Hyrje Shtetas Shqiptar 244,946 231,171 6,221 482,338

Dalje Shtetas Shqiptar 300,112 263,800 6,879 570,791

Hyrje Shtetas te Huaj 506,239 277,950 9,620 793,809

Dalje Shtetas te Huaj 496,424 234,663 8,234 739,321

Mjete Hyrje Mjete Shqiptare 85,950 104,661 1,759 192,370

Dalje Mjete Shqiptar 93,218 106,543 1,894 201,655

Hyrje Mjete te Huaj 165,215 123,192 3,981 292,388

Dalje Mjete te Huaj 159,558 117,227 3,428 280,213

Tabela 12. Fluksi i shtetasve dhe automjeteve në pikat kufitare me Malin e Zi, 2016(Burimi: Ministria e Punëve të Brendshme)

3.11.7. Lidhja e Alpeve Shqiptare me portat hyrëse të Shqipërisë

Duke qenë së zona e Alpeve Shqiptare ndodhet në pjesën veriore të Republikës së Shqipërisë ajo ka një lidhje direkte me Malin e Zi nëpërmjet pikave doganore të Muriqanit, Hanit të Hotit (Korridori Veri-Jug), Vermosh-Guci dhe me Kosovën nëpërmjet pikave doganore Morinë-Vermicë (Korridori X), Qafë Morinë-Gjakovë. Gjithashtu, përveç pikave kufitare ekzistojnë edhe disa pika policore si Valbonë, Rosni, Tamarë etj. Mungesa e infrastrukturës dhe largësia nga pjesa tjetër e Shqipërisë ka bërë që disa zona të kenë interaktivitet më të madh me vendet fqinje se me pjesën tjetër të Shqipërisë në fushën ekonomike, infrastrukturës rrugore, kulturore etj. P.sh. pjesa e Tropojës me Gjakovën kanë një lidhje tradicionale të vjetër, ku shumica e

149

banorëve kryejnë mjaft shërbime atje, kjo e pohuar edhe nga vetë banorët. Fshati i Ҫeremit gjithashtu ka interaktivitet të lartë me Plavën dhe Gucinë.

Për më tepër, zonat e Alpeve Shqiptare lidhen në mënyrë indirekte edhe me “portat” e tjera hyrëse shqiptare, të cilat janë: Aeroporti “Nënë Tereza”, Aeroporti i Kukësit, Porti i Shëngjinit dhe ai i Durrësit, të cilat janë përshkruar në kapitullin pasardhës.

Figura 55. Harta e pikave kufitare të Alpeve Shqiptare dhe portat hyrëse të Shqipërisë

3.11.8. Lidhjet me aeroportet dhe portet kryesore në Shqipëri dhe rajon

Aeroporti ndërkombëtar “Nënë Tereza” është i vetmi aeroport funksional ndërkombëtar me një kapacitet mbi 1 milion pasagjerë në vit. Ai ndodhet në qendër të Shqipërisë, 17 km nga Tirana dhe rreth 200 km nga zona e Alpeve Shqiptare. Tjetër aeroport në Shqipëri është ai i Kukësit, rreth 100 km nga Bajram Curri, i cili aktualisht nuk ofron shërbimin e udhëtimit të udhëtarëve, por është në gjendje pune.

Aeroportet Ndërkombëtare fqinj janë:

150

Aeroporti i Prishtinës “Adem Jashari”, i cili ndodhet rreth 115 km nga qyteti i Kukësit dhe 125 km nga qyteti i Bajram Currit.

Aeroporti i Gjakovës ndodhet rreth 40 km nga qyteti i Bajram Currit, i cili aktualisht nuk ofron shërbimin e udhëtimit të pasagjerëve, por po planifikohet që së shpejti të jetë funksional.

Ndërsa në Malin e Zi ndodhet Aeroporti i Podgoricës rreth 90 km larg nga Vermoshi (pika kufitare) dhe 60 km nga qyteti i Shkodrës dhe aeroporti i Tivarit, i cili ndodhet rreth 100 km nga qyteti i Shkodrës. Të dy aeroportet ofrojnë shërbimin e udhëtimit të pasagjerëve.

Portet kryesore në Shqipëri janë:

Porti Detar i Durrësit, është i vendosur rreth 220 km larg nga zona në studim, në veri të gjirit të Durrësit, si porti më i madh i Shqipërisë dhe i përcaktuar tashmë si porta kryesore e korridorit të VIII, ku përpunohet rreth 75% e mallrave të import-eksportit, me aftësi përpunuese rreth 4 milion mallra në vit. Në port përpunohen tragetet me pasagjerë, anijet me kontejnerë dhe anijet me mallra, të përgjithshme, rifuxho dhe karburante.

Porti Detar i Vlorës, është porti i dytë në Shqipëri për nga rëndësia, i vendosur rreth 90 km në jug të Portit të Durrësit dhe është përcaktuar si porta e dytë hyrëse e Korridorit VIII. Në këtë port kryhet përpunimi i anijeve traget me pasagjerë dhe anijeve me mallra, duke mbuluar rreth 10% të mallrave të eksport-importit.

Porti i Shëngjinit është Porti detar më verior i Republikës së Shqipërisë. Përveç përpunimit të mallrave dhe transportit të udhëtarëve ky port shërben edhe për anijet e peshkimit.

Duke qenë se aeroporti i Kukësit dhe i Gjakovës janë shumë pranë zonës në studim, dhe jo vetëm, vënia në funksion i tyre për transportin e pasagjerëve do të shtojë një mënyrë të re aksesi për në zonën e Alpeve Shqiptare dhe pjesën veriore të Shqipërisë. Ndërtimi i infrastrukturës aeroportuale e integruar me infrastrukturën rrugore dhe ujore ekzistuese dhe të planifikuar do të bëjë të mundur realizimin e konceptit të multimodalitetit si një nga parimet kryesore për rritjen e aksesibilitetit. Funksionimi i aeroporteve do të çojë në vendosjen e linjave të transportit publik, të cilat do të lidhin aeroportet me destinacione të ndryshme turistike. Përveç linjave të transportit publik mund të vendosen edhe linja të transportit të dedikuar, si një transport i veçantë dhe shumë i përdorshëm në rastin e grupeve turistike. Në këtë mënyrë, do të zvogëlohet koha e udhëtimit dhe kosto e transportit. Si rrjedhim numri i turistëve, kryesisht të huaj, do të ketë një rritje të ndjeshme.

3.11.9. Transporti publik

Aksesi në zonën në studim me anë të shërbimit të transportit publik bëhet kryesisht nëpërmjet linjave ndërqytetase të qyteteve kryesore të Zonës Bërthamë dhe asaj Mbështetëse. Transporti në këto linja kryhet me autobusë 17-20 vende dhe me taxi 8+1, me frekuencë të pranueshme

151

në qytetin e Bajram Currit dhe atij të Shkodrës, lcensat e të cilave lëshohen nga Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës. Ndërsa në qytetin e Koplikut transporti publik lë për të dëshiruar, për shkak të kushteve të këqija infrastrukturore dhe kërkesës së ulët të udhëtarëve.

Më pas nga secili qytet shpërndahen linjat rrethqytetëse, të cilat depërtojnë më në thellësi të Zonës Bërthamë, por për shkak të numrit të vogël të udhëtarëve ato operojnë me frekuencë më të ulët dhe me taxi 8+1.

Për më tepër, në këto bashki mungojnë terminalet e autobusëve sipas standardeve, të pajisura me vende parkimi për autobusë, taxi dhe automjete private, biletari, tualete, dhoma pritjeje, etj.

Aktualisht, për transportimin e turistëve në zonën e Alpeve operojnë disa agjenci turistike, të cilat ofrojnë paketa të ndryshme turistike duke përfshirë edhe transportimin e turistëve.

Figura 56. Harta e linjave të transportit publik aktual

152

3.11.10. Transporti multimodal

Transporti multimodal konsiston në kombinimin efiҫent të mënyrave të transportit, optimizimit të kohës së udhëtimit dhe zvogëlimit të kostos së udhëtimit, i cili ndihmon në zvogëlimin e emetimit të gazeve të dëmshme në mjedis.

Aktualisht pjesën më të madhe të transportit e zë ai rrugor me automjete private, autobusë të linjave ndërqytetëse dhe atyre të operatorëve turistik.

Për sa i përket transportit ujor në zonën e Alpeve Shqiptare mund të përmendim transportin me traget nga Komani nëpërmjet liqenit të Komanit në Fierzë, i cili zë një pjesë shumë të vogël të transportit, ku shkak për këtë është kosto e lartë dhe kushtet aspak të mira të portit të tragetit. Është i domosdoshëm ndërtimi i një porti më bashkëkohor për ankorimin e anijeve dhe ndërtimi i një terminali që mund t’u ofrojë shërbimet bazë udhëtarëve si vende parkimi, tualete, bare, restorante, dhoma pritjeje, etj. Gjithashtu, është e nevojshme edhe integrimi i linjave të transportit publik me terminalin e Fierzës dhe atë të Komanit.

Ndërsa transporti hekurudhor, për shkak të terrenit të thyer malor nuk depërton zonën në studim, por ai aktualisht kalon deri në qytetin e Koplikut. Në Shqipëri, aktualisht sistemi hekurudhor është pothuaj jashtë funksionit ose nuk ekziston. Sot transporti hekurudhor i udhëtarëve është tërheqës kryesisht nga çmimi shumë i ulët i udhëtimit dhe nuk është konkurrues me transportin rrugor. Shërbimi hekurudhor i udhëtarëve subvencionohet nga buxheti i shtetit.

Hekurudha në Shqipëri shtrihet në drejtimin vertikal dhe intersekton në zonat me drejtim horizontal, zona ku shtrihet është kryesisht bregdetare më e populluara ku janë edhe qytetet më të mëdha. Ky sistem fillon nga Shkodra në Rrogozhinë, më pas nga Rrogozhina ndahet në dy degë kryesore njëra që shkon në Elbasan dhe tjetra në Vlorë.

Aktualisht, në Malesinë e Madhe kalon linja hekurudhore me gjatësi 28.5 km, e cila është jashtë funksionit. Ndërsa linja hekurudhore Durrës-Hani i Hotit (Kufiri me Malin e Zi) është në gjendje të mjeruar.

Figura 57. Linjat e transportit hekurudhor

153

3.12. Infrastruktura e ujit

3.12.1. Burimet e ujit të pijshëm

Burimet e ujit të pijshëm në “Zonën Bërthamë” i gjejmë në formën e burimeve ujore malore, lumenjve, liqeneve akullnajorë, ujërave nëntokësorë, etj. Ana lindore dhe qendrore e zonës së studimit, ku pjesën më të madhe të territorit e mbulon Bashkia e Tropojës, është më e pasur si nga rrjeti hidrografik ashtu edhe nga burimet natyrore. Këto kushte hidrologjike dhe morfologjike të terrenit bëjnë të mundur përdorimin e sistemit të ujësjellësve me gravitet në pjesën më të madhe të këtij territori.

Krahu perëndimor i “Zonës Bërthamë” është më i varfër përsa i përket burimeve të ujit, që janë të përqendruar kryesisht në zonën e Kelmendit, por është i pasur me ujëra nëntokësoë të vendosura në depozitimet e kuaternarit ku ndodhet dhe pellgu ujëmbajtës i Mbi Shkodrës i lumenjve Kir, Rrjoll dhe Cem, që përmban rezerva të konsiderueshme uji. Në këtë zonë përdoren të dy sistemet, me gravitet dhe me ngritje mekanike.

Zona më e varfër për sa i përket burimeve natyrore është pjesa jugore e “Zonës Bërthamë” që i përket kryesisht bashkisë “Vau Dejës”. Burimet e furnizimit me ujë në këtë bashki janë me pusçpime dhe i gjithë sistemi është me ngritje mekanike. Në hartën e mëposhtme paraqitet rrjeti hidrografik dhe shpërndarja e burimeve të ujit në territorin e “Zonës Bërthamë”.

Figura 58. Burimet e ujit

154

3.12.2. Furnizimi me ujë dhe KUZ

“Zona Bërthamë” përmban dymbëdhjetë Njësi Administrative që janë pjesë e katër Bashkive, Tropojë, Malësi e Madhe, Shkodër dhe Vau Dejës. Furnizimi me ujë shërbimi për kanalizimet e ujërave të zeza për këto Njësi Administrative është nën juridiksionin e katër Ndërmarrjeve të Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a., përkatësisht Tropojë UK Sh.a, Vau Dejës UK Sh.a, Malësi e Madhe UK Sh.a dhe Shkodër UK Sh.a.

Furnizimit me ujë i qytetit të Bajram Currit dhe fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Tropojë

Bashkia Tropojë, në krahasim me tre bashkitë e tjera përmban numrin më të madh të Njësive Administrative që përfshin “Zona Bërthamë”. Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Tropojë ka nën juridiksion katër nga Njësite Administrative që ndodhen në “Zonën Bërthamë” që është dhe zona jonë e studimit. Aty bëjnë pjesë qyteti i Bajram Currit, Margegaj, Tropojë dhe Njësia Administrative e Lekbibaj. Në tabelën 1.1 (Aneks XXX) paraqiten fshatrat që mbulohen juridikisht nga kjo ndërmarrje me shërbimin e furnizimit me ujë.

Furnizimi me ujë i Bashkisë Tropojë realizohet nëpërmjet një ndërthurjeje të shpërndarjes së Ujësjellësve Sh.a. me ata të Njësive Administrative.

Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. furnizon me ujë rreth 70 % të popullsisë së Bashkisë Tropojë përfshirë qytetin e Bajram Currit si dhe fshatrat e Njësive Administrative në afërsi, si Margegaj, Shoshan, Koçanë, Fushë Lumë, Cërnicë dhe Sopot, gjithashtu shtrihet edhe në Dojan dhe Bujan.

Banorët e qytetit furnizohen me ujë 3 herë në ditë me nga 4 orë në ditë secilën herë, ndërsa banorët e fshatrave furnizohen 3 herë në ditë me nga 1 orë çdo herë. Kohëzgjatja e furnizimit me ujë është e reduktuar duke bërë që cilësia e shërbimit për banorët të jetë e ulët. Zonat e tjera që nuk lidhen me ujësjellësin e Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. furnizohen nëpërmjet ujësjellësve të ndërtuar në Njësitë Administrative. Në fshatrat e largët, furnizimi i banesave me ujë realizohet nëpërmjet puseve ose burimeve natyrore.

Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. administrohet nga Këshilli Mbikëqyrës që përbëhet nga përfaqësuesit të bashkisë Bajram Curri dhe Njësive Administrative të tjera të Tropojës.

Ujësjellësi i parë i qytetit të Bajram Currit është ndërtuar në vitin 1960 dhe si burim i furnizimit me ujë ka qenë burimi i “Gështenjës” me sasi uji rreth 2-3 l/s. Sot ky ujësjellës përdoret vetëm për furnizimin e fshatit Dojan.

Më vonë me rritjen e kërkesës për ujë u ndërtua ujësjellësi i ri që merr ujë nga burimi “Vrella e Shoshanit”. Burimi i ujit ndodhet në distance 3.1 km nga qyteti. Është ndërtuar një rezervuar i ri me mure guri me volum 540 m³. Ky ujësjellës u ndërtua për qytetin dhe për fshatrat, Koçanaj, Margegaj, Fushë Lumë dhe Cërrnicë e Shoshan me linjë te veçante në krahun e djathtë të lumit Valbona.

Vitet e fundit në qytetin e Bajram Currit është ndërtuar një tjetër ujësjellës që merr ujë nga burimi i “Qukut të Dunishës”. Burimi i ujit “Quku i Dunishës” ndodhet në distancë 20 km nga

155

qyteti në kuotën 766m m.n.d. Në krah të burimit të ujit “Quku i Dunishës” është ndërtuar vepra e marrjes dhe uji me vetërrjedhje shkon në sistemin e ujësjellësit të qytetit Bajram Curri, ku dhe është ndërtuar pusi i shuarjes dhe puset e degëzimit për në rezervuarët e ujit të qytetit. Investimet në sistemin e furnizimit me ujë kanë qenë të pamjaftueshme për të siguruar furnizimin cilësor të banorëve. Ndër investimet kryesore gjatë viteve të fundit mund të përmendim: Ndërtimi i Ujësjellësit të fshatrave Paqe, Flumi, Shoshan, Margegaj, Koçanaj (viti 2011). Ndërtimi i ujësjellësit të fshatit Markaj (viti 2011). Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës ka financuar ndërtimin dhe rikonstruksionin e disa ujësjellësve gjatë viteve 2006-2012 si në Dushaj, Tropojë, Valbonë etj. Fondi Shqiptar i Zhvillimit ka financuar rrjetin e brendshëm të ujësjellësit në Cërnicë. Uji për fshatrat e Njësive Administrative Margegaj, Tropojë merret nga linja kryesore e ujësjellësit që furnizon qytetin e Bajram Currit. Vendndodhja e burimit është në Quk të Dunishës. Burimi është kapur me anë të veprës së marrjes dhe me një linje kryesore tubacioni prej çeliku DN 273/8mm uji i burimit transmetohet nga kaptazhi në depon e qytetit të Bajram Currit. Nga ky ujësjellës do furnizohen me ujë fshatrat Shoshan, Koçanaj, Margegaj, Paqe, që janë pjesë e Njësisë Administrative Margegaj. Sasia e ujit që merret nga linja kryesore e ujësjellësit të Bajram Currit është afërsisht 13 l/s. Gjithashtu është në fazën e zbatimit dhe ujësjellësi për Njësitë Administrative të Tropojës së Vjetër, Bujanit dhe një pjesë e fshatrave të Llugajt. Objekti i këtij projekti është furnizimi me ujë i këtyre zonave nga burimet e “Perlinave të Bardha” që ndodhen rrëzë malit të Shkëlzenit.

Nga ky ujësjellës do të furnizohen me ujë fshatrat Tropojë e Vjetër, Mejdan, Viçidol, Shumicë, Kuçanë, Sopot, Babinë, Begaj që janë pjesë e Njësisë Administrative Tropojë. Gjithashtu do furnizohen dhe fshatrat Rragam, Bukovë, Llugaj, Rreze Mali që janë pjesë e Njësisë Administrative Llugaj, si dhe fshatrat Bukovë e Poshtme, Bujan, një pjesë e fshatit Gri, që janë pjesë e Njësisë Administrative Bujan. Prurja llogaritëse e rrjetit është parashikuar 20 l/s.

Njësia Administrative e Lekbibajt është në fazën e kalimit të aseteve në Ndërmarrjen e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Tropojë. Në Lekbibaj funksionon një ujësjellës i ndërtuar në vitin 2009 që furnizon afro 200 banorë të zonës. Në Peraj dhe Shëngjergj janë dy ujësjellës ekzistues të para viteve 90 që furnizojnë përkatësisht 160 banorë të Perajve dhe 120 banorë të Shëngjergjit. Ndër projektet prioritare të miratuara nga Këshilli i Bashkisë gjatë vitit 2016 janë edhe ndërtimi i rrjetit shpërndarës të ujësjellësit në fshatin Valbonë.

K.U.Z i qytetit Bajram Curri dhe fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin bashkisë Tropojë

Në Bashkinë e Tropojës, kanalizimet e ujërave të zeza janë prezent në qytetin e Bajram Currit dhe pjesërisht në Njësinë Administrative të Margegajt dhe Fierzës. Në Margegaj është ndërtuar kolektori kryesor i shkarkimit të ujërave të zeza për fshatin Margegaj. Nuk ka kanalizime të ujërave të zeza për fshatrat e tjerë. Ujërat e zeza derdhen në përrenj dhe lumenj. Në vitin 2006 ka pasur investime të pjesshme në disa lagje të qytetit Bajram Curri. Ky projekt duhet të zgjidhte problemin e largimit të ujërave të zeza nga këto lagje sipas normave bashkëkohore pasi rrjeti ekzistues i tyre, ndërtuar në pjesën më të madhe në vitet '50 e '60 nuk i përgjigjet normave të sotme të përdorimit të ujit për frymë dhe po kështu dhe amortizimi i rrjetit të vjetër ishte shumë i lartë.

156

Kanalizimet e qytetit Bajram Curri shërbejnë vetëm për ujërat e zeza, nuk janë të përziera. Në përgjithësi në këtë qytet nuk ka kanalizime për ujërat e shiut, me përjashtim të disa rrugëve që janë ndërtuar kohët e fundit të cilat kanë tubacione që grumbullojnë ujërat e shiut të vetë rrugës dhe zonës në afërsi të saj.

Kanalizimet janë konstruksione betoni me seksion katërkëndësh. Fillimisht këto kanalizime për sa i përket funksionimit nuk kanë qenë problem për qytetin sepse shtrihen në drejtim të pjerrësisë më të madhe që është rreth 15 %. Në fillimet e veta kanalizimet kanë qenë me seksion të tillë që përballonte shumë mirë prurjet ekzistuese të cilat kanë qenë shumë të vogla në krahasim me ato të sotmet.

Tani ka dalë në evidence problemi i funksionimit të rrjetit të kanalizimeve sepse prurjet janë rritur shumë në krahasim me ato të parashikuara fillimisht. Kjo për faktin e rritjes së dendësisë së ndërtimeve të reja që janë lidhur me rrjetin e kanalizimeve nga të dy krahët e tij gjithashtu dhe si rezultat i shumë ndërtimeve private të cilat shkarkojnë në rrjet dhe ujërat e shiut të oborreve të tyre.

Të dhëna për Ndërmarrjen e Ujësjellës-Kanalizimeve dhe kërkesa për ujë e qytetit të Bajram Currit dhe fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin bashkisë Tropojë.

Në tabelën 1.2 (Aneksi VI) paraqiten të dhënat e agreguara të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizime Tropojë për vitin 2015, kurse në tabelën 1.3 (Aneksi VI) janë paraqitur kërkesat për ujë për vitin 2015 për të gjithë fshatrat e Bashkisë Tropojë që bëjnë pjesë në “Zonën Bërthamë”, sipas Master Planit të Furnizimit me Ujë dhe Kanalizime për Shqipërinë:

Furnizimi me ujë i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin bashkisë Vau Dejës

Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Vau Dejës është krijuar në Qershor të vitit 2016 dhe është në përfundim të marrjes në dorëzim të aseteve të ujësjellësve të Njësive Administrative që i përkasin kësaj bashkie. Nën juridiksionin e kësaj ndërmarrjeje janë dy nga Njësite Administrative që ndodhen në “Zonën Bërthamë”, Njësia Administrative e Temalit dhe Njësia e Shllakut. Në tabelën 2.1 (Aneksi VI) paraqiten fshatrat që mbulohen juridikisht nga kjo ndërmarrje me shërbimin e furnizimit me ujë. Duke qenë një ndërmarrje e krijuar rishtazi edhe informacionet që zotëron kjo shoqëri në tërësinë e territorit që mbulon janë të pakta. Ndërmarrja është akoma në proces vlerësimi asetesh dhe marrjes në dorëzim të ujësjellësve të ish komunave. Burimet e ujit janë me pusçpime dhe gjithë sistemi i ujësjellësit është me ngritje mekanike.

Në Njësinë Administrative të Temalit vetëm fshati Koman ka mbulim me rrjet ujësjellësi.

Në Njësinë Administrative të Shllakut kanë mbulim me ujësjellës fshatrat Vukjakaj-Gegaj dhe Kroni i Madh, por që momentalisht për pjesën më të madhe të kësaj zone shërbimi është i ndërprerë për shkak të avarive në pompat e këtij sistemi të furnizimit me ujë. Janë afro 600 banorë që nuk mbulohen me shërbimit e furnizimit me ujë.

Fshatrat e tjerë që i përkasin listës sonë të studimit nuk kanë furnizim me ujë. Sipas informacionit të marrë nga Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Vau Dejës për këto zona, furnizimi me ujë mundësohet individualisht nga banorët duke shfrytëzuar burimet natyrore, ujërat sipërfaqësorë të zonës, çezmat në qendrat e fshatrave, puset ose duke ndërtuar

157

kaptazhe të vogla për të mundësuar akumulimin e ujit nëpër depozita. Transporti kryhet drejt banesave me krahë ose me kafshë në varësi të distancave. Në zonat ku ka ujësjellës ekzistues, tubacionet kryesorë dhe tubacionet e rrjetit të shpërndarjes janë tejet të amortizuar. Janë investime që janë kryer 30 vite më parë dhe nuk janë mirëmbajtur sipas rregullave.

K.U.Z i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin bashkisë Vau Dejës

Fshatrat që i përkasin Bashkisë Vau Dejës dhe që përfshihen në zonën bërthamë nuk kanë shërbim të kanalizimeve të ujërave të zeza. Ujërat e zeza derdhen në përrenj dhe lumenj, gropa septike, gropa të thjeshta të cilat nuk plotësojnë as parametrat e gropave septike duke ndikuar në ndotje të mjedisit, rrezikun e epidemive dhe impaktin negativ për mjedisin.

Të dhëna për Ndërmarrjen e Ujësjellës-Kanalizimeve dhe kërkesa për ujë e fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Vau Dejë

Në tabelën 2.2 (Aneksi VI) paraqiten të dhënat e agreguara të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizime Vau Dejës për vitin 2015, kurse në tabelën 2.3 (Aneksi VI) janë paraqitur kërkesat për ujë për vitin 2015 për të gjithë fshatrat e Bashkisë Vau Dejës që bëjnë pjesë në “Zonën Bërthamë”, sipas Master Planit të Furnizimit me Ujë dhe Kanalizime për Shqipërinë.

Furnizimi me ujë i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Malësi e Madhe

Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Malësi e Madhe është krijuar në të vitin 2013. Me shkrirjen e Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizimeve Shkodër Fshat, asetet e kësaj të fundit janë akoma nën procedurën e vlerësimit dhe ndarjes ndërmjet Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Malësi e Madhe dhe Ndërmarrjes Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Shkodër. Nën juridiksionin e kësaj ndërmarrjeje janë dy nga Njësite Administrative që ndodhen në “Zonën Bërthamë”, Njësia Administrative e Kelmendit dhe Njësia e Shkrelit. Në tabelën 3.1 (Aneksi VI) paraqiten fshatrat që mbulohen juridikisht nga kjo ndërmarrje me shërbimin e furnizimit me ujë. Burimi kryesor i ujit që shfrytëzohet nga Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Malësi e Madhe për furnizimin me ujë të pijshëm janë burimet e Rrjollit, kurse pjesa më e madhe e fshatrave të Njësive Administrative të Shkrelit dhe Kelmendit që janë pjesë e “Zonës Bërthamë” nuk janë pjesë e sistemit të furnizimit me ujë. Banorët sigurojnë ujë nëpërmjet sistemeve individuale të ndërtuar nga komunitetet e zonave sipas përqendrimit që ato kanë në terren. Pothuajse për 90% të popullsisë në këto zona, furnizimi me ujë mundësohet individualisht nga banorët e komuniteteve lokale. Ata shfrytëzojnë burimet natyrore, rrjedhat sipërfaqësore të zonës, çezmat në qendrat e fshatrave, puset ose duke ndërtuar kaptazhe të vogla për të mundësuar akumulimin e ujit nëpër depozita. Pak fshatra siç janë Dedaj dhe Zagora kanë lidhje me sistemin e ujësjellësit duke përdorur stacionin e pompimit të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Malësi e Madhe për akumulimin e ujit në depo. Në Zagorë është ndërtuar me financim të Fondit Shqiptar të Zhvillimit një depo akumuluese prej 100 m³ e cila furnizohet nga një pikë lidhje në Dedaj me Q = 2,56 l/s. Në Njësinë e Kelmendit vetëm në fshatin Tamarë ekziston një sistem i thjeshtë ujësjellësi i ndërtuar 17 vjet më parë.

K.U.Z i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Malësi e Madhe

158

Fshatrat që i përkasin Bashkisë Malësi e Madhe dhe që përfshihen në zonën bërthamë nuk kanë shërbim të kanalizimeve të ujërave të zeza. Duke përjashtuar disa struktura akomodimi, bujtina ose hotele, të cilët kanë investuar individualisht në ndërtimin e gropave septike me parametra inxhinierik të pranueshëm, pjesa tjetër e banesave përdorin gropa të thjeshta ose hapin kanale për largimin e ujërave të zeza duke i derdhur ato në shtrate përrenjsh me pasoja në ndotjen e mjedisit, rrezikun e epidemive dhe impaktin negativ për turizmin.

Të dhëna për Ndërmarrjen e Ujësjellës-Kanalizimeve dhe kërkesa për ujë e fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Malësi e Madhe

Në tabelën 3.2 (Aneksi VI) paraqiten të dhënat e agreguara të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizime Malësi e madhe për vitin 2015, kurse në tabelën 3.3 (Aneksi VI) janë paraqitur kërkesat për ujë për vitin 2015 për të gjithë fshatrat e Bashkisë Malësi e Madhe që bëjnë pjesë në “Zonën Bërthamë”, sipas Master Planit të Furnizimit me Ujë dhe Kanalizime për Shqipërinë.

Furnizimi me ujë i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Shkodër

Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Shkodër ka nën juridiksion tre nga Njësite Administrative që ndodhen në “Zonën Bërthamë” të cilat janë Njësia Administrative e Pultit, Shalës dhe Njësia Administrative e Shoshit.

Kjo ndërmarrje është në fazën e marrjes në dorëzim të një pjese të aseteve të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. Shkodër Fshat duke u bazuar në ndarjen e re territoriale. Në tabelën 4.1 (Aneksi VI) paraqiten fshatrat që mbulohen juridikisht nga kjo ndërmarrje me shërbimin e furnizimit me ujë. Ashtu si në rastin e mësipërm edhe në këtë zonë vërejmë një ngjashmëri në mënyrën e furnizimit me ujë. Në pjesën më të madhe të fshatrave furnizimi me ujë kryhet individualisht duke shfrytëzuar burimet natyrore të zonës, hapur puse apo duke ndërtuar kaptazhe për prurje të vogla me qëllim mbushjen e depozitave familjare.

Të vetmet investime me skemë të mirëfilltë ujësjellësi janë realizuar gjatë vitit 2015 në zonën e Thethit, zonë kjo që spikat për atraksionin turistik dhe kulturor. Ky ujësjellës mbulon fshatin e Thethit dhe disa fshatra në rrethinat e tij në një rreze prej afro 3 km. Sistemi i këtij ujësjellësi është me gravitet, prurja është Q=5,2L/s, akumulimi i ujit bëhet në pesë depo uji me volume nga 20-50 m³, ndërsa rrjeti kryesor dhe ai i shpërndarjes përbëhet nga material polietileni me diametra që variojnë nga 25-110mm.

K.U.Z i fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Shkodër

Fshatrat që i përkasin Bashkisë Shkodër dhe që përfshihen në zonën bërthamë nuk kanë shërbim të kanalizimeve të ujërave të zeza. Ujërat e zeza derdhen në përrenj dhe lumenj, gropa septike, gropa të thjeshta të cilat nuk plotësojnë as parametrat e gropave septike duke ndikuar në ndotje të mjedisit, rrezikun e epidemive dhe impaktin negativ për turizmin. Gropat septike të ndërtuara jashtë kushteve teknike mundësojnë filtrimet e ujërave të ndotur duke rrezikuar kështu kontaminimin e ujërave nëntokësor, rrjedhimisht edhe ujin e pijshëm të puseve individuale. Në disa struktura akomodimi, me financime të GIZ dhe ndonjë shoqate tjetër, është mundësuar ndërtimi i strukturave më të pranueshme për akumulimin dhe evadimin e ujërave të zeza. Janë skema pjesore, të vogla që shërbejnë vetëm për strukturat përkatëse, nuk janë pjesë e një rrjeti inxhinierik të mirëfilltë.

159

Të dhëna për Ndërmarrjen e Ujësjellës-Kanalizimeve dhe kërkesa për ujë e fshatrave të “Zonës Bërthamë” që i përkasin Bashkisë Shkodër

Në tabelën 4.2 (Aneksi VI) paraqiten të dhënat e agreguara të Ndërmarrjes së Ujësjellës-Kanalizime Shkodër për vitin 2015, kurse në tabelën 4.3 (Aneksi VI) janë paraqitur kërkesat për ujë për vitin 2015 për të gjithë fshatrat e Bashkisë Shkodër që bëjnë pjesë në “Zonën Bërthamë”, sipas Master Planit të Furnizimit me Ujë dhe Kanalizime për Shqipërinë.

Konkluzione rreth gjendjes ekzistuese të furnizimit me ujë dhe K.U.Z në qendrat e banuara të “Zonës Bërthamë”:

Ana lindore e “Zonës Bërthamë” ku pjesa më e madhe e fshatrave bëjnë pjesë në Bashkinë e Tropojës, paraqet një situatë relativisht më të kënaqshme për sa i përket furnizimit me ujë në krahasim me anën perëndimore të “Zonës Bërthamë”. Gjeografikisht qyteti i Bajram Currit është i pozicionuar në qendër të territorit që mbulon kjo Bashki duke mundësuar një aksesueshmëri më të lartë në territor dhe me zonën tonë në studim. Ndryshe ndodh me Bashkitë e tjera ku pjesa më e madhe e fshatrave që i përkasin zonës sonë të studimit, janë pothuajse të pozicionuar diametralisht kundër me qytetet përkatëse, gjë që ndikon negativisht në ofrimin e shërbimeve dhe mirëmbajtjen e tyre. Kjo çon edhe në nevojën që këto komunitete të mundësojnë furnizimin me ujë me mënyrat e lartpërmendura. Me ndarjen e re territoriale është bërë edhe copëzimi i disa ndërmarrjeve, si Shkodër Fshat në rastin tonë, e cila më përpara mbulonte një territor shumë të madh dhe haste vështirësi në ofrimin e shërbimeve. Përqendrimi në një territor më të vogël, bën të mundur menaxhimin më të mirë dhe një mirëmbajtje periodike të të gjithë strukturave përbërëse të ujësjellësve. Zona në tërësinë e saj është e pasur me burime natyrore uji, ujëra nëntokësorë dhe sipërfaqësorë. Investime në ujësjellës, me skema të copëzuara sipas përqendrimeve të popullsisë do ishte një zgjidhje jo afatgjatë e problemit. Duke insistuar në skema të unifikuara dhe sistemet me gravitet, gjë që topografia e zonës e lejon, do rriste sigurinë dhe cilësinë e furnizimit me ujë. Problematikë për t’u theksuar mbeten K.U.Z. Mungesa e rrjeteve inxhinierike dhe Impianteve të Trajtimit të Ujërave të Ndotur, pothuaj në të gjithë zonën tonë të studimit ndikon në një sërë faktorësh negativë. Gropat septike dhe kanalet e ndërtuar nga vetë banorët pa respektuar kushtet teknike, janë ndotës për ambientin, nëntokën dhe ujërat sipërfaqësorë. Investimi në këto rrjete duhet të japë një zgjidhje afatgjatë dhe të jetë sa më gjithëpërfshirës në këtë zonë, duke ndaluar emetimin e ujërave të ndotur në ambient dhe duke mundësuar trajtimin e tyre me impiante të vendosura në pika fundore, në mënyrë të atillë që të mos kenë impakt viziv. Duke u nisur nga qëllimi i këtij Plani Kombëtar Sektorial për Turizmin, situata aktuale e furnizimit me ujë dhe K.U.Z paraqitet problematike si për rezidentët e “Zonës Bërthamë”, ashtu edhe për turistët që sa vinë e shtohen vit pas viti. Përveç mungesës së shërbimeve pa standard, fenomeni më negativ ngelet impakti ndotës në mjedis, duke dëmtuar ekosistemin dhe duke cenuar vlerat natyrore të zonës.

Tabelat mbi të dhënat e agreguara të ndërmarrjeve UK dhe kërkesa për ujë për çdo fshat të Zonës Bërthamë gjenden në Aneksin VI.

160

3.12.3. Uji për bujqësi dhe energji

DIGAT BUJQESORE DHE HIDROENERGJITIKE NE ZONE

Në zonën tonë të studimit ndodhen një numër i madh veprash hidroteknike si për qëllime bujqësie ashtu edhe energjetike. Para viteve ’90 në kaskadën e lumit e Drin janë ndërtuar tre HEC, Fierzë (1978), Koman (1985) dhe Vau Dejës (1971).

Diga e Fierzës është digë me material vendi dhe me bërthamë argjile. Kuota e kurorës së digës është 295 m.n.d, lartësia e trupit të digës është 167 m, gjerësia në bazament 700 m, gjatësia e kurorës 400 m dhe volumi i materialeve mbushës së digës 8 000 000 m³. Sipërfaqja e liqenit të Fierzës është 70 km².

Diga e Komanit ka trup me mbushje me gurë dhe ekran beton armeje. Kuota e kurorës është 185 m.n.d, lartësia e trupit të digës është 115 m, gjerësia e bazës 70 m, gjatësia e kurorës 240 m dhe volumi i materialeve mbushës 5 000 000 m³ .Sipërfaqja e liqenit të Komanit është 19 km².

Në HEC Vau Dejës janë ndërtuar tre diga, diga e Qyrsaqit, Zadejës dhe Rragamit.

Diga e Qyrsaqit është e përbërë, në krahun e majtë është diga me lartësi 46 m dhe volum 1 200 000 m³ dhe në krahun e majtë të saj është diga prej betoni me lartësi 47 m dhe volum 178 000 m³ betone.

Diga e Zadejës është e ndërtuar me material vendi, zhavorr dhe bërthamë argjile. Kjo digë ka një lartësi 60 m dhe volum mbushës prej 3 200 000 m³.

Diga e Rragamit është digë me material vendi me lartësi 29 m dhe volum mbushës 110 000 m³.

Në tabelën e mëposhtme ka një përshkrim sipas funksionit dhe rezervuarit me ujë që këto diga krijojnë.

Vendndodhja Funksioni Volumi i rezervuarëve (000m3) Tropojë bujqësi 140 Kasaj bujqësi 600 T'plan bujqësi 1,800

Zherkë 1 bujqësi 90 Zherkë 2 bujqësi 600 Berishë 1 bujqësi 55 Berishë 2 bujqësi 140

Vlad bujqësi 300 Fierzë energjetikë 2,700,000 Bajzë bujqësi 525

Grizhë 1 bujqësi 1,300 Grizhë 2 bujqësi 420 Rrapsh bujqësi 106 Zagorë bujqësi 105

161

Gruemirë bujqësi 54 Shtodër bujqësi 11,100 Koman energjetikë 450,000 Qyrsaq energjetikë 580,000 Zadejë energjetikë 580,000 Rragam energjetikë 580,000

Tabela 13. Funksionet e digave

Figura 59. Digat bujqësore dhe hidroenergjetike

Hidroenergjetika, N/Stacionet dhe Linjat e Transmetimit

Në veri të Shqipërisë është përqendruar potenciali më i madh hidroenergjetik në vend. Përveç tre HEC-eve mbi lumin Drin, pas vitit 2000 janë ndërtuar HEC Ashta 1 dhe HEC Ashta 2 si dhe një numër i madh HEC-esh të vegjël. Në tabelën e mëposhtme paraqiten disa të dhëna të përgjithshme për energjinë e prodhuar nga këto HEC-e në vitin 2015.

Vendndodhja Fuqia e instaluar Prodhimi 2015 (MWh)

Fierzë 500 1 636 522 Koman 600 1 882 721

162

Vau Dejës 250 932 732 Ashta 1 21

235 604 Ashta 2 32 Tamarë 0.75 745

Dukagjin 0.64 2414 Selcë 1.6 2242

Lekbibaj 1.4 4 970

Tabela 14.Prodhimi i energjisë se HEC-eve

Më poshtë, në hartën e sistemit energjetik shqiptar paraqiten HEC-et gjeneruese, linjat dhe n/stacionet 110, 220 dhe 400 KV që administrohen nga KESH dhe OST.

Figura 60. HEC-et

Nga KESH-i administrohen vetëm hidrocentralet HEC Fierze, HEC Vau Dejës dhe HEC Koman. Të gjitha n/stacionet dhe linjat 220 dhe 400 KV janë në varësi të OST-së. Linjat dhe n/stacionet 110 KV janë në varësi të OSHE-së.

N/stacionet 220 KV të HEC-ve Fierzë, Koman e Vau Dejës, dikur pronë e KESH Sh.a., sot janë asete që administrohen nga OST.

Po japim një përshkrim të shkurtër të niveleve të tensioneve të këtyre n/stacioneve dhe të n/stacioneve të tjera të zonës së veriut.

HEC Fierzë, N/stacioni 220/110/10 KV nga i cili dalin katër linjat 220 KV dhe dy linja 110 KV.

163

HEC Koman N/stacioni 220/110/10 KV nga i cili dalin katër linjat 220 KV.

HEC Vau Dejës N/stacioni 220/110/10 KV nga i cili dalin katër linjat 220 KV dhe një linjë 110 KV.

Nga N/stacioni i HEC Fierzës furnizohen :N/stacioni 110/10 KV Fierzë-Gropa, N/stacioni 110/10 KV Fierzë Bajram Curri, N/stacioni 110/35/10 KV Fushë-Arëz, dhe N/stacioni 110/10 KV në Kalimash dhe Kukës.

Nga N/stacioni i HEC Vau Dejës furnizohen nëpërmjet linjave 110 KV n/stacionet 110/ 10 KV Renc, Shkodra 1 dhe Shkodra 2, të gjithë të lidhur në unazë. Ndërsa nga N/stacioni 110/10 KV Bushat vazhdon linja për N/stacionin 110/10 KV Lezhë dhe për N/stacionin e Laçit.

Në tabelën e mëposhtme paraqiten segmentet e rrjetit të transmetimit dhe tensionet përkatëse:

Tabela 15. Linjat e transmetimit

Linjat e transmetimit KV Fierzë - Fushë-Arrëz 110 Fushë-Arrëz - Reps 110 Vau Dejës - Koplik 220 Koman - Vau Dejës 220 Koman - Tirana 2 220 Koman - Tirana 2 220 Fierzë - Koman 220 Fierzë - Tirana 1 220

Fierzë - Elbasan 1 220 Fierzë - Prizren 220

Koplik - Podgoricë 220 Tirana 2 - Podgoricë 400

Tirana 2 - Kosovë 400 Vau Dejës - Shkodër 2 110

Vau Dejës - Renc 110 Renc - Shkodër 1 110

Shkodër 1 - Shkodër 2 110 Shkodër 2 - Lezhë 110 Shkodër 2 - Bushat 110 Koplik - Podgoricë 110

Fierzë - Bajram Curri 110

164

Figura 61. Harta e linjave të transmetimit

3.13. Rrjeti i energjisë elektrike në “Zonën Bërthamë”

Furnizimi me energji elektrike në Njësitë Administrative që bëjnë pjesë në “Zonën Bërthamë” përshkruhet si më poshtë:

Në Bashkinë Malësi e Madhe, Shkreli dhe Kelmendi furnizohen me energji elektrike nga n/stacioni i Vukpalaj.

Në Bashkinë Shkodër, Pulti, Shoshi dhe Shala furnizohen me energji elektrike nga n/stacioni Shkodra 1, fideri 15.

Në Bashkinë Vau i Dejës, Shllaku dhe Temali furnizohen me energji elektrike nga n/stacioni Vau i Dejës, Rrencit dhe i Bushatit.

- Në Bashkinë Tropojë, Njësitë Administrative Margegaj, Lekbibaj, Tropojë, Bajram Curri dhe Bujan, furnizohen me energji elektrike nga n/stacioni Tropojë 110/20/10 KV. Këtu janë dy fidera 20 KV që furnizojnë qytetin e Bajram Currit dhe fiderat 10 KV që furnizojnë këto Njësi Administrative.

165

I gjithë rrjeti në zonën tonë të studimit është i amortizuar. Janë parashikuar ndërhyrje kapitale nga Operatori i Rrjetit të Shpërndarjes për zëvendësimin e rrjetit ekzistues me tension 20 KV dhe ndërtimin e n/stacioneve të reja.

3.14. Telekomunikacioni

Në “Zonën Bërthamë” operojnë kompanitë e telefonisë celulare Albtelecom, T- Mobile, Vodafone, etj. Siç shihet edhe nga harta, ngjyra gri paraqet zonën e pambuluar me valë celulari, që është më shumë se 30% e zonës tonë të studimit. Më e theksuar mbeten krahinat e thella dhe ato kufitare, siç janë zona e Çeremit, Rragamit, zona e Valbonës pjesërisht, Vermoshi etj. Shërbimi i internetit ofrohet nga kompani private kryesisht në zonat ku ka më shumë kërkesë turistike. Në korrik të vitit 2016, operatorët e telekomunikacionit Albtelecom, Eagle Mobile, Vodafone dhe T-Mobile kanë nisur bashkëpunimin për ndërtimin e rrjetit të fibrës optike dhe mbulimit me sinjal telefonik GSM si dhe shërbime 3G të zonës së Kelmendit në Malësinë e Madhe. Shumë shpejt pritet të fillojë dhe përmirësimi i shërbimit të telefonisë celulare dhe internetit edhe për zonën e Valbonës.

Figura 62. Mbulimi me telefoni celulare

166

3.15. Elementët e fortë territorial

Rajoni i Alpeve Shqiptare dallohet për morfologjinë malore të terrenit dhe për pozicionin strategjik gjeografik. Pothuajse të gjitha njësitë administrative në këtë rajon kanë karakteristika të njëjta përsa i përket morfologjisë dhe karakterit territorial. Një morfologji e këtij lloji ka rezultuar në aksesueshmëri të dobët dhe rrjedhimisht krijimin e qendrave me karakter rural. Ky element, paraqet në të njëjtën kohë edhe veçori pozitive të cilat janë kthyer në potenciale për zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit.

Ndërkohë pozicioni gjeografik i këtij rajoni, kufitar me dy shtete të tjera, e bën të përshtatshëm ndaj marrëdhënieve, shkëmbimeve dhe alternimit të sektorit të turizmit me sektorët e tjerë si bujqësia e blegtoria.

Zhvillimi i turizmit është një nga prioritetet e këtij rajoni dhe në një të ardhme mbase edhe shtylla kryesore e ekonomisë vendase. Potencialet për këtë sektor fillojnë nga malet e larta, pyjet e kategorive të ndryshme për t’u eksploruar, shumëllojshmëria e florës e faunës, luginat dhe lumenjtë e veçantë, e deri te trashëgimia historike dhe kulturore.

Elementët infrastrukturorë janë gjithashtu ndër strukturuesit e qendrave rurale por në rajonin e Alpeve mungojnë korridoret e rëndësishme rrugore. Pavarësisht kësaj, tërësia e elementëve të fortë natyror dhe infrastrukturor krijojnë potencial të madh për zhvillimin e qëndrueshëm të sektorit të turizmit.

Figura 63. Elementët e fortë territorial

167

3.16. Sistemet territoriale

Bazuar në kërkesat e VKM nr. 671, datë 29.7.2015, sipërfaqja e territorit të Planit Kombëtar Sektorial të Alpeve, zona bërthamë ndahet në pesë sisteme territoriale:

Sistemi urban (UB);

Sistemi natyror (N);

Sistemi bujqësor (B);

Sistemi ujor (U);

Sistemi infrastrukturor (IN) Sistemet Territoriale (ZB) 2000 Km² %

Sistemi Urban 17 0.85% Sistemi Bujqësor 216 10.80% Sistemi Natyror 1743 87.15%

Sistemi Ujor 19 9.5% Sistemi Infrastrukturor 5 0.25%

Tabela 16. Sistemet territoriale dhe sipërfaqja e tyre

Ashtu siç mund të shihet nga rezultatet e tabelës së mësipërme, pjesa më e madhe e këtij territori përbëhet nga sistemi natyror me rreth 87.15%. Të gjitha sistemet e tjera krahasuar me këtë sistem kanë një vlerë shumë herë më të vogël. I konsiderueshëm është sistemi bujqësor dhe ujor, të cilët justifikojnë së bashku me atë natyrorin karakterin e zonës, ndërsa sistemi urban dhe infrastrukturor është pothuajse i papërfillshëm (përbëjnë as 1% të zonës).

Sistemi Urban

Sistemi urban përbën 0.85% të zonës, sistemi më me pak sipërfaqe pas atij infrastrukturor, gjë që flet për karakterin aspak urban të zonës. E vetmja qendër urbane është ajo e Bajram Currit, e cila sipas PPK cilësohet qendër sekondare urbane. Qendrat lokale si Malësi e Madhe, Kelmend, Shkrel, Pult, Shosh, Shllak, Temal, Lekbibaj, Valbonë, Theth, Velipojë, Zogaj, etj., janë ato që dominojnë në zonë, fshatra dhe vendbanime rurale të cilat reflektojnë karakterin e zonës së Alpeve. Shërbimet sociale dhe administrative janë të përqendruara kryesisht në Bajram Curr, ndërsa në qendrat e njësive administrative ka shumë pak shërbime të ofruara.

Sistemin Bujqësor

Sistemi bujqësor zë një sipërfaqe prej 10.8% të territorit të zonës së studimit. Bujqësia dhe të produktet bujqësore konsiderohen një aktivitet shumë i rëndësishëm ekonomik për popullsinë vendase. Baza e bujqësisë janë perimet, frutat, mishi, produktet e qumështit të tilla si djathë, gjalpë, gjizë dhe mjaltë. Këto produkte kanë një cilësi shumë të lartë për shkak të mjedisit të pastër dhe tokës pjellore në të cilën kultivohen.

Sistemi Natyror

168

Sistemi natyror përbëhet në pjesën më të madhe të tij prej zonave të mbrojtura të cilat zënë rreth 1314 km² (76%). Aktualisht, brenda kufirit të PKS-së (brenda Zonës Bërthamë) gjenden tre zona të mbrojtura të kategorisë së I dhe të II: Rezervat Shkencor / Rezervat Strikt Natyror “Lugina e Lumit të Gashit”; Parku Kombëtar i Thethit; Parku Kombëtar i Luginës së Valbonës. Këto tre të fundit janë duke iu nënshtruar një plani të përbashkët menaxhimi duke u riorganizuar dhe shtrirë më shumë nga ana territoriale duke formuar në këtë mënyrë një park të vetëm, Parkun e Alpeve Shqiptare, i cili është akoma në proces miratimi. Përveç këtyre parqeve në zonë shtrihen edhe dy parqe të tjera me rëndësi kombëtare: Parku Natyror Rajonal (PNR) Nikaj-Mërtur (kategoria IV) dhe Parku Natyror Rajonal i Shkrelit (kategoria IV).

Prania e këtyre zonave dhe parqeve të mbrojtura me rëndësi kombëtare e bën sistemin natyror të ketë një trajtim të veçantë jo vetëm për nga rëndësia por gjithashtu për nga vlerat unike të tij.

Sistemi natyror përbëhet gjithashtu nga elementë të tjerë natyrorë rreth si:

Pyje (17%): pyje gjethe gjerë, pyje halorë, pyje të përzier

Hapësira të hapura me pak ose jo gjelbërim (2.2%): shkëmbinj të zhveshur dhe zona me gjelbërim të pakët.

Shkurre dhe bimë mjekësore (10%): kullota natyrore, livadhe, bimësi barishtore, pyje.

Biodiversiteti në territorin e PKS Alpe është shumë i pasur dhe i larmishëm, kjo për shkak të faktorëve natyrorë, klimatikë dhe relievit. Prania e zonave dhe parqeve të mbrojtura ka mundësuar krijimin e një sërë habitatesh të cilat janë të pasura me larmishmëri elementësh si specie endemike, specie bimore të mbrojtura nga konventa ndërkombëtare, të cilat janë me interes Evropian ruajtje. Janë identifikuar (Plani i Menaxhimit të Alpeve Shqiptare) rreth 31 tipe habitatesh brenda parkut të Alpeve, pesë nga të cilët kërkojnë masa të veçanta mbrojtjeje (Habitatet e livadheve dhe kullotave alpine, Pyjet me Bredh dhe Hormoq, Pyjet me arnen dhe pishë, Pyjet e Ahut, Pyjet e dushkut, Shkëmbinjtë dhe rrëpirat, Shpellat, Lumenjtë dhe përrenjtë malorë.

Katet bimore që identifikohen në zonë janë kati i dushkut, kati i ahut, kati i pyjeve halore, kati i kullotave alpine.

Fauna është gjithashtu e larmishme dhe mund të identifikohen gjallesa mjaft interesante që përfaqësohen nga grupe jorruazorësh (invertebrorësh): insekte, larva, molusqet një kapakorë dhe molusqet dykapakorë të ujërave të freskëta dhe rruazorësh (vertebrorësh): peshq, amfibë dhe zvarranikë, shpendë, gjitarë; që janë mjaft të rralla për rajonin e Ballkanit dhe më gjerë. Disa prej tyre janë endemike, të kërcënuara nga zhdukja dhe për këtë arsye gjenden në listat dhe në librat e kuq ndërkombëtar.

Monumentet e natyrës në zonë janë të shumta dhe përbëhen nga burime, dru, gurë, shkëmbinj, kanione, ura, liqene akullnajore, lugina, shpella, ujëvara, etj.

Sistemi Ujor

169

Sistemi ujor zë rreth 9.5% të territorit të PKST Alpe dhe elementët përbërës të tij janë lugina, lumenj, liqene. Vlen të përmendet prania e luginave të lumenjve kryesorë lumi i Vermoshit, Cemit, Vuklit, Përroi i Thatë ("Lumi i Thatë"), Kirit, Shalës, Curraj i Epërm, Nikaj-Mërturit, Drinit, Valbonës, Gashit dhe Tropojës; liqenet artificialë të Komanit, Fierzës dhe një pjesë të Vaujt të Dejës.

Sistemi Infrastrukturor

Sistemi infrastrukturor përbën pjesën më të pakët të kësaj zonë, vetëm 0.25% të territorit. Zona e PKST Alpe nga pikëpamja infrastrukturore paraqitet si një terren mjaft i vështirë për t’u aksesuar për shkak të relievit të thyer dhe kushteve të infrastrukturës ekzistuese.

“Zona Bërthamë”, si pjesë përbërëse e rrjetit kombëtar aksesohet nëpërmjet tre “portave” kryesore, në lindje nga qyteti i Bajram Currit (Bashkia Tropojë), në perëndim nga qyteti i Koplikut (Bashkia Malësi e Madhe) dhe në jug nga qyteti i Vaut të Dejës.

Sistemi infrastrukturor përbëhet nga rrugë interurbane dytësore, interurbane kryesore, urbane dytësore, lokale dhe shtigje këmbësorësh dhe biçiklete.

Shtigjet këmbësore dhe të biçikletave janë tipi më i veçantë i infrastrukturës së kësaj zone për shkak të peizazheve dhe terrenit eksplorues nga ana e turistëve, alpinistëve, çiklistëve dhe të pasionuarve pas natyrës të cilat japin mundësinë për tu vizituar shtëpitë tradicionale veriore shqiptare (kullat), monumentet kulturore, zonat historike, të shijojnë ushqimin “bio” vendas, të ndjekin festivalet me muzikë dhe valle tradicionale, si dhe të njohin kulturën vendase Shqiptare.

Figura 64. Sistemet territoriale

170

4. ANALIZA SOCIO-EKONOMIKE

“Zona Bërthamë” përbëhet nga 106 fshatra, të cilat përfshihen në 12 Njësi Administrative, që janë: Kelmend, Shkrel, Pult, Shalë, Shosh, Temal, Shllak, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj, Bujan dhe Tropojë. Njësitë Administrative të lart përmendura i përkasin 4 bashkive: Malësi e Madhe, Shkodër, Vau-Dejës dhe Tropojë, të cilat përfshihen në dy Qarqe: Qarkun Shkodër dhe Qarkun Kukës.

Njësi të qeverisjes vendore – “Zona Bërthamë”

Qarku Bashkia Njësitë administrative.

Shkodër

Malësi e Madhe Kelmend

Shkrel

Shkodër Pult

Shalë Shosh

Vau -Dejës Temal Shllak

Kukës Tropojë

Bajram Curri Lekbibaj Margegaj

Bujan Tropojë

2 6 12

Tabela 17. Ndarja administrative (Burimi : LIGJ Nr. 115/2014, “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”)

“Zona Bërthamë”, e cila është subjekt i këtij plani, lidhet ngushtë me njësitë e tjera administrative përbërëse të 4 Bashkive dhe Bashkitë kufitare. Kjo, jo vetëm për shkak të administrimit të tyre, por dhe nga ndërlidhjet gjeografike, infrastrukturore dhe ekonomike. Nisur nga këto arsye, identifikohet një zonë sekondare më e zgjeruar, të quajtur “Zonë Mbështetëse”, ku përfshihen të gjitha njësitë administrative të Bashkisë Malësi e Madhe, Shkodër, Vau-Dejës dhe Tropojë, por dhe bashkitë Pukë dhe Fushë-Arrëz.

“Zona Mbështetëse”, përveç “Zonës bërthamë” përmban dhe 29 njësi administrative të tjera, të cilat ndodhen në përafërsi të zonës në studim.

Sipërfaqja e “Zonës Bërthamë”

“Zona Bërthamë” shtrihet në një sipërfaqe prej 2,003 km2, duke përfaqësuar 6.97% të sipërfaqes totale të Republikës së Shqipërisë. Kjo zonë shtrihet kryesisht në Bashkinë Tropojë dhe në Bashkinë Malësi e Madhe, të cilat përfaqësojnë përkatësisht 38% dhe 32% të “Zonës Bërthamë”.

Njësi të qeverisjes vendore – “Zona Bërthamë”

171

Qarku Bashkia Njësitë

administrative. Sipërfaqe

(km²) Pjesa e zonës bërthamë

Shkodër

Malësi e Madhe Kelmend 375.7 18.8%

Shkrel 262.4 13.1%

Shkodër Pult 132.4 6.6%

Shalë 219.3 10.9% Shosh 65.1 3.2%

Vau -Dejës Temal 123.9 6.2% Shllak 73.2 3.7%

Kukës Tropojë

Bajram Curri 3.1 0.2%

Lekbibaj 174.8 8.7% Margegaj 258.6 12.9%

Bujan 110.2 5.5% Tropojë 204.7 10.2%

2 6 12 2003.4 100.0%

Tabela 18. Sipërfaqet e Njësive Administrative që i përkasin “Zonës Bërthamë”, (Burimi : LIGJ Nr. 115/2014, “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e

Shqipërisë”)

“Zona Mbështetëse” e cila përfshin të gjitha Njësitë Administrative të bashkive Malësi e Madhe, Shkodër, Vau –Dejës, Pukë, Fushë-Arrëz dhe Tropojë, ka një sipërfaqe prej 4,426 km2, duke përfaqësuar 15.4% të sipërfaqes së Republikës së Shqipërisë.

Njësi të qeverisjes vendore – “Zona Mbështetëse”

Qarku Bashkia Sipërfaqe

(km²) Pjesa e zonës mbështetëse

Shkodër

Malësi e Madhe 951 21% Shkodër 872.7 19.7%

Vau -Dejës 499.1 15% Pukë 505.53 11.3%

Fushë-Arrëz 540.42 12.2% Kukës Tropojë 1,057.3 23.8%

2 6 4,426 100%

Tabela 19. Ndarja administrative e Zonës funksionale (Burimi : LIGJ Nr. 115/2014, “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”)

Sipërfaqja e parqeve kombëtare dhe rajonale në “Zonën Bërthamë”.

Nga të dhënat e Ministrisë së Mjedisit, në Zonën e Alpeve Shqiptare, ndodhet Parku Kombëtar i Alpeve Shqiptare i cili zë 43% të “Zonës Bërthamë”, Parku rajonal Nikaj-Mërtur i cili zë 9% të sipërfaqes, dhe Parku Rajonal Shkrel i cili zë 9% të “Zonës bërthamë”. Sipërfaqja totale e parqeve zënë rreth 2/3 (më saktë 61.%) të zonës bërthamë.

172

Njësi të qeverisjes vendore – “Zona Bërthamë” Q

arku

Bashkia Njësitë

administrative

Sipërfaqe (km²)

Park Kombëtar Park Rajonal

Parku I propozuar I

Alpeve

Parku I propozuar

Nikaj Mërtur Parku Shkrelit

Shko

dër

Malësi e Madhe

Kelmend 375.7 267 - - Shkrel 262.4 59 - 185

Shkodër Pult 132.4 127 - 4

Shalë 219.3 - - - Shosh 65.1 - - -

Vau -Dejës Temal 123.9 - - - Shllak 73.2 - - -

Kuk

ës

Tropojë

Bajram Curri 3.1 - - - Lekbibaj 174.8 6 164 - Margegaj 258.6 240 3 -

Bujan 110.2 41 8 - Tropojë 204.7 121 - -

Sipërfaqe gjithsej 2003.4 861 175 189 “Zona Bërthamë” e mbuluara nga parqet përkatëse 43% 9% 9%

“Zona Bërthamë” e mbuluara nga tipi i parkut 43% 18% “Zona Bërthamë” e mbuluara nga parqet gjithsej 61%

Tabela 20. Sipërfaqet e Njësive Administrative dhe parqeve (Burimi : GIZ, ASIG, përpunimi i autorit)

Megjithëse Alpet Shqiptare nga ana administrative kufizohen nga kufijtë administrativë të Republikës së Shqipërisë, kufijtë natyrore shtrihen edhe përtej kufirit me Malin e Zi dhe Kosovës. Duke marrë në konsideratë dhe shtrirjen përtej kufijve, sipërfaqja totale e Alpeve arrin deri në 2020 km2.

Shtrirja e parqeve përtej kufijve administrativë të bashkive, qarqeve dhe të Republikës së Shqipërisë, pozicionon shfrytëzimin, planifikimin dhe menaxhimin e tyre, në një shkallë kombëtare dhe ndërkombëtare.

Parqet një vlerë kontribuese në zhvillimin e territorit.

Nisur nga parimet e Zhvillimit të qëndrueshëm (pra një formë zhvillimit ekonomik që ka për objektiv kryesor të pasojë progresin ekonomik dhe social me ruajtjen e mjedisit, për të garantuar trashëgiminë mjedisore për brezat e ardhshëm) dhe nga fakti se parku kombëtar i Alpeve dhe parqet rajonal Nikaj-Mërtur dhe Shkrel, zënë 61% të territorit të “Zonës Bërthamë”, zhvillimi i territorit përballet më kufizime të ndryshme që garantojnë mjedisin dhe vlerat natyrore të zonës.

Për këtë arsye orientimi drejt një zhvillimi ekonomik të qëndrueshëm, është një nevojë primare në zhvillimin e Alpeve dhe shtyn drejt implementimit të sektorëve ekonomik me impakt të ulët mjedisor. Në këtë kuadër, zhvillimi i sektorit të turizmit në shfrytëzimin e qëndrueshëm të parqeve, paraqitet si një opsion optimal për të garantuar zhvillimin ekonomik dhe social të

173

zonës. Është pikërisht sektori turistik, ai që sensibilizon popullsinë lokale në ruajtjen e natyrës si një aset kryesor zhvillimi ekonomik dhe social.

Për të vlerësuar zhvillimin e turizmit në “Zonën Bërthamë” është e nevojshme të analizohet situata aktuale demografike, ekonomike, sociale dhe kulturore e territorit të “Zonës Bërthamë”.

4.1. Demografia

Studimi i demografisë së “Zonës Bërthamë” bazohet në studimin e popullsisë rezidente dhe popullsinë e regjistruar në Gjendjen Civile.

Të dhënat e Gjendjes Civile shfaqin regjistrimin administrativ të popullsisë në një territor të caktuar. Regjistrimi i Përgjithshëm i Popullsisë (Census 2011) ofron një imazh statistikor të popullsisë rezidente dhe kushtet socio-ekonomike në të cilën jeton popullsia e Shqipërisë, në tetor 2011. Ky regjistrim ka për qëllim ti përgjigjet pyetjes; “Sa njerëz banojnë në Shqipëri, në një periudhe kohore të caktuar dhe si jetojnë ata?”.

4.1.1. Popullsia rezidente në “Zonën Bërthamë” - Census 2011

Të dhënat e Census 2011, regjistron në “Zonën Bërthamë” një popullsi rezidente prej 28,006 banorë, të cilët përfaqësojnë rreth 1% të banorëve të Republikës së Shqipërisë dhe rreth 11.9% të “Zonës Mbështetëse”. Megjithëse popullsia rezidente e kësaj “Zonës Bërthamë” përfaqëson një pjesë të ulët të popullsisë rezidente kombëtare. Sipërfaqja e gjerë prej 2,003 km2, zë gati 7% të territorit të Republikës së Shqipërisë.

Njësitë administrative Popullsia (banorë)

Sipërfaqe (km²)

Densiteti Census 2011 (banorë/km²)

Bajram Curri 5,340 3 1,749 Bujan 2,550 110 23

Kelmend 3,056 376 8 Lekbibaj 1,207 175 7 Margegaj 2,346 259 9

Pult 1,529 132 12 Shalë 1,804 219 8 Shkrel 3,520 262 13 Shllak 671 63 11 Shosh 304 65 5 Temal 1,562 113 14

Tropojë 4,117 205 20 “Zona Bërthamë” 28,006 2,003 14

“Zona Mbështetëse” 235,864 4,425 53 Shqipëri 2,800,138 28,748 97

Tabela 21. Popullsia dhe densiteti (Burimi : Census 2011)

174

Për shkak të nivelit të ulët të popullsisë dhe sipërfaqes së lartë të “Zonës Bërthamë”, vërehet një densiteti i ulët prej 14 banorësh/km2, që shënon vlera nën mesataren kombëtare dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse”, që përkatësisht janë 97 banorë/km2 dhe 53 banorë/km2. Njësia Administrative Bajram Curri, e cila përmban 19% e banorëve të “Zonës Bërthamë” regjistron një densitet prej 1,749 banorësh/km2, duke theksuar në këtë mënyrë dhe karakterin urban të saj. Nëse përjashtojmë njësinë e Bajram Currit, Njësitë e tjera Administrative paraqesin një densitet që nuk tejkalon 25 banorë/km2. Njësitë Administrative Shosh, Lekbibaj, Kelmend, Shalë dhe Margegaj regjistrojnë densitetet më të ulëta të “Zonës Bërthamë” me vlera nën 10 banorë/km2. Densiteti i ulët i popullsisë rezidente shfaq qartë karakterin rural të Njësive Administrative përbërëse të “Zonës Bërthamë”.

Figura 65. Densiteti i popullsisë rezidente (Burimi: Census 2011, përpunimi i autorit)

Siç vërehet dhe nga harta e densitetit të popullsisë në nivel Njësie Administrative, janë pikërisht njësitë veriore të “Zonës Bërthamë”, të cilat kanë një sipërfaqe me të madhe dhe që mbartin një karakter malor të theksuar, që regjistrojnë dhe densitetin më të ulët. Diferenca e sipërfaqes të Njësive Administrative ka një impakt në vlerësimin e densitetit, për këtë arsye është e nevojshme që të analizohet densiteti i popullsisë në nivel rrjeti.

4.1.2. Shpërndarja e popullsisë në territor

175

Për të pasur një përqasje të detajuar të përqendrimit territorial të popullsisë, të dhënat mbi densitetin e popullsisë në nivel rrjeti, përbëjnë një element të rëndësishëm në studimin e përqendrimit demografik.

Bazuar në densitetin e popullsisë në nivel rrjeti të ofruar nga Census 2011, vërehet qartë se Bashkia e Tiranës përbën një nga qendrat kryesore në vend, ku shënohet dhe dendësia më i lartë, prej 23,997 banorë/km2. Qytetet si Durrësi, Elbasani, Kavaja, Lushnje, Fier, Ballsh, Vlorë, Berat, Gjirokastër, Sarandë, Korçë, Pogradec, Lezhë, Laç, Peshkopi, Kukës dhe Shkodër, regjistrojnë zona të cilat përqendrojnë një densitet që kalon 5,000 banorë për km2. Qytetet e lart përmendura identifikojnë basenet kryesore të përqendrimit të popullsisë në shkallë vendi, duke evidentuar në këtë mënyrë dhe qendrat kryesore të cilat klasifikohen nga Plani i Përgjithshëm Kombëtar, si qendra primare ose sekondare. Evidentimi i qendrave primare dhe sekondare të Planit të Përgjithshëm Kombëtar nuk evidentojnë thjesht përqendrimin e popullsisë, por dhe polet ekonomike të cilat kanë një impakt direkt në dinamikat demografike rajonale.

Nëse fokusohemi në veri të Shqipërisë, vërehet se është zona veri-perëndimore e cila shfaq densitetin, përqendrimin dhe shtrirjen më të lartë të popullsisë. Njësia Administrative Shkodër regjistron 77,075 banorë për një sipërfaqe prej 31.5 km2, duke përqendruar një nivel të lartë popullsie, qyteti i Shkodrës shfaqet si një qendër kryesore në rajon, më një karakter urban të theksuar, në të cilin regjistrohet një densitet që arrin 12,445 banorë/km2. Shkodra e cila

Figura 66. Densiteti i popullsise ne nivel rrjeti (Burimi : INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

176

konsiderohet si qendër primare nga Plani i Përgjithshëm Kombëtar (PPK), përbën një nga basenet kryesore të përqendrimit të popullsisë të “Zonës Mbështetëse”.

Në një pikëpamje më të gjerë, krahas pjesës perëndimore të zonës mbështetëse, pra përgjatë liqenit të Shkodrës, pjesa veriore e Shqipërisë ka një densitet të ulët dhe një shpërndarje të theksuar në territor.

Nëse veçojmë polin e Shkodrës, në zonën mbështetëse evidentohen dhe 4 qendra të cilat kanë një densitet të lartë popullsie, që tejkalon 1,000 banorë/km2, të cilat konsiderohen nga PPK si qendra terciare. Këto qendra janë: Kopliku, Vau-Dejës, Puka, Fushë-Arrëzi dhe Kukësi.

Përqendrimi i popullsisë në zona të caktuara luan një rol të rëndësishëm në dinamikat demografike, aktivitetet ekonomike, shërbimet publike etj., duke pasur për efekt përthithjen e popullsisë drejt poleve kryesore.

Duke u përqendruar vetëm në “Zonën Mbështetëse”, vërehet qartë se qendra kryesore e rajonit është qyteti i Shkodrës, roli i këtij poli është tepër i rëndësishëm nga pikëpamja demografike dhe ekonomike në rajon, jo vetëm se përqendron popullsinë me të lartë, por luan rolin e një qendre infrastrukturore të zonës.

Figura 67. Densiteti i popullsisë ne nivel rrjeti për Zona Bërthamë dhe Zona Mbështetëse (Burimi: Instat,

Census 2011, përpunimi i autorit)

Nëse fokusohemi vetëm në “Zonën Bërthamë”, vërehet se shpërndarja e popullsisë nuk është homogjene dhe përqendrohet kryesisht në zonën jug-lindore, në afërsi të qyteti të Bajram Currit, i cili evidentohet nga PPK si një qendër sekondare dhe ku densiteti i popullsisë arrin vlerat e 2,122 banorë/km2.

Shpërndarja e popullsisë në nivel rrjeti, tregon qartë se popullsia në zonën bërthamë është shpërndarë në mënyrë heterogjene në territor, ku vërehen përqendrime përgjatë luginave dhe në largësi të qendrave me densitet të lartë të popullsisë.

177

Densiteti i ulët i regjistruar në pjesën rurale të “Zonës Bërthamë” shënon një densitet tejet të ulët që nuk tejkalon 270 banorë/km2. Nëse marrim në konsideratë shtrirjen e Parkut Kombëtar të Alpeve dhe parqeve rajonale të Shkrelit dhe Nikaj-Mërtur, 73.4% e popullsisë rezidente përqendrohet kryesisht jashtë territorit të parqeve. Nga ana tjetër vlen të përmendim dhe popullsinë që banon brenda territorit të parqeve.

Figura 68. Densiteti i popullsisë për Zona Bërthamë (Burimi: Instat, Census 2011, përpunimi i autorit)

Pjesa e popullsisë rezidente që jeton në brendësi të territoreve të parqeve arrin 7,388 banorë, duke përfaqësuar 26.4% të popullsisë rezidente të “Zonës Bërthamë”. Për më tepër, 12.1% e popullsisë rezidente të “Zonës Bërthamë” jeton në zonën e Parkut të Shkrelit, 10.2% e popullsisë rezidente jeton në zonën e Parkut të Alpeve dhe 4.1% e popullsisë rezidente jeton në zonën e parkut Nikaj-Mërtur. Densitet i regjistruar në territorin e parqeve është i ulët dhe nuk tejkalojnë 250 banorë për km2.

