Upload
ledat
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Autorzy: Urszula Depczyk, Bożena Sienkiewicz, Halina Binkiewicz
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania przyrody, na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr Teresy Kutajczyk, dr Ewy Nowak, dr. Andrzeja Persony, mgr Zofii Szmidt, dr. Wojciecha Kaliszewskiego.
Etap edukacyjny: IITyp szkoły: szkoła podstawowaRok dopuszczenia: 2014
Numer dopuszczenia wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 604/5/2014
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2014
Wydanie I
ISBN 978-83-02-14271-0 (część 2.)ISBN 978-83-02-14272-7 (całość)
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Barbara Butwiłowska (redaktor cyklu, redaktor merytoryczny)Redakcja językowa: Katarzyna Sobiepanek-Szczęsna, Milena SchefsRedakcja techniczna: Danuta HutkowskaProjekt okładki: Anna Wielbut, Artur MatulaniecProjekt graficzny: Wojciech Chełchowski, Anna Przygodzka, Artur MatulaniecProjekt stron działowych: Krzysztof PłuciennikOpracowanie graficzne: Krzysztof Płuciennik, Zbigniew LarwaOpracowanie kartograficzne: Adrian BergielFotoedycja: Agata Bażyńska, Natalia MarszałekSkład i łamanie: Zbigniew Larwa
Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowaniabezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonachz systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu AppStore); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnegoprogramu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).
Pomoc techniczna: [email protected]ły, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotemdalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel. 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
V
VI
SPIS TREŚCI
VIII
VII
Jak korzystać z podręcznika .......................................................... 4
Odkrywamy krajobrazy strefy umiarkowanej i zimnej 37. Na stepach w głębi lądów ........................................................... 8 38. Życie wśród stepowych traw ...................................................... 12 39. Gospodarowanie ludzi na stepach ........................................... 16 40. Ciepłe lato i mroźna zima w tajdze ........................................ 20 41. Wśród drzew iglastych tajgi ....................................................... 24 42. Życie ludzi w tajdze syberyjskiej ............................................... 28 43. Krótkie lato zimnej tundry ........................................................ 32 44. Na spotkanie z reniferem i chrobotkiem ............................... 36 45. Na pustyni lodowej Antarktyki i Arktyki ............................... 40 46. Wśród mieszkańców pustyń lodowych .................................. 44 47. Zagrożone krajobrazy strefy umiarkowanej i zimnej ......... 48 48. W obronie ginących krajobrazów świata ................................ 52 49. Podsumowanie działu V ........................................................... 56
Badamy zmienność w przyrodzie 50. Masa i jej wyznaczanie ............................................................. 64 51. Zależność masy od objętości ................................................... 68 52. Pływanie ciał ................................................................................ 72 53. Rozpuszczanie i topnienie substancji ...................................... 76 54. Sposoby rozdzielania mieszanin ............................................. 80 55. Podsumowanie działu VI ......................................................... 84
Obserwujemy ruch w przyrodzie 56. Ruch jako zmiana położenia ciała ........................................... 92 57. Prędkość poruszania się ciał .................................................... 96 58. Siły tarcia w przyrodzie ............................................................. 100 59. Zmiany oporów ruchu ............................................................ 104 60. Ruch i opory ruchu w sporcie ................................................. 108 61. Podpatrywanie przyrody ........................................................... 112 62. Podsumowanie działu VII ......................................................... 116
Powtarzamy wiadomości przed nauką w gimnazjum 63. Tajemnice organizmu człowieka .......................................... 124 64. Różnorodność życia na Ziemi ................................................ 128 65. W świecie roślin i zwierząt ..................................................... 132 66. Wędrówki po najbliższej okolicy ............................................ 136 67. Podróże po Polsce i Europie .................................................... 140 68. Podróże po świecie, od bieguna do bieguna ........................ 144 69. Świat jest chemią ........................................................................ 148 70. Właściwości ciał ........................................................................ 152 71. Zjawiska fi zyczne w przyrodzie .............................................. 156Indeks polsko-angielski ..................................................................... 160Źródła ilustracji i fotografi i .................................................................168Instrukcja do wykonania miniksiążeczki ........................................ 176Wklejki – rozkładane infografi ki
7879
To, czy ciecze rozpuszczają się w innych cieczach, można sprawdzić przy pomocy wody i soku. Po ich wymieszaniu nie rozróżniamy składników, po-nieważ sok rozpuścił się w wodzie. Przyglądając się napojowi gazowanemu w zakręconej butelce, widzisz jednolitą ciecz. Po odkręceniu nakrętki zaczyna się wydobywać gaz, który widać wewnątrz napoju w postaci pęcherzyków unoszących się do góry. Jest to gaz, który był rozpuszczony w napoju. Jak myślisz, czy w wodzie można rozpuścić powietrze? Ryby i inne organizmy wodne wykorzystują w procesie oddychania tlen rozpuszczony w wodzie. Już wiesz z lekcji przyrody, że tlen najszybciej rozpuszcza się w szybko płynącej wodzie, a najwolniej w stojącej. Bardzo ważne dla życia organizmów jest roz-puszczanie się w wodzie składników pokarmowych, m.in. soli mineralnych.
Z przeprowadzonych doświadczeń wynika, że w wyższej temperaturze roz-puszczanie przebiega szybciej. Również mieszanie przyspiesza rozpuszcza-nie substancji, ponieważ w ten sposób przyspieszamy mieszanie się drobin rozpuszczonego cukru z drobinami wody.Możesz również sprawdzić, czy rozdrobnienie substancji wpływa na szybkość rozpuszczania. W tym celu użyj cukru pudru i cukru w dużych kryształ-kach. Pamiętaj, że badając wpływ jakiegoś czynnika, nie możesz zmieniać pozostałych. Musisz wziąć taką samą ilość wody o tej samej temperaturze i pozostawić mieszaninę bez mieszania. Do obydwu naczyń należy wsypać taką samą ilość cukru. Do jednego cukru pudru, a do drugiego cukru w du-żych kryształkach.
Pojęcie „rozpuszczalnik” znasz jako określenie cieczy służącej do rozpuszcza-nia farb i lakierów. Ręce ubrudzone farbą do malowania ścian w mieszkaniu możemy umyć wodą z mydłem. Jednak nie zmyjemy wodą farby olejnej czy służącej do malowania karoserii samochodów lub rowerów. Każda farba może rozpuszczać się w innym rozpuszczalniku. Na opakowaniach farb podany jest rodzaj rozpuszczalnika, który może być użyty do danej farby. Tłuszcze można rozpuścić w benzynie lub nafcie.W domu używamy płynów do mycia naczyń, które są roz-puszczalnikami dla zabrudzeń powstałych po posiłkach. Mydło rozpuszcza zabrudzenia na naszym ciele, a proszki do prania – na ubraniach.