Popullsia Rezidente Pjesa e popullsisë rezidente krahasuar me

“Zonën bërthamë.” Parku i Alpeve 2,851 10.2% Parku i Shkrelit 3,394 12.1%

Parku Nikaj-Mërtur 1,143 4.1% Gjithsej 7,388 26.4%

Tabela 22. Popullsia rezidente brenda parqeve (Burimi: Instat, Census 2011, përpunimi i autorit)

Një element tjetër i rëndësishëm që pasqyrohet nga densiteti i popullsisë në nivel rrjeti, është dhe shpërndarja e theksuar e popullsisë në territorin e Parkut Kombëtar të Alpeve, ku vërehet

178

një përqendrim në zonat kryesore si Vermoshi dhe Vukël, përgjatë akseve rrugore por dhe në qendra që shfaqen si ishuj demografik si Boga, Thethi, Valbona dhe Dragobi.

Densiteti i ulët i popullsisë, shpërndarja territoriale e theksuar, mungesa e infrastrukturës rrugore, vështirëson përmirësimin dhe implementimin e investimeve të nevojshme për shërbime publike cilësore, duke përbërë një shtyse për migrimin e popullsisë nga këto zona.

4.1.3. Tendenca e popullsisë së regjistruar në Gjendje Civile

Krahas regjistrimit të popullsisë të regjistruar nga Census 2011, që jep një vlerësim statik të popullsisë që ndodhet në një vend të caktuar, në një moment të caktuar, vlen të përmendim dhe popullsinë e regjistruar në Gjendje Civile.

Nëse krahasojmë të dhënat mbi popullsinë rezidente dhe popullsinë e regjistruar në Gjendjen Civile vërehet një diferencë tepër e lartë, për shkak se Census 2011 regjistron vetëm 28,006 banore në “Zonës Bërthamë”, kur për të njëjtin vit në Gjendje Civile regjistrohet një popullsi prej 47,555 banorësh. Kjo diferencë e madhe, rrjedh si pasojë e një shkalle migrimi tepër të lartë të popullsisë drejt vendeve të huaja. Bazuar në hulumtimet e kryera, vlen të theksojmë se ndërmjet Census 2011 dhe ditëve të sotme është bërë dhe më e ndjeshme kriza ekonomike botërore e viteve të fundit, e cila ka pasur për efekt të rikthejë popullsisë e migruar. Krahas diferencës së popullsisë rezidente dhe popullsisë së regjistruar në gjendje civile vlen të përmendim dhe tendencat demografike të evidentuara në gjendje civile.

Rënia prej 8% e popullsisë së regjistruar në Gjendje Civile gjatë 10 viteve të fundit, lidhet ngushtë me migrimin e brendshëm. Kjo rënie e popullsisë tregon qartë atraktivitetin e qendrave urbane kombëtare dhe dinamikat migratore brenda territorit të Republikës së Shqipërisë.

Grafiku 17. Tendencat demografike Gjendja Civile, Zona Bërthamë

Bazuar në tendencat aktuale dhe duke projektuar popullsinë e Gjendjes Civile, shfaqet një rënie e konsiderueshme e popullsisë ndër vite. Vlerësohet se popullsia e “Zonës Bërthamë” pritet të kaloj nga 46,601 banorë në 2016, në 40,239 banorë në 2031, duke shënuar një çregjistrim prej 6,363 banorësh në një hapësirë kohore prej 15 vjetësh.

.

179

Projeksioni i popullsisë regjistruar në gjendjen civile – “Zona Bërthamë” Kelmend Shkrelë Pult Shosh Shalë Shllak Temal BajramCurri Tropojë Lekbibaj Margegaj Bujan Gjithsej

2009 6,479 5,919 3,262 1,692 4,819 1,570 2,360 8,292 5,517 2,412 3,122 3,471 48,914 2010 6,288 5,841 3,060 1,616 4,595 1,597 2,310 8,254 5,482 2,235 3,145 3,467 47,889 2011 6,306 5,893 3,080 1,615 4,145 1,713 2,308 8,423 5,495 2,126 3,186 3,265 47,555 2012 6,257 5,891 3,137 1,573 4,036 1,755 2,326 8,202 5,520 1,976 3,100 2,947 46,720 2013 6,248 5,920 3,134 1,548 3,975 1,815 2,360 8,192 5,545 1,972 3,013 2,902 46,621 2014 6,239 5,948 3,130 1,522 3,914 1,874 2,393 8,219 5,445 1,967 3,047 2,857 46,555 2015 6,269 5,950 3,169 1,561 4,014 1,889 2,416 8,030 5,443 1,961 3,040 2,859 46,601 2016 6,232 6,033 3,103 1,542 3,821 1,741 2,390 8,230 5,464 1,912 3,047 2,881 46,396 2017 6,157 6,004 3,069 1,532 3,685 1,721 2,386 8,141 5,457 1,825 3,034 2,767 45,776 2018 6,113 6,005 3,034 1,521 3,554 1,701 2,382 8,098 5,452 1,760 3,024 2,697 45,342 2019 6,069 6,007 3,000 1,511 3,426 1,680 2,378 8,055 5,448 1,698 3,014 2,628 44,914 2020 6,025 6,009 2,966 1,501 3,302 1,660 2,373 8,012 5,443 1,636 3,004 2,560 44,493 2021 5,982 6,011 2,932 1,491 3,182 1,640 2,369 7,969 5,439 1,577 2,994 2,493 44,078 2022 5,938 6,013 2,899 1,481 3,065 1,620 2,365 7,926 5,435 1,518 2,984 2,426 43,669 2023 5,895 6,015 2,866 1,471 2,951 1,600 2,361 7,884 5,430 1,461 2,974 2,360 43,267 2024 5,852 6,017 2,833 1,461 2,840 1,580 2,357 7,842 5,426 1,405 2,964 2,295 42,870 2025 5,809 6,019 2,800 1,451 2,732 1,560 2,352 7,800 5,421 1,350 2,954 2,230 42,479 2026 5,766 6,021 2,768 1,441 2,627 1,540 2,348 7,758 5,417 1,297 2,944 2,166 42,093 2027 5,724 6,023 2,736 1,431 2,525 1,521 2,344 7,716 5,412 1,244 2,934 2,103 41,712 2028 5,681 6,025 2,704 1,421 2,425 1,501 2,340 7,674 5,408 1,193 2,924 2,040 41,336 2029 5,639 6,027 2,673 1,411 2,328 1,482 2,336 7,633 5,403 1,143 2,914 1,978 40,966 2030 5,597 6,029 2,642 1,401 2,233 1,462 2,331 7,591 5,399 1,093 2,904 1,917 40,600 2031 5,555 6,031 2,611 1,391 2,141 1,443 2,327 7,550 5,394 1,045 2,894 1,856 40,239

Tabela 23. Projeksioni i popullsisë regjistruar ne gjendjen civile (Burimi : Gjendja Civile, përpunimi i autorit)

180

Diferenca e lartë ndërmjet popullsisë rezidente dhe popullsisë të regjistruar në Gjendje Civile dhe tendenca negative e popullsisë të regjistruar në Gjendje Civile, shfaqin qartë një nivel të lartë migrimi. Frenimi i tendencave migratore është një nga problematikat kryesore të zonës në studim, për këtë arsye ndërmarrja e politikave dhe strategjive në përmirësimin e jetës dhe ekonomisë rajonale, shfaqen si të domosdoshme për zhvillimin e qëndrueshëm të territorit.

Migrimi i lartë jashtë vendit, eksodi rural dhe dinamikat demografike të 25 viteve të fundit, mund të perceptohen dhe më qartë falë diferencave të ndryshimit të popullsisë ndërmjet Censusit 1989, 2001 dhe 2011.

4.1.4. Ndryshimi i popullsisë dhe tendencat demografike

Duke u nisur nga vitet 1990, popullsia e Shqipërisë ka njohur një shkallë të lartë migrimi dhe eksodi rural, i cila ka pasur për rezultat një rënie të popullsisë dhe një ndryshim të panoramës demografike kombëtare. Migrimi i lartë drejt vendeve të huaja dhe eksodi rural, që shtynë popullsinë rurale të vendoset në basenet e punësimit, ka pasur për efekt jo vetëm të ndryshojë demografinë e zonave urbane por dhe popullsinë në zonat rurale. Nga të dhënat INSTAT 2015, vërehet se popullsia e Shqipërisë është kthyer kryesisht urbane duke filluar nga viti 2008, por ende shfaq një nivel të larte popullsie rurale. Pra krahas migrimit drejt vendeve të huaja, eksodi rural mbetet akoma një fenomen aktual, i cili me zhvillimin ekonomik, social dhe teknologjik, influencon në dinamikat demografike rajonale dhe lokale.

Grafiku 18. Popullsia urbane dhe rurale në Shqipëri(Burimi: INSTAT, 2015, përpunimi i autorit)

Përveç Njësisë Administrative Bajram Curri, njësitë e tjera administrative që përbëjnë “Zonën Bërthamë”, konsiderohen si zona me karakter rural. Është pikërisht karakteri rural i “Zonës Bërthamë”, i cili thekson presionin e eksodit rural në planifikimin e ardhshëm të territorit.

Ndryshimi i popullsisë rezidente 2001-2011

Bazuar në të dhënat e Census 2011, studimi i tendencave dhe dinamikave demografike, tregon një ndryshim të theksuar të popullsisë në “Zonën Bërthamë”, ku vërehet se ekuivalenti i 35% të popullsisë aktuale, ka migruar ndërmjet regjistrimit të popullsisë në 2001 dhe atë të 2011. Kjo rënie është dhe më flagrante nëse krahasohet ndryshimi i popullsisë ndërmjet Census 1989 dhe

181

2011, ku rezulton se për një periudhë 22 vjeçare, ekuivalenti i 62% të popullsisë aktuale, është larguar nga “Zona Bërthamë”.

Grafiku 19. Ndryshimi i popullsisë 2001-2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Niveli i lartë i ndryshimit të popullsisë që prek “Zonën Bërthamë” ndërmjet Census 2001-2011, tejkalon ndjeshëm jo vetëm mesataren kombëtare prej 8.7%, por dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse” që regjistron një ndryshim popullsie prej 29%. Rënia e popullsisë ndërmjet Census 2001-2011, prek të gjitha Njësitë Administrative të zonës në studim dhe vendos theksin në Njësitë Administrative Shosh dhe Lekbibaj që shënojnë përkatësisht një ndryshim popullsie prej 74% dhe 55% ekuivalentin e popullsisë aktuale.

Ndryshimi i popullsisë rezidente 1989-2011

Fakti që ndryshimi i popullsisë është një fenomen i 25 viteve të fundit, shtyn drejt një studimi më afatgjatë, për arsye se Njësitë Administrative që regjistrojnë një nivel të ulët të ndryshimit të popullsisë ndërmjet Census 2001-2011, mund të kenë pasur një migrim të popullsisë më të hershëm. Rasti i Njësisë Administrative Temal është një shembull konkret, ku ndryshimi i popullsisë ndërmjet 2001-2011 shënon vetëm ekuivalentin e 8% të popullsisë së regjistruar, kur në një shkallë më afatgjatë (Census 1989-2011) vërehet se ndryshimi i popullsisë arrin vlerat e 99% të ekuivalentit aktual të popullsisë, gjë që do të thotë një përgjysmim të popullsisë në 22 vitet që procedon Census 2011. Nëse marrim në konsideratë izolimin nga qendra kryesore urbane të njësisë Temal, aksesibilitetin tepër të ulët, papunësinë tepër të lartë, mungesën e shërbimeve publike, shpopullimi i kësaj njësie shfaqet si një rrjedhë logjike. Pra fenomeni i ngadalësimit të rënies së popullsisë që shfaqet në njësinë Temal, nuk është një tregues i përmirësimit të kushteve socio-ekonomik të zonës, por një tregues i situatës kritike dhe i pamundësisë së popullsisë rezidente në përmirësimin e cilësisë së jetës.

182

Grafiku 20. Ndryshimi i popullsisë 1989-2011(Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Ndryshimi i popullsisë ndërmjet Census 1989 dhe 2011, tejkalon mesataren kombëtare prej 12%, në të gjitha njësitë përbërëse të “Zonës Bërthamë”, ku krahas njësisë Temal, vlen të përmenden dhe Njësitë Administrative: Shosh, Shllak, Lekbibaj dhe Shalë, të cilat shënojnë një ndryshim të popullsisë, që tejkalon ekuivalentin e 70% të popullsisë rezidente aktuale të regjistruar nga Census 2011.

Nëse krahasojmë diferencat e popullsisë ndërmjet Census 1989-2001-2011, vërehet se ndryshimi i popullsisë njeh një ngadalësim përgjatë viteve 2001-2011, krahasuar me 1989-2001. Si u përmend dhe në rastin e njësisë Temal, ky ngadalësim nuk është sinonim i përmirësimit të kushteve të jetesës, por varet nga faktorë të brendshëm të secilës Njësi Administrative.

Grafiku 21. Ndryshimet e popullsisë ndërmjet regjistrimeve (Burimi:INSTAT, Census 1989-2001-2011,

përpunimi i autorit)

Një nga fenomenet kryesore që vërehet nga grafiku i krahasimit të ndryshimit të popullsisë ndërmjet dy regjistrimeve, është impakti i eksodit rural në dinamikat demografike. Qyteti i Bajram

183

Currit shënon ndryshimin më të ulët të popullsisë së “Zonës Bërthamë”, duke theksuar në këtë mënyrë dhe faktin se janë pikërisht zonat rurale të cilat preken më shumë nga migrimi i popullsisë.

Si konkluzion mund të themi se territori i “Zonës Bërthamë” përballet me një largim të konsiderueshëm të popullsisë, ku disa zona kanë arritur një nivel aq të larte migrimi gjatë 25 viteve të fundit, sa që vërehen dhe fshatra të braktisur, si për shembull Curraj i Epërm. Për të frenuar braktisjen e territorit nga popullsia rezidente, përmirësimi i cilësisë së jetës dhe i situatës socio-ekonomike, shfaqet si një nevojë primare në frenimin e migrimit.

Janë pikërisht Njësitë Administrative që ndodhen në pjesën qendrore të “Zonës Bërthamë”, që hasin një mungesë të theksuar në infrastrukturë transporti, që njohin dhe migrimin më të lartë.

4.1.5. Migrimi dhe aksesibiliteti

Nga pikëpamja gjeografike, janë Njësitë Administrative që ndodhen në pjesën qendrore të “Zonës Bërthamë” që paraqesin vlerat më të larta të ndryshimit të popullsisë. Njësitë Temal, Shosh, Shllak, Lekbibaj dhe Shalë, që shfaqin nivelin më të lartë të shpopullimit, janë dhe Njësitë Administrative që kanë mungesën më të lartë në infrastrukturë transporti, duke theksuar në këtë mënyrë impaktin negativ të aksesibilitetit në dinamikat demografike. Pra mungesa e infrastrukturës rrugore dhe aksesibiliteti i ulët, shfaqen si një motor në shpopullimin e zonës qendrore të Alpeve. Është logjike të mendohet se mungesa e infrastrukturës ka një impakt negativ në zhvillimin social dhe aktivitetit ekonomik të zonës. Si pasojë, mungesa e ndërlidhjes më tregjet dhe qendrat rajonale, vështirësia e ofrimit të shërbimeve publike cilësore, përbëjnë faktorët kryesor të cilët shtynë popullsinë rezidente të migroj drejt qendrave urbane të zhvilluara. Krahas mungesës së infrastrukturës rrugore, cilësia e jetës në zonat rurale dhe trysnia përthithëse e qendrave urbane si Shkodra, amplifikojnë shpopullimin e Njësive Administrative rurale.

184

Figura 69. Ndryshimi i popullsisë (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nisur nga hipoteza se dinamikat e popullsisë nuk kanë ndryshuar në pesë vitet e fundit, “Zona Bërthamë” dëshmon një rënie të konsiderueshme të popullsisë në një çerek shekulli, ku ekuivalenti i gati 2/3 të popullsisë aktuale është larguar nga territori.

Në përmbledhje, niveli i lartë i ndryshimit të popullsisë, që shtyn banorët të migrojnë për mundësi më të mira, drejt qendrave kryesore si Shkodra, Tirana por dhe jashtë vendit, përball “Zonën Bërthamë” me problematikën e shpopullimit të territorit, duke bërë më urgjente nevojat në përmirësimin e cilësisë së jetës, infrastrukturës së transportit, tregut të punës, aktivitetit ekonomik, shërbimeve, formimit të forcës punëtore etj.

4.1.6. Diaspora dhe zhvillimi i territorit

Migracioni ndërkombëtar është një nga dukuritë që ndikon në fusha të ndryshme si në ekonomi, shoqëri dhe mjedis si për vendin nga të cilin migrojnë ashtu dhe në vendin migrues. Migrimi i lartë i popullsisë vendase drejt vendeve të huaja, si Amerika, Anglia, Italia , Greqia etj., ka një impakt negativ në territor, për shkak të largimit të forcës punëtore nga vendi jonë. Por nga ana tjetër migrimi ka pasur gjithashtu një efekt pozitiv në zhvillimin e burimeve njerëzore, reduktimin e papunësisë dhe aftësimin profesional dhe intelektual të popullsisë migruese nëpërmjet aftësimit në profesione të ndryshme dhe eksperiencës që fitojnë në vendet ku kanë migruar. Migrimi i kësaj

185

force punëtore ka pasur për efekt krijimin e një diaspore të rëndësishme, e cila është e lidhur ngushtë me territorin, Shqipërinë dhe kulturën lokale. Organizatat, shoqatat, aktivitetet dhe investimet e ndryshme që diaspora shqiptare ka krijuar ndër vite, shfaqin një karakter tepër aktiv të saj.

Një rol tepër të rëndësishëm në uljen e varfërisë kryesisht në periudhën e tranzicionit ka luajtur migracioni. Investimet e huaja direkte si dhe remitancat kanë pasur një ndikim pozitiv në rritjen e të ardhurave dhe mirëqenies për popullsinë vendase duke rezultuar si një nga motorët kryesorë në rritjen ekonomike të Shqipërisë. Greqia, Italia, Amerika, Maqedonia, Gjermania dhe Kanadaja kanë peshën kryesore të remitancave me Shqipërinë duke zënë 98% të totalit të tyre.

Diaspora luan një rol të rëndësishëm në implementimin e Planit Sektorial të Turizmit në Zonën e Alpeve, për shkak se është pikërisht kjo diasporë që ka investuar në territor, që ka në pronësi një pjesë të madhe të banesave të pashfrytëzuara dhe që përbën një potencial kryesor në zhvillimin dhe promovimin e territorit.

Mundësitë financiare, mundësitë e promovimit të territorit në botë dhe përthithjes së investimeve të huaja direkte, mbrojtja dhe promovimi i kulturës lokale, shkëmbimi i eksperiencës, përbëjnë elementët kryesorë të aktiviteteve të diasporës shqiptare. Këto dërgesa kanë pasur ndikim pozitiv jo vetëm si ndihmë ekonomike për të afërmit e tyre por edhe për stabilizimin socio-ekonomik në tërësi.

Nëse marrim në konsideratë pamundësinë financiare dhe mungesën e eksperiencës së popullsisë lokale në fushën e turizmit, mobilizimi i diasporës dhe orientimi i aktiviteteve dhe investimeve të tyre drejt projekteve dhe nevojave konkrete, përbëjnë një element të rëndësishëm të zhvillimit të territorit.

4.1.7. Piramida e moshës dhe projeksioni i popullsisë rezidente

Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë i vitit 2001, tregon se popullsia e Qarkut Shkodër dhe Qarkut Kukës, karakterizohen nga mosha në formë piramidale, gjë që tregon një popullsi kryesisht të re, por që në bazën e saj shfaqet një rënie e lehtë të lindshmërisë. Ulja e nivelit të lindshmërisë bëhet dhe me evidente në të dhënat Census 2011, ku Qarku i Shkodrës dhe Qarku i Kukësit shfaqin një tkurrje më të theksuar të popullsisë në moshë të re.

Krahas rënies së lindshmërisë, piramida e moshës për qarkun e Kukësit dhe Shkodrës, shfaq dhe një rënie të popullsisë të grup-moshave 20-40 vjeç, gjë që lë të kuptohet dhe një shkallë të lartë migrimi. Për më tepër, projeksionet e popullsisë në nivel qarku të INSTAT, tregojnë se fenomeni i migrimit të grup-moshave të reja pritet të jetë ende i qëndrueshëm për 15 vitet e ardhshme, për Qarkun e Kukësit dhe Shkodrës.

Në parashikimet e publikuara në “Projeksionet e Popullsisë 2011-2031” nga INSTAT, theksohet se lindshmëria do të njohin një frenim dhe në 15 vitet e ardhshëm. Për më tepër, megjithëse Qarku

186

i Kukësit dhe Shkodrës gëzojnë një popullsi relativisht të re, kjo popullsi karakterizohet nga një nivel i lartë migrimi.

Figura 70.Piramidat e moshës, (Burimi: Census 2011, INSTAT)

Piramida e moshës të “Zonës Bërthamë” krahasuar me nivelin kombëtar

Piramida e moshës së “Zonës Bërthamë” tregon qartë pjesën e lartë të popullsisë në moshë të re dhe tkurrjen e lindshmërisë që kjo zonë ka njohur 15 vitet e fundit që paraprijnë Census 2011.

187

Grafiku 22. Piramida e moshës të zonës së Alpeve (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nëse krahasojmë pjesën e grup-moshave të popullsisë të “Zonës Bërthamë” me mesataren kombëtare, grup-moshat e reja përbëjnë diferencën kryesore. Janë grup-moshat 0 deri në 19 vjeç, të cilat përfaqësojnë pjesën më të lartë se mesatarja kombëtare. Për ta përmbyllur, niveli i lartë i grup-moshave të reja në “Zonën Bërthamë”, përbën një avantazh në rinovimin e popullsisë dhe forcës punëtore të zonës.

Projeksioni demografik.

"Projeksionet e Popullsisë 2011-2031" publikuar nga Instituti i Statistikave, identifikon tre skenarë të mundshëm në vlerësimin e ardhshëm të popullsisë rezidente. Këto skenarë bazohen në ndryshimet e mundshme të indikatorëve të lindshmërisë, vdekshmërisë dhe migrimit dhe kanë karakteristikat e më poshtme:

Skenarin e rritjes së ulët (me tregues lindshmërie dhe imigrim të ulët, tregues vdekshmërie dhe emigrimi të lartë);

Skenarin e rritjes së mesme (me tregues lindshmërie, vdekshmërie dhe migracion të mesëm).

Skenarin e rritjes së lartë (me tregues lindshmërie dhe imigrimi të lartë, tregues vdekshmërie dhe emigrimi të ulët).

Këto skenarë synojnë të na japin tendencat e mundshme të popullsisë, për 15 vitet e ardhshme.

188

Grafiku 23. Piramida e moshës dhe projeksioni 2031 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Siç vihet re dhe nga projeksioni i popullsisë rezidente, tendencat aktuale orientojnë drejt një tkurrje të moshave nën 25 vjeç dhe një rritje të popullsisë mbi 65 vjeç, për 15 vitet e ardhshme, gjë që lë të kuptojë vjetërsimin e popullsisë dhe tendencën migratore të grup-moshave të reja.

Pra popullsia e Qarqeve Kukës dhe Shkodër dhe e “Zonës Bërthamë”, pritet të ketë një rënie të lindshmërisë, një qëndrueshmëri të migrimit dhe një vjetërsim të popullsisë për 15 vitet e ardhshme.

Projeksioni i popullsisë është një tregues kryesor në parashikimin e forcës punëtore dhe të nevojave të ardhshme territoriale për punësim.

Elementët kryesor demografik të “Zonës Bërthamë”:

“Zona Bërthamë” përbëhet nga 106 fshatra, të cilat përfshihen në 12 Njësi Administrative (Kelmend, Shkrel, Pult, Shalë, Shosh, Temal, Shllak, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj, Bujan dhe Tropojë), që janë pjese përbërëse e 4 bashkive (Malësi e Madhe, Shkodër, Vau-Dejës dhe Tropojë), të cilat i përkasin dy Qarqeve (Qarkun Shkodër dhe Qarkun Kukës)

Zona në studim shtrihet në një sipërfaqe prej 2,003 km2, ku 43% e kësaj sipërfaqe mbulohet nga Parku Kombëtar i Alpeve, 9% nga Parku Rajonal i Shkrelit dhe 9% nga Parku Rajonal Nikaj-Mërtur.

189

Fakti se parqet shtrihen përtej kufijve administrativ, është e nevojshme të koordinohet menaxhimi i këtyre parqeve në një shkallë më të gjerë, në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

Zhvillimi territorial i zonës bërthame duhet të marrë në konsideratë përkujdesjen e veçantë që ka nevojë parku kombëtar dhe parqet rajonale të “Zonës Bërthame”. Nisur nga rëndësia e madhe për të garantuar qëndrueshmërinë e parqeve dhe nga fakti se mbi ¼ e popullsisë së zonës në studim ndodhet brenda kufijve të parqeve, lind nevoja për të planifikuar shfrytëzimin e tyre me aktivitete me impakt të ulët mjedisor.

Zona Bërthame regjistron një popullsi prej 28,006 banorësh, ku rreth 10% e saj ndodhet brenda kufijve të parkut Kombëtar të Alpeve, 12% brenda parkut Rajonal të Shkrelit, 4 % brenda Parkut rajonal Nikaj-Mërtur. Densiteti i ulët i popullsisë (14 banor/km2) dhe shpërndarja e lartë territoriale, thekson karakterin rural të zonës dhe vështirësitë në ofrimin e shërbimeve publike cilësore.

“Zona Bërthamë” përmban qytetin e Bajram Currit, që evidentohet si qendër sekondare nga PPK, dhe ndodhet në afërsi të qendrës primarë të Shkodrës dhe qendrave terciare të Koplikut, Vaut-dejës, Pukë, Fushë-Arrëz dhe Krume.

Tendencat demografike shfaqin një nivel të lartë migrimi i cili rrezikon braktisjen e territorit nga popullsia lokale. Ndryshimi i popullsisë ndërmjet viteve 1989-2011 regjistron vlerat mbi 5 herë më të larta se mesatarja kombëtare (-62% te popullsisë rezidente është larguar gjatë viteve 1989-2011). Njësitë Administrative që ndodhen në zonën qendrore të Alpeve (Temal, Shosh, Shllak, Lekbibaj dhe Shalë), të cilat hasin një mungesë të theksuar infrastrukture rrugore dhe ndërlidhje me tregjet kryesore rajonale, regjistrojnë një migrim tepër të lartë që përfaqëson mbi 2/3 e popullsisë rezidente aktuale.

Është pikërisht pjesa qendrore e “Zonës Bërthamë “e cila shfaq mungesa të theksuara në infrastrukture dhe në ndërlidhje me tregjet lokale e cila shënon dhe nivelin me të lartë të migrimit.

Tendenca demografike e Zonës në studim bëhet dhe më domethënëse, kur vërehet se për 15 vitet e ardhshme pritet të kemi një rënie të lindshmërisë, një vjetërsim të popullsisë dhe një qëndrueshmëri të migrimit të popullsisë në moshë pune.

Për të frenuar braktisjen e territorit nga popullsia rezidente, përmirësimi i cilësisë së jetës, i situatës socio-ekonomike dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i aseteve natyrore, shfaqet si një nevojë primare në frenimin e migrimit.

4.2. Punësimi

Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë i ndërmarrë gjatë vitit 2011, tregon qartë përbërjen e popullsisë rezidente, duke evidentuar popullsinë në moshë pune, popullsinë mbi 15 vjeç dhe nën 65 vjeç, popullsinë e punësuar, popullsinë e papunë, sipas strukturës së mëposhtme.

190

Këto elementë demografikë, japin një përqasje të detajuar mbi popullsinë në moshë pune, popullsinë në varësi, punësimin dhe papunësinë, si dhe karakteristikat kryesore të tregut të punës.

4.2.1. Popullsia në moshë pune

Popullsia në moshë pune e “Zonës Bërthamë”.

Përbërja e popullsisë të pasqyruar nga Census 2011 jep një imazh në një moment të caktuar, ku evidentohet qartë popullsia në moshë pune dhe popullsia në varësi, pra popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç. “Zona Bërthamë” gëzon ende një popullsi rezidente në moshë të re, për shkak se 64.9% e popullsisë rezidente janë në moshë pune (pra bëjnë pjese në grup-moshën 15-65 vjeç). Megjithëse kjo vlerë është e ulët krahasuar me mesataren e “Zonës Mbështetëse” dhe mesatares kombëtare, që regjistrojnë përkatësisht vlerat 65.2% dhe 68%, konsiderohet se popullsia e “Zonës Bërthamë” është kryesisht e re.

Popullsia në moshë pune Popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç

Popullsia Total

% Nr. % Nr. % Nr. Bajram Curri 65.5% 3,497 35% 1,843 0.19% 5,340 Bujan 64.2% 1,636 36% 914 0.09% 2,550 Kelmend 65.2% 1,992 35% 1,064 0.11% 3,056 Lekbibaj 65.1% 786 35% 421 0.04% 1,207 Margegaj 62.7% 1,470 37% 876 0.08% 2,346 Pult 63.3% 968 37% 561 0.05% 1,529 Shalë 64.6% 1,166 35% 638 0.06% 1,804 Shkrel 64.5% 2,270 36% 1,250 0.13% 3,520 Shllak 66.9% 449 33% 222 0.02% 671 Shosh 67.4% 205 33% 99 0.01% 304 Temal 65.2% 1,018 35% 544 0.06% 1,562 Tropojë 64.2% 2,643 36% 1,474 0.15% 4,117 “Zona Bërthamë” 65% 18,100 35% 9,906 1.00% 28,006 “Zona Mbështetëse” 66% 155,182 34% 80,682 8.42% 235,864

Popullsia totale

Popullsia në moshë pune

Popullsia në moshë pune e punësuar

Rrogëtarë Jo rrogëtarë

Popullsia në moshë pune e papunësuar

Popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç

Popullsia nën 15 vjeç

Popullsia mbi 65 vjeç

191

Shqipëri 68% 1,904,094 32% 896,044 100% 2,800,138 Tabela 24. Popullsia në moshë pune(Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Pjesa e popullsisë në moshë pune, përbën një indikator kryesor që ndërlidhet ngushtë me aspektet socio-ekonomike të territorit, për shkak se përmban popullsinë aktive, pra forcën prodhuese prezentë në një territor të caktuar. Njësitë Administrative të cilat gëzojnë vlerat më të larta të popullsisë në moshë pune, janë Shosh, Shllak dhe Bajram Curri, me përkatësisht 67.4%, 66.9% dhe 65.5%.

Figura 71. Popullsia rezidente në moshë pune (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Në një pikëpamje gjeografike vërehet se popullsia në moshë pune është më e lartë në zonën qendrore dhe veriore të Alpeve, por dhe në qytetin e Bajram Currit.

Krahas popullsisë në moshë pune, popullsia nën 15 vjeç e “Zonës Bërthamë” përfaqëson 24.3 % të popullsisë rezidente, duke kaluar ndjeshëm mesataren e “Zonës Mbështetëse” dhe mesataren kombëtare, që janë përkatësisht 23.1% dhe 20.7%. Mosha e re e popullsisë tregon potencialin e lartë të “Zonës Bërthamë” në rinovimin e forcës punëtore. Njësitë Administrative të cilat gëzojnë pjesën me të lartë të grup-moshës nën 15 vjeç janë njësitë Temal, Lekbibaj, Pult dhe Bajram Curri me përkatësisht 28.2%, 28%, 26.9% dhe 26.3%.

Popullsia mbi 65 vjeç është një tjetër element i rëndësishëm që del nga të dhënat Census 2011, ku “Zona Bërthamë” regjistron mesatarisht 10.8% të banorëve të saj mbi 65vjeç, vlerë e cila është me

192

e ulët se mesatarja prej 11.6% e “Zonës Mbështetëse” dhe 11.3% e mesatares Kombëtare. Grup-mosha mbi 65 vjeç përfaqëson një pjesë të madhe të popullsisë rezidente në njësinë Kelmend, Shkrel dhe Bujan, me përkatësisht 15.1%, 14.1% dhe 13.7%.

Grafiku 24. Përbërja e popullsisë, grup-mosha 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Për shkak se përbërja e popullsisë është një indikator kryesor mbi potencialin e forcës punëtore në “Zonën Bërthamë”, projeksioni dhe vlerësimi i ecurisë jep një përqasje të zhvillimit të ardhshëm të zonës. Duke u bazuar në tendencat aktuale të evidentuara nga Instituti i Statistikave në raportin mbi "Projeksionet e popullsisë 2011-2031", theksohet se popullsia në moshë pune pritet të njohë një rënie në të ardhmen, se popullsia mbi 65 vjeç pritet të rritet dhe se pjesa e popullsisë nën 15 vjeç të jetë e qëndrueshme.

Grafiku 25. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2016 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i

autorit)

193


autorit)

Grafiku 27. Projeksioni i përbërjes së popullsisë, grup-mosha 2026 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

194


autorit)

Duke u bazuar në “Skenarin e rritjes së mesme (me tregues lindshmërie, vdekshmërie dhe migracion të mesëm)” të "Projeksionet e popullsisë 2011-2031" INSTAT dhe në tendencat aktuale të dinamikave demografike të territorit, projeksioni i popullsisë parashikon qartë një rënie të popullsisë në moshë pune të “Zonës Bërthamë”, duke kaluar nga 66% në 2016, në 59% në 2031. Parashikimet theksojnë se janë njësitë Shkrel, Margegaj dhe Kelmend të cilat shënojnë dhe rënien më të lartë të pjesës së popullsisë në moshë pune, duke arritur vlerat e 57% të popullsisë rezidente në 2031.

Rënia e pjesës së popullsisë në moshë pune bëhet kryesisht në favor të zgjerimit të popullsisë mbi 65vjeç, ku pjesa e popullsisë mbi 65 vjeç kalon nga 10.8% në 2011, në 22% në 2031. Projeksioni evidenton se Njësitë Administrative Kelmend, Shkrel, Bujan, Margegaj dhe Shosh do të shënojnë dhe vjetërsimin më të lartë të popullsisë, duke i përballur këto njësi me nevoja të reja në mbështetje të kësaj grup-moshe.

Popullsia në moshe pune pritet të njoh një tkurrje gjatë 15 viteve të ardhshme dhe një zgjerim të moshës mbi 65 vjeç, duke lënë të kuptohet migrimin e popullsisë në moshë pune dhe vjetërsimin e popullsisë.

Rënia e grup-moshave në moshë pune dhe rritja e grup-moshave mbi 65 vjeç, shtyn drejt studimit të koeficientit të varësisë, indikator i cili tregon nevojat për mbështetje të moshave në varësi (popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç) nga popullsia aktive.

Popullsia në varësi

Grup-mosha nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç, përbëjnë një pjesë të popullsisë që kanë kërkesa dhe nevoja të veçanta, të cilat kanë nevojën e popullsisë në moshë pune që mund të jetë kontribuese e sigurimeve shoqërore dhe sociale dhe aktivitetit prodhues dhe ekonomik të zonës.

195

Koeficienti i varësisë, i cili tregon raportin ndërmjet popullsisë që nuk është në moshë pune dhe popullsisë në moshë pune, është një indikator i rëndësishëm në pasqyrimin e kapacitetit financues të kontributeve shoqërore dhe sociale të popullsisë, kapacitetit në mbështetje të popullsisë në varësi dhe interesin që përfaqëson një forcë punëtore e gjerë për territorin. Për më tepër koeficienti i varësisë, shprehet si akumulimi i koeficientit të varësisë të moshave të reja dhe koeficientit të varësisë të moshuarve, gjë që lehtëson vendimarrjen në politikat dhe strategjitë territoriale që do të ndërmerren nga pushteti qendror dhe ai lokal.

Në “Zonën Bërthamë” popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç, përfaqëson 54% të popullsisë në moshë pune, duke shënuar një koeficent varësie të përgjithshme më të lartë, krahasuar me mesataren kombëtare që është vetëm 47.1%. Njësitë Margegaj dhe Pult shënojnë vlerat më të larta të koeficientit të varësisë, me respektivisht 60% dhe 58%, duke theksuar në këtë mënyrë rolin e rëndësishëm që luan një treg pune i shëndoshë për këto Njësi Administrative.

Grafiku 29. Koeficienti i varësisë, 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nga ana tjetër, megjithëse Njësitë Administrative Shosh dhe Shllak regjistrojnë vlerat më të ulëta të koeficientit të varësisë të “Zonës Bërthamë”, me përkatësisht 48% dhe 49%, tejkalojnë mesataren kombëtare prej 47.1%, duke nxjerrë në pah nevojën e të gjitha njësive të “Zonës Bërthamë” në mbështetje të tregut të punës dhe në rritjen e të ardhurave.

Megjithëse në “Zonën Bërthamë” koeficienti i varësisë të moshuarve është ekuivalent me mesataren kombëtare prej 17.9%, vlen të përmendim njësinë Kelmend, Shkrel, Bujan dhe Margegaj, me përkatësisht 23.2%, 21.9%, 21.3% dhe 20.3%. Këto njësi regjistrojnë vlera të larta, gjë që tregojnë se popullsia e moshuar përfaqëson një pjesë të madhe të nevojave për mbështetje, krahasuar me njësitë e tjera administrative.

196

Si vërehet nga grafiku dhe harta, është koeficienti i varësisë të moshave të reja, i cili përfaqëson pjesën më të lartë të koeficientit të varësisë, për të gjitha Njësitë Administrative përbërëse të “Zonës Bërthamë”. Pra, është popullsia në moshë të re e cila aktualisht ka nevojë për një mbështetje dhe një kujdes më të lartë. Janë njësitë Temal, Lekbibaj, Pult dhe Bajram Curr të cilat shënojnë dhe vlerat më të larta të koeficientit të varësisë të moshave të reja, me përkatësisht 43.2%, 43%, 42.5% dhe 40.2%.

Sa më sipër, të gjitha Njësitë Administrative të “Zonës Bërthamë”, shfaqin një koeficient varësie të moshave të reja më të lartë se mesatarja kombëtare dhe se koeficienti i varësisë të moshuarve. Duke marrë në konsideratë parashikimet e ofruara nga INSTAT mbi projeksionin e popullsisë, ku theksohet se për qarkun Kukës dhe qarkun e Shkodrës pritet të kemi një rënie të lindjeve dhe një rritje të moshës së popullsisë. Projeksioni i koeficientit të varësisë përbën një element të vlefshëm në orientimin e politikave socio-ekonomike të zonës.

Figura 72. Harta e koeficentit të varësisë 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

197

Projeksioni i koeficientit të varësisë, zona Bërthamë

Bazuar në “Skenarin e rritjes së mesme (me tregues lindshmërie, vdekshmërie dhe migracion të mesëm)” të "Projeksionet e popullsisë 2011-2031" INSTAT dhe në tendencat aktuale të dinamikave demografike të territorit, projeksioni i grup-moshave të popullsisë del qartë se koeficienti i përgjithshëm i popullsisë i “Zonës Bërthamë” kalon nga 47.1% në 2011, në 68% në 2031. Kjo rritje e konsiderueshme e koeficientit të përgjithshëm të varësisë, është një tregues mbi nevojat për hartimin e politikave dhe strategjive në mbështetje të situatës socio-ekonomike në rajon. Mbështetja e tregut të punës, e aktiviteteve dhe efiçencës ekonomike, janë objektiva të cilat do të synojnë përmirësimit të cilësisë së jetës.

Nëse thellohemi në studimin e projeksionit të koeficientit të përgjithshëm të varësisë në “Zonën Bërthamë”, vërehet se tendencat e varësisë së moshave të reja për vitet 2016, 2021, 2026 dhe 2031, do të qëndrojnë relativisht të stabilizuara, duke kaluar nga 32% në 2016, në 31% në 2031. Nisur nga kjo tendence dhe nga rritja e koeficientit të përgjithshëm të varësisë, është varësia e të moshuarve që njeh një tendencë të theksuar në rritje, duke kaluar nga 20% në 2016 në 38% në 2031. Kjo rritje e pritshme e koeficientit të varësisë të moshuarve, detyron të ndërmerren politika dhe strategji zhvillimi në mbështetje të grup-moshave mbi 65 vjeç. Njësitë Administrative Kelmend dhe Shkrel, pritet të njohin një rritje të konsiderueshme të impaktit të moshave mbi 65 vjeç në koeficientin e përgjithshëm të varësisë, duke arritur përkatësisht vlerat 52% dhe 49% për 15 vitet e ardhshme.

Grafiku 30. Projeksioni i koeficienti i varësisë, 2016 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

198



199


Projeksioni i koeficientit të varësisë, nënvizon 2 aspekte kryesore në planifikimin e ardhshëm të territorit, në radhë të parë rritja e konsiderueshme të koeficientit të varësisë për 15 vitet e ardhshme dhe në radhë të dytë rritjen e konsiderueshme të koeficientit të varësisë të moshuarve, ku pritet që varësia e grup-moshave mbi 65 vjeç të tejkalojë varësinë e moshave të reja pas 2026.

Tendenca në rritje e koeficientit të varësisë, orientojnë strategjitë dhe politikat territoriale drejt një vëmendjeje më të lartë të tregut të punës, përmirësimit të të ardhurave të popullsisë rezidente dhe përmirësimin e shërbimeve publike për grup-moshat në varësi etj.

Në këtë kuadër, papunësia është një nga problematikat primare të cilat kërkon një ndërhyrje imediate, për të garantuar mbështetjen e grup-moshave që nuk janë në moshë pune.

4.2.2. Popullsia në moshë pune, e punësuar dhe e papunësuar

Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë (Census 2011), shfaq dhe një informacion tejet të rëndësishëm mbi situatën e punësimit në “Zonën Bërthamë”. Vlerësimi i pjesës së popullsisë në moshë pune e cila është e punësuar dhe pjesës së popullsisë të papunësuar, lejon të perceptojmë jo vetëm situatën e tregut të punës por dhe situatën ekonomike të zonës.

Popullsia rezidente që deklaron së është e punësuar, përfaqëson vetëm 53% të popullsisë në moshë pune, duke shënuar një diference të

71%

60%

53%

29% 40

% 47%

S H Q I P Ë R I Z O N A M B Ë S H T E T Ë S E

Z O N A B Ë R T H A M Ë

POPULLSIA NË MOSHË PUNE E PUNËSUAR DHE E PAPUNË

Popullsia në moshë pune e punësuar

Popullsia në moshë pune e papunësuar

Burimi : Instat, Census 2011

200

konsiderueshme me mesataren kombëtare dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse”, që janë përkatësisht 71% dhe 60%.

Papunësia prek 47% të popullsisë në moshë pune të “Zonës Bërthamë”, duke tejkaluar ndjeshëm jo vetëm mesataren kombëtare prej 29%, por dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse” që është vetëm 40%.

Popullsia në moshë pune e papunësuar, e regjistruar nga Census 2011, numëron popullsinë aktive por dhe popullsinë jo aktive, pra të gjithë personat që nuk ushtrojnë një punë me pagesë dhe që nuk kërkojnë në mënyrë aktive të punësohen. Megjithëse shifrat e ofruara nga Census 2011, përfshijnë popullsinë jo aktive dhe nuk marrin në konsideratë shkallën e lartë të informalitetit, që mund të shtrembërojë të dhënat e regjistruara. Niveli tepër i lartë prej 47% i papunësisë në “Zonën Bërthamë” tregon se tregu i punës nuk arrin t’i përgjigjet kërkesës së forcës punëtore në këtë rajon.

Hendeku i lartë i papunësisë është një nga problematikat jo vetëm në shkallë kombëtare, ku mesatarja e papunësisë në Shqipëri është gati tre herë më e lartë se mesatarja e Komunitetit Evropian (prej 10%), por është një nga problematikat kryesore, që kërkon një ndërhyrje imediate, në zonën e Alpeve shqiptare.

Situata kritike e tregut të punës në “Zonën Bërthamë” bëhet dhe më impresionuese kur përmenden vlerat ekstreme në Njësitë Administrative Shalë, Pult, Temal dhe Lekbibaj, ku shkalla e papunësisë tejkalon 2/3 e popullsisë në moshë pune. Papunësia është shqetësuese dhe për Njësitë Administrative Bujan, Kelmend, Margegaj dhe Bajram Curri, ku gati 1/2 e popullsisë në moshë pune deklaron se është e papunë. Kjo shkallë e lartë papunësie, tregon qartë situatën e rënduar ekonomike dhe sociale të njësive të lartpërmendura.

Grafiku 34. Papunësia 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Krahas rastit ekstrem të Njësisë Administrative Shalë që regjistron 83% të popullsisë në moshë pune si të papunë, kemi dhe Njësitë Administrative Shkrel dhe Shosh që kanë përkatësisht një shkallë papunësie prej 17% dhe 22%, duke u pozicionuar nën mesataren kombëtare.

201

Njësitë Shkrel dhe Shosh shfaqin një treg pune relativisht të konsoliduar, në krahasim me njësitë e tjera administrative, por për arsye krejtësisht të ndryshme. Niveli i ulët i papunësisë në njësinë Shkrel dhe Shosh, mbështet në të dyja rastet në një nivel të lartë vetëpunësimit ose kontributi familjar (kryesisht në sektorin e bujqësisë). Vlen të veçojmë rastin e njësisë Shosh, ku papunësia relativisht e ulët në një zonë pak të aksesueshme, rrjedh si pasoje e një niveli të lartë shpopullimi, gjë që jep iluzionin e një tregu pune të shëndoshë për komunitetin e mbetur në zonë (Census 2011 regjistron vetëm, 205 banore në moshë punë). Rastit të njësisë Shosh mund t’i shtojmë dhe njësinë Shllak e cila ka një nivel relativisht të ulët papunësie prej 32%, në një treg pune kryesisht të orientuar drejt shërbimeve dhe drejt vetëpunësimit ose kontributit familjar, por që ka njohur një shpopullim të konsiderueshëm i cili jep gjithashtu iluzionin e një tregu pune disi të konsoliduar në krahasim me njësitë e tjera administrative.

Në një pikëpamje gjeografike, është pjesa qendrore e “Zonës Bërthamë” e cila njeh dhe nivelin më të lartë të papunësisë, kjo për shkak të morfologjisë të këtyre zonave, mungesës së aksesibilitetit, largësisë nga qendrat lokale dhe përdorimi i tokës. Si vërehet dhe në hartë është pjesa qendrore e Alpeve Shqiptare e cila shfaq dhe mungesën më të lartë në infrastrukturë që përqendron dhe Njësitë Administrative që regjistrojnë papunësinë më të lartë. Duke veçuar rastin e njësisë Shosh dhe Shllak, që kanë njohur një shkallë të lartë shpopullimi, Njësitë Administrative Shalë, Pult, Temal dhe Lekbibaj shënojnë vlerat më të larta të papunësisë.

Figura 73. Papunësia dhe infrastruktura rrugore (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit).

202

Pra mungesa e infrastrukturës është një element me impakt të lartë territorial, për shkak se përbën një pengesë në zhvillimin e aktivitetit ekonomik dhe për rrjedhojë në tregun e punës. Nëse kemi një përqasje numerike të popullsisë në moshë punë në territor, vërejmë së janë pikërisht Njësitë Administrative qendrore të cilat regjistrojnë dhe vlerat më të ulta të popullsisë në moshë pune.

Figura 74. Popullsia në moshë pune (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Përqasja numerike na shtyn të përmendim numrin e popullsisë rezidente në moshë pune të Njësive Administrative qendrore:

Njësia Administrative Shosh regjistron 205 banorë;

Njësia Administrative Shllak regjistron 449 banorë;

Njësia Administrative Lekbibaj regjistron 786 banorë;

Njësia Administrative Pult regjistron 968 banorë;

Njësia Administrative Temal regjistron 1018 banorë;

Njësia Administrative Shalë regjistron 1166 banorë.

Krahasuar më njësitë e tjera administrative, numri i ulët i banorëve në moshë pune të njësive në pjesën qendrore të “Zonës Bërthamë”, dhe papunësia e lartë që prek njësitë Shalë, Temal, Pult Lekbibaj, rrisin ndjeshëm riskun e shpopullimit të kësaj zone.

203

Përmirësimi i infrastrukturës rrugore, zhvillimi i aktiviteteve ekonomike dhe garantimi i një tregu pune të shëndoshë, përbejnë elementet kryesore në luftën kundër papunësisë dhe për rrjedhojë, kundër shpopullimit të zonës.

Lufta kundër papunësisë bëhet dhe më imediate kur në territorin e “Zonës Bërthamë” regjistrohen 8,597 banorë që deklarojnë se janë të papunë dhe që janë pikërisht moshat e reja që preken më shumë nga papunësia, të cilat janë dhe më të lëvizshme në territor.

4.2.3. Papunësia në moshat e reja.

Niveli i lartë i papunësisë prek kryesisht moshat e reja, ku 74% e grup-moshës 15-24 vjeç në “Zonën Bërthamë” regjistrohet si e papunë, duke tejkaluar ndjeshëm mesataren kombëtare prej 53%.

Njësitë Administrative Bajram Curri, Bujan, Kelmend, Lekbibaj, Margegaj, Pult, Shalë, Shllak, Temal dhe Tropojë, regjistrojnë më shume se 2/3 e popullsisë të grup-moshës 15-24 vjeç, si të papunë. Papunësia e lartë e popullsisë së re, ka një efekt negativ mbi qëndrueshmërinë demografike në territor, thënë ndryshe përbën një shtysë në migrimin e moshës së re drejt baseneve të punësimit.

Grafiku 35. Papunësia në moshat e reja - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Shkalla e lartë e papunësisë tek të rinjtë (15-24 vjeç), tregon mungesën e kapacitetit të tregut të punës në përthithjen e forcës së re punëtore. Implementimi në territor i aktiviteteve ekonomike të cilat ofrojnë një volum të madh punësimi përbëjnë një prioritet për të gjithë zonën. Është paradoks fakti se, prezenca e një volumi të lartë të forcës së re punëtore të lirë, përbën një avantazh territorial në implementimin e aktiviteteve të reja ekonomike, për shkak se janë pikërisht moshat e reja ato që shfaqin një fleksibilitet më të lartë drejt tregut të punës.

204

Figura 75. Harta e Papunësisë, 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

4.2.4. Tregu i punësimit

Për të pasur një përqasje më të orientuar drejt tregut aktual të punës, studimi mbi natyrën dhe sektorët e punësimit, mundësojnë një vlerësim më të detajuar të faktorëve kryesorë të punësimit. Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë, jep një informacion mbi natyrën e punësimit, ku popullsia në moshë pune ndahet në dy kategori:

Të punësuarve me pagë, pra popullsia në punë që është rrogëtare dhe që përfiton nga një punë e ofruar nga një i tretë.

Të vetëpunësuar dhe të punësuar pa pagesë në familje.

Kjo ndarje e natyrës së punësimit jep një vlerësim konkret mbi tregun e punësimit dhe zhvillimit të mundshëm. Popullsia e punësuar në “Zonën Bërthamë” regjistron 55% të punësuarve, si të punësuar më pagë, dhe 45% të punësuarve si të vetëpunësuar dhe të punësuar pa pagesë në familje.

205

Grafiku 36. Tregu i punës në zonën e Alpeve - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Këto rezultate janë ekuivalente me mesataren kombëtare dhe të përafërta me mesataren e “Zonës Mbështetëse”. Nëse thellohemi në shkallë Njësie Administrative, vërejmë se Bujani, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj dhe Tropojë regjistrojnë një pjesë të lartë rrogëtarësh, duke regjistruar përkatësisht 87%, 82%, 77%,67% dhe 65%.

Grafiku 37. Tregu i punës - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Niveli i lartë i të punësuarve me pagë në Njësitë Administrative përbërëse të Bashkisë Tropojë, shpjegohet kryesisht për shkak të rolit të rëndësishëm që luan pushteti qendror dhe lokal në punësim, por dhe prezenca e industrisë energjetike dhe minerare në këtë Bashki.

Nga ana tjetër evidentohen dhe njësitë Shkrel, Pult dhe Shosh, ku rreth 80% e popullsisë regjistrohen si jo rrogëtar, pra si të vetëpunësuar ose kontribues familjarë. Shkalla e lartë e të vetëpunësuarve dhe kontribuesve familjar tregon qartë se tregu i punës mbizotërohet nga sipërmarrja private. Nëse përqendrohemi në njësitë që shënojnë vlerat më të larta të vetëpunësimit

206

dhe të punësuarve pa pagesë në familje (pra Shkrel, Pult dhe Shosh), vlen të përmendet së është sektori i bujqësisë i cili luan një rol të rëndësishëm në punësim.

Figura 76. Harta e tregu i punës - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Për të pasur një përqasje më të detajuar mbi qëndrueshmërinë dhe orientimin e tregut të punës, punësimi sipas sektorit përbën një tregues tjetër të rëndësishëm të faktorëve ekonomikë që veprojnë në territor.

4.2.5. Sektorët e Punësimit

Sektorët e punësimit janë një element tejet i rëndësishëm në evidentimin e tregut të punës dhe aktiviteteve ekonomike në territorin e “Zonës Bërthamë”. Duke u bazuar në të dhënat Census 2011, sektori kryesor i punësimit të popullsisë në moshë pune, është sektori i shërbimeve, që regjistron 5,196 të punësuar, ose 55% të punësuarve në “Zonën Bërthamë”. Megjithëse bujqësia është një nga aktivitetet kryesore që mbështet ekonominë familjare, ky sektor regjistron vetëm 3,562 të punësuar, ose 34% të të punësuarve në “Zonën Bërthamë”. Sektori i industrisë punëson vetëm 1,044 të punësuarve, ose 11% të punësuarve në “Zonën Bërthamë”.

207

Grafiku 38. Sektorët e punësimit - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nëse krahasojmë në shkallë Njësie Administrative, ndikimin sektorial në tregun e punës, vërehet një ndarje homogjene, ku bujqësia ka një impakt më të lartë në tregun e punës në pjesën perëndimore dhe sektori i shërbimeve ka një impakt më të lartë në pjesën lindore të “Zonës Bërthamë”.

Bujqësia përfaqëson sektorin kryesor të punësimit për Njësitë Administrative Shosh, Shkrel, Pult dhe Kelmend që ndodhen në perëndim të zonës në studim. Janë pikërisht Njësitë Administrative të lart përmendura, të cilat shënojnë vlerat më të larta të vetëpunësimit, të punësuar në familje pa pagesë dhe që shënojnë vlerat më të ulëta të papunësisë në “Zonën Bërthamë”. Pra sektori i bujqësisë shfaqet si një sektor i rëndësishëm në punësim.

Nëse përmendim Bankën Botërore, "Bujqësia mbetet një nga sektorët më të mëdhenj dhe më të rëndësishëm në Shqipëri. Bujqësia është një burim kryesor i punësimit dhe të ardhurave, veçanërisht në zonat rurale të vendit dhe përfaqëson rreth 21% të GDP-së, ndërsa përfaqëson rreth 43.3% të fuqisë punëtore. Sektori bujqësor i Shqipërisë vazhdon të përballet me një numër sfidash, si përmasat e vogla të fermave dhe fragmentimi i tokës, infrastruktura e dobët, kufizimet e tregut, qasja e kufizuar në kredi dhe grante, si dhe mungesa e institucioneve mbështetëse." Ky vlerësim i Bankës Botërore është mëse i vlefshëm dhe për zonën e Alpeve Shqiptare, ku sektori i Bujqësisë paraqitet si një potencial konkret në zhvillimin ekonomik dhe tregut të punës në rajon.

Në “Zonën Bërthamë”, sektori i bujqësisë përballet me problematika si: pamundësia për financim, fragmentimi i lartë i tokës bujqësore, mungesa e një bashkëpunimi lokal ndërmjet aktorëve të ngjashëm, infrastruktura e dobët vaditëse dhe kulluese, infrastruktura e dobët rrugore që kufizon ndërlidhjet me tregjet, teknika dhe teknologjia e dobët e përdorur në prodhim, rendimenti i ulët dhe roli i lartë i bujqësisë në konsumin familjar, mungesa e standardizimit dhe marketingut të produkteve etj. Janë pikërisht këto, faktorët kryesorë që frenojnë zhvillimin e bujqësisë dhe

208

organizimin optimal të filialeve prodhuese, të cilat nuk lejojnë përfitimin e një vlere të shtuar optimale si dhe përfitimit të të ardhurave më të larta.

Figura 77. Punësimi sipas sektorit- 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

209

Aktualisht, sektori i bujqësisë luan një rol të rëndësishëm në ekonominë familjare. Ndjeshmëria e këtij sektori ndaj luhatjeve klimatike, paraqet një risk të lartë në garantimin e të ardhurave familjare dhe në qëndrueshmërinë e tregut të punës. Për më tepër zhvillimi teknik dhe teknologjik i sektorit të bujqësisë, përveç rritjes së prodhueshmërisë, rendimentit dhe fitimit, ka për efekt dhe reduktimin e nevojave për forcë punëtore, duke përballur territorin në nevojë për orientimin e fermerëve drejt sektorëve të tjera. Në këtë kuadër, zhvillimi i sektorit të turizmit, përbën një potencial të lartë në mbështetjen dhe zhvillimin e bujqësisë, për arsyen se mund të promovohen produktet vendase, zhvillohen tregjet lokale, mbështeten filierat prodhuese, ofrohen mundësi ekonomike sekondare për zonat rurale si dhe mundësohet riorientimi i tregut të punës etj.

Sektori industrial përfaqëson një pjesë modeste në tregun e punës, ku vlerat më të larta regjistrohen në njësinë Temal dhe Margegaj, me përkatësisht 23% dhe 22% të punësuarve. Zhvillimi i mëtejshëm i sektorit industrial pritet të rritet në të ardhmen, për shkak të zhvillimit të mëtejshëm të sektorit bujqësor, i cili aktualisht kufizohet vetëm në prodhim dhe jo në përpunim. Në këtë kuadër zhvillimit i agro-industrisë, përbën një potencial në zgjerimin e tregut të punës dhe përmirësimin e ekonomisë rajonale.

Nga ana tjetër, shërbimi është sektori kryesor i punësimit në pjesën lindore të “Zonës Bërthamë”, në njësitë Bajram Curri, Bujan, Lekbibaj, Margegaj dhe Tropojë, kjo jo vetëm prej faktit se aty ndodhet e vetmja qendër e urbanizuar, por dhe për rolin e madh që luan pushteti publik dhe tregtia në këtë rajon. Megjithëse sektori i shërbimeve është ende një sektor që dominohet nga punësimi në sektorin publik, potenciali i lartë turistik i zonës e pozicionon këtë sektor si një oportunitet real për zhvillimin e tregut të punës.

Potenciali turistik i zonës dhe zhvillimi i industrisë së truizmit, përbën një mundësi reale për zhvillimin ekonomik dhe tregut të punës në Alpet Shqiptare, për shkak se ofron një oportunitet për të diversifikuar të ardhurat e zonave rurale; mundëson një volum të lartë punësimi për një forcë punëtore me kualifikim të ulët, të mesëm dhe të lartë; ka një impakt indirekt dhe në sektorët e tjerë.

4.2.6. Tregu i punës dhe kualifikimi i forcës punëtore

Aktualisht punësimi lidhet ngushtë me aktivitetin ekonomik kryesor në rajon. Janë pikërisht Njësitë Administrative Shosh, Shkrel, Pult dhe Kelmend, të cilat regjistrojnë bujqësinë si sektor kryesor në punësim dhe që njohin shkallën më të lartë të punësimit të forcës punëtore me arsim të ulët. Njësitë Administrative të cilat kanë një punësim të forcës punëtore me kualifikim të mesëm e të lartë, janë pikërisht zonat ku shërbimet janë sektori kryesor në punësim, ku vlen të përmenden njësitë Bajram Curri, Bujan, Lekbibaj dhe Margegaj.

210

Grafiku 39. Punësimi sipas nivelit arsimort - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nëse thellohemi në kualifikimin e forcës punëtore vërehet se popullsia e “Zonës Bërthamë” ka kryesisht një formim mesatar më të ulët. Mesatarja e viteve të arsimit është një tregues i kualifikimit të forcës punëtore në territor. “Zona Bërthamë” regjistron një mesatare prej 9.2 vite shkolle, vlerë e cila është më e ulët se mesatarja kombëtare prej 10.2 vitesh.

Grafiku 40. Punësimi sipas viteve të arsimit - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Nëse i përkthejmë vitet e arsimimit në funksion të vlerësimit arsimor, vërehet se zonat rurale përfaqësohen nga një forcë punëtore me kualifikim të ulët dhe të mesëm. Njësia Administrative Bajram Curri, është e vetmja njësi e cila paraqet një forcë punëtore kryesisht më kualifikim të mesëm dhe të lartë, me përkatësisht 51% të popullsisë me arsim të mesëm dhe 17% me arsim të lartë ose pas universitar.

211

Grafiku 41. Arsimi i popullsisë - 2011 (Burimi:INSTAT, Census 2011, përpunimi i autorit)

Zonat rurale si Pult, Shkrel Shosh, Shkrel, Shllak, Kelmend dhe Shalë regjistrojnë më shumë se 2/3 e popullsisë së tyre me arsim të ulët, gjë që përbën një pengesë konkrete në zhvillimin e ekonomik të zonës. Për shkak të një forcë punëtore të pakualifikuar nuk lehtësohet integrimi i teknikave dhe teknologjisë bashkëkohore në prodhimin bujqësor, në integrimin e industrisë, por dhe në orientimin e tregut të punës drejt shërbimeve. Konkretisht një forcë punëtore e pa kualifikuar vështirëson implementimin dhe integrimin e aktiviteteve ekonomike të cilat gjenerojnë një vlerë të shtuar.

Arsimi i ulët i “Zonës Bërthamë” rrjedh si pasojë e një sistemi arsimor i cili nuk i përgjigjet kërkesës së territorit.

4.2.7. Sistemi arsimor dhe kualifikimi i forcës punëtore

Sistemi arsimor është një element i rëndësishëm në zhvillimin e forcës punëtore të kualifikuar dhe në integrimin e aktiviteteve ekonomike në zonë.

“Zona Bërthamë” regjistron 24 kopshte, 86 shkolla 9-vjeçare dhe 7 shkolla të mesme. Megjithëse numri i institucioneve arsimore duket i mjaftueshëm, aksesibiliteti dhe infrastruktura rrugore luajnë një rol të rëndësishëm në formimin e forcës punëtore. Për më tepër evidentohen dhe zona të cilat nuk përfitojnë nga shërbime publike të sistemit arsimor.

Për shembull nëse vërejmë shpërndarjen gjeografike të kopshteve, vërehet se pjesa qendrore e “Zonës Bërthamë”, nuk ka shërbime në këtë nivel. Mbulimi i dobët i territorit me kopshte, tregon qartë nevojat për shërbime publike.

212

Figura 78. Sistemi arsimor - kopshte

Arsimi 9-vjeçar që përfaqëson dhe numrin më të lartë të institucioneve arsimore në rajon, njeh një shpërndarje më të gjerë në territor, ku pothuajse të gjitha zonat e banuara mbulohen nga institucione arsimore të arsimit të ulët. Mbulimi me arsim të ulët të “Zonës Bërthamë”, mundëson formimin bazë të popullsisë, por nuk ofron mundësinë e kualifikimit të forcës punëtore.

Figura 79. Sistemi Arsimor - Shkolla 9 vjeçare

213

Nëse thellohemi, vërejmë se në “Zonën Bërthamë” ka vetëm 7 shkolla të mesme, të cilat pozicionohen në zonat më të urbanizuara. Numri i ulët i shkollave të mesme, mungesa e infrastrukturës rrugore dhe aksesibiliteti i ulët i disa zonave kanë pasur efekt kufizimin e formimit të popullsive të izoluara. Vlen të përmendim rastin e Njësive Administrative Pult, Shllak, Shosh, Temal, Margegaj dhe Tropojë, që nuk kanë shkolla të mesme në territorin e tyre.

Për më tepër vlen të theksojmë se në “Zonën Bërthamë” nuk gjendet as një shkolle profesionale ose shkolle e mesme që ofron një formim profesional. Zhvillimi i formimit profesional mundëson kualifikimin e forcës punëtore dhe lehtëson përthithjen e investimeve në territor. Duke marrë në konsiderate rolin e rëndësishëm e sektorit bujqësor dhe potencialit të lartë turistik të zonës, ofrimi i një formimi profesional në fushën e bujqësisë, blegtorisë dhe hoteleri turizmit shfaqet si një nevojë në orientimin e forcës punëtore drejt tregut të punës.

Pra, sistemi arsimor i ofruar në “Zonën Bërthamë” nuk ofron mundësi të kualifikimit të forcës punëtore, për shkak të largësisë gjeografike të banorëve nga institucionet arsimore të mesme, mungesës së infrastrukturës në lehtësimin e aksesibilitetit dhe mungesës së ofrimit të formimit profesional.

Figura 80. Sistemi arsimor - shkolla te mesme

Mbështetja e kualifikimit të popullsia, në “Zonës Bërthamë”, përbën një potencial të ardhshëm të zhvillimit social dhe ekonomik të rajonit. Për këtë arsye përmirësimi i sistemit arsimor të mesëm dhe zhvillimi i shkollave profesionale të orientuara në sektorin e bujqësisë, shërbimeve dhe

214

hoteleri turizmit, shfaqen si orientimi i duhur në mbështetje të tregut të punës dhe zhvillimit ekonomik të zonës.

Elementët kryesor të punësimit në “Zonën Bërthamë”:

Aktualisht, rreth 66% e popullsisë rezidente të “Zonës Bërthamë” është në moshë pune. Ky nivel relativisht i lartë, pritet të njohë një tkurrje për 15 vitet e ardhshme, duke përfaqësuar vetëm 59% në 2031, kjo për shkak të qëndrueshmërisë të migrimit të forcës punëtore.

Megjithëse grup-moshat nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç, përfaqësojnë, një pjesë ende të ulët të popullsisë rezidente, pritet që të kemi një rritje të grup-moshës mbi 65 vjeç. Vjetërsimi i pritshëm i popullsisë ka një impakt të konsiderueshëm në koeficientin e varësisë, i cili kalon nga 52% në 2016 në 68% në 2031, duke shfaqur nevojat në përmirësimin e tregut të punës dhe rritjen e kontributeve shoqërore të grup-moshës 15-65 vjeç.

Hendeku i lartë në punësim, ku 47% e popullsisë në moshë pune “Zonës Bërthamë” deklaron se janë të papunë. Njësia Administrative Shalë, Pult, Temal dhe Lekbibaj, shënojnë një shkallë papunësie që tejkalon 2/3 e popullsisë në moshë pune. Vetëm dy Njësi Administrative (Shkrel dhe Shoshi) nga 12, kanë normat e papunësisë më të ulëta se mesatarja kombëtare. Por shkalla e ulët e papunësisë në njësinë Shosh, shpjegohet për shkak të shpopullimit masiv të kësaj njësie dhe jo për shkak të një tregu pune të konsoliduar.

Papunësia prek kryesisht moshat e reja të cilat karakterizohen nga një lëvizshmëri e lartë në territor, duke rritur ndjeshëm riskun e shpopullimit dhe përshpejtimin e vjetërsimit të popullsisë.

Janë pikërisht Njësitë Administrative të pjesës qendrore të “Zonës Bërthamë”, ku mungon infrastruktura rrugore dhe ndërlidhja me qendrat lokale, të cilat shënojnë shkallën më të lartë të papunësisë dhe migrimit.

Sektori publik luan një rol të konsiderueshëm në punësim. Megjithëse vërehet se, sipërmarrja private në sektorin e bujqësisë ka një kontribut të lartë në punësimin në pjesës perëndimore të “Zonës Bërthamë”.

Zhvillimi i ardhshëm i sektorit të bujqësisë, mundëson rritjen ekonomike të zonës. Por përmirësimi i teknikës dhe teknologjisë të cilat mundësojnë rritjen e rendimentit, kanë për efekt reduktimin e nevojës për forcë punëtore. Përmirësimi i filierave prodhuese dhe i agro-industrisë, përben një mundësi në përthithjen e një pjese të forcës punëtore të lire.

Zhvillimi i sektorit të shërbimeve është një faktor kryesor në punësim. Potenciali turistik i zonës dhe zhvillimi i industrisë së truizmit, përbën një mundësi reale për zhvillimin ekonomik dhe tregut të punës.

“Zona Bërthamë” shfaq një dobësi në kualifikimin e forcës punëtore, për shkak se mesatarja e viteve të arsimit është vetëm 9.2 vjet. Njësitë Administrative Pult, Shkrel Shosh, Shkrel, Shllak, Kelmend dhe Shalë regjistrojnë më shumë se 2/3 e popullsisë rezidente me arsim të ulët. Mungesa e një force punëtore të kualifikuar është dhe më e theksuar në zonat rurale dhe në zonat e izoluara. Për më tepër, mungesa e një sistemi arsimor të aksesueshëm dhe të

215

orientuar nga tregu, vështirëson kualifikimin e forcës punëtore, pra të zhvillimit të burimit njerëzor dhe ekonomik të zonës.

Zhvillimi i arsimit profesional, drejt bujqësisë dhe hoteleri turizmit, mundëson orientimin dhe kualifikimin e forcës punëtore drejt kërkesës së tregut të punës.

Papunësia e lartë e regjistruar në “Zonën Bërthamë”, kërkon urgjentisht veprime konkrete në frenimin e shpopullimit të territorit. Zhvillimi i infrastrukturës rrugore, përmirësimi i sistemit arsimor dhe shërbimeve publike, kualifikimi dhe orientimi i forcës punëtore drejt tregut të punës, zhvillimi sektorit të bujqësisë dhe shërbimeve, përthithja e aktiviteteve ekonomike në zonë, shfaqen si nevojat primare në reduktimin e papunësisë.

4.3. Ekonomia

4.3.1. Ekonomia dhe të ardhurat

Prodhimi i Brendshëm Bruto (PBB) është një indikator i cili mat vlerën e mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga banorët e një vendi apo rajoni, gjatë një periudhe të caktuar. Por PBB nuk merr në konsideratë faktin se një pjesë e kësaj pasurie është krijuar nga jo-rezidentët dhe që banorët e zonës mund të prodhojnë në vende të tjera të botës.

Nisur nga të dhënat e INSTAT 2014, PBB me çmime korrente për Shqipërinë është 1.394,4 miliardë lekë, duke shënuar një rritje prej rreth 1,83 % krahasuar me vitin 2013. Kontributi më i madh në prodhimin e PBB për vitin 2014, vjen nga Qarku i Tiranës i cili përqendron aktivitetet ekonomike më të mëdha të vendit. Nga ana tjetër, vlen të përmendim edhe Qarqet që kanë kontributin më të ulët në zhvillimin ekonomik të vendit, ku Qarku i Kukësit kontribuon vetëm në 3% të PBB të Shqipërisë. Për më tepër Qarku i Shkodrës kontribuon vetëm në 6% të PBB në rang Kombëtar.

Grafiku 42. Kontributi i Qarqeve në PBB kombëtar 2031 (Burimi: ISTAT 2014)

Prodhimi i brendshëm bruto është një indikator tjetër i rëndësishëm në vlerësimin e prodhueshmërisë dhe pasurisë në funksion të banorëve. Në vitin 2014 Shqipëria regjistron një

Tiranë42%

Durrës11%

Elbasan8%

Vlorë7% Korçë

6%

Shkodër6%

Berat4%

Fier4%

Dibër3%Lezhë

3%

Gjirokastër3%

Kukës3%

Pesha ndaj PBB sipas Qarkut

Burimi : Instat 2013

216

prodhim të brendshëm bruto për frymë prej 482 mijë lek. Mesatarja Kombëtare njeh një rritje të konsiderueshme ndër vite, ku vërehet se pas viteve 2000 kemi një rritje të konsiderueshme të PBB/frymë e cila njeh një stagnacion duke filluar nga vitet 2009, me fillimin e krizës ekonomike që preku botën.

Grafiku 43. Produkti i Brendshëm Bruto për frymë (USD/frymë) (Burimi : INSTAT 2014)

Nëse studiojmë PBB për frymë në nivel qarku, vërehet se Qarku i Shkodrës dhe i Kukësit shënojnë përkatësisht një PBB për frymë prej 336 mijë lek/frymë dhe 343 mijë leke/frymë, duke shënuar në këtë mënyrë vlera që përfaqësojnë vetëm gjysmën e PBB/frymë të Qarkut të Tiranës.

Grafiku 44. Produkti i Brendshëm Bruto për frymë, sipas Qarkut (000 lekë/frymë) (Burimi : INSTAT 2014)

Pra, vlen të theksojmë se kemi një diferencë të lartë ndërmjet zonave të ndryshme të Republikës së Shqipërisë, ku 7 qarqe pasqyrojnë një PBB/frymë që përfaqëson vetëm gjysmën e PBB/frymë të gjeneruar nga qarku i Tiranës.