Zdarza się, że mimo mieszania herbaty cukier nie rozpuszcza się całkowicie. Spróbuj sprawdzić, ile soli możesz rozpuścić w wodzie. Wsyp do szklanki z wodą łyżeczkę soli i zamieszaj do całkowitego jej rozpuszczenia. Dosyp następną łyżeczkę soli i znowu zamieszaj. Postępuj tak do momentu, aż w tej ilości wody nie da się rozpuścić więcej soli. Tak otrzymany roztwór soli w wodzie nazywamy roztworem nasyconym.
Sprawdź, czy potrafisz 1. Wyjaśnij, na czym polega różnica między topnieniem a rozpuszczaniem. 2. Podaj przykłady rozpuszczania i topnienia. 3. Jak można przyspieszyć rozpuszczanie? 4. Czym różni się roztwór od roztworu nasyconego? 5. Gdzie szybciej rozpuści się tlen: w stawie, wolno płynącej rzece czy szybkim górskim potoku?
Ważne! ▶ Topnienie jest to zmiana stanu skupienia. Aby nastąpiło topnienie, należy
dostarczyć substancji ciepło (ogrzać ją). ▶ Rozpuszczanie substancji zachodzi po wymieszaniu substancji
z rozpuszczalnikiem, np. cukru z wodą. ▶ Wyższa temperatura, mieszanie i rozdrobnienie przyspieszają proces
rozpuszczania.
▶ W danej ilości rozpuszczalnika można rozpuścić określoną ilość ciała rozpuszczanego.
▶ Roztwór, w którym nie można rozpuścić więcej ciała rozpuszczanego, to roztwór nasycony.
Pojęcia
● roztwór nasycony
B a d a m y z m i e n n o ś ć w p r z y r o d z i e R o z p u s z c z a n i e i t o p n i e n i e s u b s t a n c j i
Czy wiesz dlaczego?
W akwariach są montowane pompki wtłaczające do wody powietrze – tak zwane napowietrzacze. Dostarczają one powietrze, które rozpuszcza sięw wodzie, i mieszają wodę.
Interesujące
Do usuwania uciąż-liwych plam z ubrań, dywanów czy tapicerki używa się odplamiaczy. Naniesione na plamę powodują jej rozpusz-czenie. W zależności od rodzaju plamy używa się różnych od-plamiaczy. Na przykład plamę z niektórych owoców można usunąć sokiem z cytryny.
usuwanie plam sokiem z cytryny
pęcherzyki powietrza w akwarium
78
TTo, czTTTooTTTTTTTTToTTToToT y ciecy ciecciecciey ciecciecy cieccieccieciecccieccieeciecccccieccieceecey cieccciecccieciiiecy ciey cieecceceeccy ecyyyyyyy ze rozze rorrze rozze rozze rozze rozze rorrozozzze rozze rozze rozze rozze rozze rr ze rozzzze rozze rzzzee rozzzzze rozzze roze rroozzze rozrooze roroee puszczpuszczpuspuszczuszczuszczpupppuszczpp ają sią sią sią sąą siają sąąą sąą siająą siąą są siią siąąą sisssą siąą ssają ssą ssąą sąąąą ę w inw inęę w ię w inw inę w inę wę wę wę wę w ę w iw inw inw inę wę w inę w inę w ę w inię w inininę wę w ię w inęęęę w iniw inę wę wwę w inw inę węę wę w ę w innę w inęęę www iiinęę w inę wę wwęęęęę nych cnynynynynynynnynyyynnnyn ieczach, można sprawdzić przy popomoppomopomocypomopooomopopompommpommommmopomopomopopommpppomopommompommmmpoompppp wody ody ody oody yyody ody yyyydy yyyyyyyyyyyyy i sokui sokui sokusokusokui sokui sokui sokui sokukusokui sokui sokusokusokusooossooi sokkusokusokuusokki kksokk PoP. Po iPPP. PPo iPoPoPo iPoPPPPPPPPPPPP ch wymieszaniu nie rozróżniamy składników,ników,ników,ników,ników,ników,wkówwików,wwkówkówwwnikónikókikk po-nieważważnieważnieważżnieważeważnieważnieważnieważieważiewaniewaważnieważżażnieważnieważnieważżżniniewwaaaaewaażżżniewanniewwwiewaażn waniewww żnieważnien eewwwważniieiiewewwwwannieniewieweewn eeeeważn wwan ew sok rsoksssosok rkksssss ozpuścił się w wodzie. Przyglądając się naanaę naaę nanaaęęęę pojowijowpojowjowojowipojowpojowpojowojoojooojooooppppp gazowanemu w zakręconej butelce, widzisz jednolitą ciic ecz. Pz Pz Pz Pz Pz Pcz Pecz. Peczzzcccceecceeee o odkręceniu nakręęęęęęęęęęęęętki zatki zaki zatki zatki zatki zatki zaki zaki zaki zaki zaki zatki zaki zaki zai zazaki ztki zi zazatkki zazaak zaaczczczyczyczyczyczynczynczynaczyna czyna czyna czyczyna ynaccczycczynyna czynaczyna ynay ayysię wydobywać gaz, któryyyyyyy widaćwidaćććwidaćwidaććadwidawidwiwi wewnątrz napoju wu wu wwu wu wu wwwwwwwwww popopospospostostpostpostapostaostapostapopooospostpostapopostapostapoostapostappopostapostap stpostapo apopostata ici pęcci pęcci pęcci pęcci pęcci pęcci pęcpęcici pęcci pęcęci pęci pęcp herzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzyherzykrzerzykz ów ów ów ówówówów ówwówwww wwunoszących się do oię dooię dooię dię doodę dę dię dię dię góry. gógóróóógóó Jest to gaz, którytóryytórytóryóryóryrytóryyyyyyyyyy był rył rył rbyłybyłbył rbył rył rbył rbył rbyłłbył rbył rbył rbył rbybył rybyłbył rbbył rbył rbbył rbył rrbbył rbył rbyłbył rył rbył rbył rył ryłł roooooozozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszzpuszozpuszuszzczony czony czony czony czony czony czony onyczony zonycczony on w napw nw naw nanaw napw napow napow napow napow nw napow naponapoww nnaanw nnw naw nannnnw nw n jjjjju.jJak mJak mJak mmmak mJak mk mJak mmmk mkakkkaaJ yśliszślśśśśślś , czy w wodzie możmożmożmożmożmomożmożmomoooożmmomoożżmmożożnanananana ronana rona rona rona rozna rozna rozna rozna roznna rona rozna rozrozroza rozroa rozrozroznan rozzzpupuścićpuścićpuścićpuścićpuścićuścićpuścićpuścićuśpuścićuścićpuścićpuśc powiepowiepowiepowiepowiepowpowieowiepowiepowiepowiepowiw trze?trze?trze?trztrzerzetrzetrztrzetrzetrze? trrze? trze? trzetrzetrze? trze RRRRRyby iRRR inne organizmy ywodne wykorzorzorzorzorzorzorzystująystująystująystująystująystująystująjjstująjąstustutuujuystuystujątustuystująystująttstująy tująystujtujątująstujtująująu ąjąjąąąąą wwwwwwww pw pw pw pw prow prow prow prow prow prowww propw proww prow pr cesie cesie cesie cesie cesie cesie cesie cescesiecesieesiesie oddychoddychododdyoddychoddychoddychoddychoddychddychoddychododd chhdychhhdychhchccchdychychdycccyy ananianiaaniananania tanianiaaniaiianiainanianiananaaanaa len rozpuszczpuszczonyzony wzony wzony wony w wodziwodziwodzi wodziwodzi wodzwodzi Je Juże Juże Juże. Juże. Juże. Juże. Już wieszwieszwieszwieszwieszwieszwieswiesswieiwwieszwi sz z lekcz lekcz lekclekclz lekclz lekcz lekcz lekcz lekclekcz lekcekcz lekz lekcz lekclekclekclekccekcekckccl jjijjiiji przji przji przji przi przji przjiji przj przrzji przjij przji prprzyrodyyrody,yrody,yrody,yrodyyrody,yrody,yrody,yrody,yrodyodyrodydy,r y,yyyyyyy że tlże tlże tlże tlżeże tże tże tlże tlże tże tlle tlże tlże tlże tlżeżżeżżż eneneen najen najjjszybciszybciszybciszybcizybci jej rozej rozej rozej rozej rozej rozej rozpuszpuszczpuszczpuszczpuszczpuszczpuszczpuszcza sia sięa sięa sięa się a się a się a si w szw szybw szybw szybw szybw szybkkko płykko płynącenącej wodziewodziewodziewodziwodziewodziewodziewodziedziewodzieodzieodziewodziedzie, a na, a na, a na, a na, a na, a na, a na, a naa na, a na, a naa, a naa anaananannnajwolnjwojwolnjwojjjjwol ijjwolnijwolnjwojwolnljwolnijwollllolowjwolnijwolnijwolniej w sej w sej w sej w sej w sej w sej w st jtojącetojącetojącetojącetojącetojącetojącej Bj Bj Bj Barj Barj Barj. Barj. Barj. Barj. Ba ddddzo wadzo wadzo wadzo wazo ważżżżne dlżne dl ża życia organizmów jest roz-pupupupuszcpuupuszczpppuuupuszpuszczpppuppuszczpuszcpuszcz ianie sanie sanie sanie sanie sanie snie siiiię w wię w wię w wię w wię w w dodzieodzie kłskładników pokarmowych, m.in. soli mineralnych.
Z pZ pZ pZ pZ pZ pZ Z pppprprprrrrzeZ pprprrrprrprrZ pprrrZ pprZ rrppp prowadddddddddddddddddddzonychhhhhhhhhhhhhhhhhhh doświdddddddddd adczeńzeńzzz wynikkwynikniknikwyniknikwynikkwynikiiikkkknwyniiiiikkkwynikwynw niinikkwynikwynikky kkkky kyyy a, żeżea, ża, ża, żea, żea, żżżża, żea, żea, żea, żeżżżżża, żeżea, żżaaa, żeżeżża ż, ża,a,aa, żżża ża, ża, ża ża, że,,a, żeżża, że, żea, żea, e,,, w wyżswwww wyżw wyżwyżżw wyżsw wyżsw wyżw wyżsżżżwww wyyw wyw wyw wywwwwwwww zej teze mperaturze roz-pppupupuspuspuspususpussszzzzzzzczp szzzzzpppu zzpp szzzp zzzzpu zzppppuszcszzpp anie przebierzrzrzrzrrrzrrzrrrz ga szya sza szyaa szya sa szszyszzy szyzyzya szaaa szya sssszyzszyya szyszyszzyya sza szsszya szya ssza szyszyyaa zyyysszzzya sszz sz bciej.bciebciejbcibciejbcbcibbciebbcbbcbcibciejbcieb i jib i jbb ieibciejbbcieiiibciebcciciieccibbccccciiibcccbbcb RównióóóRóRóRRRRóóRR eż mieszaniezanieezanieieieeezanieezaniennieeenieeeennnnnnieeeanieaannnzanieeezzaananiennnn eezzaa e przysprpprzysprzysprzysprzysrrzzprzyspprzprzrrrrzzz sspprzysrr yszysssprzyrprzzprzyssrzyspprrprzyszzyssprpprrrrzyprrrzyprrrr pieszapippppipipppppppppppppppppppppp rozpuszcza-nnnienie nie ie sie sie snie ie ssssususuunnienie ssuussuusun suni suunnie sun uuun un un usubstancji, po,, nieważażżaż w tenw tentenw tentenntennnententew tennnnw tentententtenew tetenww tenttw tennnnwww tttennenwww tenw t neeenn sposóposósppoposóspsposósposópossposósposóspososósposóspopo óóposósposóposóóosósposósppospspsposóósposósposópospspposópposósppossposóósspposppoopsposspppospp b przybb rzybbb prbb prbb przybb rrb r ispiesziiiiiiiiesziiiipiesiiiiii amy miimy mimy miiimy miiimy mmy mimy mimmy mimmiamy mimimy mimmmy mmy mimmimmiimmmmy mmmy mmiiiyyyy eszanieszeszaeszeszesessesszazeeeszaesszeeseszeszeszesszaszeseszeeeeszasszaeszeszaeszae zaszae aa e się drobin roozpozpozpzpuzpuzpuozppuuuuuuuusooozpuusoozpuuuuoozz uuuuoo uuo uuoo uuozpu zczonego cukgogggoggggogogogogg ru z dddddddrobinannnnnnannn mi woddodwodwowodoowodwodddwoddmi wodmi wodwowoomi wodwoddddwodi wodwwwwodmi woodmi wodi wodwi wwwwmi wii ww ddmmm y.yyy.y.yyyyy.y.y.yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy.yyyyyyyMoożożożeożeożeoożeożeożeożeesesssssszzMożeszsMoMo essszMM ssoż szMo esszzMoMo eso so eszsz również sprżżżżżżżżżżżżżż żż