Për të pasur një përqasje më të detajuar mbi sektorët e ekonomisë që kontribuojnë në zhvillimin ekonomik të rajonit të Alpeve Shqiptare, është e nevojshme të paraqesim dhe komponentët e PBB, pra Vlerën e Shtuar Bruto (VSHB) sipas sektorëve të ndryshëm të ekonomisë.

0

1000

2000

3000

4000

5000

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

665

592

498 478 453

361 355 343 343 336 326 320

482

200

300

400

500

600

700

PBB/frymë Mesatare e PBB/frymë të Republikës së Shqipërisë

Burimi : Instat 2014.

217

Nëse i referohemi të dhënave të INSTAT 2013 mbi llogaritë rajonale, që pasqyrohen në tabelat e mëposhtme, ne vërejmë që sektorët kryesorë që ndikojnë në PBB për qarkun e Shkodrës dhe Kukësit, janë sektori i bujqësisë, gjuetia, pyjet dhe peshkimi, me përkatësisht 34.5% dhe 34.6%. Krahas bujqësisë, vlen të theksojmë rolin e industrisë së ndërtimit në Kukës dhe rolin e industrisë në Shkodër që përkatësisht regjistrojnë vlerat e 24.8% dhe 14%.

Indikator Rajonal - Kukës Njësia 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Vlera e Shtuar Bruto Mln. Lekë

20,237 21,737 23,989 26,063 25,301 27,043

Bujqësia, gjuetia dhe pyjet; Peshkimi % 29.4 28.9 31.5 39.1 34.2 34.6 Industria % 12.5 13.8 13.3 5.5 8.7 11.1 Ndërtim % 20.9 19.5 17.6 22.1 26.7 24.8

Tregtia me shumicë dhe pakicë, transporti dhe magazinimi, Hoteleria

dhe aktivitetet e shërbimit ushqimor

% 9.3 9.3 10.7 7.1 7.4 7.0

Komunikacioni % 5.5 5.1 3.3 1.5 1.4 1.4 Aktivitete financiare dhe të

siguracionit % 1.6 1.3 1.4 1.4 1.7 1.5

Aktivitete të Real estate % 3.7 3.5 3.3 3.2 3.2 3.4 Aktivitete profesionale, shkencore,

teknike, administrative dhe shërbime mbështetëse

% 0.9 0.9 1.2 2.5 0.9 1.0

Aktivitete të Administratës Publike, mbrojtjes, arsimit, shëndetësisë dhe

punë sociale % 16.1 17.5 17.7 16.8 14.7 14.7

Shërbime të tjera % 0.2 0.3 0.1 0.7 1.2 0.6

Tabela 25. Indikatorët rajonal, Qarku Kukës 2013 (Burimi :INSTAT 2015)

Indikator Rajonal – Shkodër Njësia 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Vlera e Shtuar Bruto Mln. Lekë

52.747 56.837 64.396 68.509 66.855 65.177

Bujqësia, gjuetia dhe pyjet; Peshkimi % 30,7 30,1 30,8 27,9 31,6 34,5 Industria % 14,5 15,6 15,1 11,3 11,9 14,0 Ndërtim % 12,5 11,7 15,1 17,5 10,9 10,1

Tregtia me shumicë dhe pakicë, transporti dhe magazinimi, Hoteleria dhe aktivitetet e shërbimit ushqimor

% 12,0 12,0 9,8 14,7 18,6 13,7

Komunikacioni % 4,7 4,4 3,4 1,8 1,7 1,6

Aktivitete financiare dhe të siguracionit % 1,9 1,6 1,6 1,7 2,0 1,9

Aktivitete të Real estate % 7,0 6,6 6,0 6,0 6,1 6,8 Aktivitete profesionale, shkencore,

teknike, administrative dhe shërbime mbështetëse

% 1,6 1,7 2,5 3,9 2,0 1,5

218

Aktivitete të Administratës Publike, mbrojtjes, arsimit, shëndetësisë dhe

punë sociale %

12,7 13,8 13,6 13,2 13,2 14,1

Shërbime të tjera % 2,4 2,7 2,2 2,0 2,1 1,8

Tabela 26. Indikatorët rajonal, Qarku Shkodër 2013 (Burimi :INSTAT 2015)

Indikatorët rajonalë shprehin qartë rolin e sektorit të bujqësisë në ekonominë e Qarkut Kukës dhe Shkodër. Duke marrë në konsideratë se “Zona Bërthamë”, është kryesisht rurale, bujqësia shfaqet si një sektor tepër i rëndësishëm. Për këtë arsye një studim më i detajuar i këtij sektori orienton planifikimin dhe orientimin e zhvillimit të ardhshëm të “Zonës Bërthamë”.

4.3.2. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Tropojës

Bashkia Tropojë, për nga konfiguracioni territorial, struktura dhe shpërndarja e popullsisë në këtë territor dhe për nga tradita është një Bashki me drejtim ekonomik rural, ku pjesët kryesore të këtij drejtimi janë bujqësia, blegtoria, pylltaria dhe mjedisi agroturistik. Sipërfaqja e territorit të Bashkisë Tropojë është 1043 km² dhe përbëhet nga tetë Njësi Administrative, Qyteti i Bajram Currit, dhe Njësitë Administrative Bujan, Bytyç, Fierzë, Lekbibaj, Llugaj, Margegaj dhe Tropojë.

Territori i Bashkisë Tropojë ka nën kulturë 3873 ha tokë bujqësore, nga të cilat 2863 ha, ose 74 % e sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë, janë të kultivuara me foragjere, ku 2041 ha janë livadhe polifite shumëvjeçare të cilat si rezultat i mos kultivimit të bimëve të ndryshme të arave, perimeve e drithërave, i kanë zëvendësuar me këto të fundit. Sipërfaqja e tokës arë e mbjellë me drithëra është 780 ha ose 20 % e sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë. Pjesa tjetër prej 227 ha ose 6 % e sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë, është e kultivuar me perime, bimë të arave e bimë mjekësore. Në territorin e Bashkisë Tropojë janë 2487 ha tokë bujqësore e zënë me pemë frutore, nga të cilat rreth 2000 ha përbëjnë masivin frutor të gështenjës dhe pjesa tjetër është e kultivuar me kumbulla 270 ha, mollë 110 ha, qershi 32 ha kurse pjesa që mbetet me pemë të tjera frutore, kryesisht arrore rreth 71 ha. Masivi frutor i gështenjave prej 2000 ha dhe me rreth 190.000 rrënjë, është masivi më i madh në gadishullin e Ballkanit dhe përbën një aset natyror unik për zonën e Tropojës me rëndësi ekonomike dhe natyrore.

Masivi i gështenjave të Tropojës, merr edhe vlerën e një parku turistik, ku shumë vizitorë kuriozë ngjiten drejt tij edhe për turizmin e natyrës, të sportit apo eko-turizmin. Fruti i gështenjës është edhe një vlerë e shtuar në ekonominë e zonës ku rritet dhe ka një vlerë tepër të rëndësishëm për eksportin shqiptar.

Territori i Bashkisë Tropojë ka një sipërfaqe pyjore prej 43.190 ha dhe 19.980 ha kullota e livadhe, që mbetet një nga resurset kryesore natyrale të kësaj treve. Kushtet klimatike të zonës favorizojnë rritjen e një larmie pemësh që përfshijnë: Lisin (Qarri, Bungi, Bungbuta, Sparthi), Ahun, Pishën dhe Bredhin si dhe drurët dekorativë: Mështekna, Plepi i Egër, Bushi, Shelgu, Bliri etj. Brezi i

219

kullotave alpine në rrethin e Tropojës përfshin Alpet Shqiptare, masive të shumta malore dhe luginat e Valbonës, NikajMërturit dhe Gashit.

Duke qenë së pjesa më e madhe e popullsisë jeton në zonën rurale, kryejnë aktivitetin bujqësor e blegtoral 4800 ferma bujqësore për rrjedhoje aktivitetet dhe organizimet e bizneseve individuale dhe të organizuara (SHBB &OJF) janë në fushën e bujqësisë, bimëve medicinale, pemëve frutore dhe blegtorisë.

Aktivitetet bujqësore kryesore janë prodhimi i drithërave, perimeve, fasule, foragjere, bimë mjekësore, pemë frutore, gështenja dhe rrushi.

Nr. Kulturat bujqësore të kultivuara

Sipërfaqet bujqësore (ha) Prodhimtaria (ton) Sipërfaqet % ndaj totalit Prodhimi % ndaj

totalit 1. Drithëra 780 12 4921 8,3

Grurë (80) - (338) - Misër (700) - (4583) -

2. Perime 167 (135) 2,5 3920 6,6 3. Patate 45 0,7 1057 1,8 4. Fasule 14 (660) 0,2 246 0,4 5. Duhan 2,5 - 2 - 6. Foragjere 2863 45 38.560 65 7. Pemë Frutore 416 6,5 6549 11 8. Arrore 71 1 50 0,1 9. Gështenjë 2000 31,3 2000 3,4

10. Vreshtari 15 0,2 177 0,3 Pjergulla (rrënjë) (180.300) - 1705 2,9

11. Bimë Mjekësore 1,5 - 1 - 12. Gjithsej tokë bujqësore 6375 100 59.188 100

Tabela 27. Struktura e mbjelljeve dhe e prodhimit bujqësor (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Shënim: Në tabelën e mësipërme perimet e dyta si sipërfaqe janë 135 ha, fasulet me bashkëshoqërim me misër janë 660 ha dhe pjergullat janë 180.300 rrënjë të shoqëruara me lisa dhe pemë të tjera frutore dhe nuk figurojnë në toka bujqësore. Prodhimi i rrushit gjithsej është 1882 ton. Të dhënat e mësipërme janë marrë nga vjetori 2015 i Ministrisë së Bujqësisë dhe Drejtorisë Rajonale Kukës.

Drithërat e përbëra nga gruri dhe misri janë kulturat bazë që kultivohen, megjithëse në sipërfaqe të vogla në të gjitha fermat e Njësive Administrative të Bashkisë Tropojë. Në strukturën e tokës arë të kultivuar drithërat përbëjnë 20 % të sipërfaqes dhe 12 % të sipërfaqes së përgjithshme të tokës bujqësore. Prodhimi i tyre ka pësuar një ulje të ndjeshme në strukturën e fermës bujqësore, nga 45 – 50 % që kanë zënë në vitet 90. Prodhimi i tyre shërben për konsum familjar dhe të bujtinave turistike, ndërsa një pjesë e misrit përdoret për koncentrat për blegtorinë. Fermat e territorit të Bashkisë Tropojë prodhojnë afërsisht 338 ton grurë për vetë konsum familjar dhe

220

plotësojnë rreth 35 % të nevojave për konsum familjar. Misri ka një prodhim vjetor rreth 4583 ton dhe përdoret kryesisht për ushqim për blegtorinë dhe shumë pak për konsum familjar. Rëndësia e kultivimit të drithërave është në rënie si rezultat i rendimenteve të ulta që realizohen, ku një rol të rëndësishëm luan mungesa e sistemit të ujitjes dhe cilësia e dobët e tokave bujqësore. Vlen të përmendet që cilësia e tyre është e lartë për faktin e mospërdorimit të kimikateve dhe ciklit të tyre biologjik si dhe natyrës së pastër e të freskët, që krijon një produkt biologjikisht të pastër dhe me vlera të larta degustuese si bukë speciale.

Nr.

Emërtimi

Sip.

Bashkia

Ndarë sipas Njësive Administrative Buja

n Byty

ç Fierz

ë Lekbib

aj Lluga

j Margeg

aj Tropoj

e B.Curr

i 1 Drithëra Ha 780 133 76 61 45 117 150 193 5 2 Grurë Ha 80 10 15 2 - 20 12 20 1 3 Misër Ha 700 123 61 59 45 97 138 173 4

Tabela 28. Struktura e Drithërave sipas Njësive Administrative (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Niveli i kultivimit dhe prodhimit të drithërave për të ardhmen do mbetet në nivelet aktuale dhe prodhimet e brumit karakteristik të zonës do të përbëjnë një vlerë të shtuar për turistët, pasi siç thamë më lart kanë vlera “bio” të larta dhe afektive për këta konsumatorë.

Perimet zënë 4,3 % të sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë të kultivuar dhe rreth 8 % të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Destinacioni i tyre është vetë konsum familjar dhe furnizimi i qytetit të Bajram Currit, si dhe prodhimet e vona janë një bazë për përpunimin e tyre për konsum gjatë dimrit, kryesisht domatja, speci dhe qepa e thatë. Kulturat bazë perimore që kultivohen në territorin e Njësive Administrative Tropojë janë:

Domatja 31 ha

Trangulli 31 ha

Speci 25 ha

Qepa e thatë 28 ha

Lakra (kulture e dyte) 25 ha

Shumë e rëndësishme në kultivimin e perimeve në këtë rajon përbëjnë kultura e domates, trangullit dhe specit të vonë kryesisht në Njësitë Administrative Bujan, Tropojë e Margegaj, të cilat falë traditës së mire të regjjes së tyre përbëjnë një bazë jo vetëm për konsum gjatë periudhës së dimrit, por edhe një bazë të konsumit në pikat turistike dhe për tregun veriore të vendit. Mungesa e ujitjes dhe largësia e tregjeve urbane përbëjnë arsyet e zhvillimit të pakët të sektorit perimor. Është e nevojshme rritja e prodhimit dhe përpunimi i tyre në kushte industriale e kombinuar me kushtet e përpunimit familjar.

Patatja dhe fasulja zënë një sipërfaqe dhe prodhimtari të ulët kundrejt kulturave të tjera bujqësore si në strukturën e mbjelljeve dhe të prodhimtarisë së tyre. Patatja kultivohet në rreth 45 ha,

221

kryesisht në Njësitë Administrative Margegaj dhe Tropojë. Prodhimi i patates është 1057 ton. Ky prodhim është me destinacion për vetë konsum familjar, për tregun e qytetit të Bajram Currit si dhe për furnizimin gjithëvjetor të pikave turistike të rajonit. Ekziston mundësia e rritjes së prodhimit të patates kryesisht në Njësitë Administrative Lekbibaj dhe Bujan.

Fasulja zë një sipërfaqe të vogël të tokës arë. Kultivohet në 14 ha si fasule kulturë e parë apo direkte dhe gjithashtu bashkëshoqëron kulturën e misrit në rreth 660 ha. Prodhimi i përgjithshëm i fasules është 228 ton në vit. Kultura e fasules kultivohet pothuaj në të gjitha Njësitë Administrative të Bashkisë Tropojë, por baza kryesore e prodhimit, janë Njësitë Administrative Margegaj, Tropojë e Bujan. Vlen të theksohet që fasulja e prodhuar në rajonin e Tropojës është e një cilësie shumë të lartë dhe nga prodhimet e pastra “bio” të zonës.

Bimët foragjere në strukturën e sipërfaqes së kultivuar përbëjnë 74 % të sipërfaqes së tokës arë ose rreth 2863 ha, ku rreth 844 ha e saj është e kultivuar me jonxhë dhe pjesa tjetër me livadhe shumëvjeçare, hasëlle, loliume dhe kultura të tjera foragjere 1 vjeçare. Arsyet e një përfaqësimi të lartë në strukturën e kultivimit kanë të bëjnë me sigurimin e bazës ushqimore për blegtorinë, kryesisht gjedhët, derrat dhe pak të imtat. Një arsye tjetër është ulja e kultivimit të kulturave të arrave dhe drithërave dhe zëvendësimi i tyre me livadhe polifite shumëvjeçare, si rezultat i mungesës së tregut të tyre dhe pamundësisë së fermerëve të përdorimit të inputeve bujqësore, mekanizimit dhe amortizimit të skemave të ujitjes së tokave bujqësore. Duke qenë se ujitja është një nga problematikat e zonës, rendimentet e foragjereve janë të ulta dhe prodhimi i konvertuar për njësi të sipërfaqes gjithashtu, gjë e cila rrit nevojën për shtimin e sipërfaqeve foragjere, kryesisht jonxhës dhe uljes së livadheve polifite shumëvjeçare.

Bimët mjekësore dhe eterovajore e aromatike përbëjnë një bazë të rëndësishme në të ardhurat e krijuara për familjet rurale të Bashkisë Tropojë. Flora e rajonit të Tropojës është nga më të pasurat në vendin tonë. Ky territor numëron rreth 500 lloje të ndryshme të bimësisë, nga të cilat rreth 120 lloje kanë vlera si bimë medicinale, eterovajore dhe aromatike. Ndër to hyjnë edhe frutat e pyllit ku territori i Tropojës është nga më të populluarit më këto bimë. Bimët më të rëndësishme medicinale, eterovajore dhe aromatike, janë boronica, dëllinja e zezë, sherebeli, trumza, luleshtrydhja, bliri, çaji i malit, molla e egër, trëndafili i egër, shtogu, salepi, sanza, etj. Me grumbullimin e tyre merren rreth 1500 familje rurale dhe urbane (nga qyteti i Bajram Currit) dhe të ardhurat vjetore që realizohen nga grumbullimi e tregtimi i tyre janë rreth 2,2 milion euro në vit. Nisur nga të ardhurat e përftuara është një nga sektorët rurale kryesore ekonomike në territorin e Bashkisë Tropojë dhe Njësive Administrative të saj. Prodhimet kryesore të bimëve mjekësore, eterovajore dhe aromatike në vit janë:

Boronica 70 ton

Dëllenja e Zezë 40 ton

Molla e Egër 30 ton

Trëndafili i Egër 20 ton

222

Vitet e fundit janë mbjellë në sipërfaqet e tokës arë, 1,5 ha me bimë mjekësore kryesisht sherebel, çaj mali dhe trumzë. Këto iniciativa janë parë të efektshme, për vetë faktin e të ardhurave që krijojnë në njësi të sipërfaqes. Megjithatë mungojnë iniciativat e grupimit të grumbulluesve dhe mungojnë tërësisht iniciativat e përpunimit të tyre. Në të ardhmen shikohet si një nga drejtimet kryesore të zhvillimit, kryesisht boronica, luleshtrydhja, jo vetëm e grumbullimit të tyre, por sidomos e kultivimit dhe përpunimit të tyre në trajtën e reçelrave e lëngjeve organike me vlera të larta ekonomike dhe shëndetësore.

Pemët frutore janë një burim i mirë i të ardhurave të familjeve fermere të territorit të Bashkisë Tropojë. Me pemë frutore janë të zëna rreth 487 ha tokë bujqësore, me një prodhimtari prej 4.549 ton në vit. Në këtë territor gjenden 244.000 pemë frutore në prodhim. Në vitet e fundit janë mbjellë rreth 12.415 rrënjë të reja dhe ekziston një trend për shtimin e tyre (i njëjti trend ekziston edhe për vreshtarinë dhe pjergullat).

Struktura e mbjelljeve sipas pemëve është:

Mollë 65.064 rrënjë

Dardha 15.486 rrënjë

Kumbulla 110.447 rrënjë

Qershi 22.021 rrënjë

Ftonj 2.800 rrënjë

Pjeshke 6.590 rrënjë

Mana 7.800 rrënjë

Arra 8.200 rrënjë

Lajthi 4.120 rrënjë

Pemët frutore përbëjnë një mundësi reale të zhvillimit të fermave bujqësore sidomos në pjesën kodrinore të Njësive Administrative, Tropojë, Bujan, Margegaj e Lekbibaj. Mungesa e pikave të grumbullimit dhe përpunimit është një handikap për zhvillimin e mëtejshëm të këtij sektori shumë të rëndësishëm bujqësor në territorin e Bashkisë Tropojë. Tregjet e frutave të prodhuara në Njësitë Administrative të Bashkisë Tropojë, janë qyteti i Bajram Currit, Kukësit, Shkodrës dhe një pjesë e rëndësishme kryesisht arroret dhe bërthamoret e thata si molla e dardha, si dhe kumbulla tregtohen edhe në rrjetin kombëtar.

Gështenja është një nga resurset natyrore të territorit të Bashkisë Tropojë. Masivet me gështenja kanë një hapësirë territorial prej 2000 ha me rreth 191.000 rrënjë (1.000 rrënjë të reja). Të ardhurat që sigurohen nga grumbullimi e tregtimi i gështenjave nga familjet fermere të Njësive Administrative të Bashkisë Tropojë janë rreth 3 milion euro në vit, kryesisht nga eksporti i tyre jashtë vendit, çka përbën një të ardhur të rëndësishme, krahasuar me prodhimin bujqësor e blegtoral. Ato janë të fokusuara në Njësitë Administrative si më poshtë:

223

Bujan 85.400 rrënjë

Bytyç 1.500 rrënjë

Fierzë 1.500 rrënjë

Lekbibaj 33.000 rrënjë

Margegaj 28.300 rrënjë

Tropojë 32.600 rrënjë

Bashkia Tropoje 8.700 rrënjë

Gjithsej 191.000 rrënjë

Prodhimi i vitit 2015 ka qenë 2.000 ton gështenjë. Ka një organizim me një Shoqatë të Bashkëpunimit Bujqësor të Gështenjave, që konsiston në grumbullimin e gështenjës, magazinimin dhe tregtimin e saj (eksport) në qytetin e Bajram Currit dhe në Bujan. Problematika është në sasinë e grumbullimit dhe sidomos në mirëmbajtjen e masiveve të gështenjës që kohët e fundit kanë shfaqur infektim që përbën një problem në reduktimin e prodhimtarisë. Prodhimtaria është ulur nga 20 kg për rrënjë që merreshin mesatarisht, vite më parë, aktualisht merret një rendiment prej 10,5 kg për rrënjë. Mungesa e shërbimeve në mirëmbajtje, krasitje dhe punimi i kurorave si dhe pikave të grumbullimit bashkëkohore ku kryhet seleksionimi e paketimi i tyre mungojnë dhe rezultati është prodhimi i ulët dhe të ardhura të ulta për familjet fermerë që i disponojnë këto resurse. Gjithashtu akoma nuk ka filluar përpunimi i gështenjës në përgatitjen e miellit të saj shumë të kërkuar dhe cilësor sidomos në përgatitjen e ëmbëlsirave. Është e domosdoshme dhe urgjente një ndërhyrje e gjithanshme në të gjitha hallkat e zinxhirit, prodhim – grumbullim – magazinim – përpunim – e tregtim të kulturës së gështenjës.

Vreshtaria përbën një sektor me rëndësi në territorin e Bashkisë Tropojë për faktin se prodhimi i rrushit rezulton me rritje vit pas viti për faktin se tradita e pjergullave dhe erekëve po bashkëshoqërohet me ngritjen e vreshtave të rinj. Aktualisht ky sektor prezantohet me 16 ha vreshta me një prodhim prej 177 ton dhe me 180.300 pjergulla dhe erekë me një prodhim prej 1705 ton. Prodhimi i përgjithshëm i rrushit është 1882 ton. Varietetet janë kryesisht autoktone me një prodhimtari të kufizuar edhe për faktin e kushteve natyrore. Vreshtaria jep një rendiment mesatar prej 118 kv/ha, ndërsa pjergullat me një rendiment mesatar prej 10 kg/rrënjë. Në territorin e Tropojës nuk ka asnjë pikë grumbullimi apo përpunimi të rrushit. Përpunimi i tij bëhet në mënyrë individuale familjare. Është e nevojshme ngritja e një pikë grumbullimi e përpunimi e tij edhe për faktin se rritja e turizmit malor në këtë territor bën të nevojshëm konsumin e verës dhe rakisë brenda standardeve dhe sigurisë së produktit.

Ujitja dhe kullimi

224

Sipërfaqja e përgjithshme e tokës bujqësore në territorin e Bashkisë Tropojë është 6375 ha. Aftësia potenciale e ujitjes së këtyre tokave para viteve 90 ka qenë 2880 dhe aktualisht është 1.270 ha. Në kushtet aktuale mundësia për të ujitur është 620 ha si rrjedhojë e mosfunksionimit të stacioneve të pompimit dhe mos funksionimit dhe amortizimit të veprave të lëshimit të rezervuarëve dhe kanaleve kryesore (të para) të ujitjes së territorit.

Në territorin e Bashkisë Tropojë ujitja përfitohet nga këto skema ujitëse:

• Nëntë skema ujitëse që marrin ujin nga Rezervuarët e Vlladit, Degës, Kasajë, Zherkës 1 dhe 2, Tropojës, Berishës 1 dhe 2, si dhe Tplanit. Këto skema janë të amortizuara dhe përfitimi i ujitjes nga to është minimal, përfitohet vetëm pjesërisht nga rezervuari i Vladit dhe Tropojës. Kanë nevojë për rehabilitim të gjithë sistemit të kanaleve dhe të veprës së lëshimit të ujit nga rezervuarët. Gjendja e rezervuarëve është e mirë.

• Gjashtë skema ujitëse me vepra marrëse lumore (kanale – lumore), si Llugaj, Ahmetaj-Sopot, Krasniqe, Pacit, Zogaj dhe Begaj. Këto skema janë funksionale.

• Gjithashtu janë 22 skema ujitëse me stacione pompimi, ku aktualisht nuk funksionon asnjëra, si rezultat i shkatërrimit të stacioneve të pompimit, si dhe kostos së lartë për përfitimin e ujitjes me pagesë nga shpenzimi i energjisë.

Ujitja si në gjithë territorin e Republikës përbën një nga handikapet kryesore në zhvillimin e bujqësisë. Si rezultat i mungesës së saj, ujitet vetëm 20 % e sipërfaqes të tokave bujqësore dhe jo me 100 % të nevojës vjetore. Si rezultat ka ndryshuar edhe struktura e mbjelljeve dhe rendimenti i kulturave bujqësore është i ulët.

Në territorin e Bashkisë Tropojë janë 35 km kanale kryesore nga të cilat funksionojnë vetëm 4,5 km. Kanale dytësore (sekondare) janë 107 km nga të cilat funksionojnë 26 km.

Në territorin e Bashkisë Tropojë, funksionojnë dy skema të vogla kullimi, në Njësitë Administrative Fierzë dhe Bujan. Këto skema kanë dalë jashtë funksionit gjë që krijon problematikë përmbytjeje dhe të erozionit të tokave bujqësore.

Situata është po aq kritike sa dhe tek skemat e ujitjes. Kolektorët kryesore, d.m.th. kanalet e para të kullimit kanë nevoja të ngutshme për pastrim dhe rehabilitim, pasi shtrihen në zonën me fushore të Bashkisë dhe derdhja e ujërave të kullimit shkon në liqenin e Fierzës.

225

Figura 81. Pamje nga lugina e Valbonës

Blegtoria

Blegtoria është një nga sektorët më të zhvilluar të ekonomisë rurale në territorin e Bashkisë Tropojë. Të ardhurat që krijon ky sektor në fermat rurale të Njësive Administrative të Bashkisë Tropojë janë 60 %, kundrejt 40 % të ardhurave që realizohen nga sektori bujqësor. Vetë sektori bujqësor kontribuon së tepërmi në zhvillimin blegtoral, nga ku rreth ¾ e sipërfaqes së tokës arë është mbjellë dhe lënë në dispozicion të prodhimit foragjer të kultivuar dhe polifiteve shumë vjeçare. Baza e prodhimit blegtoral për rajonin e Tropojës mbetet gjedhi si në prodhimtarinë e qumështit ashtu edhe të mishit. Në territorin e Bashkisë Tropojë mbarështohen 13.900 krerë gjedhi, 13.975 krerë të imta, 1.710 krerë derra, 37.400 krerë shpendë dhe 7.170 koshere bletësh. Vështirësitë për mbajtjen e një regjimi stallor (kryesisht në dimër) sidomos për të imtat reflekton numrin e ulët të krerëve të të imtave si të leshtave dhe të dhirtave në rajon. Duke pasur parasysh që në territorin e Alpeve dhe të Tropojës mbarështohen raca rezistente si delja rudë, delja bardhoke e Tropojës dhe dhija e Hasit, duhet synuar rritja e numrit të krerëve me këto raca, duke kombinuar

226

mbarështimin natyral me atë stallor. Një rezerve në drejtim për të ardhmen është edhe rritja e numrit të koshereve të bletëve, që lidhet edhe me shumëllojshmërinë e bimëve mjekësore dhe jo mjekësore si dhe me masivet të gështenjave dhe blirit në këto treva.

Prodhimi i përgjithshëm blegtoral që realizohet në territorin e Bashkisë Tropojë (për vitin 2015) rezulton në 17.200 ton qumësht, 2.230 ton mish, 3,4 milion kokrra vezë dhe 70 ton mjaltë. Struktura blegtorale dhe prodhimtaria shprehen si më poshtë:

Nr. Blegtoria Numri i krerëve Prodhimtaria Krerë % ndaj totalit Prodhim ton % ndaj totalit

1 Gjedhë (mish) 13.900 31 1500 68 Lope (qumësht) 8.800 (19,5) 14.736 (86)

2 Të leshta (mish) 21.500 48 415 18 Dele plleja (qumësht) 16.270 (36) 1.530 (9)

3 Të dhirta (mish) 7.830 17 115 6 Dhi plleja (qumësht) 6.100 (13,5) 934 (5)

4 Derra (mish) 1.720 4 165 8 5 Shpendë gjithsej (mish) 37.400 - 1,5 -

Pula (vezë / 000) 27.200 - 3.414 - Të tjera(njëthundrake) 1.550 - - -

6 Bletë – koshere (mjaltë) 7.170 - 70 - 7 Gjithsej krerë 44.950 100 - 100 (100)

Tabela 29. Struktura blegtorale dhe prodhimtaria (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Gjedhët përbëjnë një sektor të rëndësishëm si nga prodhimi i mishit 68 % të totalit dhe të qumështit 86 % të totalit të prodhimit. Në territorin e Bashkisë Tropojë mbarështohen rreth 13.900 krerë gjedhë, nga të cilat 8.800 janë lopë qumështi. Ka pothuajse 2 lopë për çdo familje fermere. Gjedhi mbarështohet në zonën e ulët dhe kodrinore të territorit të Bashkisë dhe mbarështohen pothuaj në të gjithë fermat rurale të saj. Prodhimi i qumështit nga të dhënat e vitit 2015 është 14.736 ton ndërsa i mishit të gjedhit 1.500 ton. Kryesisht të dyja këto nënprodukte kanë destinacion tregun e qytetit të Bajram Currit, Kukësit, njësitë e restoranteve dhe pikave turistike si dhe pjesa me e madhe për vetë konsum. Duke qenë së ky territor gjendet në zemër të Alpeve, në një zonë të ftohtë, rendimentet për njësi të qumështit e mishit janë të ulta. Kështu rendimenti i qumështit për lopë është 1670 litra.

Të imtat mbarështohen në gjithë territorin e luginave dhe pjesës së ulet, si dhe në zonën kodrinore dhe malore të territorit të Bashkisë Tropojë. Në këtë territor mbarështohen 21.500 krerë të leshta nga të cilat 16.270 janë dele dhe 7.830 krerë të dhirta, nga të cilat 6.100 janë dhi. Prodhimi i qumështit është 1.530 ton qumësht dele dhe 934 ton qumësht dhie. Gjithashtu prodhohet edhe 415 ton mish qengji dhe 115 ton mish keci. Në territorin e Bashkisë Koplik nuk ka pika të mirëfillta të përpunimit të qumështit (baxho). Prodhimi i bulmetrave bëhet në mënyrë artizanale familjare,

227

kryesisht djathë i bardhë, i njomë dhe gjizë. Përsa i përket racave të bagëtive të imta, në territorin e Bashkisë Tropojë mbarështohen raca rezistente si delja rudë, delja bardhoke e Tropojës dhe dhija e Hasit, si raca autoktone të ambientuara me kushtet e një klime të ftohtë alpine. Rritja e numrit të tyre mbetet një sfidë për blegtorët e rajonit, pasi kapacitetet natyrore janë të bollshme për mbarështimin e dyfishit të numrit aktual të krerëve, por problem mbetet mbarështimi i tyre në sezonin dimëror. Këto lloje racash, kryesisht delja rudë kanë një prodhimtari të lartë dhe cilësor të leshit. Në rajonin e Tropojës prodhohet rreth 40 ton lesh me destinacion eksportin dhe përpunimin familjar.

Derri. Në Njësitë Administrative Lekbibaj dhe Margegaj mbarështohen 1.720 derra me rreth 250 dosa. Prodhimi i mishit të derrit është rreth 165 ton dhe ka një tendencë të rritjes së numrit të tyre edhe në Njësi të tjera Administrative. Problematika në territorin e Bashkisë Tropojë është mungesa e kushteve të përshtatshme të thertoreve nëpër çdo Njësi Administrative dhe mungesa e pikave frigoriferike sipas standardeve në territorin e Bashkisë. Rritja e numrit të krerëve dhe prodhimtarisë duhet të bashkëshoqërohet edhe me krijimin e kushteve higjieno – sanitare dhe sigurinë ushqimore të prodhimit të mishit derrit, nëpërmjet ngritjes së pikave të ruajtjes dhe përpunimit të mëtejshëm të tij.

Shpendët janë një sektor i rëndësishëm dhe njëkohësisht me i pa zhvilluari në territorin e Bashkisë Tropojë. Numri i përgjithshëm i tyre është 37.400 krerë nga të cilat 27.200 krerë janë pula dhe pjesa tjetër shpendë të tjerë (rosa, pata, gjela deti, etj.). Prodhohen 1,4 milion kokrra vezë dhe 1,5 ton mish shpendësh, kryesisht për konsum familjar dhe tregun e qytetit të Tropojës.

Bletaria është një nga sektorët më produktive dhe që krijon të ardhura të rëndësishme për familjet fermere që trajtojnë bletarinë. Ky sektor ka një të ardhme në të gjitha Njësitë Administrative të Bashkisë Tropojë për vetë faktin se gjendet një popullatë bimore unike (rreth 500 lloje bimësh) krahasuar me trevat e tjera të vendit. Tre janë llojet më të rëndësishme të prodhimit të mjaltin në këtë territor, mjalti kurativ i përftuar nga lulet e gështenjës, mjalti i blirit (bliri i kuq është unik për këtë territor) dhe mjalti shumëlulesh. Në territorin e Bashkisë Tropojë mbarështohen rreth 7.170 koshere bletësh me një prodhimtari vjetore prej 70 ton. Prodhimi i mjaltit përbën një rezervë të rëndësishme për të ardhmen e aktiviteteve rurale në Tropojë, duke krijuar një “Brand” lokal të këtij produkti “bio”.

Një rezervë tjetër për territorin e Bashkisë Tropojë përbëjnë dhe prodhimet peshkore ku numërohen mbi 10 lloje peshqish, në një sipërfaqe ujore liqenore dhe lumore prej 3.000 ha, përbën burim për shtimin dhe zhvillimin e peshkimit në këtë zonë dhe rezervat peshkore vjetore konsiderohen nga 50-80 ton/vit. Trofta e Valbonës dhe Mërturit janë të një cilësie të lartë pasi ato rriten në një ambient ekologjik të pastër. Ndërtimi i pragjeve dhe rezervateve të thjeshtë, përbën një mundësi zhvillimi të këtij sektori. Gjithashtu edhe liqeni i Fierzës krijon një mundësi të madhe për kultivimin dhe prodhimin e peshkut.

228

Nr.

Kulturat Bujqësor

e

Sipërfaqe

gjithsej

Zona e Alpeve Tropoje Bujan Bytyç Fierz

e Llugaj Lekbib

aj Tropoj

e Margeg

aj B.Curr

i 1 Drithëra 780 133 76 61 117 45 193 150 5 2 Perime 167 24,5 20 11,5 21,5 9 41 30 1,5 3 Patate 45 4 1 1 2 4 14 19 - 4 Fasule 14(660) 2 1 1 2 2 3 2 1 5 Foragjer

e 2863 365 362 253 663 226 779 187 27

6 B. mjekësor

e

1,5 - - - 0,2 0,2 0,8 0,3 -

7 Pemë frutor

487 145 36 11 19 13 137 31 24

8 Arrore (71) 16 2 1 2 1 34 4 11 9 Vreshta 15 2,5 1,5 1,5 2 - 5,5 1 1

10 Pjergulla (180.300)

(31000)

(9100)

(7800)

(43300)

(20900) (20225)

(34250) (3925)

11 Gështenja

2000 800 15 20 - 270 500 300 95

12 Gjithsej 6375 1492 514.5 361 828.7 570.2 1707.3 724.3 165.5

Tabela 30. Sipërfaqet bujqësore në Tropojë (në ha) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Nr.

Kulturat Bujqësor

e

Prodhimi gjithsej

Zona e Alpeve Tropojë Buja

n Bytyç Fierz

e Llugaj Lekbiba

j Tropoj

e Margega

j B.Curr

i 1 Drithëra 4920 839 479 384 737 270 1200 979 32 2 Perime 3920 575 470 270 505 210 964 891 35 3 Patate 1057 94 23 23 49 94 328 446 - 4 Fasule 246 48 11 9 39 4 76 58 1 5 Foragjere 38.560 4928 4887 3415 8950 2974 10516 2525 365 6 B.

mjekësore

1 - - - - - - - -

7 Fruta 4549 1948 583 148 355 275 1841 816 483 8 Gështenj

a 2000 935 15 15 - 330 308 310 87

9 Rrush 1882 371 99,5 87 455,5 167 251 395 56 10 Gjithsej 9738 6567.

5 4351 11090.

5 4324 15484

Tabela 31.Prodhimi bujqësor (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

229

Nr. Struktura e blegtorisë Numri I krerëve

1 Gjedhe 13.900 2 Lope 8.800 3 Te leshta 21.500 4 Dele 16.270 5 Te dhirta 7.830 6 Dhi 6.100 7 Derra 1.720 8 Shpendë 37.400 9 Pula 27.200 10 Koshere 7.170 11 Gjithsej -

Tabela 32.Numri I krerëve te Blegtorisë ne Tropoje (ne krerë) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Nr. Struktura e Prodhimit Prodhimi gjithsej

1 Qumësht lope 14736 2 Qumësht dele 1530 3 Qumësht dhie 934 4 Mish gjedhe 1500 5 Mish dele 415 6 Mish dhie 115 7 Mish derri 165 8 Mish shpend 1,5 9 Veze (mil) 3,414 10 Mjaltë 70 11 Gjithsej 19468,414

Tabela 33. Prodhimi Blegtoral në Tropojë (në ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

4.3.3. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Shkodrës

Zona e Alpeve e Bashkisë Shkodër, përfaqësohet nga tre Njësi Administrative Shalë, Shosh dhe Pult. Këto rajone janë zonat më të thyera dhe rurale të largëta dhe përfaqësuese të Alpeve Shqiptare. Drejtimi ekonomik rural, ku pjesët kryesore të këtij drejtimi janë bujqësia, blegtoria, pylltaria dhe mjedisi agroturistik.

230

Territori i Njësive Administrative, Shalë, Shosh dhe Pult ka nënkulturë 477 ha tokë bujqësore, nga të cilat 323 ha, ose 68 % e sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë, janë të kultivuara me foragjere, ku 101 ha janë livadhe polifite shumëvjeçare të cilat si rezultat i mos kultivimit të bimëve të ndryshme të arave, perimeve e drithërave, i kanë zëvendësuar me këto të fundit dhe vënien e këtyre tokave në funksion të blegtorisë. Sipërfaqja e tokës arë e mbjellë me drithëra është 195 ha ose 40 % e sipërfaqes së përgjithshme të tokës arë. Pjesa tjetër prej 64 ha, është e kultivuar me perime, bimë të arave kryesisht patate. Në territorin e këtyre Njësive Administrative janë 50 ha tokë bujqësore e zënë me pemë frutore, nga të cilat rreth 80 % e sipërfaqes janë të zëna me gështenjë, lajthi dhe ara.

Nr. Kulturat Bujqësore Sipërfaqet gjithsej

Zona Alpeve Shkodër Shale Shosh Pult

1 Drithëra 195 110 25 60 2 Perime 24 10 6 8 3 Patate 40 15 7 18 4 Foragjere 166 97 27 42 5 Peme frutore 50 24 7 19 6 Pjergulla (13.000) (5500) (4000) (3500) 7 Gjithsej 477 259 71 147

Tabela 34. Sipërfaqet bujqësore ne Zonën e Alpeve ne Shkodër (ne ha) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Drithërat e përbëra nga gruri dhe misri, janë kulturat bazë, që kultivohen megjithëse në sipërfaqe të vogla në të gjitha fermat e Njësive Administrative Shalë, Shosh e Pult. Në strukturën e tokës arë të kultivuar drithërat përbëjnë 40 % të sipërfaqes së përgjithshme të tokës bujqësore. Prodhimi i drithërave, kryesisht misër kokërr, shërben për konsum familjar dhe të bujtinave turistike, ndërsa një pjesë e misrit përdoret për koncentrat për blegtorinë. Njësia Administrative Shalë paraqet një aktivitet bujqësor jo vetëm në drejtim të drithërave, më të lartë se dy Njësitë e tjera Administrative, si rezultat i sipërfaqes së tokës arë më të madhe dhe terrenit fushor.

Perimet dhe patatja zëne një vend të pa konsiderueshëm në strukturën e prodhimit bujqësor dhe prodhimi i tyre është vetëm për konsum familjar. Drejtimi kryesor bujqësor është prodhimi i foragjereve të para dhe kryesisht jonxhë në funksion të prodhimit blegtoral.

Shumë e rëndësishme është kultivimi i arrorëve dhe gështenjës që përbëjnë rreth 80 % të kulturave drufrutore të Njësive. Prodhimi i tyre përbën një vlerë ekonomike për familjet fermerë të tre Njësive Administrative. Prodhimi i tyre është rreth 250 ton në vit. Prodhimi i rrushit përfaqësohet jo nga kultivimi në vreshta por në pjergulla dhe ereke që bashkëshoqërojnë pemë frutore dhe pemë pyjore.

Vlen të përmendet prodhimi i bimëve mjekësore eterovajore dhe aromatike. Kryesisht këto rajone janë të pasura me boronicë, lule shtrydhe, trumëz, mollë e egër, lajthi, etj. Këto gjenden në hapësirat pyjore dhe në kullotat alpine.

231

Nr. Kulturat Bujqësore Prodhimi gjithsej


1 Drithëra 1073 605 138 330 2 Perime 308 130 78 100 3 Patate 833 315 140 378 4 Foragjere 1030 460 242 328 5 Fruta 332 95 129 108 6 Rrush 104 44 32 28 7 Gjithsej 3680 1649 759 1272

Tabela 35. Prodhimet bujqësore ne Zonën e Alpeve Shkodër (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Sikundër bujqësia edhe prodhimi blegtoral është kryesisht me drejtim vet konsumi, por pjesërisht, kryesisht të imtat gjejnë një treg të pëlqyer në qytetin e Shkodrës dhe pikave turistike të ish komunës Shale (Thethit), për nga vlerat “bio” të këtij produkti.

Në territorin e tre Njësive Administrative Alpine, mbarështohen rreth 704 krerë gjedhë (rreth 500 lopë), 4340 krerë te imta dhe 1315 krerë derra. Ndër prodhimet blegtorale kryesore janë qumështi i lopës në rreth 883 ton, qumështi i të imtave rreth 442 ton. Prodhimi i mishit dhe qumështit janë kryesisht për vet konsum.

Një nga resurset kryesore të familjeve fermerë të Njësive Administrative të Shalës, Shoshit dhe Pultit është prodhimi i mjaltit. Prodhimi i tij është rreth 215 kv dhe cilësia dhe vlerat kurative të tij janë të larta për faktin e luleve të shumta, pranisë së bimës së Gështenjës dhe Blirit në këto rajone që ja shtojnë vlerat dhe gjejnë një çmim të kënaqshëm në tregun vendas rajonal e kombëtar.

Nr. Struktura e Prodhimit Numri I krerëve

Zona e Alpeve Shkodër Shale Shosh Pult

1 Gjedhe (lope) 704 264 190 250 2 Te leshta (dele) 1840 1300 320 220 3 Te dhirta (dhi) 2500 700 1000 800 4 Derra 1315 510 305 500 5 Shpendë (pula) - - - - 6 Koshere bletësh 1925 1370 200 355 7 Gjithsej 6359 2774 1815 1770

Tabela 36. Numri I krerëve te Blegtorisë ne Shkodër (ne krerë) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Këto tre Njësi Alpine të Bashkisë Shkodër përfaqësojnë një bujqësi e blegtori të pa zhvilluar (ekstensive), e mbetur në kushte primitive, pa ujitje dhe pa aspak mekanizim dhe përdorimi të teknologjive. Aktivitetet rurale përfaqësojnë aktivitete natyrale, ku të ardhurat më të larta realizohen nga grumbullimi i bimëve mjekësore dhe eterovajore, arroret, mishit të të imtave dhe mjaltit. Në këtë territor nuk gjendet asnjë pikë e përpunimit apo grumbullimit të produkteve blegtorale.

232

Nr. Struktura e Prodhimit Prodhimi gjithsej


1 Qumësht lope 883 343 228 312 2 Qumësht dele 92 65 16 11 3 Qumësht dhie 350 98 140 112 4 Mish gjedhi 58 22 16 20 5 Mish të imtash

(dele+dhi) 52 24 16 12

6 Mish derri 148,5 56 35 57,5 7 Mjaltë 21,5 15 2,5 4 8 Gjithsej 1583,5 608 451 524,5

Tabela 37. Prodhimi Blegtoral ne Shkodër (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

4.3.4. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë e Malësisë së Madhe

Zona e Alpeve e Bashkisë Malësia e Madhe, përfaqësohet nga dy Njësi Administrative Kelmend dhe Shkrel. Këto rajone janë zonat më të thyera dhe rurale të largëta dhe përfaqësuese të Alpeve Shqiptare. Pjesët kryesore të drejtimit ekonomik rural, janë bujqësia, blegtoria, pylltaria dhe mjedisi agroturistik.

Territori i Njësive Administrative, Kelmend dhe Shkrel ka nën kulturë 2805 ha tokë bujqësore, nga të cilat 120 ha janë të kultivuara nga drithërat, 105 ha perime, 220 ha patate, 78 ha fasule, 4 ha duhan, 1733 foragjere të para e polifite, 364 ha bime medicinale të kultivuara, 251 ha me pemë frutore dhe gështenja, si dhe 36 vreshta. Drejtimet kryesore si nga të ardhurat e realizuara për njësi të sipërfaqes ashtu edhe nga prodhimtaria i përkasin foragjereve, bimëve mjekësore dhe eterovajore dhe pemëve frutore e gështenjave. Koeficienti i shfrytëzimit të tokës bujqësore është rreth 65 % dhe tokat e destinuara për kulturat e arave janë zëvendësuar me polifite dhe pak bimë medicinale.

Nr. Kulturat Bujqësore Sipërfaqet gjithsej Zona e Alpeve në Malësinë e Madhe Kelmend Shkrel

1 Drithëra 120 22 98 2 Perime 105 14 91 3 Patate 220 145 75 4 Fasule 78 3 75 5 Duhan 4 - 4 6 Foragjere (+livadhe polifite) 1733 839 894 7 Bime medicinal 364 - 376 8 Peme frutore 177 19 48 9 Gështenjë 75 - 75

10 Vresht 36 1 35

233

11 Pjergulla 54.200 (24.000) (30.200) 12 Gjithsej 2805 1046 1759

Tabela 38. Sipërfaqet bujqësore në Malësinë e Madhe (në ha) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Sikurse dhe struktura bujqësore e kultivimit te bimëve të arave dhe kulturave dru frutorë, edhe struktura e prodhimit në Njësitë Administrative të Kelmendit dhe Shkrelit rezultojnë që janë kulturat kryesore janë, foragjere të para, të dyta dhe polifitet që në total prodhohen rreth 16.600 ton në vit dhe shërbejnë si një bazë kryesore për ushqimin e blegtorisë së trashë (gjedhe e derra 4055 krerë) dhe bagëtive të imta 12.585 krerë. Prodhimi i frutave dhe gështenjave është një nga drejtimet e rëndësishme të prodhimit bujqësor. Prodhimet frutore të tyre janë 917 ton fruta, kryesisht kumbulla, mollë e dardha si dhe 475 ton gështenja. Një pjesë e mirë e gështenjave eksportohen në Itali duke realizuar të ardhura të konsiderueshme për fermerët e Njësisë Administrative Shkrel. Ka një organizim me një Shoqate të Bashkëpunimit Bujqësor në këtë sektor që konsiston në grumbullimin e gështenjës, magazinimin dhe tregtimin e saj (eksport) në fshatin Reç. Problematika është në sasinë e grumbullimit dhe sidomos në mirëmbajtjen e masiveve të gështenjës që kohët e fundit kanë shfaqur një infektim që përbën një problem në reduktimin e prodhimtarisë. Një nga drejtimet kryesore të prodhimit bujqësor në fermat e territorit të Njësive Administrative Kelmend e Shkrel, janë kultivimi, prodhimi e grumbullimi i bimëve mjekësore dhe eterovajore. Kështu, në këtë territor kultivohen 376 ha me bimë mjekësore dhe eterovoajore (në Njësinë Shkrel), të cilat përbëjnë rreth 12 % të sipërfaqes bujqësore nën kulturë, me një prodhim prej rreth 733 ton (këto të dhëna janë marrë nga vjetari statistikor i DRBZHR Shkodër). Me prodhimin e kultivimin e bimëve mjekësore dhe eterovajore angazhohen rreth 450 familje fermerë. Vetëm në vitin 2014 kanë përfituar nga skemat e subvencioneve të AZHBR 111 ferma që kultivojnë bimë mjekësore dhe eterovajore. Të ardhurat që realizohen nga aktivitetet e prodhimit, grumbullimit, përpunimit dhe tregtimit të bimëve mjekësore dhe eterovajore përbëje 55 – 60 % të të ardhurave të aktiviteteve bujqësore të fermave në territorin e Njësisë Shkrel. Struktura e mbjelljeve konsiston në kultivimin e sherebelës në rreth 94 % të sipërfaqes dhe pjesa tjetër ka të bëje me kultivimin e lavandules, rozmarinës, etj. Kultivimi i bimëve mjekësore dhe eterovajore, bëhet kryesisht në fermat e Njësisë Administrative Shkrel. Përveç kultivimit në fermat bujqësore është i zhvilluar edhe aktiviteti i grumbullimit në territoret natyrore të pyjeve dhe kullotave pothuaj në gjithë territorin e Bashkisë. Gjithashtu në territorin e Bashkisë Koplik funksionojnë tre pika përpunimi të esencave bimore në Qytetin e Koplikut, në Kastrat dhe Reç (Shkrel), si dhe 10 pika grumbullimi e manipulimi. Materiali i ambalazhuar për eksport si gjethe ashtu dhe i përpunuar si esencë janë të shoqëruara me certificate ISO, të produktit BIO. Bazuar në organizimin e këtij prodhimi, përpunimi e tregtimi, funksionojnë grupet e prodhuesve, shoqatat e bashkëpunimit bujqësor (SHBB) dhe SHPK që merren me aktivitetet ekonomike të prodhimit, përpunimit dhe tregtimit të bimëve mjekësore dhe eterovajore. Të ardhurat e krijuara janë të konsiderueshme dhe pretendohet të jetë një sektor prioritar për të ardhmen. Njësia Administrative Kelmend shquhet për grumbullimin e bimëve mjekësore e aromatike, kryesisht Boronicë, Luleshtrydhe, trumëz e mollë e egër.

234

Nr. Kulturat Bujqësore Prodhim gjithsej Zona e Alpeve në Malësinë e Madhe Kelmend Shkrel

1 Drithëra 369 79 290 2 Perime 1386 166 1220 3 Patate 3899 2624 1275 4 Fasule 63 3 60 5 Duhan 5 - 5 6 Foragjere 16.619 4764 11855 7 Bime medicinal 733 - 733 8 Fruta 917 315 602 9 Gështenja 475 - 475

10 Rrush 588 199 389 11 Gjithsej 25054 8150 16904

Tabela 39. Prodhimet bujqësore ne Malësinë e Madhe (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Blegtoria është një nga sektorët më të zhvilluar të ekonomisë rurale në territorin e dy Njësive Alpine të Bashkisë së Malësisë së Madhe. Të ardhurat që krijon ky sektor në fermat rurale të Njësive Administrative janë 55 %, kundrejt 45 % të të ardhurave që realizohen nga sektori bujqësor.

Nr. Struktura e Blegtorisë Numri I krerëve gjithsej

Zona e Alpeve në Malësinë e Madhe Kelmend Shkrel

1 Gjedhe (lope) 1755 1355 1400 2 Te leshta (dele) 4885 4385 4500 3 Te dhirta (dhi) 7700 3000 4700 4 Derra 3300 1500 1800 5 Shpendë (pula) - - - 6 Koshere bletësh 2189 600 1589 7 Gjithsej

Tabela 40. Numri i krerëve të Blegtorisë në Malësinë e Madhe (në krerë) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Përsa i përket strukturës së këtij sektori Gjedhet përbëjnë një sektor të rëndësishëm si nga prodhimi i mishit 35 % të totalit dhe të qumështit 70 % të totalit të prodhimit. Në territorin e Njësive Administrative mbarështohen rreth 1755 krerë gjedhë, nga të cilat 1240 janë lopë qumështi. Gjedhi mbarështohet pothuaj në të gjithë fermat rurale të tyre. Prodhimi i qumështit nga të dhënat e vitit 2014 është 4214 ton ndërsa i mishit të gjedhit 203 ton. Kryesisht të dyja këto nënprodukte kanë destinacion tregun e qytetit të Koplikut, përpunimin në dy Baxho, njësite e restoranteve dhe pikave turistike si dhe pjesa me e madhe për vetë konsum.

235

Të imtat kanë një rëndësi të madhe në strukturën e prodhimit blegtoral. Në këtë territor mbarështohen 4885 krerë të leshta dhe 7700 krerë të dhirta. Prodhimi i qumështit është 573,5 ton qumësht dele dhe 1080 ton qumësht dhie. Gjithashtu prodhohet edhe 115 ton mish qengji dhe mish keci. Në territorin e këtyre dy Njësive Administrative ka dy pika të përpunimit të qumështit (baxho), kryesisht të prodhimit të djathit dhe djathit kaçkavall. Pika e përpunimit “Veleçiku” prodhon edhe djathëra aromatike të qumështit të dhisë dhe deles. Kapacitetet natyrore janë të bollshme për mbarështimin e dyfishit të numrit aktual të krerëve, por problem mbetet mbarështimi i tyre në sezonin dimëror.

Derri mbarështohet në zonën kodrinore të territorit të Njësive Kelmend e Shkrel. Në territorin e tyre mbarështohen 3300 krerë derra me një prodhimtari prej 354 ton. Problematika në territor është mungesa e kushteve të përshtatshme të thertoreve për Njësitë Administrative dhe mungesa e pikave frigoriferike sipas standardeve.

Nr. Struktura e Blegtorisë Prodhimi gjithsej Zona e Alpeve ne Malësinë e Madhe Kelmend Shkrel

1 Qumësht lope 4214 1694 2520 2 Qumësht dele 573,5 236 337,5 3 Qumësht dhie 1080 375 705 4 Mish gjedhi 203 105 98 5 Mish te imtash (dele+dhi) 115 52 63 6 Mish derri 354 165 189 7 Mjaltë 25,5 6,5 19 8 Gjithsej 6539,5 2627 3912,5

Tabela 41. Prodhimet blegtorale ne Zonën e Alpeve ne Malësinë e Madhe (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

4.3.5. Bujqësia dhe zhvillimi rural në bashkinë Vau i Dejës

Territori i Alpeve në Bashkinë e Vaut te Dejës, përfshin Njësitë Administrative të Temalit dhe Shllakut. Të dyja këto Njësi kanë një sipërfaqe të kufizuar të tokës bujqësore dhe sektori bujqësor dhe blegtoral është i pazhvilluar si rezultat i terrenit të thyer malor që krijon mundësi për një zhvillim ekstensiv të tyre. Sipërfaqja e tokës bujqësore është 217 ha, ku bazën e prodhimit bujqësor e përbën prodhimi foragjer në funksion të blegtorisë dhe drithërat të cilat zënë rreth 28 % të tokës bujqësore.

Nr. Kulturat Bujqësore Sipërfaqet gjithsej Zona e Alpeve ne Malësinë e Madhe Temal Shllak

1 Drithëra 60 35 25 2 Perime 19 8 11

236

3 Patate 18 10 8 4 Foragjere 105 58 47 5 Peme frutore 15 5 10 6 Pjergulla 11.000 (7500) (3500) 7 Gjithsej 217 116 101

Tabela 42. Sipërfaqet bujqësore në zonën Alpine në Vaun e Dejës (në ha) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Prodhimi bujqësor është i kufizuar dhe ka drejtim vete konsumi për familjet fermerë të territorit dhe shumë pak fruta, kryesisht arroret janë për tregun rajonal në qytetin e Shkodrës.

Nr. Kulturat Bujqësore Prodhim gjithsej Zona e Alpeve ne Malësinë e Madhe Temal Shllak

1 Drithëra 321 183 138 2 Perime 233 100 133 3 Patate 365 205 160 4 Foragjere 779 324 455 5 Fruta 100 72 116 6 Rrush 88 60 28 7 Gjithsej 1974 944 1030

Tabela 43. Prodhimet bujqësore në Vaun e Dejës (në ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Struktura e blegtorisë në territorin e dy Njësive Administrative, është në funksion të prodhimit për vetë konsum dhe mungojnë pikat e grumbullimit dhe përpunimit të qumështit dhe mishit. Në këtë territor mbarështohen 370 krerë gjedhë, 1225 krerë të leshta, 2600 krerë të dhirta dhe 680 krerë derra.

Struktura e Blegtorisë Numri i krerëve gjithsej

Zona e Alpeve ne Malësinë e Madhe Temal Shllak

Gjedhe (lope) 370 200 170 Te leshta (dele) 1225 625 600 Te dhirta (dhi) 2600 1000 1600

Derra 680 360 320 Shpendë (pula) - - - Koshere bletësh 2411 1200 1211

Gjithsej 4875 2185 2690

Tabela 44. Numri i krerëve të Blegtorisë në Vaun e Dejës (në krerë) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Prodhimi blegtoral përfaqësohet me prodhimin e 444 ton qumësht lope, 420 ton qumësht të imtash si dhe rreth 145 ton mish gjedhi, të imtash dhe derri. Nga rreth 2411 koshere bletësh prodhohet 27 ton mjaltë. Këto dy Njësi Administrative së bashku më Njësite Administrative të Shoshit dhe

237

Pultit, përfaqësojnë zonat më të varfra dhe me aktivitet rural bujqësore dhe blegtoral ekstensiv në Rajonin e Alpeve.

Struktura e Blegtorisë Prodhimi gjithsej Zona e Alpeve ne Malësinë e Madhe Temal Shllak

Qumësht lope 444 240 204 Qumësht dele 61 31 30 Qumësht dhie 359 135 224 Mish gjedhi 27 14 13

Mish te imtash (dele+dhi) 39 20 19 Mish derri 79 41 38

Mjaltë 27 13 14 Gjithsej 1009 481 528

Tabela 45. Prodhimet blegtorale në Vaun e Dejës (ne ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

4.3.6. Disa të dhëna të përgjithshme lidhur me zhvillimin rural në zonën e Alpeve Shqiptare

Toka bujqësore në territorin e Alpeve është e limituar (9758 ha) e copëzuar (5-7 ngastra për ha) dhe në shumë raste në terrene të pjerrëta deri në 15 %.

Prodhimi bujqësor është ekstensiv, pa mundësi mekanizimi dhe ujitje.

Struktura e kultivimit është kryesisht me dy drejtime kryesore – foragjere dhe drithëra

Pemët frutore, kryesisht gështenja dhe arroret përbëjnë një drejtim shumë të rëndësishëm, si në strukturë, prodhim dhe në të ardhurat e familjeve të fermerëve.

Nr. Kulturat bujqësore

Sipërfaqet gjithsej

Rajoni I Alpeve Tropoje Shkodër M. Madhe Vau Dejës

1 Drithëra 1155 780 195 120 60 2 Perime 315 167 24 105 19 3 Patate 323 45 40 220 18 4 Fasule 92(660) 14(660) - 78 - 5 Duhan 4 - - 4 - 6 Foragjere (+

polifite) 4867 2863 166 1733 105

7 Bime medicinal 365,5 1,5 - 364 - 8 Peme frutore 724 487 50 177 10 9 Gështenjë 2075 2000 - 75 -

10 Vresht 51 15 - 36 - 11 Pjergulla (251.000) (180.300) (13.000) (54.200) (3500) 12 Gjithsej 9758 6375 477 2805 101

238

Tabela 46. Sipërfaqet Bujqësore në zonën e Alpeve (në ha) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Prodhimi bujqësor nga kultivimi i bimëve është i limituar (kryesisht drithëra e perime)

Prodhimi foragjer dhe kapacitetet natyrore kullosore i përgjigjen nevojave të blegtorisë duke krijuar edhe një rezervë për rritjen e numrit të tyre në të ardhmen, kryesisht blegtoria e imët.

Prodhimi i frutave (farore), arroreve dhe gështenjës përbëjnë një opsion e avantazh për zhvillimin e sektorit bujqësor dhe rritjes së të ardhurave të familjeve fermere të Rajonit.

Përpunimi i frutave të thara dhe krijimin e linjave të prodhimit të çajrave dhe aromatikëve të ndryshëm është një perspektive e rëndësishme për të ardhmen e aktiviteteve rurale në Rajon, për krijimin e zinxhirit të prodhimit – përpunimit dhe tregtimit të tyre.

Përpunimi i gështenjës duke krijuar linja të grumbullim paketimit dhe përpunimi, do të krijojë mundësi për rritjen e prodhimit dhe rritjen e vlerës së produktit shumë të kërkuar në eksport.

Bimët medicinal eterovajore dhe aromatike natyrale dhe të kultivuara përbëjnë perspektivë në aktivitetet rurale në zonën Alpine.

Ngritja e pikave të grumbullimit, paketimit dhe përpunimit të esencave të bimëve mjekësore dhe eterovajore në rajonin e Tropojës përbën një perspektivë të mirë për administrimin normal të tyre dhe rritjen e vlerës së produktit kryesisht të boronicës dhe ekstrakteve të gjetheve e luleve të sherebelës, blirit dhe trumzës.

Nr. Kulturat bujqësore Prodhimi

gjithsej Rajoni I Alpeve

Tropoje Shkodër M. Madhe Vau Dejës 1 Drithëra 6683 4920 1073 369 321 2 Perime 5817 3920 308 1386 233 3 Patate 6154 1057 833 3899 365 4 Fasule 309 246 - 63 - 5 Duhan 5 - - 5 - 6 Foragjere 56988 38.560 1030 16619 779 7 Bime medicinal 734 1 - 733 - 8 Fruta 7986 6549 332 917 188 9 Gështenja 2475 2000 - 475 -

10 Rrush 2662 1882 104 588 88 11 Gjithsej 89813 20613.56 3680 25054 1974

Tabela 47. Prodhimet Bujqësore në zonën e Alpeve (në ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Struktura e blegtorisë në territorin e Alpeve i përgjigjet kushteve natyrore dhe nevojave të familjeve fermere për zhvillimin e aktiviteteve rurale të tyre.

Të imtat përfaqësojnë prioritetin e mbarështimit të blegtorisë në këtë rajon, mbarështohen rreth 50.000 krerë, me mundësi të mëdha rritjen e numrit të tyre.

239

Mungojnë pikat e grumbullimit, thertoret dhe pikat e përpunimit të qumështit në Rajon, çka bën të pamundur rritjen e vlerës së produkteve blegtorale.

Mbarështimi i koshereve të bletëve dhe prodhimi i mjaltit përbën një perspektivë të rëndësishme të zhvillimit të aktiviteteve rurale në territorin e Alpeve, si një avantazh i rëndësishëm për rritjen e të ardhurave të familjeve fermere.

Nr. Struktura e

Blegtorisë Numri I krerëve


1 Gjedhe 16729 13900 704 1755 370 2 Lope 10720 8800 560 1100 260 3 Te leshta 29450 21500 1840 4885 1225 4 Dele 21760 16270 1340 3260 890 5 Te dhirta 20630 7830 2500 7700 2600 6 Dhi 15180 6100 1850 5450 1780 7 Derra 7015 1720 1315 3300 680 8 Shpendë 37400 37400 - - - 9 Pula 27200 27200 - - -

10 Koshere 13689 7170 1925 2189 2411 11 Gjithsej 13695 147890 10109 27450 7805

Tabela 48. Numri I krerëve të Blegtorisë në zonën e Alpeve (në krerë) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Prodhimi blegtoral krijon të ardhurat më të rëndësishme për familjet fermere të Rajonit të Alpeve dhe përbën një rezervë në rritjen e prodhimtarisë në të ardhmen, duke rritur numrin e bagëtive në Rajon dhe zbatimin e teknikave të mbarështimit.

Prodhimi i qumështit të lopës dhe të të imtave plotëson nevojat e popullatës së Rajonit, dhe është e domosdoshme ngritja e pikave të përpunimit të qumështit në Tropojë e Malësinë e Madhe.

Për rritjen e sigurisë ushqimore dhe për t’iu përgjigjur kërkesës në rritje të popullatës dhe pikave turistike për mish, është e nevojshme ngritje e dy pikave frigoriferike e thertore në Tropojë e Malësi të Madhe.

Përpunimi mëtejshëm i mjaltit është një drejtim perspektiv për rritjen e vlerës së këtij produkti në funksion të kërkesës në rritje të rajonit dhe më gjerë.

Nr. Struktura e

Blegtorisë Prodhimi gjithsej


1 Qumësht lope 20277 14736 883 4214 444 2 Qumësht dele 7418 1530 92 5735 61 3 Qumësht dhie 2723 934 350 1080 359

240

4 Mish gjedhe 1788 1500 58 203 27 5 Mish dele 415 52 115 39 6 Mish dhie 115 7 Mish derri 2082 165 1484 354 79 8 Mish shpend 15 15 - - - 9 Veze (mil) 3414 3414 - - -

10 Mjaltë 144 70 22 25 27 11 Gjithsej

Tabela 49. Prodhimi Blegtoral në zonën e Alpeve (në ton) (Burimi : Ministria e Bujqësisë)

Përmbledhje:

“Zona Bërthamë” përbëhet nga 12 Njësi Administrative (Kelmend, Shkrel, Pult, Shalë, Shosh, Temal, Shllak, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj, Bujan, Tropojë.), të cilat shtrihet në 4 Bashki (Tropojë, Malësi e Madhe, Shkodër dhe Vau- Dejës) dhe në 2 Qarqe (Qarku Kukës dhe Qarku Shkodër)

Zona në studim zë një sipërfaqe prej 2,003 km² (ose 7% të sipërfaqes kombëtare), ku 43% e zë Parku Kombëtar i Alpeve, 9% Parku Rajonal i Shkrelit dhe 9% Parku Rajonal Nikaj–Mërtur.

Popullsia rezidente e regjistrua nga Census 2011 është 28,006 banorë (ose rreth 1% të popullsisë kombëtare), ku mbi 26% e kësaj popullsie jeton brenda territorit të parkut kombëtar të Alpeve dhe parqeve rajonale.

Densiteti i ulët i popullsisë (rreth 14 banorë për km²) dhe shpërndarja e lartë gjeografike përballin territorin me vështirësi konkrete në përmirësimin dhe zhvillimin e shërbimeve publike.

“Zona Bërthamë” përmban qytetin e Bajram Currit, që evidentohet si qendër sekondare nga PPK, dhe ndodhet në afërsi të qendrës primarë të Shkodrës dhe qendrave terciare të Koplikut, Vaut-dejës, Pukë, Fushë-Arrëz dhe Krume.

Popullsia kryesisht rurale, ka tendencë demografike në rënie (qofte nga të dhënat e regjistruara nga Census 2011, qoftë nga të dhënat e regjistruara nga Gjendja Civile). Ndryshimi i popullsisë ndërmjet viteve 1989-2011 regjistron vlerat mbi 5 herë më të larta se mesatarja kombëtare (-62% e popullsisë rezidente është larguar gjatë viteve 1989-2011).

Njësitë Administrative që ndodhen në zonën qendrore të Alpeve (Temal, Shosh, Shllak, Lekbibaj dhe Shalë), të cilat hasin një mungesë të theksuar infrastrukture rrugore dhe ndërlidhje me tregjet kryesore rajonale, regjistrojnë një migrim tepër të lartë që përfaqëson mbi 2/3 e popullsisë aktuale.

“Zona Bërthamë” gëzon ende një popullsi relativisht të re, e cila shfaq një tendence të theksuar migrimi.

Vlerësohet se popullsia në moshë pune përfaqëson aktualisht rreth 66% të popullsisë rezidente, dhe pritet të përfaqësojë vetëm 59% në 2031. Paralelisht pritet që koeficienti i

241

varësisë të kaloj nga 52% në 2016 në 68% të popullsisë rezidente në 2031. Këto projeksione shfaqin vjetërsimin e popullsisë dhe nevojat e ardhshme për përmirësimin e shërbimeve publike dhe tregut të punës.

Zona e alpeve përballet me një hendek të lartë papunësie, ku rreth 47% e popullsisë në moshë pune deklaron se është e papunë. Janë njësitë Shalë, Pult, Temal dhe Lekbibaj që shënojnë dhe shkallën më të lartë të papunësisë (duke tejkaluar 2/3 e popullsisë në moshë pune).

Papunësia prek kryesisht moshat e reja, duke treguar pamundësinë e tregut të punës në përthithjen e forcës së re punëtore.

Bujqësia dhe sektori i shërbimeve luajnë një rolë të rëndësishëm në punësim, ku vërehet se pjesa perëndimore e alpeve është e orientuar drejtë bujqësisë dhe pjesa lindore është orientuar kryesisht drejt shërbimeve.

Kualifikimi i forcës punëtore është kryesisht i ulët, ku zonat rurale si Pult, Shkrel Shosh, Shkrel, Shllak, Kelmend dhe Shalë regjistrojnë më shumë se 2/3 e popullsisë rezidente me arsim të ulët. Për më tepër, mungesa e një sistemi arsimor të aksesueshëm dhe të orientuar nga tregu vështirëson kualifikimin e forcës punëtore, pra të zhvillimit të burimit njerëzor dhe ekonomik të zonës.

Zona e alpeve është zona me Prodhimin e Brendshëm Bruto më të ulëtin në vend, ku bujqësia luan një rol të lartë në prodhim dhe ku shërbimet ende përfaqësojnë një pjesë modeste të prodhimit. Zhvillimi i turizmit përbën një mundësi reale në rritjen e prodhueshmërisë së zonës.

Potenciali bujqësor i Zonës së alpeve në fushën e blegtorisë, bletarisë, bimëve medicinale dhe aromatike, përpunimit dhe tregtimit të tyre përbën një potencial real në zhvillimin ekonomik të zonës.

Ndërlidhja e produkteve lokale me shërbimet turistike, përben një potencial në përmirësimin e tregut lokal të produkteve bujqësore dhe blegtorale.

242

5. TURIZMI

Turizmi është një sektor i cili ofron një mundësi reale për zhvillimin ekonomik të qëndrueshëm në Shqipëri. Pasuritë kulturore, natyrore, ekologjike dhe pozicionimi gjeografik i Shqipërisë dhe volumi i lartë i forcës punëtore, përbëjnë një mundësi për zhvillimin e këtij sektori.

5.1. Ndikimi i industrisë së turizmit në ekonomi

Termi turizëm kuptohet “tërësia e veprimtarive të personave që udhëtojnë dhe qëndrojnë, për jo më shumë se 1 vit, në vende jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm, për pushim, biznes dhe qëllime të tjera që nuk kanë lidhje me ushtrimin e ndonjë veprimtarie të paguar në vendin që vizitohet"10. Pra turizmi është një fenomen social, kulturor dhe ekonomik që nënkupton lëvizjet e njerëzve drejt shteteve apo vendeve që ndodhen jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm, lëvizje kjo për arsye personale, profesionale apo biznesi. Pra, janë njerëzit që kanë karakteristikat e mësipërme, të cilët konsumojnë produkte dhe shërbime turistike, që përbëjnë kërkesën turistike të një zone.

Personat që kryejnë veprimtari turistike quhen vizitorë, term ky që nënkupton “çdo person që udhëton në një vend të ndryshëm nga vendbanimi i vet i zakonshëm, për më pak se 1 vit, dhe që nuk ka si qëllim të ndërmarrë veprimtari që paguhen në vendin e vizituar”11.