awdzićzidzizdziććdzzićziććdzićzićdzdzićzićdddzizićddzićiććdziiiććdziziiiićdzićzdzzdzz , czy cccccc rozdrorozdrorozdrobnieniiiienieieniien e subse subssubse subsubsbe subsuubsssbsssbsubbbssse subse subse subsubbe subse subsubbbsbsssubbbbsubsee subsubbe subse subbbbsstancjiatancjitancjancjintantanncjitancjitantannctatancjitancjtancjianancjitancjitancancjijtancjincjtanancjiancjianancjitan jtanctanncjtancjitt nnncjtancncjiancjitanctanctancann iannnanaaannnnnnctatantttann wpływww a na szybkość rozzzzpuzpuzpupupupuzpuusussssszzpussszpusussssz sszpuzpusuussz sz sssp zczanizzzz a. W tWWWWWWWWWWWWWWWW ym celcelcelllcecceccecelcelcececceecellleeeellceeeleelllleeceellcelu użyjużyu użyu użyju użyju użyju użyu użyjju użyju użyjżu użyju użyju użyju użyużu uu uu użyu użyu użyu użyjużyuużu użyyyużyu uu użyju uużu użu użyyuu użyju uużyuużżżu użyjżu użyyu użyju uu użżyjżżyyu użyju użyju uuu użżżu użuuż juuuu użżż cuccucukruukcukrukkkrucukkkukrukrucukrcukukcukrucukkkukkkkkukukcukkkkcucccuuuuuukcuuuu pudrudddd i cukkkukukkkkkkkcukukkkkkccuuukcukru w dru w dru w dw dw dru w dru w du w dw dw dddru w dru w ru w du w dru w dw dw ddru w dwu w dddwww du w ddu w du w du wwu w dw dw ddru w du wu w dww ddddduu drru w du ww drru w ddrrruu w ww ddwwww użych uuuuuuuuuuuuuuuuu kryształ-kaccch. h. h. h.h.h.ch.cch. h.h. chccccchcc PPPPPPPPPaaamiętPPPPaPaPPPPPaaPPaaPaPaaa aj, żeżżżżżżżżżżżżżżżż badaj wpłąc wpłwpłłłłwpłwpłpppppppppppp yw jakyw jakw jakw jakkkyw jakw jakjakkkw jakyw jakjakkkyw jakyw jakw jakakw jaw jakw jakyw jakw ajakw jakkjakakkkakkww jjaajakkjakw jakyw jakw jw jjayw jajakkw jw jaw jaaayw jakkywyw jjw jaky jjy jy jaky jj iegoiiegośiegośiegośi śieiegoiiegośgośśiegośiegośiegośiegośiegośiegośiegośśegośieg śiegoiegośśiegośiegośiegośiegośe oegośiegośiegośi oieiieiegoi ooośiiiegośśśi oooiegoośśiegośi oooee czynniczynzcczzyzyzynczczynczczccczzccczzzcc ka, nie możesz zmieniać pozooostostostostoststostostostooststoostoooosoooo aaaaaałałałałałłyłłych.aaałałłaałłaałałłłałłyłł Musissssssssssssss z wziąiąąąć takątć tatćć tććććććććć tttttt samą ilość wody o tej samej temperaturze i pozzzzozozoooozozozozozzzzzzzzzoz stasststststststtatataaaaaawawićsttaaaaaaaaawaaawawas aaaa mieszsszssszzszzzzzzzaninę bez mieszania. Do obydwu naczyń należy wsypać taką ssssssssssssssssssssssamamamamamamamammmmmąmąmąąą ilamammmmmąmąąąammąmąąąąamąąąąąąą ość cuuukru. Dkkkkkkkkkkkkkkkkkkk o jednego cukru pudru, a do drugiego cukruukrukruuuurrruruukrukrru w duww duw dudw duw duw duddw duddwwwww -żych kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkrysrysrysrysrysryrysszszzzzzztarysszzrysysszzzzzzzy zzzszzzzzz łkach.
Pojęcie „ro„ro„roz„roz„roz„rozrozro„rozzzz„rozzzzzzz„rozzzzzzzpppuszczppppppppppppppppppp alnik” znasz jako ko jakojakoakojakojakooako ako oooooj oojj określokreślkreślokreślślokreślślkreślokreśleśokreślokreślokreślokreślereokreśokreśkreśokreślrokreślokreślkreślkkkreślokreślokreślkookreślokreślkreślo reśleśl iienieenie cienie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cnieenie cenie cienie ciiiiiiiieczieczieczy ieczy ieczczyieczy ieczy ieczy czy ieczyieczy ieczyyy służącsłużącsłużącsłużącsłużącużącsłużącsłużącłużąsłużącsłużącsłużącsłużącej do ej dej doej do ej do ej doej dododoej doej doej doej doe ooej do doej dooddej do oddj rrororozzrozprozpusrozprorozrozzzrozproozzorozpusr zczazcza-nia farb i li li li li li li lirb bb lli li laakieróakieróakieróakieróakierókierókieróóierókieróakierókkierókieróaakierókkierókierókieróieróaakieróakk erkieróieerkiereróóa e RRRRRw Ręw RęcRw RęcRRRw Ręw Ręcw Ręcw Ręcw Ręw Ręw Ręcw Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcęc bbbbbe ubbe ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubruue ubrudzone dzone dzone dzone dzonedzone dzonedzonedzonedzondzone farbą farbą farbą farbą farbą farbąfarbą arbąfarbą farbą farbąrfa ąąąąą do maldo maldo maldo mado mado mdo maldo maldo maldo mado maldo maldo malo malo mado mado malmalo maldo malmdo malo mdodoo owaowanowanowanowaniowanowaniaowaniowaniaowowwwo ścian w mieszkaniu możemmymymymy umyumyćum ććććumyćumyćum ćumyćumyćumyćumyć uuumyćmyćmmyććumyćuumumm ćumyćumyć umyć dddwoddwodą zodąwodą zwodą zodą zwodą zdąąąwodąwodą zwwowwodąodądąwwwwowoowodą z ddłddłmydłeddłłdłddłmydłem. Jednak nie zmyjemy wodą farby olejnej czy służącej do malowania karoserii samochodów lub rowerów. Każda farba może rozpuszczać się w innym rozpuszczalniku. Na opakowaniach farb podany jest rodzaj rozpuszczalnika, który może być użyty do danej farby. Tłuszcze można rozpuścić w benzynie lub nafcie.W domu używamy płynów do mycia naczyń, które są roz-puszczalnikami dla zabrudzeń powstałych po posiłkach. Mydło rozpuszcza zabrudzenia na naszym ciele, a proszki do prania – na ubraniach.