Vizitorët mund të kategorizohen në disa nënkategori 12:

Turist - “është vizitori që qëndron, të paktën për një natë, në vendin që viziton për pushim, biznes dhe qëllime të tjera.”(Ligji 93, “Për Turizmin” 2015)

Vizitor ditor – “është personi që viziton përkohësisht një vend dhe qëndron për më pak se 24 orë, me qëllimin e kalimit të kohës së lirë apo të biznesit, por jo për transit.” (Ligji 93, “Për Turizmin” 2015)

Ekskursionist – “është vizitori që udhëton për qëllime turizmi pa kaluar natën në vendin e vizituar.” (Ligji 93, “Për Turizmin” 2015)

10 Ligji 93, “Për Turizmin” 2015 11 Ligji 93, “Për Turizmin” 2015 12 Ligji 93, “Për Turizmin” 2015

243

Kategorizimi i kërkesës është mëse i rëndësishëm në përcaktimin dhe identifikimin e kërkesës në sektorin e turizmit.

Kërkesa për produkte dhe shërbime turistike përbën elementin fillestar të efektit multiplikativ të investimeve të demonstruara nga Keynes, ku ndërmarrja e një shpenzimi primar, aktivizon jo vetëm aktivitet që do të kontribuojnë në mënyrë direkte, por dhe aktorë të tjerë ekonomik të cilët vijnë në mbështetje.

Është pikërisht ky efekt multiplikativ që karakterizon sektorin e turizmit, jo vetëm për shkak të investimet kapitale, por edhe nga efekti i shpenzimeve të një turisti. Janë pikërisht këto shpenzime, të cilat përfitohen nga një rreth i parë aktivitetesh, që ndërlidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me aktivitet turistike (si strehim, furnizim ushqimi, ture, argëtim...), që përbëjnë hapin e parë të efektit multiplikativ. Me rritjen e të ardhurave të aktiviteteve të ndërlidhura në mënyrë të drejtpërdrejtë me turizmin, aktivizohet dhe një rreth i dytë aktorësh, që plotësojnë nevojat e rrethit të parë (si shërbime komerciale, juridike financiare shëndetësore, produkte ushqimore etj.). Së fundi, rritja e të ardhurave të aktorëve direkt dhe indirekt, jo vetëm që ka për efekt rritjen e punësimit, prodhimit dhe të ardhurave, por indukton këta aktorë drejt rritjes së konsumit. Pra, shpenzimet e turistëve, ose turizmi në përgjithësi, ka një impakt ekonomik direkt, indirekt ose të induktura në tërësinë “e bizneseve që ofrojnë shërbime dhe lehtësi të tjera në funksion të fushës së turizmit.”, ose thënë ndryshe në industrinë e turizmit.

Me impakt direkt të turizmit në Industrinë turistike, kuptojmë konsumin e produkteve dhe shërbimeve turistike, si për shembull: akomodimi turistik; bar/restorante; transporti i udhëtareve; shërbime informative turistike; shërbimeve rekreative dhe argëtuese etj.

Me impakt indirekt të turizmit në Industrinë turistike, kuptojmë konsumin e produkteve dhe shërbimeve mbështetëse, të sipërmarrjes turistike në përmbushjen e rolit të tyre, si për shembull: prodhime bujqësore, mallra konsumi, informatik, ndërtimi, shërbime komerciale, shërbime juridike, shërbime shëndetësore etj.

Me impakt të induktuar kuptojmë, shpenzimet direket dhe indirekte të përfituesve të industrisë së turizmit, si për shembull veshje, transport, mallra për shtëpinë, ushqime dhe pije etj.

Vizitor

Turist Vizitor ditor Ekskursionist

244

Në një mënyrë më të përgjithshme fusha kryesore të cilat preken nga industria e turizmit janë: transporti, ndërtimi, tregtia / artizanat, bujqësi, industria ushqimore, teknologji e informacionit dhe komunikacionit, edukim dhe formim, energji, produkte dhe shërbime të lidhura me turizmin etj. Në këtë kuadër mund të theksojmë se industria e turizmit ka një impakt të gjerë në ekonomi, në nevojat për forcë punëtore, në të ardhura etj.

5.2. Sektori i Turizmit në botë

Nisur nga të dhënat botërore të Këshillit Botëror të Udhëtimeve dhe Turizmit (WTTC), Turizmi pozicionohet si një nga sektorët e ekonomisë i cili shërben si një katalizator në përshpejtimin e zhvillimit ekonomik.

Megjithëse turizmi kontribuon në mënyrë direkte vetëm në 3% të prodhimit të Brendshëm Bruto botëror për 2015, ky sektor luan një rol qendror në ndërlidhjen më sektorët e tjerë të prodhimit. Me fjalë të tjera, impakti i sektorit të turizmit në ekonomi, është dhe me i lartë për shkak se zhvillimi i tij prek dhe sektorë të tjera si: transporti, tregtia, bujqësia, ndërtimi, telekomunikacioni, prodhimin e pijeve dhe ushqimeve etj.

Industria e Turizmit

Impakti sektorial direktStrehim / akomodim

Restorante / bar

Transport udhëtarësh

Informacion dhe tregtim të produkteve dhe shërbimeve për turistët

Shërbime kulturore

Shërbime rekreative dhe argëtuese

Shërbime turistike të ndryshme

Impakti sektorial indirektProdukte mbështetëse

Shërbime mbështetëse

Investime publike mbështetëse

Impakti i induktuarShpenzime direkte dhe indirekte të përfituesve të industrisë së turizmit.

245

Në një vlerësim të WTTC në 2015, sektori i turizmit kontribuon në mënyrë direkte dhe indirekte në 9.8% të Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe përfaqëson 30% të eksporteve botërore, duke e pozicionuar në këtë mënyre si një themel i ekonomisë globale.

Për më tepër, turizmi luan një rol nxitës në përshpejtimin e zhvillimit ekonomik, për shkak se gjeneron një vlerë të shtuar të lartë, rrit prodhueshmërinë, rrit investimet direkte dhe indirekte, rrit eksportet dhe ofron një volum të gjerë punësimi.

Siç theksohet dhe në mbledhjen e G20 në Merida, Mexiko – 16 Maj 2012 : “Turizmi është një burim i madh i krijimit të vendeve të punës, duke zënë 8% të punësimit global. Çdo punë në sektorin e turizmit, vlerësohet se krijon deri në dy vende pune në sektorë të tjera. Turizmi krijon në mënyrë domethënëse më shumë vende pune sesa industritë e tjera, duke punësuar gjashtë herë më shumë njerëz se sektori botëror i prodhimit të automobilave, katër herë më shumë se sektori i minierave, dhe një e treta më shumë se sektori financiare. Zhvillimi i prodhueshmërisë dhe cilësisë së shërbimeve të sektorit të turizmit, ofron një mundësi të vetme për uljen e varfërisë në vendet e frekuentuara, sidomos për punëtorët e rinj.” Pra, turizmi shfaqet si një nga sektorët kryesorë të punësimit botëror. Aktualisht, ky sektor punëson në mënyrë direkte 3.6%13 të popullsisë aktive, por në mënyrë direkte dhe indirekte WTTC vlerëson se turizmi punëson 1 punëtor në 11. Volumi i lartë i punësimit që ofrohet nga ky sektor, është dhe më domethënës, për shkak se përbën një oportunitet të zgjerimit të vetëpunësimit dhe të punësimit të moshave të reja, të cilat shfaqin një mobilitet dhe fleksibilitet që i përputhet kërkesave të sektorit.

Interesi i zhvillimit të Turizmit nuk ndalet vetëm në avantazhet ekonomike dhe sociale të sipërpërmendura, por shfaq një interes edhe më të lartë për shkak të qëndrueshmërisë që sektori i turizmit ka treguar ndër vite.

Grafiku 45. Turistët ndërkombëtar në botë (Burimi: WTTC-2015)

13 WTTC 2015

572 561 586 602 625674 675 696 692

764809

855911 928

892950

9941040

10881134

1184

400

500

600

700

800

900

1000

1100

1200

1300

246

Numri i turistëve ndërkombëtar që vizitojnë një shtet, është një tregues i qëndrueshmërisë të këtij sektori. Nëse marrim në konsideratë faktin se numri i tyre ka kaluar nga 25 milion në 1950, në 278 milion në 1980, në 674 milion ne 2000 për të arritur 1,186 milion në 201514, duke shfaqur në këtë mënyrë një rritje permanente të vizitorëve të huaj dhe gjatë krizës ekonomike të viteve 2009-2011. Qëndrueshmëria ekonomike e turizmit është dhe më e prekshme nëse përmendim faktin se të ardhurat nga turizmi kanë njohur një rritje të konsiderueshme, duke kaluar nga 2 miliard dollarë në 1950, në 104 miliard dollarë në 1980, në 495 miliard në 2000, për të rritur vlerën e 1260 miliard dollarë në 201515.

Pra, turizmit është një sektor i cili jo vetëm që përshpejton zhvillimin ekonomik dhe social, por njeh një zhvillim gjithnjë e më të lartë, duke treguar një elasticitet dhe rezistencë përballë krizës ekonomike

5.3. Dinamikat e vizitorëve të huaj në botë

Të dhënat e WTTC, sugjerojnë se mbërritjet e turistëve ndërkombëtarë shërbejnë si një tregues i dinamikave të sektorit të turizmit, ku shënohet 1,185 milion turistë ndërkombëtarë për vitin 2015.

Figura 82. Flukset e turistëve të huaj në botë. (Burimi:

WTTC 2015)

Vlen të theksohet se është pikërisht kontinenti Evropian i cili regjistron 51% (ose 609 milion) të turistëve ndërkombëtarë që lëvizin në botë. Pra, Evropa pozicionohet si

14 WTTC 15 WTTC

247

një pol turistik në rang ndërkombëtar, jo vetëm duke përthithur pjesën më të lartë të turistëve ndërkombëtarë por dhe duke përthithur rreth 36% të të ardhurave që gjeneron ky sektor.

Nëse përqendrohemi në fluksin e turistëve të huaj në Kontinentin Evropian, vërehet se është pikërisht Evropa e Mesdheut, në të cilën përfshihet dhe shteti Shqiptar, e cila përthith pjesën më të madhe të vizitorëve ndërkombëtarë që vizitojnë Evropën. Të dhënat e WTTC tregojnë se Evropa e Mesdheut është vizituar nga 225 milion vizitorë të huaj në 2015. Janë pikërisht Shtetet si Franca, Spanja dhe Italia të cilat përthithin dhe pjesën më të lartë të flukseve në Evropë.

Nëse thellohemi dhe më tej, shtetet Ballkanike përthithin rreth 9% të vizitorëve të huaj në Evropë ose 24% të vizitorëve të huaj të Evropës së Mesdheut. Në rang ballkanik, Greqia renditet si një nga destinacionet më të preferuara, duke përthithur rreth 42% të vizitorëve të huaj. Vlen të përmendim dhe Kroacinë si një nga shtetet që shfaq një zhvillim të lartë të sektorit turistik, në rajonin e Ballkanit.

Megjithëse Shqipëria përthith një fluks relativisht modest të vizitorëve të huaj, të dhënat INSTATtregojnë se fluksi i turistëve të huaj në Shqipëri është dhjetëfishuar në 15 vitet e fundit, për të prekur vlerën prej 4.13 milionë vizitorë, në 2015. Flukset turistike janë dhe më përfaqësuese nëse marrim në konsideratë të dhënat e WTTC, ku vlerësohet se të ardhurat nga turizmi në Shqipëri janë vetëm 1.705 milion dollarë në 2014, duke përfaqësuar vetëm 0.3% të të ardhurave të Evropës dhe rreth 0.8% të të ardhurave të Evropës mesdhetare.

Pra, fakti se Kontinenti Evropian pozicionohet si një nga zonat më të vizituara në botë, që Evropa mesdhetare (ku përfshihet dhe Shqipëria) përthith pjesën më të lartë të turistëve ndërkombëtarë dhe ku Ballkani konsiderohet si një nga zonat në zhvillim në sektorin e turizmit, reflekton qartë mundësinë që Shqipëria ka, për tu integruar në dinamikat ndërkombëtare.

248

Figura 83.Flukset e turistëve të huaj në Evropë dhe Ballkan. (WTTC 2015)

249

5.4. Dinamikat dhe Sektori i turizmit në rang kombëtar

5.4.1. Flukset kombëtarë të vizitorëve.

Nëse nisemi nga të dhënatINSTAT, vërehet se Shqipëria po vlerësohet si një destinacion gjithnjë e më tërheqës, ku vizitorët e huaj kanë njohur një rritje tepër të lartë gjatë viteve të fundit.

Grafiku 46. Hyrjet e shtetasve sipas rajoneve (burimi: INSTAT 2016)

Të dhënat e INSTAT2016, lejojnë gjithashtu t’i përgjigjemi pyetjes: Nga vijnë turistët e huaj që vizitojnë Shqipërinë? Janë pikërisht shtetet Evropiane që përfaqësojnë 93.22% të vizitorëve të huaj në Shqipëri. Për më tepër, 76.84% e vizitorëve vijnë nga Evropa e Mesdheut, shtete të cilat përthithin dhe pjesën më të lartë të turistëve ndërkombëtarë në Evropë.

Përafërsia gjeografike e vizitorëve ndërkombëtarë është dhe një faktor i rëndësishëm në përzgjedhjen e mënyrës së transportit për të vizituar Shqipërinë.

5.4.2. Transporti i përdorur nga vizitorët ndërkombëtarë

0

1,000,000

2,000,000

3,000,000

4,000,000

Hyrjet e shtetasve të huaj sipas rajoneve

Afrika Lindja e Mesme Azia Amerika EvropaBurimi : Instat 2016

250

Nëse do të thellohemi dhe më tej, gjatë vitit 2015, regjistrohet se pjesa me e lartë e vizitorëve të huaj vjen nga vendet fqinje, ku numri i vizitorëve kosovarë, maqedonas, malazez, grekë dhe italianë, përfaqësojnë 74%16 të hyrjeve në total.

Pra, janë shtetet e rajonit ato që shfaqin interesin më të lartë për të vizituar Shqipërinë. Kjo mbështetet dhe në faktin se turistët kanë hyrë kryesisht në Shqipëri nga kufijtë tokësorë.

Grafiku 47. Hyrja e shtetasve të huaj sipas mënyrës së transportit (Burimi:INSTAT 2016)

Pikat kufitare tokësore

Transporti rrugor, falë pikave kufitare tokësore, shfaq një tendencë në rritje duke u shtatëfishuar gjatë dekadës së fundit. Rreth 85% e vizitorëve kanë ardhur në Shqipëri ndërmjet 19 pikave kufitare tokësore kryesore që regjistron kufiri i Shqipërisë (ku numërohen 6 pika kufitare me Greqinë, 4 me Maqedoninë, 6 me Kosovën dhe 3 me Malin e Zi).

Pikat kufitare tokësorë Shteti Emërtimi

Mal i Zi Muriqan - Sukobin Han i Hotit -Bozhaj

Vermosh-Guci (Bashkim)

Kosovë

Qafë Morinë - Gjakovë Qafë Prush - Gjakovë

Morinë - Vërmicë Orgjost - Orqushë

Borje - Glloboçicë (varet nga Morina) Shishtavec - Krushë

Maqedoni Bllatë - Bllato

Qafë Thanë - Ќafasan Tushemisht - Shën Naum

16 INSTAT 2015

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

Me det Me ajër Me tokë

251

Goricë - Stenj

Greqi

Kapshticë - Krystallopigi Tre Urat - Melissopetra

Sopik - Drymades (këmbësor) Kakavia - Ktismata

Rips - Abelonas (këmbësor) Qafë Botë - Sajadha

Tabela 50. Pikat kufitare tokësore në Shqipëri

Duke marrë në konsideratë rolin e lartë të hyrjeve ndërmjet kufijve tokësorë, pritet të ndërtohen dhe 3 pika kufitare që lidhin pjesën veriore të Shqipërisë me Malin e Zi, (Zogaj – Hutaj, Grabom Cijevna, Qafë Vranicë – Plavë).

Pikat kufitare ajrore

Krahas pikave kufitare tokësore, vlen të përmendim dhe aeroporti ndërkombëtar “Nënë Tereza”, i cili ndodhet në afërsi të qytetit të Tiranës. Aktualisht ky aeroport është e vetmja portë hyrëse ajrore për udhëtarët ndërkombëtarë që duan të vizitojnë Shqipërinë. Aeroporti “Nënë Tereza”, regjistron një frekuentim gjithnjë e më të lartë, ku numri i vizitorëve të huaj është trefishuar gjatë dekadës së fundit, duke përfaqësuar në 2016, 9% të hyrjeve të vizitorëve të huaj në vend. Nëse e krahasojmë mënyrën e transportit të përdorur nga vizitorët e huaj që vijnë në Shqipëri, me mesataren botërore prej 54% të përdorimit të avionit në udhëtim, vërehet se Shqipëria shfaq një hendek të madh në zhvillimin e transportit ajror. Ky hendek rrjedh si pasojë se ka vetëm 15 kompani ajrore, që lidhin rregullisht Shqipërinë me 24 qytet të Evropës (15 qytete të Italisë, 2 qytete të Gjermanisë, 1 qytet të Greqisë, 1 qytet të Serbisë, 1 qytet të Austrisë, 1 qytet të Belgjikës, 1 qytet të Turqisë, 1 qytet të Sllovenisë, 1 qytet të Mbretërisë së Bashkuar). Megjithëse aeroporti i Tiranës lidhet rregullisht me aeroportin e Frankfurtit, Londrës dhe Stambollit, që renditen në 20 aeroportet më të frekuentuara në botë, vlen të përmendim se nuk ka lidhje direkt me aeroportin e Parisit dhe Amsterdamit. Një ndërlidhje direkte me aeroportet me të frekuentuar të botës lehtëson aksesibilitetin dhe transportin ndërkombëtar.

Linjat “charter” që operojnë në Shqipëri janë ende modeste. Këto linja ofrojnë shërbime ajrore me vende të ndryshme, por operojnë kryesisht gjatë periudhës së verës. Mungesa e linjave “low-cost”, ka një efekt dhe në koston e transportit për vizitorët e huaj.

Nga një pikëpamje gjeografike Aeroporti i Tiranës, lidh pjesën perëndimore të Alpeve për rreth 2 ore e 30 minuta dhe pjesën lindore të Alpeve për rreth 4 ore. Duke marrë në konsideratë kohën e gjatë të transportit ndërmjet aeroporti dhe “Zonës Bërthamë”, duhet të përmendim dhe rolin e rëndësishëm që luan aeroporti i Podgoricës dhe i Prishtinës në rajon. Aeroporti ndërkombëtar i Podgoricës ndodhet rreth 1 orë larg zonës perëndimore të Alpeve Shqiptare duke ofruar një akses më të mirë se aeroporti i Tiranës. Për më tepër aeroporti ndërkombëtar i Prishtinës ndodhet vetëm 2 orë e 15 minuta larg qytetit të Bajram Currit, duke ofruar në këtë mënyrë një aksesuseshmëri më të lartë se aeroporti “Nënë Tereza”.

252

Parashikimet të Planit të Përgjithshëm Kombëtar për hapjen e 2 aeroporteve të reja në Shqipëri (Kukës, Sarandë) dhe aktivizimit të aeroportit të Gjakovës, tregojnë potencialet reale të zhvillimit të transportit ajror në turizmin e Alpeve shqiptare. Është pikërisht aeroporti i Kukësit dhe aeroporti i Gjakovës, që lehtësojnë ndjeshëm aksesin në pjesën lindore të Alpeve, duke reduktuar kohen e transportit në vetëm 1 orë. Reduktimi i kohës së transportit ka një impakt të konsiderueshëm në frekuentimin e zonës së Alpeve, duke mundësuar dhe përthithjen e një turizmi afat-shkurtër.

Figura 84. Transporti ajror që lidh Tiranën me Evropën

Pikat kufitare detare

Krahas transportit tokësor dhe ajror, transporti detar që renditet në vend të tretë të transportit të përdorur nga vizitorët, shfaq një potencial të lartë zhvillimi. Porti i Durrësit, Vlorës dhe Sarandës janë aktualisht të vetmet porte detar që ofrojnë shërbime udhëtimesh ndërkombëtare, duke lidhur Shqipërinë me portet italiane të Barit, Ankonës dhe Triestes, Brindizi, me portin slloven të Koper dhe me portin grek të Korfuzit. Ky tip transporti përfaqëson 5% të vizitorëve të huaj që vijnë në Shqipëri. Zhvillimi i portit të Shëngjinit dhe të Himarës, në transportin e udhëtarëve dhe zhvillimi i marinave të parashikuar në Planin e Përgjithshëm Kombëtar, tregojnë qartë se transporti detar pritet të ketë zhvillime të mëtejshme në vitet e ardhshme.

Transporti hekurudhor

253

Transporti hekurudhor mbetet ende një mënyrë transporti ende i pa zhvilluar. Lidhjet e ardhshëm me Malin e Zi ndërmjet pikës se Bajzës dhe lidhja me Maqedoninë, pritet të ketë një efekt jo vetëm në transportin e mallrave por dhe në transportin e udhëtarëve.

Lehtësirat Burokratike të hyrjes në territorin shqiptar

Shteti Shqiptar përfaqësohet vetëm nga 37 ambasada në botë, ku 25 prej tyre ndodhen në kontinentin Evropian, 7 në Lindje të Mesme, 3 në kontinentin Amerikan, 2 në kontinentin Aziatik dhe 1 në Afrikë. Numri i ulët i përfaqësive diplomatike nuk përbën një pengesë për të aksesuar vendin, për shkak se sistemi i vizave nuk përbën një pengesë të theksuar për të vizituar Shqipërinë. Vetëm shtetasit e 86 vendeve nga 167, kanë nevojë të paraqiten në ambasadat, konsullatat ose përfaqësitë shqiptare, për tu pajisur me vizë. Kurse 81 shtete, ku përfshihen vendet më të zhvilluara në botës, nuk kanë nevojë për pajisur me vizë, për të hyrë në territorin Shqiptar.

5.5. Sektori i turizmit në Shqipëri

Megjithëse sektori i turizmit në Shqipëri nuk i është përgjigjur pritshmërive të tregut vendas dhe atij të huaj, Republika e Shqipërisë ofron një mundësi reale për zhvillimin të qëndrueshëm të turizmit. Pra, një turizmi i cili kontribuon në rritjen e prodhimit të brendshëm bruto, në krijimin e vendeve të punës, në zhvillimin e sektorëve mbështetës, në përmirësimin e kushteve të jetesës dhe ndërthurjen e interesave socio-ekonomike me mbrojtjen e mjedisit.

Kontributi i sektorit të turizmit në Prodhimin e Brendshëm Bruto prek vlerat e 6%17, duke punësuar rreth 51,000 punonjës në të gjithë Shqipërinë. Kjo vlerë bëhet dhe më domethënëse nëse marrim në konsideratë dhe impaktin indirekt që sektori i turizmit ka në ekonomin e vendit, ku vlerësohet se sektori i Turizmit kontribuon në mënyre direkte dhe indirekte, në 21% e PBB kombëtar dhe në punësimin e rreth 180,000 punonjësve,(për vitin 2015). Për më tepër, tendencat ekonomike dhe sociale të sektorit të turizmit janë pozitive.

Interesi gjithnjë e më i lartë për të vizituar Shqipërinë shihet dhe nga tendencat e netëve të qëndrimit të shtetasve të huaj dhe shqiptarë në hotele. Të dhënat e INSTATtregojnë, që numri i netëve të qëndrimit në hotel njeh një trend në rritje, duke prekur vlerat e 791,00018 net qëndrimi. Nisur nga viti 2012, janë kryesisht shtetasit e huaj të cilët regjistrojnë vlerat më të larta të netëve të qëndrimit në hotel, duke tejkaluar netët e qëndrimit të shtetasve shqiptarë.

Netët e qëndrimit në hotel theksojnë faktin se turistët vendas kontribuojnë në rreth 39% e netëve të qëndrimit në Hotel, duke tërhequr vëmendjen në rolin e konsiderueshëm të turistëve vendas, në turizmin Shqiptar.

17 WTTC-2015 18 INSTAT-2015

254

Grafiku 48. Net-qëndrimi të shtetasve të huaj dhe shqiptarë në hotele (Burimi: INSTAT 2016)

Nëse do të krahasojmë numrin e vizitorëve të huaj me numrin e netëve që të huajt kanë kaluar në hotel, vërejmë një diferencë tepër të lartë, ku numërohen vetëm 484,000 net për 4,131,242 vizitorë për vitin 2015. Kjo diferencë e lartë rrjedh jo vetëm për shkak se përfaqësohen vlerat e regjistruara nga hotelet, por dhe për shkak se: vizitorët e huaj përbëhen nga një numër i lartë personash që vinë për të vizituar familjarët e tyre, një numër i lartë vizitorësh që e janë në transit, kërkesë e lartë për akomodime rezidenciale, turizmit mobil (kamping, karvanë etj.), akomodimi pranë banorëve etj. Krahas karakteristikave të turistëve, kjo diferencë e lartë, shfaq gjithashtu dy problematikat kryesore që has sektori turistik në Shqipëri: informaliteti që prek subjektet që ofrojnë shërbime të akomodimit dhe pamundësinë e përthithjes së turizmit afatgjatë.

Nëse i referohemi të dhënave të Ministrisë së Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes, për vitin 2015 regjistrohen 3,791 struktura akomodimi, më një kapacitet total prej 28,680 dhoma dhe 66,794 shtretërve. Shkalla e lartë e informalitetit që prek kryesisht banesat e dhëna me qira, akomodimin në banesa private dhe numri i lartë i banesave sekondare, janë elementët negativ në vlerësimin real të kapacitetit akomodues kombëtar.

Ashtu si të gjitha vendet e Mesdheut, turizmi në Shqipëri është i varur nga sezoni i verës, kjo për shkak se është pikërisht turizmi bregdetar ai që mban pjesën më të lartë të vizitorëve. Vizitorët e huaj vijnë kryesisht gjatë muajit Qershor, Korrik, Gusht dhe Shtator, duke përqendruar 64% të turistëve të huaj për vitin 2014.

Vizitorët ndërkombëtarë (000)

Muajt

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Janar 32 38 49 56 59 69 91 113 125 164 Shkurt 25 33 41 52 53 55 79 67 103 148 Mars 33 41 54 69 63 73 107 129 146 179 Prill 42 59 70 77 98 90 145 174 212 224 Maj 49 67 78 98 113 117 146 188 219 266

Qershor 62 73 94 123 136 145 197 249 255 325 Korrik 139 173 201 252 469 565 671 767 551 557 Gusht 164 198 215 257 411 712 685 957 861 911

0100200300400500600700800900

Të huaj Shqiptarë

255

Shtator 71 83 95 101 119 159 200 305 288 312 Tetor 49 57 75 91 101 128 150 181 195 229

Nëntor 40 45 55 66 73 95 123 177 122 178 Dhjetor 45 59 72 88 901 95 140 128 149 190 Gjithsej 752 926 1,099 1,330 1,786 2,303 2,734 3,436 3,226 3,683

Tabela 51. Vizitorët ndërkombëtarë (Burimi : Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes)

Muaji Gusht i shënon dhe vlerën më të lartë të frekuentimit, duke pritur ¼ e vizitorëve të huaj për vitin 2014. Ky sezonalitet tregon qartë se turizmi në Shqipëri është orientuar kryesisht drejt turizmit bregdetar.

Sezonaliteti i lartë dhe qëndrueshmëria e ulët e turistëve të huaj në vend, shpjegohet për shkak të një mungese të theksuar të larmishmërisë së shërbimeve mbështetëse në sektorin e turizmit, mungesës së standardeve në shërbime turistike, mungesë e vizibilitetit të Shqipërisë në tregun ndërkombëtar dhe mungesë e vënies në pah të avantazheve konkurruese që ka.

Megjithëse, Shteti Shqiptar ka hedhur hapat e para në përmirësimin dhe mbështetjen e cilësisë në sektorin e turizmit, si vërehet dhe nga miratimi i Ligjit 93/2015 “Për Turizmin”, mund të theksojmë se Shqipëria ndodhet në hapat e saj të para në zhvillimin e cilësisë dhe konkurrueshmërisë.

Grafiku 49. Turistët ndërkombëtarë në Shqipëri dhe sezonaliteti (Burimi : Ministria e Zhvillimit Ekonomik,

Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes)

Si konkluzion mund të themi se, megjithëse Shqipëria nuk ka ende një imazh konkurrues në sektorin e turizmit, numri i vizitorëve të huaj dhe numri i netëve të qëndrimit në hotel, të ardhurat dhe punësimi, njohin një tendencë në rritje.

Tendencat ekonomike dhe sociale të sektorit të turizmit pasqyrojnë një interes gjithnjë e më të lartë për të vizituar Shqipërinë. Ky interes tregon potencialin e rritjes së ardhshme të industrisë së turizmit, pra: të rritjes së prodhimit të brendshëm bruto, krijimin e vendeve të punës, zhvillimin e

0

200,000

400,000

600,000

800,000

1,000,000

256

sektorëve mbështetës, përmirësimin e kushteve të jetesës dhe ndërthurjen e interesave socio-ekonomike me mbrojtjen e mjedisit.

5.6. Kërkesa turistike në rajonin e Alpeve Shqiptare

Vitet e fundit vërehet një frekuentim gjithnjë e më i lartë i Zonës së Alpeve Shqiptare. Nisur nga interesi i lartë turistik dhe nga mungesa e të dhënave zyrtare, në kuadër të këtij plani janë ndërmarrë hulumtime të ndryshme si pyetësorë të orientuar drejtë turisteve, pyetësorë kualitativ dhe sasior, fokus grupe me grupet e interesit, takime me ekspertët e fushës etj.

Turist Vizitor Ditor Bajram Curri 8,480 9,595

Kelmend 5,820 7,400 Lekbibaj 4,801 -

Shalë 17,863 - Shkreli 13,151 21,330 Tropoje 1,417 -

Margegaj 14,882 13,930 Gjithsej 66,413 52,255 118,668

Tabela 52. Vizitorët në Alpet Shqiptare

Nga hulumtimet në territor, studimi i thelluar mbi sistemin e akomodimit dhe statistikat e mbledhura falë pyetësorëve, vlerësohet se numri i vizitorëve në zonën e alpeve Shqiptare është rreth 119.000 vizitor për vitin 2016.

5.6.1. Rezultatet kryesore të pyetësorit të turistëve

Në kuadër të PKS të turizmit në zonën e Alpeve shqiptare, është marrë në radhë të parë mendimi i 1405 turistëve të ndryshëm që kanë frekuentuar zonën, gjatë muajve Qershor, Korrik, Gusht, Shtator 2016 (që përfaqëson periudhën e frekuentimit më madhe të Republikës së Shqipërisë nga vizitorët ndërkombëtarë) Aneksi IX. Ky pyetësor iu ofrua në 6 gjuhë të ndryshme (shqip, anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe spanjisht) ju shpërnda vizitorëve të ndryshëm të zonës, të seleksionuar rastësisht, falë një stafi të trajnuar.

Studimi paraprak statistikor dhe ekonometrik i të dhënave, ka mundësuar evidentimin e dy segmenteve kryesore: vizitorët e huaj dhe vizitorët shqiptar. Për të pasur një përqasje më të qartë në kuadër të Planit PKS të turizmit, është e nevojshme të përmendim gjetjet kryesore mbi karakteristikat e vizitorëve të alpeve shqiptare.

Karakteristikat gjeneralë të vizitorëve

257

Vizitorët e Alpeve Shqiptare janë kryesisht në moshë të re, mbi 78% prej tyre janë nën 45vjec (mbi 84% e vizitorëve të huaj janë nën 45 vjeç).

Grafiku 50. Mosha e vizitorëve (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Fakti se turistët kanë një moshë relativisht të re, përbën një potencial real në zhvillimin e një turizmi të orientuar drejt aktiviteteve të argëtimit, aktiviteteve rekreativ dhe sportiv etj. Krahas moshës së re vlen të përmendim dhe gjininë e tyre, ku vërehet së vizitorët e huaj janë kryesisht meshkuj (rreth 64%).

Vizitorët shfaqin një nivel të lartë arsimimi, ku 77% prej tyre kanë një arsimim universitar dhe pas universitar.

Grafiku 51. Arsimi i vizitorëve (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Niveli i lartë arsimor është një tregues i rëndësishëm në të ardhurat dhe kapacitetin financiar të tyre.

Vizitorë për herë të parë në Alpet Shqiptare

Vizitorët që frekuentojnë Alpet Shqiptare janë kryesisht të huaj, duke përfaqësuar rreth 67% të vizitorëve. Janë pikërisht turistët nga shtetet e komunitetit Evropian ato që përfaqësojnë dhe pjesën më të lartë të turistëve, për shkak se kombësitë kryesore të evidentuara janë gjerman, francez, italian, austriak, polak, çek, holandez, anglez etj.

18%

36%

24%

13%

7%

2%

14%

29%

26%

16%

12%

4%

20%

40%

24%

11%

5%

1%

N Ë N 2 5 V J E Ç 2 5 - 3 5 V J E Ç 3 6 - 4 5 V J E Ç 4 6 - 5 5 V J E Ç 5 6 - 6 5 V J E Ç M B I 6 6 V J E Ç

Gjithsej Shqiptar Të huaj

12%

65%

9% 13%

1%

16%

61%

7%

16%

1%

10%

67%

10%

11%

2%

A R S I M P A S U N I V E R S I T A R

A R S I M U N I V E R S I T A R

A R S I M P R O F E S I O N A L

A R S I M I M E S Ë M A R S I M I U L Ë T


258

Kombësitë kryesore Kombësitë Frekuenca Përqindja Shqiptar 465 33.29% Gjerman 215 15.39% Francez 147 10.52% Italian 118 8.45%

Austriak 75 5.37% Polak 51 3.65% Çek 42 3.01%

Holandez 42 3.01% Anglez 33 2.36% Spanjoll 27 1.93% Kosovar 18 1.29% Izraelit 15 1.07% Kroat 15 1.07%

Australian 15 1.07% Hungarez 15 1.07%

Tabela 53. Kombësia e vizitorëve të Alpeve Shqiptare (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Fakti se kombësitë e huaja përfaqësojnë pjesën më të madhe të kampionit dhe që vijnë kryesisht nga vende të zhvilluara, tregon qartë jo vetëm interesin ndërkombëtar për zonën e Alpeve Shqiptare, por dhe potencialin ekonomik të turistëve.

Grafiku 52. Vizitorët për herë të parë në Alpet Shqiptare (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Mbi 71% e vizitorëve që vijnë në Alpet Shqiptare, janë vizitorë që vijnë për herë të parë në zonë. Janë vizitorët shqiptarë ata që shfaqin një besnikëri më të lartë për zonën, për shkak se rreth 44% prej tyre deklarojnë se e kanë frekuentuar dhe më parë. Por nuk duhet nënvleftësuar fakti se dhe 22% e vizitorëve ndërkombëtarë deklarojnë se janë rikthyer në zonë.

Nga hulumtimet e kryera në territor dhe nga vrojtimet e ekspertëve të fushës, vlen të theksojmë së vizitorët vendas kanë shfaqur një interes gjithnjë e më të lartë për Alpet Shqiptare. Rikthimi i turistëve vendas dhe të huaj në zonë është një tregues i rëndësishëm mbi përshtypjet pozitive që zona gëzon, nga pikëpamja turistike.

Kanalet e informimit mbi Alpet Shqiptare

Interneti identifikohet si kanali kryesor informacioni për Alpet Shqiptare duke përfaqësuar rreth 36% të deklaratave të turistëve. Megjithëse, interneti identifikohet si një kanal kryesor vlen të

Po71%

Jo29%

259

përmendim faktin se, promovimi nga interneti bëhet kryesisht ndërmjet blogjeve, faqeve individuale. Rekomandimi i miqve dhe televizioni përbëjnë gjithashtu një rol të rëndësishëm në informimin e turistëve, me përkatësisht 18% dhe 14%. Vizitorët shqiptar informohen kryesisht nga Interneti, rekomandimi i miqve dhe televizioni me përkatësisht 28%, 24% dhe 22%. Vizitorët e huaj informohen kryesisht nga Interneti, rekomandimi i miqve dhe librat turistikë me përkatësisht, 43%,15% dhe 12%.

Shfrytëzimi i dobët i të gjitha kanaleve informuese, privon Alpet Shqiptare nga një promovim i sektorit turistik të zonës. Fakti se nga takimet e ndryshme, me përfaqësuesit e sektorit turistik në alpet Shqiptare, theksohet se vërehet një rritje gjithnjë e më e konsiderueshme e frekuentimit të zonës, përmirësimi i marketingut dhe promovimi i produkteve turistike të zonës, mund të ketë për efekt përthithjen e një numri më të gjerë turistësh.

Arsyet e vizitës, aktivitete dhe dëshirat e vizitorëve

“Pushim dhe relaksim”, “Kohe e lirë/Argëtim/Sport” dhe “Konsum i produkteve vendase”, janë arsyet kryesore të vizitës të Alpeve Shqiptare. Arsyet e lartpërmendura evidentohet si një pikë e përbashkët mes vizitorëve të huaj dhe vizitorëve vendas.

Vizitorët deklarojnë se shëtitjet dhe cilësia e natyrës, peizazhi dhe mjedisi, mikpritja, stili i jetesës dhe aventura/sporti, kanë qenë arsyet kryesore për të zgjedhur Alpet Shqiptar. Për më tepër, vizitorët e huaj shfaqin një interes të lartë nga pikëpamja kulturore, për shkak se aspekti kulturor dhe literatura përbëjnë një arsye të konsiderueshme në zgjedhjen në Alpeve (duke e vlerësuar me 4.22/5).

Në përgjithësi “shëtitje dhe ecje në natyre”, “fotografia” dhe “pikniku” evidentohen si aktiviteti kryesor të vizitorëve të Alpeve shqiptare. Krahas karakteristikave të përbashkëta ndërmjet segmenteve, aktivitetet e vizitorëve të huaj nënvizojnë dhe një karakter sportiv, për shkak se “alpinizmit” përfaqëson 11% të aktiviteteve të deklaruara prej tyre. Aktivitetet e vizitorëve shqiptarë shfaqin një interes të lartë për turizmin gastronomik, për shkak se “ushqimi dhe pijet” përfaqëson 10% të aktiviteteve të deklaruara nga shqiptarët. Nëse thellohemi më tej vizitorët deklarojnë se dëshirojnë të bëjnë dhe aktivitete të tjera si: speleologji, vizita në parkun kombëtar, vizita pranë komuniteteve lokale, shëtitje dhe ecje ne natyrë, sporte dimërore, alpinizëm, shëtitje me kuaj, rafting, vizita në monumente të kulturës, not, evenimente etj. Bazuar në rezultatet e pyetësorit, nga informacionet e mbledhura në teren nga ekspertet lokal dhe nga aktorët e turizmit në zonë, vërehet qartë se ka një interes të lartë për vlerat natyrore të Alpeve shqiptare, por duhet theksuar dhe interesi i lartë për shërbime sportive, rekreative dhe kulturore. Shkalla e ulët e larmishmërisë se aktiviteteve të kryera nga vizitorët, dëshira e tyre për zgjerimin e aktiviteteve turistike dhe larmishmëria e ulët e aktiviteteve turistike të zonës, shfaqin qartë nevojën për të zhvilluar shërbimet turistike të zonës së Alpeve Shqiptare.

Duke marrë në konsideratë aktivitetet që vizitorët kanë kryer, aktivitetet që dëshirojnë të kryejnë, perceptimin e aktorëve turistikë në zonë dhe ndërthurjen e informacionit, evidentohen 5 orientime kryesore të vizitorëve aktual:

260

“Turizmi natyror”, pra një turizëm me shëtitje në natyrë, fotografi, vëzhgim i florës dhe i faunës dhe i peizazheve natyrore etj.

“Turizmi i pushimit dhe relaksimit”, pra një turizëm që ka për qellim pushimin, rigjenerimin e trupit, shpenzimin e energjisë, shëtitje etj.

“Turizmi gastronomik”, bazuar në specialitetet gastronomike lokale, alkooli, djathërat, reçelet, glikotë, bulmetin etj.

“Turizmi sportiv”, bazuar në aktivitete sportive si ecje në natyre, alpinizëm, speleologji, parashutizëm etj.

“Turizmi kulturor”, orientuar drejte kulturës së komuniteti lokal, stilit të jetesës, monumentet e trashëgimisë, arkitektura tradicionale, legjendat, folklori, artizanati, festat lokale etj.

Megjithëse kërkesa turistike e zonës shfaq një gamë relativisht të gjerë, vlen të përmendim problematikat e evidentuara nga operatorët dhe aktorët e turizmit në zonë, të cilët theksojnë se ka një mungesë shërbimesh specifike, pra shërbimesh të cilat i përgjigjen kërkesës turistike aktuale.

Sa kohë keni planifikuar të qëndroni në Alpet Shqiptare

Turistët që vijnë në Alpet Shqiptare qëndrojnë për një periudhe mesatare prej 4.15 net, pra një afat kohore relativisht i gjatë (48% prej turistëve deklarojnë se do të qëndrojnë 2 deri në 3 net dhe 32% prej tyre deklarojnë se do të qëndrojnë 4 deri në 7 net). Janë turistët e huaj ato që shënojnë një qëndrim më afatgjatë, për shkak se mbi 50% prej tyre qëndrojnë më shume se 4 net.

Grafiku 53. Qëndrimi në Alpet Shqiptare (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Qëndrueshmëria e gjatë në territor përbën një avantazh të konsiderueshëm në zhvillimin e mëtejshëm të sektorit të turizmit në zonë. Është pikërisht qëndrueshmëria e gjatë e cila ofron një stabilitet në gjenerimin e të ardhurave, në sistemin e akomodimit dhe shërbimeve mbështetëse. Zhvillimi i mëtejshëm i shërbimeve turistike mbështetëse, si aktivitete rekreative, sportive, kulturore..., kanë për efekt të rrisin qëndrueshmërinë e turistëve në territor.

Zonat e frekuentuara

10%

48%

32%

10%

23%

53%

21%

4%5%

46%

37%

13%

1 N A T Ë 2 - 3 N E T 4 - 7 N E T M Ë S H U M Ë S E 8 N E T


261

Nga pyetësori evidentohen se qendrat kryesore të frekuentuara nga vizitorët janë Thethi, Valbona, Dedaj, Bogë, Bajram Curri, Vrith, Tamarë, Bzhetë, Vermosh, Lëpushë, Selcë dhe Rragam. Për më tepër, janë pikërisht këto qendra që evidentohen si pjesa me e bukur vizitës së tyre në Alpe. Identifikimi i zonave më të frekuentuara të Alpeve shqiptare, është një tregues i përqendrimit turistik në territor, por dhe një tregues për interesin e vizitorëve.

Në radhë të parë, identifikimi i qendrave më karakter turistik të lartë, është një tregues tejet i dobishëm në strategjinë e zhvillimit të turizmit në nivel territorial, duke synuar një orientim optimal të flukseve turistike në Alpet Shqiptare. Nga ana tjetër qendrat e evidentuara, tregojnë qartë se janë vlerat natyrore dhe karakteristikat e qendrave lokale të cilat përbëjnë interesin kryesor të vizitorëve të Alpeve shqiptare.

Tipet e akomodimit të përdorura nga turistët dhe cilat tipe ata preferojnë

Bujtinat përbejnë tipin e akomodimit më të përdorur nga turistët që vizitojnë Alpet Shqiptare. Krahas bujtinave, Hotelet renditen si një nga akomodimet e preferuara nga turistët shqiptar. Turistët e huaj shfaqin një interes të lartë për akomodimin në kamping, tip akomodimi që nuk është i parapëlqyer nga turistët vendas.

Grafiku 54. Tipet e akomodimit të përdorura nga turistët që frekuentojnë Alpet Shqiptare (Burimi : Rezultatet e

pyetësorit të turizmit verë 2016)

Krahas sistemit të akomodimit të përdorur, vizitorët shqiptarë dhe të huaj deklarojnë se bujtinat mbeten sistemi i akomodimit që do të donin të përdornin në të ardhmen. Përveç bujtinave, turistët shqiptarë shfaqin një preferencë për sistemin hotelier, për shkak se 27% prej tyre deklarojnë se dëshirojnë të akomodohen në hotele. Nga ana tjetër, turistët e huaj tregojnë një interes të ulët për akomodimin në hotele dhe një preferencë të theksuar për akomodimin në Kamping.

Tipi i akomodimit ku dëshirojnë të qëndrojnë turistet Pjesa e turistëve

Shqiptar

Bujtina 44% Hotele të rangut mesatar (2-3 yje) 14%

Kamping 14% Hotele luksoze (4-5 yje) 13%

Bed & Breakfast 7%

53%

27%

18%

2%

59%

33%

7%

1%

51%

25%

22%

3%

B U J T I N A H O T E L E K A M P I N G H O S T E L


262

Hotele me buxhet të ulët 5% Hostel 3%

Gjithsej 100.00%

Të huaj

Bujtina 47% Kamping 27%

Bed & Breakfast 9% Hostel 5%

Hotele të rangut mesatar (2-3 yje) 5% Hotele me buxhet të ulët 5% Hotele luksoze (4 5 yje) 1%

Gjithsej 100.00%

Tabela 54. Akomodimi sipas kombësisë në Alpet Shqiptare (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Duka marrë në konsideratë rolin e rëndësishëm që luajnë turistët e huaj në Alpet Shqiptare dhe numrin e ulët të sistemit të akomodimit në formë kamping, del qartë nevoja për të zhvilluar këtë tip akomodimi në të ardhmen.

Imazhi turistik i Alpeve shqiptare, vlerësohet si një eksperiencë pozitive

Vizitorët e alpeve Shqiptare japin një vlerësim të lartë për Alpet, kjo për dy arsye:

Së pari 99.7% e vizitorëve i janë përgjigjur “Po” pyetjes nëse “Do ti rekomandonit Alpet Shqiptare dikujt tjetër?”

Së dyti vlerësimi i dhënë nga vizitorët për nivelin e kënaqësisë së eksperiencës tyre në Alpet Shqiptare është 4.32/5 (1 vlerësimi minimal dhe 5 vlerësimi maksimal). Janë vizitorët e huaj të cilët shfaqin një nivel kënaqësie më të lartë se vizitorët shqiptarë, për shkak se japin një vlerësim prej 4.46/5, vlerësim më i lartë krahasuar me vështrimin më kritik të vizitorëve vendas, që japin një vlerësim prej 4.04/5.

Krahas vlerësimit gjeneral, vizitorët vlerësojnë pozitivisht dhe disa aspekte specifike si: “cilësinë e peizazhit” (4.51/5); “mikpritja” (4.37/5); “mundësi për të hyrë në kontakt me popullsinë lokale” (4.29/5), “stilin e jetesës” (4.13/5), “hapësirat rreth strukturave të akomodimit” (4.06/5). Këto aspekte, vënë në pah një karakteristikë të rëndësishme të territorit, ku vlerat kulturore të popullsisë lokale dhe stili i jetesës, evidentohen si faktorë të rëndësishëm turistik.

Faktorët negativë të identifikuar nga vizitorët

“Menaxhimi i dobët i mbetjeve”, “prerja e pemëve”, “rreziku nga zjarri”, “gjuetia ilegale”, “shkatërrimi i zonave natyrore nga ndërtimi pa kriter dhe mosrespektimi i arkitekturës lokale” evidentohen si faktorët kryesore në dëmtimin e bukurisë së Alpeve Shqiptare. Evidentimi i faktorëve negativ, lejojnë në radhë të parë të evidentojmë se cili është perceptimi i vizitorëve të

263

Alpeve shqiptare, por mundëson dhe evidentimin e interesit dhe orientimit të tyre drejt elementëve natyrorë.

Për më tepër vizitorët e zonës evidentojnë Infrastrukturën Rrugore dhe transportin, higjienën, ndotjen mjedisore, telekomunikacionin, arkitekturën dhe mungesën e aktiviteteve si elementet që nuk i kanë pëlqyer në zonë.

Në këtë kuadër shfaqet qartë se vizitorët janë tepër të ndjeshëm përballë ndotjes mjedisor, duke theksuar në këtë mënyrë rëndësinë e natyrës. Krahas rëndësisë mjedisore, pakënaqësitë e tyre identifikojnë dhe problematika të tjera që rrezikojnë qëndrueshmërinë e turizmit në zonë. Vlen të theksojmë në këtë rast, infrastruktura rrugore dhe transporti që përbën një nga shqetësimet kryesore, i cili ka një impakt direkt në atraktivitetin e Zonës. Por duhet të përmendim dhe faktorët e tjerë si telekomunikacioni, higjiena e përgjithshme dhe mungesa e aktiviteteve, faktorë këto që mund të kontribuojnë negativisht në imazhin e përgjithshëm të alpeve Shqiptare. Elementët negativ të evidentuar nga vizitorët, përputhen plotësisht me problematikat e ngritura nga operatorët dhe aktorët turistikë të zonës së Alpeve. Këto elementë negativë, theksojnë ndërhyrjet prioritare, për të garantuar qëndrueshmërinë e sektorit turistik.

Shpenzimet

Vizitorët Shqiptarë dhe të huaj shpenzojnë përafërsisht në dite, 23-24 euro për akomodim, 22-24 euro për ushqim dhe pije dhe 12 euro për shpenzime të tjera. Nëse marrim në konsideratë shpenzimet mesatare për akomodim, ushqim dhe pijë, vlerësohet se shpenzimet mesatare të një vizitori mbeten ende modeste. Nëse shohim shpenzimet totale dhe shpenzimet e transportit vërehet se janë vizitorët e huaj ata që shpenzojnë më shumë, duke marrë një mesatare prej 81 euro në dite, vlerë që tejkalon shpenzimet mesatare ditore të një turisti Shqiptar, që janë vetëm 67 euro. Shpenzimet ditore të turistëve të huaj në Alpet Shqiptare, lidhen ngushtë me vlerën e lartë të shpenzimeve në transport, ku mesatarisht një vizitor i huaj shpenzon 46 euro atëherë kur një vizitor Shqiptar shpenzon vetëm 27 euro. Nisur nga këto të dhëna, mund të theksojmë se transporti luan një rol primar në shpenzimet e një vizitori të huaj në Alpet Shqiptare.

Shpenzimet mesatare ditore

Vizitor shqiptar

Transporti 27 € Akomodimi 24 €

Ushqime dhe pije 22 € Të tjera 12 € Gjithsej 67 €

Vizitor i huaj

Transporti 46 € Akomodimi 23 €

Ushqime dhe pije 24 € Të tjera 12 € Gjithsej 81 €

264

Tabela 55. Shpenzimet mesatare sipas kombësisë të vizitorëve të Alpeve Shqiptare (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

Duke marrë në konsideratë faktin se vizitorët e Alpeve shqiptare janë kryesisht të huaj nga vende e zhvilluara dhe me një arsimim të lartë, të cilët shfaqin një shkallë të lartë kënaqësie, mund të konfirmojmë potencialin ekonomik dhe elasticitetin e ulët në çmime, gjë që do të thotë një ndjeshmëri e ulët e vizitorëve karshi rritjes së çmimeve dhe një mundësi e përthithjes të ardhurave më të larta falë zhvillimit të produkteve turistike të larmishme dhe cilësore. Reduktimi i kostove të transportit, me zhvillimin e aeroporteve të reja si aeroporti i Kukësit dhe i Gjakovës, përmirësimi i ndërlidhjes së zonës perëndimore të Alpeve me aeroportin e Podgoricës, mundëson reduktimin e shpenzimeve ditore të një turisti të huaj, duke reduktuar ndjeshëm elasticitetin në çmime të kërkesës së tyre turistike.

Pra, zona e Alpeve gëzon një turizëm të orientuar drejt natyrës, pushimit dhe relaksit, gastronomisë, sportit dhe kulturës. Kërkesa turistike pritet të ketë një zhvillim të lartë në të ardhmen për shkak të imazhit pozitiv, pasurive natyrore, kulturës lokale etj., dhe zhvillimit i ofertës turistike në zonë.

Karakteristikat kryesore të turistëve aktual të “Zonës Bërthamë”:

Vizitorët shqiptarë

Vizitorët Shqiptarë janë kryesisht të rinj, me arsimim universitar, të cilët strehohen në bujtina për një periudhë kohore 2-3 ditore, duke shpenzuar rreth 67 euro në ditë. Televizioni dhe interneti janë kanalet kryesore që kanë nxitur interesin për të pushuar, relaksuar, zbavitur dhe për të kryer aktivitete sportive, në Alpet Shqiptare. Interesi i tyre për natyrën, peizazhin, mikpritjen dhe stilin e jetesës dhe cilësia e peizazhit janë faktorët kryesorë që i shtyn drejt frekuentimit të zonës së alpeve dhe për të kryer aktivitete si ecja në natyrë, fotografi, piknik dhe alpinizëm. Eksperienca dhe imazhi pozitiv i tyre për Alpet Shqiptare, i orienton këta vizitor drejtë besnikërisë dhe promovimit të zonës.

Vizitorët e huaj

Vizitorët e huaj janë kryesisht djem të rinj, me arsimim universitar, të cilët strehohen në bujtina për një periudhë kohore 2-3 ditore, duke shpenzuar rreth 81 euro në ditë. Interneti dhe udhërrëfyesit janë kanalet kryesore që kanë nxitur interesin për të pushuar, relaksuar, zbavitur dhe për të kryer aktivitete sportive, në Alpet Shqiptare. Interesi i tyre për natyrën, peizazhin, aventurën dhe sportet, mikpritjen, stilin e jetesës dhe mundësinë për të takuar popullsinë lokale, janë faktorët kryesorë që i shtyn drejt frekuentimit të zonës së Alpeve dhe për të kryer aktivitet si ecja në natyre, fotografi, piknik dhe alpinizëm. Eksperienca dhe imazhi pozitiv i tyre për Alpet Shqiptare, i orienton këta vizitorë drejt besnikërisë dhe promovimit të zonës.

Nisur nga rezultatet e pyetësorit të turistëve dhe nga nevoja për të harmonizuar kërkesën me ofertën, janë ndërmarrë takime me fokus-grupe të ndryshme, por dhe një pyetësor për vlerësimin kualitativ dhe kuantitativ të potencialit të tregut të turizmit të Alpeve Shqiptare.

265

5.6.2. Parashikimi i potencialit të tregut të turizmit të Alpeve Shqiptare

Për të pasur një përqasje sa më objektive të potencialit turistik të “Zonës Bërthamë”, përdorimi i teknikave ekonometrike ndërkombëtare, në identifikimin dhe parashikimin e kërkesës dhe potencialit të turizmit shfaqet si një nevojë për hartimin e PKS të turizmit në zonën e Alpeve shqiptare. Duke marrë në konsideratë se kemi një mungesë të theksuar të dhënash statistikore kohore në fushën e turizmit, përdorimi i teknikës ekonometrike të “Delphi”-t, i cili përmbledh konvergjencat e mendimit të ekspertëve, shfaqet si kriteri themelor në një përpjekje për të prodhuar parashikime të sakta.

Teknika “Delphi”-t, përpiqet të bëjë përdorimin konstruktiv dhe sistematik të gjykimit intuitiv të informuar. Parashikimi “Delphi” është në thelb një teknikë hulumtimi e tregut e përdorur për të përcaktuar faktorët që do të ndryshojnë përfundimisht të ardhmen e një sektori.

Teknika e “Delphi”-t bazohet në mbledhjen e mendimit të aktorëve të fushës, ndërmjet një pyetësori, i cili përpunohet në disa raunde. Përzgjedhja e një paneli ekspertësh përfaqësues të cilët kanë specialitete të ndryshme në aspekte të ndryshme si: hartimi o politikave; sektori i transportit; akomodimi; atraksionet; organizatorët e udhëtimeve; sektori industrial dhe tregtar; akademikët dhe operatorët e sektorit. Seleksioni i këtij paneli, siguron një gamë të gjerë idesh dhe pikëpamjesh, duke mos ndërvepruar me njëri-tjetrin gjatë procesit të mbledhjes së informacionit.

Pyetjet specifike për t'u përgjigjur përfshijnë aspekte të ndryshme si :

Cilat nivele të turizmit duan, kërkojnë dhe mund të marrin potencialisht Alpet Shqiptare?

Çfarë impakti do të kenë skenarët e ardhshëm në programet e zhvillimit të turizmit në Alpet Shqiptare?

A mund të arrijë harmonia politike dhe shoqërore në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit?

Çfarë drejtimi duhet të marrë Departamenti i Administratës dhe Turizmit i Qeverisë në lidhje me zhvillimin e turizmit?

Ndryshimet e vlerave në shoqërinë shqiptare të Alpeve 2017-2031

Pjesa e parë e Studimit: Në përgjithësi, ekspertët shohin pak ndryshime e vlerave të shoqërisë së Alpeve Shqiptare gjatë 15 viteve të ardhshme. Çdo ndryshim i vogël në këto variabla do të kishte një ndikim të moderuar në zhvillimin e turizmit. Duke marrë parasysh ndryshimet e shumta që ndodhin aktualisht në Alpet Shqiptare, mund të pritet që ndryshimet në lidhje me qasjen tradicionale në punë, shpërblimi i punës si virtyt dhe pjesëmarrja në vendimmarrje në biznes mund të jenë të rëndësishme dhe të kenë një ndikim të konsiderueshëm në turizëm.

Pjesa e dytë e studimit: i kërkoi të anketuarve të japin mendimin e tyre se si struktura e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare ka gjasa të ndryshojë në të ardhmen dhe të përcaktojë çfarë ndikimi do të kishte ndonjë ndryshim në vetë sektorin.

266

Nga rezultate paraprake, të anketuarit besojnë se Bujtina dhe ecja në natyrë (trekking), ngjitje mali (hiking) dhe alpinizëm do të bëhen gjithnjë e më të popullarizuara për shkak të rritjes së potencialit turistik. Duket se nevoja për informacion në baza rajonale mund të rritet ndjeshëm në Alpet Shqiptare, duke shkaktuar ndryshime të rëndësishme në shoqatat e promocionit.

Të anketuarit shohin se trafiku i linjave të autobusëve ndërqytetas, guidat lokale dhe përfshirja e qeverisë qendrore, rajonale dhe lokale në turizëm, do të kenë një rritje të konsiderueshme duke pasur një ndikimin më të madh në turizëm. Në fakt, çdo ndryshim strukturor i parashikuar, sado i vogël, pritet të ketë një ndikim të mesëm ose të lartë në turizëm.

Duket se institucionet e akomodimit, mënyrat e transportit dhe operatorët e atraksioneve mund të përjetojnë një rritje të konsiderueshme në biznes me një efekt të shumëfishtë për sektorin në tërësi.

Në kontekstin e Alpeve Shqiptare roli i qeverisë në turizëm po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm, me shpresën se qeveria qendrore, rajonale dhe lokale do ta bënin turizmin një prioritet të lartë duke ofruar stimuj dhe fonde në përpjekje për të formuar sektorin e turizmit në një tërësi të integruar ku secili pjesëmarrës i industrisë shihet si një komponent i domosdoshëm.

Pjesa e tretë e studimit: mbledh perceptimin mbi skenarët e mundshëm të zhvillimit. 43 deklarata kishin për qëllim projektimin e skenarit të ardhshëm të sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare, duke kërkuar pikëpamjet kolektive të panelistëve mbi tema të tilla si: tendencat e ardhshme në ndjekjen e aktiviteteve të kohës së lirë dhe të udhëtimit; përparimet teknologjike të cilat do të kenë ndikim në sektorin e turizmit; mjedisi i ardhshëm ndërkombëtar i udhëtimit; bashkëpunimi rajonal në të ardhmen; Alpet Shqiptare si Qendër turistike në të ardhmen; trajnimi në fushën e turizmit; mjedisi i ardhshëm politik; dhe kufizimet e udhëtimit brenda rajonit.

Të anketuarit e panë çdo skenar si të mundshëm brenda periudhës kohore të caktuar, edhe pse ato vlerësojnë se ka një probabilitet të ulët që të ndodhin. Megjithatë mund të veçojmë se: informacioni dhe ndryshimi teknologjik; trajnimi dhe arsimimi për sektorin në tërësi; dhe bashkëpunimi dhe koordinimi vendor në Alpet Shqiptare, kanë një probabilitet të lartë që të ndodhin duke pasur një ndikim të konsiderueshëm në Turizëm.

Ndikimi i ndryshimit Teknologjisë së informacionit, në turizmin e Alpeve Shqiptare

Pritet që në të ardhmen e afërt të zhvillohet një sistem i menaxhimit të informacionit i cili do të ofrojë informata relevante, në kohë dhe në dispozicion për funksionimin efektiv dhe efikas të sektorit të turizmit. Sistemi ka të ngjarë të përfshijë një sistem të inteligjencës së turizmit, që përfshin informacion mbi tendencat, nevojat për hulumtim, marketingun, klimën dhe produktet përkatëse të turizmit.

Edukimi dhe Trajnimi në sektorin e Turizmit dhe Mikpritjes

Sektori i turizmit dhe operatorët, për shkak të rritjes së konkurrencës, janë detyruar të krijojnë programe trajnimit për të përmirësuar cilësinë dhe shërbimet e ofruara nga sektori i turizmit.

267

Sektori i turizmit kërkon një qasje shumë disiplinorë për të adresuar mangësitë e trajnimit dhe edukimit, duke bërë të qartë se trajnimi, në fushën e turizmit, duhet të marrin vëmendje prioritare dhe se duhet të drejtohen më shumë përpjekje drejt një standardi profesional ndërkombëtar.

Koordinimi dhe Bashkëpunimi brenda vendit dhe në Alpet Shqiptare

Shumë probleme me të cilat ballafaqohet sektori i turizmit, rrjedhin nga mungesa e përcaktimit qartë të roleve organeve të turizmit në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal. Përcaktimi i qartë i roleve pritet të lehtësoj ndërveprimin ndërmjet komuniteteve dhe palëve të interesit.

Pjesa e katërt e pyetësorit kërkoi pikëpamjet e panelistëve për:

1. Shkalla në të cilën burimet turistike dhe atraksionet kontribuojnë në atraktivitetin dhe karakterin e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare;

2. Shkalla në të cilën strategjitë e turizmit sigurojnë qëndrueshmërinë e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare;

3. Shkalla në të cilën mjedisi i jashtëm konkurrues ndikon në potencialin e rritjes së sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare

Në këtë pjesë të anketës janë vlerësuar elementet e mëposhtëm:

Burimet natyrore: Shumica e të anketuarve ranë dakord se, përqendrimi dhe shumëllojshmëria e burimeve natyrore i japin Alpeve Shqiptare një avantazh konkret për turizmin.

Atraksione të veçanta: Shumica e të anketuarve i japin një meritë të konsiderueshme organizimit të evenimenteve festive dhe festivaleve lokale, për të zgjeruar sezonin turistik.

Akomodimi: Sipas të anketuarve, akomodimi duhet të ofrohet në cilësi dhe sasi e mjaftueshme për të përmbushur kërkesat e konsumatorit dhe në përputhje me standardet ndërkombëtare. Mbajtja e ambienteve në gatishmëri dhe përmirësimi i atmosferës autentike në harmoni me mjedisin dhe natyrën, rrit kënaqësinë e vizitorëve, ruan integritetin historik dhe në rritjen e kohëzgjatjes së qëndrimit.

Gastronomia: Paneli i kushtoi rëndësi të madhe rolit të gastronomisë lokale në promovimin e turizmit, zgjerimin e ofertave, shtimin e vlerës të përvojës së vizitorëve. Shumica e të anketuarve besojnë se shumëllojshmëria e kuzhinës dhe autenticiteti në ambiente shtëpie, do të shtonte vlerën e përvojës së turizmit. Integrimi i menuve të dobishme për shëndetin bazuar në produkte lokale përbëjnë një potencial në zgjerimin e ofertës turistike.

Transporti: Të anketuarit ranë dakord se një infrastrukturë e shkëlqyer transporti është e përbërë nga tre elementë bazë: rrugët që lidhin qytetet e mëdha, sinjalistika rrugore dhe e shtigjeve, si dhe hapësira të mjaftueshme për parkim.

Mbrojtja dhe siguria: Panelistët treguan se shqetësimet për mbrojtjen dhe sigurinë janë faktor thelbësor në zgjedhjet e destinacionit turistik.

268

Menaxhimi i mjedisit: Shumica e të anketuarve pranuan rëndësinë dhe urgjencën e menaxhimit mjedisor në mbrojtjen e ekologjisë natyrore dhe përmirësimin e cilësisë së jetës së komunitetit. Thelbësore për të arritur një të ardhme të qëndrueshme për turistët dhe komunitetin pritës është mbrojtja dhe menaxhimi sistematik i mjedisit natyror. Kjo gjithashtu kërkon bashkërendim dhe bashkëpunim në të gjitha nivelet e qeverisjes dhe sektorin për të siguruar mbrojtjen e vlerave mjedisore dhe interesave të komunitetit.

Menaxhimi i cilësisë së shërbimit: Panelistët mbështetën vendosjen e standardeve për të kontrolluar cilësinë e shërbimit, për të mbrojtur interesat e konsumatorëve dhe për të garantuar një nivel minimal standardesh. Cilësia e personelit të shërbimeve, është e pandashme nga cilësia e shërbimit.

Zhvillimi i burimeve njerëzore: Qëndrueshmëria e fuqisë punëtore të kualifikuar dhe efektive, është tejet e rëndësishme për sipërmarrjen individuale dhe zhvillimit të industrisë në tërësi.

Menaxhimi i marketingut të destinacionit: Nisur nga një imazh pozitiv i zonës dhe nga një treg gjithnjë e më të ngarkuar dhe konkurrues, të anketuarit sugjeruan se fokusi i marketingut duhet të jetë në zhvillimin e produkteve dhe tregjeve të reja.

Çmimi: Rezultatet zbuluan se ulja e çmimeve është joefektiv, si mënyrë për të krijuar dhe stimuluar kërkesën e turizmit. Megjithatë, mbajtja e çmimeve në një nivel të volitshëm pa komprometuar ekuilibrin kosto fitim dhe cilësinë, pritet të ketë një efekt pozitiv në turizmin e zonës. Elasticiteti i çmimit shfaqet i favorshëm, duke mundësuar rritjen e ardhshme të çmimeve, por nuk duhet të nënvleftësohet roli i rëndësishëm i faktorit çmim në frekuentimin e zonës.

Kushtet e kërkesës: Eksplorimi dhe orientimi drejt kërkesës së brendshme është më e rëndësishme se kërkesa e huaj sepse është më e lehtë dhe më e shpejtë për të vëzhguar dhe kuptuar nevojat e konsumatorit dhe preferencat e tyre. Kërkesa e fortë lokale çon në një perspektivë më të madhe për të siguruar mbështetjen financiare të qeverisë për përmirësimin themelor të infrastrukturës, krijimin e natyrës dhe karakterit unik të sektorit të turizmit, nxitjen e produkteve të reja, zhvillimin e tregut dhe inovacionin e biznesit, përmirësimin e cilësisë së përvojës turistike, dhe më e rëndësishmja për përshpejtimin e depërtimit të tregjeve të huaja.

Pjesëmarrja dhe qëndrimet e komunitetit: Degradimi i mjedisit si rezultat i konsumit të tepruar dhe keqpërdorimit të burimeve natyrore përbën një kërcënim për qëndrueshmërinë e turizmit të Alpeve Shqiptare. Sipas panelistëve, qëndrimet e banorëve ndaj turizmit, si dhe miratimi dhe pjesëmarrja e tyre në aktivitetin e turizmit janë çelësi për arritjen e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Megjithatë është e vështirë të përfshihen banorët vendas në planifikimin e zhvillimit të turizmit. Një alternativë e mundshme është që banorët vendas të bëhen ofrues shërbimesh, të krijojnë ose operojnë me bizneset e tyre brenda komunitetit dhe krijimi i qëndrimeve pozitive drejt zhvillimit të destinacionit.

Ndërveprimet brenda sektorit: përmirësimi i ndërveprimit dhe bashkëpunimit brenda sektorit rrit efikasitetin e ofrimit të shërbimeve dhe përmirëson produktet si dhe rrit konkurrencën e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare.

269

Pjesa e pestë e studimit: i kërkoi të anketuarve të parashikojnë kohëzgjatjen e sezonit turistik (në muaj) dhe numrin e turistëve për periudhat 2017-2031.

Nga vlerësimi i eksperteve të anketuar pritet të kemi një zgjatje të konsiderueshme të sezonit turistik, duke kaluar në një sezon 6 mujorsh në 2017 në një sezon 10 majorësh në 2031.

Vitet Mesatarja Mesorja 2017 5.59 6 2018 5.82 6 2019 6.12 6 2020 6.74 7 2021 7.12 7 2022 7.32 7 2023 7.79 8 2024 8.24 8 2025 8.32 8.5 2026 8.79 9 2027 9.09 9 2028 9.29 9 2029 9.62 10 2030 10.09 10 2031 10.35 10

Tabela 56. Rezulatatet kuantitative të metodës së “Delphi”-t për sezonin turistik.

Krahas rritjes së sezonit për 15 vitet e ardhshme pritet të kemi dhe një rritje të konsiderueshme të turistëve në zonën e alpeve. Duke afruar përafërsisht një vlerë prej 580,000 turistë në 2031.

Viti Numri I turistëve e një viti më parë Rritja Numri i turistëve 2017 67,000 3% 69,010 2018 69,010 4% 71,770 2019 71,770 6% 76,077 2020 76,077 8% 82,163 2021 82,163 11% 91,201 2022 91,201 12% 102,145 2023 102,145 14% 116,445 2024 116,445 15% 133,912 2025 133,912 17% 156,677 2026 156,677 19% 186,445 2027 186,445 22% 227,463 2028 227,463 24% 282,054

270

2029 282,054 25% 352,568 2030 352,568 27% 447,762 2031 447,762 29% 577,612

Tabela 57. Rezulatatet kuantitative të metodës së “Delphi”-t për numrin e turistëve.

Vlera e lartë e turistëve të parashikuar në zonë, pasqyron tendencat e perceptuara nga aktorët e turizmit në alpet shqiptare.

Elementët kryesorë të evidentuar nga vlerësimi cilësor dhe sasior i turizmit në Alpet Shqiptare

Alpet Shqiptare gazojnë një imazh të mirë dhe konsiderohet të kenë një impakt të ulët në strukturat dhe funksionet familjare.

Bujtinat, ecja në natyrë, alpinizmi evidentohen si faktorë të rëndësishëm për të rritur interesin e turistëve.

Ndërhyrjet në infrastrukturën rrugore dhe qeverisje vendore, evidentohen të kanë një impakt të lartë në turizëm.

Zhvillim i pritshëm i teknologjisë së informacionit, pritet të ketë një impakt të konsiderueshëm në zhvillimin e turizmit, për shkak të impaktit në promovim, koordinim dhe ndërveprim.

Formimi i forcës punëtore në drejtimin e turizmit vlerësohet si i domosdoshëm për sipërmarrjen individuale dhe rritjen e cilësisë së shërbimeve turistike në Alpe.

Shumëllojshmëria e burimeve natyrore, evidentohen si avantazhi konkurrues primar i zonës së Alpeve Shqiptare. Gastronomia lokale evidentohet si një avantazh tejet i rëndësishëm, por që mbetet ende i pa shfrytëzuar.

Nevojat për aktivitete festive dhe rekreative janë elementë që evidentohen si kryesorë për tërheqjen e vizitoreve në territor, zhvillimi i tyre konsiderohet si një faktor kryesor në qëndrueshmërinë e turistëve në territor.

Zhvillimi i infrastrukturës rrugore, parkimet, transportit dhe sinjalistikës rrugore dhe të shtigjeve, evidentohen si prioritarë në zhvillimin e turizmit në zonën e Alpeve.

Siguria vlerësohet si një element kryesor në vendimmarrjen e destinacionit turistik, për këtë arsye garantimi i sigurisë konsiderohet si një element kryesor në qëndrueshmërinë e imazhit turistik të zonës.

Rritja e frekuentimit të territorit dhe të qëndrueshmërisë në territor, pritet të ritet në 15 vitet e ardhshme, vlerësohet se turistët kanë një elasticitet në çmim i cili lejon rritjen e të ardhurave të shërbimeve turistike, duke mbajtur në mendje se janë pikërisht çmimet atraktive të cilat përbëjnë një faktor të rëndësishëm në frekuentimin e zonës.

Mbrojtja e mjedisit dhe sensibilizimi i komunitetit lokal, mundësohet fale ndërlidhjes së interesit dhe formimit të tyre në fushën e turizmit dhe mjedisit.

271

Sezoni turistik pritet të ketë një rritje të konsiderueshme për 15 vitet e ardhshme, ku pritet të arrihet një sezon prej 10 muajsh në 2031.