imo mieszania herbaty cukier nie rozpuszcza się całkowicie. ozpuścić w wodzie. Wsyp do szklanki
puszczenia. Dosyp
Sprawdź, czy potrafisz 1. Wyjaśnij, na czym polega róż
2. Pod
Ważne!▶ Topnienie jest to zmiana stanu skupienia. Aby nastąpiło topnienie, należy
dostarczyć substancji ciepło (ogrzać ją).▶ Rozpuszczanie substancji zachodzi po wymieszaniu substancji
z rozpuszczalnikiem, np. cukru z wodą.▶ Wyższa temperatura, mieszanie i rozdrobnienie przyspieszają proces
rozpuszczania.
▶ W danej ilości rozpuszczalnika można rozpuścić określoną ilość ciałarozpuszczanego.
▶ Roztwór, w którym nie można rozpuścić więcej ciała rozpuszczanego,nasycony.
Pojęcia
● roztwór nasycony
B a d a m yB dB a dB a dB a dB dBB dB a d a mB ddddda ddaaaa z m i e nnn n o ś ć wć wć wś ć wo ś ć wwwn o ś ć wo ś ć wo ś ć wć wć wwo ś ć wwn o ś ć wćn o ś ć ć wwć wo ś ć wwćn o ś ć wć wn o ś ć wwśś ć śo śn o ś ć wo ś ć wn oo śś ć ś ććć wwooo ś ć ś ć wćć ww p r z y rp rp r z yp r z yp r zp r z ypp r z y rr zr z y rr zp r z y rz y ry rz yp r z y rr z y rp r z yp rp rr z y rp r z yr z y rp r z yp r z yr z yy rrrzz yyy rrpp zpp o d z i eo ddddd R o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p uRR o z p u sR o z p u sRR o z p u sR o zo z p u sR o z p u sRRR o z p u sR oR oRRR o z p u sRRRRRRR sssss z c z a n ic z a nc z a n iz c z a nz c z a n ia n ia nc z az c z aaz a n iz c z a n iz a nz c z a n iiz a n iz c z a n iz a n iiz c z a n inn iiiia nn inn ia nc z a n iz c z a n ia n inn iiiic z a n inz a n iz a n inn izz a n ia naa n ia nnz c z a n ic z a nz aaa nn iiiii ee i t oe ie i te i t oe i te ie i t oe i te i t oee i t oe i te i ti t oi t oe ie i ti te ie ie i te ie i tee eeeee p n i e n ip n i e np n i e np n i e n ip n i e nppppp in iin ii e s u b see s ue s uu b sbbbe s u b se s u be s u b se s u b su b s s u b ss u b se s u b se s u b sb su b sbs u be s u bbu b sbs u b se s u b se s us u b se s u bb sse ss u b ss u b se s u b se s u b se s us u se s b se ssss ue s uee se s ue ss ue s ue seee s uu t a n c j it att attt att att at a
gesz dlaczego?
jąInteresujące
Do usuwania uciąż-liwych plam z ubrań, dywanów czy tapicerki używa się odplamiaczy. Naniesione na plamę powodują jej rozpusz-czenie. W zależnościod rodzaju plamy używa się różnych od-plamiaczy. Na przykład plamę z niektórych owoców można usunąć
z cytryny.
usuwanusuwanusuwanusuwanie plaie plammsokiemokiemokiemokiemoko z cytz cytzz cytrynyrynyn
87979797979797979977999997779997977799977
rzyki powietrza akwarium
Czy wiesz, dlaczego?zawierają ciekawe informacje z życia codziennego.
Jak korzystać z podręcznika
Numery lekcjizostały wyraźnie zaznaczone. Lekcje w podręczniku ponumerowano w sposób ciągły.
Wprowadzenie do lekcjipoprzedza każdy temat.
iem.
a
, to ro roztwór r
Podręcznik jest podzielony na cztery działy – każdy z nich zaczyna się dwiema barwnymi stronami. W działach wyodrębniono lekcje.
umerry lekcjistały wyraźnieznaczzone Lekcje
eenie
t.
yCzy w
W akwar
montowa
wtłaczają
powietrze
napowietDostarcz
Czy wie
sokiem z
pęcherw a
ego.
m
wtła
Krajobrazy na ZiemiKrajobraz to wyróżniający się charakterystycznymi cechami wygląd określonego terenu. Całość krajobrazu tworzą wspólnie elementy przyrody nieożywionej i ożywionej, które są wzajemnie od siebie zależne. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na różnorodność krajobrazów jest zróżnicowana ilość energii słonecznej docierającej do poszczególnych obszarów Ziemi. To powoduje, że zmieniają się klimat, wody powierzchniowe, rodzaj gleby, szata roślinnai świat zwierząt. Wrazz oddalaniem się na północ i południe od równika na Ziemi obserwujemy różne strefy krajobrazowe.
1. Krajobraz pustyni lodowej w Arktyce
Centrum Arktyki stanowi pokryty lodem Ocean Arktyczny. Szacuje się, że na dnie morskim Arktyki znajdują się duże pokłady ropy naftowej i gazu ziemnego.
2. Krajobraz tundry w Europie
Północne obszary Półwyspu Skandynawskiego pokrywa bezleśny obszar tundry. Wśród mchów i porostów występuje wierzba lapońska osiągająca do 0,5 m wysokości.
3. Krajobraz tajgi na wyspach w północno- -wschodniej Azji
Tajga występuje w północnej części Azjina Syberii, a także na wyspach w północno- -wschodniej Azji na Oceanie Spokojnym:Sachalin w Rosji i Hokkaido w Japonii.
4. Krajobraz pustyni we wschodniej Azji
Pustynia Gobi jest drugą pod względem wielkości pustynią świata. Latem temperatura osiąga tu ponad 40°C. Zamieszkuje tu wielbłąd dwugarbny – baktrian.