Numri i turistëve pritet të arrijë vlera të larta që prekin rreth 580,000 turist në 2031.

Bazuar në mundësitë e turizmit, rekomandohet ndërmarrja e një strategjie e cila garanton zhvillimin e qëndrueshëm të zonës falë sektorit të turizmit dhe mundësive territoriale.

5.7. Oferta Turistike në rajonin e Alpeve Shqiptare

Industria e turizmit ka një impakt të gjerë në ekonomi, ky ndikim është direkt, indirekt dhe i induktuar. Me impaktin direkt të turizmit në industrisë e turizmit kuptojmë produktet dhe shërbimet të cilat konsumohen nga vizitorët. Sistemi i akomodimit është një nga elementët kryesorë të industrisë së turizmit.

5.7.1. Sistemi i Akomodimit në Shqipëri

Bazuar në ligjin 93 “Për Turizmin”, 2015, me fjalën Strukturë akomoduese nënkuptojmë “struktura që vë në dispozicion të turistëve, vendas apo të huaj, individë ose të organizuar në grupe, për një periudhë kohe të pacaktuar, por jo më shumë se 1 vit, shërbimet e akomodimit (fjetje, ushqim, pije dhe shërbime të tjera), në përputhje me standardet e përcaktuara sipas klasifikimit dhe kategorizimit të saj.19”

Këto struktura akomoduese paraqesin tipare të ndryshme dhe mund të kategorizohen si më poshtë:

Bujtina: “(shtëpi pritëse) është një ndërtesë, një pjesë e së cilës përdoret si rezidencë e pronarit dhe ku ofrohet akomodim dhe ushqim për turistët, përkundrejt pagesës.”;

Fjetina (Hostel): “është ndërtesë që ofron akomodim dhe ushqim me çmime ekonomike, zakonisht për udhëtarë, studentë dhe punëtorë, ku dhoma ndahet mes disa klientëve të ndryshëm.”;

Kamping: “është zonë publike ose private e rrethuar, e pajisur me infrastrukturë të domosdoshme (ujë, tualete, energji elektrike etj.), ku udhëtarët mund të akomodohen në tendat e kampingut, apo të ngrenë tendat e tyre, ose të parkojnë mjetin motorik akomodues (kamper).”;

Hotel: “është ndërtesë me jo më pak se 6 dhoma, ku akomodimi dhe shërbime si ushqim, pije etj. ofrohen nga një staf i kualifikuar, kundrejt një çmimi të afishuar”;

19 Ligji 93, “Për Turizmin” 2015

272

Motel: “është ndërtesë që ofron shërbim akomodimi dhe parkimi, zakonisht me synimin për qëndrim të shkurtër të udhëtarëve, me vendndodhje në periferi të qendrave të banuara, pranë kryqëzimeve dhe rrugëve automobilistike.”;

Resort: “është kompleks ndërtesash për pushim dhe argëtim, të grupuara e të administruara së bashku, si hotele, apartamente, vila, studio, që u ofron klientëve akomodim, ushqim, pije, veprimtari sportive e argëtuese dhe shërbime ndihmëse, nëpërmjet një stafi të kualifikuar.”;

Qendër Kurative: “është strukturë akomoduese me vendndodhje në zona me potenciale kuruese natyrore, të cilat stimulohen nga toka, uji, deti, rëra e klima dhe që shërbejnë për kryerjen e terapive kuruese.”;

Fjetje dhe mëngjes (B&B): “është strukturë akomoduese që ofron shërbimin e fjetjes dhe mëngjesit brenda çmimit të dhomës. Kjo strukturë akomoduese nuk ofron shërbim restoranti dhe ambiente të përbashkëta.”20.

Sistemi i akomodimit në republikën e Shqipërisë, regjistron 3,791 struktura akomodimi, më një kapacitet total prej 28,680 dhoma dhe 66,794 shtretër21. Numri i këtyre strukturave ka pasur një tendencë në rritje, kjo për shkak të një kërkese gjithnjë e më të lartë.

5.7.2. Sistemi i akomodimit në “Zonën Bërthamë’’.

Rajoni i Alpeve Shqiptare ka njohur vitet e fundit një zhvillim të konsiderueshëm të ofertës turistike, jo vetëm në sistemin e akomodimit por dhe në zhvillimin e shërbimeve turistike rekreative dhe mbështetëse. Rritja e numrit të strukturave akomoduese, është një tregues i frekuentimit gjithnjë e më të lartë të zonës. Aktualisht në “Zonën Bërthamë” evidentohen 180 njësi akomodimi, ku 148 prej tyre janë bujtina (shtëpi pritëse), 21 prej tyre kanë strukturë hoteli, 9 kamping, 1 hostel dhe 1 motel.

Tipi i strukturës Akomoduese Njësia Administrative Bujtinë Hostel Hotel Kamping Motel Gjithsej

Bajram Curri 0 0 6 0 0 6 Kelmend 21 0 2 0 0 23 Lekbibaj 20 0 0 0 0 20 Shkreli 11 1 8 3 0 23 Shalë 48 0 1 4 1 54

Tropoje 5 0 0 0 0 5 Margegaj 43 0 4 2 0 49

Gjithsej 148 1 21 9 1 180

20 Ligji 93, “Për Turizmin” 2015 21 Ministrisë së Zhvillimit Ekonomik,Tourizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes -2015

273

Tabela 58. Strukturat e akomodimit në Alpet Shqiptare (Burimi: GIZ,hulumtim në territor)

Kërkesa për zhvillimin e Strukturave akomoduese në rajon, zgjerimi i strukturave ekzistuese, tregon qartë frekuentimin gjithnjë e më të lartë të Alpeve Shqiptare. Ku vlen të theksojmë se janë Njësitë Administrative Shalë, Margegaj dhe Kelmend të cilat kanë njohur vitet e fundit dhe zhvillimin më të lartë të strukturave akomoduese, për shkak të vlerave natyrore dhe peizazhistike që këto njësi kanë. Zhvillim i turizmit është lehtësisht i prekshëm në fshatrat malor si Thethi, Valbona, Bogë, Tamarë etj., ku vërehet një numër i lartë turistësh të huaj dhe vendas.

Kapaciteti Aktual Qendrat Dhoma Shtretër

Bajram Curri 100 250 Kelmend 94 295 Lekbibaj 49 241 Shkreli 164 441 Shalë 336 978

Tropojë 9 26 Margegaj 221 646 Gjithsej 978 2,877

Tabela 59. Kapaciteti i strukturave të akomodimit (Burimi: GIZ,hulumtim në territor)

Aktualisht, në zonën bërthamë identifikohen 978 dhoma me një kapacitet prej 2,877 shtretër. Është njësia Shalë në të cilën përfshihet dhe Thethi i cili shënon dhe kapacitetin më të lartë akomodues.

Nëse thellohemi në sistemin e akomodimit aktual, vërehet se janë bujtinat që janë struktura që janë më përfaqësuese në zonën e Alpeve Shqiptare.

Tipi i akomodimit Dhoma Shtretër Bajram Curri Hotel 100 250

Kelmend Bujtinë 75 249 Hotel 19 46

Lekbibaj Bujtinë 49 241

Shalë Bujtinë 304 904 Hotel 25 60 Motel 7 14

Shkreli Bujtinë 44 112 Hostel 3 12 Hotel 117 317

Tropojë Bujtinë 9 26

Margegaj Bujtinë 166 514 Hotel 55 132

Gjithsej 973 2877

274

Tabela 60 . Kapaciteti i strukturave të akomodimit sipas strukturës (Burimi: GIZ,hulumtim në territor)

Për të pasur një përqasje më të qartë mbi sistemit të akomodimit është ndërmarrë një pyetësor, i cili është plotësuar nga 58 përfaqësues të sektorit turistik në zonën e Alpeve Shqiptare.

Rezultatet kryesore të pyetësorit të sistemit të akomodimit

Nga anketa e organizuar për sistemin e akomodimit, është mbledhur mendimi i 58 strukturave akomoduese mbi 174 dhe del në pah se:

• Sistemi i akomodimit është organizuar kryesisht më struktura të vogla ku 84% e dhomave janë dhoma 2 deri ne 4 shtretër.

• Çmimi i mesatar i një dhome luhatet nga 5 deri në 90 euro, me një mesatare prej rreth 22 euro.

• Një nga elementët kryesor, të evidentuar nga pyetësori është mungesa e informacionit të standardeve ligjore. Vetëm 20% të intervistuarve kanë konfirmuar se janë në dijeni të ligjit 93/2015 “Për Turizmin”.

• Shërbimet e ofruara nga strukturat akomoduese janë ende tepër modeste. Vetëm 50% të intervistuarve deklarojnë se kanë lidhje internet dhe shërbimet e ofruara janë shumë të limituara.

• Stafi i punësuar në sistemin e akomodimit është kryesisht familjar, pra janë pjesëtar të familjes. Rreth 90% e te intervistuarve deklarojnë se janë pjesëtar të familjes që janë punësuar. Krahas faktit se stafi përbehet nga pjesëtar të familjes, të intervistuarit deklarojnë se ka një mungesë kualifikimi.

• Sezonaliteti i strukturave akomoduese është i përqendruar në muajt e verës.

Grafiku 55. Sezoni i strukturave akomoduese (Burimi : Rezultatet e pyetësorit të turizmit verë 2016)

4%

1% 1%

4%

11%

14%

15%

14%

14%

11%

7%

4%

275

• Promovimi është ende modest, duke u përqendruar kryesisht në rrethin shoqëror dhe promovimin ndërmjet agjencive turistike.

• Produktet ushqimore të ofruara turistëve vijnë kryesisht nga prodhimet vetjakë. 85% e të intervistuarve deklarojnë se mbi 80% e ushqimeve të përdorura, vijnë nga prodhimi familjar.

• Të intervistuarit dëshirojnë zhvillimin e sporteve të skive dhe përmirësimin e shërbimeve dhe zhvillimin e aktiviteteve kulturore për turistët dhe promovimi i sinjalistikës orientuese dhe kulturore.

• Infrastruktura rrugore, energjia elektrike dhe telekomunikacioni evidentohen si pengesat kryesore në zhvillimin e turizmit.

Nga hulumtimet dhe një vlerësim i përafruar i xhiros vjetore të sistemeve të akomodimit në “Zonën Bërthamë”, vlerësohet se qarkullojnë rreth 3.3-3.5 milion euro në vit.

Në përmirësimin e sistemit akomodues në vend, ligji N. 93, “Për Turizmin”, 2015 hedh bazat e klasifikimit dhe mbledhjes së informacionit statistikor lidhur me sistemin e akomodimit në të gjithë territorin e republikës së Shqipërisë.

Me kërkesën dhe bazuar në strukturat dhe shërbimet e ofruara, strukturat akomoduese do të klasifikohen. Klasifikimi strukturave akomoduese shërben si një shtysë në përmirësimin e cilësisë së shërbimeve, për shkak se jo vetëm klasifikon subjektet akomoduese sipas llojit por dhe sipas cilësisë së shërbimeve që ofrojnë. Ky klasifikim sipas llojit dhe cilësisë së shërbimeve që është ende në fazë implementimi, përbën një faktor të rëndësishëm në promovimin e sektorit turistik në vend. Informaliteti i lartë që prek këto subjekte, vështirëson klasifikimin e strukturave akomoduese në zonë. Për më tepër, fakti se pjesa më e madhe e strukturave janë të formës bujtinë, vlen të përmendim se klasifikimi i këtij tipi strukture, nuk gëzon një klasifikim të qartë në bazë të cilësisë së shërbimeve që ofron.

Gjithashtu, vlen të përmendim se së shpejti do të vihet në funksion, një platformë statistikore e cila synon mbledhjen e informacionit mbi frekuentimin e strukturave turistike. Kjo platformë elektronike do të synojë të sjellë një informacion të detajuar mbi sektorin e turizmit në territor.

Reduktimi i informalitetit, krijimi i platformës që synon të mbledhë të dhënat statistikore të turistëve që qëndrojnë në zonë, ka për synim të orientojë kërkesën e tregut drejt ofertës.

5.7.3. Shërbimet e tjera turistike në “Zonën Bërthamë’’

Megjithëse “Zona Bërthamë” njeh një frekuentim gjithnjë e më të lartë, shërbimet turistike të zonës mbeten ende modeste. Natyra luan një rol primar në promovimin dhe aktivitetet e zonës, ku shërbimet kryesore të ofruara janë bar/restorant, transport udhëtarësh, udhërrëfyes, operator turistik etj. Mungesa e shërbimeve rekreative dhe argëtuese, shërbimeve të informacionit dhe tregtim produktesh dhe shërbimesh turistike, shërbimet kulturore.., përbëjnë elementët kryesorë të

276

evidentuar dhe nga pyetësori i turisteve, vlerësimi sipas teknikes së “Delhit” dhe pyetësori i sistemit të akomodimit.

Operatorët turistikë që operojnë në “Zonën Bërthamë”

Megjithëse në zonën e Alpeve evidentohet një numër i lartë turistësh, në zonë operojnë kryesisht operatorë shqiptarë. Operatorët turistik të huaj (ku vlen të përmenden 6 operatorët gjerman) operojnë kryesisht në mënyrë indirekte, duke u mbështetur në operatorët kombëtar. Mund të theksojmë se ende ka vështirësi në ndërlidhjen e operatorëve të huaj me aktorët lokalë të turizmit. Operatorët e huaj që ushtrojnë aktivitetin e tyre në zonë, kanë kryesisht një impakt të limituar dhe vlen të përmendim se ende nuk kanë hyrë në treg operatorët dhe agjencitë me impakt global. Nga pikëpamja e promovimit dhe ndërlidhjes, operatorët dhe agjencitë që operojnë në “Zonën Bërthamë”, bazohen kryesisht mbi natyrën dhe sistemin e akomodimit. Përmirësimi i ndërlidhjeve ndërmjet aktorëve të ndryshëm, përthithja e operatorëve dhe agjencive më impakt ndërkombëtar, përmirëson sektorin e turizmit dhe ekonominë rajonale dhe kombëtare.

Në këtë kuadër Ligji N.93, “Për Turizmin”, hedh bazat në licencimin e Agjencive turistike dhe mënyrës të operimit në territor, rregullimi i tregut ndërmjet kritereve të specifikuara në licencë, synon garantimin e cilësisë së shërbimeve por dhe ruajtjen e imazhit dhe karakterit turistik të zonës.

Shërbimet bar / restorant

Shërbimet si bar/restorant kanë një impakt të rëndësishëm në zonë për shkak të përthithjes gjithnjë e më të lartë të vizitorëve ditor. Por, zhvillimi i tyre ende mbetet modest për shkak të ndërlidhjes së dobët të këtyre strukturave me aktorët e ndryshëm të industrisë së turizmit. Nga takimet në terren, fokus grupet e organizuara dhe nga rezultatet e pyetësorëve, zhvillimi i këtij lloj shërbimi është mesë i rëndësishëm për zonën e Alpeve. Ekspertët e fushës së turizmit identifikojnë gastronominë si një element ende i pa shfrytëzuar optimalisht dhe nga vlerësimi ekonometrik evidentohet se përmirësimi i ofertës gastronomike në zonë ka një impakt të lartë në frekuentimin, imazhin dhe kënaqësinë e turistëve në zonë. Nga një vlerësim paraprak, nisur nga hulumtimet dhe rezultatet e pyetësorëve të turistëve, vlerësohet se strukturat Bar/Restorant qarkullojnë rreth 3.5-4 milion euro në vit. Elasticiteti i çmimit të vizitorëve, lehtëson zhvillimin e mëtejshëm të këtij sektori.

Udhërrëfyesit Turistikë

Në zonën bërthame evidentohen 58 udhërrëfyes, ku 18 prej tyre operojnë në zonën e Thethit, 13 në zonën e Kelmendit, 10 në zonën e Shkrelit, 10 në zonën Nikaj-Mërtur dhe 7 në zonën e Valbonës. Nga pyetësori i udhërrëfyesve turistikë që operojnë në zonë dalin në pah, problematikat kryesore që lidhen me sezonalitetin, formimin e tyre, numrin e limituar të gjuhëve të huaj etj., konkretisht pjesa me e madhe prej tyre kanë një arsim të mesëm dhe gjuhet kryesore të përdorura prej tyre janë anglishtja dhe italishtja dhe operojnë kryesisht gjatë muajve të verës.

Fakti se udhërrëfyesit janë përfaqësuesit kryesorë të imazhit të turizmit në vend, pushteti qendror ka ndërmarrë hapat e para drejt kontrollit të kompetencave. Në këtë kuadër ligji N. 93, “Për

277

Turizmin”, 2015 hedhin bazat për licencimin e udhërrëfyesve turistikë. Bazuar në një konkurs të organizuar nga shteti, do të evidentohen udhërrëfyesit kombëtarë, udhërrëfyesit lokale, udhërrëfyesit të specialiteteve të veçanta dhe udhërrëfyesit e nderit. Aktualisht janë licencuar rreth 155 udhërrëfyes, ku 86 janë licencuar si udhërrëfyes kombëtar, 32 si udhërrëfyes lokalë, 40 prej tyre si udhërrëfyes të specialiteteve të veçanta dhe një udhërrëfyes nderi. Aktualisht ende nuk janë licencuar udhërrëfyes lokalë, për zonën e Alpeve Shqiptare, rritja e numrit të udhërrëfyesve lehtëson aktivitet turistike të organizuara nga operatoret dhe agjencitë turistike që operojnë në zonë, qoftë atyre kombëtarë, qoftë ndërkombëtarë.

Si konkluzion, megjithëse turizmi në Alpet Shqiptare njeh një frekuentim gjithnjë e më të lartë, që turistët janë kryesisht të kënaqur me eksperiencën, peizazhin, pasuritë natyrore dhe kulturën lokale, duhet të theksojmë dhe mangësitë që dalin në pah nga pyetësorët, hulumtimet, fokus grupet dhe vlerësimet statistikore, si për shembull: mungesa e mbrojtjes së natyrës, mungesa e infrastrukturës rrugore të përshtatshme, mungesa e transportit publik dhe lokal, mungesa e larmishmërisë së aktiviteteve rekreative dhe argëtuese, arkitektura pa kriter etj. Janë pikërisht këto elemente që Plani Kombëtar Sektorial në fushën e Turizmit për Zonën e Alpeve Shqiptare synon të përmirësojë, për të garantuar një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit.

278

6. ANEKSE

6.1. Aneks I – Të dhëna fiziko-gjeografike

Shqiptare duke u bazuar në ndryshimet natyrore, ndahet në dy zona të mëdha: • Zona e Alpeve Perëndimore; • Zona e Alpeve Lindore.

Alpet Perëndimore, përfshijnë territoret midis luginës së Shalës dhe lugut të Runicës. Nga pikëpamja litologjike mbizotërojnë formacionet karbonatike të jurës, të kretës dhe terrigjenet e rreshpëzuar. Nga ndërtimi morfologjik janë luspat e Vuklit, Bishkaz-Biga e Gimajve, strukturat bllokore, në Bjeshkët e Namuna, Biga e Gimajve-Troshan. Tipat kryesore të relievit janë lumor, strukturoro-eroziv (rrëpirat e thyerjeve mbihipëse) dhe tipi nivalo-karstik.Vargjet malore marrin pamjen e pllajave karstike, si pllaja Velecik-Bridashe, e Kunorës së Lohës. Gjithashtu, pëfshihen lugina e Shalës, vargmali midis luginës së Shalës dhe Kirit, vargmali midis luginës së Kirit dhe Përroit të Thatë, Bjeshkët e Namuna dhe pllaja karstike Veleçik-Bridashë, lugina e Cemit, vargmali midis luginës së Cemit të Selcës dhe të Vermoshit, lugina e Vermoshit dhe vargmali Marlule-Maja e Bojës.

Kanë klimë malore të lagësht. Rrjeti hidrografik ushqehet nga reshjet e shiut, burimeve karstike dhe borës. Mbizotërojnë tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore malore dhe livadhore malore. Kanë një mbulesë bimore shumë të pasur dhe të shumëllojshme, përfshirë këtu edhe kullotat.

Alpet Lindore, shtrihen në Lindje të luginës së Shalës. Mbizotëruese janë strukturat bllokore të Kollatës, Jezercës, Majës së Hekurave, Grykave të Hapëta, Kakisë etj. Kurse strukturat luspore (mbihipëse) shtrihen në kufirin midis zonës tektonike të Gashit, të Çeremit e Bradoshnicës. Në këtë zonë dominon relievi strukturoro-eroziv (kreshtat monoklinale, rrëpirat e thyerjeve etj.), nivalo-karstik dhe lumor. Ka klimë malore relativisht më të thatë e më të ftohtë së ajo e Alpeve Perëndimore

Llojet dominuese të tokave janë livadhore malore, te murrme pyjore, ndërsa tokat e kafenjta malore shtrihen në një territor të ngushtë, në skajin jugor dhe juglindor te zonën se Alpeve perëndimore.

6.1.1. Gjeografia, topografia, morfologjia, terreni, relievi, veçoritë fizike Lartësia mesatare e Alpeve është 1140 metra. Kjo është pothuajse 1.5 herë më e lartë se mesatarja e përgjithshme në Shqipëri. Lartësia mbi 2000 metra, përfaqëson 7% të sipërfaqes së përgjithshme të Alpeve dhe shtrihet në pjesën qendrore. Me një distancë lineare prej 40km nga Deti Adriatik, ndikimi i detit është i pranishëm në luginat e Drinit, lugina e Kirit, Cem dhe Përroi i Thatë.

Ndikimi kontinental është gjithashtu i pranishëm në Alpe. Kjo është më e ndjeshme në pjesën e tyre veriore dhe veri-lindore. Kombinimi dhe përqëndrimi i ndikimeve të tilla në seksione të veçanta kanë bërë që Alpet të dallohen për larminë e peisazheve fiziko-gjeografike.

Për këtë arsye, mbrojtja e mjedisit është me rëndësi të lartë dhe më kryesorja ndër të tjera. Zonat e mbrojtura janë në zemër të Zonës Bërthamë dhe çdo projekt, ose program për zhvillimin socio-ekonomik duhet të marrë parasysh menaxhimin e tre parqeve të reja, një kombëtar dhe dy rajonal, ku janë të pozicionuara edhe vendet më tërheqëse për turizëm.

279

Alpet Shqiptare dallohen për kontraste të mrekullueshme të relievit, këtu manifestohet ndryshimi i madh ndërmjet luginave dhe kreshtave alpine, një diferencë qe shkon deri në 2000m. Pothuajse të gjitha vargjet malore dhe luginat e lumenjve fillojnë nga qendra e alpeve (aksi vertikal i territorit të Shqipërisë), duke zbritur gradualisht deri në basenet përreth. Disa vargje malore janë formuar si blloqe, si psh. Blloku i Jezercës, Kollatës, Bjeshkët e Namuna, Kunora dhe Loha, Maja e Hekurave, etj. Luginat e thella alpine janë të kufizuara nga skarpatet e kreshtave përreth, lugina të tjera janë të shtrira dhe të ngushta duke formuar gryka e kanione. Këto lëvizje të shquara dhe të menjëhershme janë ato që i japin kësaj zone karakterin alpin.

Morfologjia

Alpet dallohen për kontrastete të theksuara të relievit që shprehen në ndryshimin e madh midis fundit të luginave, kreshtave rrethuese alpine, ndryshim që arrin deri në 2000m. Vargjet malore marrin herë pamjen e blloqeve (blloku i Jezercës, i Kollatës, i Bjeshkëve të Namuna, i Kunorës së Lohës, i Malit të Hekurave etj), apo të pllajave (pllaja Veleçik-Bridashë), të kreshtave të mprehta alpine, duke bërë kontrast të theksuar midis tyre. Luginat e thella alpine, që kufizohen nga rrëpirat e kurrizeve rrethuese, herë zgjerohen dhe marrin pamjen e koritave, herë ngushtohen dhe formojnë gryka e kanione mjaft të thella.

280

Në Alpet dallohen disa tipa gjenetike të relievit:

Relievi strukturoro-eroziv - është i lidhur kryesisht me strukturën shkëputëse, sepse është karakteri i theksuar bllokor e luspor i strukturave të kësaj krahinë. Në lidhje me sipërfaqen e parkut vlen të përmenden në mënyrë të veçantë Bjeshkët e Namuna, dy shpatet e luginës së Valbonës, etj. Një vend të rëndësishëm zënë strukturat monoklinale, me të cilat lidhen forma të shumta të relievit, siç janë kreshta monoklinale, kuestet, luginat strukturore si Bjeshkët e Namuna, vargu Biga e Gimajve, Maja e Madhe, Golishi etj., ndërsa nga kuestet, vargu midis lumit të Shalës e Kirit etj.

Në raport me strukturën e përgjithshme monoklinale të Alpeve janë formuar lugina të tipave të ndryshme strukturore. Kështu, luginat e Tropojës, Gashit, Valbonës, janë të tipit obsekuent, kurse luginat e Cemit të Selcës dhe të Vuklit etj, janë të tipit subsekuent.

Relievi lumor - i cili përfaqësohet nga rrjeti i luginave lumore, tarracave, koneve të depozitimit etj. Në relievin lumor, ashtu si në atë karstik, janë ruajtur mjaft tipare të morfologjisë akullnajore, veçanërisht në rrjedhjen e sipërme të lumenjve. Forma të tjera të relievit lumor janë edhe tarracat, të cilat takohen në sektorët e mesëm të luginës së Shalës, Valbonës e Cemit të Vuklit. Përsa i përket koneve të depozitimit, ato gjenden kryesisht në grykëderdhjet e degëve të përrenjve kryesore.

Relievi tipik karstik – territoret që dallohen jane pllajat Veleçik-Bridashë (fusha karstike e Troshanit, Fusha e Zezë, Gropat e Vrrinit, Fusha e Lqethit, Fusha e Krekezës, ajo e Mëkzezës Kunora e Lohës me uvalet e Repishtit, Kosanit etj). Mjaft të përhapura janë format nëntokësore si shpellat, guvat, zgavrimet e ndryshme, galeritë, oxhaqet, vrimat ujëthithëse etj.

Relievi akullnajor - shumë forma të tij janë shkatërruar nga erozioni ujor pas akullnajor dhe forcat e tjera të jashtme. Ruajtja më e plotë e relievit akullnajor vërehet në lartësitë 1600-1800m (në shpatin Perëndimor e Jugor), kurse në shpatet Lindore e Veriore ai ruhet deri në lartësitë 1300-1500m. Për morfologji tipike akullnajore dallohen gjithë pjesët e sipërme të luginave lumore e Bogës, Thethit, Valbonës, Vermoshit, Currajt, Dobërdolit, Sylbicës. Tipike janë edhe lugu i Valit, Kukajt, Çeremit, Motinës (në luginën e Valbonës), lugina e Lëpushës (dega e djathtë e luginës së Vermoshit), degët e djathta të luginës së lumit të Gashit etj. Cirqet akullnajore përbëjnë tiparin kryesor të relievit të këtyre vargmaleve mbi lartësinë 1500-1600m, duke i dhënë atyre pamjen e një relievi të ashpër alpin, siç janë liqenet e Jezercës, të Dobërdolit, të Sylbicës, të Mojanit etj. Kurse një pjesë tjetër zihet nga bora e përhershme (rreth Jezercës, Majës së Hekurave, Kakisë, Kollatës, Radohinës, Grykave të Hapëta etj). Depozitimet morenike takohen në Bogë, Dobërdol, Runicë, Lugu i Valit etj.

Në peizazhin e larmishëm të Alpeve takohen gjurmë të proceseve të shpatit. Format kryesore të kësaj veprimtarie janë konet koluviale të rëndesës, blloqet e rrëshqitura, gjuhët dhe gropat e rrëshqitjes, bokërrimat, rrelikte gurore, gjuhëzat e solifluksionit. Përmenden në veçanti konet e shumta rreth bllokut të Jezercës, të Bjeshkëve të Namuna, vargut ujëndarës midis luginave të lumenjëve Valbonë e Përroi i Thatë. Zhvillim të konsiderueshem kanë rrëshqitjet, ku vlen të

281

përmënden, ajo në jug të fshatit Bradoshnicë, në shpatin perëndimor të Majës së Boshit (mbi kanionin e Grunasit), e Selcës (në shpatin VP të kurrizit Golish-Dubinë).

6.1.2. Gjeologji, hidrogjeologji, sizmiciteti Zona e Alpeve Shqiptare është zona me përhapje në veri të thyerjes tektonike Shkodër - Pejë. Ajo është e branisur mbi nënzonën e Cukalit. Prerja e zonës së Alpeve Shqiptare nis me formacionet terrigjene e karbonatike të Permianit të sipërm deri në Anizianin e poshtëm dhe vijon me gëlqerorë, silicorë e tufite të Anizianit dhe gëlqerorë kryesisht platformike deri në Triasikun e vonshëm.

Duke filluar me Jurasikun në zonën e Alpeve Shqiptare veçohen dy nënzona: • Malësia e Madhe • Valbona

Në nënzonën e Malësisë së Madhe vazhdon regjimi platformik me depozitime karbonatike, me ujra të cekta deri në Kretakun e vonshëm ku shfaqen gëlqerorët me globotrunkana dhe që pasohen me sipër, me flishin e Paleocen-Eocenit të poshtëm.

Nënzona e Valbones fillon me Jurasikun dhe veçanërisht në Dogër dhe individualizohet nga platforma e Malësise së Madhe si shpat lidhës i saj me trogun e Cukalit. Në të depozitohen prerje të kondensuara karbonatike dhe flishi i Maastriktianit.

Harta gjeologjike

282

Burimi: Ministria e Energjisë dhe Industrisë - Shërbimi Gjeologjik Shqiptar viti 2014

Një përshkrim i detajuar mbi përbërjen gjeologjike gjendet në Aneksin 1

Mbi kushtet hidrologjike dhe hidrogjeologjike të zonës së Alpeve Shqiptare. Zona e Alpeve dallohet për pasuri të mëdha ujore. Mbizotërojnë lumenjte e vegjel, me tepër të natyrës së përrenjve, me siperfaqe jo te mëdha të pellgjeve ujëmbledhës. Rrjeti hidrik furnizohet kryesisht nga reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimeve karstike.

Rrjeti hidrografik përfaqësohet nga baseni ujor i Liqenit te Shkodres, Drinit, Bunës, Vermoshit, Kirit, Shalës, lumit të Valbonës.

Lumenjtë dhe përrenjt kryesor, që përfshihen në territorin e parkut kombëtar, janë:

Lumi i Valbonës, me degët: përroi e Valit, përroi Shëmtira Shalës, përroi Lugu i Zajave, përroi Kukaj, përroi Qafës së Kalit, përroi Qafës Gjësë, përroi Peçmarës, përroi Pecmalit, përroi Orteku i Dragobisë, përroi Olergi i Kaut, përroi Motinës, përroi Milloshit, përroi Çeremit me deget: përroi i Gjarpërit të Çeremit dhe përroiVranicës.

Lumi i Gashit, me degët: përroin Dobërdollit, përroin Koshuticës, përroin Torkuzit, përroin Kocajve, përroin Çiles, përroin Korritave, përroin Poligajës, përroin Lugu i Vocit, përroin Lugu i Madh, përroin Partinës, përroin Cakolave, përroin Prushit, përroin Përbujit, përroin Çertës, përroin Tringëllimës, përroin Shpellë Ma , përroin Lugu i Zharit dhe përroin Qyshkave.

Lumi i Thethit, me degët: përroi Lugu i Madh, përroi Rashka e Dolit, përroi Çetave, përroi Shehu i Dedulës, përroi Dhive, përroi Gjarpërit, përroi Bjeshkës, përroi Norit, përroi Cam Dodajt, përroi Norit, përroi Mizës, përroi Zeneles dhe përroi Zi.

Lumi i Vermoshit, i vetmi lumë që nuk derdhet në Detin Adriatik. Degët kryesore të tij janë: përroi i Skrapatushës, përroi Vuçinjit, përroi Popjanicës, përroi Kui i Vermoshit, përroi i Jaçicës, përroi Bajraktarit, përroi Velanit, përroi Keq, përroi Roshajve, përroi Gjenoes, përroi Inishit, përroi Nikës; përroi i Budaçit dhe Lëpushës me degët: përroi Shutica e Grebenit, përroi Trojanit, përroi Dobkut, përroi Berizhdollit dhe përroi Pajës.

Lumi i Cemit, me degët: përroin Sukës së Mkushit, përroin Lugu i Volsit, përroin Morinës. Degë e rëndësishme e Lumit të Cemit është përroin Cemi i Nikshit me degët: përroin Dërshenës, përroin Nilaj, përroin Obodishtës dhe përroin Kozhnjës Thellë.

Përroi i Thatë, me degët: përroi Mullirit, dega kryesore e tij përroi Troshanit, ku përfshihen e përroi i Madh , përroi i Vogël dhe përroi i Puseve të Shtogut.

Lumi i Tropojës, me degët: përroi e Sylbicës, përroi Zapllakës, përroi Kamerasës, përroi Pojanës, përroi Thikajve, përroi Llukajve. Gjithashtu, pjesë e parkut (në zonën e Tropojës) janë përroi e Trezhnjevës, përroi Lushajve me degën përroi Kokopeçit.

Burimet ujore te Alpeve jane pothuajse te gjitha me origjine karstike. Midis ketyre burimeve permendim ate te Okolit, qe ushqen lumen e Shales (Thethit), ate te Vuklit (qe ushqen lumen e Cemit te Vuklit), burimet e Valbones dhe te Shoshanit (qe ushqejne lumen e Valbones), burimet e Berizhdolit etj.

283

Në zonën e Alpeve bëjnë pjesë 33 liqene me origjinë akullnajore. Pjesa më e madhe e liqeneve shtrihet në territorin magmatik të Dobërdol-Sylbicës, kurse në territorin gëlqeror të Jezercës, gjenden vetëm pesë liqene. Gjithashtu ka liqene të vegjël si Liqeni i Bogës, në Bjeshkët e Namuna, etj.

Zona e Alpeve Shqiptare ndahet në tre nënzona për sa i përket koeficientit të prurjes së ujrave nëntokësor:

1. Zona me K > 2.9

2. Zona me 2.3 < K < 2.9

3. Zona me 1.7 < K < 2.3

K = Qi/Qmes

Ku Qi prurjet mesatare vjetore në piken e matjes dhe Qmes prurjet mesatare vjetore për të gjithë territorin.

Në konceptin e ujëshmërisë zona e Alpeve futet në kategorinë e ujrave me prurje 50-70 l/sek/km2 dhe > 70 l/sek/km2.

Bazuar në harten hidrogjeologjike në shkalle 1:200 000 të Republikës së Shqipërisë, konstatohet që në zonën e Alpeve Shqiptare ndodhet pjesa më e madhe e formacioneve karbonatike dhe për pasojë është një zonë me ujra nëntokësorë dhe sipërfaqsor në sasira të mëdha. Sipas të dhënave të kësaj hartë burimet nëntokësore të konstatuara rezulton se janë të rendit 100-1000 l/sek.

Zonat më të përhapura dhe që kanë përmbajtje të lartë të ujrave nëntokësor janë: • Currajt të Epërm. • Zona e Dragobisë ose zona e pellgut ujëmbledhës të lumit të Valbonës. • Zona e përroit të Cemit dhe të pellgut ujëmbledhës të lumit teëCemit. • Zona e Thethit dhe pellgut ujëmbledhës të lumit të Shalës. • Zona e pellgut ujëmbledhës të përroit të Rrjollit në zonën e Mbishkodrës. • Zona masivit karbonatik të Cukalit dhe të Prekalit. • Burimet e pellgut ujëmbledhës të Lekbibajt.

284

Harta hidrogjeologjike

Burimi: Ministria e Energjisë dhe Industrisë - Shërbimi Gjeologjik Shqiptar viti 2014

Sizmiciteti Në përgjithësi e gjithë Zona Bërthamë, për shkak të terrenit të fortë malor, përfshihet në fashën e rajonit sizmik me intensitet 6-7 ballë. Një pjesë e Zonës Bërthamë, nga Qafë Morina në Njësinë Administrative Tropojë e Vjetër, në lindje, duke përshkuar Bajram Currin dhe Njësinë Bujan, dhe më tej Komanin në Vaun e Dejës, drejt Shkodrës e Shëngjinit në perëndim, përfshihet në rajonin sizmik me intensitet8 ballë. Kjo zonë përkon me luginën e lumit Drin, përkatësisht segmenti ujor Fierzë-Koman-Vau Dejës.

Zona më në rrezik është Shkodra me intensitet sizmik 8 ballë duke zbritur drejt detit Adriatik, ku intensiteti sizmik shkon deri në 9 ballë.

285

Harta e sizmicitetit

Burimi: Shqiperia Rajonizimi sizmik

6.1.3. Klima, erërat, diellzimi Zona e Alpeve për shkak të pozicionit gjeografik, relievit dhe natyrës, është pjesë e nënzonave klimaterike malore mesdhetare të veriut.

Veçoritë klimaterike në këtë rajon janë shumë të komplikuara për shkak të shumëllojshmërisë së zonave të rajonit Alpin. Alpet janë zonat më të ftohta të vendit dhe më të ndikuara nga reshjet vjetore. Temperaturat mesatare në Janar, muaji më i ftohtë i vitit, arrijnë shkojnë nën 0ºC në zonat e ulta, ndërsa në zonat e larta, rreth 1300m mbi nivelin e detit, temperaturat mesatare të Janarit arrijnë -4ºC deri në -6ºC. Në zonat më të larta mbi nivelin e detit këto temperature arrijnë nën -8 ºC.

Stina e verës në Alpe është përgjithsisht e freskët. Temperaturat mesatare në Korrik variojnë nga 15-18 ºC, dhe në disa zona të caktuara shkojnë deri në 21 ºC. Në tërësi temperaturat mesatare në rajonin e Alpeve është mbi 0 ºC për një periudhë 7-8 muaj të vitit. Stina e dimrit në këtë rajon është shumë e gjatë, nga Prilli në Dhjetor.

286

Erërat Njohja e klimës së rajonit të Alpeve Shqiptare është e lidhur ngushtë me njohjen e erërave karakteristike, sepse rrymat ajrore nuk janë vetëm një shfaqje e klimës, por mund të konsiderohen edhe një nga faktorët drejtues të saj. Regjimi i erërave është i lidhur ngushtë me regjimin sezonal, me pozicionin, ndikimin e detit Adriatik dhe ndikimin kontinental. Drejtimi i erërave, ndryshon gjatë vitit, dhe në të ndikojnë faktorët lokale, afërsia me detin, drejtimi i vargmaleve dhe i luginave të lumenjve. Nga vrojtimet e kryera në hartën e mëposhtme tregohet se shpejtësitë më të mëdha të erës janë në zonat me lartësi më të madhe mbi nivelin e detit.

.Shpejtësia e erës

Burimi: Shqiperia -shpejtesia mesatare e eres (m/s)

Rrezatimi diellor Rrezatimi diellor paraqitet si faktor kryesor i formimit dhe i ndryshimit të klimës. Sasinë dhe efektin e energjisë diellore e përcakton këndi i rënies së rrezeve të diellit i cili varet nga gjerësia gjeografike dhe elementë të tjerë orografike, vranësirat.

Pjesa më e madhe e Zonës Bërthamë ka një shperndarje të orëve me diell që shkon rreth 2100-2300 orë në vit. Vlen të shënohet se rrezatimi diellor është një faktor i rëndësishëm klimatik që

287

ndikon në krijimin e mikroklimave. Pjesa jug-perëndimore e Zonës Bërthamë, e cila zbret në lartësi drejt Shkodrës dhe detit Adriatik, ka një rrezatim më të lartë diellor që shkon rreth 2300-2500 orë diell në vit.

Rrezatimi diellor

Burimi: Shqiperia -shperndarja e sasise vjetore te oreve me diell

288

6.2. Aneksi II - Pasuritë natyrore

I gjithë territori i Alpeve Shqiptare përfshin 11 luginat dhe komplekset mikro-gjeografike si më poshtë: − Lugina e lumit të Vermoshit, Lepushë dhe vargjet malore të Marulë-Maja e Bojës. − Lugina e lumit të Cemit dhe Vuklit, dhe vargjet malore Dubinë-Golish-Berizhdol. − Bjeshkët e Namuna dhe Maja e Bridashit. − Lugina e epërme e Përroit të Thatë. − Lugina e lumenjve të Thethit dhe Shalës. − Lugina e lumit të Currajt të Epërm. − Basenet e Nikaj-Mërturit dhe malet përreth. − Lugina e Lumit të Valbonës dhe malet mes Luginës së Valbonës dhe Luginës së Gashit. − Blloqet e Jezerces dhe Kollatës. − Lugina e lumit të Gashit dhe vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Valbonës. − Vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës.

Lugina e Lumit të Vermoshit e Lëpushës dhe vargmali Marulë-Maja e Bojës Fillon nga 1300m lartësi, me përroin e Skrobatushës, deri në afro 1000m, nën grykëderdhjen e përroit të Lëpushës. Është luginë tipike sinklinale me drejtim Veri Perendim-Jug Lindje. Lugina përfshin përroin e Skratushës, përroin e Lëpushës, përroin e Budacit, Livadhin e Harushës, Qafën e Bordolecit, Skrapatusha, kufiri perëndimor-verior-lindor shtetëror me Malin e Zi, maja e Trajanit, maja e Fluturit, fshatrat Vermosh dhe Lëpushë. Lugina ka klimë malore të lagësht, dallohet për amplitudat e vogla të temperaturës, periudhën e gjatë me ngrica, reshjet e dendura të borës etj.

Lumi i Vermoshit ka një rrjedhje të pasur gjatë gjithë vitit, veçanërisht në stinën e pranverës. Tipi i tokave dominuese në luginën e Vermoshit janë tokat e murrme pyjore malore. Si pasojë e ndikimit te faktorëve klimatiko-tokësore janë formuar pyjet e mirënjohura të ahut të Vermoshit.

Lugina e Lumit të Cemit e Vuklit dhe vargmali Dubinë-Golish-Berizhdol Pozicionohet në pjesën e sipërme të luginës së Cemit, majës Suka e Javorit (1230 m), në gropat e Selcës, në qafën e Këstecit, Nikçi, në fshatin Vukël, në pjesën e sipërme të përroit të Cemit i Nikshit, në majën e Muricellës (2023m), Livadhet alpine të Bogës, në majën e Djegur (1783m).

Lugina e Cemit formohet nga e Cemit të Vuklit dhe e Cemit të Selcës, të cilat pas bashkimit formojnë luginën e lumit të Cemit. Sektori i sipërm (pellgu i Vuklit) ka asimetri të theksuar të shpateve e reliev të copëtuar, janë formuar gropat e Jamës, e Fushës së Liqenit dhe e Dershenës.

Lugina e Cemit të Selcës, fillon nga lartësia 1200m deri në 235m.

Veçoritë klimatike të kësaj lugine janë pak a shumë të ngjashmë me ato të luginave të lartpërmendura. Sasia e reshjeve është nga më të mëdhatë e Alpeve, pasi bien mesatarisht deri në

2435mm në vit (Tamarë).

289

Në luginën e Cemit janë të përhapura tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore malore. Në përgjithësi mbulesa bimore është e varfër e lidhur me shtrirjen e gjërë të rrëpirave karbonatike. Kati i Ahut e ka shtrirjen më të madhe në sektorin e sipërm të luginës së Cemit të Selcës (9001200m).

Bjeshkët e Namuna dhe Pllaja e Bridashe Kufizohet në jug-perëndim nga Veleçiku, në veri-lindje nga maja e Lagojve, (në kufirin shtetëror), me gjatësi prej 26 km, në veri-perëndim nga lugina e Cemit të Vuklit dhe Lëpushës, kurse në kufirin jug-lindor formon luginën e përroit të Thatë, gropën e Thethit dhe lugun e Runicës.

Brënda territorit të parkut gjenden maja e Tocillacit (2253.0m), maja Shenikut (2206.0m), maja e

Mridzit (1951.3m), maja Brinja e Lisit ((2263.0m), gropa e Koprishtit, maja e Madhe (2552.5m), qafa e Dobraçës, maja Forca e Klemendit (2072.0m), Liqeni i Bogës, maja e Rriskullit (2324.0m), maja e Radohinës (2568.3m), gropat e Radohinës, qafa Shtegu i Dhenve (2104.0m), maja Buni i Tërthores (1775.5m) etj.

Bjeshkët e Namuna, janë shumë të larta, të thata e të zhveshura. Shtrihen në pjesën verilindore të vargut, midis Cemit të Vuklit, në perëndim të Pejës dhe gropës së Thethit, në lindje midis Qafës së Tërthores dhe rrjedhjes së sipërme të Përroit të Thatë, në jug. Në jugperëndinim veçohen nga pllaja Veleçik-Bridashë, me anë të gropës së Kozhnjës. Elementët kryesore morfologjike të bllokut janë gropat dhe kreshtat e mprehta midis tyre si: Gropa e Shtërpave, e Kllogjenit, e Livadhit të Bogës, lugu i Runicës, gropa e Radohinës etj. Gropat janë formuar gjatë kuaternarit dhe kanë origjinë akullnajore-karstike.

Pllaja karstike Veleçik-Bridashe, zë pjesën jugperëndimore të vargmalit. Ndahet nga Bjeshkët e Namuna me gropën e Kozhnjës dhe të Mëkzezës (përmbi Bogë). Përbëhet prej shkëmbinjësh karbonatike. Pllaja ka një zhvillim të karstit. Rrjetit hidrografik është mjaft i varfër.

Lugina e sipërme e Përroit të Thatë Lugina e Përroit të Thatë shtrihet midis vargut Rabë-Biga e Gimajt-Kunora e Lohës, në lindje vargut Radohinë-Veleçik, në perëndim. Qafa e Tëthores dhe Shtegu i Dhënëve (2040m) e lidhin me luginën e Thethit.

Këtu përfshihen: maja Rabës (2250m), qafa e Trashanit, maja Pishterës (2033.0m), maja Mardamit (2179.0m), maja e Bridashës (2225.9m), maja e Drugomirës (1904,3m), maja e Boçanit (1872,6m), fshati Bogë, perroi Troshanit, maja Raba e Ducajve (2221.4m), maja e Kamshjollit (2016.0m), maja e Elbunit (1971.0m) dhe maja Boga e Shalës (2230.8m).

Lugina e Bogës ka klimë të ngjashmë me atë të luginës së Shalës, sektori i sipërm (Theth), por dallohet për sasinë e madhe të reshjeve (3039mm). Kati i Ahut shtrihet tërësisht në sektorin e sipërm midis Okolit dhe Ducajt, në lartësinë 900-1200m. Është luginë tipike akullnajore.

Lugina e Lumit të Thethit dhe Shalës Lumi i Shalës formohet pas bashkimit të Lumit të Thethit me përroin e Kapreit dhe përroin e Stupjes. Lugina nga lindja kufizohet me luginën e Valbonës dhe të Nikajt, kurse në perëndim me

290

luginën e Përroit të Thatë (Bogës) dhe të Kirit. Pjesë e kësaj luginë janë: maja e Jezercës (2692.1m), maja e Arapit 2217.2m), burimet e

Shtrazës, fshatrat e Thethit, maja e Popluqes (2569.0m), qafa e Lugut Valit, maja e Valbonës (1965.9m), maja e Arzit (1663.1m), maja e Boshit (2414.5m), përroi i Runicës, maja e Bojës (2461.0m), qafa e Jezercës, Liqeni i Jezercës, maja e Kokërhanës (2495.0m), maja e KujZhariellave (1713.0m), fusha e Denellit, qafa e Kakisë, maja e Kakisë (2358.7m), maja e Zezë

(1923.1m), maja e Lopëve (1825.0m), maja Biga e Shalës (2230.8m), deri të bashkimi i Lumit të

Thethit me fillimin e Lumit të Shalës, poshtë fshatit Ndërlysë.

Formacionet e luginës janë gëlqerorët e mesozoit, terrigjenët, kryesisht rreshpe. Një rol të rëndësishëm në formimin e saj ka luajtur akullzimi kuaternar, që i ka dhënë trajtën e një korite.

Dega më e rëndësishme është lugina e Kapreit, e cila në pjesën e sipërme ka tiparet e një pellgu, ku përfundojnë cirqet e shpateve rrethuese midis Majës së Shtegut e të Bigës së Gimajve.

Lugina e Thethit përgjithësisht ka klimë malore me dimër të ashpër, rreshje të pasura shiu e bore, verë relativisht të freskët. Mbizotërojnë tokat e murrme pyjore malore. Mbulesa bimore e kesaj luginë është relativisht e pasur, dominohet nga ahu e pisha e zezë.

Lugina e Lumit të Valbonës dhe vargmali midis luginës së Valbonës dhe të Gashit Përfaqëson një nga luginat më të bukura dhe më të njohura, që shtrihet pothuaj në qendër të Alpeve Lindore, mes bllokut të Jezerces, Kollatës, vargmalit Qypi i Gracit-Rupe, në veri dhe verilindje; vargut malor Maja e Boshit-Mala e Hekurave, në jug e juglindje. Kjo luginë fillon me lugun akullnajor të Valit që shtrihet midis Majës së Alisë dhe të Poplukës, në jugperëndim të bllokut të Jezercës.

Lugina e përroit të Kukajt është një luginë tipike akullnajore e formuar në thyerjen tektonike midis bllokut të Jezercës e të Kollatës. Shpatet e saj ngrihen me kreshtën e Kollatës dhe të Qetës së Harushës. Zgjerim i vetëm është i Mbaskollatës (120-150m gjërësi) i formuar në kryqëzimin e thyerjes tektonike të përroit të Çeremit me atë të Valbonës. Këtu bashkohet me Valbonën e lugina e përroit të Çeremit, me origjinë të njëjtë me atë të Kukajt, por me morfologji të ndryshme.

Lugina e Valbonës ka klimë malore, me dimër të ashpër e reshje të pasura shiu e bore, temperatura të ulëta, periudhë të gjatë me ngrica, erëra të fuqishme. Mbizotërojne tokat e murrme pyjore (midis 500-1200m), tokat e kafenjta malore, të cilat shtrihen gati tërësisht në shpatin e majtë të kësaj luginë nga Mbaskollata në Shoshan (në lartësinë 400-900m). Në tarracat shtratin e luginës shtrihen tokat aluvionale, kurse rrëpirat karbonatike zihen nga tokat primitive.

Lugina dallohet gjithashtu për mbulesë të pasur bimore, fale kushteve të favorshmë klimatiko-tokësore.

Lugina e Lumit të Gashit dhe vargmali midis luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës Shtrihet në verilindje të Alpeve Lindore nga lugu akullnajor i Dobërdolit, në lartësinë 1600m dhe përfundon te pellgu i Tropojës, në lartësinë 244m. Shkëmbinjët intruzive, efuzive, terrigjenë e karbonatike kanë përcaktuar larminë e tipareve morfologjike të saj. Nga e majta e lugut akullnajor të Dobërdolit shtrihet liqeni akullnajor i Dashit, i cili vjen i treti për nga madhësia pas atij të

291

Sylbicës, i pari për sa i përket lartësisë në të gjitha Alpet (2175m). Nga Koshutica e derisa përfundon në pellgun e Tropojës lugina gradualisht merr tipare erozive gjithnjë e më të qarta, sidomos nga Koshutica në Bradoshnicë, ku merr tipare morfologjike të ngjashme me atë të luginës së Tropojës, kur çan karbonatikët e majës së Radeshës.

Rrjeti ujor i luginës së Gashit përfaqësohet nga lumi me të njëjtin emër, i cili buron nga rrëza verilindore e Qafës së Dobërdolit, deri në Koshuticë. Tokat janë kryesisht të murrmë pyjore malore, pjesërisht livadhore malore (në lugun e Dobërdolit), të kafenjta malore (nga Bradoshnica në Shoshan). Mbulesa bimore është nga më të pasurat e Alpeve, pyjet e Torkuzit, përfaqësohet kryesisht nga kati i Ahut, kullotat alpine dhe pjesërisht kati i dushkut.

Lugina e Lumit të Tropojës Lugina shtrihet në skajin më verilindor të Alpeve Lindore, menjëhere pas lugut akullnajor të Sylbicës. Pjesa e sipërme deri tek shkalla e Sylbicës, përbën një lug akullnajor. Pjesa perëndimore zihet nga liqeni i Madh i Sylbicës, në lartësinë 2050m. Në fshatin Ballaban lugina hyn në pellgun e Tropojës, duke përçarë karbonatikët e strukturës Shkëlzen-Radeshë. Ky sektor është shfrytëzuar nga lumi i Tropojës, për të formuar një luginë me tiparet e një kanioni të vërtetë, me gjërësi 5-6m, gjatësi afro 4 km dhe thellësi 300-400 m.

Përgjatë kufirit shtetëror të luginës së Tropojës shtrihet vargu Brevin-Kërshi i Vujkut. Ky varg fillon me malin e Brovinës (2263m) e vijon deri tek Kershi i Vujkut (2273m), duke formuar një gjysmëhark që lidhet me kontaktin tektonik të shisteve. Ulja e menjëhershmë e vargut lidhet me mbylljen tektonike të strukturës Shkëlzen-Radeshë. Pjesa më e lartë arrihet në Majën e Gusanit (2538m). Qafat janë tektoniko-erozive, midis tyre dallohet Qafa e Dobërdolit (mbi 2200m).

Lumi i Tropojës buron nga rrëza juglindore e Qafës së Dobërdolit, nga Liqeni i Madh i Sylbicës.

Pellgu ujëmbledhës përbëhet prej shkëmbinjsh magmatike, me përshkueshmëri të dobët.

Tokat më të përhapura janë të murrme pyjore malore (në lartësinë 800-1400m), tokat livadhore malore, që shtrihen në lugun e Sylbicës (në 1400-1600m) dhe të kafenjta malore, të cilat zenë sektorin më të poshtëm të saj (në 400-900m). Mbulesa bimore e luginës përbëhet kryesisht prej

Ahut, që shtrihet në lartësinë 1100-1600m dhe prej kullotave alpine (mbi 1600-1700m lartësi), deri në pragun e Koshuticës dhe të Sylbicës.

Vargmali midis luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës Shtrihet në skajin më lindor të Alpeve Lindore, midis grykave të thella erozive të luginës së Gashit e të Tropojës. Ka shtrirje të përgjithshme juglindje-veriperëndim, nga mali i Shkëlzenit (2407m) e deri në Kershin e Kocajve (2397m). Përbëhet tërësisht prej magmatikesh (efuzive e intruzive), ka strukturë luspore.

Vargu Shkëlzen-Radeshë, ka formën e një trapezi. Shpatet JP dhe VL kanë formën e greminave madhështore, që bien përkatësisht në luginën e Gashit dhe të Tropojës. Relievi është i ngjashëm me Shkëlzenin dhe shpatin jugperëndimor të Radeshës, që përfundon në luginën e Gashit. Pjesa e sipërme formon cirkun e Kërpicës, prej ku zbret përroi i Radeshës. Është shumë i zhvilluar karsti nëntokësor, rrjedhojë e mungesës së rrjedhjes siperfaqësore. Ndër format nëntokësore më të

292

zhvilluara janë guvat, shpellat, zgavrimet e ndryshme, që takohen pothuajsë në të gjithëperiferinë e këtij vargu.

Mbulesa bimore është relativisht e varfër, veçanërisht në shpatin lindor e perëndimor. Bimësia përfaqësohet nga brezi i dushkut, deri në 800-1000m lartësi, ai i Ahut (deri 1600-1800m), drurët e rrallë të rrobullit. Në lartësinë mbi 2000m, kreshtat alpine, janë thuajse të zhveshura, ndërsa në lugjet e gropat ka kullota të pasura verore.

Një varg tjetër zë fill nga Kërshi i Kocajve -Tringëllimë deri në Qafën e Erushës, ku takohet me vargun Shkëlzen-Radeshë. Pjesa qëndrore, më e larta përbëhet nga shkëmbinj si granite, gabro e pjesërisht efuzive. Me këta shkëmbinj lidhen e majat më të larta si ajo e Kërshit të Kocajve (2397m), Maja e Zezë (2425m) etj, Qafa e Koritave dhe të Lumës së Gashit.

Degët e lumit të Gashit, me nivelin bazë 150-200m më të ulët se të lumit të Tropojës, kanë formuar shtretër shumë më të thellë. Mbi lartësinë 1600-1700m, në këtë vargmal mbizotëron relievi akullnajor dhe dukuritë erozivo-denuduese (solifluksioni, rrëshqitjet, shpërlarja etj). Në shpatin VL shtrihen disa cirqe akullnajore të ruajtura mjaft mirë si të Dobërdolit e të Sylbicës. Morenat janë bërë shkak për formimin e 15 liqeneve morenike. Në pjesën më të sipërme të Kërshit të Kocajve dhe Koritave të Dobërdolit, shtrihet Liqeni i Madh dhe Liqeni i Dashit.

Mbulesa bimore është e pasur, përfaqësohet nga brezi i Ahut, ku vlen të përmenden pyjet e Lumës së Gashit. Në nënkatin e sipërm të Ahut takohet bredhi i bardhë (Koshuticë), kurse kullotat alpine gjenden mbi 1700-1800m lartësi.

6.2.1. Tokat, pyjet, kullotat, tokat bujqësore Në përgjithësi tokat e territorit të Alpeve janë të shumëllojshme, si rrjedhoje e faktorëve te formimit të tyre. Klima dhe vegjetacioni janё faktorë tё cilёt kanё ndikuar nё krijimin e tokave, tё ndikuara dhe nga lartёsia, regjimi vjetor i rreshjeve tё shiut, nga substrati, pozita dhe madhёsia e masivit bimor.

Substraktet kryesore, mbi tё cilat janё zhvilluar tokat e Alpeve, janё: substrakti mbi gëlqeror, mbi serpentine, mbi shkёmbinjё silikatё. Me rritjen e lartёsisё, krahas ndërrimit tё tipit tё vegjetacionit, ndërrojnё dhe llojet e tokave. Shtrirjen më të gjërë e kanë tokat e kafenjta malore, pastaj vijnë tokat e murrme dhe livadhore malore.

Tokat e kafenjta malore, shtrihen në pjesët më të ulëta të Alpeve, deri në 900-1200m, si në Valbonë. Tokat e murrme pyjore, vendosen kryesisht midis 800-1800m lartësi, pra në katin bimor të Ahut, por në pjesë të veçanta zbresin deri në 400- 600m (në luginën e Cemit, Përroit të Thatë).

Tokat karbonato-humusore, të cilat kanë përmbajtje më të lartë të humusit, shtrirjen më të gjërë e kanë në Bogë, Vukël, Theth, Vermosh, Valbonë etj.

Tokat livadhore malore, shtrihen në lartësitë më të mëdha midis 1700-2400m, pra në brezin e kullotave alpine. Përhapjen më të gjërë e kanë në Bjeshkët e Namuna, Vermosh, Gash, Bllokun e Jezercës, Kollatës, Kakisë, Malin e Hekurave etj.

Tokat primitive, përfaqësohen prej tokave zallishtore dhe gurore. Shtrihen në trajtë fragmentare nëpër zallishtoret e luginave lumore Shalë, Vermosh, Valbonë, etj, përbëhen prej depozitimesh të trasha zhavorri (rrallë prej rëre të trashë), të përziera me gur të mëdhenj.

293

Toka bujqësore Toka bujqësore në këtë territor është e kufizuar edhe pse tokat në këtë zonë janë shumë pjellore dhe të mirëujitura. Toka dhe klima janë shumë të favorshme për rritjen e disa kulturave bujqësore. Sipërfaqja mesatare e tokave të punuara është rreth 0.9 ha/familje, ndërsa në aspektin individual është rreth 0.25 ha/frymë. Në sipërfaqen e tokave bujqësore pjesën më të madhe e zënë tokat e kafenjta me 77%, tokat e murrme me rreth 22% dhe livadhet alpine me rreth 0.6% të sipërfaqes. Arat zënë pjesën më të madhe të tokës së punueshme (rreth 50%). Kulturat kryesore bujqësore që mbillen në tokat e Alpeve janë: misri, gruri, foragjerët, perimet dhe patatet.

Tokat bujqësore punohen me anë të kafshëve të punës si njëthundrakët, qetë si dhe përdorimi i parmendës (në shumë raste i plugut) të cilat përbëjnë një kufizim të madh. Mospërdorimi i mjeteve mekanike (makineritë) ndodh për disa shkaqe që mund të jenë i) çmimet e larta të mjeteve mekanike; ii) sipërfaqet e vogla të parcelave; iii) pjerrësia e madhe e tokës; iv) kostoja e lartë e mirëmbajtjes së makinerive etj. Këto dhe shkaqe të tjera, bëjnë që tokat të punohen me kafshët e punës. Numri i kafshëve të punës (këtu përfshihen kryesisht qetë, por dhe njëthundrakët), ka pësuar një rritje të ndjeshme që nga viti 1990.

Në rajonin e Alpeve karakteristike janë mënyra tradicionale e shfrytëzimit të tokës, përdorimi nga banorët vendas i burimeve natyrore, kultivimi i disa bimëve të arave, pemtarisë, arrorëve, gështenjave, mollëve, kumbullave, të prodhimeve të dyta pyjore, grumbullimin e bimëve mjekësore si Boronica (Vaccinium myrtilus), mbajtjen e bagëtive, kullotjes, peshkimit, bletaria, prodhimit të mjaltit etj.

Përgjithësisht fermat në fshatrat e zonës së Alpeve janë zakonisht familjare, mjaft të varfra dhe me një kapital shumë të kufizuar. Thuajse të gjitha proceset që kryhen në arë në zonën e Alpeve në ditët e sotme janë të pa mekanizuara. Mjetet (qofshin traktorë apo makineri të tjera) që disponojnë këto ferma janë shumë të pakta, si pasojë e mungesës së burimeve financiare për ti blerë këto mjete, kostove të larta të karburantëve etj.

Pyjet dhe Kullotat Në të gjithë vendin, pyjet janë dëmtuar nga moskujdesi, ashtu edhe nga prerjet e paligjshme, krahas atyre të ligjëshme. Kjo ka sjellë një situatë vërtetë problematike. Konkretisht në disa pjesë të zonës së Alpeve, gjendja e pyjeve dhe kullotave është relativisht e mirë si pasojë e mungesës së infrastrukturës, por edhe si rezultat i rujatjes së tyre nga vetë banorët.

Pyjet me llojet e Ahut, pishës së zezë, panjës, bredhit, blirit, lisit, gështënjës, etj, kryesisht përdoren për lëndë ndërtimi, dru zjarri, si biomasë dhe një bazë e mundshmë ushqimore për blegtorinë, por gjithashtu dhe për ekoturizëm. Pyjet zënë rreth 70% të sipërfaqes së parkut dhe konsiderohen burim kryesorë i ruajtjes së natyrës dhe mbrojtjes së mjedisit.

Por, pyjet nuk vlerësohen vetëm si burim furnizimi me drurë, por në të njëjtën kohë prodhimet e nënpyllit, janë konsideruar vlerë e shtuar dhe mundësi për të siguruar të ardhura shtesë.

294

Këtu mund të futet një gamë e gjerë: nga prodhimi i frutave arrorë, tek thanat, manat, kërpudhat, etj. Por, nga ana tjetër, pylli shfrytëzohet dhe si kullotë, kryesisht për dhitë, që përbëjnë një lloj mjaft të përhapur të kafshëve shtëpiake. Po ashtu, mund të shfrytëzohen gjethet e thata si shtresë për bagëtitë dhe mundësi për shtimin e sasisë së plehut organik, etj.

Megjithatë fondi pyjor paraqitet i rrezikuar si pasojë e mungesës së një menaxhimi të mirëfilltë të pyjeve, nevojës së theksuar për dru zjarri, për ndërtimin e shtëpive etj. Situata më tepër është shqetësuese ku shumica e prerjeve është kryer pa asnjë kontrollë, duke prerë exemplarët e shëndoshë të formuar mire. Dëmet për fat të keq ende nuk janë vlerësuar dhe saktësisht nuk dihen.

6.2.2. Flora dhe fauna Flora në rajonin e Alpeve është shumë e pasur dhe e larmishme, duke u konsideruar si më e pasura në Ballkan (sipas Rakaj (2009), Shuka et al., (2008, 2011). Zona e Alpeve përshkruhet si vendi i gërshetimit të një sërë rrymash floristike si p.sh. ato Evropiano-Qëndrore ose Siberio-European me përfaqësues llojet: Aconitum lamarckii, Carlina acaulis, Centaurea triumfetti, Saxifraga exarata ose Valeriana Montana; Cirkumpolar me Anemona narcissiflora, Poa alpine, Veronica alpine, Euro-Aziatike dhe Siberio-Euro-Aziatike me specie: Ajuga genevensis, Dianthus deltoids, Briza media, Gagea lutea; elementët gjeoarktikë me përfaqësues: Aster alpinus, Cerastium alpinum, Dryas octopetala, Potentilla crantzi; elementi alpin me llojet: Nigritella nigra, Polygala alpestris, Soldanella alpine, Ajuga piramidalis etj. Elementi mesdhetar është i përfaqësuar me llojet: Galium lucidum, Romulea bubocodium, Saxifraga rotundifolia, Sedum ispanicum; ai Pontik-Submediterranean me specie: Armeria canescens, Helianthemum canum, Teucrium chamaedrus dhe Galanthus nivalis. Alpet janë gjithashtu vendstrehimi i sasisë më të madhe të llojeve relikte të periudhës së akullnajave krahasuar me malet e tjera, ku midis tyre me interes ruajtjeje janë: Arctostaphylos alpinus (L.) Spreng., Arctostaphyllos uva-ursi, Arabis alpina L., Androsace villosa L., Aster alpinus L., Cerastium alpinum, Dryas octopetala L., Geum montanum L., Geum reptans, Epilobium anagallidifolium, Eriophorum vaginatum, Parnassia palustris L., Pedicularis verticillata L. Ranunculus thora, Salix retusa L., Salix reticulata L., Saxifraga marginata, Thesium alpinum, Vaccinium uliginosum, Veronica alpina L., etj.

Alpet janë me mjaft interes edhe nga pikpamja fitogjeografike, sepse ato kanë qënë dhe janë një barrierë mbrojtëse për speciet Mesdhetare dhe njëkohësisht rrugëkalim për përhapjen drejt Jugut të llojeve oreofyte, të alpeve Dinarike, drejt Jugut të Shqipërisë dhe Veri-Lindjes së Greqisë (Albanide, Pindike) ose drejt Lindjes (Maleve të Sharrit) dhe e kundërta.

Në rajonin e Alpeve rriten 4 specie endemike bimore si: Ëulfenia baldaccii Degen, Alchemilla albanica Rothm, Ligusticum albanicum Jav., dhe Gentianella albanica (Jav.) Holub). Shtatë specie të tjera bimore si: Centaurea alba subsp. ipecensis (Rech.fi l.) Dostàl, Edraianthus serpyllifolius (Vis.) A.D.C., Plantago reniformis G.Beck, Pedicularis ernesti-mayeri Stevanovic, Niketic & D. Lakušic, Melampyrum doerfleri Ronniger, Stachys beckeana Doerfler & Hayek, me territor të ngushtë përhapjeje, gjenden vetëm në pak vënde brënda territorit të Alpeve dhe në një prej vëndeve fqinje.

295

Po kështu, në këtë territor, gjenden edhe 4 specie të tjera si: Heliosperma macrantha (Pancic) Neumayer, Orobanche kryloëii Beck, Lunaria telekiana Jav., dhe Sesleria ëettsteinii Dorfl et Hayek, të cilat kanë një përhapje më të madhe, por që shfaqin interest të lartë ndërkombëtar ruajtjeje për shkak të rëndësisë së tyre nga pikpamja fitogjeografike. Pesë specie bimore, të cilat janë të mbrojtura nga Konventat ndërkombëtare si: e Bernës dhe Direktiva e Habitateve, janë lloje me interes Evropian të ruajtjes. Në to përfshihen Ramonda serbica Pancic, Geum bulgaricum Pan., Gentiana lutea L.,Galanthus nivalis L., dhe Campanula scheuchzeri Vill, të cilat janë të përfshira në anekset II dhe IV të Direktivës së Habitateve (92/43/EEC), Konventës së Bernës dhe të Konventës mbi Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe Faunës së Egër (CITES).

Nën ndikimin e faktorëve natyrore dhe veçanërisht faktorëve të relievit dhe klimatiko-tokësor vërehet qartë një shkallëzim vertikal i mbulesës bimore.

Në këtë rajon dallohet prezenca e këtyre kateve bimore:

Kati i dushkut - shtrihet në pjesën perëndimore të Alpeve dhe pjesërisht në lindje te tyre, në lartësitë 200-1000m në luginat e lumenjve Valbonë, Cem, Përroi i Thatë, Shalë etj. Përfaqësuesit kryesorë, ndërmjet specieve mezofile, janë: Shparthi (Q. fraineto) Qarri (Quercus cerris), llojet kserofil si Bungëbuta (Q. pubescens), Gështenjat (Castanea sativa) janë gjithashtu karakteristike për këtë kat etj. Jane te pranishme gjithashtu: Frashëri, Shkoza, Lajthia, Mëlleza, Kumbulla, Qershia, Qarri, Krekëza, Panja, etj. Në zonat e larta, të këtij kati, në seksionet ku dushku bashkohet me Ahun, gjenden disa specie endemike si zhabinë e Hajekut (Ranunculus hayekii), dhe të rralla Manushaqja e Koshaninit (Viola kosanin), etj.

Kati i ahut - shtrihet në kufirin e sipërm të lartësive mesatare (900-1000m deri në 1800m) (në shpatin e luginës së Thethit dhe Valbonës).Ky brez shpesh përzihet me drurë të Bredhit të Bardhë (Abies alba), Hormoqit (Picea abies), ndërsa më në lartësi (1600-2200m) kombinohet me halorë të tjerë si Rrobulli (Pinus heldreichii) dhe Arneni (Pinus peuce). Arealet më të gjëra e më të zhvilluara të Ahut (Fagus sylvatica), takohen në luginat e Vermoshit, Cemit, Valbonës dhe Shalës, në pllajen karstike Veleçik-Bridashe, Çerem, Gash, etj.

Kati i pyjeve halore - në gjithë gjatësinë dhe gjerësinë e përhapjes së tyre përzihen me brezin e ahut, ku formojnë pyje halorësh dhe gjethegjerësh, duke formuar habitate me rëndësi të florës dhe faunës së zonës së Alpeve.

Lloj i rëndësishëm i këtij kati është Pisha e zezë (Pinus nigra), e cila ka një areal tepër të kufizuar. Arealet më të mëdha të pishës së zezë shtrihen në Vermosh, në Çerem, Nikç, Kukaj (shpati Jugor i Majës së Thatë), në shpatin e djathtë të luginës së Gashit (Bradoshnice-Luma e Gashit) etj.

Kati i kullotave alpine - shtrihet në lartësitë mbi 2000m, dominohet nga shoqërime bimore primare sekondarë të shqopishteve (Pinetum mughi, Vaccinium myrtillus, Vacciunum uliginosum, Juniperus sibirica ose Bruckenthalia spiculifolia). Përgjithësisht janë kullota me bimësi barishtore gramore ose jo gramore, të thata, të lagura, livadhe alpine ose livadhe torfikë ose moçalishteve

296

përreth liqeneve akullnajore ose përgjatë rrjedhës së ujrave, të gjitha shoqërime të klasave Molinio-Arrhenatheretea, Festuco-Brometea, Caricitea curvulae, Elyno-seslerietea, Nardo-callunetea, Montio-Cardaminetea ose Schechzerio-Caricetea.

Në përgjithësi rajoni i Alpeve karakterizohet me një faunë mjaft të pasur, heterogjene, endemike dhe interesante. Gjenden lloje të përfaqësuar nga grupe të shumta jorruazorësh (invertebrorësh) dhe rruazorësh (vertebrorësh) që janë mjaft të rralla për rajonin e Ballkanit dhe më gjerë, prej tyre janë relikte, endemike, të kërcënuara nga zhdukja dhe për këtë arsye gjenden në listat dhe në librat e kuq ndërkombëtar.

Jo-rruazorët (Invertebrorët)

Ndër jovertebrorët, grupi më i madh, përfaqësues janë insektet. Ato janë të pranishme me lloje të rendeve Coleoptera, Orthoptera, Lepidoptera, Hymenoptera dhe Heteroptera. Fauna ujore e invertebrorëve përbëhet nga larvat e insekteve, molusqet një kapakorë (Gastropoda) dhe molusqet dykapakorë të ujrave të freskëta (Bivalvia).