5. Krajobraz wilgotnego lasu równikowego w Azji
Na wyspach Sumatra i Borneo w Azji południowo-wschodniej w wilgotnym lesie
W środkowej Australii znajduje się pustynia gorąca – Pustynia Simpsona, która w północnej części jest kamienista, w środkowej piaszczysta, a w południowo--wschodniej żwirowa. Występują tu równolegle położone bardzo długie i wysokie
Na obszarach pokrytych lądolodem na Antarktydzie występują nunataki. Są to szczyty wznoszące się nad powierzchnię lądolodu i otoczone zewsząd przez pokrywę lodową.
8. Krajobraz pustyni lodowej Antarktyki
Na morzach przybrzeżnych Antarktydy (w Antarktyce) występują lodowce szelfowe. Od największego Lodowca Szelfowego Rossa co pewien czas odrywają się fragmenty znacznych rozmiarów, tworząc największe na świecie góry lodowe.
9. Krajobraz tundry w Ameryce Południowej
Południowe obszary Ziemi Ognistej, największej wyspy Ameryki Południowej, pokrywa tundra. Zamieszkuje tu pingwin magellański.
10. Krajobraz wilgotnego lasu równikowego w Ameryce Południowej
Wilgotne lasy równikowe w Ameryce Południowej występują głównie na obszarze dorzecza Amazonki i ponad 1100 jej dopływów. Rośnie tu dziko wiele rzadkich gatunków.
11. Krajobraz prerii w Ameryce Północnej
Rozległe obszary Wielkich Równin w Ameryce Północnej porasta roślinność trawiasta zwana prerią. Na preriach można spotkać dzikie konie – mustangi.
12. Krajobraz tajgi w Ameryce Północnej
Lasy iglaste (tajga) w Ameryce Północnej zajmują ogromne obszary Kanady i Półwyspu Alaska w USA. Wśród drzew iglastych można tu spotkać świerk biały i świerk czarny.
12
3
4
5
8
9
10
11
12
84
Podsumowanie działu VI Wyznaczenie masy przedmiotu
polega na porównaniu jej z wzor-
cami masy – odważnikami. Masę
wyrażamy w miligramach (mg),
gramach (g), kilogramach (kg) lub
tonach (t).
Masa przedmiotów wykonanych z tej samej substancji zależy od ich
objętości.
Słowniczek ● Masa – miara ilości
substancji.
● Ciężar – siła ciężkości
działająca na ciało.
● Kilogram (kg) –
podstawowa jednostka
masy.
● Waga – przyrząd do
wyznaczania masy.
● Cylinder miarowy –
naczynie z podziałką
przeznaczone do
wyznaczania objętości
cieczy i ciał sypkich.
● Gęstość – stosunek
masy substancji, do
zajmowanej przez
nią objętości.
● Siła wyporu – siła
działająca na
ciało zanurzone
w cieczy lub gazie
skierowana pionowo
do góry.
Masa trzech klocków jest trzy razy większa od masy jednego klocka.
Substancje o tej samej objętości mogą mieć różne masy.
woda olej piasek mąka
Podsum
59
1. Strzałki na mapie wskazują strefy krajobrazowe. Zapisz w zeszycie ich
nazwy.
2. Na podstawie poniższych wykresów prześledź przebieg temperatury
powietrza i opadów atmosferycznych w ciągu roku i rozpoznaj odpo-
wiadające im strefy krajobrazowe.
A.
Polecenia do działuUwaga: odpowiedzi do zadań zapisz w zeszycie.
Polece
5999
Polecenia do działuto test sprawdzający wiedzę i umiejętności.
Wklejki – rozkładane wkładki: Krajobrazy na Ziemi, Właściwości ciał, Ruch i opory ruchu oraz Różnorodność organizmów na Ziemi.
Podsumowanie działuzawiera najważniejsze informacje z całego działu.
14 15
w wielkich koloniach nieświszczuki, zwane pieskami preriowymi,
a na pampach – wiskacze i mary.
Drugą grupą zwierząt zamieszkujących stepy są szybko biegające
zwierzęta, takie jak: suhaki, gazele i dzikie osły. Żyją one naj-
częściej w stadach. Zgryzają trawy i pędy roślin, użyźniają glebę
odchodami i przypadkowo wdeptują w ziemię nasiona. W ten
sposób mają istotny wpływ na wygląd stepu. Dawniej na stepach
licznie występowały dzikie konie Przewalskiego, które obecnie są
zagrożone wyginięciem.
Niektóre ptaki gniazdują bezpośrednio na ziemi, np. dropie, cietrzewie czy
przepiórki. Z drapieżników na stepie można spotkać wilki i lisy stepowe,
a także drapieżne ptaki, takie jak sępy, myszołowy i orły.
Wśród roślin stepu żyje wiele owadów, takich jak: pasikoniki, szarańcza,
mszyce, trzmiele i pszczoły. Żywią się zielonymi częściami roślin lub pyłkiem
i nektarem. Większe zwierzęta roślinożerne mają obfitość pokarmu, ale mu-
szą szukać schronienia przed drapieżnikami. Dlatego wiele
z nich buduje gniazda wśród traw lub kopie nory w ziemi,
np. gryzonie, takie jak bobaki czy susły żyjące w gru-
pach. Ich nory mają wiele korytarzy i kilka wejść,
które są stale strzeżone. W razie zagrożenia zwierzę-
ta te ostrzegają się wzajemnie za pomocą głośnych
pisków. W norach gromadzą zapasy pokarmu, a ich
odchody użyźniają glebę. Podczas ciepłych miesięcy
objadają się, przybierając na wadze nawet dwukrotnie,
a potem zapadają w sen zimowy. Innymi gryzoniami budu-
jącymi nory są norniki i chomiki. Natomiast na amerykańskich preriach żyją
Sprawdź, czy potrafisz 1. Dlaczego na stepach dominują trawy? Uzasadnij swoją odpowiedź.
2. Podaj kilka przykładów roślin rosnących wśród stepowych traw.
3. Jak zwierzęta przystosowały się do życia na stepach?
Wyjaśnij i podaj przykłady.
Ży c i e w ś r ó d s t e p o w y c h t r a wO d k r y w a m y k r a j o b r a z y s t r e f y u m i a r k o w a n e j i z i m n e j
ZWIERZĘTA ŻYJĄCE NA STEPACH
suhaki
bobak
nieświszczuki
mara
pasikonik
,
drop
suseł
Ważne! ▶ Stepy są królestwem wieloletnich traw, takich jak wiechliny, ostnice
i kostrzewy. Wśród traw rosną inne niskie rośliny zielne, głównie byliny,
np. miłki, sasanki, kocanki czy piołuny. Wiele z nich należy do ziół, czyli
roślin o właściwościach leczniczych.
▶ Trawy są przystosowane do warunków panujących na stepie, potrafią się
odradzać po uszkodzeniu części nadziemnej na skutek zgryzania i deptania
przez zwierzęta oraz pożarów i suszy.
▶ Bogactwo roślin zielnych sprzyja występowaniu owadów. Jednak najliczniej-
szą grupą zwierząt stepowych są gryzonie, które kopią nory z licznymi
korytarzami, np. bobaki, susły, nieświszczuki (pieski preriowe). Występują
tu również, choć coraz rzadziej, suhaki, gazele, dzikie osły i konie. Stepy są
miejscem życia drapieżników, takich jak wilki, lisy stepowe, myszołowy i orły.
Pojęcia
● zioła
objadają się, przybierając na w
a potem zapadają w sen zimowy Ina potem zapadają w sen zimowy. In
jącymi nory są norniki i chomiki. Natomiast na ame
ZWIERZĘTREE A ŻYJĄCE NA STE
pasikonik
InteresująceTakhi – tak po
mongolsku nazywa
się te dzikie konie
Przewalskiego.
Podejmowane
w Mongolii próby
przywrócenia
tego gatunku
do naturalnego
środowiska przynoszą
coraz większe sukcesy.
Interesujące
Dawniej bezkresne
równiny amerykańskiej
prerii przemierzały
ogromne stada
potężnych bizonów.
Zostały prawie
doszczętnie wytępione
na skutek licznych
polowań. Obecnie są
objęte ochroną i żyją
jedynie na niewielkich
obszarach parków
narodowych.
KKrajoobrazzyy naa ZieemiKrarajobraz to wyróóżniający sięę charakterystyccznymicecchami wygląd okrreślonego tereenu. Całałość krajobrazuu tworzą wsspólnie elemennty przzyrody nieożywwionej i oożywionej, któree są wzzajemnie od sieebie zalleżne. Najważnniejszym czyynnikiem wpływwającym na a różnorodnośćć kraajobrazów jest zróóżnicowana iloość energii słoonecznej docierrającej do o poszczególnycych obbszarów Ziemi. To powoduje, że zmieniają się kklimat, woody powierzchnniowe, roddzaj gleby, szatta roślinnai śwwiat zwierząt. WWrazz ooddalaniem sięę na północi ppołudn
1.1. Krajoobraz pustytyni lodowej w Arkrktyce
CCentrumm Arktyki sstanowi pokryty lodem OOcean AArktyczny. . Szacuje się, że nna dniemmorskimm Arktyki zznajdują się dużeże pokłady roropy naaftowej i gaazu ziemnego.
la
1212. Krajjobraz tajgigi w Ameryce Półnłnocnej
LLasy iglglaste (tajgaa) w Ameryce Półółnocnej zzajmująą ogromnee obszary Kanadyy i Półwysppu AAlaska ww USA. WśWśród drzew iglasstych możntutu spottkać świerkk biały i świ
Wyznac
polega n
cami ma
wyrażamy
gramach (
tonach (t).
Masa przedm
objętości.
czeka ilości
substancji.
● Ciężar – siła ciężkości
działająca na ciało.
● Kilogram (kg) –
podstawowa jednostka
masy.
● Waga – przyrząd do
wyznaczania masy.
● Cylinder miarowy –
naczynie z podziałką
przeznaczone do
wyznaczania objętości
cieczy i ciał sypkich.
●●●● GGęGęęGGęsęstość GGGGGGGGGGęGęę – stosunek
mamamamamasmasasyasysy sy substassm ssyssyym yy ncji, do
zazajzajzajajajmmajmomomowowwanej mmowzajmowmowowowzajmowzz owwj przez
niąniią objęą oą obą o oobobjbjębjębjęjęętętoętototośnininiąią ttoniniiąią objętottoti oo ci.
● Siła wywywywypwypypoypoypopoporororururuporuuwyppypyp ruruyppp – –– ssiłsiła –– ssi– ssisssis
działającacaca a acacaa ca a a na nana anaannn
ciało zanurrrrrrccccc zzzozozoononnennenee zzzonezoz ezono
w cw cieczy luw ccccccc b gagagazgazgazazizieziezieieie eegaazieggagaziieg eggaz e
skierorowana rrorroerroroorooo piononnowoowowwwowowowo o nononowowonownowoono
do góry.yy.góry.yy
Masa trzech
Substancje o tej sam
woda
d umra n
macj
Pode
w Mo
przywr
tego ga
do natu
środowis
coraz wię
jąInteresują
Dawniej bezkre
równiny amery
prerii przemierz
ogromne stada
potężnych bizonó
Zostały prawie
doszczętnie wytęp
na skutek licznych
polowań. Obecnie s
objęte ochroną i żyją
jedynie na niewielkich
obszarach parków
narodowych.
84
SłSłowSłowownic● Masa – miar
Podsuzawieinform
obrazowe.
wiedzę i umie
Na wyspach Summatra i BornNpołudniowo-wschhodniej w wpo
Ausstralii znajduca –– Pustynia Sneej części jestasszczysta, a wrowa. Wystęone bardzo
okrytych lądoolodem na Anataki. Są to szzczyty wzno
zchnię lądolodu ii otoczone zkrywę lodową.
W śrpustyktóra ww środk-wschodrównoleg
Na obszarach występują nnad powieprzez p
yce) występują foweego Rossarozmmiarów,
dki:
środkowej Attynia gorąca
w północndkowej pias
dniej żwirogle położo
ch pokrą nunat
wierzchkez pokry
Interesującepogłębia twoją wiedzę dotyczącą tematu lekcji.
Zbadaj, zaobserwuj!to interesujący sposób praktycznego poznawania przyrody.
Zbtopra
Ważne!to podsumowanie, które pozwoli ci szybko powtórzyć najważniejsze informacje z lekcji.
tci
5
Sprawdź, czy potrafiszpomoże ci zrozumieć i uporządkować nowe wiadomości poznane podczas lekcji.
Gwiazdka oznacza zadania trudniejsze.
ału
Infografikiw atrakcyjny sposób łączą ilustracje z tekstem.
Odkrywamy krajobrazy strefy umiarkowaneji zimnej
Czymzajmują sięmieszkańcy
stepów?
Czym różni się Arktyka
od Antarktyki?
Dlaczegona stepachnie rosnądrzewa?
6
V
Jakiezwierzęta
żyją w tajdze?
Jak chroni się zagrożone krajobrazy
świata?
Któreorganizmy żyją
w tundrze?
Jakiezwierzęta
żżyyjjąą ww taajjddzzee??
w tundrze?
Odszukaj na mapie:● kontynenty, na któ-
rych znajdują się
największe obszary
stepów,
● nazwy obszarów
trawiastych na po-
szczególnych konty-
nentach.
8
W głębi kontynentów, w strefie klimatu umiarkowanego, gdzie są niewielkie opady atmosferyczne i wieją silne wiatry, występuje roślinność trawiasta zwana stepami.
Na stepach w głębi lądów
Gdzie na świecie występują stepy?Znasz już sawannę, czyli obszary trawiaste w strefie gorącej, międzyzwrot-
nikowej. W głębi lądów (kontynentów) strefy umiarkowanej występują inne
obszary trawiaste. Wyobraź sobie ogromną bezleśną równinę porośniętą tra-
wami i innymi roślinami zielnymi. To step. Największe na świecie „królestwo
stepów” ciągnie się od południowo-wschodniej Europy na Ukrainie aż do
środkowej Azji w Kazachstanie i Mongolii. Stepy w Ameryce Północnej noszą
nazwę prerii i zajmują centralną część kontynentu na terenie USA i Kanady.
W Ameryce Południowej w Argentynie obszary trawiaste są zwane pampą.
Interesujące
Nazwa preria pocho-
dzi od francuskiego
prairie, które oznacza
teren gęsto porośnięty
trawami. Stan Illinois
w USA ma przydomek
Prairie State, czyli Stan
Prerii.
Mapa USA zaznaczony stan
Illianios
37
9
Interesujące
Step w zachodniej
części środkowej Azji,
zwany Stepem
Kazachskim, jest naj-
większym obszarem
stepu na świecie.
W 2008 roku
wraz z jeziorami
północnego Kazach-
stanu został wpisany
w na Listę Światowego
Dziedzictwa UNESCO.
Jakie warunki klimatyczne panują na stepach w Azji?W środku tego ogromnego kontynentu panują surowe warunki klimatyczne.
Na podstawie wykresu prześledź przebieg zmian temperatury powietrza
i opadów atmosferycznych w ciągu roku w Wołgogradzie. Jak widać, na ste-
pach Azji Środkowej zimy są mroźne z niewielkimi opadami śniegu. Średnie
miesięczne temperatury powietrza spadają wtedy kilkanaście stopni poniżej
zera. Mroźna i sucha zima trwa pięć miesięcy. Latem temperatury powietrza
są wysokie, a opady deszczu – niewielkie. Roczna suma opadów jest mała.
Na stepach występują okresy suszy. Ważną
cechę klimatu tego obszaru stanowią silne
wiatry wiejące przez cały rok. Gorące, suche
wiatry letnie na stepach Ukrainy i Kazach-
stanu nazywa się suchowiejami. Powodują
one wzrost temperatury powietrza i spadek
wilgotności.
Dlaczego step zmienia swój wygląd w ciągu roku?Warunki klimatyczne panujące w Azji Środkowej mają wpływ na sezonowe
zmiany wyglądu stepu. Niedostatek wody spowodowana niskimi opadami
sprawia, że obszary stepowe są bezleśne. Wiosną, gdy stopnieje śnieg, gleba
preria w USA
10
jest wilgotna. Zaczyna się intensywny rozwój roślinności stepowej. Latem
temperatury powietrza są wysokie. Niewielkie opady atmosferyczne dają wil-
goć, lecz suchowieje zwiększają parowanie gleby. Wskutek tego wiele roślin
wysycha i step staje się szary. Jesienią temperatura powietrza spada i zmniej-
sza się parowanie. Robi się wilgotno i część roślin ponownie się zieleni.
Suchy klimat w głębi Azji wpływa na charakter sieci rzecznej. Rzeki na ste-
pach są bardzo ubogie w wodę i płyną wolno. Jeziora, których wody dość
intensywnie parują, często w ciągu roku zmieniają swoją powierzchnię.
O d k r y w a m y k r a j o b r a z y s t r e f y u m i a r k o w a n e j i z i m n e j
Warunki klimatyczne krajobrazu stepowego
● mroźne zimy
● ciepłe lata
● duża różnica temperatur między najcieplejszym a najchłodniejszym miesiącem
● niskie opady
atmosferyczne
● silne i suche wiatry
step latem step jesieniąstep wiosną
Interesujące
Polski poeta Adam
Mickiewicz w wierszu
Stepy akermańskie
opisuje swoją podróż
przez step w okolicy
miasta Akerman
(obecnie Białogród)
na Ukrainie. Krajobraz
ten porównuje
do oceanu, ogromnej
zielonej przestrzeni
szumiących traw
i kwiatów.
11
Dlaczego na stepach są żyzne gleby?Pod koniec jesieni roślinność stepowa obumiera i szybko się
rozkłada. Niewielkie opady nie rozpuszczają i nie wymywają
substancji organicznych do niższych poziomów gleby. Tworzy
się gruba warstwa próchnicy. W takich warunkach powstają
żyzne gleby – czarnoziemy. Znasz je z piątej klasy, z lekcji
o krajobrazach Polski. Czarnoziemy stepowe należą do naj-
żyźniejszych gleb na świecie.
Ważne!▶ W głębi kontynentów, w strefi e umiarkowanej, występują bezleśne obszary
trawiaste. W południowo-wschodniej Europie i środkowej Azji nazywają się
stepami. W Ameryce Północnej są zwane prerią, a w Ameryce Południowej
– pampą.
▶ Na stepach lata są gorące, a zimy mroźne. W ciągu roku sumy opadów
atmosferycznych są niewielkie i przez cały rok wieją silne wiatry.
▶ W krajobrazie stepowym występują czarnoziemy – najżyźniejsze gleby.
Pojęcia
● suchowieje
● step
● preria
● pampa
Sprawdź, czy potrafi sz 1. Określ położenie stepów w Europie, Azji i Ameryce Północnej.
2. Czym charakteryzuje się klimat krajobrazu stepowego?
3. Wyjaśnij, dlaczego w krajobrazie stepowym nie rosną drzewa.
4. Jak powstały czarnoziemy stepowe?
N a s t e p a c h w g ł ę b i l ą d ó w
Profi l glebowy czarnoziemu stepowegokorzenie traw rosnących
na powierzchni
gruba warstwa próchnicy InteresująceW Polsce stepy moż-
na spotkać na Wyżynie
Lubelskiej. Zajmują
one bardzo niewielkie
tereny, najczęściej
na zboczach wzniesień
od strony południowej
i zachodniej,
najmocniej oświetlo-
nych i ogrzanych
przez słońce.