Invertebrorët ujorë janë tregues të mirë biologjikë të cilësisë së ujit. Densiteti i tyre në burimet ujore varet nga shkalla e ndikimit.

Rruazorët (Vertebrorët)

Peshqit: Përfaqësohen nga lloje që gjenden kryesisht në lumenjtë Valbonë, Shalë dhe Vermosh. Megjithatë nuk ka studime periodike për peshqit dhe vlerësime për faunën ujore. Nga 8 lloje peshqish, të përcaktuara, 7 lloje janë përfshirë në Shtojcën II të Direktives Evropiane të Habitateve, 3 prej tyre edhe në Shtojcën 3 dhe një lloj në Shtojcën 5. Sipas klasifikimit IUCN, 1 lloj është në rrezik kritik (CR), 1 lloj është klasifikuar si i rrezikuar (EN), 2 lloje janë përfshirë në kategorinë "Jo të shqetësuar-LC”, dhe një lloj është i njohur në mënyrë të pamjaftueshme (DD).

Kjo zonë ofron mjedis të përshtatshëm për rritjen e dy llojeve të troftës malore: Trofta ngjyrë kafe

(Salmo trutta fario) dhe trofta e Drinit (Salmo farioides), të cilat takohen kryesisht në liqenet karstike. Llojet e troftave janë vulnerable/të cënueshme dhe duhet të mbrohen rreptësisht nga peshkimi, veçanërisht gjatë periudhës së riprodhimit.

Amfibët dhe Zvarranikët: Kjo zonë strehohon rreth 13 lloje amfibësh (nga 16 llojeve të raportuar në rang vendi) dhe 29 lloje zvarranikësh/reptilësh (prej 38 llojeve të raportuar në rang vendi), nga të cilët 9 janë lloje endemike të Ballkanit. Asnjë prej amfibëve të parkut nuk konsiderohet i rrezikuar në nivel global.

Janë evidentuar 4 lloje amfibësh dhe 5 lloje reptilësh endemikë Ballkanikë. Tregues ky i rëndësishëm për vlerat e veçanta që paraqet biodiversiteti i zonës së Alpeve. Ndër llojet më të veçantë të amfibëve dhe zvarranikëve përmendim: Salamandra e zezë (Salamadra atra), Bretkoca e përrenjve (Rana graeca), Zhapiu i shpejtë (Lacerta agilis) dhe Nepërka e vogël e malit (Vipera ursinii). Lloje të zakonshme të herpetofaunës janë: E bukura e dheut (Salamandra salamandra), Tritoni alpin (Triturus alpestris), Tritoni i zakonshëm (Lissotriton vulgaris), Thithlopa (Bufo bufo), Thithlopa e gjelbër (Bufo viridis), Bretkoca bark-verdhë (Bombina variagata), Bretkoca

297

e drurrëve (Hyla arborea), Bretkosa e pellgjishteve (Pelophyllaxkurtmuelleri), Bretkoca e kuqërremtë (Rana temporaria), Bretkosa kërcimtare (Rana dalmatina), Kakëzogëza (Anguis fragilis), Zhapiku i shpejtë (Lacerta agilis), Hardhuca e mureve (Podarcis muralis), Bolla e shtëpisë (Zamenis longissimus), Gjarpri i butë (Coronella austriaca), Gjarpri i madh i ujit (Natrix natrix), Gjarpri i vogël i shiut (Natrix tessellata), Nepërka me bri (Vipera ammodytes) dhe Nepërka e malit (Vipera berus).

Shpendët: Avifauna përfshin një total prej 155 llojesh, prej afro 330 llojeve të Avifaunës së vendit (afro 47%). Deri më sot, janë raportuar 149 lloje shpendësh, ndërsa një numër prej afro 7 llojesh të tjerë mendohet se janë të mundur të takohen në të po të kemi parasysh përhapjen gjeografike dhe takimin e këtyre llojeve në vendet fqinje.

Llojet më të rëndësishme dhe më të spikatur janë: Shkaba mjekërroshe (Gypaetus barbatus), Shkaba (Gyps fulvus), Pula me çafkë (Bonasa bonasia), Gjeli i egër (Tetrao urogallus), Gjeraqina e shkurtër (Accipiter nisus), Shqiponja perandore (Aquila heliaca), Shqiponja e maleve (Aquila chrysaetos), Shqiponja e vogël (Hieraaetus pennatus), Shqiponja bishtvizuar (Hieraaetus fasciatus), Kali i qyqes (Neophron percnopterus), Shqiponja gjarpërngrënëse (Circaetus gallicus), Gjeraqina (Accipiter gentilis), Skifteri kthetra-verdhë (Falco naumanni), Skifteri kthetrazi (Falco tinnunculus), Skifteri i drurëve (Falco subbuteo), Skifteri i Mesdheut (Falco biarmicus), Krahëthati (Falco peregrinus), Qukapiku i përhimë (Picus canus) dhe Thëllëza e fushës (Perdix perdix).

Gjitarët: ky rajon strehon rreth 65 lloje gjitarësh, prej të cilëve, deri më sot, janë raportuar 47 lloje. Gjitarët përfaqësohen nga një larmi grupesh, nga gjitarët e vegjël tek mishngrënësit e mëdhenj si Rrëqebulli i Ballkanit (Lynx lynx), Ariu i murrmë (Ursus arctos) dhe Ujku (Canis lupus). Gjitarët e vegjël dominohen nga lakuriqët e natës (me 26 lloje) prej të cilëve 21 lloje lakuriqësh nate vesh-miu (Fam. Vespertilionidae), katër lloje lakuriqësh nate hundëpatkua (Fam Rhinolophidae), dhe një lloj të familjes Tadaridae ose lakuriqët e natës bisht-lirë. Pas tyre me numrin më të madh të llojeve renditen brejtësit (Rendi Rodentia) me 14 lloje, ndjekur nga mishngrënësit (Rendi Carnivora) me 11 lloje, hundëgjatët (Rendi Soricomorpha) me

9 lloje, çift-thundrakët (Rendi Artyodactyla) me 3 lloje dhe dy rendet e tjera (Erinaceomorpha dhe Lagomorpha) me nga një lloj sejcili (Iriqi dhe Lepuri i egër).

Me përjashtim të çakallit, 11 llojet e tjera të mishngrënësve të vendit tonë takohen në këtë zonë. Një rëndësi të veçantë paraqet, prania e gjitarit të ujrave Lundërzës (Lutra lutra), e cila takohet në habitatet lumore të Valbonës, Shalës, Vermoshit dhe Cemit. Fauna e egër përfshin të tre llojet e thundrakëve të mëdhenj: Derri i egër (Sus scrofa), Dhia e egër (Rupicapra rupicapra balcanica) dhe Kaprolli (Capreolus capreolus).

Llojet tipik të brejtësve janë: Ketri (Sciurus vulgaris), Miu kurrizkuq (Myodes glareolus), Miu gushëverdhë (Apodemus flavicollis), Miu bishtgjatë i pyllit (Apodemus sylvaticus), Miu i shtëpisë (Mus musculus), Miu i zi i gjirizave (Rattus rattus), Gjeri (Myoxus (Glis) glis) dhe Gjumashi i pyllit (Dryomys nitedula). Lloje të pritshëm gjitarësh të vegjël janë: Hundëgjati dhëmbëkuq (Sorex araneus), Hunëgjati dhëmbëkuq alpin (Sorex alpinus), Hundëgjati i ujrave (Neomys fodiens), Hundëgjati Mesdhetar i ujrave (Neomys anomalus) dhe Minjtë e dëborës (Dynaromys bogdanovi, Chionomys nivalis).

298

6.2.3. Habitatet Habitatet në zonën e Alpeve mundësojnë, ekzistencën e popullatave të ndryshme të florës dhe faunës. Habitate të ndryshme strehojnë lloje të ndryshme bimore, shoqërime bimore dhe grupe të faunistikë të larmishëm, gjë që i bën habitatet mjaft kompleks. Janë identifikuar rreth 31 tipe habitatesh, pesë nga të cilët kërkojnë masa të veçanta mbrojtjeje.

Këta habitate janë: 4070* Shkorreta me Pinus mugo dhe Rhododendron hirsutum (Mugo-Rhododendretum hirsutum); 6230* Kullota me prani të lartë të Nardus stricta në substrate silicore të zonave malore; 7110* Moçalishte me ngritje aktive; 8240* Sipërfaqe shkëmbore të sheshta dhe 9180* Pyje të aleancës Tilio-Acerion të shpateve shkëmbore, çakëllishteve dhe luginave të thata.

Listat dhe përshkrimi i habitateve kryesore, mbështeten në studimet e kryera për rajonin e Alpeve dhe në VKM nr. 866, datë 10.12.2014 “Përmiratimin e listave të tipave të habitateve natyrore, bimëve, kafshëve dhe shpendëve, me interes për Bashkimin Evropian” (Aneksi I, II, III e IV).

Habitatet e livadheve dhe kullotave alpine, strehojnë një numër llojesh shtazore që i janë përshtatur më së miri kushteve klimatike dhe bimësisë, duke krijuar kështu një habitat të rëndësishëm në këtë territor. Gjithashtu këto habitate strehojnë një numër të madh shpendësh gjatë stinës së verës; gjatë pjesës tjetër të vitit ato janë banesë për një numër të pakët llojesh për shkak të motit ekstrem dhe burimeve të pakta të ushqimore. Ndër llojet më të përhapur të shpendëve të livadheve dhe kullotave alpine përmendim: disa lloje Laureshash (Alauda arvensis, Lullula arborea, Calandrella brachydactyla), Dredhuesit (Prunella modularis, Prunella collaris) dhe Cërlën e malit (Emberiza cia). Fauna dominohet nga Urithët (Talpa stankovici dhe Talpa caeca), Hundëgjatët (Sorex alpinus) dhe Minjtë e livadheve alpinë (Microtus felteni, Dynaromys gogdanovi, Chionomys nivalis).

Lloje të tjera të veçanta të janë Salamandara e zezë (Salamandra atra), Nepërkat (Vipera berus dhe Vipera ursinni).

Pyjet me Bredh dhe Hormoq, ofrojnë një habitat të përshtatshëm për disa lloje shtazore. Ato janë të rëndësishëm sidomos për popullatat e shpendëve (harabelorët dhe shpendët rrëmbenjës), si dhe për gjitarët e mëdhenj, si Ariu dhe Rrëqebulli. Pyjet e vjetër të bredhit dhe hormoqit përbëjnë një habitat të mirë për Qukapikët (Fam. Picidae) dhe Trishtilat (Fam. Paridae).

Pyjet me arnen dhe pishë, strehojnë një numër të madh shpendësh folezues si dhe mishngrënësish të mëdhenj si Ariu, Rrëqebulli dhe Ujku, etj. Ndër shpendët përmendim: Nucifraga cariocatactes, Loxia curvirostra, Coccothraustes coccothraustes, Parus atter, P. major, P. cristatus, etj.

Pyjet e Ahut, gjatë periudhës së pranverës, verës dhe vjeshtën së hershme strehojnë komunitete të rëndësishme shpendësh. Këto pyje ofrojnë habitat të përshtatëshëm për folezim dhe ushqim për një numër të madh shpendësh gjatë verës. Në dimër pyjet e Ahut strehojnë një numër të pakët shpendësh, ku përmendim: Falco subbuteo, Columba palumbus, Cuculus canorus, Bubo bubo, Strix aluco, Dryocopus martius, Dendrocopos leucotos, Dendrocopos syriacus, Certhia brachydactyla, Sitta europea, dhe lloje të shumtë gardelinash, avdosa, verdull (Fam.

299

Fringilidae). Këta pyje janë habitate të përshtatshme për riprodhim dhe ushqim për një numër gjitarësh, si Ariu, Rrëqebulli, Derri i egër, Shqarthin, Kaprollin, Ketrin, Gjumashët e pyllit dhe Dryomys nitedula, etj.

Pyjet e dushkut, karakterizohen për një densitet të lartë të popullatave të shpendëve. Ato ofrojnë vende shumë të përshtatshme dhe të pasura me ushqim dhe për folezim për një numër të madh shpendësh. Llojet më karakteristike të shpendëve përfshijnë qukapikët si Picus viridis, Dendrocopos syriacus, D. major, D. minor, etj., trishtilat (Parus major, Parus caerueleus, Parus lugubris), mëllënjat (Turdus merula) dhe grifsha (Garrulus glandarius).

Pyjet gjethegjerë janë një habitat i përshtatëshëm për Ariun, Rrëqebullin, Derrin e egër, Macen e egër, Kaprollin, Ujkun, Shqarthin, Baldosën, Ketrin, Gjumashët etj. Gjithashtu, strehojnë një numër reptilësh, ndër të cilët spikasin breshkat (Testudo hermanii).

Habitati i tokave shkurrore, dominohet nga harabelorët (rendi Passeriformes). Shpendët më karakteristikë përmendim Bilbilat (Sylvia spp), Gushëkuqi (Erithacus rubecula), Çerri apo cinxamiu (Troglodytes troglodytes), Pupëza (Upupa epops), Cërlat (Emberiza spp), Mbretthi dhe

Mbretthi vetullbardhë (Regulus regulus dhe R. ignicapillus), Gardelina (Carduelis carduelis),

Mëllënja (Turdus merula), dhe Grifsha (Garrulus glandarius).

Nga gjitarët mbizotërojnë minjtë e pyllit (Apodemus spp) dhe gjumashët (Muscardinus avellanarius dhe Glis glis). Nër specie të tjera gjitarësh përmendim: Dhelprën, Baldosën, Nuselalja (Mustela nivalis) dhe hundëgjatët dhëmbëbardhë (Crocidura spp).

Shkëmbinjtë dhe rrëpirat, janë habitate karakteristikë të parkut. Shumë shpendë janë përshtatur ndaj këtyre kushteve, duke përmendur këtu shpendët rrëmbenjës, si Aquila chrysaetos, Falco peregrinus, Falco tinnunculus, Bubo bubo. Shpendët të tjerë karakteristikë të këtyre mjediseve janë Zvarritësi i shkrepave (Sitta neumayer), Zvarritësi i shkëmbit (Tichodroma muraria), Tusha e malit (Monticola saxatilis) dhe Tusha blu (M. solitarius), Thëllënxa e malit (Alectoris graeca), Dallëndyshja e shkëmbit (Ptyonoprogne rupestris), Dejkat (Apus spp), Bishtbardhat e shkëmbit (Oenanthe spp), etj. Shkëmbinjtë e lartësive alpine janë strehë e Korbave alpinë (Pyrrhocorax pyrrhocorax dhe Pyrrhocorax graculus).

Shpellat, janë habitate karakteristike për zonën, por deri më sot vetëm një pjesë e vogël prej tyre janë eksploruar nga pikëpamja biologjike. Ato përfaqësojnë një habitat shumë të rëndësishëm për lakuriqët e natës banorë të shpellave kryesisht për Rhinolophus ferrumequinum, R.blasii, R. euryale, R, hipposideros, Eptesicus serotinus, Myotis myotis, Myotis blythi, Myotis capaccinii, Tadarida teniotis, Miniopterus schreibersii, Vepertilio murinus, Plectotus spp, etj.

Lumenjtë dhe përrenjtë malorë, përbëjnë një habitat të rëndësishëm për llojet shtazore si pilivesat, peshqit (troftat), amfibët dhe disa reptilë. Ujrat e pastër dhe të freskëta malore ofrojnë një habitat të rëndësishëm për shpendë të tillë si Mëllënja e ujit (Cinclus cinclus), Bilbilin e ujit

300

(Alcedo atthis) dhe Bisht-tundësat (fam. Motacillidae). Habitati, vlerësohet si i rëndësishëm edhe për Lundërzën, për llojin hundëgjati i ujrave (Neomys anomalus).

6.2.4. Zonat e mbrojtura mjedisore të miratuara dhe në proces Aktualisht, territori i Alpeve Shqiptare përfshin tre zona të mbrojtura:

• Rezerva Strikte Natyrore e Lumit të Gashit (Kategoria e I e mbrojtjes sipas IUCN) • Parku Kombëtar i Thethit (Kategoria e II e mbrojtjes) • Parku Kombëtar i Luginës së Valbonës (Kategoria e II e mbrojtjes)

Këto parqe të mbrojtura shoqërohen në të njëjtën kohë më një sërë mangësish: • Për sa i përket Parqeve Kombëtare, nuk ka një kuadër ligjor të përshtatshëm, për sa kohë

që miratimi i VKM daton më herët se aprovimi i ligjit Nr. 8906, datë 06.06.2002, “Për Zonat e Mbrojtura”

• Mungon një kuadër ligjor i përshtatshëm për Rezervatet Strikte Natyrore, për sa kohë që miratimi i VKM daton më herët se sa aprovimi i ligjit Nr. 8906, datë 06.06.2002, “Për Zonat e Mbrojtura”

• VKM-të nuk përcaktojnë komponentët e duhur që përbëjnë kuadrin rregullator për Parqet Kombëtare dhe Rezervatet Strikte Natyrore . Për më tepër:

• Nuk ka asnjë rregullore në lidhje me zonimin e brendshëm në përputhje me ligjin Nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”;

• Nuk ka asnjë përshkrim të kufijve të Parqeve dhe Rezervave Strikte Natyrore; • Nuk ka kushte specifike në lidhje me karakteristikat e zonave; • Nuk ka një përshkrim mbi aktivitetet e lejuara përmes lejeve përkatëse ose veprimeve të

ndaluara në Rezervatet, përveç atyre të përcaktuara në ligjin Nr. 8906 datë 06.06.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”;

• Institucionet përgjegjëse për menaxhimin e këtyre Zonave të Mbrojtura nuk janë të identifikuara në bazë të legjislacionit të mësipërm.

Sot, i rezultat i një procesi riorganizimi dhe racionalizimi, janë formuar tre parqe të reja, duke përfshirë një Park Kombëtar dhe dy Parqe Rajonale. Ky proces formimi është mbështetur nga ndërkombëtarët dhe donatorët.

Tre parqet, që mbulojnë me shumë se 61% të “Zonës Bërthamë”, janë: • Parku Kombëtar i “Alpeve Shqiptare” • Parku Natyror Rajonal (PNR) Nikaj-Mërtur që korrespondon me të gjithë sipërfaqen e

Njësisë Administrative Lekbibaj, duke u njohur edhe si “Parku Lekbibaj” • Parku Natyror Rajonal i Shkrelit, që korrespondon me të gjithë sipërfaqen e Njësisë

Administrative të Shkrelit.

301

Zonat e mbrojtura dhe parqet e reja kombëtare dhe rajonale

Zonat e mbrojtura në Alpet Shqiptare që përfshihen brenda territorit të “Zonës Bërthamë”, jepen në tabelën e mëposhtme:

Zonat e Mbrojtura

Kategoria e ZM (IUCN)

Sipërfaqja Qarku i Kukësit

Qarku i Shkodrës

Bashkia Tropojë

Totali Bashkia Shkodër

Bashkia Malësi e Madhe

PK Alpet Shqiptare

II 86,086.3 40,162.9 45,923.4 12,988.2 32,935.2

PNR Nikaj-Mërtur

IV 17,505 17,505 - - -

302

PNR i Shkrelit

IV 20,282 - 20,282 - 20,282

Totali 123,873.3 57,667.9 66,205.4 12,988.2 53,217.2

Zonat e mbrojtura në rajonin e Alpeve

Në Parkun Kombëtar të Alpeve Shqiptare të propozuar janë të përfshira tre zonat e mbrojtura ekzistuese: (1) Parku Kombëtar “Lugina e Valbonës” me një sipërfaqe prej 8000 ha, Parku Kombëtar i Thethit me një sipërfaqe prej 2,630 ha, dhe Rezervati Strikt Natyror i “Lumit të Gashit” me një sipërfaqe prej 3000 ha.

Plani i Menaxhimit të Parkut Kombëtar të Alpeve Shqiptare

Burimi: Ministria Mjedisit

Parku Kombëtar i Alpeve Shqiptare shtrihet në territorin e tre bashkive; Malësia e Madhe, Shkodër dhe Tropojë. Ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 86,086.34 ha, dhe shtrihet pothuajse në të gjithë territorin e Alpeve tona.

303

Emërtimi Administrativ Sip. Ha Sip. %

Qarku SHKODËR

Bashkia Malësia e Madhe 32,935.23 38.26

Bashkia Shkodër 12,988.22 15.08

Totali Qarku Shkodër 45,923.45 53.34

Qarku KUKËS

Bashkia Tropojë 40,162.89 46.66

Totali Qarku Kukës 40,162.89 46.66

SIPËRFAQJA PËRGJITHSHME 86,086.34 100.00

Sipërfaqja e Parkut Kombëtar të Alpeve

Burimi: Dokumenti i Planit të Menaxhimit

Territori i Parkut Kombёtar të Alpeve të Shqiperisë është pjesë e zonës ndërkufitare me Parqet Kombëtare “Prokletije” të Malit te Zi dhe “Bjeshkёt e Namuna” të Kosovёs.

Plani i menaxhimit për Parkun Kombëtar të Alpeve Shqiptare është hartuar në vitin 2015, me një sipërfaqe të përgjithshme prej 86,086 ha. Ky park, është vlerësuar të jetë zonë e mbrojtur ndërkufitare, ku dy shtetet e tjera Kosova dhe Mali i Zi i kanë shpallur territoret e tyre të Alpeve Zona të Mbrojtura (Parqe Kombëtare) me emrin Bjeshkët e Nëmuna në Kosovë dhe Prokletje në Malin e Zi. Në pjesën Shqiptare, parku i Alpeve përfshin tre zonat e mbrojtura (Theth, Valbonë, Lumi i Gashit) në një zonë të vetme.

Vizioni për parkun kombëtar të Alpeve të Shqipërisë: duhet të përfaqësojë pasqyrimin e rajonit, ku banorët, fermerët dhe biznesi jetojnë dhe punojnë në harmoni me njeri-tjetrin dhe me natyrën. Gjithashtu, edhe për ata që dëshirojnë të vizitojnë Alpet, veçanërisht të rinjtë, që duhet të kontribuojnë për ndjeshmërinë e kujdesit për natyrën, biodiversitetin, peizazhin unik e të larmishëm, përfshirë trashëgiminë kulturore dhe shpirtërore, nëpërmjet pjesëmarrjes së tyre aktive, në nilev lokal, kombëtar dhe ndërrajonal kufitar, për bashkëjetesë, prosperitet social, ekonomik dhe ekoturistik.

Mbi bazën e hartimit të planit të menaxhimit të Parkut Kombëtar të “Alpeve Shqiptare” janë identifikuar disa objektiva. Objektivat janë specifikuar për një periudhë 10 vjeçare, të cilat do të bëjnë të mundur arritjen e vizionit të ardhshëm për parkun. Programet e mëposhtme janë pjesë e menaxhimit të parkut, që sipas standarteve ndërkombëtare, janë mbështetur në objektiva afatgjatë, dhe në statusin e Kategorisë së II të mbrojtjes sipas IUCN-s.

304

Janë identifikuar tre objektiva themelore:

Objektivat Parësore: • Ruajtja e llojeve dhe e diversitetit gjenetik • Mirëmbajtja e funksioneve mjedisore • Turizmi dhe rekreacioni

Objektivat Dytësore: • Kërkimi Shkencor • Ruajtja e Jetës se Egër • Mbrojtja e vlerave specifike natyrore-kulturore. • Edukimi

Objektiva të tjera: • Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve të ekosistemeve natyrore.

Referuar zonimit të parkut të Alpeve, sipas planit të menaxhimit, sipërfaqet e tyre jane:

Nr. Emërtimi i nën-zonave Sipërfaqja [Ha]

1. Zona Qëndrore 19,356.36

2. Zona e Menaxhimit Efektiv 36,932.97

3. Zona e Përdorimit Tradicional 26,259.82

4. Zona e Zhvillimit të Qëndrueshëm 3,537.19

Totali 86,086.34

Zonimi i Parkut Kombëtar të Alpeve

Burimi: Dokumenti i Planit të Menaxhimit

Nënzona qëndrore Nënzona Qëndrore, ka si funksion ruajtjen e tërësore të biodiversitetit dhe siguron një zonë natyrore të pashqetësuar. Nënzona ka përformacë tepër të lartë mjedisore, dhe për të zbatohet shkalla e parë e ruajtjes. Shtrihet në një sipërfaqe prej 19,356.36ha ose 22.48% të sipërfaqes së përgjithshme të Parkut Kombëtar. Janë sipërfaqe të konservimit të natyrës strikte të mbrojtur, pa ndërhyrje dhe që shërbejnë si pikë reference nga aspekti i trashëgimisë natyrore, i kërkimeve studimore dhe të monitorimit. Përfshinë habitate natyrore të rëndësisë parësore dhe speciet përkatëse të tyre si endemike, subedemike, të kërcënuaar apo të rrezikuar, që mbrohen nga legjislacioni vendas, konventat ndërkombëtare, direktivat e BE (për habitatet e zogjët) apo që përfshihen në Librin e Kuq (si për bimët, shpendët dhe kafshët e egra).

Po kështu, përfshihen edhe zona fitoklimatike, pyje natyrore të lartë dhe të vjetër, monumentët e natyrës, formacione gjeologjike dhe gjeomorfologjike të rëndësisë së veçantë peizazhore dhe të unikalitetit. Aktivitetet sociale, ekonomike dhe ekoturistike nuk lejohen.

305

Nënzona e menaxhimit efektiv Nënzona ka funksion ruajtjen e parësore të biodiversitetit dhe siguron një zonë natyrore pak të shqetësuar nga veprimtaritë ekoturistike, të cila kryhen nëpërmjet një menaxhimi efektiv të vizitoreve dhe të infrastrukturës mbështetëse. Nënzona përfshinë disa habitate natyrore dhe speciet përkatëse të tyre të rëndësisë kombëtare dhe evropiane, për të cilat kërkohen masa të veçanta ruajtjeje të caktara në planin e menaxhimit, sipas dispozitave të ligjit “Për mbrojtjen e biodiversitetit”. Nënzona ka përformacë të lartë mjedisore, dhe për të zbatohet shkalla e dytë e ruajtjes. Shtrihet në një sipërfaqe prej 36,932.97ha ose 42.90% të sipërfaqes së përgjithshme të Parkut.

Pjesë e rëndësishme e nënzonës janë habitatet natyrore dhe speciet përkatëse si bimët, shpendët dhe kafshët endemike, subedemike, të kërcënuaar apo të rrezikuar, që mbrohen nga legjislacioni vendas, konventat ndërkombëtare, direktivat e BE (për habitatet e zogjët) apo që përfshihen në Librin e Kuq, të cilët kërkojnë masa të veçanta menaxhimi, caktimin e zonave të veçanta të ruajtjes apo dhe nevojën për mbrojtje strikte, të caktuara saktësisht në planin e menaxhimit të Parkut Kombëtar të Alpeve dhe në dispozitat e ligjit “Për mbrojtjen e biodiversitetit”. Përpos kësaj krijon mundësi dhe lehtësira të tjera të lidhura me to dhe që shërbejnë për kërkim shkencor, edukim dhe ndërgjegjësim.

Nënzona përfshin sipërfaqen më të madhe të Parkut. Lejon mundësi hyrëse për publikun e prirur për të respektuar kufijtë e nënzonës, zhvillimin e veprimtarive ekoturistike, argëtuesë, sportive, shpirtërore dhe manifestime popullore, në mënyrë që të respektohen funksionet, vlerat ekologjike, peizazhi natyror-kulturor, por nuk lejohen veprimtaritë që shkaktojnë zaptime të territorit, shqetësime, dëmtime, ndotje dhe zhurma të theksuara.

Po kështu, mundëson grumbullimi i bimëve mjekësore, prodhimëve të dyta pyjore, përdorimin e ujërave për pirje dhe sportet ujore, pasi merret pëlqimi i administratës së Parkut.

Nënzona e përdorimit tradicional Nënzona ka funksion ruajtjen e natyrës dhe të biodiversitetit në harmoni me zhvillimin e veprimtarive tradicionale të banorëve të zonës, veçanërisht toka bujqësore, blegtoria, pyjet, kullotat, ujërat, burimet e tjera natyrore, monumentet natyrore, kulturore e shpirtërore dhe peizazhi rural, në përputhje me objektivat e caktuara në planin e menaxhimit. Nënzona ka përformacë të mirë mjedisore, dhe për të zbatohet shkalla e tretë e ruajtjes. Shtrihet në një sipërfaqe prej 26,259.82ha ose 30.50% të sipërfaqes së përgjithshme.

Gjithashtu, në këtë nënzonën takohen dhe disa tipe të habitateve natyrore dhe speciet përkatëse si bimët, shpendët dhe kafshët, që mbrohen nga legjislacioni vendas, konventat ndërkombëtare, direktivat e BE (për habitatet e zogjët) apo që përfshihen në Librin e Kuq, për të cilët kërkohen masa të veçanta menaxhimi dhe përcaktimin e zonave të ruajtjes, të caktuara saktësisht në planin e menaxhimit të Parkut Kombëtar të Alpeve.

Nënzona duhet të garantojë që të mos cënohet ndërveprimi harmonik i natyrës me kulturën përmes mbrojtjes së cilësisë së peizazhit, përdorimit të kontrolluar e të vazhdueshëm të tokës, ujërave, pyjeve, kullotave, bimëve mjekësore dhe veprimtarive artizanale. Njëherazi lejohen çdo formë e kultivimit bujqësor, mbarështrimit të blegtorisë, të pyjeve dhe kullotave, etj, në përputhje me planet lokale të zhvillimit dhe planin e menaxhimit për parkun kombëtar.

306

Nënzona u mundëson banorëve të vazhdojnë mënyrën e tyre të jetësës, të praktikave ndërtimore, sociale e kulturore karakteristike dhe tradicionale. Lejohet mundësi hyrëse për publikun e prirur për të respektuar kufijtë e nënzonës dhe veprimtaritë shoqërore tradicionale. Vizitorët mund të shijojnë prodhimet dhe peizazhin rural, duke u njohur me mënyrën e jetësës, kulturën dhe historinë e banorëve.

Nënzona e zhvillimit të qëndrueshëm Nënzona ka funksion ruajtjen e natyrës dhe të biodiversitetit në harmoni më zhvillimin e veprimtarive social-ekonomike dhe të infrastrukturës për banorët e zonës dhe komunitetin e biznesit, në përputhje me vizionin, objektivat, masat mbrojtëse, dhe ato zhvillimore e menaxhuese të veprimit të caktuara në planin e menaxhimit. Nënzona ka performacë të mjaftueshme mjedisore, dhe për të zbatohet shkalla e tretë e ruajtjes. Shtrihet në një sipërfaqe prej 3,537.19ha ose 4.12% të sipërfaqes së përgjithshme të Parkut.

Gjithashtu, në këtë nënzonën spikatin disa tipe të habitateve natyrore dhe speciet përkatësë si bimët, shpendët dhe kafshët, që mbrohen po ashtu nga legjislacioni vendas, konventat ndërkombëtare, direktivat e BE (për habitatet e zogjët) apo që përfshihen në Librin e Kuq. Në këto rrethana kërkohet marrja e masave më specifike e të veçanta menaxhimi, caktimi i zonave të përhapjes dhe ruajtja strikte e tyre, si në rastin e Hormoqit, në luginën e Lumit të Valbonës apo të monumenteve të natyrës, duke bërë një përshkrim të hollësishëm në planin e menaxhimit të Parkut të Alpeve.

Nënzona përfshin hapsirën gjeografike, kryesisht luginat e Vermoshit, Lëpushës, rrjedhjen e sipërme të Cemit, Vukël-Nikçit, të përroit të Thatë, Theth-Shalës, Valbonës, Gashit dhe Tropojës, ku janë vendosur qëndrat e banuara e turistike, ato të përdorimit social-tregtar, për festivale apo manifestime, të infrastrukturës, të komunikimit si dhe të përdorimit të ujërave për ndërtimin e HEC-ve, duke mënjanuar apo parandaluar, ku është e domosdoshmë, kryerjen e veprimtarive që janë të papërshtatshme në përmasa dhe në përmbajtje.

Banorët dhe biznesi mund të vazhdojnë mënyrën e tyre të jetesës, të praktikave ndërtimore, zhvillimin e veprimtarive sociale e kulturore karakteristike, tradicionale dhe agro-turistike.

Subjektet private, publike dhe çdo individi u mundësohet kryerja e veprimtarive ekonomike, nën monitorimin e organeve kompetente shtetërore, të administratës dhe të qeverisjes vendore, vetëm nëse ato përputhen me strategjinë e zhvillimit të qëndrueshëm, me të gjithë rregullat e administrimit të parkut dhe të kontrollit të planifikuar, të cilat respektojnë kufijtë, zonimin dhe statusin e nënzonës.

Përdorimi i ujërave sipërfaqësore, nëntokësore dhe i burimeve për nevoja urbane, komunale, bujqësore, akuakulturë, peshkim, industriale, tregtare, HEC, ekoturizëm dhe për qëllimë të tjera, kërkon miratim nga organet shtetërore kompetente të projekteve që janë në mbështetje të vizionit, objektivave, planit të menaxhimit dhe statusit të parkut kombëtar. Projektet duhet të hartohen në harmoni dhe të dëmtojnë sa më pak gjelbërimin, ndërtimet të jenë karakteristke të zonave alpine, jo më tepër se 3 kate dhe me një numër shtretërish, sipas kritereve të veçanta të caktuara për parqet kombëtare, nga organet e planifikimit të territorit dhe ato të menaxhimit të rrjetit të zonave të mbrojtura të vendit.

307

Nënzona lejonë mundësi hyrëse për publikun e prirur për të respektuar kufijtë, veprimtaritë shoqërore dhe të rekreacionit në natyrë të hapur. Vizitorët mund të shijojnë vlerat ekologjike, peizazhin rural, natyror dhe kulturor, duke u njohur me kulturën, historinë, zakonet lokale, legjendat, traditat, ritualet, doket, veshjet, këngët, vallet, shtëpi karakteristike, etj., dhe ndryshimet fetare që reflektohen në stilin e tyre të jetesës.

Parqet e reja Natyrore Rajonale

Përveç Parkut Kombëtar të “Alpeve Shqiptare” të përshkruar më lart janë propozuar edhe dy zona të mbrojtura të karakterit lokal, të kategorisë së IV të mbrojtjes sipas IUCN:

• Parku Natyror Rajonal “Nikaj-Mrtur”, Bashkia Tropojë, Rajoni i Kukësit; • Parku Natyror Rajonal i “Shkrelit”, Bashkia Malësi e Madhe, Rajoni i Shkodrës.

Këto zona të mbrojtura janë shpallur parqe bazuar në ligjin Nr. 8906, datë 30.06.2010 “Për Zonat e Mbrojtura”, për t’u zëvëndësuar më tej nga ligji Nr.9868, datë 04.02.2008 dhe VKM-ja Nr.519, datë 30.06.2010 “ Për Proçedurat e Propozimit e të Miratimit dhe Rregullat E Administrimi të Parqeve Natyrore Rajonale”

Në PNR të “Shkrelit” puna për menaxhimin e parkut ka nisur me emërimin e administratës së tij. Megjithatë ka nevoja të shumta për pajisje zyrash, pajisje pune si dhe zbatimin e aktiviteteve menaxhuese të parashikuara në planin e menaxhimit. Deri më tani nuk është zbatuar asnje nga aktivitetet e planifikuara në planin e menaxhimit.

Për sa i përket Parkut Natyror Rajonal "Nikaj-Mërtur", për shkak të mungesës së burimeve financiare, nuk është krijuar akoma administrata e parkut. Asnjë nga aktivitetetet e menaxhimit nuk kanë filluar të zbatohen deri më tani. Parku Natyror Rajonal "Nikaj-Mërtur", ndër të tjera, ka nevojë edhe për një qendër informimi për turistët.

Të dy Parqet Rajonale menaxhohen nga Bashkitë përkatëse, e Tropojës (për parkun Nikaj Mërtur) dhe Malësi e Madhe (për Parkun e Shkrelit).

PNR Shkrel ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 20,282 ha.Zona paraqet një potencial të madh në lidhje me zhvillimin e turizmit, bujqësisë dhe arkitekturës tradicionale të zonës. Në mënyrë të veçantë, arkitektura dhe pejsazhi jane dy elementët të cilët tërheqin më shumë turistët.

Parku ndahet në katër zona kryesore:

• Zonë e Zhvillimit të Qëndrueshëm • Zona e Përdorimit Tradicional • Zona Qëndrore • Zona e Sherbimit për Vizitorët

Zona Sip.ha

Zonë e Zhvillimit të Qëndrueshëm 2641

Zona e Përdorimit Tradicional 15205

308

Zona Qëndrore 2158

Zona e Shërbimit për Vizitorët 278

Shuma, PNR Shkrel 20282

Zonat e menaxhimit dhe sipërfaqet Burimi: Dokumenti i Planit të Menaxhimit Zona qëndrore Nga pikpamja e biodiversitetit, zona qëndrore përbën zonën më të rëndësishme të parkut Natyror Rajonal, duke qenë se një numër i madh speciesh të florës dhe faunës gjënden aty. Ajo përfaqëson në vetvete një zonë të qetë, larg zhurmave, larg ndikimit nga aktivitetet kryesore direkte dhe indirekte të njeriut. Përfaqëson një zonë me habitate të rëndësishme për florën dhe faunën (vende strehimi, ushqimi dhe riprodhimi për faunën). Përfaqëson pra, zonën më me vlerë nga pikëpamja e biodiversitetit.

Aktivitetet e lejuara: mund të lejohet monitorim shkencor si pjesë e sistemit të monitorimit ekologjik dhe menaxhimit thelbësor si kontrolli/largimi i specieve jo-native, duke përfshirë largimin e plehrave dhe mirëmbajtjen e shtigjeve. Do të lejohet akses për shkencëtarët/menaxherët që ndërmarrin aktivitetet e përshkruara të monitorimit për të asistuar objektivat e menaxhimit. Lejohet gjithashtu akses i kufizuar dhe i kontrolluar publik për aktivitete me bazë edukuese e natyrore, përfshirë akses publik me guida kur është e përshtatshme.

Aktivitetet e papajtueshme: aktivitetet në kundërshtim me qëllimet e zonës, përfshirë: peshkimin, gjuetinë, korrjen dhe grumbullimin e paautorizuar të bimëve mjeksore e prodhimeve të tjera pyjore e jo-pyjore, shkatërrimin apo cënimin e florës e faunës së egër indigjenë; menaxhimi i habitatit përveç kontrollit/largimit të specieve të huaja; kullotja e bagëtive dhe çdo formë bujqësie; aktivitete pyjore; hyrje e paautorizuar nga çdo automjet; shkarkim plehrash; ndërtimi e operimi i strukturave industriale; ndërtimi i vendbanimeve; çdo përdorim apo aplikim kimikatesh (fertilizues, biocide, etj.), largimi i agregatëve dhe futja e specieve të huaja.

Aktivitete që kërkojnë Aprovim: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: monitorim dhe kërkim të papërcaktuar shkencor që nuk është pjesë e sistemit të monitorimit ekologjik me kusht që efektet e tij të mos dëmtojnë qëllimet e rezervës.

Zona kryesore duhet të shënohet me shenja/simbolet perkatese të cilat tregojnë qëllimet e ruajtjes dhe kufizimet ne te.

Zona e përdorimit tradicional Zona e përdorimit tradicional ka shtrirjen me të madhe në territorin e parkut. Ajo zë një sipërfaqe prej 15,205 ha. Ka dy qëllime kryesore; Të shërbejë si një zonë tampon për zonën qëndrore dhe të ruajë biodiversitetin e zonës

Aktivitetet e lejuara: Aktivitet që lejohen përfshijnë: zona formale shërbimi për piknik, godina shërbimi e qendra vizitorësh, parking makinash, zona shërbimi kampimi, zona me fusha të vogla

309

sporti, dhe ndërtesa të vogla hoteli e restorantesh, akses i pakufizuar për ecje, alpinizëm, kalërim dhe aktivitete të tjera argëtuese me bazë ekologjike dhe natyrore.

Aktivitetet e papajtueshme: Aktivitetet në kundërshtim me qëllimet e zonës, përfshirë gjuetinë, korrjen, grumbullimin e paautorizuar, shkatërrimin ose cënimin e faunës dhe florës së egër indigjene; menaxhimin e habitatit përveç kontrollit të specieve jo-native; kullotjen e bagëtive dhe çdo formë bujqësie; aktivitetet pyjore; ndërtimi i vendbanimeve përveç atyre të autorizuara specifikisht për përdorime turistike të menaxhuara të Parkut; ndërtimi i hoteleve komerciale, restoranteve, parkimeve, fushave të lojës dhe sportit, ndërtimi dhe operimi i strukturave industriale; guroret, minierat, nxjerrja e agregatëve dhe futja e specieve të huaja.

Aktivitetet që kërkojnë aprovim menaxhimi: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: monitorim dhe kërkim të papërcaktuar shkencor me kusht që efektet e tij të mos dëmtojnë qëllimet e Parkut, ndërtimi i vendbanimeve dhe strukturave shoqëruese të përcaktuara për përdorime turistike të menaxhuara të Parkut, struktura të tjera të përcaktuara për turizëm dhe infrastruktura e shoqëruar me aktivitet komunale me bazë eko-turizmi.

Zona e zhvillimit të qëndrueshëm Zona e zhvillimit të qëndrueshëm ka një sipërfaqe prej 2,641 ha dhe përfaqëson zonën aktuale urbane dhe bujqësore me shtrirje në të gjitha fshatrat e komunës. Përbën zonën me aktivitetet me intensiv që zhvillohen në brëndësi të parku rajonal.

Aktivitetet e lejuara: Lejohen aktivitete aktuale ekonomike me kusht që të përputhen me gjithë rregulloret e kontrollit të planifikimit të mjedisit. Aktivitetet kryesore mund të jenë kullotja e bagëtive dhe çdo formë e bujqësisë tradicionale; përdorimi i pyjeve dhe kullotave me kushtin qe te kene aprovimin e planeve komunale të menaxhimit të pyjeve dhe kullotave te zonës. Grumbullimi i druve të zjarrit e produkteve pyjore jo drunore (p.sh. kërpudha, bimë mjekësore, mjaltë), si edhe akses i pakufizuar për shëtitje, hipizëm, vëzhgim zogjsh, kanotazh, gara sportive etj. Kampimi për natën do të lejohet në zona të caktuara në përputhje me rregullat përkatëse. Përdorimi për qëllime edukimi e trajnimi dhe monitorim të përcaktuar.

Aktivitete të Papajtueshme: Aktivitetet në kundërshtim me qëllimet e zonës, duke përfshirë: grumbullimin e paautorizuar, shkatërrimin, apo cënimin e florës e faunës së egër natyrore, shkarkimi, largimi i agregatëve, ndërtimi dhe operimi i strukturave industriale (pa studim VNM dhe leje mjedisore) dhe futja e kultivimi i specieve të huaja te flores dhe faunes.

Aktivitete që Kërkojnë Aprovim Menaxherial: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: mbledhja e produkteve pyjore (p.sh bimë mjekësore, kërpudha, mjaltë), monitorimi e kërkimi shkencor i papërcaktuar me kusht që efektet e tij të mos dëmtojnë qëllimet e Parkut.

Zona e shërbimit për vizitorët Parku do të ketë tre zona të tilla;

Razma – një zonë e cila ka historinë e saj të njohur prej shumë vitesh sa i perket turizmit. Vitet e fundit ka marrë nje zhvillim shumë të madh në drejtim të shërbimeve turistike me hotele dhe restorante

310

Reçi – është i njohur për historinë e tij. Po zhvillohet me shpejtësi sa i përket infrastrukturës turistike (bare dhe restorante)

Dedaj – duke qenë se aktualisht përfaqëson edhe qëndren e komunës, ka filluar të zhvillohet ndjeshëm në drejtim të shërbimit të vizitorëve me bare dhe restorante.

Një zonë tjetër që po zhvillohet është edhe Boga, por ajo tashmë është pjesë e Parkut Kombëtar të Alpeve që po krijohet së fundmi.

Plani i menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal Shkrel

Burimi: Ministria e Mjedisit Këshilli i Qarkut Shkodër e ka shpallur PNR “Shkrel” si zonë të mbrojtur. Plan i Menaxhimit është hartuar, dhe pritet që të aprovohet nga Ministri i Mjedisit.

Edhe ky plan menaxhimi ashtu si Planet e Menaxhimit të PKN të “Alpeve Shqiptare” dhe PNR “Nikaj-Mërtur” janë të vlefshme për një periudhë 10 vjeçare. Ato përcaktojnë objektivat e menaxhimit, stafit, dhe teknikat e nevojshme për menaxhimin e Parkut, si dhe përcaktimi i masave kryesore të menaxhimit me qëllim të mbrojtjes së biodiversitetit dhe zhvillimin e qëndrueshëm të zonave përkatëse.

PNR Nikaj-Mërtur përfaqëson një territor unik në lidhje me pejsazhin dhe gërshetimin e

vlerave natyrore me ato kulturore të zonës.

311

Zona qëndrore Nga pikpamja e biodiversitetit, zona qëndrore përbën zonën më të rëndësishme të parkut Natyror Rajonal, duke qenë se një numër i madh speciesh të florës dhe faunës gjënden aty. Ajo përfaqëson në vetvete një zonë të qetë, larg zhurmave, larg ndikimit nga aktivitetet kryesore direkte dhe indirekte të njeriut. Përfaqëson një zonë me habitate të rëndësishme për florën dhe faunën (vende strehimi, ushqimi dhe riprodhimi për faunën). Përfaqëson pra, zonën me me vlerë nga pikëpamja e biodiversitetit.

Aktivitetet e lejuara: mund të lejohet monitorim shkencor si pjesë e sistemit të monitorimit ekologjik dhe menaxhimit thelbësor si kontrolli/largimi i specieve jo-native, duke përfshirë largimin e plehrave dhe mirëmbajtjen e shtigjeve. Do të lejohet akses për shkencëtarët/menaxherët që ndërmarrin aktivitetet e përshkruara të monitorimit për të asistuar objektivat e menaxhimit. Lejohet gjithashtu akses i kufizuar dhe i kontrolluar publik për aktivitete me bazë edukuese e natyrore, përfshirë akses publik me guida kur është e përshtatshme.

Aktivitetet e papajtueshme: aktivitetet në kundërshtim me qëllimet e zonës, përfshirë: peshkimin, gjuetinë, korrjen dhe grumbullimin e paautorizuar të bimëve mjeksore e prodhimeve të tjera pyjore e jo-pyjore, shkatërrimin apo cënimin e florës e faunës së egër indigjenë; menaxhimi i habitatit përveç kontrollit/largimit të specieve të huaja; kullotja e bagëtive dhe çdo formë bujqësie; aktivitete pyjore; hyrje e paautorizuar nga çdo automjet; shkarkim plehrash; ndërtimi e operimi i strukturave industriale; ndërtimi i vendbanimeve; çdo përdorim apo aplikim kimikatesh (fertilizues, biocide, etj.), largimi i agregatëve dhe futja e specieve të huaja.

Aktivitete që kërkojnë Aprovim: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: monitorim dhe kërkim të papërcaktuar shkencor që nuk është pjesë e sistemit të monitorimit ekologjik me kusht që efektet e tij të mos dëmtojnë qëllimet e rezervës.

Zonat e përdorimit tradicional Zona e përdorimit tradicional ka shtrirjen me të madhe në territorn e parkut. Ajo zë një sipërfaqe prej 11,721 ha.

Aktivitetet e lejuara: Në aktivitetet e lejuara përfshihen: zona formale shërbimi për piknik, godina shërbimi e qendra vizitorësh, parking makinash, zona shërbimi kampimi, zona me fusha të vogla sporti, dhe ndërtesa të vogla hoteli e restorantesh, akses i pakufizuar për ecje, alpinizëm, kalërim dhe aktivitete të tjera argëtuese me bazë ekologjike dhe natyrore. Zhvillimi i turizmit me bazë komunitetit si hotelet familjare dhe konvertimi i godinave ekzistuese tradicionale si godina turizmi.

Aktivitetet e papajtueshme: Në aktivitet që nuk lejohen, përfshijmë: gjuetinë, korrjen, grumbullimin e paautorizuar, shkatërrimin ose cënimin e faunës dhe florës së egër indigjene; menaxhimin e habitatit përveç kontrollit të specieve jo-native; kullotjen e bagëtive dhe çdo formë bujqësie; aktivitetet pyjore; ndërtimi i vendbanimeve përveç atyre të autorizuara specifikisht për përdorime turistike të menaxhuara të Parkut; ndërtimi i hoteleve komerciale, restoranteve, parkimeve, fushave të lojës dhe sportit, ndërtimi dhe operimi i strukturave industriale; guroret, minierat, nxjerrja e agregatëve dhe futja e specieve të huaja.

312

Aktivitetet që Kërkojnë Aprovim Menaxhimi: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: monitorim dhe kërkim të papërcaktuar shkencor, ndërtimi i vendbanimeve dhe strukturave shoqëruese të përcaktuara për përdorime turistike, struktura të tjera të përcaktuara për turizëm dhe infrastruktura e shoqëruar me aktivitet komunale me bazë eko-turizmi.

Zona e zhvillimit të qëndrueshëm Zona e zhvillimit të qëndrueshëm ka një sipërfaqe prej 1,106 ha dhe përfaqëson zonën aktuale urbane dhe bujqësore me shtrirje në të gjitha fshatrat e komunës

Aktivitetet e lejuara: Lejohen aktivitete aktuale ekonomike me kusht që të përputhen me gjithë rregulloret e kontrollit e planifikimit. Aktivitetet kryesore mund të jenë kullotja e bagëtive dhe çdo formë e bujqësisë tradicionale; përdorimi i pyjeve dhe kullotave me kushtin qe te kene aprovimin e planeve komunale të menaxhimit të pyjeve dhe kullotave te zonës, ose plane specifike në funksion të parkut. Grumbullimi i druve të zjarrit e produkteve pyjore jo drunore (p.sh. kërpudha, bimë mjekësore, mjaltë), si edhe akses i pakufizuar për shëtitje, hipizëm, vëzhgim zogjsh, kanotazh, gara sportive etj. Kampimi për natën do të lejohet në zona të caktuara në përputhje me rregullat përkatëse.

Aktivitete të Papajtueshme: Aktivitetet në kundërshtim me qëllimet e zonës, duke përfshirë: grumbullimin e paautorizuar, shkatërrimin, apo cënimin e florës e faunës së egër natyrore, shkarkimi, largimi i agregatëve, ndërtimi dhe operimi i strukturave industriale (pa studim VNM dhe leje mjedisore) dhe futja e kultivimi i specieve të huaja të florës dhe faunës.

Aktivitete që kërkojnë aprovim menaxherial: Aktivitet që nuk janë as të lejuara e as qartësisht të papajtueshme me qëllimet e zonës, përfshirë: mbledhja e produkteve pyjore (p.sh bimë mjekësore, kërpudha, mjaltë), monitorimi e kërkimi shkencor i papërcaktuar me kusht që efektet e tij të mos dëmtojnë qëllimet e Parkut.

313

Plani i menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal Nikaj-Mërtur

Burimi: Ministria e Mjedisit

Nr. Emërtimi i zonës Zona në Hektar

1 Zona Qëndrore 1105.6

2 Zona e përdorimit Tradicional 11,720.8

3 Zona për zhvillim të qëndrueshëm 4,678.6

Totali 17,505

Zonat e menaxhimit dhe sipërfaqet

Këshilli i Qarkut Kukës, në bazë të vendimit Nr. 20, datë 13.10.2014, ka shpallur PNR Nikaj-Mërtur Zonë të Mbrojtur. Plan i Menaxhimit është hartuar dhe pret të miratohet nga Ministri i Mjedisit.

314

6.2.5. Burimet ujore Rajoni i Alpeve dallohet për pasuri të mëdha ujore. Mbizotërojnë lumenj të vegjël, më tepër të natyrës së përrenjve, me sipërfaqe jo të mëdha të pellgjeve ujëmbledhëse. Burimi kryesor i rrjetit hidrik janë kryesisht reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimet e fuqishme karstike. Dallohen për një rregjim karstik më të theksuar si Lumi i Valbonës me degët e tij, ndërsa Lumi i Gashit dhe Tropojës, dallohen për një regjim relativisht më të rregullt.

Ndër lumenjtë dhe përrenjtë kryesor, që përfshihen në këtë territor janë:

• Lumi i Vermoshit, është i vetmi lumë që nuk derdhet në Detin Adriatik. Degët kryesore të tij janë: prr. i Skrapatushës, prr. Vuçinjit, prr. Popjanicës, prr. Kui i Vermoshit, prr. i Jaçicës, prr. Bajraktarit, prr. Velanit, prr. Keq, prr. Roshajve, prr. Gjenoes, prr. Inishit, prr. Nikës; prr. i Budaçit dhe Lëpushës me degët: prr. Shutica e Grebenit, prr.Trojanit, prr. Dobkut, prr. Berizhdollit dhe prr. Pajës.

• Lumi i Vermoshit, i vetmi lumë që nuk derdhet në Detin Adriatik. Degët kryesore të tij janë: prr. i Skrapatushës, prr. Vuçinjit, prr. Popjanicës, prr. Kui i Vermoshit, prr. i Jaçicës, prr. Bajraktarit, prr. Velanit, prr. Keq, prr. Roshajve, prr. Gjenoes, prr.Inishit, prr. Nikës; prr. i Budaçit dhe Lëpushës me degët: prr. Shutica e Grebenit, prr. Trojanit, prr. Dobkut, prr. Berizhdollit dhe prr. Pajës.

• Lumi i Cemit, me degët: prr. Sukës së Mkushit, prr. Lugu i Volsit, prr. Morinës. Degë e rëndësishme e Lumit të Cemit është prr. Cemi i Nikshit me degët: prr. Dërshenës, prr. Nilaj, prr. Obodishtës dhe prr. Kozhnjës Thellë.

• Përroi i Thatë, me degët: prr. Mullirit, dega kryesore e tij prr. Troshanit, ku përfshihen e prr. Madhe, prr. Vogël dhe prr. Puseve të Shtogut.

• Lumi i Thethit, me degët kryesore: prr. Lugu i Madh, prr. Rashka e Dolit, prr. Çetave, prr. Shehu i Dedulës, prr. Dhive, prr. Gjarpërit, prr. Bjeshkës, prr. Norit, prr. Cam Dodajt, prr. Norit, prr. Mizës, prr. Zeneles dhe prr. Zi.

• Lumi i Valbonës, me prr. Valit, prr. Shëmtira Shalës, prr. Lugu i Zajave, prr. Kukaj, prr. Qafës së Kalit, prr. Qafës Gjësë, prr. Pecmarës, prr. Pecmalit, prr. Orteku i Dragobisë, prr. Olergi i Kaut, prr. Motinës, prr. Milloshit, prr. Çeremit me deget: prr. Gjarpërit Çeremit dhe prr.Vranicës.

• Lumi i Gashit, me degët: prr. Dobërdollit, prr. Koshuticës, prr. Torkuzit, prr. Kocajve, prr, Çiles, prr. Korritave, prr. Poligajës, prr. Lugu i Vocit, prr. Lugu i Madh, prr. Partinës, prr. Cakolave, prr. Prushit, prr. Përbujit, prr. Çertës, prr. Tringëllimës, prr. Lugu i Zharit dhe prr. Qyshkave.

• Lumi i Tropojës, me prr. Sylbicës, prr. Zapllakës, prr. Kamerasës, prr. Pojanës, prr. Thikajve, prr. Llukajve. Gjithashtu, pjesë e (në zonën e Tropojës) janë prr. E Trezhnjevës, prr. Lushajve me degën prr. Kokopeçit.

• Lumi i Kirit, ky lum buron nga shpatet e Bigës, Ndërkjores e Qafës së Bëshkasit dhe derdhet në Lumin Drin pranë Kalasë së Shkodrës. Rrjedha e lumit nuk është e qëndrueshme sepse varet nga reshjet edhe pse furnizohet nga përrenj të shumtë.

• Lumi Drin, është dhe lumi i madh i rrjetit hidrografik të Shqipërisë. Ai formohet nga bashkimi i dy lumenjve, Drinit të Bardhë dhe Drinit të Zi. Lumi Drin pas daljes nga HEC-i i Fierzes e deri në derdhjen e tij në shtratin e lumit Buna, merr ujrat e disa lumenjve si ato të lumenjve Valbona, Nikaj, Shalë, Gjadër dhe Kiri.

315

• Lumi Shalë, është lumi më i rëndësishëm i gjithë rrjetit hidrografik të Alpeve Shqiptare për nga shkalla e ujshmërisë. Fillimin sipërfaqësor të rrjedhës së tij e ka tek burimet e Okallit dhe të Shtrazës, që dalin në rrëzën jug-lindore të malit të Padohijës, në rajonin e Thethit.

Në pasuritë ujore të Alpeve bëjnë pjesë burimet e shumta e të fuqishmë, pothuajse të gjitha me origjinë karstike. Midis këtyre përmendim burimet e Okolit, që ushqen lumin e Shalës (Thethit), të Vuklit (ushqen lumin e Cemit të Vuklit), të Berizhdolit (ushqejnë lumin e Cemit të Selcës), burimet e Valbonës dhe të Shoshanit (ushqejnë lumin e Valbonës), etj.

Në hidrografinë e Alpeve bëjnë pjesë edhe 33 liqene me origjinë akullnajore. Grupi më i madh i liqeneve shtrihet në territorin magmatik të Dobërdol-Sylbicës, 15 copë (më të mëdhenjtë janë Liqeni i Madh, Liqeni i Dashit, Liqeni i Sylbicës), kurse në territorin gëlqeror të Jezercës, gjenden vetëm 5 liqene. Gjithashtu ka liqene të vegjël si Liqeni i Bogës, në Bjeshkët e Namuna, etj.

Liqeni i Shkodrës, edhe pse nuk përfshihet në territorin e zonës sonë të studimit, konsiderohet me shumë rëndësi afërsia e tij më zonën e Alpeve. Liqeni i Shkodrës përfshihet në pellgun ujëmbledhës të detit Adriatik. Ndodhet në kufi ndërmjet Malit të Zi dhe Shqipërisë, në pjesën Jugore të Alpeve Dinarike. Është liqeni më i madh në Gadishullin Ballkanik, për sa i përket sipërfaqes ujore. Sipërfaqja totale e Liqenit është 5500 km2, nga ku 4470 km2 i takojnë Malit të Zi dhe 1030 km2 Shqipërisë.

6.3. Aneksi III - Gjeologjia

NJESIA E VERMOSHIT Eshtë vazhdimi më jug – juglindor i zonës Bosniake. Ajo përfaqeson një luspë mbi nënzonën e Valbonës dhe ndërtohet nga flishe të Titonian -Senomanianit. Në jug të thyerjes Shkodër - Pejë mund të korelohet me njësinë e Ostrenit.

1.Titoniani i sipërm – Senomaniani (J3t – Cr2cm) Në njësinë e Vermoshit, e cila shtrihet vetëm në luginën e Vermoshit përhapen depozitime flishore të Neokomian – Senomanianit. Në hartën gjeologjike të Shqipërisë së vitit 1983 janë paraqitur si të Jurasikut të sipërm (Titonian) – Kretakut të poshtëm. Në të dy anët e luginës së lumit Vermosh, në pjesën e poshtme të tij takohen alternime gëlqerorë mergelore biomikritike, ranorë, gëlqerorë copëzore dhe rrallë ndërshtresa mikrokonglomerate.

Në reshpet mergelore janë takuar me shumicë foraminifere planktonike, sidomos Ticinella, Planomalina dhe Pithonella ovalis të Albianit. Rrallë takohen edhe Rotalipora, që me sa duket i takojnë Senomanianit. Më në veri, duke i ngjitur përgjatë përroit të Jasiçës vijojnë rreshpe mergeloro – alevrolitike me ndërshtresa gëlqerorësh biomikritike, ranorë, rrallë konglomerate, etj. Në mergelet e kuqerremta të krahut të majtë të përroit të Jasiçës, A. Pirdeni ka përcaktuar

316

Calpionella alpina, që mbështet praninë e niveleve neokomiane të kësaj serie. Gjithashtu në copa të ridepozituara në ndërshtresat konglomeratike mes flishit është përcaktuar Cladocoropsis mirabilis (Kimerixhian). Pra, mosha e flishit është pas Kimerixhiane. Duke gjykuar që në pjesën e sipërme të daljeve sipërfaqsore takohen mosha më të hershme mund të gjykohet se përgjithsisht kemi një strukturë të rrudhosur, të përmbysur të flishit.

ZONA E GASHIT Në zonën e Gashit (vazhdimi i zonës së Durmitorit në Dinaride s.s.) depozitimet paleozoike përfaqësohen nga formacioni i rreshpeve të Çeremit i Silurian-Devonianit, formacioni vullkano-sedimentar i Gashit i datuar Paleozoik i sipërm dhe konglomerato-ranorët e Permian- Triasikut të poshtëm.

1. Silurian-Devoniani ( S-D ) Depozitimet silurian-devoniane takohen në skajin më juglindor, gjatë kufirit shtetëror nga Qaf Bori deri në Dobërdol. Ato në pjesën e poshtme përfaqsohen nga rreshpe argjilore dhe alevrolitike, hiri në të errta, me thjerrza të rralla të gëlqerorëve biomikritike krinoidale në të cilët janë takuar dhe konodontë të Silurianit të poshtëm.

Më lart prerja vazhdon me rreshpe filitike e alevrolitike pothuajse të zeza të cilat në pjesën e sipërme të tyre shoqërohen me shtresa të ranorëve kuarcore. Në këtë pjesë të prerjes ndërmjet rreshpeve filitike takohen derdhje të vullkaniteve bazike si dhe thjerrza të gëlqerorëve biomikritike. Trashësia e dukshme e depozitimeve silurian-devoniane është 250-300 m.

2. Paleozoiku i sipërm ( Pz2 ) Formacioni vullkano-sedimentar i Gashit takohet në sektorët më lindorë të zonës së Gashit, sidomos ndërmjet luginave të lumenjve të Gashit dhe Tropojës.

Ky formacion ndërtohet kryesisht nga vullkanite bazike, në pergjithësi shumë të metamorfizuar dhe të shndërruar në porfiroide. Në pjesën e sipërme kalon në vullkanite mesataro-acide (andezite e dacite) gjithashtu mjaft të metamorfizuar. Në Lugun e Vocit (Rupe) afërsisht në kufirin ndërmjet bazalteve dhe andezito daciteve, takohet mineralizimi sulfid polimetalor.

Në formacionin vullkano - sedimentar takohen dhe rreshpe argjiloro – silicore dhe nivele të gëlqerorëve biomikritike krinoidale, në përgjithësi mjaft të rikristalizuar. Këto nivele lidhen si me vullkanitet bazike (Lugu i Vocit) ashtu dhe me vullkanitet andezito dacitike.

Trashësia e dukshme e formacionit i kalon të 400-500 m. Formacioni vullkano-sedimentar ndërpritet nga plagjiogranitet dhe gabrot e Trokusit.

3.Permian- Triasiku i Poshtëm ( P-T1 ) Në zonën e Gashit konglomerato - ranorët e kuqërremte kanë përhapje tepër të kufizuar në trajtë daljesh të vogla transgresive mbi depozitimet silurian - devoniane në Dobërdol, Markofçe etj.

317

Konglomerato - ranorët e kuqërremte që shtrihen në Qafën e Ali Çelës, janë si shtrirje transgresive mbi formacionin vullkano-sedimentar të atij rajoni.

Në lagjen Vuçin të fshatit Vermosh, në nivele të poshtme të gëlqerorëve me ngjyrë të zezë, të cilët në përroin e Jaçices vijojnë direkt mbi konglomerato - ranorë te kuqërremte. Në bazë të të dhënave mund të gjykohet se mosha e konglomerato - ranorëve të kuqërremtë është e Permianit. Meqënëse kjo e dhënë në Shqipëri dokumentohet vetem në këtë rajon tepër të kufizuar, për përgjithsimin e saj në gjithë Albanidet janë të nevojshme studime plotësuese, veçanërisht në rajone të tjerë të zonës së Korabit dhe të Mirditës ku ky formacion ka përhapje më të gjerë.

ZONA E ALPEVE SHQIPTARE 1. Permiani (P) Depozitimet paleozoike në zonen e Alpeve Shqiptare përfaqësohen vetëm me ato permiane. Kufiri i poshtëm i tyre nuk njihet mbasi ato zakonisht ndërtojne ballin e mbihipjes së zonës së Alpeve mbi flishin e Maastriktian-Eocenit të nënzonës Cukalit. Prerjet më të plota e me të mira takohen në Curraj, në luginën e Shalës, në Luginën e Kirit, etj.

Në Curraj prerja ndërtohet nga ndërthurja e pakove gëlqerore me trashësi 50-60 m deri 300-320 m me pako terrigjeno-karbonatike me trashësi 50-170 m.

Gëlqerorët në përgjithësi janë biomikruditike e biosparitike, algore dhe krinoidale, rrallë me fuzulinide e foraminifere të tjerë, shtresëmesëm, me ngjyre hiri, vende vende të dolomitizuar. Në disa pako një rol jo të vogël lozin dhe nivelet e gëlqerorëve turbiditikë, konglobrekçore të ndërtuar nga copa e popla të gëlqerorëve algore e krinoidale, në mjaft raste me foraminifere e fuzulinide.

Sikurse shihet nivelet më të poshtme të prerjes të zonës së Alpeve Shqiptare i përkasin Permianit të mesëm kurse nivelet e sipërme Permianit të sipërm. Trashësia e depozitimeve Permiane në Curraj-Currajn të Epërm është rreth 800-900 m. Trashësitë e pakove gëlqerore dhe terrigjeno-karbonatike ndryshojnë shumë gjatë shtrirjes. Në ndonjë rast ato dhe pykëzohen.

Në luginat e Kirit dhe të Shalës takohen vetëm nivele të sipërme të prerjes së Permianit të mesëm dhe të sipërm. Edhe në këto rajone në përgjithësi kemi të bëjmë me ndërthurjen e pakove

gëlqerore me pako terrigjeno-karbonatike. Në këto të fundit shtohet mjaft materiali turbiditik që përfaqesohet nga zaje, popla dhe olistolite të gëlqeroreve, ndërmjet rreshpeve, si dhe nga shtresat e ranorëve, mikrokonglomerateve e konglomerateve. Gëlqerorët e materialit turbiditik shpesh përmbajne fuzulinide.

Nivelet e Permianit të sipërm të takuar në prerjet e Currajt dhe Bregut të Lumit (luginën e Shalës) si dhe në disa olistolite (blloqe) në rreshpet Xhani të nënzonës së Cukalit (Palaj - Shllak) karakterizohen nga prania e formave karakteristike Colaniella sp. e Paraglobivalvulina të shoqëruara dhe me Yabeina sp., Codonofusiella sp., Hemigordius sp., Climacammina sp., Tybiphytes obscurus, etj. Në zonën e Alpeve Shqiptare depozitimet Jurasike, sikurse dhe ato Kretake, karakterizohen nga ndryshime të mëdha faciale sidomos duke filluar nga Jurasiku i mesëm.

318

NËNZONA E MALËSISË SË MADHE Në nëzonën e Malësisë së Madhe depozitimet jurasike përfaqsohen nga facie të gëlqerorëve neritikë, me trashësi të mëdha, të grumbulluar në një platforme karbonatike me zhytje të vazhdueshme. Nga studimet stratigrafike ndërmjet depozitimeve jurasike janë veçuar ato të Jurasikut të poshtëm, Jurasikut të mesëm- Malmit të poshtëm, Kimerixhianit dhe Titonianit.

1. Jurasiku i poshtëm ( J1 ) Depozitimet karbonatike liasike në nënzonën e Malësisë së Madhe takohen në trajtën e dy brezave me shtrirje të përgjithshme jugperëndim verilindje. Një brez shtrihet në të dy anët e luginës së Cemit nga Leqet e Hotit deri në Tamarë e Kozhnje, kurse brezi tjetër fillon nga Fusha e Zezë dhe zgjatet në malin e Boçanit Luginën e Bogës, Shtegun e Dhenve, Qafën e Pejës dhe luginën e Runicës. Këto depozitime takohen dhe në luginën e Rjollit, malin e Rabës, majen e Çesmes etj.

Depozitimet liasike janë të lidhura me kalime te dora dorshme me ato të Triasikut të sipërm. Kufiri i tyre hiqet me shfaqjen e gëlqerorëve hiri të errët dhe zhdukjen e shtresave të gëlqerorëve stromatolitike. Përfaqesimin më të mirë ato e kanë në prerjet e luginës së Cemit.

Në pjesën e poshtme dallohet pakoja e gëlqerorëve të zinj, biomikritike e biopelmikritike, mergelorë, me mjaft lëndë organike, shtresë mesëm e shtresëholle, që përmbajnë shtresa të gëlqerorëve të pasur me bivalvorë dhe më pak me gastropodë e brakiopodë.

Trashësia e pakos lëviz nga 190m në luginën e Cemit e Bogës deri në 130m në Qafën e Pejës. Në pjesën e mesme, të prerjes vendoset pakoja e gëlqerorëve me litiotide që krahas shkëmbinjve që përshkruam më poshtë përmban dhe shtresa të gëlqerorëve mergelorë biogjenë me Litiotide dhe Protodiceras si dhe shtresat e rreshpeve mergelore deri në qymyrore. Gëlqerorët me lithotis janë shumë karakteristike sidomos për pjesën e sipërme të kësaj pakoje, ku shoqërohen dhe me mergele e gëlqerorë të zinj me material të bollshëm organik dhe më rrallë (Kozhnje, Tamare, Fushe Zeze, Leqet e Hotit) më thjerrza qymyrore. Në rajonin e Bogës në këtë pako takohen dhe nivele të rrëshqitjeve nënujore.

Gëlqerorët me lithiotis përbëjnë një horizont udhëzues me rëndësi te madhe stratigrafike dhe ndiqen në të gjithë zonën e Malësisë së Madhe. Nga Kozhnja e Leqet e Hotit në drejtim të Bogës dhe Qafës së Pejës vërehet pakësimi i trashësisë së pakos, sasisë së shtresave me lithiotis, dhe sasisë së shtresave mergelore e qymyrore.

Trashësia e pakos së gëlqerorëve me lithiotis ndryshon nga 90m në luginën e Cemit në 60m në Bogë e 30m në Qafën e Pejës e Runicë.

Pjesën e sipërme të depozitimeve liasike e perfaqson pakoja e gëlqerorëve me silicorë (d) e cila ndërtohet nga gëlqerorë biomikritike e dolomite, shtresë- hollë deri pllakore, me shtresa e thjerza të gëlqerorëve të silicizuar. Këta të fundit ndeshen sidomos në luginën e Cemit dhe Rapsh. Në drejtim të Bogës e mandej drejt Qafës Pejës e Runiceës gëlqerorët e silicizuar bien nga prerja dhe shpesh vështirësojnë dhe veçimin e kesaj pakoje. Në Rapsh në këtë pako takohen dhe shtresa të gëlqerorëve oolitike, të cilat mandej mbizotërojnë në sekuencen e mësipërme të Jurasikut të mesëm – të sipërm.

319

Trashësia e pakos lëviz nga 30-35m në luginën e Cemit e Rapsh deri 5-8më në Qafën e Pejës e Runicë.

2. Jurasiku i mesëm - i sipërm ( J2-3 ) Depozitimet e Dogër-Malmit të poshtëm vendosen normalisht mbi ato liasike dhe shoqërojnë gjithkund përhapjen e tyre. Ato në përgjithsi karakterizohen nga ndryshime faciale si përsa i përket litologjisë ashtu dhe trashësisë së tyre. Në Luginën e Tamarës dhe Rapsh ato kanë trashësi 360-400m dhe përfaqsohen nga gëlqerorë oobiosparitikë të pa asortuar që ndërthuren me llojet biopelsparitikë e kalkarenitikë. Vende vende takohen dhe shtresa të gëlqerorëve pizolitikë dhe onkolitikë. Në përgjithësi gëlqerorët janë shtresëmesëm ngjyrë hiri dhe hiri të çelur, shpesh shumë të prekur nga dolomitizim, proces i cili shpesh i jep shkas formimit të pakove të fuqishme të dolospariteve me pamje masive, me mbetje relikte, në trajtë blloqesh, të gëlqerorëve oolitikë. Në drejtim veriperëndimor në Bogë trashësia e depozitimeve të Dogër-Malmit të poshtëm zbret në 200m dhe në prerje pakësohet sasia e gëlqerorëve oolitikë e onkolitikë. Në prerjet me verilindore në shtegun e Dhenve, Qafën e Pejës, lugun e Runicës dhe liqenjtë e Jezercës depozitimet e Dogër-Malmit të poshtëm kanë trashësi shumë të vogël (25-30 m) dhe përfaqësohen nga llojet biopelmikritike e biopelsparitike që krahas fragmenteve të krinoideve dhe foraminifereve të rrallë përmbajnë dhe prerje të bivalvoreve pelagjike, shumë të ngjashëm me ato që takohen në nënzonën e Valbonës, në prerjen e Kollatës.

3. Kimerixhiani ( J3k ) Depozitimet Kimerixhiane, në nënzonën e Malësisë së Madhe përfaqësohen me prerje të dy tipeve faciale që karakterizojnë dhe ambjentet e sedimentimit të tyre. Në rajonet më lindore në brezin Kurrilë, Bogë-Radohimë, Runicë ato përfaqësohen nga facie rifore, ose pranë rifore, të gëlqerorëve masivë, koraloro-algore me hidrozoa, kurse në rajonet jugperëndimore, në Brigje, nga facia pas rifore e një platforme të brendshme e gëlqerorëve shtresëmesëm e hollë biomikritike me Cladoropsis mirabilis dhe Kurnubia. Prerjet e tjera të vendosura ndërmjet tyre (Tamarë, Rapsh, Zagorë, etj.) ndërtohen nga ndërthurja e paketave që përfaqësojnë të dy tipet e prerjeve. Në përgjithësi prerjet e Kimerixhianit fillojnë me një pako gëlqerorësh, me shtresa e thjerza silicorësh, e cila ka përhapje të gjerë gjeografike dhe përfaqson një nga reperët, me karakteristike dhe më të qëndrueshëm, në të gjithë zonën e Alpeve Shqiptare. Kjo pako mungon në prerje vetëm në raste të rralla (Reç e Veleçik). Ajo ndërtohet nga gëlqerorë biopelmikritike e mikrosparitike algoro-krinoidale, shtresëmesëm e hollë me shtresa të holla, thjerrza e konkrecione të shregullta të silicorëve të rrjedhur nga shndërrimi i gëlqerorëve (silicizimi në masën 35-65 %).

Trashësia e pakos së gëlqerorëve me silicorë ndryshon nga 30-35m në Qafën e Pejës, deri 75-80m në Bogë e Luginën e Cemit.

Zakonisht këta gëlqerorë formojnë skarpata dhe relievin më të thepisur të zonës së Alpeve Shqiptare. Ata shpesh janë prekur nga dolomitizimi, i cili zakonisht ka preferuar më shumë matriksin në krahasim me copat ose kolonitë e makrofosileve, duke i dhënë kësisoj shkëmbit një pamje brekçore.

320

Këto të fundit ndërtohen kryesisht nga gëlqerorë shtresë mesëm e hollë, biopelmikritikë e biopelsparitikë, hiri dhe hiri te errët, me shtresa të gëlqerorëve me Cladocoropsis mirabilis. Në nivelet e sipërme të prerjeve kimerixhiane, sidomos në rajonin Tamare-Rapsh-Brigje, ndërmjet gëlqerorëve takohet dhe një shtrese e hollë argjilash (20 – 40cm) shumë e qëndrueshme në shtrirjen e saj.

4. Titoniani ( J3t ) Depozitimet Titoniane kanë përhapje të konsiderueshme, sidomos në sektorët Brigje-Tamarë. Sikundër dhe depozitimet kimerixhiane dhe këto në drejtim të lindjes verilindjes ndryshojnë facialisht.

Në Kelmend, Kastrat dhe Hot, ku këto depozitime kanë dhe përfaqësimin e tyre më të mirë (fig.38), nga poshtë lart dallohen këto pako litologjike:

1. Horizontin e argjilave boksitmbajtëse, 12-30 më i trashë, që vendoset mbi gëlqerorët kimerixhiane. Në Tamarë ai ndërtohet nga ndërthurja e argjilave aluminore (30-40% Al203) me ngjyrë hiri dhe të kuqe, shpesh me zaje gëlqerorësh, me gëlqerore biomikritike harofitike. Në pjesën e sipërme (7-10m) argjilat kalojnë në ndërthurjen e gëlqerorëve me C. jurassica me shtresa gëlqerorësh konglobrekçore me matriks argjilor ose karbonatik.

Argjilat boksitike të Tamarës në shtrirje kalojnë në shtresa gëlqerorësh konglobrekçore me matriks të pakët argjilor.

2. Pakoja dolomito-gëlqerore me Clypeina jurassica e cila në pjesën e poshtme përfaqsohet nga ndërthurja e dolomiteve me gëlqerorë e mandej me lart kalon pothuajse kryesisht në dolomite me mbetje relikte të gëlqerorëve të dolomitizuar me C. jurassica.

Gëlqerorët e kësaj pakoje në përgjithësi janë biomikritikë e biopelmikritikë, shtresëmesëm, hiri të çelur. Trashësia e pakos është 100-120m.

3. Pakoja e gëlqerorëve me Campbeliella striata me trashësi 25-35 m e cila ndërtohet kryesisht nga gëlqerore biomikritike e biopelmikritike algore, shtresë trashë, me ngjyre hiri të çelët, të cilët shpesh në pjesën e sipërme përmbajne bivalvore dhe gastropode.

Gëlqeroret me C.striata, shtresëtrashë, ndërtojnë nje horizont udhëzues qe bie në sy në trajtë të një shkallë ose skarpate në shpatet më të butë, të ndërtuar me tepër nga dolomite.

NËNZONA E VALBONËS Në nënzonën e Valbonës depozitimet Jurasike vendosen normalisht mbi ato të Triasikut të sipërm dhe karakterizohen nga ndryshime të theksuara faciale. Ato në përgjithësi kanë përhapje të kufizuar në periferi të antiklinalit të Shkëlzenit dhe mungojnë në prerje në rajonin e Budaçes-Jeshnicës dhe Gropave të Selcës, ku depozitimet kretake vendosen në pajtushmëri strukturore mbi gëlqerorët e Triasikut të sipërm. Prerjet më të mira ku mundet të dallohen disa njësi lito e kronostratigrafike janë ato të Malit të Kollatës, majës së Rosit dhe asaj të Çesmes. Këto prerje në përgjitheëi nga poshtë lart ndërtohen nga:

321

a- Mbi gëlqerorët stromatolitikë dhe ata me megalodontë të Triasikut të sipërm vendosen rreth 260-280m gëlqerore biopelsparitike e biopelmikritike, algore e krinoidale, shtresëmesëm, me ngjyrë hiri, rrallë hiri të errët në disa shtresa me gastropodë (fig.39). Në këta gëlqerorë janë takuar. Thaumatoporella parvovesiculifera dhe Palaeodasycladus mediteraneus që dëshmojnë për moshën Liasike të tyre. Kjo prerje është karakteristike për malin e Kollatës por pak më në perëndim, në Malin e Rosit, në prerjen e gëlqerorëve liasike, shfaqen dhe gëlqerorët mergelorë hiri të errët me prerje të Protodicerave dhe Litiotideve të vegjël që janë shumë karakteristikë për të gjitha prerjet e nënzonës së Malësisë së Madhe.

b- Gëlqerorë kalkarenitikë, biomikritikë e biopelmikritikë, shtresëtrashë, ngjyrë hiri, të ndërtuar kryesisht nga fragmente të krinoideve. Në pjesën e sipërme të tyre takohen dhe mjaft filamente (pejëza) të bivalvorëve pelagjike si dhe prerje të ammoniteve embrionale, lagenida e ostracoda. Duke u mbeshtetur në facien e gëlqerorëve me bivalvore pelagjike dhe amonitë embrionale, megjithëse mungojnë Protoglobigerinat, ky nivel mundet të datohet Doger-Malm i poshtëm. Ky datim mbeshtetet dhe nga poziocioni i tij në prerje, sikurse do ta shohim më poshtë:

c- 15m kalkarenitë kryesisht krinoidalë, pllakorë ngjyre hiri të errët me thjerza silicorësh të cilët ndryshojnë trashësinë në shtrirje. Përveç detritit të krinoideve në këta gëlqerorë në disa raste janë takuar dhe mjaft Saccocoma që dëshmojnë për moshën kimerixhiane të tyre.

d- Gëlqerorë turbiditike dhe kalkarenitë, shtresë trashë, ngjyrë hiri, lehtesisht të silicizuar, të ndërtuar nga copa algash, koralesh e krinoidesh. Në matriksin biomikritik të tyre takohen Calpionella alpina e Cadosina sp. që dëshmojnë për moshën Titonian-Beriasian të këtij niveli.

Më lart vijojnë përsëri gëlqerorë pllakorë me silicorë të Beriasian-Valanzhinianit.

Prerja që përshkruam më lart është karakteristike për Malin e Kollatës dhe në një farë mase dhe Majës së Rosit. Ajo nuk është e qëndrueshme në të gjithë nënzonën e Valbonës.

Në lindje të Malit të Kollatës, në sektorin nga Çeremi deri në Padeshë, dhe gjatë gjithë buzës juglindore të gëlqerorëve të zonës së Alpeve Shqiptare, nga Padesha deri në qafën e Kolshit, depozitimet jurasike përfaqësohen nga gëlqerorë biomikritikë e kalkarenitë, krinoidalë, shtresë hollë deri pllakorë, me teksturë të laminuar (fig.39). Ndërmjet tyre, vende vende, takohen shtresa e thjerza silicorësh.

Këta gëlqerorë vendosen normalisht dhe me kalime të dora dorshme mbi gëlqerorët e Triasikut të sipërm dhe në pjesën e sipërme, në disa raste, kalojnë dhe në ata kretake (shfaqen orbitolinide). Në mbështetje të këtyre fakteve ata janë datuar si jurasikë. Në hartën Gjeologjike të Shqipërisë edhe prerjet e Kollatës, megjithëse me stratigrafi mjaft të deshifruar, për shkak të trashësive të vogla, janë paraqitur sikurse dhe gëlqerorë krinoidalë të laminuar vetëm si të Jurasikut të pandarë.

6.4. Aneksi IV – Habitatet Natyrore

Ndër habitatet më kryesore janë:

322

• 3220 Lumenjtë alpinë dhe bimësia barishtor përgjatë brigjeve të tyre. Përgjithsisht ky tip habitati takohet në pjesën e mesit dhe të sipërme të rrjedhjes së lumenjve të Gashit dhe Valbonës, të Shalës, deri në Okol (Thethi), si dhe të Cemi i Vuklit dhe Cemi i Selcës. Një territor të vogël këtu shtrihet edhe Lumi i Vermoshi, me 2 degët e Lëpushës dhe Grebenit, mjaft të rëndësishëm në kontekstin Evropian, sepse derdhet në Lumin Danub. Habitati përfaqësohet nga bimë barishtore shumëvjeçare, të cilat rriten përgjatë rrjedhës së ujit, kryesisht nga Alnus incana, Rhamnus alpinus, Aruncus dioicus, Carex pallescens, Rhamnus alpinus, Equisetum spp., Epilobium spp, Calamagrostis spp., Saxifraga aizoides ose Heliosperma pusillum subsp. albanica etj.,

Përbërja gjeologjike e substratit është përgjithsisht gëlqeror. Lumenjtë janë të rëndësishëm si habitat sepse në to rriten dhe jetojnë disa specie peshqish, insektesh dhe gjitarësh. Më në lartësi habitati zëvëndësohet dhe dominohet nga prezenca e Shelgut të Zi (Salix elaeagnos) me emërtim dhe kod: 3240 Lumenj alpine dhe bimësia e tyre drunore me Salix elaeagnos. Vegjetacioni i lumenjëve përfaqësohet nga formacione shegjesh dhe Vërriu (Salicetum eleagni dhe Alnetum incanae) dhe të dominuara nga Salix elaeagnos, Salix caprea dhe Salix amplexicaulis.

• 4060 Shqopishte alpine dhe të borealit. Ky habitat shtrihet sipër kufirit të pyjeve të Ahut (Fagus sylvatica) ose atyre halore (Pinus heldreichii, P. peuce, A. alba dhe P. abies). Dominohet nga shqopishte të shkurtra si ato me Dryas octopetala, Boronicë dhe Gjineshtër (Genista), Dëllinja etj.

Habitati ndahet në disa nëntipe si i substrateve acide, i dominuar nga Vaccinium myrtillus, Vaccinium uliginosum, Arctostaphylos uva-ursi dhe Arctostaphylos alpines, të cilat formojnë një mbulesë të dendur në sipërfaqe të tokës, mjaftë të rëndësishme për mbrojtjen nga erozioni dhe ruajtjen e lagështirës.

Nën tipi i dytë më i rëndësishëmdominohet nga Rrushariu (Arctostaphylos uva-ursi) që raportohet të rritet në Seferçe (Vermosh), Maja e Kapuranit (Vermosh), dhe Lugu i Silkut, Maja e Hekurave, Stanet e Droçkës dhe Shkalla e Potpeqit (Lugina e Valbonës).

Nën tipi i shqopishteve të shkurtra (10cm) me Dryas octopetala ndodhen në Grykën e Jezercës, Maja e Hekurave, Maja Ismet Sali Bruca, Qafa e Droçkës, Strunxhet e Begojës (Shkëlzen), Thepi i Dhive (Shkalla e Potpeqit), Maja e Kapurranit, Mali i Trojanit, Qafa e Bigës (Bjeshkët e Namuna), Qafa e Gjelit (Vermosh), Maja e Radohimës, Qafa e Thores (Bogë), Shtegu i Dhënve (Theth) dhe Vermosh.

Kurse, nën tipi me Kamecitizë (Chamaecytisus tommasinii) haset në Lëpushë dhe Skrobotushë.

• 4070 *Shkorretë me Pinus mugo dhe Rhododendron hirsutum (Mugo Rhododendretum hirsutum).

Mbulesa bimore e këtij habitati i takon klasës Vaccinio-Piceetea, rendi Pinion mugi dhe shoqërimet Pinetum mugo-Geum bulgarici. Gjendet në Maja e Hekurave 2200m, Maja Ismet Sali Brucaj 1500-1900m; Qafa e Droçkës 1600-1800m, Stanet e Droçkës 1600-2200m, Maja e Kakinjës 2200m dhe Lepushë 1900m. Pisha e Maleve (Pinus mugo), dhe shpesh shoqërohet nga specie e Calamagrostis villosa, Homogyne alpine, Gentiana dinarica, Juniperus communis subsp. alpina dhe Vaccinium myrtillus.

323

Përhapet në mjedise kryesisht gëlqerore, por edhe në shkëmbinj dolomitikë ose silicorë si në rrastin e vargut Mali i Trojanit-Dupkë, ku edhe formon një popullatë të vogël.

• 5130 Formacione me Juniperus communis, në shqopishte apo kullota të rajoneve me natyrë

gëlqerore. Shoqërimet me dëllinjë zënë sipërfaqe jo shumë të mëdha ne territorin e Alpeve. Vegjetacioni i këtij habitati dominohet kryesisht nga dëllinja e zezë (Juniperus communis L.), që i jep edhe fizionominë e vet habitatit në mjedise shkëmbore gëlqerore. Bimësia barishtore e habitatit përbëhet nga shoqërimet me Onobrychido-Festucetum variae, dominuar nga Festucca spp., Sesleria ëettsteinii dhe Onobrychis montana subsp. scardica. Carex sp., Crataegus spp., Epilobium anagillidifolium, Leontopodium alpinum, Potentilla montenegrina, Rhamnus alpinus, Rosa spp., Rumex spp., ose Vaccinium myrtillus.

Në lartësitë mbi 2000m, Juniperus communis zëvëndësohet nga Juniperus communis subsp. alpina ose J. c. subsp. sibirica. Sipërfaqe të këtij habitati gjenden në Ashta e Çeremit, Çerem, Lugu i Vocit (Çerem), Gështenja e Tropojës, Kobrigje, Liqeni i Ponarit, Lugina e Valbonës, Maja e Hekurave, Maja Ismet Sali Brucaj, Bjeshkët e Namuna, Buni i Thores (Vermosh), Lëpushë, Lugina e Bogës, Vijat e Thethit, Qafë Pejë, Jezercë, Mali i Radohimës, Mali i Trojanit dhe Seferçe.

• 6110 Kullota shkëmbore gëlqerore ose bazofile të aleancës Alysso-Sedion albi.

Ky tip habitati përfaqësohet nga speciet karakteristike bazofile që rriten në zonat e shkëmbore gëlqerore pothuajse në të gjithë Parkun, në lartësi mbi 1500m. Speciet indikatore të këtij habitati janë: Alyssum spp., Androsace spp., Cerastium decalvans, Gentiana verna, G. utriculosa dhe G. dinarica, Jovibarba heuffelii, Saxifraga tridactylites, Sedum spp., Sempervivum koshaninii etj.

• 6170 Kullota alpine dhe subalpine në vende shkëmbore gëlqerore.

Në përgjithësi ky tip habitati, vendoset në hapsirat midis pyjeve. Përhapet mbi pyjet e Ahut (Fagus sylvatica) dhe Rrobullit (Pinus heldreichii) në shkëmbinj gëlqerorë, në lartësitë 1400-1600m deri 2200-2400m si në Seferçe, Jamë, Jeshnicë, Bjeshkët e Namuna, Vukël, Dobraç, Bridashë, Golisht, Shtegu i Dhënëve, Radohimë, Qafë Shtogu, Dragobi, Maja e Hekurave, Jezercë, Lugu i Vocit, Stanet e Torkuzit, Pagaja, Sylbicë dhe Shkëlzen.

Shoqërimet kryesore bimore të hasura në të janë: Onobrychido-Festucetum, Helianthemum balcanicum, Seslerietum ëetsteinii, Saturejo-Thymion dhe Helianthemo-Seslerietum të klasës Elyno-Seslerietea. Speciet më të rëndësishme nga këndvështrimi ruajtës janë: Achillea clavennae, Achillea fraasii, Aconitum lamarckii, Adenostyles alpina, Anthyllis vulneraria, Aquilegia amaliae, Armeria canescens, Asperula doerfleri, Aster illiricus, Astragalus angustifolius, Barbarea bracteosa, Dianthus sylvestris, Epilobium montanum, Fritillaria messanensis, Gentiana dinarica, Gentiana lutea, Gentiana punctata, Gentianella albanica, Geum montanum, Gymnadena conopscea, Leucorchis albida, Lilium carniolicum, Narcissus poeticus, Oxytropis dinarica, Pedicularis ernesti-mayeri, Polygala alpestris, Saxifraga opositifolia, Valeriana saxatilis, Viola calcarata subsp. zoysii, Carex laevis, Festuca sp., Phleum alpinum, Stipa pennata, Juniperus communis subsp. alpina, Daphne oleoides etj.

324

Në pjesën e poshtme ky tip habitati përzihet me habitatin tjetër 6210 *Barishtore gjysëm natyrale të mjediseve të thata gëlqerore të klasës Festuco Brometalia. Fauna e tokës përfaqësohet nga krimbat e rrumbullaktë si Allolobophora demirkapiae subendemike, Aporrectodea smaragdina, Dendrodrilus rubidus rubidus; merimangat si Tapinocyba pallens, Thanatus sabulosus, Uloborus ëalckenaerius, Zelotes apricorum, Philodromus aureolus, Stygopholcus photophilus, Dysdera bellimundi, Dysdera crocata ose fluturat si Erynnis tages, Parnassius Apollo, Papilio machaon, Aporia crataegi, Anthocaris cardamines, Colias croceus etj.

• 6230 *Kullota me prani të lartë të Nardus stricta, në substrate silicore të zonave malore. Ky tip habitati mbulon sipërfaqe shumë të vogla brënda territorit të Parkut Kombëtar të Alpeve, megjithëse ka shumë rëndësi si habitat. Mund të gjendet në Vermosh (Kroi i Kuq, Maja e Marlulës, Greben), në Majën e Trojanit dhe në Dobërdol. Habitati shquhet për shoqërimet me Pulsatillo-Nardetum dhe Leontodonto-Nardetu dhe specie e rralla dhe të rrezikuara si Alchemilla alpina, Alkanna scardica, Antennaria dioica, Carex spp., Dianthus cruentus, Edraianthus montenegrinus, Leucorchis albida, Lilium albanicum,Nardus stricta, Pedicularis petiolaris, Plantago reniformis, Pulsatilla sp., Jovibarba sp., Juncus sp., Sempervivum kosaninii, Salix retusa, Vaccinium myrtillus, Viola elegantula etj.

Ky habitat rritet në një mjedis silicor. Në brendësi të territorit të këtij habitati gjenden habitatet 6150 Kullota silicore alpine dhe boreale, 8110 Çakëllishte silicore malore deri në nivel të borës së qëndrueshme (Androsacetalia alpinae dhe Galeopsetalia ladani), dhe 8220 Shpate shkëmbore silicore me bimësi hasmofitike. Flora e tyre specifike i bën ato mjaft interesante dhe me interes ruajtjeje, edhe pse ato zënë një sipërfaqe shumë të vogël.

• 6520 Livadhet malore të lartësive.

Habitatet e Livadhe malore shtrihen në zonën alpine të Parkut të Alpeve, por mund të gjenden gjithashtu në sipërfaqe të vogla edhe në zonën subalpine ose në çeltira pyjesh ose në gropa dhe depresione aluvionale. Është habitati më i rëndësishëm për barinjtë dhe kositjen e barit. Ky tip habitati ndodhet në Vermosh, Trojan, Lepushë, Berishdol, Fusha e Rudnicës, Gropat e Bukura, Gropat e Parunit, mbi Çerem, Torkuz, Lugu i Vocit, Dobërdol, ku dominohet nga shoqërimet me Festucetum paniculatae, Phleo-Poetum alpinae, Seslerietalia juncifliae, Stipo-Festucetum të klasës Molinio-Arrhenatheretea dhe Festuco-Brometea. Speciet treguese të tij janë Astrantia major, Campanula glomerata, Carduus micropterus, Carex nigra, Carex viridula, Centaurea haynaldii, Crocus albiflorus, Dianthus monspessulanus, Eriophorum vaginatum, Galanthus nivalis, Geum coccineum, Iberis sempervirens, Hieracium cymosum agg., Heracleum sphondylium, Lilium albanicum, Nigritella nigra, Phyteuma pseudorbicularis, Plantago reniformis, Polygonum bistorta, Primula spp., Senecio doronicum, Taraxacum officinale, Trifolium repens, Viola tricolor and Anthoxanthum odoratum, Koleria pyramidata, Sesleria comosa, Trisetum flavescens etj.

• 7110 *Moçalishte me ngritje aktive.

Ky tip habitati përfshin vegjetacionin higrofil të mjediseve të lagura, shpesh mbi shtresa torfe ku zhvillohet bimësia e klasës Schechzerio-Caricetea fuscae. Shtrihet kryesisht në Doberdol dhe Sylbicë. Përfaqësohet nga shtresa tapetore myshqesh dhe bimësh të larta si Narthecium scardicum,

325

Pseudorchis frivaldii, Carex spp., Cladonia spp., Eriophorum sp, Sphagnum spp., Geum coccineum etj.

Meqënëse ky tip habitati ndodhet shpesh pranë ujrave, në të përfshihet habitati me kod 6430 Shoqërime barishtore hidrofile të buzëujërave.

• 8120 Çakëllishte gëlqerore dhe shisto-gëlqerore të zonave malore deri në nivelet alpine (Thlaspietea rotundifolii).

Ky tip habitati zë një sipërfaqe madhe brenda Parkut të Alpeve, si dhe perfaqëson mjedisin e rritjes për shumicën e llojeve të rralla dhe të rrezikuara.Vegjetacioni i këtij habitati përfaqësohet nga klasa Thlaspeetea rotundifolii dhe Drypetea spinosa, kurse në mikromjedise specifike ai dominohet dhe përfaqësohet nga rendi Petasition doerflerii dhe Salicetalia retusae-serpylifoliae të klasës Betulo-Adenostyletea. Speciet e rralla dhe të rrezikuara të këtyre habitateve që shërbejnë edhe si tregues të tyre janë: Arabis alpina, Acinos alpinus, Achillea frasii, Androsacetalia alpinae, Aquilegia amaliae, Aquilegia dinarica, Asperula scutellaris, Astragalus angustifolius, Athamantha turbith subsp. hyanaldii, Centaurea alba subsp. ipecensis, Cerastium alpinum, Crepis albanica, Drypis spinosa, Edraianthus serpyllifolius, Epilobium anagallidifolium, Heliosperma pusillum, Gentiana lutea, Geum bulgaricum,Lunaria telekiana, Micromeria parviflora, Minuartia velenovski, Pedicularis brachyodonta subsp. grisebachii, Petasites doerfleri, Pulsatilla halleri, Ranunculus scutatus, Ranunculus ëettsteinii, Satureja montana, S. aizoides, Saxifraga montenegrina, Sesleria robusta, Sesleria robusta subsp. scanderbeggii, Salix retusa, Salix ëaldsteiniana, Saxifraga aizoides, Salix hastata, Salix ëaldsteiniana Thlaspi rotundifolium, Trifolium ëettsteinii, Valeriana bertiscea, Verbascum nicolai, Thlaspi bellidifolium etj. Fauna përfaqësohet nga Fluturat: Aricia agestis, Inachis io, Cyaniris semiargus, Vanessa cardui, Erebia medusa, Erebia melas, Lasiommata maera, Coenonympha arcania, Lycaena phlaeas, Lycaena virgaureae, Pararge aegeria, Parnassius Apollo, Vanessa atalanta dhe Merimangat: Pseudotegenaria animate, Thomisus onustus, Improphantes pr. Improbulus, Histopona luxurians, Micrargus herbigradus, Alopecosa aculeate, Pardosa monticola, Troglohyphantes draconis, Phrurolithus szilyi etj.

• 8210 Shpate shkëmbore gëlqerore me vegjetacion hazmofitik. Shpate shkëmbore gëlqerore me vegjetacion hasmofitik karakterizohen nga një vegjetacion specifik i klasës Asplienetea trichomanis me dominancë të shoqërimeve si:Saxifrago-Potentilletum speciosa, Ramondo-Seslerietum tenuifoliae, Sedo-Asperuletum doerfleri, Potentilletalia speciosae ose Campanulion versicoloris.

Habitati është strehues i disa specieve relikte të akullnajave, specieve endemike dhe subendemike me përhapje të kufizuar si Amphoricarpus autariatus, Asperula doerfleri, Campanula albanica, Campanula versicolor, Crepis baldaccii, Heliosperma macrantha, Omalotheca pichleri, Iberis sempervirens, Potentilla speciosa, Ramonda serbica, Saxifraga grisebachii,, S. marginata, Stachys beckeana, Veronica aphylla, Ëulfenia carinthiaca etj. Në të çarat e shkëmbinjëve gëlqerorë në Qafën e Shtogut, Raba e Bogës, Shtegu i Dhënve gjendet Ëulfenia baldaccii. Ky habiatat është mjedis i rritjes së disa specieve të rralla dhe endemike të faunës sonë si Molusqeve tokësore: Cochlostoma roseoli, Cochlostoma kleciaki, Candidula castriota,

326

Merimangave Alopecosa trabalis, Pardosa mixta, Histopona laeta, Inermocoelotes xinpingëangi, Pardosa alacris, Amaurobius phaeacus, Clubiona genevensis, Xysticus brevidentatus, Xysticus gymnocephalus, Sitticus atricapillus, Phrurolithus festivus, Euophrys rufi barbis, Gnaphosa lapponum, Metellina mengei, Araniella opisthographa, Ozyptila atomaria, Larinioides suspicax, Piniphantes pinicola, Philodromus cespitum, Akrepëve: Euscorpius beroni; Krahëfortëve: Speluncarius minutulus, Fluturës: Kessleria albanica; Shpendëve: Accipiter nisus, Aquila heliaca, Aquila chrysaetos, Hieraaetus penatus, Hieraaetus fasciatus; Gjitarëve: Rupicapra rupicapra dhe Capreolus capreolus.

• 8240 *Sipërfaqe shkëmbore të rrafshta.

Keto habitate zënë sipërfaqe të vogla brënda territorit te Parkut të Alpeve, dhe kryesisht në Bjeshkët e Namuna, Vargu i Karafilit, Jezercë, Radohinë, Kërçi Gjoshkja, Maja e Hekurave dhe Maja e Marlulës. Vegjetacioni i këtyre mjediseve është i pakët dhe përfaqësohet nga Geranium robertianum, Geranium sanguineum dhe Asplenium ruta-muraria, Ceterach officinale, Cerastium alpinum ose C. decalvans, Sedum album, Jovibarba sp., Sempervivum kosaninii, ose specie shkurrore si Cotoneaster spp. Viburnum maculatum dhe Rosa spp. Ky tip habitati është i rëndësishëm edhe për specie molusqesh tokësore, insekte dhe merimaga.

• 8310 Shpella jo të hapura për publikun. Këto habitate janë të specializuara për myshqet, merimangat dhe invertebrorët (veçanërisht krahëfortët), krimbat e rrumbullakët, molusqet tokësore dhe lakuriqët e natës. Fauna përbërëse e ketyre mjedisve përcaktohet nga ndryshimet klimatike brënda çdo shpelle. Sipas Stojev (2001), fauna e shpellave shqiptare në dallohet për llojet e grupeve të Crustacea, Araneida, Opilionida, Chilopoda, Diplopoda, Coleoptera, molusqeve tokësorë Cochlostoma roseoli Cochlostoma kleciaki, Helicigona maranajensis, Montenegrina apfelbecki, Helix secernenda dhe atyre fosile, të cilat janë ende të pastudiuara mirë.

Në shpellat e parkut mund të gjenden edhe krimbat e rrumbullakët si Aporrectodea smaragdina, Dendrobaena alpina alpine, Dendrobaena byblica byblica, lakuriqët e natës si Rhinolophus Euryale dhe Myotis emarginatus.

• 91K0 Pyje Ilirike Fagus sylvatica (Aremonio-Fagion). Ky tip habitati përfshin pyje gjethegjërë acidofilikë ose pyje të përzier me halorë, në të cilët ahu (Fagus sylvatica) është dominues. Habitati shtrihet vertikalisht nga 600-700m në ultësirat e luginave të Gashit, Valbonës, Cemit, Bogës dhe Shalës, duke u ngjitur deri 2000m lartësi të zonës malore. Habitati përbëhet nga substrate shistoze, gëlqerore ose flishore, me shtresë të hollë dheu, ashtu si mund të gjenden edhe në substrate silicore (Greben, Dupkë). Në lartësi të ulta, pyjet e Ahut përzihen me ato termofiletë shkozës (Carpinus betulus, Ostrya carpinifolia) dhe Mështeknës (Betula pendula), si në Luginën e Shalës-Theth, Seferçe dhe Vukël-Nikç.

Në lartësitë 1200-2000m ato përzihen me halorët e Bredhit të Bardhë (Abies alba), Rrobullit (Pinus heldreichii) dhe Hormoqit (Picea abies). Pjesa e sipërme e këtij habitati përfshihet në habitatin tjetër 9130 Pyje ahu të karakterizuar nga aso. Asperulo-Fagetum dhe 9110 Pyje ahu të karakterizuar nga asoc. Luzulo-Fagetum.

327

Në habitatin e pyjeve të Ahut mund të gjenden edhe këto specie treguese Acer pseudoplatanus, Corylus colurna, Cotoneaster tomentosa, Betula pendula, Populus tremula, Sorbus aucuparia, Salix caprea, Rhamnus spp., Pinus sylvestris, Rubus ideaus, Sorbus graeca, Tilia tomentosa Viburnum spp., si dhe Vaccinium myrtillus. Shtresa barishtore e këtij habitati përbëhet nga lloje acidofile si Agrimonia eupatoria, Asperula odoratum, Allium ursinum, Brachypodium pinnatum, Brachypodium sylvaticum, Calamintha grandiflora, Calamintha grandiflora, Cyclamen purpurascens, Dentaria eneaphyllos, Fragaria vesca, Luzula luzuloides, L. sylvatica, Oxalis acetosella, Poa nemoralis, Primula vulgaris, Pteridium aquilinum, Solidago virg-aurea etj.

Sipërfaqe jo të vogla të territorit të parkut mbulohen nga habitati i 9150 Pyje ahu Medio-Europiane mbi gëlqeror të aleancës Cephalanthero-Fagion dhe më pak në tipin: 9130 Pyje ahu të karakterizuar nga aso. Asperulo-Fagetum. Habitatet me Ah, në PKN konsiderohen si pyje të reja, jo më shumë se 80-100 vjeçare, përjashtuar ato në Seferçe dhe Lumin e Gashit.

• 91L0 Pyje Ilirike dushku dhe Shkozë (Erythronio-Carpinion) dhe 91M0 Pyje gjetherënës Ballkano-Panonikë me dushqe.

Habitati i parë përfaqësohet nga Bunga (Quercus petraea) (Mattuschka) Liebl., ose nga Q. cerris, dhe Carpinus betulus, duke u shtrirë nga lartësitë 400-1300m dhe më rrallë deri 1600m lartësi, si në Seferçe (Vermosh), ku haset Carpinus betulus dhe Lugina e Valbonës (Q. frainetto). Habitati i dytë shtrihet shpesh poshtë të parit dhe dominohet nga dushqe termofile si Quercus cerris, Q. petraea dhe Q. frainetto.

Të dy habitatet mbulojnë sipërfaqe jo të mëdha brënda territorit të PKN, si në Luginën e Shalës, Triepsh (Cem), Valbonë, Padeshi, Kozhnjë, Vukaj, Mali i Popratit (Cem), Vukël-Nikç dhe Seferçe (Vermosh). Midis tyre, shpesh gjenden edhe drurë të shkozës, Ostrya carpinifolia, Carpinus orientalis specie barishtore si Brachypodium pinnatum, Buglossoides purpurocaerulea, Veronica chamaedrys, Silene vulgaris, Anemone apennina, Trifolium medium, Mercurialis perennis, Cyclamen hederifolium, Aremonia agrimonoides, Fragaria vesca, Lathyrus niger, Symphytum tuberosum etj.

Të dy habitatet e mësipërme dallohen për pasurinë faunistike sidomos me Fluturat Ochlodes sylvanus, Parnassius mnemosyne, Iphiclides podalirius, Pieris brassicae, Pieris rapae, Pieris ergane, Pieris napi, Pontia daplidice, Thecla betulae, Satyrium ilicis, Satyrium spini, Maculinea arion, Polyommatus amandus, Polyommatus thersites, Polyommatus bellargus, Polyommatus icarus, Polyommatus eros, Plebejus argus, Plebejus idas dhe Shpendët.

Habitatet e mësipërme janë ndërmjetës midis tyre dhe tipit të habitatit me kod 9170, Pyje dushku dhe shkoze të karakterizuar nga asoc. Galio-Carpinetum dhe 9180 Pyje të aleancës Tilio-Acerion të shpateve shkëmbore, çakëllishteve dhe luginave të thata.

• 9180 *Pyje të aleancës Tilio-Acerion të shpateve shkëmbore, çakëllishteve luginave të

thata. Ky habitat ëshrtë i përhapur në formë copëzash në ultësirat e Parkut të Alpeve, dhe kryesisht midis habitatit të Pyjve gjetherënës Ballkano-Panonikë me dushqe. Mund të gjendet në lartësitë 300-1000m mbi nivelin e detit. Speciet identifikuese të këtij habitati janë Bliri gjethe gjerë (Tilia platyphyllos), Panja gjethe rrap (Acer pseudoplatanus), Frashëri i zi (Fraxinus excelsior), Vidhi (Ulmus glabra), dhe Bliri gjethe kordë (Tilia cordata), (NATURA 2000, 2013).

328

Habitati përfaqëson mjedise të ftohta dhe me lagështi, dhe tolerante ndaj hijezimit. Bimësia dominohet nga specia Panja gjethe rrap (Acer pseudoplatanus) e nën-aliancës Lunario-Acerenion, dhe speciet tipike tolerante ndaj thatësirës (Tilia cordata, T. platyphyllos) dhe Tilio-Acerenion. Speciet treguese të tij janë: Actaea spicata, Acer campestre, Anemone nemorosa, Fraxinus excelsior, Sorbus aucuparia Ulmus glabra ose Carpinus betulus, Corylus avellana, Rosa canina, Tilia cordata, T. platyphyllos etj.

• 91BA Pyje Moesiane me Bredh.

Ky habitat mbulon sipërfaqe jo shumë të mëdha brënda territorit të “Parkut Kombëtar të Alpeve”. Habitati ndodhen në lartësitë mbi 1300m, (rrallë nën këtë lartësi si në Valbonë) si në Gropat e Rrashtit të Rragamit (Valbonë) deri 1600m, Çerem dhe Livadhi i Harushës dhe Skrobotushë (Vermosh).

9410 Pyje acidikë me Hormoq të maleve të larta deri në nivelin alpin (Vaccinio-Piceetea). Pyjet me Hormoq (Picea abies) në Alpet Shqiptare, shtrihen në Luginën e Valbonës, si mbetjet më Jugore të periudhës së akullnajave. Formacionet me Piceetum subalpinum gjenden në Ashta e Çeremit 1800m, Liqeni i Ponarit 1200-1400m, Lugina e Valbonës 1000m dhe Maja Ismet Sali Brucaj, 1500m lartësi.

• 95A0 Pyje pishash të larta të zonave malore të Mesdheut. Ky tip habitati përfshin pyjet të përfaqësuara nga pisha endemike e rrobullit (Pinus heldreichii) dhe pishën relikte të Arnenit (Pinus peuce), dhe ndodhen mbi pyllin e Ahut osë në përzierje me të. Shoqërimet bimore me Pinetum heldreichii dhe Pinetum peucis gjenden në mjedise të ftohta, shpesh në faqe shkëmbore me shtresë të hollë dheu nga 1100m në Qafën e Pejës e deri 2100m si në Majën e Hekurave.

Speciet e tjera shoqëruese me Rrobullin dhe Arnenin janë Picea abies, Pinus sylvestris, Abies alba ose llojet shkurrore të Juniperus sabina, Arctostaphyllos uva ursi Vaccinium myrtillus. Ndër speciet barishtore më të kudondodhurat janë: Astragalus angustifolius, Calamagrostis arundinacea, Brachypodium pinnatum, Cephalanthera rubra, Crepis spp., Helianthemum numularium, Hieracium villosum, Luzula luzuloides, Luzula sylvatica, Saponaria bellidifolia, Thymus longicaulus, Trifolium alpestre etj.

• 3240 Lumenjë alpine dhe vegjetacioni i tyre drunor me Salix elaeagnos.

Ky lloj habitati luan një rol të rëndësishëm në regjimin e rrjedhjes së ujit në lumenjve dhe degëve e tyre. Bimësia përfaqësohet nga Salicetum eleagni dhe Alnetum incanae, me speciet përfaqësuese si Salix elaeagnos, Salix caprea dhe Salix amplexicaulis.

Në ujërat e freskëta të këtij habitati, sëbashku me tipet e habitateve 3220 dhe 3240, rritjen dy specie të troftës: Salmo trutta fario dhe Salmo farioides. Këta ujëra janë të rëndësishëm edhe për disa specie të krimbave të tokës si: Aporrectodea smaragdina, Dendrodrilus rubidus rubidus dhe Lumbricus rubellus; gjarpërinjët (Elaphe longissima), Salamandra salamandra, Tritoni i alpeve (Triturus alpestris), Tritoni i zakonshëm (T. vulgaris), Zhabën e gjelbër (Bufo

329

viridis), Bombina variagata, Bretkosen (Pelophylax kurtmuelleri), dhe Leuctra mortoni feheri, Nemoura asceta, Nemoura vinconi, Nemoura anas si dhe një numër të konsiderueshëm fluturash.

6.5. Aneksi V - Treguesit kryesorë të biodiversitetit dhe monitorimi i tyre

Treguesit kryesore te biodiversitetit jane flora dhe fauna. Konsiderohet e rendesishme, njohja e numrit te popullates dhe shperndarja e tyre ne territorin e Alpeve. Aktualisht, monitorimi i te gjithe specieve te flores dhe te faunes ne Alpe eshte shume I veshtire per t’u realizuar dhe informacioni praktikisht nuk ekziston si pasoje e mungeses se burimeve te nevojshme financiare dhe njerezore.

Megjithatë, është e rëndësishme që të paktën një numër i kufizuar i llojeve të monitorohen si duhet dhe sa më shpejt të jetë e mundur. Këto lloje mund të përfshijnë llojet endemike dhe sub-endemike, speciet me nje status te vecante mbrojtjeje dhe speciet indikatore. Monitorimi bëhet për të vlerësuar aspektet sasiore dhe cilësore të specieve dhe habitateve (ndryshimet e perhapjes se të tyre në zonë, ndryshimet në numrin e specieve, dendësise se tyre dhe frekuencës, etj).

Monitorimi i florës alpine Monitorimi i florës mund të bëhet në dy drejtime kryesore;

• Monitorimi i habitateve; • Monitorimi i llojeve të veçanta.

Për sa i përket monitorimit të florës, speciet kryesore që propozohen të monitorohen jane tetë në total, nga të cilat;

-Tre specie endemike; Ëulfenia baldaccii Degen, Petasites doerfleri Hayek, Ligusticum albanicum Jàv. dhe Alchemilla albanica, etj

-Pesë specie bimore të mbrojtura nga Konventa Ndërkombëtare, si Konventa e Bernës dhe Direktiva për Habitatet, Speciet me status mbrojtjeje Europiane. Këtu përfshihen Ramonda serbica Pancic, Geum bulgaricum Panc., Gentiana lutea L., Galanthus nivalis L., dhe Campanula scheuchzeri Vill të cilat përfshihen në Aneksin e II dhe të IV të Direktivës së Habitatetve (92/43/EEC) dhe Konventës për Ruajtjen e specieve autoktone dhe Habitateve (Konventa e Bernës) ose Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe Faunës së Egër (CITES)”.

Monitorimi i zogjve Monitorimi i zogjve kryhet me anë të anketimeve në disa vende të para-zgjedhura fikse në të gjithë territorin e Alpeve për një periudhë të caktuar kohe.

330

Disa rekomandime për monitorimin e zogjve jepen si më poshtë;

- Monitorimi (ditë/natë) i mbarështimit të zogjve, kryesisht për shpendët e pyjeve dhe zogjtë pre e grabitqareve;

- Monitorimi i zogjve migrues (në fillim dhe në fund të periudhës së qëndrimit të tyre në këtë zonë).

Monitorimi i Gjitarëve Llojet e rekomanduara për këtë monitorim përfshijnë monitorimin e lakuriqëve të natës, Vidrës (Lutra lutra), ariut të murrmë (Ursus arctos), Rrëqebulli te Ballkanit (Lynx lynx balcanicus), ujkut gri (Canis lupus), kaprollit (Rupicapra rupicapra), drerit (Capreolus capreolus), derrit të egër (Sus scrofa), dhe lepurit Europian (Lepus europaeus).

Monitorimi i zvarranikeve Koha e duhur për të monitoruar zvarraniket është periudha maj-korrik. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet specieve me status të veçantë mbrojtjeje, të tilla si Emys orbicularis, Testudo hermanni, Podarcis erharii, Lacerta agilis, Vipera ursinii, Vipera Berus, Coronella austriaca, Zamenis longissimus, Dolichophis gemmonensis, Elaphe quatuorlineata, Natrix Natrix, Natrix tessellata .

Monitorimi i Amfibëve Rekomandohet prioritet për speciet: bretkocat e lumenjvce (Rana gracea) (Specie endemike e Ballkanit), salamandra (Salamandra salamander), salamandra alpine (Salamandra atra), dhe disa specie tritonesh (Lissotrition vulgaris, Trutus macedonicus, dhe Triturus alpestris) bretkoca Europeane e pemëve (Hyla arborea).

Monitorimi i Troftës Autoktone Të gjithë lumenjtë malore të Alpeve, siç janë lumi i Valbonës, lumi i Shalës, lumi i Cemit dhe lumi i Vermoshit duhet të përfshihen nga ky monitorim, Speciet që do të monitorohen janë: Salmo faroides, Salmo marmoratus, Salmo macrostigma, Salmo obstusirostris, Salmo trutta fario. Në të gjitha llojet e monitorimit, është i nevojshem përdorimi i pajisjeve GPS dhe kamerave dixhitale për të regjistruar zonat në studim.

Alpet Shqiptare përfaqësojnë një nga zonat më pak të studiuara të vendit tonë, si rezultat i terrenit të vështirë. Prezenca e llojeve të ndryshme të specieve në zonën e Alpeve është përcaktuar me anë të studimeve të pjesshme dhe anketimeve të kryera në territor. Por nuk është kryer asnjë herë ndonjë inventar i plotë për florën dhe faunën, si pasojë e mungesës financiare dhe kapaciteteve njerëzore.

Deri në vitin 2014, Shërbimi Pyjor ka kryer vlerësime të pjesshme vetëm në lidhje me një gamë të caktuar të specieve të faunës.

331

Duke marrë në konsideratë faktin se disa specie endemike të një rëndësie Kombëtare dhe Ndërkombetare janë identifikuar në këtë rajon, vlerësohet si esenciale kryerja e një inventari të florës dhe faunës në këtë zonë.

Gjithashtu, monitorimi i specieve është i një rëndësie të madhe në këtë rajon për të vlerësuar dinamiken e specieve përkatëse dhe popullatave, si dhe aspektet e tyre cilësore dhe sasiore.

Bazuar në “Dokumentin mbi Politikat Strategjike të Mbrojtjes së Biodiversitetit (miratuar nga VKM-ja Nr. 31, datë 20.01.2016), institucionet peërgjëgjëse për inventarizimin dhe monitorimin e biodiversitetit janë: Ministria e Mjedisit, Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura, Fakulteti i Shkencave të Natyrës, Universiteti Bujqësor i Tiranës.

6.6. Aneksi VI – Infrastruktura Rrugore

NJQV Emertimi Gjatësia km Gjithsej

Bujan

Qender Komune - Mani i kuq Selimaj 9.5

Asfalt Sh12 - Breg Geghysen 4

Ura e tankev e - Kodra e Tplanit 3.5

Rudesh - Rosuje 2

Qender Komune - Markaj 7

Markaj - Qafe Kolçi 10.4

Blini Markaj - Qyteze Ilire Rosuje 3

Shkolla Markaj - Lagje Milushaj 0.9

Shpia Shpend Zeqirit - Varreza Sheqerukaj 1

Blini Markaj - Koder Markaj 1.2

Shtëpia Isa Males - Shtëpia e Shkëlzen Secit 0.8

Kodra e Dellinjes - Lagje Gjure 1

Imenaj – Berçan 1.1

Ulica Bunarit - Mulliri I Hasan Kamberit 0.5

332

Lekurtaj Shkolla - Lagje Ismailgecaj 0.8

Ura e tankeve - Molle e kuqe 1.1

Ura e Bujanit - Lagje Vatoc 1.9

Sh12 Sekullai - Vidriç 1.6

Shtëpia Mic Sokolit - Mulosmanaj 1.1

Shkolla Bujan - Lagje BASHAJ 1

Sh12 Asfalt - Lagje Ranxa 0.5

Sh12 Asfalt - Lagje Rakiq 2

Shkolla e Grise - Lagje Shpati 1.4

Shkolla e Grise - Lagje Vine 1.8

Ura e Grise - Molle e kuqe 0.9

Lekurtaj shkolla - Lagje Shulla 2

Lekurtaj shkolla - Lagje Nikocaj 1.8

Lekurtaj Proi I madh - Lagje Kulla 0.8

Xhamia Selimaj - Lagje Lemenice 3.3

Mani I Kuq Selimaj - Lagje Kallbaj 1

Përroi I Halilajve - Lagje Gjonaj 2.6

Sh12 Asfalt - Lagje Halilaj 1.2 72.7

Bytyc

RN 23 – Leniqi 1 2

RN 23 – Zherke 3

RN 23 Pac - Berishe 16 20.2

Fierze

Q Fierze - Lagjja Pepkolej Raje 4

Q.Fierze - Dushaj I Eper 3

Dushaj - Arvej-Xan 3

Kodra e Xanit - Dege 14

333

Ura Dizdare - Shk.9-Vjeçare Tpla 6.2

Shk.9-Vjeçare Tpla - Ballfushe 2.2

Moken - Cuke 3

Dushaj - Varreza Publike 1

Ura e Valbones - Ish Nyja e Betonit 1

Dege - Rushte 3 40.4

Lekbibaj

Qender Komune - Lugu Ndermajse 15

Koder-Markaj - Liqeni 0.6

Ura-Tetaj - Hec Lekbibaj 2.5

Hec Lekbibaj - Qafe Kollçit 14

Bushat - Gjonpepaj 4

Mserr – Salce 8

Kodra Zades - Vark 2.6

Seishta - Betoshe 4.5

Ulur – Tetaj 2.3

Kthesa Jahos - Shengjergj 2.4

Hec Lekbibaj - Curraj 3

Puseta - Shofrra 1 59.9

Llugaj

Bukov – Luzhe 5

Llugaj – Luzhe 3

Llugaj - Cernice 3

Cernice - Qender 1.5

Bukov – Tyrbja 1.2

Gjuric - Cernice 1

Llugaj – Sopot 4 18.7

334

Margegaj

B Curri - Rragam 45

Dragobi - Q.Strugi 55

Valbone - Kukaj 4.5

Qender - Pulanaj-Gelaj 7

B.C urri - Elezaj 3

Cerrnice - Byberaj 3.5

Rruga Valbones - Gral-Rudesh 8

Rruga Valbones - Morine 2.8

Ura Valbones - Ish Posta 1

Qender - Hetaj-Gjongecaj 4 133.8

Tropojë

Tropoje - Buçaj 5 1

Buçaj - Kuçane 2.2

Buçaj - Papaj 1.6

Papaj – Padesh 7

Boshnjak - Tafaj-Gegaj 7.8

Gegaj - Qaf-Morine 7

Tafaj - Trezhnjev 2

Kojel - Kuçane 4

Tropoje - Myhejan 4

Myhejan - Kovac 1.8

Kovac - Gosturan 2.1

Sopot – Begaj 3.1

Begaj – Fshat 1.6

Begaj – Babine 1.9

Sopot - Kerrnaj 6.9

335

Kerrnaj - Shkelzen 3.8

Ish rep ushatrak - Kuarc 1.9

Brenda Fshati - Kerrnaj 2.1

Kerrnaj - Kovaç 2.5

Kamen – Kasaj 1.6

Qafe Morine - Koldet 3

Fshati – Mejdan 2.5 75.5

Totali Gjithsej 421.2

Rrugët rurale dhe Lokale

Burimi: Qendra Kombëtare Burimore e Trajnimit dhe Asistencës Teknike (ANTTARC)

6.7. AneksiVII - UKZ

Tabela 1.1

Tro

pjë

Bajram Curri Sh.a. UK Tropojë Qyteti Bajram Currit

Lekbibaj Sh.a. UK Tropojë Brisë, Salcë, Palç, Peraj, Gjonpepaj, Lekbibaj, Tetaj, Shëngjergj, Curraj I Poshtëm, Betoshë, Qerreç, Mulaj, Curraj I Sipërm

Margegaj Sh.a. UK Tropojë Margegaj, Fushë Lumi, Koçanaj, Shoshan, Lagja e Paqës, Rragam, Bradoshnicë, Dragobi, Çerem, Valbonë

Bujan Sh.a. UK Tropojë Bujan, Rosujë, Dojan, Markaj, Gri, Lëkurtaj, Selimaj, Bllatë, Gri e Re

Tropojë Sh.a. UK Tropojë Astë, Kojel, Viçidol, Kasaj, Gegaj, Buçaj, Papaj, Sopot, Babinë, Begaj, Shumicë-Ahmetaj, Myhejan, Kovaç, Kërrnajë, Shkëlzen

336

Tabela 1.2

Të dhënat e agreguara të vitit 2015 për Sh.a UK Tropojë Numri i stafit të punësuar me kohë të plotë nga ndërmarrja 28

Popullsia totale që jeton në zonën e juridiksionit 9,314

Popullsia totale që faktikisht furnizohet me ujë nga shoqëria 6,931

Popullsia që shërbehet me lidhje në banesë 6,931

Vëllimi i ujit të prodhuar nga sistemet me rrjedhje te lire (000 m³) 1,308.0

Vëllimi i ujit të prodhuar nga sistemet me ngritje mekanike (000 m³) 180.0

Vëllimi total i ujit të prodhuar nga dy llojet e sistemeve (000 m³) 1,488.0

Vëllimi neto i ujit në sistemin e shpërndarjes së zonës së shërbimit (000 m³) 1,488.0

Gjatësia totale e tubacioneve prej çeliku (km) 60.0

Gjatësia e linjave të rrjetit kryesor (km) 34.0

Gjatësia e linjave të rrjetit shpërndarës (km) 26.0

Gjatësia totale e rrjetit të ujit (km) 60.0

Tabela 1.3

Emri i Komunitetit Popullsia 2015 (banorë) Kërkesa vjetore për rezidentët 2015 (m³)

B. Curri (qytet) 4999 219000

Brisë 69 3000

Salce 134 5869

Palç 67 2935

Peraj 231 10100

Gjonpepaj 272 11900

Lekbibaj 323 14150

Tetaj 227 9945

Shëngjergj 97 4250

Curraj I Poshtëm 163 7139

Curraj I Sipërm 163 7139

337

Betoshë 124 5430

Qerreç 97 4250

Margegaj 500 21900

Fushë Lumi 97 4250

Koçanaj 494 21637

Shoshan 446 19535

Lagja e Paqës 108 4730

Rragam 89 13666

Bradoshnicë 57 2497

Dragobi 288 12614

Çerem 87 3811

Valbonë 141 6176

Bujan 426 18659

Rosujë 109 4774

Dojan 566 24790

Markaj 395 17300

Gri 291 12746

Lëkurtaj 363 15899

Selimaj 246 10775

Kojel 214 9373

Viçidol 430 18834

Kasaj 129 5650

Gegaj 257 11257

Buçaj 411 18000

Papaj 176 7709

Sopot 294 12877

Babinë 279 12220

Begaj 246 10775

Shumicë-Ahmetaj 171 7490

Myhejan 183 8015

338

Kovaç 320 14016

Kërrnajë 407 17827

Shkëlzen 76 3329

Tabela 2.1

Tabela 2.2

Të dhënat e agreguara të vitit 2015 për Sh.a UK Vau Dejës

Numri i stafit të punësuar me kohë të plotë nga ndërmarrja 10



Vëllimi i ujit te prodhuar nga sistemet me rrjedhje te lire (000 m³) 0.0

Vëllimi i ujit te prodhuar nga sistemet me ngritje mekanike (000 m³) 695.0

Vëllimi total i ujit te prodhuar nga dy llojet e sistemeve (000 m³) 695.0


Gjatësia totale e tubacioneve prej gize (km) 14.1

Gjatësia totale e tubacioneve prej polietilen-plastike (km) 0.0

Gjatësia totale e tubacioneve prej materialeve te tjera (km) 0.0

Gjatësia e linjave te rrjetit kryesor (km) 8.2

Gjatësia e linjave te rrjetit shperndares (km) 25.7

Gjatësia totale e rrjetit te ujit (km) 33.9

V. D

ejës

Temal Sh.a. UK V. Dejës Koman, Qerret, Arrë, Vilë, Telum, Kllogjen, Malagji-Kajvall, Toplanë, Sermë, Gushtë

Shllak Sh.a. UK V. Dejës Vukjakaj-Gegaj, Palaj-Gushaj, Benë, Kroni I Madh, Barcollë, Vukaj, Uk-Bibaj

339

Tabela 2.3


Koman 248 10862

Qerret 117 5125

Arrë 189 8278

Vilë 137 6000

Telum-Kllogjen 56 2453

Malagji-Kajvall 79 3460

Toplane 332 14542

Sermë 79 3460

Gushtë 42 1840

Vukjakaj-Gegaj 197 8629

Palaj 230 10074

Benë 170 7446

Kroni I Madh 141 6176

Barcollë 150 6570

Vukaj 128 5606

Uk-Bibaj 79 3460

Tabela 3.1

M. M

adhe

Kelmend Sh.a. UK M. Madhe Tamarë, Brojë, Kozhnje, Selcë, Vukël, Lëpushë, Vermosh, Nikç

Shkrel Sh.a. UK M. Madhe Dedaj, Bogë, Bzhetë-Markaj, Lohë e Sipërme, Vrith, Vuç-Kurtjaj, Reç, Zagorë, Qaf-Gradë, Rrepisht, Kokpapaj

Tabela 3.2

Të dhënat e agreguara të vitit 2015 për Sh.a UK Shkodër Fshat dhe M. Madhe


340




Vëllimi i ujit te prodhuar nga sistemet me ngritje mekanike (000 m³) 892.7

Vëllimi total i ujit te prodhuar nga dy llojet e sistemeve (000 m³) 1,698.7





Gjatësia e linjave te rrjetit shpërndarës (km) 123.7


Gjatësia totale e tubacioneve te kanalizimeve (km) 22.6

Gjatësia e tubacioneve prej polietilen-plastike (km) 22.6

Tabela 3.3

341

Tabela 4.1

Shko

dër

Pult Sh.a. UK Shkodër Pog, Kir, Gjuraj, Plan, Xhan, Bruçaj, Mgull

Shalë Sh.a. UK Shkodër Breg-Lumi, Abat, Nicaj-Shalë, Lekaj, Vuksanaj, Pecaj, Theth, Ndërlysaj, Gimaj, Nënmavriq, Lotaj

Shosh Sh.a. UK Shkodër Ndrejaj, Nikaj-Shoshaj, Palaj, Pepsumaj, Brashtë

Emri i Komunitetit

Popullsia 2015 (banorë)

Kërkesa vjetore për rezidentët 2015 (m³)

Tamarë 393 17213

Brojë 372 16294

Kozhnje 129 5650

Selcë 712 31186

Vukël 746 32675

Lëpushë 283 12395

Vermosh 757 33157

Nikç 265 11607

Dedaj 351 15374

Bogë 280 12264

Bzhetë-Markaj 311 13622

Lohë e Sipërme 198 8672

Vrith 403 17651

Vuç-Kurtaj 100 4380

Reç 636 27857

Zagorë 637 27901

Qaf-Gradë 358 15680

Rrepisht 94 4117

Kokpapaj 247 10819

342

Tabela 4.2

Të dhënat e agreguara të vitit 2015 për Sh.a UK Shkodër


Popullsia totale që jeton në zonen e juridiksionit 113,814



Vëllimi i ujit te prodhuar nga sistemet me ngritje mekanike (000 m³) 12,908.1

Vëllimi total i ujit te prodhuar nga dy llojet e sistemeve (000 m³) 12,908.1





Gjatësia e linjave te rrjetit shperndares (km) 121.0


Gjatësia totale e tubacioneve te kanalizimeve (km) 150.0

Gjatësia e tubacioneve prej betoni (km) 146.0

Gjatësia e tubacioneve prej polietilen-plastike (km) 4.0

Tabela 4.3


Pog 127 5563

Kir 528 23126

Gjuraj 228 9986

Plan 267 11695

Xhan 324 14191

Bruçaj 286 12527

Mgull 109 4774

Breg-Lumi 141 6176

343

Abat 144 6307

Nicaj-Shalë 164 7183

Lekaj 295 12921

Vuksanaj 249 10906

Pecaj 99 4336

Theth 230 10074

Ndërlysaj 158 6920

Gimaj 451 19754

Nënmavriq 388 16994

Lotaj 159 6964

Ndrejaj 309 13534

Nikaj-Shoshaj 239 10468

Palaj 230 10074

Pepsumaj 62 2716

Brashtë 48 2102

6.8. Aneksi VIII - Ushqimet tradicionale

Më poshtë jepet një përshkrim i ushqimeve më karakteristike të zonës së Alpeve Shqiptare:

Maza e Zier

Është gatim i vjetër.

Gatuhet për miq të veçantë dhe në rast mysafiresh në bjeshkë.

Përbërësit: miell misri, ajka e qumështi (dele, lopës, dhisë), djathë të njome të përgatitur brenda dy ditësh dhe krip sipas dëshirës.

Të gjitha llojet e gatimeve tradicionale në Tropojë janë të bazuara në prodhimet blegtorale, kryesisht mishi dhe bulmeti. Gjatë periudhës së dimrit, ushqimet kryesore të sofrës tropojane janë mishi i thatë (pastërma), suxhuku vendas, lakra rasoi dhe lakra urov (lakër jeshile e shtratifikuar). Gjithashtu, karakteristikë tjetër e kësaj periudhe është dhe konservimi i frutave nga stina e verës në dy mënyra kryesore: tharja e tyre deri në procesin përfundimtar (oshaf) dhe reçeli tradicional me pothuajse të gjithë frutat e rrethit (reçel fiku, molle, kumbulle, ftoi etj.). Për gatimin e gjellërave zakonisht përdorej t’lyeni (gjalpi) dhe maza (kajmaku). Pastaj si ushqime të zakonshme të sofrave tropojane vinin me radhë: qumështi, kosi i kulluar, maza (kajmaku) e qumështit, gjiza dhe lloje të

344

ndryshme të turshive. Ndër gatimet karakteristike për raste si dasmat apo festat janë: çorba, qervishi, flia, maza e zime (kajmaku i zier), pitja (byreku), laknuri (lakrori), qeshkeku, kaçamaku etj., ndërsa ëmbëlsirat kryesore tradicionale janë: rezhniku (qumështori), hallma (hallva), orizi me qumësht, ravonia (revania), shëndetlia, bakllavaja, lakrori ëmbëlsirë etj.

Çorba - gatuhet me miell misri të situr imtë, përzier me hudhër, gjalpë, copa dhjami, copa mushkërie, copa mëlçie të zezë, copa zemre dhe copa mishi të dhjamosur.

Qervishi - është një tjetër gatim tradicional tropojan, i cili gatuhet me miell misri të kavardisur me gjalp dhe hudhër, i zier në lëngun e mishit të pulës.

Mishi i thatë - është pastërmaja karakteristike e Tropojës, veçantia e të cilit qendron në mënyrën e përpunimit dhe tharjes. Mishi i bërë gati nga therja e kafshës përkatëse (dele, dhi apo lopë) kërkon mjeshtëri të veçantë në prerjen e tij në rripa të gjatë e të hollë, gjithnjë duke ruajtur raportet e pjesëve të mishit. Këta rripa mishi vendosen në mënyrë rrethore në sofrat e drunjta tradicionale të zonës duke i hedhur kripë për çdo rend me rrathë mishi të rripuar. Mishi lihet në këtë gjendje për dymbëdhjetë orë me rradhë në mënyrë që kripa të ketë depërtuar plotësisht në brendësi të mishit. Sipër oxhakut të gatimeve vendoset çekreku i tharjes, mbi të cilin vendosen shkopinj që më pas do të shërbejnë si mbajtës të rripave të mishit. Mbi zjarr vendosen degë të njoma dëllinje ose bimë hithre të grumbulluara gjatë verës nëse preferohet mishi i tymosur. Kjo tymosje e mbron mishin nga çdo mikrob i mundshëm dhe i jep një aromë të veçantë. Mishi i thatë zakonisht shoqërohet me sunxhukun.

Flija - është një gatim tradicional, i njohur në zonën e veriut dhe atë të Alpeve. Nuk gatuhet shpesh, për shkak të kohës që merr përgatitja. Ajo servirej për miq të veçantë të familjes dhe për raste festash.

Sunxhuku tradicional - përgatitet nga mishi i grirë i bagëtive vendase, i përzier me hudhër, piper, spec djegës dhe një sasi e vogël qepësh për ta mbajtur në raporte të drejta.

Lëngu i rasoit - nxirret nga lakra me të njëjtin emër, por në kohët e mëparshme ajo nxirrej edhe nga dardhat e egra, thanat dhe lëngu i rrushit “grezë”. Ky lëng futet në një enë druri (bucelë) dhe përdoret si ilaç tradicional për sëmundjen e astmës dhe reumatizmit.

345

Rezhniku (Qumështori) - konsiston në qumështin e parë të bagëtisë pas lindjes (kulloshtra), i cili gatuhet me vezë të rrahura në proporcione të drejta, duke i tundur me lugë druri. Kjo përbërje hidhet në tepsi dhe zakonisht piqet me saç. Shoqërohet me masë të caktuar kripe ose sheqeri, sipas dëshirës së konsumuesit.

Lakrori - ëmbëlsirë gatuhet me miellin e gështenjave, të përziera me gjalp dhe arrë. Fillimisht zgjidhen gështenjat më të mëdha, thahen në dru, më pas bluhen për t’u bërë miell. Brumi i miellit të gështenjës, i trazuar me qumësht të ngrohtë hidhet në një tepsi të lyer me gjalp në mënyrë që të mos ngjitet apo të digjet. Procesi i pjekjes kryhet me saç dhe kërkon kujdes të veçantë. Ëmbëlsira bëhet me petë dhe pas pjekjes së çdo pete, ajo lyhet me gjalp dhe mbulohet me arra, derisa tepsia të mbushet. Më pas ëmbëlsira pritet dhe sipër saj vendoset sërish saçi për të marrë pjekjen përfundimtare.

Ushqimi tradicional në Nikaj- Mërtur

Duke qenë se pjesa më e madhe e banorëve në Nikaj-Mërturi janë të besimit katolik dhe feja ua lejon përdorimin e mishit të derrit (thiut) çdo familje rrit 1-2 derra për konsum mishi. Derri theret zakonisht në dhjetor, krypej dhe bëhet pastërma për t’u ruajtur dhe ngrënë gjatë vitit, sidomos për stinën e dimrit. Përveç derrave, rriten edhe pula për vezë e mish.

Gështenja: Duke qenë se zona e Nikaj-Mërturit është shumë e pasur me pyje gështenjash, burim tjetër me shumë rëndësi për plotësimin e ushqimit është fruti i gështenjës së butë. Gështenjat janë në blloqe natyrore, në vend disi larg fshatrave, por ka me pakicë dhe pranë shtëpive. Ashtu si toka e bukës dhe kashnjeti (blloku i gështenjave që i takon çdo familjeje) ishte i ndarë me kufij të përcaktuar mirë, kufij që ekzistojnë edhe sot.

Përgatitja e ushqimeve

Prodhimet e qumështit zënë vendin më me rëndësi në ushqimin e popullsisë së kësaj zone. Ato zakonisht përgatiten në stane. Në mjeljen e bagëtive përdoret shtrunga (ene cilindrike prej dru pishe me një vege). Porceka (enë prej kungulli, me bisht të gjatë, në barkun e të cilës çelej një vrimë e madhe) shërbente për të zbrazur qumështin. Për të transportuar qumështin përdorej çeliku (lëkurë e berrit e tharë) ose kungulli, po ai kungull si porceka por hapej në bisht dhe mbyllej me tapë si shishet (gastaret) me boqen e kollomoqit. Shpeshherë enët prej kungulli visheshin me lëkurë që të mos çaheshin dhe ta mbanin qumështin të freskët. Ato kishin madhësi të ndryshme dhe zinin nga 2-7 litra qumësht. Për mbledhjen e ajkës (krese) shërbenin koritat (enë të cekëta prej druri pishe ose arre, në formë katërkëndëshi ose vezake, që, nxinin 2-3 litra qumësht). Për përgatitjen dhe ruajtjen e farës së djathit përdorej shqila, enë e përgatitur me dru pishe, në formë cilindrike.

346

Për të kulluar djathin përdorej shisa, napë e përgatitur nga fijet e bimës shies dhe cedilla, beze e hollë tekstile, rize. Kurse gjalpin, djathin e gjizën i ruanin në sheke druri, të madhësive të ndryshme.

Në këtë zonë malore me dimër të gjatë, ishte e nevojshme ruajtja e asortimenteve të ndryshme ushqimore. Kështu përveç prodhimeve të qumështit, ruanin edhe mishin, perimet e frutat, artikuj të domosdoshëm për plotësimin e ushqimit. Ruajtja bëhej në mënyrë të thjeshtë. Mishi ruhej vetëm i kripur dhe i tharë në tym dhe quhej postërme (pastërma), kurse perimet mbaheshin në shëllirë. Pastërmaja përgatitet prej mishit të derrit, të lopës ose kaut dhe më rrallë prej mishit të deles ose dhisë. Pastërmate marrin emra sipas llojit të kafshës. Kafsha që do të therej për postërme ushqehej mirë që të majmej “të ketë boll vjamë”.

347

6.9. ANEKSI IX – Pyetesoret dhe rezultatet e turizmit

Pyetësorët janë shpërndarë në 6 gjuhë të ndryshme: shqip, anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe spanjisht.

348

349

350

351

Rezultate kryesore

1. “A është kjo hera e parë që po vizitoni Alpet Shqiptare?”

A është kjo hera e parë që po vizitoni Alpet Shqiptare?

Kombësia Frekuenca Përqindja

Shqiptar

Jo 177 44.25

Po 223 55.75

Gjithsej 400 100

Të huaj

Jo 183 21.8

Po 658 78.2

Gjithsej 841 100

2. “Kombësitë kryesore:”

Kombësitë kryesore

Kombësitë Frekuenca Përqindja

Shqiptar 465 33.29%

Gjerman 215 15.39%

Francez 147 10.52%

Italian 118 8.45%

Austirak 75 5.37%

Polak 51 3.65%

Çek 42 3.01%

Hollandez 42 3.01%

Anglez 33 2.36%

Spanjoll 27 1.93%

Kosovar 18 1.29%

Israelit 15 1.07%

Kroat 15 1.07%

Australian 15 1.07%

Hungarez 15 1.07%

352

3. “Ku keni dëgjuar për zonën e Alpeve Shqiptare?”

Ku keni dëgjuar për zonën e Alpeve Shqiptare?


Shqiptar

Radio 43 4.23%

Televizion 221 21.73%

Gazeta 59 5.80%

Revista 56 5.51%

Internet 280 27.53%

Guidë turistike 50 4.92%

Broshura udhëtimi 38 3.74%

Turoperator 23 2.26%

Nga miq 247 24.29%

Gjithsej 1017 100.00%

Të huaj

Radio 10 0.64%

Televizion 150 9.62%

Gazeta 80 5.13%

Revista 118 7.56%

Internet 664 42.56%

Guidë turistike 191 12.24%

Broshura udhëtimi 50 3.21%

Turoperator 67 4.29%

Nga miq 230 14.74%

Gjithsej 1560 100.00%

4. “Qëllimi i vizitës tuaj në Zonën e Alpeve Shqiptare”

Qëllimi i vizitës tuaj në Zonën e Alpeve Shqiptare?


Shqiptar

Arsye biznesi 7 1.09%

Kohë e lirë / Argëtimi / Sport 204 31.63%

Pushim dhe çlodhje 299 46.36%

353

Vizitë tek miq e të afërm 21 3.26%

Konsum I produkteve vendase 114 17.67%

Gjithsej 645 100.00%

Të huaj

Arsye biznesi 8 0.67%

Kohë e lirë / Argëtimi / Sport 461 38.64%

Pushim dhe çlodhje 544 45.60%

Vizitë tek miq e të afërm 11 0.92%

Konsum I produkteve vendase 169 14.17%

Gjithsej 1193 100.00%

5. Kohëzgjatja e qëndrimit të planifikuar në Alpet Shqiptare?

Kohëzgjatja e qëndrimit të planifikuar në Alpet Shqiptare?


Shqiptar

Vizitor ditor 27 5.90%

1 natë 98 21.40%

2-3 net 228 49.70%

4-7 net 90 19.60%

Më shume se 8 net 16 3.50%


Të huaj

Vizitor ditor 10 1.10%

1 natë 42 4.50%

2-3 net 419 45.10%

4-7 net 338 36.40%

Më shume se 8 net 120 12.90%


6. “Zonat e qëndrimit”

Njësitë Administrative Përqindja

Njësia Shkrel 35.43%

Njësia Kelmend 20.07%

354

Njësia Margegaj 19.14%

Njësia Shalë 14.43%

Njësia Bajram Curri 6.19%

Njësia Temal 1.68%

Njësia Lekbibaj 1.31%

Njësia Tropojë 1.21%

Njësia Pult 0.16%

Njësia Shllak 0.16%

Njësia Shosh 0.12%

Njësia Bujan 0.09%

Gjithsej 100.00%

7. “Lloji i akomodimit gjatë qëndrimit tuaj?”

Lloji i akomodimit


Shqiptar

Hotel 153 32.55%

Bujtinë 277 58.94%

Hostel 6 1.28%

Kamping 34 7.23%


Të huaj

Hotel 310 24.68%

Bujtinë 639 50.88%

Hostel 35 2.79%

Kamping 272 21.66%

Gjithsej 1256 100.00%

8. “Sa kanë ndikuar arsyet ose faktorët e mëposhtëm në vendimin tuaj për të vizituar Alpet Shqiptare? (Niveli 5 më i larti)”

Sa kanë ndikuar arsyet ose faktorët e mëposhtëm në vendimin tuaj për të vizituar Alpet Shqiptare? (Niveli 5 më i larti)”

Kombësia Frekuenca Mesatare

355

Shqiptar

Interesi në cilësinë e panoramës natyrore dhe peizazhit/mjedisit natyror 442 4.62

Interesi në trashëgiminë kulturore 430 3.8

Mikpritja e banorëve vendas 438 4.32

Interesi për komunitetet dhe mënyrën tradicionale të jetesës të banorëve vendas 406 4.03

Interesi për të parë kafshë të egra 356 3.12

Interesi për aventura/ aktivitete sportive 351 3.79

Turizmi rural 351 3.73

Interesi për Traditat lokale dhe Kulturën 378 3.93

Interesi për arkitekturën tradicionale dhe Monumentet 366 3.77

Interesi për historinë dhe letërsinë e Shqipërisë 366 3.89

Rekomandime nga një mik/ libër 366 3.8

Siguria e zonës 340 4.03

Të huaj

Interesi në cilësinë e panoramës natyrore dhe peizazhit/mjedisit natyror 917 4.43

Interesi në trashëgiminë kulturore 904 3.73

Mikpritja e banorëve vendas 908 4.14

Interesi për komunitetet dhe mënyrën tradicionale të jetesës të banorëve vendas 901 4.18

Interesi për të parë kafshë të egra 563 3.63

Interesi për aventura/ aktivitete sportive 594 4.22

Turizmi rural 581 3.48

Interesi për Traditat lokale dhe Kulturën 775 3.74

Interesi për arkitekturën tradicionale dhe Monumentet 603 3.44

Interesi për historinë dhe letërsinë e Shqipërisë 725 3.46

Rekomandime nga një mik/ libër 532 3.68

Siguria e zonës 583 3.54

11. “Si do t’i vlerësonit aspektet e mëposhtme të eksperiencës tuaj ne Alpet Shqiptare? (1= shumë e varfër, 5= shumë mirë)”

356

Si do t’i vlerësonit aspektet e mëposhtme të eksperiencës tuaj ne Alpet Shqiptare? (1= shumë e varfër, 5= shumë mirë)”


Shqiptar

Standardi i dhomave dhe pajisjet e banjës (në strukturën akomoduese) 402 3.56

Pamje tërheqëse e zonës përreth strukturës akomoduese 407 4.39

Standardi i vendeve për të ngrenë 399 3.8

Higjiena e përgjithshme në strukturat e akomodimit/ te ushqimit 391 3.58

Niveli i shërbimit të ofruar nga personeli pritës në strukturat komerciale (hotel, hostel, komplekse, guesthouse, restorant,etj)

383 3.28

Niveli i shërbimit te ofruar nga pjesëtarët e familjes qe shërbejnë ne struktura akomoduese si bujtina, shtëpi fshatare

372 3.45

Njohja e gjuhëve te huaja nga personeli shërbimit (te akomodimit, te ushqimit, guidat turistike) 373 3.02

Panorama dhe peizazhi 412 4.45

Rrugët/shtigjet për ecje (shenjëzimi dhe drejtimi) 385 3.48

Aktivitetet në natyrë për vizitoret 358 3.08

Mundësia për te eksploruar boten shtazore dhe bimore 341 2.81

Diversiteti i aktiviteteve dhe atraksioneve 348 2.78

Ekskursionet/turet e organizuara 368 3.01

Atraksionet historike/kulturore 355 3.06

Mundësia për te vizituar vendet e trashëgimisë kulturore 352 2.97

Gjendja e aktiviteteve folklorike, panaireve, manifestimeve tradicionale, dyqaneve artizanale. 353 3.08

Mundësia për te blere produkte vendase te zonës 383 3.6

Interpretimi/guidat 359 3.15

Informacioni turistik i ofruar nga shërbimet turistike/ qeverisja vendore (policia, zyrat e informacionit turistik,etj.)

364 3.18

Mikpritja e banoreve vendas 394 4.34

Mënyra tradicionale e jetesës së banorëve vendas 390 4.14

Mundësia për të takuar banorët vendas 390 4.24

357

Pastërtia/ Mbrojtja e mjedisit natyror 390 3.22

Ruajtja e arkitekturës tradicionale 358 3.2

Ndikimi i objekteve të ndërtuara rishtazi në peizazhin të Alpeve Shqiptare 350 2.74

Infrastruktura (rrugët, tabelat drejtuese, etj). 365 3.03

Komforti dhe aksesi i transportit lokal 350 2.91

Telekomunikacioni (lidhje me internet ) 370 2.89


Siguria në destinacionet: siguria rrugore, ndihma e shpejtë, shërbimet emergjente, aktivitetet e shpëtimit në mal

373 3.48

Barasvlera për akomodimin dhe ushqimin (raporti çmim/cilësi) 376 3.43

Të huaj

Standardi i dhomave dhe pajisjet e banjës (në strukturën akomoduese) 874 3.61

Pamje tërheqëse e zonës përreth strukturës akomoduese 879 3.91

Standardi i vendeve për të ngrenë 857 3.51

Higjiena e përgjithshme në strukturat e akomodimit/ te ushqimit 827 3.46

Niveli i shërbimit të ofruar nga personeli pritës në strukturat komerciale (hotel, hostel, komplekse, guesthouse, restorant,etj)

815 3.18

Niveli i shërbimit të ofruar nga pjesëtarët e familjes qe shërbejnë ne struktura akomoduese si bujtina, shtëpi fshatare

820 3.3

Njohja e gjuhëve te huaja nga personeli shërbimit (te akomodimit, te ushqimit, guidat turistike) 879 3.49

Panorama dhe peizazhi 861 4.54

Rrugët/shtigjet për ecje (shenjëzimi dhe drejtimi) 795 3.39

Aktivitetet në natyrë për vizitoret 787 3.15

Mundësia për te eksploruar boten shtazore dhe bimore 781 3.3

Diversiteti i aktiviteteve dhe atraksioneve 774 3

Ekskursionet/turet e organizuara 795 2.57

Atraksionet historike/kulturore 806 2.83

Mundësia për te vizituar vendet e trashëgimisë kulturore 763 2.7

358

Gjendja e aktiviteteve folklorike, panaireve, manifestimeve tradicionale, dyqaneve artizanale. 757 2.88

Mundësia per te blere produkte vendase te zonës 843 3.71

Interpretimi/guidat 788 2.62

Informacioni turistik i ofruar nga shërbimet turistike/ qeverisja vendore (policia, zyrat e informacionit turistik,etj.)

803 2.79

Mikpritja e banoreve vendas 818 4.39

Mënyra tradicionale e jetesës së banorëve vendas 804 4.12

Mundësia për të takuar banorët vendas 839 4.33

Pastërtia/ Mbrojtja e mjedisit natyror 817 2.96


Ndikimi i objekteve të ndërtuara rishtazi në peizazhin të Alpeve Shqiptare 753 2.58

Infrastruktura (rrugët, tabelat drejtuese, etj). 783 2.77

Komforti dhe aksesi i transportit lokal 752 2.52

Telekomunikacioni (lidhje me internet ) 826 3.01


Siguria në destinacionet: siguria rrugore, ndihma e shpejtë, shërbimet emergjente, aktivitetet e shpëtimit në mal

803 3.16

Barasvlera për akomodimin dhe ushqimin (raporti çmim/cilësi) 810 3.57

9. “Aktivitetet e realizuara gjatë qëndrimit në Alpet Shqiptare? (shënjoni një ose më shumë opsione)”

Aktivitetet e realizuara gjatë qëndrimit në Alpet Shqiptare? (shënjoni një ose më shumë opsione)”


Shqiptar

Ecje në natyrë 313 16.00%

Vështrim i botës së egër 62 3.17%

Pedalim biçiklete 24 1.23%

Ngjitje mali/alpinizëm 147 7.52%

Not 46 2.35%

359

Kanoe/rafting 13 0.66%

Ecje me kalë 84 4.29%

Ekskursione në shpella 71 3.63%

Paragliding 12 0.61%

Hedhje me parashutë 9 0.46%

Peshkim 34 1.74%

Vizite ne park kombëtar 74 3.78%

Piknik 184 9.41%

Fotografi 277 14.16%

Ushqimi dhe ngrënie dreke 195 9.97%

Relaksim 123 6.29%

Vizitë në vendet historike 70 3.58%

Vizitë në zonat e trashëgimisë kulturore 72 3.68%

Vizitë pranë popullsisë lokale 79 4.04%

Pjesëmarrje ne aktivitete tradicionale 67 3.43%

Gjithsej 1956 100.00%

Të huaj

Ecje në natyrë 804 21.43%




Not 109 2.91%




Paragliding 5 0.13%

Hedhje me parashutë 6 0.16%

Peshkim 76 2.03%


Piknik 388 10.34%

Fotografi 648 17.27%

Ushqimi dhe ngrënie dreke 286 7.62%

360

Relaksim 198 5.28%


Vizitë në zonat e trashëgimisë kulturore 73 1.95%

Vizitë pranë popullsisë lokale 138 3.68%


Gjithsej 3752 100.00%

10. Çfarë aktivitetesh do te dëshironit te realizonit në Alpet shqiptare? (Ju lutem, zgjidhni ato qe ju duken të përshtatshme)

Çfarë aktivitetesh do te dëshironit te realizonit në Alpet shqiptare? (Ju lutem, zgjidhni ato qe ju duken të përshtatshme)


Shqiptar

Ecje ne natyre 147 6.80%




Not 111 5.14%





Hedhje me parashute 104 4.81%

Peshkim 98 4.53%



Vizitë në zonat me trashëgimi kulturore 92 4.26%

Vizite ne komunitetet lokale 93 4.30%


Produkte “argëtim dhe veprim” për periudhën e verës dhe dimrit 111 5.14%

361

Sporte dimërore 216 10.00%

Gjithsej 2180 100.00%

Të huaj

Ecje ne natyre 293 6.87%




Not 237 5.55%





Hedhje me parashute 91 2.13%

Peshkim 157 3.68%



Vizitë në zonat me trashëgimi kulturore 246 5.76%

Vizite ne komunitetet lokale 457 10.71%


Produkte “argëtim dhe veprim” për periudhën e verës dhe dimrit 102 2.39%

Sporte dimërore 219 5.13%

Gjithsej 4268 100.00%

11. “Në çfarë banese do të dëshironit të qëndronit në Alpet Shqiptare?”

Në çfarë banese do të dëshironit të qëndronit në Alpet Shqiptare?


Shqiptar

Hotel luksi (4 ose 5 yje) 84 13.15%

Hotel mesatar (2-3 yje) 90 14.08%

Hotel ekonomik 35 5.48%

Bujtinë 280 42.81%

Bed & Breakfast 44 6.89%

362

Hostel 19 2.97%

Kamping i organizuar 48 7.51%

Kamping pa pagesë 39 6.10%


Të huaj

Hotel luksi (4 ose 5 yje) 25 1.24%

Hotel mesatar (2-3 yje) 103 5.12%

Hotel ekonomik 92 4.57%

Bujtinë 942 46.84%

Bed & Breakfast 189 9.40%

Hostel 110 5.47%

Kamping i organizuar 255 12.68%

Kamping pa pagesë 295 14.67%

Gjithsej 2011 100.00%

12. “Dukuritë që mund të dëmtojnë mjedisin dhe bukurinë e Alpeve Shqiptare? ( Ju lutem, shënoni të gjitha ato që aplikohen)”

Dukuritë që mund të dëmtojnë mjedisin dhe bukurinë e Alpeve Shqiptare? ( Ju lutem, shënoni të gjitha ato që aplikohen)”


Shqiptar

Menaxhimi i varfër i mbeturinave 296 15.69%

Prerja e pemëve 342 18.13%

Zjarret në pyje 257 13.63%

Gjuetia ilegale 170 9.01%

Erozioni 185 9.81%

Trajtimet arkitektonike te fasadave me elemente jo te përshtatshëm 140 7.42%

Dëmtimi i terrenit natyror nga ndërtimet 192 10.18%

Përdorimi i materialeve dhe teknikave të papërshtatshme ndërtimore për zonën 169 8.96%

Përdorimi i stileve arkitektonike të huaja për ndërtimet e reja në zonë 135 7.16%

Gjithsej 1886 100.00%

363

Të huaj

Menaxhimi i varfër i mbeturinave 689 20.92%

Prerja e pemëve 576 17.49%

Zjarret në pyje 463 14.06%

Gjuetia ilegale 406 12.33%

Erozioni 208 6.32%

Trajtimet arkitektonike te fasadave me elemente jo te përshtatshëm 204 6.19%

Dëmtimi i terrenit natyror nga ndërtimet 295 8.96%

Përdorimi i materialeve dhe teknikave të papërshtatshme ndërtimore për zonën 238 7.23%

Përdorimi i stileve arkitektonike të huaja për ndërtimet e reja në zonë 214 6.50%

Gjithsej 3293 100.00%

13. Niveli i kënaqësisë së eksperiencës tuaj në Alpet Shqiptare (1 Jo i kënaqur, 5 Shumë i kënaqur)

Niveli i kënaqësisë së eksperiencës tuaj në Alpet Shqiptare (1 Jo i kënaqur, 5 Shumë i kënaqur)


Shqiptar Niveli i kënaqësisë së eksperiencës tuaj në Alpet Shqiptare 444 4.04

Të huaj Niveli i kënaqësisë së eksperiencës tuaj në Alpet Shqiptare 882 4.46

14. “Bazuar në eksperiencën tuaj: A do t’ia rekomandonit dikujt tjetër Alpet Shqiptare? Po Jo”

“Bazuar në eksperiencën tuaj: A do t’ia rekomandonit dikujt tjetër Alpet Shqiptare?


Shqiptar

Po 2 0.45%

Jo 445 99.55%

Gjithsej 447 100%

Të huaj Po 2 0.22%

Jo 887 99.78%

364

Gjithsej 889 100%

15. Mosha

Mosha


Shqiptar

më pak se 25 vjeç 62 13.80%

25 - 35 vjeç 130 28.90%

36 - 45 vjeç 115 25.60%

46 - 55 vjeç 71 15.80%

56 - 65 vjeç 54 12.00%

mbi 65 vjeç 18 4.00%

Gjithsej 450 100

Të huaj

më pak se 25 vjeç 178 19.8

25 - 35 vjeç 357 39.7

36 - 45 vjeç 214 23.8

46 - 55 vjeç 99 11

56 - 65 vjeç 42 4.7

mbi 65 vjeç 9 1

Gjithsej 899 100

16. Gjinia

Gjinia


Shqiptar

Mashkull 230 55.70%

Femër 183 44.30%


Të huaj

Mashkull 510 63.8

Femër 290 36.3

Gjithsej 800 100

365

17. Shpenzimet

Shpenzimet

Kombësia Frekuenca Mesatarja

Shqiptar

Transport 189 26.99

Akomodim 178 24.25

Ushqim dhe pije 185 22.47

te tjera 86 11.57

Gjithsej 353 66.86

Të huaj

Transport 520 45.58

Akomodim 508 23.13

Ushqim dhe pije 520 23.76

te tjera 315 11.6

Gjithsej 779 80.93

24. “Niveli më i lartë i arsimimit tuaj:”

Niveli më i lartë i arsimimit tuaj


Shqiptar

Shkolla fillore 3 1%

Shkolla mesme 70 16%

Shkollë, Kolegj ose Institut teknik/profesional/tregtar 32 7%

Universiteti 274 61%

Studime pasuniversitare 72 16%

Gjithsej 451 100%

Të huaj

Shkolla fillore 16 1.87%

Shkolla mesme 96 11.24%

Shkollë, Kolegj ose Institut teknik/profesional/tregtar 88 10.30%

Universiteti 570 66.74%

Studime pasuniversitare 84 9.84%


366

PARASHIKIMI I POTENCIALIT TË TREGUT TË TURIZMIT TË ALPEVE

SHQIPTARE

Një teknikë cilësore e përdorur me sukses për parashikimin e kërkesës dhe potencialit të turizmit

është modeli kërkimor i Delphit, ku konvergjenca e mendimit të ekspertëve është kriteri themelor

në një përpjekje për të prodhuar parashikime më të sakta. Teknika Delphi është e përshtatshme për

t'u përdorur kur kemi të bëjmë në një fushë njohurish të paplota dhe të paqarta.

Natyra dhe Përdorimi i Teknikës Delphi

Teknika Delphi përpiqet të bëjë përdorimin konstruktiv dhe sistematik të gjykimit intuitiv të

informuar. Metoda Delphi është unike në metodën e saj të nxjerrjes dhe rafinimit të gjykimit të

grupit pasi bazohet në nocionin se një grup ekspertësh është më i mirë se një ekspert, kur njohuritë

e sakta nuk janë në dispozicion. Parashikimi Delphi është në thelb një teknikë hulumtimi e tregut

e përdorur për të përcaktuar faktorët që do të ndryshojnë përfundimisht të ardhmen e një sektori.

Të dhënat historike, sondazhet e opinionit konvencional dhe fokus grupet nuk mund të përcaktojnë

në mënyrë adekuate këta faktorë.

Modeli Delphi i aplikuar në sektorin e turizmit të Alpeve Shqiptare

Research Design dhe Metodologjia

Një studim i Delphi përfshin një numër të konsideratave, duke përfshirë: përzgjedhjen e

panelistëve; Hartimin e pyetësorit; Ofrimin e feedback-ut; Dhe një vendim për numrin e

raundeve që do të zhvillohen. Paneli i ekspertëve u përzgjodh nga analistë të njohur të

turizmit kombëtar për njohuritë e tyre të subjektit në shqyrtim. Për të siguruar një gamë të

gjerë idesh dhe pikëpamjesh, ekspertët e zgjedhur të sektorit nuk u lejuan të ndërveprojnë

me njëri-tjetrin gjatë procesit të shumëfishtë. Pyetjet specifike për t'u përgjigjur përfshijnë:

Cilat nivele të turizmit duan, kërkojnë dhe mund të marrin potencialisht Alpet Shqiptare?

Cfarë impakti do të kenë skenarët e ardhshëm në programet e zhvillimit të turizmit në Alpet

Shqiptare?

A mund të arrijë harmonia politike dhe shoqërore në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit?

Cfarë drejtimi duhet të marrë Departamenti i Administratës dhe Turizmit i Qeverisë në

lidhje me zhvillimin e turizmit?

367

Madhësia e kampionit dhe Paneli i Ekspertëve

Për të përfshirë një shumëllojshmëri të gjerë të pjesëmarrësve të sektorit në Alpet Shqiptare ishte

e nevojshme të përpiloheshin kategoritë e bazuara në një nivel kombëtar, rajonal dhe, në rastin e

politikëbërësve, në nivel lokal. Ky panel u klasifikua në tetë kategori të ndryshme, përkatësisht:

hartuesit e politikave; Sektori i transportit; Akomodimi; Atraksionet; Organizatorët e udhëtimeve;

sektori industrial dhe tregtar; Akademikët dhe operatorët e sektorit. Edhe pse klasifikimi i

sektorëve është i një madhësie të pabarabartë, pjesëmarrësit nga të dy sektorët industrial dhe

komercial që kanë një interes të drejtpërdrejtë në turizëm gjithashtu përfshihen në një përpjekje

për të marrë pikëpamje dhe parashikime të pavarura.

Hartimi dhe Administrimi i Pyetësorit

Është përdorur një pyetësor, i hartuar dhe përshtatur nga autorët për kushtet dhe interesat lokale,

si dhe inputet e marra nga specialistët e turizmit. Pyetësorët e raundit të parë u dërguan me e-mail

një paneli ekspertësh të përzgjedhur së bashku me nje hyrje që shpjegon shkurtimisht metodën

Delphi dhe kërkon bashkëpunimin e të anketuarve në anketë. Në raundin e parë u shpërndanë

gjithsej 50 pyetësorë dhe 38 u kthyen, duke dhënë një rend kthimi pwrgjigjeje prej 76 përqind.

Secila kategori ishte mjaft e përfaqësuar. Për më tepër, ata ekspertë, përgjigjet e të cilëve bartnin

një peshë më të madhe, i kthyen pyetësorët e plotësuar.

Mesatarja e përgjigjeve u përcaktua për secilën kategori. Një pyetësor i dytë u shpërnda në 8 nga

ekspertët për shkak të përgjigjeve të tyre që devijonin ndjeshëm nga përgjigjia mesatare. Një

përgjigje prej 100 përqind u regjistrua. Pas pranimit të pyetlësorëve të plotësuar, të dhënat u

tabeluan. Hulumtuesit shqyrtuan secilin pyetësor për të përcaktuar shkallwn e pranimit ose

mospranimit. Një përmbledhje e përgjigjeve në pyetësorin e raundit të parë, së bashku me një

shpjegim të ndonjë keqkuptimi, formuan bazën e pyetësorit të raundit të dytë. Një përmbledhje e

rezultateve iu dha secilit pjesëmarrës të raundit të dytë, duke përfshirë disa masa të tendencës së

kontrollit siç është mesatarja dhe devijimi standard. Komentet dhe shqetësimet e ngritura nga

panelistët në raundin e parë u shpërndanë për shqyrtim nga të anketuarit e raundit të dytë me qëllim

që t'i ndihmojnë ata të rishikojnë vlerësimet e tyre në raundin e dytë, nëse është e nevojshme.

368

Gjetjet

Seksioni i parë i pyetësorit është përpiluar për të përcaktuar se si ekspertët e turizmit perceptojnë

ndryshimet e vlerave në Alpet Shqiptare duke iu referuar zhvillimit të turizmit. Variablat e

ekzaminuar u konsideruan të zbatueshme në situatën e Alpeve Shqiptare për shkak të ndryshimeve

të ndryshme që kanë ndodhur në vitet e fundit. Njëmbëdhjetë variablat tregohen në Tabelën I.

Tabela 1. Ndryshimet e vlerave në shoqërinë shqiptare të Alpeve 2017-203122

Variabli Mean SD Median Mode Ndikimi në

turizëm23

Qasja tradicionale në punë 3.34 1.047 4 4 - rritje të

lehte

7.42 Shumë I

lartë

Ruajtja e tradicionalizmit në

normat familjare

3.08 1.217 3 3- nuk ka

ndryshim 5.00 Mesatar

Puna si një virtyt 3.39 .974 3 3 - nuk ka

ndryshim 6.62 I lartë

Autoritarizmi në vendimmarrjet

e biznesit

3.08 .882 3 3- nuk ka


Autoritarizmi në vendimmarrje

në familje

3.05 .985 3 2- rënie të

lehtë 5.05 Mesatar

22 Ndryshimet në vlerë , Është përdorur shkalla me pesë pika ku (1 - rënie të konsiderueshme, 2-rënie të lehtë, 3- nuk ka ndryshim, 4 - rritje të lehte, 5-rritje të konsiderueshme) 23 Kjo tregon shkallën e ndikimit që vlera e ndryshimit në shoqërinë e Alpeve Shqiptare do të ketë për turizëm. 0 = asnjë ndikim; 10 = ndikim shumë të lartë. Nën ndikimin e turizmit vlera prej 4 deri në 5 nënkupton mesataren, 5 deri 6- të moderuar, 6 deri 7- të lartë dhe mbi 7 - më të lartat.

369

Materializmi 4.16 . .638 4 4 - rritje të

lehte 6.97 I lartë

Puna e dobishme si një virtyt 3.7 .909 4 4 - rritje të

lehte

7.19 Shumë I

lartë

Pjesëmarrja në vendimmarrjen e

biznesit

3.76 .820 4 4- rritje të

lehte

7.53 Shumë I

lartë

Pjesëmarrja në vendimmarrje në

familje

3.89 .764 4 4- rritje të

lehte 7.0 3 I lartë

Pranimi i ndryshimeve 4.03 .592 4 4- rritje të

lehte 6.89 I lartë

Shkelja e detyrimeve komunitare

në vendin e punës

3.08 .941 3 3-nuk ka


Në përgjithësi, ekspertët shohin pak ndryshime në sistemet bazë të vlerave të shoqërisë së Alpeve

Shqiptare gjatë 15 viteve të ardhshme. Çdo ndryshim i vogël në këto variabla do të kishte një

ndikim të moderuar në zhvillimin e turizmit. Megjithatë, puna si një virtyt, detyrimet komunale që

prekin mjediset e punës dhe pranimi i ndryshimit, duket se kanë një ndikim të lartë në turizëm,

madje edhe me një ndryshim të vogël (në rritje) në status quo. Duke marrë parasysh ndryshimet e

shumta që ndodhin aktualisht në Alpet Shqiptare, mund të pritet që ndryshimet në lidhje me qasjen

tradicionale në punë, shpërblimi i punës si virtyt dhe pjesëmarrja në vendimmarrje në biznes mund

të jenë të rëndësishme dhe të kenë një ndikim të konsiderueshëm në turizëm.

Pjesa e dytë e studimit i kërkoi të anketuarve të japin mendimin e tyre se si struktura e sektorit të

turizmit të Alpeve Shqiptare ka gjasa të ndryshojë nga tani deri ne vitin 2031 dhe të përcaktojë

çfarë ndikimi do të kishte ndonjë ndryshim në vetë sektorin. Ka pasur gjithsej 41 variabla, duke

përfshirë një kategori për variablat "të tjerë" që nuk janë paraqitur në Tabelën II. Këto variabla

përfshinin, ndër të tjera, llojet e akomodimit, marketet e ushqimeve e pijeve, llojet e atraksioneve

370

të udhëtimit dhe ngjarjet, siç tregohet në Tabelën II. Në të gjitha variablat, përvec dy, të anketuarit

parashikojnë vetëm një ndryshim të vogël ose asnjë ndryshim fare. Me infrastrukturën në ndryshim

të Alpeve Shqiptare, të anketuarit besojnë se Bujtina dhe ecja në natyrë (trekking), ngjitje mali

(hiking) dhe alpinizëm do të bëhen gjithnjë e më të popullarizuara për shkak të rritjes së potencialit

turistik. Duket se nevoja për informacion në baza rajonale në Alpet Shqiptare mund të rritet

ndjeshëm; duke shkaktuar ndryshime të rëndësishme që priten lidhur me shoqatat e promocionit.

Megjithatë, në tre kategori, të anketuarit panë rritje të konsiderueshme që do të kishin ndikimin

më të madh në turizëm, përkatësisht: trafiku i linjave të autobusëve ndërqytetas; Guidat lokale dhe

përfshirja e qeverisë qendrore, rajonale dhe lokale në turizëm. Përveç kësaj, trafiku i linjave të

autobusëve ndërqytetas shihej të kishte një rritje të lehtë, por gjithashtu kishte një ndikim të lartë

në turizëm. Në fakt, çdo ndryshim strukturor i parashikuar, sado i vogël, pritej të kishte një ndikim

të mesëm deri të lartë në turizëm.

Në kontekstin e Alpeve Shqiptare roli i qeverisë në turizëm po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm,

me shpresën se qeveria qendrore, rajonale dhe lokale do ta bënin turizmin një prioritet të lartë duke

ofruar stimuj dhe fonde në përpjekje për të formuar sektorin e turizmit në një tërësi të integruar ku

secili pjesëmarrës i industrisë shihet si një komponent i domosdoshëm. Duket se institucionet e

akomodimit, mënyrat e transportit dhe operatorët e atraksioneve mund të përjetojnë një rritje të

konsiderueshme në biznes me një efekt të shumëfishtë për sektorin në tërësi.

371

Tabela II. Ndryshimi i Strukturës së Turizmit të Alpeve Shqiptare, 2017-203124

Variabli Mean Std.

Deviation

Median Mode Ndikimi në

turizëm25

Hotele

4.08 .997

4 4- rritje të

lehte

8.03-

Shumë I

lartë

Motele 2.89 1.265

3 3 - no

change

5.81-

Mesatar

Resorte

3.60 .736

4 4- rritje të

lehte

7.35-

Shumë I

lartë

Bujtina

4.55 .891

5 5 - rritje të

ndjeshme

8.97-

Shumë I

lartë

Hostele 3.24 .855

3 3- nuk ka

ndryshim 6.67- I lartë

Bed& breakfast (shtrat dhe

mëngjes) 4.05 .899

4 4- rritje të

lehte

8.16-

Shumë I

lartë

24 Ndryshimet në vlerë , Është përdorur shkalla me pesë pika ku (1 - rënie të konsiderueshme, 2-rënie të lehtë, 3- nuk ka ndryshim, 4 - rritje të lehte, 5-rritje të konsiderueshme)

25 Kjo tregon shkallën e ndikimit që vlera e ndryshimit në shoqërinë e Alpeve Shqiptare do të ketë për turizëm. 0 = asnjë ndikim; 10 = ndikim shumë të lartë. Nën ndikimin e turizmit vlera prej 4 deri në 5 nënkupton mesataren, 5 deri 6 të moderuar dhe mbi 6 deri 7 të lartë dhe mbi 7 më të lartat.

372

Zona kampingu dhe parqe

karavan 3.92 .969

4 4- rritje të

lehte

7.89-

Shumë I

lartë

Kampim i lire

3.89 1.134

4 4- rritje të

lehte

7.32-

Shumë I

lartë

Marshim dhe alpinizëm

4.34 .781

4 5- rritje të

ndjeshme

7.82-

Shumë I

lartë

Shërbimet e lundrimit në

lumenj dhe kanale 3.61 .974

4 4- rritje të

lehte

7.11-

Shumë I

lartë

Dyqane te shitjes me pakicë të

artikujve sportive e rekreativ 3.51 .932

4 4- rritje të

lehte

6.00-

Mesatar

Dyqane dhuratash 3.38 .794

3 3- no

change 6.16- I lartë

Agjencitë e udhëtimit

4.26 1.053

4 4- rritje të

lehte

7.58-

Shumë I

lartë

Agjencitë turistike (për ture

turistike) 3.95 .837

4 4- rritje të

lehte

7.53-

Shumë I

lartë

Udhërrëfyes/guida lokale

4.08 1.024

4 4- rritje të

lehte

8.26-

Shumë I

lartë

373

Eco making

3.50 1.268

4 4- rritje të

lehte

7.05-

Shumë I

lartë

Qendra artizanale

3.54 .900

4 4- rritje të

lehte

7.29-

Shumë I

lartë

Parqet tematike 3.20 .868

3 3- nuk ka

ndryshim

5.94 -

Mesatar

Parqet kombëtare

3.76 .760

4 4- rritje të

lehte

7.63-

Shumë I

lartë

Parqet botanike 3.08 .941

3 3- nuk ka


Vizitat speleologjike 3.47 1.084

3 3- nuk ka


Kajak / kanoe/ rafting

3.61 .974

3 3- nuk ka

ndryshim

7.03-

Shumë I

lartë

Aktivitetet dimërore (ski,

slitë..) 3.76 .852

4 4- rritje të

lehte

7.53-

Shumë I

lartë

Shëtitje me kalë 3.51 .961

4 4- rritje të

lehte 6.42- I lartë

Not 3.32 .626

3 3- nuk ka


374

Peshkim 3.71 .694

4 4- rritje të


Qendrat lokale argëtuese 3.46 .691

3 3- nuk ka


Shërbimet personale (dmth.

guidat turistike, trajnerët

sportivë, etj.)

3.95 .769

4 4- rritje të

lehte

7.43-

Shumë I

lartë

Atraksionet kulturore dhe

edukative 3.58 .976

4 4- rritje të


Strukturat e sporteve ujore 3.11 .798

3 3- nuk ka

ndryshim

6.00-

Moderate

Festivalet dhe eventet

4.00 .816

4 4- rritje të

lehte

7.50-

Shumë I

lartë

Trafiku i makinave të

pasagjerëve 3.68 1.141

4 4- rritje të


Turet me autobuzë

3.78 1.084

4 4- rritje të

lehte

7.19-

Shumë I

lartë

Trafiku i linjave interurbane

ndërqytetase 3.79 .811

4 4- rritje të

lehte

7.22-

Shumë I

lartë

Turistet me çanta shpine

4.18 .896

4 4- rritje të

lehte

8.18-

Shumë I

lartë

375

Përfshirja e Qeverisë

Qendrore në turizëm 3.66 1.258

4 4- rritje të

lehte

8.05-

Shumë I

lartë

Përfshirja e Pushtetit Lokal në

turizëm 3.92 1.115

4 4- rritje të

lehte

8.37-

Shumë I

lartë

Promovimi i Turizmit

Kombëtar 3.84 1.027

4 4- rritje të

lehte

8.00-

Shumë I

lartë

Promovimi i Turizmit

Rajonal 4.08 .784

4 4- rritje të

lehte

8.16-

Shumë I

lartë

Promovimi i Turizmit Lokal

3.97 .866

4 4- rritje të

lehte

7.61-

Shumë I

lartë

Pjesa e tretë e studimit përfshin një numër deklaratash apo skenaresh për të hyrë në perceptimin

e panelistëve për gjasat e shfaqjes së çdo ngjarjeje nga "kurrë" në "100 përqind"; Viti i ndodhjes

së mundshme nga "kurrë, 2017 deri në" 2031 "; dhe rëndësia e ngjarjes për turizmin në Alpet

Shqiptare në një shkallë prej dhjetë pikash nga "jo e rëndësishme" në "shumë e rëndësishme".

Rezultatet janë paraqitur në Tabelën III.

43 deklarata kishin për qëllim projektimin e skenarit të ardhshëm të sektorit të turizmit të Alpeve

Shqiptare duke kërkuar pikëpamjet kolektive të panelistëve mbi tema të tilla si tendencat e

ardhshme në ndjekjen e aktiviteteve të kohës së lirë dhe të udhëtimit; përparimet teknologjike të

cilat do të kenë ndikim në sektorin e turizmit; mjedisi i ardhshëm ndërkombëtar i udhëtifmit;

bashkëpunimi rajonal në të ardhmen; Alpet Shqiptare si Qendër turistike në të ardhmen; trajnimi

nw fushwn e turizmit; mjedisi i ardhshëm politik; dhe kufizimet e udhëtimit brenda rajonit.

376

Panelistët e panë çdo skenar si të mundshëm, edhe pse shumë panë një probabilitet të ulët të

ndodhjes.

Ajo që është e rëndësishme është se të anketuarit besojnë se të gjithë skenarët janë të mundshëm

brenda periudhës kohore të caktuar. Ngjarjet më të rëndësishme, megjithatë, janë ato që janë parë

të kenë probabilitet të lartë të ndodhjes brenda dekadës së ardhshme (2017-2027) dhe do të kenë

një ndikim të lartë në turizëm. Këto ngjarje janë pjesë e tre kategorive të gjera, përkatësisht:

informacion dhe ndryshim teknologjik; trajnim dhe arsimim për sektorin në tërësi; dhe

bashkëpunim dhe koordinim vendor në Alpet Shqiptare.

Ndikimi i ndryshimit Info-Teknologjik në Turizmin e Alpeve Shqiptare

Pritet që në të ardhmen e afërt të zhvillohet një sistem i menaxhimit të informacionit i cili do të

ofrojë informata relevante, në kohë dhe në dispozicion për funksionimin efektiv dhe efikas të

sektorit të turizmit. Sistemi ka të ngjarë të përfshijë një sistem të inteligjencës së turizmit, që

përfshin informacion mbi trendet, nevojat për hulumtim, marketingun, klimën dhe produktet

përkatëse të turizmit.

Duket gjithashtu se përdorimi i teknologjisë interaktive kompjuterike në zhvillimin e një baze të

gjerë informacioni mbi turizmin do të materializohet në të ardhmen e afërt.

Edukimi dhe Trajnimi në sektorin e Turizmit dhe Mikpritjes

Sektori i turizmit dhe operatorët e mikpritjes janë detyruar të krijojnë, për shkak të rritjes së

konkurrencës programet e trajnimit të bazuar në sektor dhe institucione, për të përmirësuar cilësinë

e shërbimeve të ofruara për turistët. Sektori i turizmit të Alpeve Shqiptare kërkon një qasje

shumëdisiplinore për të adresuar mangësitë e trajnimit dhe edukimit joadekuat. Është e qartë se

kurset e trajnimit të menaxhimit të turizmit duhet të marrin vëmendje prioritare dhe se duhet të

drejtohen më shumë përpjekje drejt një standardi ndërkombëtar të profesionalizmit në industrinë

e turizmit të Alpeve Shqiptare.

Koordinimi dhe Bashkëpunimi brenda vendit dhe në Alpet Shqiptare

Shumë probleme me të cilat ballafaqohet sektori i turizmit rrjedhin nga mungesa e roleve të

përcaktuara qartë dhe strukturave efektive të menaxhimit, të cilat janë ndërlikuar nga menaxhimi

i paefektshëm institucional. Faktorët që kërkojnë pwrgjegjwsi përfshijnë përfaqësimin e të gjithë

komuniteteve dhe palëve të interesit në forumet vendimmarrëse dhe një demarkacion të qartë të

377

roleve të organeve të turizmit në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal për të lehtësuar ndërveprimin

dhe bashkërendimin nëpërmjet mekanizmave përkatës.

378

III. NGJARJET ME NDIKIM POTENCIAL NE TURIZËM DHE TRAJNIM

Tabela 3.

Ngjarja Mundësitë

(kurrë, 10%, 20%,… 100%)

Mesorja Moda Viti

Viti i ndodhjes së mundshme

( 2017, ….)

Mesorja Moda Ndikimi në turizem

(0- asnjë ndikim

në.., 1,2,3,4,5,

6,7,8,9, 10- ndikim shumë të madh)

Mesorja Moda

Prodhimet bujqësore të tilla si mishi, produktet e qumështit dhe prodhimet e krijuara nga komunitetet lokale përdoren nga hotelet, restorantet dhe qendrat e tjera turistike

71.39

70 70

2017

2017 2017

8.84

Shumë I lartë

9 10

Për të njejtat familje, alokimi i fondeve për të udhëtuar dhe për turizëm bëhet gjithnjë e më shumë një domosdoshmëri

55.83

60 60 2019-

2020

2019 2020 7.78

Shumë I lartë

8 8

379

Gjysma e popullsisë që punon, në qendrat urbane në të gjithë botën, punon kryesisht për përmirësimin e cilësisë së jetës së tyre dhe jo për mbijetesë

65.28

70 80

2024-

2025

2025 2025 7.81

Shumë I lartë

8 8

Kufinj totalisht të rinj janë të hapur për turizmin (mjedise ujore dhe nënujore, mjedise nëntokësore, mjedise hapësinore)

57.36

62.5 70

2020-

2021

2020 2021 7.59

Shumë I lartë

8 8

Formalitetet kufitare (p.sh. kërkesat, viza, doganat) nga shumica e vendeve janë lehtësuar

78.14

85 100

2017

2017 2017 8.51

Shumë I lartë

9 9

Për informacionin turistik është themeluar një bazë ndërkombëtare e të dhënave me komunikim video në kohë reale

62.26

60 60

2020

2020 2020 8.11

Shumë I lartë

8 8

Është krijuar një rrjet rrugësh udhëtimi ndërkombëtar për transportuesit më të medhenj kombëtare

51.86

60 50 2024- 2025

2025 2024 7.35

Shumë I lartë

8 8

380

Aksesi i kufizuar në burimet natyrore është arritur nga racionimi dhe kualifikimet e rezidenteve

51.86

50 50

2020

2020 2020 7.24

Shumë I lartë

7 6

Menaxherët e hoteleve dhe restoranteve do të kërkojnë lloje më të specializuara dhe formale të programeve arsimore

62.92

60 60

2020

2020 2020 7.78

Shumë I lartë

8 7

Shumë universitete dhe kolegje në Shqipëri do të integrojne ne kurrikulen e tyre programe studimi në fushën e turizmit dhe mikpritjes

62.22

60 60

2021- 2022

2022 2021 7.73

Shumë I lartë

7 7

Kërkesa për programet e trajnimit me kohë të pjesshme ( ose aftashkurter) për njerëzit që janë aktualisht të punësuar në industrinë e mikpritjes do të rritet ndjeshëm

65.28

60 60

2020-

2021

2021 2020

8.14

Shumë I lartë

8 8

Alpet Shqiptare janë të pranuara me sukses si një destinacion udhëtimi

80.14 80 80

2018 2018 2018 8.59

Shumë I lartë

9 9

381

Rivitalizimi i suksesshëm i aktiviteteve tradicionale në Alpet Shqiptare (psh jeta fisnore rurale, pijet tradicionale)

66.81

70 70

2017-

2018

2018 2017 7.95

Shumë I lartë

8 7

Paqëndrueshmëria politike në Shqipëri po ndikon fluksin e turistëve në vend

62.78 80 80

2017-

2018

2018 2017 7.43

Shumë I lartë

8 8

Sektori i turizmit do të kalojë industrinë e arit dhe diamantit si thithesi më i madh i shkëmbimeve në monedhë të huaj

49.41

50 50

2025-

2026

2025 2026

5.63 Mesatar

6 5

Shumica e aktiviteteve të sektorit informal do të jenë të lidhura me turizmin

46.86 50 60

2021 2021 2021

5.75 Mesatar

5 5

Qeveria e Shqipërisë integron turizmin në programin e saj të përgjithshëm të zhvillimit ekonomik

72.78

80 80

2021

2021 2021 7.51

Shumë I lartë

8 8

Përparimet e mëdha teknologjike dhe kostot më të ulëta të udhëtimieve ndërkombëtare i bëjnë çmimet

76.94

80 80 2020-

2021

2021 2020 8.05

Shumë I lartë

8 8

382

më të përballueshme për nje buxhet të klasës së mesme

Sisteme plotësisht të automatizuara që shërbejnë për të siguruar informacion në nivel global mbi udhëtimin në kohë reale

64.29

70 80

2018-

2020

2020 2018 7.76

Shumë I lartë

8 8

Turizmi i bazuar ne aktivitete (dmth të angazhohen në aktivitete rurale procese të tilla si plugimi, prerje, mjelja e lopëve, etj), rritet ndjeshëm në rëndësi

62.71

75 90

2023-

2024

2024 2023

7.41

Shumë I lartë

8 8

Sektorët publikë dhe privatë punojnë së bashku nëpërmjet projekteve edukative dhe kulturore për të reduktuar armiqësitë ndaj turistëve ndërkombëtarë

55.83

50 50

2020

2020 2020

7.19

Shumë I lartë

8 8

Shumica e vendeve krijojnë stimuj ekonomik për industrinë private për mbrojtjen e kafshëve të egra, bukuritë piktoreske dhe mjediset natyrore

54.72

60 70

2019-

2020

2020 2019

7.24

Shumë I lartë

9 9

383

Mjediset turistike artificiale (dmth liqenet artificiale dhe të digave, platformat artificiale të skive) janë përdorur zakonisht për strukturat rekreative në natyrë dhe këto zona ofrojnë mundësi shtesë të turizmit për shumë vende të botës

58.19

50 40

2021-

2022

2022 2021

7.24

Shumë I lartë

8 8

Cështjet e tokës të përfshira si pjesë e rëndësishme e planeve dhe programeve të zhvillimit të turizmit shqiptar

59.31

60 30

2025

2025 2025 6.86

I lartë

7 5

Sot, shumica e njerëzve udhëtojnë në vende të tjera, siç zakonisht udhëtojnë në vendin apo rajonin e tyre

59.41

60 60

2025

2025 2025 6.95

I lartë

7 7

Një Monedhë nderkombetare përdoret për shkëmbimin monetar mes kombeve në botë

53.25 60 70

2031 2030 2031 6.97

I lartë

7 8

Shumica e hoteleve preferojnë vetë-shërbimin në vend të formatit konvencional te sotshëm

56.11

60 50 2022-

2023

2023 2023 6.43 I lartë

6 6

384

Problemi i zgjidhur i energjisë në botë 65.14

80 80 2027-

2028

2028 2027 7.19

Shumë I lartë

7.5 7

Problemi i zgjidhur i energjisë në Alpet Shqiptare 59.35

60 60 2027-

2028

2028 2027 6.94

I lartë

7 6

Java e punës 30-orëshe dhe muaji i pushimeve vjetore karakterizojnë modelet normale të punës në vendet në zhvillim

61.39

70 70

2022-

2023

2022 2023 7.25

Shumë I lartë

7 7

Më shumë se 50 përqind e transaksioneve në cash në botë kryhen përmes sistemit online, kredisë së kompjuterizuar, sistemet e faturimit dhe kartat e kreditit / debitit

70.86

70 60

2023

2023 2023

7.97

Shumë I lartë

8 9

385

IV. Avantazhi Konkurrues i destinacionit

Pjesa e katërt e pyetësorit kërkoi pikëpamjet e panelistëve për:

1. Shkalla në të cilën burimet turistike dhe atraksionet kontribuojnë në atraktivitetin dhe

karakterin e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare;

2. Shkalla në të cilën strategjitë e turizmit sigurojnë qëndrueshmërinë e sektorit të turizmit

të Alpeve Shqiptare;

3. Shkalla në të cilën mjedisi i jashtëm konkurrues ndikon në potencialin e rritjes së sektorit

të turizmit të Alpeve Shqiptare

Të anketuarve iu ofruan pyetje me fund të mbyllur të shkallës Likert me 5 pikë, me qëllim që të

nxirrnin nivelin e tyre të dakordësisë apo mosdakordësisë (1 - nuk jam dakord plotësisht, 2- nuk

jam dakord, 3-neutrale, 4- bien dakord, 5- bien dakord plotësisht) me një sërë deklaratash lidhur

me rëndësinë relative të burimeve dhe atraksioneve të destinacionit turistik, strategjive të

destinacionit turistik dhe mjediseve të destinacionit turistik në përcaktimin e konkurrueshmërisë

së sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare. Gjithashtu përdorimi i pyetjeve të hapura i lejoi të

anketuarit të elaboronin arsyet pse I kishin dhënë ato përgjigje në pyetjet e formatit të mbyllur.

Literatura mbi konkurrencën e destinacionit ofron disa parime të përgjithshme për të udhëhequr

zhvillimin e modeleve të turizmit gjithpërfshirës. Faktorë të rëndësishëm përfshijnë: burimet e

turizmit dhe atraksionet, si dhe menaxhimin e destinacionit dhe makro- dhe mikro-mjedisin.

Burimet e destinacionit turistik dhe atraksionet janë elemente tw ofertws, që i referohen atributeve

kritike të një destinacioni që tërheqin vizitorët dhe formojnë themelet e turizmit të qëndrueshëm.

Një destinacion shpesh kushtëzohet ose kufizohet nga forca të jashtme mjedisore mbi të cilat

autoritetet ushtrojnë kontroll minimal.

386

Ndërtimi i përcaktuesve të konkurrueshmërisë së destinacionit për sektorin turistik të

Alpeve Shqiptare

Komponentët

kryesorë

Elementët

Burimet e

destinacionit turistik

dhe atraksionet

Burimet natyrore, Asetet kulturore, Atraksionet e vecanta, akomodimi,

transporti, mbrojtja dhe siguria

Strategjitë e

destinacionit të

turizmit

Aftësitë e organizatave të menaxhimit të destinacionit, planifikimi dhe

zhvillimi i destinacionit, menaxhimi i mjedisit, menaxhimi i cilësisë së

shërbimit, zhvillimi i burimeve njerëzore, menaxhimi i marketingut të

destinacionit, çmimi

Mjediset e

destinacionit të

turizmit

Ndryshimet socio-kulturore, rritja ekonomike, kushtet e kërkesës,

pjesëmarrja dhe qëndrimet e komunitetit, ndërveprimi brenda-

industrisë

Komentet e ndryshme të marra nga paneli i ekspertëve janë përmbledhur dhe diskutuar në tre tema

kryesore. Temat janë: Burimet e destinacionit turistik dhe atraksionet, Strategjitë e Destinacionit

të Turizmit, dhe Mjediset e Destinacionit të Turizmit.

Tabela IV.

Temat Pohimet Mean SD Median Mode

Burimet natyrore Përqendrimi dhe shumëllojshmëria e burimeve natyrore i sigurojnë Alpeve shqiptare një avantazh të padiskutueshem për turizëm

4.71 .460

5 5

Alpet shqiptare kanë një klimë shumë të përshtatshme gjatë gjithë vitit.

3.47 .979 3.5 4

387

Asetet kulturore Asetet kulturore dhe historike shtojnë një tjetër dimension tërheqës për eksperiencen në Alpet Shqiptare

4.34 .669 4 4

Atraksione të vecanta

Organizimi i aktiviteteve, ngjarjeve dhe festivaleve në nivel komuniteti ndihmojnë për të kapërcyer kufizimet e sezonalitetit.

4.34 .534

4 4

Akomodimi Akomodimi operon në cilësi dhe sasi nër përputhje me kërkesat e konsumatorëve.

3.61 1.054 4 4

Përfshirja e autenticitetit në produktet e akomodimit në harmoni me mjedisin rrethues rrit kënaqësinë e vizitorëve

4.39 .887 5 5

Sektori i akomodimit luan një rol të rëndësishëm në nxitjen e vizitorëve për të rritur kohën e tyre të qëndrimit

4.26 .503 4 4

Kuzhina Kuzhina vendase luan një rol të rëndësishëm në promovimin e turizmit në Alpet Shqiptare.

4.53 .506 5 5

Shfrytëzimi i kuzhinës autentike, të stilit “si në shtëpi” shton vlerën e eksperiencës turistike në Alpet Shqiptare.

4.45 .504

4 4

Transporti Një infrastrukturë e shkëlqyer transporti është e përbërë nga tre elementë themelorë: një rrjet rrugësh transporti i mirëstrukturuar për të lidhur qytetet e mëdha me pikat turistike; sinjalistikë e qartë për qarkullimin rrugor dhe hapësira të mjaftueshme parkimi.

4.13 .844

4 5

Mbrojtja dhe siguria

Shqetësimet lidhur me sigurinë janë parashikues të fortë të qëllimit të

3.82 .730 4 4

388

udhëtimit dhe kanë një ndikim të konsiderueshëm në zgjedhjen e destinacionit turistik

Strategjitë e destinacionit turistik

Planifikimi dhe zhvillimi i destinacionit

Zbatimi i parimeve të qëndrueshmërisë është baze në planifikimin dhe zhvillimin strategjik të destinacionit

3.92 .712

4 4

Menaxhimi mjedisor

Është urgjent menaxhimi mjedisor për mbrojtjen e ekologjisë natyrore dhe përmirësimin e cilësisë së jetës së komunitetit

4.21 .622

4 4

Nuk ka ndryshime arkitektonike te fasadave të shtëpive tradicionale dhe elementeve të tjera kulturore të lidhura me to

2.97 .885

3 3

Nuk përdoret stili i importuar arkitektonik për ndërtesat e reja në këtë zone

3.21 .935 3 3

Nuk përdoren materiale ndërtimi të papërshtatshme që dëmtojnë terrenin natyror

3.16 .973 3 2

Aftësitë e organizatave të menaxhimit të destinacionit

Organizatat e menaxhimit të destinacionit të Alpeve shqiptare (DOMs) si organizata qeveritare janë përgjegjëse për krijimin e një mjedisi të mirë për biznes dhe investime

3.97 .716

4 4

Menaxhimi i cilësisë së shërbimit

Vendosja e standardeve për të kontrolluar cilësinë e shërbimit shërben për të mbrojtur interesat e

4.50 .604 5 5

389

konsumatorëve dhe për të garantuar një nivel minimal të përsosmërisë

Edukimi dhe trajnimi janë elemente thelbësore të zhvillimit të burimeve njerëzore

4.32 .471 4 4

Zhvillimi i burimeve njerëzore

Shkalla e njohjes së gjuhëve të huaja nga personeli i shërbimit I angazhuar me bizneset e turizmit (akomodim, restorant, guida, etj) duhet te rritet

4.18 .801

4 4

Menaxhimi i marketingut të destinacionit

Në një treg gjithnjë të mbushur me njerëz dhe konkurrues, fokusi i marketimit të destinacionit duhet të jetë mbi zhvillimin e tregut dhe produktin e ri. (Për të diversifikuar ofertat e produktit të saj)

3.84 .718

4 4

Cmimi Përvoja turistike në Alpet Shqiptare ka një çmim të volitshëm pa kompromentuar cilësinë

3.74 .860 4 4

Mjediset e destinacionit turistik

Kërkesa e brendshme

Në Alpet Shqiptare kërkesa e brendshme është më e rëndësishme se kërkesa e huaj, sepse është më lehtë dhe më e shpejtë për te vëzhguar dhe kuptuar nevojat dhe preferencat e konsumatoreve të tregjeve të afërta.

3.42 1.222

3 2

Alpet Shqiptare kanë krijuar një pozitë të fortë në tregun ndërkombëtar

3.76 .883 4 4

Alpet Shqiptare janë aq tërheqëse sa për të thithur turistët e huaj në fazën e tanishme të zhvillimit

4.18 .758 4 4

Zhvillimi ekonomik

Rritja dhe popullariteti i turizmit në Alpet Shqiptare është rezultat i rritjes së qëndrueshme në të ardhura dhe të

3.47 .922 4 4

390

kohës së lirë në dispozicion gjatë viteve të fundit.

Pjesëmarrja dhe qëndrimet e komunitetit.

Degradimi i mjedisit si rezultat i konsumit të tepërt dhe keqpërdorimit të resurseve natyrore kërcënon qëndrueshmërinë e Alpeve Shqiptare.

4.29 .867

5 5

Qëndrimet e rezidenteve ndaj turizmit, si dhe miratimi dhe pjesëmarrja e tyre në aktivitetet lidhur me turizmin janë bazat për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit

4.26 .685

4’ 4

Ndërveprimet brenda sektorit

Procesi i konkurrencës ashtu dhe i bashkëpunimit mes palëve të interesit çon në ofrimin me efikasitet të shërbimeve dhe në përmirësimin e produktit, i cili në kthim forcon konkurrueshmërinë e sektorit të turizmit në Alpet Shqiptare

4.29 .694

4 4

Burimet natyrore

Shumica e të anketuarve ranë dakord se përqendrimi dhe shumëllojshmëria e burimeve natyrore i

japin Alpeve Shqiptare një avantazh definitiv për turizmin.

Atraksione të veçanta

Shumica e të anketuarve panë një meritë të konsiderueshme në organizimin e aktiviteteve,

ngjarjeve dhe festivaleve në nivel komuniteti për të ndihmuar në kapërcimin e kufizimeve të

sezonit.

Akomodimi

Sipas të anketuarve, akomodimi duhet të ofrohet dhe mirëmbahet në cilësi dhe sasi të mjaftueshme

për të përmbushur kërkesat e konsumatorit dhe në përputhje me standardet ndërkombëtare. Mënyra

më e thjeshtë për të siguruar një akomodim me cilësi të lartë është mbajtja e ambienteve të pastra

në çdo kohë. Kjo përvojë mund të përmirësohet më tej duke krijuar një atmosferë autentike në

391

harmoni me mjedisin natyror. Përfshirja e origjinalitetit në produktet e akomodimit çon në një

ndjesi të vendit që mund të rrisë kënaqësinë e vizitorëve dhe të sigurojë që integriteti historik i një

destinacioni të ruhet. Komentet me shkrim konfirmuan se sektori i akomodimit luan një rol të

rëndësishëm në inkurajimin e vizitorëve për zgjatjen e kohëzgjatjes së qëndrimit.

Kuzhina

Paneli i kushtoi rëndësi të madhe rolit të kuzhinës lokale në promovimin e turizmit të Alpeve

Shqiptare. Shumica e të anketuarve besonin se vizitorët do të impresionoheshin nga

disponueshmëria e gjerë dhe shumëllojshmëria e kuzhinës. Shfrytëzimi i kuzhinës autentike në

shtëpi do të shtonte vlerën e përvojës së turizmit. Panelistët theksuan domosdoshmërinë e krijimit

të menuve të dobishme për shëndetin, me fokus në përbërësit e burimeve lokale dhe sezonale.

Ushqimi është një aspekt i rëndësishëm i turizmit, i cili mund të luajë një rol në zgjerimin e ofertave

të turizmit, duke shtuar vlerën e përvojës së vizitorëve dhe ngritjen e vetëdijes në destinacion.

Transporti

Panelistët ranë dakord se një infrastrukturë e shkëlqyer transporti është e përbërë nga tre elementë

bazë: rrugët e transportit që lidhin qytetet e mëdha, shenja të qarta rrugore dhe të shtigjeve të

udhëtarëve, si dhe hapësira të mjaftueshme për parkim. Gjithashtu ata ranë dakord se infrastruktura

do të ishte e paefektshme nëse ndonjëri prej tyre do të prishej.

Mbrojtja dhe siguria

Panelistët treguan se shqetësimet për mbrojtjen dhe sigurinë janë parashikues të fortë të qëllimit të

udhëtimit dhe kanë një ndikim thelbësor në zgjedhjet e destinacionit turistik.

Aftësitë e organizatave të menaxhimit të destinacionit

Komentet me shkrim kanë përshkruar qartë një gamë të roleve dhe funksioneve që organizatat e

menaxhimit te destinacioneve duhet të luajnë - nga një fokus i marketingut apo promovimit në një

përpjekje më të gjerë të ndërtimit të kapaciteteve për menaxhimin strategjik të sektorit të turizmit

të Alpeve Shqiptare.

Planifikimi dhe zhvillimi i destinacionit

Planifikimi dhe zhvillimi i destinacionit është një proces i krijimit të një vizioni afatgjatë për një

zonë dhe krijimi i modeleve të qëndrueshme të zhvillimit. Zbatimi i parimeve të qëndrueshmërisë

392

në planifikimin dhe zhvillimin e nivelit strategjik është thelbësor për të siguruar që sektori i

turizmit të Alpeve Shqiptare ka një ide të qartë se ku po shkon dhe çfarë duhet të bëjw, që të bëhet

i suksesshëm në një afat më të gjatë.

Menaxhimi i mjedisit

Shumica e të anketuarve pranuan rëndësinë dhe urgjencën e menaxhimit mjedisor në mbrojtjen e

ekologjisë natyrore dhe përmirësimin e cilësisë së jetës së komunitetit. Thelbësore për të arritur

një të ardhme të qëndrueshme për turistët dhe komunitetin pritës është mbrojtja dhe menaxhimi

sistematik i mjedisit natyror. Kjo gjithashtu kërkon bashkërendim dhe bashkëpunim në të gjitha

nivelet e qeverisjes dhe sektorin për të siguruar mbrojtjen e vlerave mjedisore dhe interesave të

komunitetit.

Menaxhimi i cilësisë së shërbimit

Panelistët mbështetën vendosjen e standardeve për të kontrolluar cilësinë e shërbimit, për të

mbrojtur interesat e konsumatorëve dhe për të garantuar një nivel minimal të përsosmërisë së

standardeve. Ata treguan se cilësia e personelit të shërbimit është e pandashme nga cilësia e

shërbimit.

Zhvillimi i burimeve njerëzore

Mbajtja e fuqisë punëtore të kualifikuar dhe efektive është kritike për suksesin e një ndërmarrje

individuale të turizmit dhe industrisë në tërësi. Të anketuarit e shohin arsimin dhe trajnimin si të

lidhur ngushtë dhe sugjeruan se një qasje e integruar është një parakusht për zhvillimin e

suksesshëm të burimeve njerëzore.

Menaxhimi i marketingut të destinacionit

Me një pikëpamje që fiton një profil pozitiv në një treg gjithnjë e më të ngarkuar dhe konkurrues,

të anketuarit sugjeruan se fokusi i marketingut të destinacionit duhet të jetë në zhvillimin e

produkteve dhe tregjeve të reja.

Çmimi

Çmimi është një çështje tjetër e cila u diskutua në thellësi nga të anketuarit. Komentet me shkrim

zbuluan se ulja e cmimeve është joefektiv si mënyrë për të krijuar dhe stimuluar kërkesën e

turizmit. Megjithatë, kishte pajtim të përgjithshëm se eksperiencat e Alpeve Shqiptare duhet të

393

mbahen me një çmim të volitshëm, pa kompromentuar cilësinë. Mund të konkludohet se aspekti

më i rëndësishëm i çmimeve është sigurimi i një ekuilibri optimal midis çmimit dhe vlerës së shtuar

nga perspektiva turistike.

Mjediset e destinacionit turistik

Është e rëndësishme që qeveria dhe sektorët e industrisë të kenë një kuptim të duhur të kushteve

të favorshme të jashtme për zhvillimin e ardhshëm, përveç diversifikimit të bazës së turizmit dhe

kryerjes së strategjisë së turizmit. Komente me shkrim mbi rëndësinë relative të forcave ambjentale

të jashtme që kontribojnw në konkurrencën e destinacionit u analizuan dhe u vendosën në katër

kategoritë e mëposhtme: rritja ekonomike, kushtet e kërkesës, pjesëmarrja dhe qëndrimet e

komunitetit dhe ndërveprimet brenda industrisë.

• Zhvillimi ekonomik

Një pjesë e konsiderueshme e të anketuarve besonin se rritja dhe popullariteti i turizmit të

Alpeve në Shqipëri është rezultat i rritjes së qëndrueshme të të ardhurave të disponueshme

dhe kohës së lirë gjatë viteve të fundit. Por disa prej tyre treguan se shqiptarët preferojnë

të udhëtojnë jashtë shtetit sesa në vendin e tyre. Krahasuar me sektorin e turizmit jashtë

shtetit, turizmi i brendshëm nuk ka patur të njëjtën masë rritje në rritjen e fundit të të

ardhurave të disponueshme.

• Kushtet e kërkesës

Disa të anketuar theksuan rëndësinë e forcimit të tregut vendas përpara se të eksplorojnë

tregjet e huaja, në bazën e asaj se kjo e fundit nuk do të jetë në pozitë për të zëvendësuar

të parën. Kërkesa e brendshme është më e rëndësishme se kërkesa e huaj sepse është më

e lehtë dhe më e shpejtë për të vëzhguar dhe kuptuar nevojat e konsumatorit dhe

preferencat e tregjeve të afwrta. Kërkesa e fortë lokale çon në një perspektivë më të

madhe për të siguruar mbështetjen financiare të qeverisë për përmirësimin themelor të

infrastrukturës, krijimin e natyrës dhe karakterit unik të sektorit të turizmit, nxitjen e

produkteve të reja, zhvillimin e tregut dhe inovacionin e biznesit, përmirësimin e cilësisë

së përvojës turistike, dhe më e rëndësishmja për përshpejtimin e depërtimit të tregjeve

të huaja. Shumica e të anketuarve ranë dakord që Alpet Shqiptare kanë arritur një pozitë

të fortë në tregun ndërkombëtar ose janë mjaftueshëm atraktiv për të nxitur turistët e

394

huaj në fazën e tanishme të zhvillimit.

• Pjesëmarrja dhe qëndrimet e komunitetit

Degradimi i mjedisit si rezultat i konsumit të tepruar dhe keqpërdorimit të burimeve

natyrore përbën një kërcënim për qëndrueshmërinë e turizmit të Alpehg\ve Shqiptare. Sipas

panelistëve, qëndrimet e banorëve ndaj turizmit, si dhe miratimi dhe pjesëmarrja e tyre në

aktivitetin e turizmit janë çelësi për arritjen e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm.

Megjithatë është e vështirë të përfshihen banorët vendas në planifikimin e zhvillimit të

turizmit. Një alternativë e mundshme është që banorët vendas të bëhen ofrues shërbimesh,

të krijojnë ose operojnë me bizneset e tyre brenda komunitetit dhe krijimi i qëndrimeve

pozitive drejt zhvillimit të destinacionit.

• Ndërveprimet brenda sektorit

Paneli në përgjithësi është pajtuar që procesi i konkurrencës ose i bashkëpunimit të çon në

efikasitetin e ofrimit të shërbimeve dhe në përmirësimet e produkteve, gjë që nga ana e vet

forcon konkurrencën e sektorit të turizmit të Alpeve Shqiptare. Nënsektorët e turizmit të

Alpeve të Shqipërisë në rajon mund të konkurrojnë me njëri-tjetrin në aspekte të caktuara

në bazë të fuqive të tyre individuale, por të bashkëpunojnë për të nxjerrë në pah tiparet

dalluese të rajonit të tyre.

Pjesa e pestë e pyetësorit i kërkoi të anketuarve të parashikojnë kohëzgjatjen e sezonit turistik (në

muaj) dhe numrin e turistëve për periudhat 2017-2031. Tabela 7 dhe 8 tregojnë detajet.

Tabela 7. Parashikimi i kohëzgjatjes së sezonit turistik sipas perceptimeve të panelistëve (në

muaj):

Vitet Maksimumi Mesatarja Devijimi standart Mesorja Moda

2017 12 5.59 1.925 6 6 muaj

2018 12 5.82 1.914 6 6

2019 12 6.12 1.822 6 6

2020 12 6.74 1.864 7 7

395

2021 12 7.12 1.903 7 8

2022 12 7.32 1.870 7 8

2023 12 7.79 1.771 8 8

2024 12 8.24 1.876 8 9

2025 12 8.32 1.854 8.5 9

2026 12 8.79 1.805 9 9

2027 12 9.09 1.658 9 9

2028 12 9.29 1.548 9 9

2029 12 9.62 1.596 10 10

2030 12 10.09 1.621 10 10

2031 12 10.35 1.721 10 10

Valid N (listëise)

Tabela 8. Parashikimi i numrit të turistëve sipas perceptimeve të panelistëve (2017-2031)

2017 67,000 3% 69,010

2018 69,010 4% 71,770

2019 71,770 6% 76,077

2020 76,077 8% 82,163

2021 82,163 11% 91,201

2022 91,201 12% 102,145

2023 102,145 14% 116,445

2024 116,445 15% 133,912

2025 133,912 17% 156,677

2026 156,677 19% 186,445

2027 186,445 22% 227,463

2028 227,463 24% 282,054

396

2029 282,054 25% 352,568

2030 352,568 27% 447,762

2031 447,762 29% 577,612

20 nete nw muaj 2,888

2017 67,000 3% 69,010

2018 69,010 4% 71,770

2019 71,770 6% 76,077

2020 76,077 8% 82,163

2021 82,163 11% 91,201

2022 91,201 12% 102,145

2023 102,145 14% 116,445

2024 116,445 15% 133,912

2025 133,912 17% 156,677

2026 156,677 19% 186,445

2027 186,445 22% 227,463

2028 227,463 24% 282,054

2029 282,054 25% 352,568

2030 352,568 27% 447,762

2031 447,762 29% 577,612

397

20 nete nw muaj 2,888

398

7. SHËNIME DHE REFERENCA

• AKPT - Plani i Përgjithshëm vendor Bashkia Shkodër

• AKPT - Plani i Përgjithshëm vendor Bashkia Malësia e Madhe

• AKPT - Plani i Përgjithshëm vendor Bashkia Tropojë

• AKPT, MZHU, Atelier Albania, IABR (2015), The Metabolism of Albania

• MZHU, AKPT (2015), Plani i Përgjithshëm Kombëtar

• Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit (2014), Strategjia Kombëtare për Turizmin 2014-2020

• Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes (2016), Draft-Strategjia e Zhvillimit të Turizmit 2017-2022

• Ministria e Mjedisit, INCA (2015), “Plan Menaxhimi për Parkun Kombëtar “Alpet e Shqipërisë””

• EU, IPA (2014), CBC Programme Albania – Kosovo 2014 – 2020

• EU, IPA (2014), CBC Programme Albania – Montenegro 2014 – 2020

• EU, IPA (2010), “Plani i Menaxhimit për Parqet Kombëtare të Thethit & Luginës së Valbonës dhe Rezervën Strikte Natyrore të Lumit të Gashit” Draft

• Thomo, P., Muka A., Zarshari F.,.Martini Gj (2004). Vendbanime dhe banesa shqiptare. Tiranë: Instituti i Kulturës Popullore, Botimet TOENA

• Biodiversity and Cultural Heritage, Prokletije, Bjeshkët e Nemuna

• Ministria e Energjisë Dhe Industrisë, Shërbimi Gjeologjik Shqiptar (2014), Hartat tematike, Qarku Kukës dhe Shkodër

• GIZ, GOPA (2014) “Ruajtja dhe përdorimi i Biodiversiteti në Zonat Rurale në Shqipëri - CABRA” Plani i Menaxhimit për Parkun Natyror Rajonal ‘Nikaj-Mërtur’’

• Ministria e Mjedisit, GIZ, GOPA (2015) “Zonimi i Parkut Kombëtar të Alpeve Shqiptare”

• Departamenti i Gjeofizikes Rajonale dhe Inxhinierik & Departamentit te Sizmologjisë se Institutit te Gjeoshkencave, Energjisë, Ujit dhe Mjedisit (2010) “Vlerësimi i rrezikut potencial dhe aktual të erozionit të tokës për gjithë territorin e Shqipërisë nëpërmjet GIS dhe ndërthurja e tij me teknologjinë e vlerësimit sipas CORINE Land Cover ”

• State Authority for Geospatial Information (ASIG)

• Furnizimi me ujë dhe KUZ - Bashkitë respektive (Malësia e Madhe, Shkodër, Vau i Dejës, Tropojë) dhe vizita në terren

399

• Të dhënat e agreguara për ndërmarrjet e ujësjellësve - DPUK Drejtoria e Përgjithshme e Ujësjellës Kanalizimeve

• Llogaritja e nevojës për ujë - Masterplani i Furnizimit me Ujë dhe Kanalizime për Shqipërinë

• Shtigjet turistike në rajon - www.Zbulo.org

• INSTAT

• Census 1989-2001-2011

Referenca ligjore:

• Ligji 107/2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit” (i ndryshuar).

• Ligji nr. 8378, datë 22.7.1998, ndryshuar me ligjin nr.9808, datë 24.9.2007 dhe ligjin nr.10 488, datë 5.12.2011 “Kodi Rrugor i Republikës së Shqipërisë”.

• Vendim i Këshillit të Ministrave nr. 671, datë 29.7.2015, “Për miratimin e rregullores së planifikimit të territorit”.

• Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.676, datë 20.12.2002 “Për Shpalljen Zonë e Mbrojtur të Monumenteve të Natyrës Shqiptare”,

• Ligji nr.9048 date 07.04. 2003 “Për trashëgiminë kulturore”, i ndryshuar • Vendimi i Këshillit të Ministrave nr.102, datë 15.1.1996 “Për miratimin në parim të

strategjisë për zbatimin e projektit për vlerësimin mjedisor nga zbatimi i projektit të pyjeve”,

• Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr.9868, datë 4.2.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.8906, datë 6.6.2002 “për zonat e mbrojtura”

• Ligji Nr. 9587, datë 20.07.2006 "Për mbrojtjen e biodiversitetit", i ndryshuar

• VKM Nr. 395, datë 21.6.2006 “Strategjia dhe plani i veprimit për zhvillimin e turizmin kulturor dhe mjedisor”.

• VKM Nr.175, datë 19.1.2011 “Strategjia kombëtare shqiptare mbi mbetjet”

• VKM Nr.844, datë 11.06.2008 “Strategjia Sektoriale e Turizmit 2007 – 2013” & “Draft strategjia Sektoriale e Turizmit 2014-2020”

• VKM Nr.80, datë 28.01.2008 “Strategjia sektoriale e mbrojtjes sociale”

• VKM Nr.774, datë 14.11.2007 “Strategjia ndërsektoriale shqiptare e zhvillimit rural”

• VKM Nr.924, datë 14.11.2007 “Strategjia Sektoriale e Bujqësisë dhe Ushqimit”

• VKM Nr. 751, datë 7.11.2007 “Strategjia sektoriale e punësimit”

• VKM nr.847, datë 29.11.2007 “Strategjia ndërsektoriale e mjedisit”

http://www.zbulo.org/

400

• VKM nr. 348, datë 12.05.2016 “Stretegjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015 – 2020”

• VKM nr.643, datë 14.09.2011 “Strategjia Kombëtare Sektoriale e Shërbimeve të Furnizimit Me Ujë dhe Kanalizimeve 2011-2017” & “Strategjia Kombëtare e Mbrojtjes Sociale 2015-2020”

• VKM Nr.773, dt.14.11.2007 “Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rajonal” & “Strategjia Ndërsektoriale për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore 2015 -2020”

• VKM nr. 405, datë 01.06.2016 “Strategjia e Strehimit Social 2016 – 2025”

• VKM nr.427 datë 08.06.2016 “Për organizimin dhe funksionimin e Agjencisë Kombëtare të Planifikimit të Territorit”;

• Ligji Nr. 93/2015 “Për Turizmin”;

• Ligji nr. 55/2015 “Për investimet strategjike në Republikën e Shqipërisë”;

• Ligji nr. 9180, datë 5.2.2004, “Për statistikat zyrtare”, i ndryshuar;

Documents

AutorësiA dhe kontributet · Shqipërisë" të zbatuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit, me mbështetjen financiare të Fondit të Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor