“AVOKATURA” VITI:VI, nr. 10 / 2010 Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

2

___________________________

AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

Bilten Advokatske Komore Kosova

VITI: VI - nr. 10 / 2010 Botohet çdo gjashtë muaj/Published every six months/Izdaje se svakih sest meseci

Kryeredaktor Adem Vokshi

Redaktor Qemajl Juniku

Sekretar i redaksisë/Sekretar/Secretary

Yll Zekaj

__________________________________________________________________ Oda e Avokatëve të Kosovës /Kosova Chamber of Advocates/Advokatska Komora

Kosova Prishtinë, rr.Qamil Hoxha,10/3,Tel&Fax 038/244-586 E-mail: buletini_avokatura@oak-ks.org ; Web: www.oak-ks.org

3

PËRMBAJTJA/SADRZAJ/CONTENT: Artikuj/Radovi/Articles Gina Schaar dhe Arben Isufi EMERIMI I AVOKATEVE EX OFFICIO NE KOSOVE...............................5 EDWARD B. MACMAHON JR. TERRORIZMI NE GJYKIM.........................................................................9 PROF. DR. HERBERT KÜPPER, MUNIH/REGENSBURG E DREJTA DHE DREJTESIA NE KOSOVE...............................................13 Musa Xh.DRAGUSHA - avokat “PENALIZIMI I KRIMEVE FINANCIARE NE KOSOVE” -korniza ligjore dhe praktika..................................................................................................29 Astrit Hoti,jur.dipl. NENSHKRIMI ELEKTRONIK I KONTRATAVE NE KUADER TE BE -se .................................................................................................................................49 Ymer Huruglica, avokat SIGURIMI I KËRKESËPADISË........................................................................59 Mr.sc. Qemajl Juniku - avokat KONTRATA E SHITJES DHE VEÇORITË E SAJ NË NJË VËSHTRIM TË POSAÇËM.............................................................................................................65 Mr.sc. Hashim Çollaku FILLIMI I HETIMIT, QELLIMI DHE ZBATIMI I TIJ.................................73 Florent Muçaj – jur.dpl SHQYRTIME TË PËRGJITHËSHME MBI AKTIN ADMINISTRATIV.....91 Sylejman Nuredini - gjyqtar DISA DILEMA, PAQARTËSI, VËSHTËRSI QË PARAQITËN ME RASTIN E ZBATIMIT TË LIGJIT TË PROCEDURËS KONTESTIMORE.............109

BAHRIE BESIMI - avokate KONVENTA EVROPIANE PER TE DREJTAT E NJERIUT -gjeneza, parimet, instrumentet dhe interpretimi...............................................119

4

Artikuj

5

Gina Schaar dhe Arben Isufi1 EMERIMI I AVOKATEVE EX OFFICIO NE KOSOVE

Qëllimi i Artikullit Ky artikull përmend dispozitat ligjore ekzistuese lidhur me emërimet ex officio dhe analizon zbrazëtitë që mund të mbulohen nga legjislacioni apo nga praktikat institucionale të pajtuara. Artikulli nuk synon të analizojë dispozitat ligjore në përgjithësi, apo të përcaktojë rezultatin në ndonjë rast të veçantë. Çështja Cilat janë dispozitat e ligjit të zbatueshëm në Kosovë në lidhje me emërimin e avokatëve si mbrojtës ex officio në lëndët penale? Cilat janë disa fushat që nuk mbulohen me këto dispozita? Përmbledhje e rregullave relevante Sipas KODIT TË PROCEDURËS PENALE TË KOSOVËS, neni 69, paragrafi 3, ekziston mundësia e heqjes dorë nga e drejta në ndihmën e avokatit mbrojtës, përveç në rastet e mbrojtjes së detyrueshme (Neni 73 i Kodit aktual), nëse ajo heqje dorë bëhet në mënyrë eksplicite dhe në mënyrë të informuar dhe vullnetare. Heqja dorë duhet të jetë me shkrim dhe e nënshkruar nga i dyshuari apo i pandehuri, dhe nga autoriteti kompetent dëshmitar që zhvillon procedurat, apo të bëhet gojarisht në video apo audio kasetë, që konstatohet si autentike nga ana e gjykatës. KODI I PROCEDURËS PENALE TË KOSOVËS, Neni 73, paragrafi 2 parasheh që: në rast të mbrojtjes së detyrueshme, nëse i pandehuri nuk angazhon një avokat mbrojtës dhe askush nuk angazhon avokatin mbrojtës në pajtim me Nenin 69, paragrafi 6 të Kodit aktual, atëherë presidenti i gjykatës apo autoriteti kompetent që zhvillon procedurat në fazën paraprake, do të angazhojë një avokat mbrojtës ex officio me shpenzime publike. KODI I PROCEDURËS PENALE TË KOSOVËS, Neni 73, paragrafi X parasheh që mbrojtja është e detyrueshme, dhe nuk ka mundësi të heqjes dorë nga ndihma e avokatit mbrojtës në rastet kur kemi të bëjmë me paaftësinë mendore apo kur dënimi mund të jetë mbi tetë vite. Sipas KODIT TË PROCEDURËS PENALE TË KOSOVËS, Neni 75, paragrafi 2: Avokati mbrojtës i angazhuar mund të kërkojë lirimin e tij vetëm për arsye të qëndrueshme, por ky nen nuk jep asnjë shembull apo mundësi kur një avokat mbrojtës i angazhuar në këtë mënyrë mund të kërkojë lirimin e tij.

1 Gina Schaar, Drejtoresh dhe Arben Isufi1, Këshilltar Ligjor ABA ROLI (Shoqata e Avokatëve Amerikan

Iniciativa Për Sundimin e Ligjit) Kosovë

6

KODI I ETIKËS SË OAK-ut, Neni 11 parasheh që “Avokati nuk duhet, pa asnjë arsye, të refuzojë rastin ligjor në të cilin është angazhuar si avokat ex-officio nga ana e gjykatës apo nga Oda”. Avokati është i obliguar të ofrojë asistencën ligjore për cilindo entitet fizik apo juridik, duke mos bërë dallime ndaj klientëve pa marrë parasysh përkatësinë e tyre nacionale, etnike, racore apo religjioze, gjininë apo gjuhën, bindjet politike apo situatën financiare, arsimore apo shoqërore, apo ndonjë tipar tjetër personal. LIGJI PËR ODËN, Neni 11, paragrafi 2. Analizë Dispozitat ligjore relevante nuk bëjnë mbulimin e të gjitha aspekteve praktike të procesit të angazhimit ex officio. Disa nga fushat e kundërthënieve që nuk janë të rregulluara me ligj apo në ndonjë mënyrë tjetër janë: • Rrethanat kur avokati mbrojtës është i detyrueshëm

Në disa raste, është prezantuar argumenti që avokati mbrojtës është i detyrueshëm kur dënimi maksimal i përgjithshëm për të gjitha akuzat, nëse kombinohen, do të ishte më i lartë se 8 vite—madje edhe kur maksimumi për secilën akuzë individuale është më i ulët se 8 vite. Kodi i Procedurës Penale është i paqartë për faktin nëse avokati mbrojtës është i detyrueshëm në ato rrethana. • Kriteret dhe mekanizmi për angazhimin e avokatëve.

Në disa raste, gjykata zgjedh cilët avokat(ë) do ti angazhojë, me iniciativë të saj dhe sipas zgjedhjes së saj. Avokati i angazhuar si avokat mbrojtës mund të përpiqet të refuzojë angazhimin e tij për shkak të konfliktit me detyrat tjera të tij. Nuk ka ndonjë udhëzim ligjor qoftë për gjykatat apo për avokatët në lidhje me këtë çështje. Cilët avokatë duhet të jenë në listat e atyre që janë në dispozicion për angazhim në lëndët e caktuara? Të gjithë avokatët, apo vetëm ata që dëshirojnë të pranojnë lëndët e caktuara nga gjykata? Nëse të gjithë avokatët duhet ti pranojnë angazhimet, a duhet gjykata apo agjencia tjetër që bën angazhimin e tyre të caktojë prioritetet në lidhje me ata që shprehin dëshirën për ti marrë lëndët? Cili është mekanizmi për avokatët që ta shprehin gatishmërinë e tyre për ta bërë këtë? Nëse nuk mund të gjendet asnjë avokat i gatshëm, a mund të angazhohet avokati me urdhër të gjykatës? A duhen përjashtuar disa avokatë nga ky obligim për shkak të detyrave të tjera të tyre? • Bazat për refuzim të angazhimit dhe procesi për ngritjen e tyre.

Avokati i angazhuar ex officio mund të ndeshet me situatën ku klienti refuzon përfaqësimin. Disa avokatë kanë argumentuar që ata duhet të jenë në gjendje të

7

refuzojnë angazhimin për atë shkak. Ligji nuk përmend cilat baza janë të mjaftueshme për të refuzuar angazhimin, apo nuk parasheh procesin për kundërshtimin apo vendosjen e çështjes. Çfarë përbën “bazë të mirë”? Nëse një avokat/e mendon që ai/ajo ka bazë të mirë për të refuzuar angazhimin në një rast, si dhe kur duhet ngritur kjo çështje? Nëse një agjenci tjetër merret me angazhimin e avokatit, si duhet ngritur baza për refuzim? A ekziston ndonjë e drejtë për ankim ndaj vendimit? Kujt i drejtohet dhe kur? • Zbatimi

Dispozitat ligjore nuk thonë çfarë do të ndodhë me një avokat që pa të drejtë refuzon angazhimin. Nëse vendoset që një avokat pa të drejtë ka refuzuar angazhimin në një rast, si mund të zbatohet ai vendim? Çfarë kompetencash ka gjykata? Cili është roli i procesit disiplinor të OAK-ut, dhe si ndërlidhet ai rol me kompetencat e gjykatës? Nëse një prokuror apo agjenci tjetër bën angazhimin e avokatëve, a posedojnë ata ndonjë kompetencë rreth zbatimit? Kjo listë nuk është domosdo gjithëpërfshirëse; mund të ketë hapa të tjerë në procesin dhe praktikat e angazhimit ex officio që duhet të rregullohen më tej. Për një diskutim të mëtejmë të praktikave dhe problemeve që kanë të bëjnë me angazhimet ex officio, shih Indeksin e reformës së profesionit ligjor nga ABA ROLI, Vëllimi III, Maj 2009, Faktori 19. Mund të jenë disa mënyra për të rregulluar dhe adresuar çështjet e përshkruara më sipër. Një mënyrë është ndryshimi i ligjeve dhe rregulloreve relevante. Disa nga problemet mund të zgjidhen gjithashtu me një marrëveshje ndër-institucionale, ku theksohet mirëkuptimi për praktikat që do të përdoren në zbatimin e ligjit ekzistues. Rregulloret e Ministrisë së Drejtësisë apo rregullat e Këshillit Gjyqësor të Kosovës mund të jenë një mënyrë tjetër për rregullim të kësaj fushe.

Ky artikull ështe shkruar nga ABA ROLI si pjesë e punës së saj në implementimin e Iniciatives Për Zhvillim të Profesionit Ligjor në Kosovë, mbështetur nga populli Amerikan nëpërmjet Agjensisë Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID).

8

9

EDWARD B. MACMAHON JR.2

TERRORIZMI NE GJYKIM Gjatë vitit të kaluar, unë kam punuar si avokat mbrojtës në Gjirin e Guantanamos, Kubë. Unë jam pjesë e projektit John Adams, i cili ishte formuar për të ofruar avokatë mbrojtës me eksperiencë me qëllim që të ndihmohen avokatët ushtarak në mbrojtjen e të arrestuarve në Kubë të akuzuar për krimet më të rënda, duke përfshirë edhe sulmet në Qendrën Tregtare Botërore dhe në Pentagon më 11 Shtator, 2001. Në Kubë unë isha avokat i Walid Bin Attashit, i cili ishte akuzuar së bashku me Khalid Sheikh Mohammed dhe të tjerët për komplotin në kryerjen e sulmeve të 11 Shtatorit. Unë me heret kisha shërbyer si avokat i caktuar nga gjykata i Zacarias Moussaouit, anëtar i al-Qaida-s, i cili ishte gjykuar dhe dënuar në Alexandria të Virxjinias më 2006 për rolin e tij në të njëjtat sulme. Gykimi i Moussaoui-t ishte i pari që kishte të bënte me sfidat ligjore botërore të ngjarjes së 11 Shtatorit dhe shumë kanë menduar për të si një barometër i aftësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikes për t’u ofruar drejtësi të dyshuarve të terrorizmit. Për dallim, të akuzuarit e Guantanamos ishin kualifikuar si “luftuesit e armikut“ në një luftë të vazhdueshme; kështuqë, systemi i gjykimit në Guantanamo nuk i ngjan as një gjykate ushtarake as një gjykimi federal. Në vend të kësaj ajo është një sistem në të cilin rregullat shpiken në vazhdimësi. Kompleksi i Gjykatës në Kubë është i ndryshëm nga ndonjë gjykatë që unë e kam parë ose imagjinuar. Është e vendosur në një hapësire të braktisur në pjesën jugore të Kubës, e rrethuar me mur të gjatë prej 10 metrash dhe e mbuluar me rrjetë prej teli. Fotografimi i kompleksit është i ndaluar sespse qeveria beson se kjo mund të cenojë sigurinë kombëtare. Brenda Gjykatës gjinden 5 tavolina për mbrojtjen dhe dy për prokurorin. Aty nuk ka hapësirë të veçantë për jurinë. Gjatë gjykimit, une jam ulur në rreshtin e dytë afër Bin Attashit, kurse Khalid Sheikh Mohammed ishte ulur para meje. Proceset mbahen në një mënyrë të neglizhuar sepse përkthimi është i ngadalshëm. Khalid Sheikh Mohammed, i cili flet gjuhen angleze

2 EDWARD B. MACMAHON JR.(COL ‘82) (Dimër 2009) (Avokati përfaqëson të pandehurit në Shtetet e Bashkuara dhe në Guantanamo)

10

shpesh plotëson me përkthim alternativ. Pesëmbëdhjetë deri 20 burra dhe gra të uniformuara mbikëqyrin të akuzuarit. Salla e Gjykimit është vetvetiu e tëra e mbyllur; një xham mbrojtës është i vendosur në mes nesh dhe korridorit të vogël ku janë të vendosur të afërmit e viktimave të sulmeve dhe përfaqësuesit e shtypit. Lihet një përshtypje sikur gjykimi po mbahet në një vend ku mbahen kafshët. Proceset transmetohen në korridor përmes një sistemi përçues me 45 sekonda vonesë në mënyrë që te sigurohet që informacioni konfidencial mos të kumtohet. Një burrë është i ulur afër gjyqtarit që mban një buton për ta shtypur në rast se ndokush në sallë do të flasë për diçka që është senzitive për sigurinë kombëtare. Kur kjo ndodhë, ndizet një dritë e kuqe, shuhen dritat tjera dhe zëri ndalet. Kur Khalid Sheikh Mohammed filloi të flasë më zë të lartë për Richard Nixonin, zyrtari i sigurisë i ndali transmetimin. Unë u çudita se si gjykata do t’i censuronte dhe konsideronte këto deklarata të dëmshme për sigurinë kombëtare. . Për dallim, gjykimi i Moussaouit ishte mbajtur në Gjykatën e Qarkut të SHBA-ve në Alexandria, ku anëtarët e familjes dhe përfaqësuesit e shtypit ishin të vendosur në dhomën e njëjtë ku qëndronte juria e Virxiniasve dhe i akuzuari. Edhe pse siguria ishte e lartë, nuk i kishte tiparet e një bazë ushtarake. Të gjithë ishin të lirë në përcjelljen e gjykimit, i cili i shërbente qëllimit informativ dhe kushtetues të gjykimeve publike. Mirëpo ekzistojnë elemente të përbashkëta në mes të dyja gjykimeve; çështjet e ngritura në lidhje me përfaqësimin e një personi i cili është armik i përbetuar i SHBA-ve i cili është shprehur në mënyrë publike që është fajtor dhe që është i gatshëm të vdes për kauzën e tij. Në Guantanamo, të akuzuarit kërkojnë të deklarohen se janë fajtorë për krimet nga të cilat dëshirojnë të fitojnë merita-ata duan të ekzekutohen dhe të bëhen martirë. Në Alexandria, Moussaoui ishte lëvduar që ishte njëri nga anëtarët e al-Qaida-s i involvuar në planifikimin e sulmeve, ishte deklaruar fajtor, kishte përqeshur anëtarët e familjeve të viktimave, kishte ndërhyrë tek mbrojtja e tij dhe kishte kërkuar nga trupi gjykues që të urdhërojë ekzekutimin e tij. Ai dëshmoi se ishte detyruar të drejtojë aeroplanin e pestë në drejtim të Shtëpisë së Bardhë.. Unë i deklarova jurisë se klienti im ishte një gënjeshtar duke deklaruar se kishte një rol në histori dhe nuk duhet t’i mundësohet që të konsiderohet si martir.

11

Nganjëherë duket se të vetmit njerëz në këtë sallë që dëshirojnë t’i shohin të gjallë të akuzuarit janë avokatet e tyre. Një avokat është i trajnuar që ti vë ndjenjat personale në një anë dhe të bëj çmos për të drejtat edhe të kriminelëve më të neveritshëm të akuzuar për krimet më rrëqethëse. Rastet si këto na vendosin neve të gjithëve para një testi. Fatmirësisht, avokatëve në këtë rast u është ofruar mbështetje e madhe nga anëtaret e familjeve të viktimave të terrorizmit. Unë mendoj që fjalët që Moussaoui i kishte shkruar vet pas gjykimit demonstrojnë vlerën e sistemit tonë gjyqësor, posaçërisht atëherë kur ne kërkojmë drejtësi, jo vetëm për të akuzuarit, por edhe për viktimat e sulmeve të 11 Shtatorit. Moussaoui, sikur shumë të tjerë, ishte i shokuar kur trupi gjykues në Alexandria nuk urdhëroi ekzekutimin e tij. Pas shqyrtimit, ai kërkoi një gjykim të ri. Kjo është një pjesë e asaj çka ai kishte shkruar: —Unë kam menduar që do të dënohem me dënim me vdekje bazuar në ndjenjat dhe pezmin e shprehur ndaj meje për vdekjet e 11 Shtatorit, por pasi kam lexuar vendimin e trupit gjykues dhe kam parë se si anëtaret e këtij trupi kanë lënë mënjanë emocionet dhe neverinë e tyre për mua dhe janë fokusuar në ligje dhe provat të cilat ishin prezantuar gjatë gjykimit, unë erdha në përfundim se procesi i trupit gjykues ishte më kompleks sesa kisha menduar. Sepse tani unë po bindem që është e mundur që procesi të jetë i paanshëm edhe më amerikanët si anëtarë të trupit gjykues”. Unë sinqerisht shpresoj që pjesa tjetër e rasteve tjera kudo dhe sido që të gjykohen, do të demonstrojë tek qytetarët dhe poashtu tek kritikuesit për kualitetin dhe paanësinë e sistemit tonë gjyqësor.

12

13

PROF. DR. HERBERT KÜPPER*, MUNIH/REGENSBURG E DREJTA DHE DREJTESIA NE KOSOVE**

Gjendja juridike në Kosovë është shumë e paqartë përmes një pluralizmi tepër të madh të burimeve ligjore. Në një gjendje të tillë, është detyrë e drejtësisë që të sjellë rend në këtë kaos. Këtë detyrë duket se drejtësia në Kosovë aktualisht nuk po e përmbush. Ky shkrim e paraqet gjendjen e drejtësisë kosovare në kërkim, arsim dhe publicistikë. PËRMBAJTJA I. Pluralizmi i burimeve ligjore si sfidë e posaçme II. Parametrat themelorë për drejtësinë III. Institucionet e drejtësisë

1. Fakulteti Juridik në Prishtinë 2. Institucione të tjera të arsimit të lartë 3. Biblioteka Kombëtare 4. Qendra Juridike e Kosovës 5. Institucione të tjera

IV. Literatura 1. Revistat

a) E drejta b) Revista të tjera

2. Tekstet mësimore dhe monografitë V. Hulumtimi i të drejtës kosovare në Gjermani Përmbledhja I. PLURALIZMI I BURIMEVE LIGJORE SI SFIDË E POSAÇME Kosova bën pjesë te shtetet me gjendjen më të paqartë ligjore. Në fusha jo të pakta vlen ende ligji i vjetër nga koha socialiste, i cili sipas ndërtimit federativ të Jugosllavisë për nga origjina e tij mund të jetë ligj federativ i Jugosllavisë, republikan i Serbisë ose krahinor i Kosovës. Edhe më e komplikuar është gjendja te aktet ligjore nga vitet e 1990-ta, sepse heqja e autonomisë së Kosovës më 1990

* I lindur më 1964 në Frehen (Frechen) afër Këlnit. 1983-1989 studimet në Këln dhe Londër, 1990-1993 arsim

stazhieri në Këln dhe Budapest. 1997 doktorimi, 2002 e drejta për mësimdhënie në Universitetin e Këlnit. 1997-2003 asistent shkencor pranë Institutit për të Drejtën Lindore në Universitetin e Këlnit (Institut für Ostrecht der Universität zu Köln), që nga viti 2003 referent shkencor dhe nga viti 2004 drejtor i Institut për të Drejtë Lindore në Munih (Institut für Ostrecht München e.V.). Që nga viti 2007 profesor me honorar pranë Universitetit në Gjuhën Gjermane Andrássy Gyula në Budapest. Publikime të shumta rreth të drejtës hungareze, rreth të drejtës lindore në përgjithësi dhe rreth të drejtës publike gjermane.

** Ky shkrim mbështetet pjesërisht mbi njohuri, të cilat autori arriti t’i fitojë në bisedat me juristët, studentët, bibliotekarët kosovarë etj. si dhe gjatë vizitave në institucionet përkatëse në kuadër të projektit të financuar nga BE-ja „Reforma e arsimimit juridik“ nën kryesimin e fondacionit IRZ.

14

dhe regjimi i aparteidit i vendosur pastaj tashmë ishin formalo-juridikisht të dyshimta3, ashtu që nga kushtetuta federative jugosllave që në atë kohë ende vlente, mund të paraqiten argumente të mira kundër vlefshmërisë së ligjeve serbe të miratuara në atë kohë për Kosovën dhe në Kosovë. Kësaj i shtrohet edhe ajo, se shumica shqiptare e popullsisë në Kosovë ka protestuar gjithmonë kundër heqjes së autonomisë së saj dhe kundër deklasimit të tyre në qytetarë të klasës së dytë dhe u kanë mohuar çdo pranim akteve të Serbisë, ashtu që vlefshmëria e akteve normative nga ajo kohë, përtej mëdyshjeve formalo-juridike, mund të dyshohet edhe nën këndvështrimin e legjitimitetit. Në anën tjetër në viset e Kosovës të banuara dhe të sunduara nga serbët, ku qeveria qendrore kosovare nuk ushtron pushtetin faktik, nuk ka gati dyshime në vlefshmërinë e ligjeve të lëshuara nga Serbia dhe nga konstrukteve të ndryshme të Jugosllavisë së mbetur4 me ndikim për Kosovën Që nga viti 1999 Kosova, fillimisht nën mbajtjen e njëkohshme të përkatësisë formale ndaj Serbisë, qëndron nën administratën ndërkombëtare, e cila me kalimin e kohës herë pas here ritrajtësohej. Kjo administratë ndërkombëtare deri tani ka ndërhyrë fort në rendin juridik kosovar dhe përmes akteve të veta normative i ka rregulluar jo vetëm çështjet interne të administratës së protektoratit, por edhe të drejtat dhe obligimet e njerëzve në Kosovë dhe të institucioneve të tyre vendore. Instrumenti më i rëndësishëm për këtë ishin rregulloret e UNMIK-ut, që u miratuan mes 1999 dhe 20085 dhe raportin e tyre ndaj burimeve ligjore vendore e lë të hapur edhe gjendjen ligjore për administratën ndërkombëtare6. Çështja e shtrirjes së akteve normative serbe në Kosovë, të cilat janë lëshuar tani, formalisht është lënë pezull; faktikisht e drejta serbe mund të pretendojë vlefshmëri vetëm në pjesët e territorit që administrohen nga serbët.

3 „Baza ligjore“ ishte një ligj i thjeshtë republikan, Ligji mbi Ndërprerjen e Punës së Kuvendit të Krahinës

Socialiste Autonome të Kosovës dhe të Këshillit Ekzekutiv të Kuvendit të KSA të Kosovës nga 13.06.1990. Me një ligj të thjeshtë nuk mund të kalohej as kushtetuta jugosllave e as serbe me garancitë e tyre. Rreth kësaj shih G. Brunner: Völkerrecht und Selbstbestimmungsrecht im Kosovo, në: K. Clewing, J. Reuter (Hrsg.): Der Kosovo-Konflikt. Ursachen – Akteure – Verlauf, Munih 2000, fq. 117-135.

4 Republika Federale e Jugosllavisë: deri më 2003; Bashkësia shtetërore Serbia dhe Mali i Zi: 2003-2006, rreth kësaj shiko R. Eckhardt: Der Schlußtext der serbisch-montenegrinischen Verfassungs-Charta vom 4. Februar 2003, Osteuropa-Recht 2004, fq. 41-55; A. Jakab: Die Verfassungscharta von „Serbien und Montenegro“, ZaöRV 2003, fq. 801-815; M. Jovanović: Between Constitutional Change and Secession: The Case of Serbia and Montenegro, Parker School Journal of East European Law 2001, Vol. 8, Nr. 1, fq. 85-88; D. Samardžić, A. Jakab: Grundprinzipien der Verfassungsordnung von Serbien und Montenegro, JOR 2005, 253-278.

5 Publikimet e tyre bëheshin në Gazetën Zyrtare të UNMIK-ut, e cila botohej në shqip, serbisht, anglisht, boshnjakisht dhe turqisht: UNMIK Gazeta Zyrtare / UNMIK Službeni list / UNMIK Official Gazette / UNMIK Resmi Gazete. Kjo Gazetë Zyrtare e UNMIK-ut nuk guxon të ngatërrohet me Gazetën Zyrtare të Kosovës, e cila po ashtu botohet në pesë gjuhë (rreth kësaj shiko fusnotën 8).

6 Rezoluta e Këshillit të Sigurimit të OKB-së nr. 1244 (1999) dt. 10.06.1999. Rreth kësaj shiko M. Eising, P. Reszat: Die internationale Notstandsverwaltung im Kosovo, Osteuropa-Recht 2003, fq. 1-24; A. Schwarz: Rückkehr des Absolutismus? Machtstrukturen in UNMIK’s Kosovo, Südosteuropa 2002, fq. 527-542; S. Smyrek, Internationally Administered Territories – International Protectorates? An Analysis of Sovereignty over Internationally Administered Territories with Special Reference to the Legal Status of Post-War Kosovo, Berlin 2006.

15

Sipas Rezolutës 1244 (1999) administrata e UNMIK-ut ndërtonte institucione të përkohshme vendore7, të cilat gjithnjë e më shumë vepronin edhe si legjislative. Veçanërisht është për t’u përmendur Parlamenti i Kosovës, i cili që nga viti 2006 miraton akte të veta normative nën titullin “ligj” dhe i shpallë në pesë gjuhët gjyqësore shqip, serbisht, anglisht, boshnjakisht dhe turqisht8. Këto akte normative iu nënshtroheshin fillimisht edhe aprovimit nga ana e autoriteteve të UNMIK-ut. Në fillim të vitit 2008 pasoi shpallja e pavarësisë nga parlamenti kosovar. Kësaj në qershor 2008 i pasoi shpallja e kushtetutës së re për shtetin e Kosovës, i cili sillej si i pavarur dhe sovran9. Një pastrim i ligjeve nuk u nis as nga pavarësia e as nga kushtetuta e re, sepse në dispozitat kalimtare të kushtetutës mbeten të garantuara fillimisht të drejtat sovrane të administratës ndërkombëtare10, dhe “legjislacioni i zbatueshëm gjatë hyrjes në fuqi të kushtetutës së re vazhdon të zbatohet, për aq sa është në pajtueshmëri me këtë kushtetutë, përderisa të mos shfuqizohet, zëvendësohet apo plotësohet në pajtueshmëri me këtë kushtetutë” (neni 145 par. 2 i Kushtetutës). Përmes kësaj Gjykata Kushtetuese e bartë barrën kryesore për pastrimin e të drejtës së vjetër nën këndvështrimin e përputhshmërisë me kushtetutën e re. Mirëpo, Gjykata Kushtetuese është themeluar tek në gjysmën e dytë te vitit 2009 dhe më 16.12.2009 e ka shpallur vendimin e saj të parë11. Edhe më e paqartë bëhet gjendja përmes asaj, se ligjvënësi kosovar në aktet e tij normative shpesh e përdor formulimin tashmë mjaft të njohur nga kultura ligjore sovjetike, se ligji i ri e shfuqizon të drejtën e vjetër kundërthënëse. Ligjvënësi kosovar heq dorë nga një specifikim, se cilat dispozita shfuqizohen saktësisht. Kështu p.sh. neni 28 par. 4 i Ligjit nr. 03/L-103 për Lizingun, dt. 17.07.200912 përcakton, se “ky ligj shfuqizon të gjitha dispozitat në ligjet në fuqi, të cilat nuk janë në pajtim me të”. Ngjashëm e paqartë është dispozita e krahasueshme në nenin 296 të Ligjit për të Drejtat Sendore13, sipas të cilit “pushojnë së vepruari të gjitha ligjet që kanë rregulluar këtë materie“14. Edhe në viset e sunduara nga serbët gjendja nuk është më e mirë. Atje pavarësia dhe kushtetuta e re nuk pranohen, kështu që duhet nisur së paku nga vlefshmëria

7 A. Hajrullahu, M. Salamun: Der Verfassungsrahmen für die Provisorische Selbstverwaltung in Kosova,

Südosteuropa 2002, fq. 122-150; M. Richter: Power Sharing in the Kosovo Assembly – Legal and Political Considerations, Kosovo Legal Studies 2/2002, fq. 32-38.

8 Ligji i parë i publikuar në Gazetën e re Zyrtare është Ligji nr. 2004/47 për Gazetën Zyrtare të Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë, Gazeta Zyrtare / Službeni List / Official Gazette / Službene Novine / Resmi Gazete nr. 1/2006 dt. 22.11.2006.

9 Kushtetuta e Republikës së pavarur të Kosovës dt. 15.6.2008, në përkthim gjerman nga H. Küpper në JOR 2008, fq. 365-409.

10 Veçanërisht nenet 146-147; rreth kësaj shiko H. Küpper, Die kosovarische Verfassungsordnung, JOR 2008, fq. 297-350 (302-306).

11 Chronik der Rechtsentwicklung, WiRO 2010, fq. 95. 12 Gazeta Zyrtare 2009 Nr. 58. 13 Ligji nr. 03/L-154 për Pronësinë dhe të Drejtat e tjera Sendore dt. 15.7.2009, Gazeta Zyrtare 2009 Nr. 57. 14 Formulimi mund të përkthehet edhe me „pushojnë së zbatuari“; versioni shqip dhe anglisht janë më pak të qarta,

derisa teksti serbisht flet pak më qartë për „pushojnë së ekzistuari“. Dallime të mëdha përmbajtësore në versionet e veçanta gjuhësore janë të zakonshme në ligjet kosovare; për Kushtetutën shiko Küpper (fusnota 10).

16

faktike e kushtetutës së re serbe nga 10.11.200615. Kjo shpreh në mënyrë eksplicite pretendime të vlefshmërisë edhe për Kosovën16. Një rregullim kalimtar eksplicit ndaj ligjit të vjetër nuk përmban kushtetuta serbe, por në nenin 194 par. 3 e deklaron përparësinë e kushtetutës para të gjitha ligjeve të tjera. Një pasojë ligjore për shkelje kushtetuta nuk e shpreh në mënyrë eksplicite, mirëpo në nenet 167-169 parashikon një procedurë të kontrollimit të normave për konstatimin e konformitetit të së drejtës së thjeshtë me kushtetutën. Me këtë edhe në fushën e veprimtarisë së kushtetutës serbe pastrimi i ligjeve është para së gjithash në duart e Gjykatës Kushtetuese.

II. PARAMETRAT THEMELORË PËR DREJTËSINË

Në Kosovë zbatuesit e ligjit në gjyqësi dhe në administratën publike, por edhe në qarkullimin juridik privat nuk janë të pajisur as me personel, por as edhe nga pajisja materiale, për ta përballuar pluralizmin e përmendur në burimet ligjore, ndërsa mund të flitet edhe për rritje të egët. Duke marrë parasysh këtë, drejtësisë i takon, apo më mirë do t’i takonte, detyra tejet e rëndësishme për të sqaruar se çka vlen dje çka jo dhe cilat akte ligjore në cilin version të vlefshëm duhet të zbatohen. Mirëpo, kjo do të ishte e pashmangshme për ndërtimin e një shteti ligjor, që Kosova sipas nenit 3 par. 1, nenit 7 par. 1 të kushtetutës së saj dëshiron të jetë: Një shtet ligjor, i cili ligjin e vet nuk e njeh dhe nuk mund ta dallojë, nuk është i paramendueshëm. Drejtësia në Kosovë, prapëseprapë, gati nuk është në gjendje për të kryer punën e nevojshme themelore. Kjo ka disa arsye. Së pari, Kosova është një vend i vogël me një komunitet të vogël përkatës të juristëve. Statistika zyrtare numrin e banorëve për 2008 me 2,1 milionë e jep si pak të besueshme për shkak të vazhdimeve. Një popullsi kaq e vogël duhet të ketë dhe ka pak juristë, gjë që i kufizon shumë mundësitë e specializimit. Së dyti, popullsia etnike shqiptare e Kosovës gjatë regjimit serb të aparteidit në vitet e 1990ta u dëbua sistematikisht nga të gjitha pozitat me përgjegjësi, njerëzit e rinj mbaheshin larg arsimimit të lartë. Prandaj mungojnë ekspertë me arsimim dhe përvojë vendore. Në anën tjetër presioni i dëbimit ka sjellë deri aty që shumë të rinj kosovarë arsimimin e tyre e kanë kryer në vendin e arratisjes në Evropën Perëndimore dhe tani kthehen me një nivel dukshëm më të lartë të shkollimit, se sa që do të kishte qenë i mundshëm në Serbi madje edhe për vetë serbët etnikë. Mirëpo, pikërisht në fushën e të drejtës kjo është një shpatë me dy tehe, sepse kosovarët e rinj, të cilët p.sh. kanë kryer studimet e juridikut në universitete gjermane, zvicerane apo austriake, dëshmojnë vërtet një njohuri solide të së drejtës në vendin e studimit dhe ndoshta edhe të së drejtës në përgjithësi, por nuk kanë njohuri speciale rreth Kosovës dhe rreth pluralizmit të atjeshëm të burimeve

15 Službeni glasnik Republike Srbije 2006, Nr. 98, Pos. 2583, në përkthimin gjerman nga H. Küpper në JOR 2008,

fq. 489-537. 16 H. Küpper, Die neue serbische Verfassung vom 10. November 2006, JOR 2008, fq. 249-296 (290-295).

17

ligjore. Mbetet konstatimi, se brenda popullsisë tashmë kryesisht shqiptare në Kosovë mungon gati një gjeneratë e përvojës lokale dhe e arsimimit të lartë të fituar në vend.

Së treti, Kosova është një vend në ndërtim e sipër. Nuk duhet të ndërtohen prapë vetëm institucionet e shkatërruara publike, por edhe infrastruktura fizike dhe jeta ekonomike. Por, resurset janë të kufizuara. Nuk mund të pritet që një kërkimi të bazave të drejtësisë t’i rezervohet një prioritet aq i lartë, që të ishte e aftë për sqarimin e gjendjes ligjore tejet të paqartë. Edhe në sferën e të drejtës gjendet ndihmë po ashtu me improvizime sikurse në shumë fusha të tjera të jetës.

III. INSTITUCIONET E DREJTËSISË

Për veprimtarinë e drejtësisë në Kosovë shërbime të infrastrukturës ofrojnë para së gjithash tri institucione: Fakulteti Juridik i Universitetit të Prishtinës, Biblioteka Kombëtare dhe Qendra Juridike e Kosovës.

1. Fakulteti Juridik në Prishtinë17 Drejtësia studiohen në Prishtinë që nga viti 1961, së pari në Fakultetin e Drejtësisë dhe Ekonomisë, që nga viti 1971 në një Fakultet të pavarur të Shkencave Juridike. Ai sot është zemra e veprimtarisë juridiko-shkencore në Kosovë. Nga 1991 deri më 1999 ai iu nënshtrua serbizimit të dhunshëm, që nga viti 1999 është rivendosur karakteri shqipfolës i fakultetit. Fakultetit i përkasin aktualisht 39 docentë me orar të plotë dhe 9 docentë të tjerë me gjysmë orari18. Këtyre u shtohen mes 30 dhe 40 asistentë, të cilët angazhohen në mësimdhënie. Kryesisht bëhet fjalë për meshkuj; pozita e punësimit të femrave në sferën shkencore vlerësohet nga vetë fakulteti si “e pakënaqshme”. Këta pak shkencëtarë duhet aktualisht t’i arsimojnë mbi 7.000 studentë të regjistruar. Gjendja do të përkeqësohet edhe më shumë, sepse Ministria e Arsimit nga viti 2008/09 ka paraparë në vit pranimin e 2.000 fillestarëve të studimeve të shkencave juridike19. Fakulteti nuk mund t’i përballojë këta numra të mëdhenj. Nuk mungon vetëm stafi mësimor, por edhe hapësirat: Ndërtesa e tashme e fakultetit rrjedh nga vitet e 1970ta dhe është e paraparë për maksimalisht disa qindra studentë. Lehtësim mund të krijojnë ndërtime e reja, të cilat janë filluar në verën 2009; data e përfundimit të ndërtimit ende nuk mund të paramendohet. Pajisja materiale nuk është e mangët vetëm për shkak të numrit të madh të studentëve. Ajo vuan edhe nga pasojat e luftës dhe nga largimi pas vitit 1999 i institucioneve që në atë kohë udhëhiqeshin nga serbet. Kjo vërehet për shembull në bibliotekë. Fondet e librave janë të pakta dhe përbëhen kryesisht nga fondet e vjetra të para vitit 1990 dhe pjesërisht nga donacionet ndërkombëtare. Këto të

17 Një përmbledhje për gjendjen e shkollave të larta në Kosovë ofron B. Baliqi, Higher Education Policy in

Kosovo – Its Reform Chances and Challenges, Der Donauraum 1/2010, fq. 42-62 (45-51). 18 Burimi: faqja e internetit e fakultetit http://web.uni-pr.edu/?cid=2,96, gjendja: 09.12.2009. 19 Numrat rrjedhin nga bisedat që autori i ka zhvilluat në nëntor 2009 me profesorë, përfaqësues të studentëve dhe

me pjesëtarë të administratës universiatre.

18

fundit janë vepra standarde të të drejtave të ndryshme evroperëndimore dhe veriamerikane dhe kështu nuk tregojnë ndonjë lidhshmëri me Kosovën. Literatura ekzistuese rreth të drejtës më të re kosovare20 është e pranishme kryesisht në ekzemplare të pakta. Studentët kanë qasje në të më tepër në librarinë juridike në fakultet, të vetmen librari për literaturë profesionale në Kosovë, ose përmes fotokopjeve. Vendet e pakta të punës të pajisura me kompjuterë modernë u qëndrojnë në dispozicion studentëve vetëm në mënyrë të kufizuar. Kurrikulat dhe metodat e mësimit u ngjajnë shumë ende zakoneve para viti 1990. Materia është e ndarë në një numër të madh të lëndëve, të cilat paraqiten brenda një semestri; në fund të semestrit pason provimi përfundimtar, i cili mund të përsëritet sa herë që dëshirohet. Pas provimit përfundimtar studenti nuk dëgjon më asnjëherë diçka nga kjo lëndë. Një provim, i cili përmbyll studimin e tërësishëm, lidh mes vete disiplinat e pjesshme të atomizuara dhe pyet në përgjithësi gjendjen e kapacitet, nuk ekziston, mirëpo studimi është përfunduar, nëse tregohen vërtetimet e provimeve të të gjitha lëndëve obligative. Aktualisht diskutohen reformat për përshtatjen ndaj kërkesave të Bolonjës, mirëpo ende pa rezultate deri diku konkrete. Krahas kësaj fakulteti i nënshtrohet një evaluimi nga Agjencia Kosovare e Akreditimit. Për këtë qëllim fakulteti së pari ka bërë një vetevaluim, raporti përfundimtar21 i të cilit u paraqit në nëntor 2009 dhe i cili me gjithë optimizmin e detyrueshëm i përmend qartë disa probleme të fakultetit. Përmes ngarkesës së madhe në mësim profesorëve dhe docentëve u mbetet pak kohë për punë kërkimore. Zakonisht një profesor shkruan një doracak standard për ligjëratën e tij, njohje e të cilit pritet nga studentët në provimin përfundimtar. Doracakët standardë mund të gjenden në librarinë e përmendur në fakultet, ndërsa edhe në bibliotekën e fakultetit. Përveç kësaj produksioni i literaturës nga shumica e docentëve është i vogël, sepse kapacitetet e lira më tepër përdoren që paga e ulët universitare të përmirësohet përmes aktiviteteve në ekonominë e lirë. Te librat mësimor në anën tjetër së paku studentët e tyre përbëjnë një treg të sigurt. Puna mësimore dhe shkencore në Universitetin e Prishtinës në praktikë mbahet vetëm në gjuhën shqipe. Pjesa e Universitetit të Prishtinës në gjuhën serbe u shpërngul në Mitrovicë, ku e mban emërtimin “Universiteti i Prishtinës (Mitrovica)“22. Edhe ai ka një Fakultet të Drejtësisë.

2. Institucione të tjera të arsimit të lartë Universiteti i Prishtinës është aktualisht i vetmi universitet shtetëror në Kosovë. Krahas kësaj ekzistojnë disa shkolla të larta private, të cilat pjesërisht janë degë kosovare të universiteteve amerikane ose evroperëndimore. Disa prej këtyre ofrojnë edhe një arsimim për juristë. Ngaqë duhet të financohen nga taksat për studime, studimin e drejtësisë e zhvillojnë kryesisht në frymën e një arsimimi profesional, i cli lë pak hapësirë për kërkim shkencor-juridik. Kushtet e studimeve

20 Më hollësisht rreth kësaj në pikën IV. 21 Universiteti i Prishtinës, Faculty of Law: Self-Evaluation Report, Prishtina November 2009. Emri i universitetit

në shqip dhe i fakultetit në anglisht i përgjigjet përdorimit gjuhësor të versionit anglisht të raportit. 22 Univerzitet u Prištinu (Kosovka Mitrovica); www.pr.ac.rs.

19

dhe pajisja materiale madje në disa institucione janë dukshëm më të mira se sa në universitetin shtetëror. Në disa prej këtyre universiteteve anglishtja është gjuhë e shkollimit. Sfera e arsimimit privat juridik është e karakterizuar fort nga keqpërdorimi: Nga përafërsisht 16 universitetet private që arsimojnë vetëm në Prishtinë, vetëm një i vetëm i plotëson kriteret e akreditimit23. Të gjitha universitetet e tjera marrin pjesërisht taksa goxha të larta të studimeve, por nuk janë në gjendje që studentëve të tyre t’ua ndërmjetësojnë një diplomë të pranueshme. Mungesa e akreditimit pengon edhe këmbimin ndërkombëtar të studentëve.

3. Biblioteka Kombëtare Biblioteka Kombëtare e Kosovës qëndron në afërsi të universitetit përfshirë edhe Fakultetin Juridik dhe mund të arrihet edhe në këmbë. Andaj ajo në përditshmërinë e studentëve mund të krijojë një alternativë të konsiderueshme ndaj bibliotekës së fakultetit dhe mangësive të saj. Një kufizim për përdorues paraqet megjithatë fakti se fondet nuk mund të merren nga vetë studentët, por duhet të kërkohen të sjellën me ndihmën e katalogut nga magazina që gjendet në bodrum. Katalogu për fondet më të reja të librave është elektronik; për fondet më të vjetra ekziston një katalog skedash. Këto nuk janë të organizuara rreptësisht sipas subjekteve, ashtu që pa njohjen e emrit të autorit është e vështirë për të gjetur literaturë rreth një teme të caktuar. Një kërkim në literaturë që ekziston për një rreth të caktuar pyetjesh, andaj nuk është i mundshëm. 4. Qendra Juridike e Kosovës Qendra Juridike e Kosovës24 u themelua nga misioni i OSBE-së si institucion i shoqërisë civile për stimulimin e sundimit të së drejtës. Detyra e saj qëndron si në kërkim ashtu edhe në mësimdhënie dhe në trajnim. E pajisur në vitet e para me një financim zemërgjerë fillestar, ajo arriti t’i krijojë bazat kryesore për një kulturë juridike në Kosovë. Kështu për fusha të ndryshme juridike u identifikua e drejta përkatëse e vlefshme dhe u botuan aktet normative përkatëse në versionet e teksteve të konsoliduar dhe kështu iu lanë në dispozicion praktikës juridike. Revista e saj tregjuhësore Kosovo Legal Studies / Studime Juridike në Kosovë / Pravne Studije Kosova krijon një forum për shkencëtarë juridikë të huaj por po ashtu edhe vendorë. Mirëpo, për shkak të problemeve financiare, të cilat dolën pas mbarimit të financimit fillestar, ajo u ndërpre me numrin 2005/1. Kjo mungesë e vazhdimësie në konceptimet evropiane (dhe përgjithësisht të huaja) të financimit gjendet në institucione të shumënumërta në Kosovë. Financimi fillestar mundëson për rrethana kosovare një nivel mbimesatar, i cili, megjithatë, realisht nuk mund të mbahet vetëm nga mjetet kosovare. Andaj, shumë institucione të startuara dhe që fillimisht premtojnë shumë, pas mbarimit të financimit fillestar

23 Gjendja: nëntor 2009; Informatë e drejtoreshës së Agjencisë Kosovare të Akreditimit. 24 Emërtimi i saj zyrtar është në tri gjuhë: Qendra Juridike e Kosovës / Pravni centar Kosova / Kosovo Law

Centre, shiko vetëprezantimin në faqen www.kosovolawcenter.org. Faqja e internetit është e vjetëruar, por në ardhmen e afërt duhet të aktualizohet.

20

bijnë në gjumë të gjatë. Edhe Qendra Juridike e Kosovës mundësinë e saj të mbijetesës e sheh vetëm në fitimin e projekteve më të mëdha të financuara nga jashtë; një mbështetje institucionale shteti kosovar nuk mund të ofrojë dhe programi i EULEX-it ose donatorë të tjerë ndërkombëtarë nuk duan të ofrojnë. Qendra Juridike e Kosovës drejtohet nga prof. dr. Haki Demolli, i cili njëkohësisht ligjëron kriminologjinë pranë Universitetit të Prishtinës dhe kështu krijon lidhjen me fakultetin. Atij përkrahë i qëndron një ekip i juristeve dhe juristëve të rinj dhe të angazhuar kosovarë. Aktualisht Qendra, me kusht të premtimeve të financimit, po përgatit një projekt të gjerë, ku e drejta e vlefshme e Kosovës për fusha kryesore juridike do të duhej të gjendet, të dokumentohet dhe si tekste të konsoliduar normash në formë praktike do të duhej t’i vihet në dispozicion praktikës juridike e po ashtu edhe arsimimit të juristëve. Edhe rifillimi i veprimtarisë publicistike është i planifikuar për të ardhmen e afërt.

5. Institucione të tjera Për trajnimin e praktikantëve një rol luan Instituti Gjyqësor i Kosovës (IGJK)25. Ky institucion i themeluar më 2000 nga OSBE-ja merr përsipër para së gjithash trajnimin profesional të gjyqtarëve dhe prokurorëve. Akademia e Shkencave dhe e Arteve26 ekziston më tepër në letër se sa në realitet. Ajo nuk ka repartin e saj të shkencave juridike, por drejtësia i është nënshtruar seksioni për shkenca shoqërore. Kërkim shkencor-juridik akademia nuk zhvillon, por në raste individuale e vë në dispozicion resurset e saja si shtëpi botuese për vepra të shkencave juridike.

IV. LITERATURA Gjendja e literaturës juridike është e karakterizuar kryesisht përmes dy kushteve të jashtme: nevoja e një rifillimi komplet pas mbarimit të sundimit serb dhe vogëlsisë së tregut. Duke i marrë parasysh mangësitë që do të paraqiten më poshtë të literaturës aktuale kosovare, shumë juristë më të vjetër, para së gjitha praktikues, iu kthehen publikimeve dhe materialit online nga shtetet e tjera pasuese jugosllave, veçanërisht nga Serbia, Kroacia dhe Bosnja e Hercegovina. Si mendimet juridiket ashtu edhe ligjvënia nuk janë larguar shumë nga njëra-tjetra në regjion, që një shikim përtej kufirit nuk do të ndihmonte, një prej improvizimeve të shumta të përmendura në fillim. Qasja në literaturën juridike të shteteve fqinje, e cila është më e mirë për nga vetë sasia, për gjeneratat më të reja dhe posaçërisht për studentët është e mbyllur kryesisht për shkak të mungesës së njohurive gjuhësore, ndërsa përdorimi i literaturës juridike nga Shqipëria nuk mund ta mbyllë zbrazëtinë, sepse e drejta shqiptare për nga përmbajtja nuk ka shumë të përbashkëta me të drejtën e

25 Një vetëprezantim në anglisht, shqip dhe serbisht mund ta gjeni në adresën

http://www.kjijudicial.org/?cid=2,22,497. 26 Një vetëprezantim në shqip dhe pjesërisht në anglisht e gjeni nën adresën http://www.ashak.org.

21

shteteve pasardhëse të Jugosllavisë.27.

1. Revistat a) E drejta Krahas revistës së përmendur të Qendrës Juridike të Kosovës, e cila kishte vetëm një ekzistencë të shkurtër, “E drejta” është organi i vetëm i publikimit të vazhdueshëm juridik në Kosovë. Ajo u themelua kah mesi i viteve të 1970ta dhe botohet sipas pretendimit në katër numra në vit. Në të vërtetë secilin vit dy apo tri numra janë bashkuar në një numër të vetëm, ashtu që faktikisht shtypen vetëm një deri në dy numra në vit. “E drejta” botohet në Fakultetin e Drejtësisë në Prishtinë. Redaksinë e përbëjnë disa anëtarë të fakultetit; kryeredaktor është prof. Rexhep Gashi. Edhe autorët rrjedhin mjaft shumë nga rrethi i fakultetit në Prishtinë. Në përmbledhjen e gjashtë numrave të fundit (1/2005 deri 3-4/200828) gjenden gjithsej 56 autore dhe autorë. Për aq sa mund të dallohen29, prej tyre 29 janë të lidhur me fakultetin si profesorë – të rregullt, të asociuar dhe asistentë; gjatë shkrime të tjera rrjedhin nga “asistentët”, kryekëput në numrat e hershëm të përmbledhjes. Vetëm një shkrim i vetëm mund të identifikohet se u takon pasardhësve akademikë, sepse atë e ka përpiluar një doktorant (ndoshta shqiptar dhe jo kosovar duke marrë parasysh temën)30. Avokatia është e përfaqësuar me tre tituj, të gjitha në numrat më të vjetër31, derisa vetëm një shkrim i vetëm rrjedh nga një gjyqtar32. Gjatë renditjes së shkrimeve bie në sy, se së pari botohen ato të profesorëve, e këtu madje të profesorëve të rregullt, a mandej të asistentëve dhe të praktikuesve, dhe në fund ato të autorëve pa titull akademik përtej masterit. Përtej mesatares me numër të madh janë shkrimet e pjesëtarëve të ekipit redaksional: Nga kryeredaktori R. Gashi rrjedhin pesë shkrime, d.m.th. nga një në secilin numër, me përjashtim të numrit 2-4/2006, ku nuk gjendet asnjë tekst i Gashit. Edhe anëtarët e redaksisë prof. Mehdi Hetemi dhe prof. Bedri Peci botuan ngjashëm shumë shkrime, ndërsa edhe nga profesorët e rinj Haki Demolli dhe Mirlinda Batalli-Zhubi rrjedhin po ashtu katër përkatësisht tre artikuj.

Tematikisht fusha është përfshirë gjerësisht. Tipike është megjithatë, se shkrimet që merren me të drejtën kosovare në numrat e hershëm shfaqen vetëm

27 Një pasqyrë aktuale rreth rendit juridik shqiptar ofron Stoppel, Wolfgang: Das albanische Recht im Überblick /

Vështrim mbi të drejtën shqiptare, në Halili, Dritan: Rechtswörterbuch Deutsch-Albanisch, Albanisch-Deutsch, Hamburg 2008, fq. 345-375.

28 Numri 3-4/2008 ishte aktual në nëntor 2009; numrat për vitin 2009 do të publikoheshin më së herët më 2010. 29 “E drejta” jep vetëm titullin e autorit, ndërsa jo edhe vendin e punës apo banimit e as biografinë. 30 Stojani, Lorenc: Interpretime sistematike të veprës penale të fyerjes dhe të shpifjes sipas Kodit Penal të

Shpipërisë, E drejta 1-2/2008, fq. 161-174. 31 Çiçolli, Elvana: Prova me shkresë në legjislacionin proceduralo-civil shqiptar, E drejta 1-4/2007, fq. 135-143;

Daci, Jordan: Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: juridiksioni, e drejta e ankimit dhe procedurat, E drejta 1-4/2007, fq. 81-100; Dragusha, Musa Xh.: Paraburgu në pritje për gjykim – dy raste të një praktike, E drejta 2-4/2006, fq. 137-159.

32 Podvorica, Hamdi: Pengesat dhe ndalesat martesore, E drejta 1/2005, fq. 87-105. I njëjti autor përmendet edhe si profesor asistent në artikullin e mëvonshëm Trashëgimia e domosdoshme, E drejta 1-4/2007, fq. 51-80.

22

rrallë e edhe në numrat më të rinj me ngurrim rritet shpeshtësia e tyre. Nëse ndonjë shkrim merret me të drejtën kosovare, atëherë kjo bëhet rregullisht pa referim në ligje konkrete dhe paragrafët konkretë nuk përmenden në asnjë rast të vetëm. Edhe vendimet e gjyqeve, nëse përmenden, citohen vetëm ato nga koha para vitit 1990. Shpesh shkrimet rreth të drejtës kosovare bazohen mbi paraqitje të përgjithshme, në të cilat dallueshëm del në pah e drejta e vjetër jugosllave. Këto paraqitje të përgjithshme janë të kryesisht të natyrës së teorisë juridike apo të filozofisë juridike dhe nuk janë të dedikuara për njohjen apo madje edhe për kuptimin e të drejtës së vlefshme33. Më të përdorshme për përfshirjen e materies së vlefshme juridike në Kosovë janë më shumë shkrimet e praktikuesve.

Shumica e shkrimeve rreth të drejtës kosovare kanë si përmbajtje të drejtën penale apo të zbatimit të së drejtës penale34. E drejta publike është e përfaqësuar me gjashtë shkrime35, me ç’rast bie në sy se asnjë shkrim i vetëm nuk e trajton kushtetutën e re. Çështjet e pavarësisë në të drejtën kombëtare si dhe në atë ndërkombëtare në anën tjetër janë objekte diskutimi36. Tema të tjera janë e drejta

33 Kjo është tipike për shkencat juridike jo vetëm në Kosovë, por edhe në shtete të shumta postsocialiste në

Evropën Juglindore; për krahasim me gjendjen në Maqedoni shiko recensionin e K. Schrameyer reth G. Cobanov, Verfassungsgerichtsbarkeit und Verfassungsrechtsentwicklung in Makedonien, JOR 51 (2010), fq. 230.

34 Demolli, Haki: Format dhe masat e luftimit të krimit të organizuar, E drejta 2-4/2005, fq. 53-82; Demolli, Haki: Masakra e Reçakut – krim i luftës kundër popullsisë civile, E drejta 2-4/2006, fq. 27-51; Demolli, Haki: Disa karakteristika të kriminalitetit në Kosovën e pasluftës, E drejta 1-2/2008, fq. 69-91; Demolli, Haki: Disa forma të kriminalitetit të organizuar në Kosovë gjatë periudhës 2002-2007, E drejta 3-4/2008, fq. 47-73; Dragusha, Musa Xh.: Paraburgu në pritje për gjykim – dy raste të një praktike, E drejta 2-4/2006, fq. 137-159; Gashi, Rexhep: Ligji mbi ekzekutimin e sanksioneve penale, akt juridik me rëndësi të madhe për sistemin penitensiar të Kosovës, E drejta 1/2005, fq. 37-61; Gashi, Rexhep: Pozita e kryesve të veprave penale sipas Rregullores nr. 2004/34 „Mbi procedurën penale ku përfshihen kryes me çrregullime mendore“, E drejta 2-4/2005, fq. 27-39; Gashi, Rexhep: Shqyrtime kriminologjike dhe qasje joformale të masakrës së Reçakut sipas të drejtën zakonore shqiptare dhe parimeve të së drejtës ndërkombëtare, E drejta 1-4/2007, fq. 7-34; Gashi, Rexhep: Shërbimi Korrektues i Kosovës (historiku, fushëveprimi, organizimi) dhe struktura e personave të dënuar e të paraburgosur në institucionet korrektuese, E drejta 1-2/2008, fq. 27-48; Gashi, Rexhep: Shërbimi Sprovues i Kosovës: historiku, fushëveprimi, organizimi dhe aktiviteti i tij, E drejta 3-4/2008, fq. 7-33; Hajdari, Azem: Veprat penale të kontrabandës me emigrantë me vështrim të zgjidhjeve të përcaktuara në Kodin Penal të Kosovës, E drejta 1-2/2008, fq. 139-159; Murati, Rexhep: Karakteristikat kryesore të sistemit gjyqësor penal në Kosovë, E drejta 1-2/2008, fq. 49-68; Ukaj, Bajram: Sanksionet penale ndaj të miturve në Ligjin penal për të mitur të Kosovës të vitit 2004, E drejta 1-2/2008, fq. 93-114.

35 Batalli-Zhubi, Mirlinda: Efektet e procesit të kompjuterizimit të administratës publike, E drejta 1-2/2008, fq. 115-127; Bytyqi, Shaip / Mulaj, Valbon: Roli i marketingut në planifikimin strategjik zhvillimor, E drejta 1-4/2007, fq. 119-133; Haxhiu, Sadik: Sistemi proporcional i zgjedhjeve (Përparësitë dhe të metat e aplikimit të tij në botë dhe Kosovë), E drejta 1-4/2007, fq. 101-118; Nuhiu, Agim: Disa aspekte teorike dhe praktike mbi kuptimin e servitutit të rrugës, E drejta 3-4/2008, fq. 173-183; Qehaja, Rrustem: Eksproprimi dhe kompensimi, E drejta 1/2005, fq. 135-146; Shabani, Zejnel: Licitimi publik – tenderimi si formë e posaçme e privatizimit të pronës shtetërore dhe shoqërore në atë private, E drejta 3-4/2008, fq. 141-171.

36 Ismaili, Osman: Kosova shtet i pavarur dhe sovran, E drejta 2-4/2006, fq. 21-26.

23

civile37 dhe e drejta familjare38, e drejta e investime të jashtme39 si dhe e drejta ndërkombëtare private dhe e drejta e procedurës civile40. Shkrimet e përmendura në lidhje me të drejtën kosovare përbëjnë më pak se gjysmën e përmbledhjes. Shkrimet e tjera merren - me çështje speciale të së drejtës ndërkombëtare, posaçërisht të së drejtës së

traktateve ndërkombëtare në lidhje me të drejtën private (që standardizon të drejtën private)41,

- me të drejtën evropiane në kuptimin e gjerë dhe me ndikimet e saj në hapësirën kombëtare juridike, me ç’rast një theks i veçantë bie mbi Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut,

- me çështje të veçanta juridike, të cilat diskutohen pa ndërlidhje me ndonjë rend konkret juridik, përmes së cilave standardet ndërkombëtare të vlefshme për atë fushë do të duhej të shpallet si parim për rregullimin e ardhshëm juridik kosovar42, si edhe

- me të drejtën e huaj. Paraqitjet e të drejtave të huaja kanë të bëjnë posaçërisht me Shqipërinë43;

krahas tyre ka edhe shkrime për Kroacinë44 dhe përtej Ballkanit Perëndimor në përgjithësi për Evropën Perëndimore45. Të gjitha këto shkrime e kanë të përbashkët që nuk qëndrojnë në kurrfarë lidhje me të drejtën e vlefshme në Kosovë dhe në rastet më të mira sqarojnë parametrat e të drejtës ndërkombëtare, të drejtës evropiane dhe të zejes juridike në përgjithësi për një të drejtë kosovare që ende duhet të krijohet.

b) Revistat e tjera

37 Podvorica, Hamdi: Trashëgimia e domosdoshme, E drejta 1-4/2007, fq. 51-80. 38 Podvorica, Hamdi: Pengesat dhe ndalesat martesore, E drejta 1/2005, fq. 87-105. 39 Muharremi, Robert: Rregullimi juridik i mbrojtjes dhe nxitjes së investimeve të huaja në Kosovë, E drejta 2-

4/2006, fq. 53-71. 40 Bilalli, Asllan: Marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj dhe mënyrat e rregullimit të tyre, E drejta

1/2005, fq. 63-70; Bilalli, Asllan: Njohja, të provuarit dhe aplikimi i të drejtës së huaj, E drejta 2-4/2005, fq. 41-52.

41 Si shembull duhet të përmendet: Krasniqi, Armand: Rregullimi i biznesit turistik nëpërmjet marrëdhënieve kontraktore ndërkombëtare, E drejta 1/2005, fq. 147-158. Në atë shkrim bëhet fjalë për marrëveshje ndërkombëtare në fushën e turizmit që rregullojnë të drejtën private. Më pak ekzotik dhe me dobi më të fortë për shfrytëzuesin kosovar është shkrimi i Dauti, Nerxhivane: Standardet juridike që merren parasysh në rastet konkrete të shpalljes së pavlefshmërisë së kushteve të përgjithshme të kontratave formulare, E drejta 1/2005, fq. 71-85.

42 Si shembull duhet të përmendet: Batalli-Zhubi, Mirlinda: Disa shqyrtime të përghithshme mbi konfliktin administrativ, E drejta 2-4/2005, fq. 133-155. Pikë kryesore referuese është e drejta jugosllave para vitit 1990.

43 Çiçolli, Elvana: Prova me shkresë në legjislacionin proceduralo-civil shqiptar, E drejta 1-4/2007, fq. 135-143; Robaj, Avdullah: Demokracia parlamentare në Republikën e Shqiërisë, E drejta 2-4/2005, fq. 157-174.

44 Peci, Bedri: Zhvillimi i buxhetit dhe Sistemit Buxhetor të Kroacisë në fazen e tranzicionit, E drejta 2-4/2005, fq. 83-94.

45 Hetimi, Medhi: Noteria publike dhe e drejta e korproatavë ne të drejtën e krahasuar, E drejta 1-2/2008, fq. 7-25 (përmban raporte vendore për Kroacinë, Hungarinë, Austrinë, Gjermaninë dhe Luksemburgun), Një përzierje nga paraqitjet e të drejtës për të huaj (dominuese) dhe të brendshme (më shkurt) përmban Haxhiu, Sadik: Sistemi proporcional i zgjedhjeve (Përparësitë dhe të metat e aplikimit të tij në botë dhe Kosovë), E drejta 1-4/2007, fq. 101-118.

24

Krahas revistës “E Drejta” ka pasur edhe disa përpjekje të tjera publicistike në Kosovë. Tashmë e përmendëm revistën “Kosovo Legal Studies / Studime Juridike në Kosovë / Pravne Studije Kosova” të Qendrës Juridike të Kosovës, e cila është ndërprerë më 2005. Më 2008 Universiteti i Prishtinës startoi me revistën në gjuhën angleze “Journal of Human Rights and Policy”. Për vlerësim në dispozicion qëndronte vetëm numri 1/2008, ashtu që të dhëna të ngarkueshme rreth politikës redaktuese dhe për të ardhmen ende nuk janë të mundshme. Nga shtatë artikujt vetëm dy merren me Kosovën (dhe atë vetëm në lidhje me objektivat sipas të drejtës ndërkombëtare dhe të drejtës së përbashkët për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në vend), derisa dy të tjerë si objekt kanë çështje të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Tema të tjera janë mësimet nga Bosnja dhe Hercegovina, politika e jashtme turke dhe gratë në kushtetutën e re irakiane. Autorët janë, nëse mund të dallohen nga të dhënat e pakta, të gjithë të tillë që nuk banojnë në Kosovë. Edhe katër autorët me emra shqiptar japin, nëse një gjë e tillë është bërë, emrat e universiteteve të jashtme. Duke e marrë parasysh spektrin e ngushtë tematik dhe fokusimin në standarde ndërkombëtare dhe krahasime të së drejtave, por edhe mangësinë gjuhësore të shumë juristëve kosovarë revista “Journal of Human Rights and Policy” nuk mund t’i zëvendësojë revistat juridike vendor, por maksimalisht vetëm t’i plotësojë.

2. Tekstet mësimore dhe monografitë Duke e marrë parasysh tregun e kufizuar nuk është për t’u habitur, se për secilën fushë juridike ekziston vetëm një libër mësimor, nëse ai vërtet ekziston. Ky libër mësimor monopolist shkruhet kryesisht nga docenti përkatës pranë Fakultetit Juridik në Prishtinë, i cili kështu librin e tij mësimor mund t’ua bëjë studentëve si material obligativ provues dhe në këtë mënyrë të krijojë për vete një treg. Disa libra mësimorë nuk janë botuar nga Universiteti i Prishtinës, por nga fakultetet juridike të universiteteve të tjera në vend. Botime të pastra të shtëpive botuese që nuk janë të lidhura me ndonjë fakultet apo me Akademinë e Shkencave, nuk mund të gjenden. Blerja e një libri të tillë mësimor kushton kryesisht mes 7 dhe 20,- €. Në mesin e studentëve është e zakonshme që librat mësimorë të kopjohen, për këtë shkaktohen shpenzime vetëm prej 2 deri 4,- €. Tekste mësimore në ndërkohë ka për shumicën e lëndëve qendrore. Shumica e teksteve mësimore kanë të bëjnë me të drejtën penale në kuptimin e gjerë, por të mbuluara janë edhe e drejta civile46, e drejta administrative47 dhe e drejta

46 Aliu, Abdulla: E drejta sendore (Pronësia), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2009, 315 faqe; Aliu,

Abdulla / Gashi, Haxhi: E drejta familjare, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2007, 319 faqe. Rreth kësaj fushe juridike ekziston material edhe në gjermanisht: Morina, Iset: Die Entwicklung des

Immobilienrechts im Kosovo, Hamburg 2007, 348 faqe. 47 Sokoli, Agur: E drejta procedurale administrative, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2005, 337 faqe.

Duke ndjekur traditën jugosllave kjo përfshin procedurën administrative, kontestin administrativ dhe gabimet administrative, dmth. të drejtën e kundërvajtjeve.

25

ragrafit.

procedurale48 si dhe e drejta e konflikteve ligjore49 dhe e drejta ndërkombëtare50. Rreth të drejtës kushtetuese mungon deri më tani literatura në libra. Disa nga këto tekste mësimore nuk mund të gjenden më në treg, derisa të tjerat mund të blihen ende në librarinë në ndërtesën e fakultetit. Tekstet mësimore rreth të drejtës penale qëndrojnë në vijë të parë jo vetëm për nga numri, por edhe për nga cilësia. Për t’u përmendur është vepra trevëllimshme e I. Salihut rreth Pjesës së Përgjithshme, rreth Pjesës së Posaçme dhe rreth të Drejtës Penale Ndërkombëtare51. Edhe rreth të drejtës procedurale penale ekziston një tekst i fortë mësimor52. Tekstet e përmendura mësimore karakterizohen për dallim nga literatura e zakonshme se rregullisht përmbajnë referime konkrete ndaj të drejtës që vlen në Kosovë sipas nenit dhe paTë gjitha tekstet mësimore janë të përpiluara vetëm në shqip; edhe vetë rezyme të shkurtra në serbisht apo anglisht kërkohen kot. Stili i librave mësimor, por edhe i shumicës së monografive, shpreh të njëjtat mangësi sikur se që u paraqitën te literatura e shkrimeve në revista: referimet ndaj ligjeve konkrete janë të rralla, ndaj paragrafëve konkretë edhe më të rralla. Me përjashtim të librave për të drejtën penale dhe për të drejtën procedurale penale si dhe për të drejtën ndërkombëtare, shumica e veprave kufizohen në paraqitjen e parimeve të përgjithshme që ekzistojnë në një fushë të caktuar juridike pa referime konkrete ndaj të drejtës kosovare. Disa vepra janë të pasura me udhëzime të krahasimit të të drejtave, me ç’rast në rend të parë qëndrojnë e drejta e vjetër jugosllave, të drejtat e shteteve pasuese jugosllave dhe Shqipëria. Edhe juridiksioni, së paku ai i kohërave më të reja, praktikisht nuk merret parasysh, e kjo në anën tjetër qëndron edhe aty, se nuk ekzistojnë përmbledhje të vendimeve, përmes të cilave shkenca dhe praktika do të mund të arrinin në dijeni për vendimet. Këtë zbrazëti ende nuk mund ta plotësojë literatura juridike në momentin e tanishëm. Dobësia e literaturës juridike kosovare pasqyrohet edhe në indekset e literaturës në tekstet mësimore: Shumica e tyre citojnë vepra evroperëndimore ose amerikanoveriore, në të cilat autori tani ka qasje; shpesh ato nuk janë ato që do të mund të vlenin si qendrore për atë fushë juridike. Tekstet më të mira mësimore kosovare citojnë gjerësisht krijime jugosllave, pjesërisht nga koha para vitit 1990, pjesërisht moderne nga shtetet pasardhëse të Jugosllavisë. Kjo është me vend, sepse e drejta socialiste jugosllave e

48 Brestovci, Faik: E drejta procedurale civile, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2006, 2 vëllime, 294 dhe

285 faqe; Sahiti, Ejup: E drejta e procedurës penale, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2005, 290 faqe; rreth të drejtës së procedurës administrative shiko veprën e shënuar në fusnotën 47 të Sokoli.

49 Kuçi, Hajredin / Bilalli, Asllan: Kolizioni i ligjeve. Konflikti ndërkombëtar dhe interlokal i ligjeve, Universiteti mbretëror Iliria, Prishtina 2007, 177 faqe; Bilalli, Asllan / Kuçi, Hajredin: E drejta ndërkombëtare private (Pjesa e përgjithshme), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, 2009, 496 faqe. Të dy veprat mbështeten fort mbi ligjin jugosllav për të drejtën private nga viti 1982 që versionin që ende vlen në Maqedoni; rreth të gjendjes juridike në Kosovë mungojnë pohime konkrete.

50 Gruda, Zejnullah: E drejta ndërkombëtare publike, Universitetit i Prishtinës, bot. i 4-të, Prishtina 2009, 617 faqe.

51 Salihu, Ismet: E drejta penale. Pjesa e përgjithshme, Kolegji Fama, Fakulteti Juridik, Prishtina 2008, 668 faqe; E drejta penale. Pjesa e posaçme, Kolegji Fama, Fakulteti Juridik, Prishtina 2009, 548 faqe; E drejta penale ndërkombëtare, Kolegji Fama, Fakulteti Juridik, Prishtina 2005, 459 faqe.

52 Sahiti, Ejup: E drejta e procedurës penale [Strafprozessrecht] (s.o. Fn. 48).

26

karakterizon në shumëçka të drejtën e të gjitha shteteve pasardhëse, jo vetëm të Kosovës, edhe për atë arsye sepse më shumë se rendet e tjera juridike socialiste në të drejtën publike përmbante elemente të shtetit ligjor dhe në të drejtën civile elemente të ekonomisë së tregut, prandaj pas vitit 1990 nuk ishte e nevojshme një kthesë aq radikale sikurse për shembull në të drejtën sovjetike, rumune apo shqiptare. Në përgjithësi shumica e teksteve shkollore gjatë mësimit të së drejtës së vlefshme duken pak ndihmëse. Ngaqë provimet nuk përbëhen nga zgjidhjet e rasteve, por nga pyetja rreth njohurisë së izoluar profesionale nga ligjërata dhe nga teksti mësimor i docentit, ato mund të jetë të dobishme për përgatitjen e provimeve. Mirëpo, kush dëshiron ta mësojë të drejtën e vlefshme ose madje në përditshmërinë juridike kërkon ndihmë gjatë zgjidhjes së problemeve reale juridike, ai, sidomos jashtë të drejtës penale, lihet i vetmuar nga shumica e teksteve mësimore. Monografitë ekzistojnë për disa tema; edhe këtu gjuha e publikimeve është vetëm shqip. Sikurse te literatura e revistave edhe te monografitë udhëheq e drejta penale53. Edhe temat nga e drejta ndërkombëtare trajtohen në mënyrë intensive, kryesisht edhe në aspektin e pozitës juridike të Kosovës54. Komentarët mungojnë krejtësisht, sepse mungon edhe infrastruktura që do ta mundësonte përpilimin e komentarëve: Nuk ka tekste normative zyrtarisht të konsoliduar, mungon praktika juridike e publikuar të dhjetëvjeçarit të fundit dhe së fundi edhe literatura me libra dhe revista nuk është aq e zhvilluar, sa të mund të përmbante vlerësime kritike që do t’i përgjigjeshin një komentari.

V. HULUMTIMI I TË DREJTËS KOSOVARE NË GJERMANI Edhe pse Kosova është një territor shumë i ri juridik, ekzistojnë njohuri të konsiderueshme të së drejtës kosovare në Gjermani. Arsyeja për këtë qëndron aty, se praktikues dhe shkencëtarë të shumtë gjermanë ishin dhe janë pjesëmarrës si ekspertë në programe në Kosovë dhe kështu kanë mundur ta përjetojnë realitetin juridik kosovar nga dora e parë. Kjo njohuri është në pika të veçanta dhe individuale (e lidhur me persona). Përveç raporteve të misioneve shumë rrallë ato barten në shkrim dhe andaj nuk u qëndrojnë në dispozicion opinionit. Hulumtimi i vetëm i institucionalizuar i të drejtës kosovare mbahet në Institutin për të Drejtën Lindore në Munih në Qendrën Shkencore të Evropës Lindore dhe Juglindore në Regensburg (Institut für Ostrecht München im Wissenschaftszentrum Ost- und Südosteuropa Regensburg)55, e cila të drejtën e

53 Als Beispiele seien genannt: Demolli, Haki: Terrorizmi [Terrorismus], Universiteti i Prishtinës, Fakulteti

Juridik, Prishtina 2002, 357 Seiten; Demolli, Haki: Vrasjet në Kosovën e pasluftës [Morde im Nachkriegskosovo], Kosovo Law Centre / Kosova Education Centre, Prishtina 2006, 129 Seiten; Demolli, Haki: Kriminaliteti ekonomik në Kosovën e viteve të tetëdhjeta [Wirtschaftskriminalität im Kosovo in den 80er Jahren], Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtina 2009, 184 Seiten.

54 Als Beispiel sei genannt Rrecaj, Besfort T.: E drejta e Kosovës për vetëvendosje dhe shtetësi / Kosova’s Right to Self-determination and Statehood [Das Recht des Kosovo auf Selbstbestimmung und Staatlichkeit], Kolegji Universitar „Victory“, Prishtina 2006, albanisch (100 Seiten)/englisch (92 Seiten). Der Autor hat sein Rechtsstudium in den USA absolviert, was die zweisprachige Ausgabe erklärt.

55 Webseite www.ostrecht.de.

27

vendeve të Evropës Juglindore tradicionalisht e evidenton sipas sektorëve vendor e jo sipas sektorëve të degëve. Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës drejtuesi shkencor, F.-C. Schroeder, krijoi sektorin vendor për Kosovën, për të cilin u emëruar H. Küpper. Këtu grumbullohen Gazeta Zyrtare e Kosovës dhe revista “E drejta” dhe literatura juridike e vendit. Shprehje e dukshme e punës së sektorit për Kosovën është rubrika vendore Kosova, me të cilën plotësohet e përmuajshmja “Kronika e zhvillimit juridik” në “Ekonomia dhe e drejta në Evropën Lindore” („Chronik der Rechtsentwicklung“ në „Wirtschaft und Recht in Osteuropa“) që nga pavarësia e vendit. Ajo i ofron shkencës dhe praktikës juridike qasje në ligjvënien e Kosovës. Edhe në të parvjetshmen “Pikat kyçe të zhvillimit juridik” në “Vjetarin për të drejtën lindore” („Schwerpunkten der Rechtsentwicklung“ në „Jahrbuch für Ostrecht“) dokumentohet Kosova që nga pavarësia e saj. Krahas kësaj sektori për Kosovën pranë Institutit për të Drejtën Lindore ofron pikën referuese për gjykatat dhe autoritetet gjermane, të cilave u nevojiten ekspertiza rreth të drejtës kosovare. Preokupimi i institucioneve të tjera kërkimore të së drejtës lindore dhe të krahasimit të së drejtave në hapësirën gjuhësore gjermane me të drejtën e Kosovës është në pika të veçanta dhe e lidhur me persona, të cilët rastësisht qëndrojnë pikërisht në dispozicion dhe posedojnë njohuri përkatëse rreth vendit dhe gjuhës si dhe qasje në literaturën profesionale.

28

29

Musa Xh.DRAGUSHA - avokat “PENALIZIMI I KRIMEVE FINANCIARE NE KOSOVE”

-korniza ligjore dhe praktika -56

I.HYRJA:PASTRIMI I PARAVE-FORME E KRIMIT TE ORGANIZUAR: 1.Kuptimi: Bartësit e krimit te organizuar edhe ne Kosove si ne vende te tjera angazhohen ne mënyre te pandërprerë qe parat e fituara nga aktiviteti ilegal kriminal ti “pastrojnë”, “ti lajnë”, duke i plasuar ne veprimtari legale, duke i depozituar ne rrjedha legale ekonomike e financiare. Ky aktivitet kriminal po kryhet pa pengesa te mëdha ngase ne Kosovën e pasluftës ka nevoje te madhe për para, për biznese, për deponime te kapitalit, kështuqe nuk behën kontrollime dhe verifikime te nevojshme te burimit dhe prejardhjes se tyre. Kjo vështirëson shume zbulimin dhe pengimin e veprimtarisë se krimit te organizuar, ngase ne këtë mënyrë organizatat e tilla e ruajnë dhe e shumëfishojnë kapitalin e fituar nga trafiqet ilegale dhe tani atë e përdorin te ushtrojnë presione, te nxjerrin koncesione dhe te ndikojnë ne shume rrjedha politike, ekonomike dhe ne segmentet tjera te jetës. Poashtu, për te humbur gjurme dhe mundësinë e zbulimit dhe kontrollit gati te gjitha transaksionet financiare këto grupe dhe bartësit e tyre i bëjnë ne para ne dore–me kesh (R.Halili: Kriminologjia, Prishtine. 2002. fq.145-147). 2. Përfshirja e krimit te organizuar ne pastrimin e parave Ne zhargonin e përditshëm shpesh thuhet se paratë e fituara nga veprimtaritë kriminale, si: trafiku i drogës, i armeve, i prostitucionit, i klandestineve etj., quhen para te “ndyra”, “te pista”, “te përlyera”. Si te tilla, ato nuk mund te qarkullojnë ne transaksionet legale te tregut te biznesit dhe ne veprimtarinë e bankave dhe bursave. Prandaj, grupet dhe organizatat kriminale tentojnë me te gjitha mjetet e mënyrat qe ato para “te ndyra’ t’i shndërrojnë ne para te pastra. Pra, veprimtaria e pastrimit te parave është një veprimtari antiligjore, e organizuar mire, me te gjitha tiparet e krimit te organizuar. 3. Qëllimi i krimit te organizuar Riciklimi i parave është një shfaqje e krimit ekonomik ne kuadër te krimit te organizuar. Është element i domosdoshëm i ekzistencës se krimit te organizuar. Krimi i organizuar mund te fusë ne dore institucione bankare dhe ne këto raste

56 Materiali është një Ligjëratë integrale e autorit mbajtur ne Shkollën e Policisë ne Vushtrri, ne Programin:

“Trajnim themelor mbi hetimet e krimit financiar”, sipas Projektit te UE-se menaxhuar nga AER-i dhe implementuar nga B&S Evrope, qe është një Program gjitheperfshires dhe i përbashkët trajnimi ne kohëzgjatje prej nëntor 2007-shtator 2008 për: Shërbimin Policor i Kosovës, Shërbimin Doganor i UNMIK-ut, Autoriteti Qendror Bankar i Kosovës, Administrata Tatimore e Kosovës

30

rreziku për ekonominë është edhe me i madh. Ky është edhe qëllimi i krimit te organizuar, te kape firmat e fuqishme ekonomike. Sistemi ekonomik e financiar mund te bjere ne duart e grupimeve kriminale. Për organizatat kriminale, si dhe për individë te veçante, i vetmi sistem i vlefshëm për pastrimin e fitimeve te paligjshme dhe për investimin e tyre ne aktivitete ligjore, është infiltrimi i tyre ne sistemin bankar. Shembull tipik i një tendence te tille përben pastrimi i parave te zyrtareve te larte ruse nëpërmjet bankës se fuqishme te Nju-Jorkut. Te implikuar ne ketë pastrim parash, behet fjale për paratë e FMN-se dhenë Rusisë si ndihme humanitare, përmendët dhëndri i ish-presidentit Jelcin dhe funksionare te tjerë te larte. Këto para te FMN u keqpërdoren, duke i depozituar ne kartelat e tyre private neper banka te ndryshme. 4. Arsyet e përfshirjes se krimit te organizuar ne pastrimin e parave Për realizimin e fitimeve te tjera nga krimi është e domosdoshme paraja. “Paraja për krimin e organizuar përbën lëngun jetësor për vete ekzistencën e tij” (Denis Evans, UK, material ne seminarin i organizuar nga Komisioni Evropian, me teme “Pastrimi i Parave”, Tirane, shtator 2002). Paraja nevojitet për shpenzimet e aktivitetit kriminal, për te korruptuar zyrtaret e ndryshëm, për t’i shpëtuar ndjekjes ligjore etj. “Paraja e fituar lehtësisht, sidomos ajo qe rrjedh nga evazioni fiskal, apo krimi ne përgjithësi, edhe shpenzohet lehte. Ajo shoqërohet me veprimtari te tjera kriminale si falsifikimi i dokumenteve, pastrimi i parave...” (Arben Rakipi. Korrupsioni dhe evazioni fiskal. Tirane 2003, faqe 124). Për te qarkulluar paratë e akumuluara nga krimi, kriminelet synojnë t’i paraqesin ato si te ligjshme. Çasti i kalimit te produkteve te krimit ne dore te personave, përbën inkriminimin e këtyre personave. Kjo përbën provën ligjore për t’i akuzuar ata për veprën penale te pastrimit te produkteve te krimit. Për t’u shmangur nga inkriminimi, autoret e krimit te organizuar tentojnë te fshehin burimin dhe pronësinë e parave. Kështu, ata duan te sigurohen se paratë e paligjshme nuk do te shërbejnë si prove për t’i ndjekur penalisht. Fitimi i nxjerre nga krimi, konfiskohet. Autoret e veprave penale, për te ruajtur te ardhurat e nxjerra nga aktivitetet e tyre kriminale, kërkojnë te maskojnë apo tjetërsojnë pasuritë, duke i regjistruar ne emër te te afërmve, apo dhe ne emra anonime, ose kërkojnë t’i paraqesin ato ne atë mënyrë qe te duken si te ligjshme. 5. Dukuria e pastrimit te parave ne Kosove Organizatoret e krimit te organizuar aktivitetin kriminal e planifikojnë rëndom ne rruge te gjata dhe ne forma te cilat sjellin përfitimi te mëdha. Veprimtaria kriminale ka shtrirje te gjere brenda një shteti, por ne pjesën me te madhe grupet dhe organizatat kriminale veprojnë ne disa rajone dhe shtete. Prandaj disa forma te kriminalitetit te organizuar ne Kosove janë pjese e një rrjeti te

31

organizatave,grupeve kriminale qe veprojnë edhe ne vendet e tjera. Disa organizata kriminale sot kane shtrire ndikimin dhe monopolin e tyre ndaj shume veprimtarive jo vetëm kriminale si p.sh:ne trafikimin e narkotikeve,trafikimin e femrave dhe organizimin e prostitucionit, trafikimin e armeve, kontrabandimin e cigareve, organizimin e bixhozit etj,por edhe ndaj disa veprimtarive gjysme legale dhe legale ne shume shtete te botes. Organizatat kriminale dhe individët e përfshirë ne to nga Kosova sot fitimin me te madh e realizojnë nga trafikimi i narkotikeve dhe drogave te ndryshme. Kosova si dhe disa vende ne rajon dalëngadalë po shëndrrohen prej vendeve transit ne vende ku prodhohen dhe përpunohen disa lloje te narkotikeve. Me gjithë përpjekjet për pengimin dhe kontrollin e këtyre rrugëve, ato po funksionojnë ne mënyrë te vazhdueshme duke u trafikuar neper to tonelata te narkotikeve dhe duke u sjell grupeve dhe organizatave kriminale miliona dollar fitimi. Kurse nga ana tjetër duke shtuar me mijëra numrin e personave te varur nga droga përkatësisht narkomaneve. Nga te dhënat e paraqitura nga kryetari i Gjykatës Supreme te Kosovës ne një seminar te Institutit te gjyqësisë ne Prishtine lidhur me praninë e disa formave te krimit te organizuar ne Kosove,del se gjate vitit 2001 dhe gjashte mujorit te këtij viti, ne Kosove gjykatat e qarkut kane filluar procedurën penale për veprën penale prodhimi dhe shitja e paautorizuar e narkotikeve kundër 115 personave. Ne konferencën e UNESKO-s te mbajtur ne Selanik me 28.5.2002 lidhur me trafikimin e qenieve njerëzore u paraqiten te dhëna sipas te cilave ne Evrope çdo vite ilegalisht trafikohen mbi 50.000 femra dhe fitimi nga kjo veprimtari arrin shumën prej 8 miliard dollarë (‘’Koha Ditore’’,Prishtine,date 30.5.2002). Sipas te dhënave te paraqitura me atë rast brenda një viti ne globin tokësor trafikohen ne mënyre klandestine afër 2 milion njerëz, gjysma prej tyre janë fëmijë, ndërsa 700 mije femra trafikohen për ushtrim te detyruar te prostitucionit (“Bota Sot”,Prishtine,date 28.8.2002). Lumi i madh i parave te pista-te ndyta, qe përfitohen nga krimi i organizuar dhe transaksionet kundër ligjore ne bote, por edhe ne Kosove, rrjedh pandërprerë, pa pengesa te mëdha. Ato para pastrohen ne forma te ndryshme,duke u deponuar dhe plasuar ne veprimtari te ndryshme ekonomike, biznes privat, investime ne objekte, deponime ne banka. Pra, larja e parave behet pa ndonjë rrezik qe bosët dhe krerët e grupeve kriminale, te cilët janë pronare te zbulohen ose qe ato mjete te sekuestrohen nga organet kompetente (Z.Sasic, Organizirani kriminalitet u Hrvatskoj, Zagreb1997, fq. 6-12). Kosova e pasluftës është e shndërruar ne një territor ku dyshohet se behet me te mëdha larja e parave qe rrjedhin nga transaksione kriminale te grupeve dhe shoqatave te krimit te organizuar brenda dhe jashtë Kosovës. Këtë deri diku e dëshmojnë disa fenomene e dukuri si p.sh:ngritja e objekteve ndërtimore, shtëpive luksoze,apartamenteve,hoteleve,lokaleve turistike,qendrave tregtare, bizneseve, firmave dhe ndërmarrjeve te ndryshme brenda një kohe te shkurtër nga persona

32

anonim,ne te cilat objekte bëhen investime te mëdha te parave origjina e te cilave nuk dihet dhe kjo as qe kontrollohet ne rruge zyrtare. Prirje te ngjashme vërehen edhe te trafikimi i armeve. Kështu, ne Kosove gjate vitit 2001 dhe gjashtëmujorit te pare te këtij viti është hapur procedura penale ndaj 624 personave për dyshim te kryerjes se veprës penale armëmbajtje pa leje. Trafikimi dhe kontrabandimi i cigareve po ashtu është shume i përhapur dhe po shkakton probleme te mëdha, ngase organizatoret dhe grupet kontrabanduse ne Kosove brenda 1 muaji trafikohen ne mënyrë ilegale prej 125 deri 225 ton cigare (“Koha Ditore” Prishtine date 11.05.2002). Mungesa e shërbimeve speciale për luftën anti-krim, anti-trafik, mosfunksionimi i shërbimeve te veçanta ne hetimin e krimit, mosushtrimi i kontrollit te aktiviteteve bankare-financiare, dobësitë ne shërbime komunale rreth regjistrimeve te te hyrave te ndërmarrjeve, firmave, bizneseve, dobësitë dhe abuzimet rreth pagesës se tatimeve dhe taksave nga firma dhe organizata etj, ne shume mjedise ne Kosove krijojnë hapësire për veprim pa pengesa te organizatave dhe gupeve kriminale. Si një faktor qe kontribuon ne paraqitjen e disa formave te krimit te organizuar ne Kosove si dhe ne vendet e rajonit, përmendet edhe indiferenca dhe mosdenoncimi nga ana e qytetareve dhe opinionit te personave a grupeve te dyshimta qe merren me këto krime. Prania e ligjit te heshtjes, frika nga ndëshkimi dhe viktimizimi,mos siguria dhe mosbesimi i qytetareve ndaj organeve shtetërore se do ti mbrojnë nga hakmarrja e grupeve kriminale, poashtu, janë faktorë qe ndihmojnë praninë e këtij aktiviteti edhe ne Kosove. 6. Masat për parandalimin dhe luftimin e pastrimit te parave: Shtetet e zhvilluara, ne standardet e larta te organizimit dhe përgatitjes ne kuadro financa, ne teknike te sofistikuar për hetimin, zbulimin e grupeve dhe organizatave kriminale dhe ne kapjen e kryeseve te krimit te organizuar kane arritur suksese te dukshme. Mirëpo, ne pjesën me te madhe te vendeve te tjera, ku bëjnë pjese edhe Kosova dhe disa vende te rajonit ne mungese te këtyre kushteve rezultatet janë fare modeste. -Ne rend te pare ne këto shtete është siguruar një rregullative solide ligjore e cila përmban bazën ligjore, përcakton organet, shërbimet dhe kompetencat e tyre, kuadrin dhe përgatitjen e tij profesionale për një lufte me efikase kundër këtij kriminaliteti. Rregulloret me te njohura qe kane te bëjnë me ketë fushe janë rregulloret:”Mbi masat kundër krimit te organizuar”, “Mbi ndalimin e trafikut te qenieve njerëzore”, “Mbi ndalimin e terrorizmit dhe veprave penale te lidhura me te”, “Mbi ndalimin e kalimit te paautorizuar te kufirit shtetëror dhe

33

administrativ”, “Mbi posedimin e armeve”, “Mbi masat e fshehta teknike te vëzhgimit dhe hetimit”. Te gjitha këto rregullore kane konkretizuar ne mënyrë te dukshme mjetet dhe metodat e trajtimit te formave te ndryshme te krimit te organizuar ne territorin e Kosovës. Mirëpo zbatimi i tyre ne praktik po has ne vështirësi për shume arsye. Lidhur me dukurinë e larjes se parave , ne shume vende, e sidomos ato te zhvilluara po bëhen përpjekje qe te ndërtohet një legjislacion i ri, me qellim qe te pengohet kjo dukuri e rrezikshme e cila ka kaluar kufijtë e kontrollit. Kësisoj, grupi G-7 ka organizuar biseda, këshillime dhe tubime te specialisteve qe ne mënyrë te organizuar, te luftoje dukurinë e larjes se parave si forme e rrezikshme e kriminalitetit te organizuar. Pastrimi i parave te pista si një forme tjetër e krimit te organizuar qe është ne rritje e sipër ne Kosove dhe përbenë një dukuri te rrezikshme dhe shume aktuale, e cila, për fat te keq, po zhvillohet pandërprerë dhe pa pengesa te dukshme. Shuma te mëdha te parës te fituara si rezultat i kryerjes se krimeve te organizuara edhe ne Kosove pastrohen ne mënyra te ndryshme duke i investuar ato ne: biznese private, blerje te pasurive te paluajtshme ndërtimet te shtëpive, lokaleve afariste, lokaleve turistike, qendrave te mëdha tregtare dhe sportive, hoteleve luksoze, kompanive për shitjen e derivate te naftës, apartamenteve luksoze për banim e ndërtime te tjera; deponime ne banka; lojëra te fatit; veprimtari te tjera ekonomike, kulturore e sportive etj. II. INKRIMINIMI LIGJOR I PASTRIMIT TE PARAVE: 1.Korniza: Sipas ligjit ( UNMIK/REG. nr.2/2004 ) vepër penale’’pastrim te parave’’ka kryer kushdo qe duke ditur ose qe ka arsye për te ditur se pasuria e caktuar buron nga ndonjë forme e aktivitetit kriminal, pasuri kjo e cila me te vërtet fitohet me vepër penale ose kushdo qe duke besuar qe pasuria e caktuar buron nga ndonjë e forme e aktivitetit kriminal, pasuri kjo e cila ne te vërtet fitohet me vepër penale ose kushdo qe duke besuar qe pasuria e caktuar fitohet ne ndonjë forme e aktivitetit kriminal (neni 10.2. te rregullores se UNMIK-ut nr.2/2004 mbi pengimin e pastrimit te parave dhe veprave te ngjashme ) 2. Synimi i kornizës se re ligjore: -Duke ditur se pastrimi i parave kërcënon zhvillimin ekonomik, sundimin e së drejtës, sigurinë, stabilitetin dhe kontribuon në krijimin e një klime të përshtatshme për krim të organizuar, korrupsion dhe terrorizëm. -Me qëllim të krijimit të një kornize ligjore për pengimin dhe zbulimin e të gjitha formave të pastrimit të parave dhe aktiviteteve të ngjashme në Kosovë,

34

3. Përkufizimet/Rrethi: -“Avokat” do të thotë anëtar i Shoqatës së Avokatëve të Kosovës apo të Serbisë dhe Malit të Zi, i cili e ushtron profesionin e avokatit në Kosovë; -“Bankë” do të thotë subjekti i përkufizuar si bankë në Rregulloren mbi veprimet bankare; -“Përfitues” do të thotë person ose subjekt që ka të drejtë në posedim, shfrytëzim ose tjetërsim të pronës, edhe pse personi apo subjekti nuk ka bazë juridike ose nuk është posedues a shfrytëzues aktual i pronës. E drejta e tillë mund të jetë paraparë në ligj ose në marrëveshjen e arritur ndërmjet përfituesit dhe pronarit ose poseduesit ligjor e cila nuk duhet të zbatohet ligjërisht. -“BPK” do të thotë Autoriteti Bankar dhe i Pagesave i Kosovës; -“Organizatë afariste” do të thotë personi apo personat e përkufizuar si organizatë biznesi në nenin 2 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/6 të datës 8 shkurt 2001 mbi organizatat e biznesit; -“Kontabilist i certifikuar” do të thotë kontabilist i certifikuar nga një shoqatë profesionale e kontabilitetit në pajtim me nenin 6 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/30 të datës 29 tetor 2001 për Themelimin e Bordit të Kosovës mbi standardet e raportimit financiar dhe regjimit të raportimit financiar të organizatave afariste; -“Klient” do të thotë personi ose subjekti i cili kryen transaksione ose shfrytëzon shërbimet e një banke, të një institucioni financiar, të një përfaqësuesi ligjor, të një kontabilisti të certifikuar ose të një revizori të licencuar. Shprehja “klient” përfshin personin ose subjektin i cili kryen transaksione ose pranon shërbime nga një bankë, institucion financiar, përfaqësues ligjor, kontabilist të certifikuar ose revizor të licencuar, si dhe çdo pronar, përfitues, person a subjekt tjetër në emër të të cilit kryhet transaksioni ose pranohen shërbimet; -“Valutë” do të thotë mjet, duke përfshirë edhe monedhën dhe bankënotën që qarkullon si mjet këmbimi në Kosovë ose gjetiu; -“Subjekt” do të thotë subjekti që ekziston në formë të organizuar ligjore, i cili mes tjerash përfshin: personin juridik, organizatën afariste, OJQ-në, partinë politike, trustin, ndërmarrjen shoqërore dhe ndërmarrjen publike; -“Institucion financiar” do të thotë subjekt, përpos bankës, që si ndërmarrje komerciale drejton një apo më shumë nga aktivitetet apo veprimet e mëposhtme: (a) Pranimin e depozitave ose fondeve të tjera të kthyeshme nga qytetarët; (b) Huadhënien, duke përfshirë mes tjerash kreditet për konsumatorë; kredinë për hipotekë; faktorimin me ose pa të drejtë tërheqjeje dhe financimin e transaksioneve komerciale (duke përfshirë edhe humbjen); (c) Transmetimin e parasë ose të instrumenteve monetare në çdo mënyrë, duke përfshirë edhe sistemin e transferit jozyrtar të parave ose me anë të rrjetit të personave a subjekteve të cilët mundësojnë transferimin e parave jashtë sistemit tradicional të institucioneve financiare; (d) Këmbimin e parave ose monedhave;

35

(e) Caktimin dhe menaxhimin e mënyrave të pagesës, duke përfshirë këtu por jo të limituar në kreditë edhe kartelat debitore, çeqet, çeqet e udhëtarëve, urdhërpagesat, planin e bankarëve ose paratë elektronike; (f) Dhënien e garancioneve financiare dhe zotimeve; (g) Tregtimin në emër të individit dhe në emër të personave ose subjekteve të tjera në një apo më shumë nga sa vijon: (i) Instrumentet e tregut të parasë (çeqet, bankënotat, certifikatat e depozitave, letrat me vlerë) (ii) Këmbimin e jashtëm; (iii) Këmbimin, shkallën e interesit dhe instrumentet e indeksit; (iv) Letrat me vlerë të transferueshme dhe (v) Tregtimin e mallrave me transaksione të afatizuara; (h) Menaxhimi i portofolit individual dhe kolektiv; (i) Pjesëmarrja në emetimin e letrave me vlerë dhe sigurimi i shërbimeve financiare lidhur me këto emetime; (j) Ruajtja dhe administrimi i parave të gatshme ose letrave me vlerë likuide në emër të personave apo subjekteve të tjera, përveç nëse personi i angazhuar në veprimtari është avokat, kontabilist i certifikuar ose revizor i licencuar; (k) Investimi, administrimi ose menaxhimi i fondeve apo parave në emër të personave ose subjekteve të tjera, përveç nëse personi i angazhuar në veprimtari është#avokat, kontabilist i certifikuar ose revizor i licencuar; (l) Të vepruarit si kompani e sigurimeve, kompani e risigurimeve ose si ndërmjetës i sigurimeve siç është përkufizuar në nenin 1 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/25 -mbi licencimin, mbikëqyrjen dhe rregullimin e kompanive dhe ndërmjetësve të sigurimit dhe (m) Të vepruarit si fiduciar siç është përkufizuar në nenin 1 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/35-mbi pensionet në Kosovë; “Pasuri e paluajtshme” do të thotë toka, ndërtesat dhe banesat; “E drejta në pasuri të paluajtshme” do të thotë e drejta që lidhet me pasurinë e paluajtshme, duke përfshirë edhe pronësinë, hipotekën, servitutet dhe të drejtat për shfrytëzimin e pasurisë shoqërore, publike dhe shtetërore; “Revizor i licencuar” do të thotë personi i licencuar si revizor në pajtim me nenin 1 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/30- mbi themelimin e Bordit të Kosovës për standardet e raportimit financiar dhe regjimin për raportim financiar të organizatave të biznesit; -“Instrument monetar” do të thotë monedha; çeqet për udhëtim’ çeqet personale; çeqet e bankave; urdhërpagesat; mandapostat; çeqet e bankave me firmën e arkëtarit të çdo lloji dhe letrat me vlerë për investime ose instrumentet e transferueshme në formë të bartësit ose në formë tjetër të tillë që titulli t’i kalohet me rastin e dërgimit; -“Pastrim i parave ” do të thotë vepër penale e përkufizuar në nenin 10.2;

36

-“OJQ” do të thotë subjekti i përkufizuar si organizatë joqeveritare në nenin 1.2 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 1999/22 të datës 15 nëntor 1999 mbi regjistrimin dhe veprimin e organizatave joqeveritare në Kosovë; -“Polici” do të thotë Policia Civile e UNMIK-ut si dhe Shërbimi Policor i Kosovës që vepron nën mbikëqyrjen e Policisë së UNMIK-ut; -“Vepër e ndërlidhur penale” do të thotë vepër penale e dënueshme me një apo me më tepër vjet burgim sipas ligjit në fuqi në Kosovë ose sipas juridiksionit në të cilin është kryer vepra penale; -“Të ardhurat nga vepra penale" do të thotë çdo pasuri e përfituar në mënyrë direkte apo indirekte nga vepra e ndërlidhur penale. Pasuria e fituar në mënyrë direkte nga vepra e ndërlidhur penale përfshin pasurinë në të cilën çdo pasuri e përfituar në mënyrë direkte nga vepra e ndërlidhur penale më vonë është konvertuar, transformuar ose është ngatërruar, si dhe të ardhurat, kapitali apo përfitimet tjera ekonomike të realizuara nga pasuria e tillë në çfarëdo kohe të kryerjes së veprës penale. -“Pasuri” përfshin pasurinë e çfarëdo lloji, qoftë materiale apo jomateriale, të luajtshme apo të paluajtshme dhe dokumentet ligjore ose instrumentet të cilat dëshmojnë të drejtën në pasurinë apo interesin në pasurinë e tillë; -“Veprim ose transaksion i dyshimtë” do të thotë veprim ose transaksion nga i cili buron dyshimi i arsyeshëm se pasuria e përfshirë në veprim ose transaksion është pasuri e fituar me vepër penale. Udhëzimet lidhur me përmbajtjen e veprimeve dhe aksioneve të tilla mund të nxirren nga Qendra Informative Financiare; 4.Kuptimi: Pastrimi i parave eshte nje forme e vecante e krimit te organizuar.Kjo dukuri kriminale ka te beje me veprime te cilat nderrmirren ne menyre qe parat e fituara nga transakrisonet dhe aktivitetet kriminale te deponohen dhe investohen ne pune dhe dhe veprimtari legale e pastaj ato te perdoren si para te pastruara,te lara.Patrimi i parave eshte percaktuar si proces me te cilin parat e fituara ilegalisht prezentohen,si gjoja para te fituara ne transaksionet e lejuara ekonomike dhe tentohen te perdoren per qellime legjitimePastrimi i parave paraqet procesin e transformimit te perfitimeve te kunderligjshme nga aktivitetet kriminale,per te fshehur origjinen e tyre ,dhe bere qe ato te duken si perfitime qe jane siguruar me dhune dhe me metoda legjitime. Ne përgjithësi “pastrimi i parave” konsiderohet, shndërrim i parave “te pista” apo i interesave te tjera pasurore te përfituara me veprime kriminale apo veprime te tjera te kundërligjshme ne para’’te pastra’’.respektivisht ne para te cilat munde te përdoren dhe te shfrytëzohen si te hyra legale ne transaksionet bankare dhe transaksionet e tjera monetare. Pastrimi i parave është kthimi i të ardhurave të realizuara me mjete të paligjshme në pasuri të cilave është e vështirë t’u gjendet origjina e krimit. Ky veprim ne shume vende te botes behet me qellim te tentimit te shmangies nga konfiskimi i pasurisë nga ana e shtetit, pastaj për te

37

fshehur aktivitetet kriminale dhe për te investuar fondet e tyre ne aktivitetet e tjera kriminale apo aktivitete te ligjshme. Sipas ligjit vepër penale “pastrim te parave” ka kryer kushdo qe duke ditur ose qe ka arsye për te ditur se pasuria e caktuar buron nga ndonjë forme e aktivitetit kriminal, pasuri kjo e cila me te vërtet fitohet me vepër penale ose kushdo qe duke besuar qe pasuria e caktuar buron nga ndonjë e forme e aktivitetit kriminal ,pasuri kjo e cila ne te vërtet fitohet me vepër penale ose kushdo qe duke besuar qe pasuria e caktuar fitohet ne ndonjë forme e aktivitetit kriminal (neni 10.2. te rregullores se UNMIK-ut nr.2/2004 mbi pengimin e pastrimit te parave dhe veprave te ngjashme ) Procesi i larjes se parave ndahet ne tri faza: Faza e pare- përfshinë instalimin apo transferimin fizik te parave te cilat janë fituar si rezultat i veprimtarisë kriminale. Faza e dyte-përfshinë mbulimin ose shqetësimin duke kyçur ne transaksione financiare komplekse për te humbur gjurmët dhe rrugët e fitimit te parave te cilat janë mbledhur ne mënyre joligjore. Faza e trete – përfshinë përpjekjen dhe angazhimin qe këto para te ‘’pastruara’’ te paraqiten si forme e pasurisë dhe kapitalit te ri, te pastër legjitim me qellim te kyçjes si dhe deponimit te tij ne aktivitete te mirëfillta ekonomike e financiare. Akti i pastrimit te parave behet vetëm për pasurinë e fituar me aktivitete kriminale. Ky aktivitet përfshinë prejardhjen e parave dhe ne këtë mënyrë përpiqet qe te humbet gjurma e fitimit dhe ato te përdorën për qëllime te tjera gjoja te pastra. Ky transaksioni cili quhet “larje e parave” u lejon krimineleve qe ti shijojnë frytet e krimeve te tyre. Ne këtë mënyre shpeshherë realizohet një rregull e parashikuar: se krimi paguhet, madje edhe shume mire. 5. Instrumentet ligjore për pengimin e pastrimit te parave: A. Qendra e Informimit Financiar/“Qendra”-është themeluar në kuadër të Shtyllës së Policisë dhe Drejtësisë. Qendra i dorëzon raporte zëvendësit të Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm çdo tre muaj. Kjo Qendër është e autorizuar të: (a) Pranojë dhe analizojë raporte dhe informacione: -Të përgatitura apo të ruajtura sipas nenit 3 deri në nenin 9, - Të siguruara për Qendrën, nga organet e përgjegjshme për zbatimin e ligjit (duke përfshirë edhe INTERPOLIN ose çdo organ tjetër ndërkombëtar apo ndërqeveritar), institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes, UNMIK-un ose KFOR-in ,dhe - Të dhëna dhe raporte lidhur me dyshimin e pastrimit tp parave apo financimin e aktiviteteve terroriste, të cilat në mënyrë vullnetare i janë siguruar Qendrës; (b) Grumbullojë të dhëna të cilat janë relevante për aktivitetet e pastrimit të parave ose financimin e aktiviteteve terroriste të cilat gjenden publikisht, madje edhe përmes bazës së të dhënave që është në dispozicion në mënyrë komerciale;

38

(c) Me qëllim të analizimit të dyshimit të larjes së parave ose financimin e aktiviteteve terroriste, Qendra do të kërkojë shënime dhe informacione nga cilido institucion i përkohshëm i vetëqeverisjes ose nga UNMIK-u lidhur me personin, subjektin, pasurinë ose transaksionin, ku agjencitë menjëherë e sigurojnë informacionin e kërkuar, përpos nëse në mënyrë të qartë është e ndaluar me ligj; (d) Krijon dhe mirëmban bazën e të dhënave me të gjitha informacionet e mbledhura ose të pranuara lidhur me dyshimin për pastrimin e parave ose financimin e aktiviteteve terroriste, si dhe materiale të tjera të ngjashme relevante për punën e Qendrës; (e) Në pajtim me marrëveshjet, këmben dhe kërkon informacione me organet e përgjegjshme për zbatimin e ligjit jashtë Kosovës lidhur me dyshimin për pastrimin e parave apo financimin e aktiviteteve terroriste; (f) Grumbullon të dhëna statistikore e shënime dhe në bazë të tyre i bën rekomandime ministrit të Financave dhe të Ekonomisë, zëvendësit të PSSP për Polici dhe Drejtësi, drejtorit të Departamentit të Drejtësisë, policisë dhe Shërbimit të Doganave në Kosovë lidhur me masat të cilat mund të ndërmerren dhe ligjet të cilat mund të miratohen për luftimin e larjes së parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste; (g) Shpall publikisht raportet e tilla të dobishme për përmbushjen e detyrave; (h) Në konsultim me policinë dhe Shërbimin Doganor të Kosovës udhëheq programe trajnimi për institucionet qeveritare, subjektet dhe personat të cilët i nënshtrohen kësaj Rregulloreje lidhur me pastrimin e parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste; (i) Në pajtim me nenet 2.2 dhe 2.3 autoriteteve relevante u shpërndan raporte dhe informacione; (j) Në pajtim me nenet 2.4 deri në nenin 2.7 mbikëqyr përputhshmërinë me këtë Rregullore; (k) Përpilon formularë dhe udhëzime të cilat përdoren për raportimin e të dhënave në Qendër në pajtim me këtë Rregullore dhe (l) Nxjerr urdhëresa administrative, udhëzime dhe udhëzues mbi çështjet që ndërlidhen me sigurimin dhe promovimin e përputhshmërisë me këtë Rregullore, duke përfshirë mes tjerash: (i) përdorimin e formularëve të standardizuar të raportimit; (ii) llojin e akteve ose të transaksioneve të dyshimta për qëllimet e kësaj Rregulloreje, duke përfshirë edhe përpilimin e listave të treguesve të akteve dhe transaksioneve të tilla dhe (iii) përjashtimin e personave, subjekteve ose kategorive të personave a subjekteve nga raportimi i detyrimeve sipas kësaj Rregulloreje dhe metodat mbi raportimin e përjashtimeve të tilla. B. Rregullat për veprimin me parat: -Obligimet e bankave dhe institucioneve financiare/neni 3-ne fuqi 2 maj 2004 -Detyrimet e OJQ-ve/neni 4-në fuqi më 1 korrik 2004. -Detyrimet e partive politike dhe kandidatëve të regjistruar/neni 5-në fuqi më 1 korrik 2004.

39

-Detyrimet e avokatëve, kontabilistëve të certifikuar dhe revizorëve të licencuar/neni 6 Në aktivitete specifike përfshihen: (a) Ndihma ose përfaqësimi i klientit apo klientëve në: (i) Blerjen apo shitjen e pasurisë së paluajtshme ose të organizatave të biznesit; (ii) Trajtimin e parave të klientit, letrave me vlerë ose pasurisë tjetër; (iii) Hapjen ose menaxhimin e llogarive bankare, librezave të kursimit ose llogarive të letrave me vlerë; (iv) Organizimin e kontributeve të nevojshme për krijimin, veprimin dhe menaxhimin e kompanive; (v) Krijimin, veprimin ose menaxhimin e kompanive, trusteve ose strukturave të ngjashme dhe (b) Të vepruarit në emër të klientit ose për klientin në çfarëdo transaksioni financiar apo transaksion mbi të drejtat në pasurinë e paluajtshme. -Qarkullimi i mjeteve monetare brenda dhe jashtë Kosovës/neni 9-Secili person i cili hyn ose del nga Kosova dhe i cili bart mjete monetare në një vlerë që tejkalon 10.000 euro duhet të paraqesë me shkrim shumën e mjeteve monerate dhe burimin e tyre në një formë e cila duhet të përcaktohet nga drejtori i përgjithshëm i Shërbimit Doganor të UNMIK-ut para nëpunësit të autorizuar të doganës dhe nëse kjo kërkohet nga nëpunësi, ai duhet të paraqesë mjetet e tilla monetare. Sipas këtij neni, konsiderohet se personi bart mjete financiare nëse, midis të tjerash, ato janë në posedim fizik të personit të tillë apo në automjetin privat ose në ndonjë mjet transporti tjetër që shfrytëzohet nga personi i tillë. 6. Sanksioni kundërvajtës/Procedura e kundërvajtjes -Personi, i cili nuk i respekton dispozitat e neneve 9.1 ose 9.2, kryen vepër të kundërvajtjes që dënohen me gjobë në 25 % të shumës së mjeteve monetare të padeklaruara. -Nëpunësi i autorizuar i doganës i lëshon personit që ka kryer kundërvajtje sipas nenit 9.4 njoftimin me shkrim në një formular standard, ku deklarohet natyra e veprës kundërvajtëse dhe dënimi i shqiptuar i cili duhet të paguhet pa vonesë. - Nëse gjoba e shqiptuar nuk paguhet menjëherë, nëpunësi i autorizuar i doganës i konfiskon dhe i mban 25 % të asaj pjese të shumës së mjeteve monetare që tejkalon 10. 000 euro. Nëse mjetet monetare nuk janë të ndashme në mënyrën që lejon konfiskimin dhe mbajtjen e shumës së saktë të mjeteve monetare të cilat duhet të konfiskohen dhe të mbahen, nëpunësi i autorizuar i doganës do të konfiskojë shumë më të madhe nga vlera, por sa të jetë e mundur ajo duhet të jetë më e afërt me shumën e tillë. -Pas konfiskimit sipas nenit 9.6, nëpunësi i autorizuar i doganës i lëshon personit në fjalë vërtetimin me shkrim ku deklarohen faktet përkatëse, shuma e mjeteve monetare të konfiskuara dhe të mbajtura. -Mjetet monetare të konfiskuara dhe të ruajtura në pajtim me këtë nen, nëse është e mundur do të ruhen në një llogari të posaçme pa kamatë në BPK në emër të

40

UNMIK-ut ose lihen në ruajtje të sigurt në BPK për aq kohë derisa të paguhet gjoba e plotë apo siç është urdhëruar nga gjykata kompetente, përkatësisht në mënyrën e paraparë me këtë nen. -Nëse personi mjetet monetare të të cilit janë konfiskuar në pajtim me nenin 9.6 paguan gjobën brenda 30 ditësh nga dita e konfiskimit, që fillimisht është dashur ta paguajë, autoriteti kompetent duhet të marrë masa për kthimin e mjeteve të konfiskuara monetare ose vlerën e tyre ekuivalente sipas nevojës pos nëse ekzistojnë baza ligjore ose për konfiskim të mjeteve monetare apo për shumën e barabartë ose për të vazhduar për t’i mbajtur ato nga personi prej të cilit janë konfiskuar mjetet monetare. Masat e tilla duhet të ndërmerren brenda 5 ditësh nga data e pranimit të pagesës së gjobës. -Personi ndaj të cilit është shqiptuar gjobë sipas nenit 9.4 apo instrumentet monetare të të cilit janë konfiskuar në pajtim me nenin 9.6, mund të kontestojë shqiptimin e gjobës ose konfiskimin në gjykatën kompetente për kundërvajtje brenda 30 ditësh nga data e nxjerrjes së njoftimit me shkrim mbi shqiptimin e gjobës së tillë ose vërtetimin me shkrim që konfirmon konfiskimin e tillë. -Gjykata kompetente për kundërvajtje, e cila trajton rastin në pajtim me nenet 9.12 ose 9.13, mund: (a) Të konfirmojë gjobën ose konfiskimin. Bilanci i saj duhet t’i merret UNMIK-ut dhe të depozitohet në Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës ose (b) Të lë anash apo të reduktojë shumën e gjobës ose të lë anash konfiskimin apo të reduktojë shumën e mjeteve monetare të konfiskuara, nëse gjykata vendos se gjoba është vlerësuar apo se konfiskimi nuk është kryer në përputhje me këtë nen si shkelje e ligjit në fuqi. Mjetet monetare me vlerë duhet të mbahen deri në gjashtë muaj nga data e urdhëresës së gjykatës, nëse personi në fjalë nuk paraqitet në gjykatë ose nuk i merr ato. Pas kalimit të këtij afati të caktuar gjashtëmujor, nëse për mjetet monetare në fjalë nuk është shtruar ankesa nga personi në fjalë dhe nuk është vendosur ose lëshuar urdhër nga gjykata kompetente për kundërvajtje, mjetet monetare me vlerë duhet t’i dorëzohen UNMIK-ut dhe të depozitohen në Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës. -Nëpunësi i doganës apo zyrtari i policisë mund të konfiskojnë mjetet monetare të bartura nga personi i cili hyn apo del nga Kosova nëse ekziston dyshimi i bazuar se mjetet e tilla monetare janë pasuri e fituar me vepër penale, janë përdorur apo është tentuar që të përdoren për të kryer ose për të lehtësuar pastrimin e parave apo për të kryer veprën e pohuar penale nga e cila buron pasuria e fituar me vepër penale. Nëpunësi i tillë doganor ose zyrtari i policisë e njofton prokuronin kompetent publik të qarkut brenda 48 orësh nga koha e konfiskimit. Brenda 10 ditësh nga njoftimi i tillë, prokurori publik i qarkut duhet: (a) Të dorëzojë propozimin për konfiskim të pronës në pajtim me nenin 11; (b) Të dorëzojë propozimin për masa të përkohshme për sigurim të pasurisë në pajtim me nenin 12.1 ose (c) Të njoftojë me shkrim autoritetin kompetent se kurrfarë aksioni nuk duhet të ndërmerret në lidhje me pasurinë e konfiskuar.

41

6. Sanksioni penalo-juridik a).Figura ligjore veprës penale Kjo vepër kryhet atëherë kur dikush: -Konverton apo transferon ose përpiqet te konvertoje apo transferoje pasuri me qellim te fshehjes apo maskimit te natyre s se burimit, vendit, dispozicionit, lëvizjes apo pronësisë se pasurisë -Konverton apo transferon ose përpiqet te konvertoje apo transferoje pasurinë me qellim te ndihmës (dhënies ndihme) se personit i cili është përfshire ne te ose siç pandehet është përfshirë ne kryerjen e veprës penale qe ka shkaktuar shmangien e pasojave ligjore a te pasojave te qarta ligjore te veprimeve te tij -Konverton apo transferon ose përpiqet te konvertoje apo transferoj e pasuri me qellim te shmangies se obligimit te raportimit sipas kësaj Rregulloreje -Konverton apo transferon ose përpiqet te konvertoje apo transferoje pasuri me qellim te nxitjes se aktivitetit te ndërlidhur kriminal dhe -Merr, posedon ose shfrytëzon apo përpiqet te marre, te posedoje ose te shfrytëzoje pasurinë. Për një vepër te tille parashihet dënimi deri ne 10 vjet burg, dënime me gjobe deri ne tri here me e madhe se sa vlera e pasurisë e cila i nënshtrohet veprës penale. Gjykatat e qarkut kanë juridiksion të plotë për të gjitha veprat penale sipas këtij neni. b).Rregullat e veçanta për veprat penale te ndërlidhura me pastrimin te parave -Sipas nenit 10.2 përfaqësimet mund të jenë bazë për të besuar se pasuria e caktuar përbën pasuri të fituar me anë të veprës penale, madje edhe nëse ato përfaqësime vetëm tërthorazi mbështesin besimin se ajo përbën pasuri të fituar me anë të veprës penale. -Pa cenuar ligjin penal në fuqi lidhur me personin i cili ka kryer veprat e ndërlidhura penale jashtë fushëveprimit të këtij paragrafi: (a) Personi mund të dënohet për vepër penale të pastrimit të parave madje edhe nëse nuk ka qenë i dënuar asnjëherë për vepër të ndërlidhur penale prej të cilës është nxjerrë pasuria e fituar me anë të veprës penale; (b) I njëjti person mund të ndiqet dhe të dënohet në procedura të veçanta të veprave penale të pastrimit të parave dhe të veprës së ndërlidhur penale prej të cilës është nxjerrë pasuria e fituar me anë të veprës penale dhe (c) Gjykatat e Kosovës mund të kenë juridiksion mbi veprën penale të pastrimit të parave, madje edhe nëse ato nuk kanë jurisidiksion territorial mbi veprat e ndërlidhura penale prej të cilave është nxjerrë pasuria e fituar me anë të veprës penale të pastrimit të parave, ngaqë ka qenë kryer jashtë Kosovës. c).Veprat e tjera penale qe ndërlidhen me këtë rregullore: -Kushdo që duke siguruar ndonjë informacion apo duke raportuar dhe duke bërë certifikata ose deklarime, me dije:

42

(a) Bën çfarëdo deklarate materiale të rrejshme ose me qëllim nuk i zbulon informacion material ose (b) Bën apo shfrytëzon çfarëdo dokumenti duke e ditur se dokumenti përmban deklaratë ose shënime të rrejshme materiale, mostregim material ose gabim material kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në pesë vjet dhe me gjobë deri në 100.000 euro. -Kushdo që me dashje: (a) Shkatërron ose largon çfarëdo shënimesh që duhet të mbahen në pajtim me nenet 3.8, 3.13, 4.4, 5.3, 6.10 a 8.3 ose (b) Nuk raporton në pajtim me nenet 3.9, 3.11, 4.5, 5.4, 6.3, 6.7, 6.8 apo 7.2, kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në dy vjet dhe me gjobë deri në 100.000 euro. Nëse çfarëdo vepre penale e paraparë me këtë paragraf kryhet me qëllim të pengimit të rolit rregullues ose të zbatimit të ligjit, kryerësi dënohet me burgim deri në pesë vjet dhe me gjobë deri në 100.000 euro. -Personi i cili vepron në cilësi të bankës, të institucionit financiar ose të nëpunësit, drejtorit, agjentit ose punonjësi i bankës apo i institucionit financiar i cili me dashje shkel nenin 3.12 të kësaj Rregulloreje, kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në dy vjet ose me gjobë deri në 100.000 euro. Nëse ndonjëra prej veprave penale të saktësuara në këtë paragraf kryhet me qëllim të pengimit të rolit rregullues ose të zbatimit të ligjit, kryerësi dënohet me burgim deri në pesë vjet dhe(ose) me gjobë deri në 100.000 euro. d).Përgjegjësia penale e personave juridikë - neni 10.15 Përgjegjësia penale e personave juridikë për veprat penale të parapara në këtë nen do të parashtrohet në një Rregullore e cila do të shpallet brenda gjashtë muajsh nga data e nënshkrimit të kësaj Rregulloreje. e).Konfiskimi - neni 11 Prokurori publik mund të dorëzojë propozimin për konfiskim të pasurisë që rrjedh nga krimi ose është përdorur apo ka pasur për qëllim të përdoret për të kryer a për të lehtësuar pastrimin e parave ose veprën e ndërlidhur penale prej të cilës është nxjerr pasuria e fituar me anë të veprës penale. Propozimi i tillë mund të dorëzohet pavarësisht nëse procedura penale është filluar kundër një personi në lidhje me pasurinë dhe pa pasoja për fillimin e procedurës së tillë penale. Ai duhet të dorëzohet: (a) Në rast të fillimit të procedurës penale për veprën penale të pastrimit të parave sipas nenit 10.2 në gjykatën e qarkut në të cilën procedura penale ka qenë zhvilluar dhe (b) Në të gjitha rrethanat e tjera, në gjykatën e qarkut brenda territorit të së cilës pasuria ose një pjesë e pasurisë ndodhet, pos nëse pasuria ndodhet jashtë Kosovës në ç’rast propozimi duhet të dorëzohet në cilëndo gjykatë të qarkut në Kosovë. 11.2 Propozimi i dorëzuar sipas nenit 11.1 duhet të përfshijë si më poshtë:

43

(a) Përshkrimin e hollësishëm të natyrës dhe të vendit të pasurisë për të cilën është kërkuar konfiskimi; (b) Identifikimin e hollësive të të gjithë personave ose entiteteve për të cilët prokurori publik ka arsye për të besuar se mund të posedojnë ose përfitojnë nga pasuria dhe (c) Deklaratën mbi bazën e të cilës bëhet konfiskimi i pasurisë. III.EFEKTET E PASTRIMIT TE PARAVE: 1. Efektet socio-ekonomike te pastrimit te parave Sipas një llogaritje ne baze te shkrimeve te shtypit aktual dhe literaturës se kriminologjike pastrimi i parave SHBA-ve u kushton rreth 100 miliardë dollarë ne vit. Sipas te njëjtave burime, ne baze te parave te fituara nga tregtia me droge ne boten bashkëkohore arrihet te pastrohet shuma prej 300-500 miliardë dollarë ne vit. Dukuria e pastrimit te parave jo rastësisht implikon shume vende te botes dhe institucionet e tyre bankare për çka shpeshherë lindin edhe afera dhe skandale te cilat kane jehone te madhe politike por edhe reperkusione ekonomike e financiare. Kjo dukuri kriminale ka marre përmasa brengosëse ne boten bashkëkohore. Sipas burimeve nga mjetet e informimit,masmediat elektronike si dhe nga literatura kriminologjike flitet për shuma te mëdha te hollash te cilat derdhen ne llogari te bankave te shteteve te ndryshme qe janë anëtarë te Bankës për Barazim Ndërkombëtar dhe Fondi Ndërkombëtar Monetar nga vendet e treta te cilat vijnë nga larja e parave. Ne këtë mënyrë grupi pranues i shtate vendeve me te zhvilluara te botes, G-7 dhe i Rusisë, vlerësojnë se afër 85 miliardë dollarë ne vit i “lajnë”, “i pastrojnë” tregtaret amerikane dhe evropiane. Një dukuri e larjes se parave para disa viteve ishin prezentë edhe ne Shqipëri ve veprimtarinë e as ashtuquajturës Skeme piramidale ose Skeme e fajdeve. Siç dihet kjo dukuri shkaktoi dëme te mëdha materiale, çrregullime financiare dhe tronditje politike me pasoja shume te renda për shtetin shqiptar. Efektet socio ekonomike te një aktiviteti te këtillë janë: -dëmtimi i kompanive te ligjshme dhe ekonomisë ne tërësi duke iu dhëne avantazhe jo korrekte bizneseve me origjine te dyshimtë(joligjore), -përfshirja pa dashje e institucioneve financiare si bankat kembimoret, kompanitë e sigurimeve dhe korporatat e tjera ne nj e aktivitet te këtillë te kundërligjshëm, -përfshirja pa dashje edhe e individëve te ndryshme te profesioneve te caktuara, si avokatet, kontabilistet, ne dhënien e ndihmën konkrete, aktoreve te shpëlarjes se parave; -korruptimi i shpeshtë i nëpunësve te caktuar te sistemit financiar, gjate “shpëlarjes se parave”.

44

Narkokarteli ishte shume i fuqishëm dhe diktonte tere jetën politike dhe ekonomike ne Kolumbi. Gjate vitit ne atë vend qarkullonin shuma fantastike parash t e fituara nga veprimtari kriminale te trafikimit te drogës se kokainës. Flitej për qindra miliardë dollarë qe qarkullonin dhe pastroheshin ne mënyra te llojllojshme. Megjithatë përpjekjet dhe aksionet e shërbimeve te ndryshme për lufte kundër narkomanisë ne këtë vend edhe sot e kesaj dite dukuria e larjes se para vazhdon te jete e pranishme me te gjitha pasojat e saj. Duke pare rrezikun e madhe te dukurisë se larjes se parave për ekonominë e shume vendeve e veçmas tronditjet e mëdha ne tregun bankar dhe ne bursa e ndryshme ndërkombëtare, e posaçërisht duke pare fuqinë financiare te organizatave dhe grupeve ndërkombëtare kriminale ne disa vende e sidomos OKB-ja e filluan iniciativën për nxjerrjen e një dispozite te veçante me karakter ndërkombëtar për ndalimin e dukurisë se larjes se parave. Kësisoj, OKB-ja ne vitin 1998 aprovon edhe Konventën me te cilën larja e pareve përcaktohet si krim për te cilën lejohen dorëzimi-ekstradimi i kryeseve te këtij krimi. Po ashtu ne shume vende ne Evrope dhe Amerike janë bere ndryshime ne legjislacionin bankar, si ne Zvicër, Luksemburg, Angli, Austri, SHBA etj me qellim te kontrollimit te origjinës se deponimeve te parave për te penguar depërtimet e parave ilegale. Lidhur me dukurinë e larjes se parave dhe keqpërdorimet te cilat po paraqiten ne shume vende e sidomos implikimi i zyrtareve dhe qeveritareve me te larte ne disa transaksione konstatohet se kjo dukuri kriminale i ka futur rrënjët e veta thelle ne shoqërinë bashkëkohore. Shembull tipik i një konstatimi te tille është dukuria e pastrimit te parave te zyrtareve me te larte rus nëpërmjet bankës se fuqishme te Nju Jorkut. Ky transaksion mund te quhet pa hezitim si krimi me i madh i këtij lloji. Çështja e pastrimit te parave ruse nëpërmjet bankës se Nju Jorkut ka shqetësuar gjithë komunitetin ndërkombëtar pasi behet fjale për keqpërdorimin e parave te FMN-se te cilat janë dhenë si ndihme Rusisë. 2. Pastrimi i parave dhe kërcënimi i sigurisë kombëtarë Riciklimi i kapitaleve te paligjshme sjell rrezik për sigurinë kombëtare dhe stabilitetin politik, sidomos ne tre aspekte: -Nga pikëpamja e mbrojtjes se ligjit, e rendit dhe sigurisë-kjo dukuri rrit rrezikun qe vjen nga kriminaliteti i rende, qe favorizon krimin e pastrimit te parave dhe behet e mundur sigurimi i fondeve për riinvestim. Riciklimi i kapitaleve te paligjshme lejon një ndërmarrje kriminale te vazhdoje aktivitetet kriminale ne përmasa me te mëdha. Pastrimi i parave dhe riciklimi i tyre ne jetën ekonomike dhe politike, shton rrezikun qe vjen nga krimet e renda, si: trafiqet e drogës, armeve, kontrabanda etj., si dhe i krijon mundësi krimit te organizohet, fuqizohet e te fshihet mbas investimeve, ne dukje te ligjshme. Institucionet financiare dhe shtetërore mund te

45

bien ne duar te krimineleve. Pastrimi i parave shihet nga specialistet si një kërcënim për integritetin, besueshmërinë dhe stabilitetin e strukturave financiare dhe atyre shtetërore ne mbare boten. -Nga pikëpamja ekonomike, pastrimi i parave zvogëlon te ardhurat ne buxhetin e shtetit qe vijnë nga tatimet dhe taksat. Krijohet një ekonomi paralele ne përmasa te konsiderueshme, qe shpesh asfikson bizneset e ligjshme dhe destabilizon sektorët e institucionet financiare. Nga ana tjetër, futja e parave te pista dëmton zhvillimin ekonomik normal te vendit, dobëson sistemin e tatim-taksave dhe shtetin ligjor dhe nxit korrupsionin nëpërmjet mitmarrjes, financimeve te fshehta te politikes etj. Grupet kriminale shqiptare ne bashkëpunim me organizatat kriminale ndërkombëtare, ne vitin 1997, ne Shqipëri, organizuan trazira, anarki deri ne shpërbërjen e shtetit shqiptar. Grupet kriminale ishin te interesuara te mbanin një mjedis te destabilizuar ne rajon, për te pasur kështu një kontroll me te mire te trafiqeve. Shërbimi i inteligjencës amerikane, CIA, ne një raport te publikuar ne vitin 2001, ne pjesën ku flitej për Shqipërinë, nënvizonte se “...trazirat qe mbërthyen Shqipërinë ne vitin 1997 ishin orkestruar ne mase nga mafia italiane dhe ajo shqiptare... Pastrimi ne mase i parave dhe skemat investuese piramidale çuan ne destabilitetin politik te Shqipërisë, efektet e se cilës vazhdojnë te ndihen ende” (internet http://google.com adresa për “Pastrimin e parave”, faqe 16). Firmat piramidale shërbyen si lavatriqe te mëdha te pastrimit te parave, duke funksionuar sipas parimit te njohur te këtij lloji mashtrimi. Depozitimet e kryera lejonin rimbursimin ne afatin e duhur te depozitave te mëparshme. Mijëra depozitues te vegjël shqiptare u shërbyen pa dashje grupeve kriminale si mburoja te operacionit shume te madh te pastrimit te parave. Dukuria e falimentimit te firmave piramidale ka shoqëruar sistemet e kalimit te ekonomisë se planifikuar ne ekonomi te tregut. Miliona njerëz janë mashtruar kështu edhe ne Rusi, Bullgari, Rumani, Maqedoni dhe Jugosllavi. Veçoria e Shqipërisë, ne ketë rast, ishte politizimi i kësaj dukurie dhe shpërthimi i dhunës. Rasti i vendit tone ne vitin 1997, ishte precedent tepër i hidhur se si krimi i organizuar goditi shtetin. Ne rast instrumentalizimi te parave te pista, tregjet mund te reagojnë ne mënyrë spektakulare ndaj fjalëve dhe statistikave te rreme. Kjo provokon drejtpërdrejt paqëndrueshmëri dhe destabilitet. IV. VEPRAT PENALE QE NDERLIDHEN ME PASTRIM PARASH Ne zhargonin e përditshëm thuhet se paratë e fituara nga aktiviteti kriminal si trafiku ilegal i drogës, organizimi ilegal i prostitucionit, trafiku ilegal i armeve, trafiku ilegal i klandestineve, trafiku ilegal me rob-skllevër te bardhe etj quhen para “para te ndyra”, “te përlyera”, “te pista’’ dhe ato si te tilla zakonisht nuk munde te qarkullojnë ne transaksionet normale dhe legale ne tregun e biznesit dhe veprimtarisë se bankave dhe bursave ne boten bashkëkohore. Prandaj, grupet dhe organizatat qe merren me aktivitete kriminale ,nga te cilat rrjedhin para te tilla tentojnë me te gjitha mjetet dhe mënyra qe ato para te “ndyra” ti shndërrojnë ne para te “pastra” qe atyre tiu jepet legjitimitet qe ato ti “lajnë”

46

duke i plasuar ne investime dhe transaksione legal nëpërmjet bankave te ndryshme afariste apo përmes investimeve ne projekte te llojllojshme ne mbare boten. Me larjen e parave merren grupet dhe organizatat kriminale te cilat realizojnë dhe fitojnë ato para. Pra aktiviteti i larjes se parave paraqet një veprimtari ilegale te organizuar mire me te gjitha tiparet e krimit te organizuar. Disa nga aktivitetet kriminale që shoqërohen me pastrim parash janë trafiku i drogës, financimi i terrorizmit dhe përvetësimi i fondeve publike. Në një studim të ri thuhet se përpjekjet ndërkombëtare kundër pastrimit të parave janë tepër të pamjaftueshme. Veprat me te shpeshta penale qe ndërlidhen me pastrim parash janë: Kontrabandimi me emigrantë - Neni 138; Mundësimi i prostitucionit-neni 201; Rrëmbimi i kundërligjshëm i fëmijës-neni 210; Blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve të rrezikshëm dhe e substancave psikotropike-neni 229; Prodhimi dhe përpunimi i paautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe i substancave Psikotropike-Neni 230; Organizimi i skemave piramidale dhe i bixhozit të paligjshëm-neni 243; Lidhja e kontratës së dëmshme - neni 237; Mashtrimi i blerësve -neni 242; Organizimi i skemave piramidale dhe i bixhozit të paligjshëm - neni 243; Lëshimi i çeqeve pa mbulesë ose të rremë dhe keqpërdorimi i kartelave të bankës apo të kreditit - neni 248; Shmangia nga tatimi - neni 249; Kontrabandimi i mallrave - neni 273; Krimi i organizuar - neni 274; Falsifikimi i Parave - neni 244; Falsifikimi i parave, sidomos i bankënotave dhe apoenave ne letër, është dukuri kriminale shume e përhapur e kriminalitetit te organizuar ekonomik ne boten bashkëkohore. Kjo veprimtari kryhet nga kriminel profesional te kalibrit ndërkombëtar dhe nacional. Falsifikimi i parave u sjell përfitime te mëdha organizatoreve dhe kryesve te këtij aktiviteti kriminal. Zakonisht, falsifikohen parat e shtetit me valuta te forta, si dollari amerikan, euro dhe valuta te tjera te sigurta, te cilat gëzojnë renome ne tregun e parave por edhe ngase këto valuta janë me shume ne qarkullim dhe me pak dyshohet ne kualitetin ne tyre. Me gjithë faktin se tani aplikohen aparate te cilat janë ne gjendje te identifikojnë parat false nga ato origjinale, dukuria e falsifikimit te tyre është prezentë ne shume vende. Organizatoret e këtij aktiviteti kriminal, rendomë janë te vetëdijshëm se falsifikimi i tyre do te zbulohet por ata llogarisin se derisa te behet kjo do te përfitojnë sa me shume nga transaksioni me para false. Te dhënat nga shënimet e policisë dhe nga shërbimet bankare , deri diku e vërtetojnë këtë konstatim. Sipas te dhënave te Interpolit (policisë ndërkombëtare) gjate vitit 1992, janë shënuar raste te falsifikimit te parave ne 135 shtete. Po ne baze te këtyre te dhënave, me se shpeshti falsifikohet dollari amerikan. Ne 65 shtete janë evidentuar 803 lloje te falsifikimit te kësaj valute. Atë vit, ne SHBA janë bllokuar afër 130 milion dollarë te falsifikuar, ndërsa jashtë këtij shteti janë bllokuar afër 33 milion dollarë fals.

47

Falsifikimi i parave ne shuma te mëdha ndikon negativisht ne rrjedhat e tregut financiar, bankar, ne bursën tregtare dh e ne tregun e zi me ç’rast shkaktohen çrregullime dhe aktivitete te tjera kriminale ne dege te ndryshme te ekonomisë. NE VEND TE PERFUNDIMIT: Sipas Institutit te Ekonomisë Ndërkombëtare me qendër në Uashington fushata globale kundër pastrimit të parave, megjithëse është zgjeruar mjaft, ka pasur suksese minimale. Ted Truman, ish zyrtar i Rezervës Federale që është bashkautor i raportit, thotë se komunitetit ndërkombëtar i mungon një strategji e përbashkët për të luftuar pastrimin e parave, strategji që mund të binte ndesh me rregullat e vendeve të ndryshme. "Është më e lehtë të dërgosh para nga njëra anë e kufirit në tjetrën se sa të dërgosh policë, nëse mund të shprehemi kështu. Kjo është njëra ndër arësyet që pavarësisht se ku ndodhesh, nëse dëshiron të pastrosh të ardhurat e krimit, këtë mund ta bësh duke i dërguar ato në anën tjetër të kufiri". Truman thotë se, nga të gjithë vendet e botës, Shtetet e Bashkuara janë më aktivet në përpjekjet për të luftuar pastrimin e parave. Por, sipas bashkautorit të raportit, Peter Reuter, Shtetet e Bashkuara ndjekin ligjërisht çdo vit vetëm 2 mijë raste pastrimi parash; prej tyre shpallen fajtorë rreth 1,500 persona. Kjo nënkupton se vetëm 5% e personave që merren me pastrim parash futen në burg. Në Evropë, përpjekje të tilla thuajse nuk ekzistojnë fare. Vitin e kaluar, në Britani pati vetëm 38 persona të shpallur fajtorë për pastrim parash, kurse në Gjermani, akoma më pak. Zoti Reuter thotë se megjithëse askush nuk e di se sa para pastrohen çdo vit në botë përmes bankave, kjo shifër mund të arrijë në 700 miliard dollarë. Rekomandimi kryesor i autorëve është që pastrimi i parave i lidhur me krime në vende të tjera, të mund të ndiqet penalisht në çdo vend të botës. Ata propozojnë gjithashtu që evazioni fiskal në vende të huaja t’i shtohet listës së krimeve që mund të çojnë në ndjekje penale për pastrim parash në Shtetet e Bashkuara dhe në vende të tjera. Janë te mirënjohura përpjekjet ne nivele regjionale dhe ndërkombëtare, te luftimit dhe pengimit te dukurisë se larjes se parave. Raste me interesant te përpjekjes se ndërprerjes se trafikut me droge dhe lidhur me te edhe te dukurisë sa larjes se parave janë operacionet e organizatës për parandalimin dhe luftimin e drogës –DEA me shifrat “Cenestone”, “Tiger Trap”, “Dinero”, “Foxhut”, “Zerro II”, “Tulipan”, “Kolumbia” etj. Me qellim te ndërprerjes se trafikut me droge dhe larjes se parave SHBA intervenoi ushtarakisht ne Panama dhe përmbysi nga pushteti kryetarin Noriega dhe instaloi një qeveri tjetër e cila mundësoi qe ne këtë vend te ndërpritet njeri nga burimet me te mëdha te larjes se parave te fituara nga trafikimi ilegal i kokainës ne Amerikën Qendrore dhe Jugore. Poashtu është i njohur edhe aksioni ne Kolumbi, vendin ku ne mënyrë me te hapur behet kultivimi i drogës se kokainës dhe ne mënyrë te organizuar behte larja e parave te cilat fitohen nëpërmes trafikimit ilegal te kësaj droge dehëse. Dukurinë kriminale te larjes se parave sipas konstatimeve te eksperteve financiare ne shume vende e kane mundësuar edhe disa rregulla qe kane vlejtur

48

se banka te ndryshme mbi garantimin e “fshehtësisë” se deponimit te parave ne ato banka. Shpeshherë bankieret nuk kane kërkuar prejardhjen e te hollave sidomos ne ata te bankave te porsaformuara. Pas paraqitjes se rrezikut nga “larja” e parave ne shuma te mëdha dhe tronditjeve qe shkaktuan ato ne disa shtete neper disa banka u be alarmimi dhe ne këtë mënyrë filloi ndryshimi i këtyre dispozitave ligjore mbi deponimet me qellim qe te pengohen transaksionet kundërligjore dhe kriminale qe lidheshin me larjen e parave. Mirëpo përkundër kësaj fatkeqësisht kjo nuk po e pengon dukurinë kriminale te larjes se parave e cila pothuajse ka marre hov ne tere boten.

49

Astrit Hoti,jur.dipl. NENSHKRIMI ELEKTRONIK I KONTRATAVE NE KUADER TE BE -se I.Kuptimi dhe rëndësia e nënshkrimit elektronik të kontratave në kuadër të BE–se Në ditët e sotme të zhvillimit të teknologjisë dhe dinamikës së jetës, njerëzit në mes veti lidhin kontata të ndryshme, por jo rrallë herë ndodh që palët kontraktuese të ndodhen ne largësi të mëdha gjeografike në mes tyre, kështuqë lidhja e kontrates në prezencën e të dyja palëve është e pamundur. Mirëpo zhvillimi i teknologjisë një problem të tillë tanimë e ka tejkaluar dhe tani kontratat mund të lidhen edhe nëpërmjet internetit edhe të nënshkruhen me të ashtuquajturin nënshkrim elektronik që mbështetën në teknikat e enkriptimit asimetrik. “Nënshkrimi elektronik” do të thotë të dhënat në formë elektronike, të caktuara ose që logjikisht ndërlidhen me mesazhin e të dhënave, që mund të përdoren për të identifikuar nënshkruesin në lidhje me mesazhin e të dhënave dhe të tregojnë miratimin e nënshkruesit për përmbajtjen e informatave në mesazhin e të dhënave.57 II . Koha dhe vendi i lidhjës së kontratës me këmbim të dokumenteve elektronike Koha dhe vendi i lidhjës së kontratës është njëra ndër çështjet themelore në problematikën e marrëdhënjeve kontraktore, kur kontrata lidhet dhe nënshkruhet në mënyrë elektronike, pa marrë parasysh se si mjet i komunikimit a shfrytëzohet telefoni, teleprinteri ose posta 58. E njëta gjë vlen edhe për lidhjën e kontratës me këmbimin e dokumenteve në mënyrë eletronike. Palët mund të lidhim marrëveshje me këmbimin e dokumeneteve në mënyrë eletronike, me të cilave do të rregullohet koha e prezumuar dhe koha e lidhjës së kontratës në këtë mënyrë. Ekzistojnë dy teori themelore lidhur me percaktimin e kohës së lidhjes së kontratës: a) Teoria e dërgimit dhe b) Teoria e pranimit 59 Sipas teorisë së dërgimit kontrata është lidhur në momentin kur letra për pranim të ofertës është dorëzuar në postë. Nëse këtë rregull e aplikojmë në këmbimin e dokumenteve elektronike kontrata do të konsiderohet e lidhur në momentin e dërgimit të pranimit në formë të dokumentit elektronik të provajderit (të provuarit të kompjuterit i cili ofron shërbime të bartjës së dokumenteve elektronike nëpërmjet rrjetit elektronik. Roli i provajderit është korrespondues në rolin e postës në lidhje me bartjën e lajmërimeve me shkrim. Kështu vendi i lidhjës së kontratës është selia e rrjetit të provajderit. Kjo është qasje e ligjit jugokorean për futjen e

57 Ligji për shërbimet e shoqërisë informative (neni 85) 58 Hetemi,Mehdi E drejta Ndërkombëtare Tregtare -Afariste fq214. 59 Po aty

50

automatizmit për tregti, (e. South Korean Act on Promotion of Trade Business Automation).60 Aplikimi i teorisë së pranimit do të ketë si pasojë që kontrata të konsiderohet e lidhur kur pranimi bëhet në formë të dokumentit elektronik i cili ka hyrë në sferën e ndikesës së ofertuesit. Në aspektin e vendit të lidhjës, kontrata do të konsiderohet e lidhur në vendin ku është bërë oferta. Teoria e pranimit si meritore për caktimin e vendit dhe kohës së lidhjës së kontratës e merr modelin evropian të marrëveshjës për këmbimin e të dhënave të EDI- Procedurës.61 Edhe të drejtat e sistemit anglosakson po shprehin tendencë që lidhja e kontratës me anë të këmbimit elektronik të dokementeve po ashtu ta pranojnë teorinë e pranimit. Ligji model i UNCITRAL-it nuk përcakton për ndonjë teori të caktuar me të cilën përcaktohet koha e lidhjës së kontratës, por vetëm e përkufizon se kur konsiderohet se dokumenti elektronik i dërguar e kur është pranuar. Dokumenti elektronik është dërguar kur të hyjnë në sistemin informativ jashtë kontrollit të iniciatorit të dokumentit ose të atij i cili e ka dërguar dokumentin në emër të vet. Dokumenti është pranuar kur ka hyrë në sisitemin informativ të pranuesit i caktuar për pranimin e porosive elektronike ose nëse adresati e ka angazhuar ndërmjetsuesin, në kohën ku ai - pranuesi e ka marr nga sisitemi informativ i ndërmjetsuesit. III. Forma e kontratës e lidhur me këmbim të dokumenteve elektronike Çështja e formës së dokumentit elektronik është me rëndësi të madhe. Është e nevojshme që të caktohen kriteret prezice, që me plotësimin e tyre fuqia e tij dëshmuese është edhe dëshmi bindëse e dokumentit të shkruar në procedurë pranë gjyqeve dhe arbitrazheve dhe organeve tjera shtetrore të cilat mund të jenë të interesuara. Për të qenë dokumenti elektronik në kuptimë të plotë i barazuar me atë të shkruarin, është e nevojshme që ti kënaq dy qëllime themelore për të cilat rendi juridik kërkon përdorimin e formës me shkrim: 1) Sigurinë e përdorimit në përcaktimin e identitetit të palës e cila e komunikon informatën e cila gjendet në dokumentin elektronik dhe 2) Sigurimit të përmbajtjës së vet dokumentit elektronik. Më në fund për barazimin e dokumentit elektronik me atë të shkruar është e domosdoshme që të sigurohet indeniteti por edhe integriteti. Sigurimi i këtij integriteti nënkupton: - Sigurimin se përmbajtja e dokumentit elektronik të mos zbulohet nga personi i

paautorizuar dhe - Sigurimin e autencitetit të dokumentit elektronik, në mënyrë që të mbrohet nga

ndërrimi i mundshëm ose fshirja - Garantimin e fuqisë dëshmuese të dokuemntit elektronik në aspektin e ekzistimit

dhe për mbrojtjën e transaksionit, pavarsisht nga rrethi juridik në të cilën ofrojnë derguesi dhe pranuesi

60 Shih nenin 15 al 1 të këtij ligji I cekur sipas A. Mitrakas, v.c fq.51, vërejtja nr. 36 61 The European Model EDI Agreement ,neni 3.3 I cituar sipas :A.Mitrakas ;fq 51 (cituar nga Hetemi ,Mehdi )

51

- Sigurimi i dëshmive për përcaktimin e përgjegjsisë së dërguesit dhe pranuesit të dokumentit elektronik dhe përgjegjsisë eventuale të rrjetit të provajderit. 62

Ligji model po ashtu merret me çështjen e veprimit juridik të informatës të cilën e përmban dokumenti elektronik. Në nenin 5, jepen rregullat e përgjithshme se dokumenti elektronik nuk duhet ta mohoj efektin juridik dhe plotfuqishmërinë vetëm në saje të asaj se është në formë të porosisë elektronike. Ligji model gjithashtu merret me çështjën e veprimit juridik të informatës të cilën e përmban dokumenti elektronik. Më parë në nenin 5 jepet rregulla e përgjithshme se dokumentit elektronik nuk duhet mohuar efektin juridik dhe vlefshmërinë vetëm në sajë të asaj se është në formë të porosisë elektronike. Kjo rregull konkretizohet në materien ku flitet për lidhjën e kontratës, duke paraparë se oferta dhe pranimi i saj mund të bëhen edhe duke i përdorë dokumentet elektronike, nëse palët nuk negociojnë diqka tjetër63. IV . Nënshkrimi elektronik i kontratave Nënshkrimi në dokumentin e shkruar e ka funksionin e posaçëm juridik. Me këtë identifikohet personi shprehja e dëshirës së vullnetit e të cilit është në dokument dhe e përcakton përmbajtjen e atij dokumenti, por përcaktohet edhe përmbajtja e asaj deklarate. Për rregullim juridik të këmbimit të dokumenteve elektronike, problemi esencial është përcaktimi i nocionit të nënshkrimit të dokumentit elektronik në dokumentin e shkruar. Kjo arrihet me futjen dhe përkufizimin e nocionit të’’nënshkrimit digjital’’64. Nënshkrimi digjital është mënyrë e autentifikacionit të dokumentit elektronik. Me autentifikacion nënkuptojmë : përcaktimin e iniciatorit të dokumentit elektronik dhe të përcaktimit të përmbajtjes së tij. Në këmbimin të dhënave elektronike në rrjete të hapura ekzistojnë dy mënyra të autentifikimit të porosisë elektronike: dërgimi i porosisë së verifikuar dhe të kriptografisë (apo shifrimit). Porosia e verifikuar është lajmërimi kthyes,me të cilin vërtetohet se dokumenti elektronik është pranuar dhe se nuk është i dëmtuar integriteti i tij. Kriptografia (e.criptografy) është proces i shifrimit të informatave me anë të programit të posaqëm (ky proces quhet edhe enskropcion (e .encryption).Me kriptografi porosia elektronike bëhet e shifruar e cila mundet pastaj të deshifrohet duke përdorur programin kompjuterik dhe përseri të përdoret në përmbajtjen origjinale.Në skenën e mëposhtme do te paraqesim se si funksionon dhe si përdoret kriptografia.

62 Hetemi,Mehdi E drejta Ndërkombëtare Tregtare -Afariste fq217 63 Po aty 64 Në Kosovë këto qështje I rregullon Rregullorja nr. 32/2006, Ligji mbi shërbimet e shoqërisë informatove.

52

Ekzistojnë dy lloje të kriptografisë:

- konvencionale dhe - kriptografia publike.

Kriptografia konvencionale qe ndryshe quhet private për shifrim dhe deshifrim e përdorë “Çelësin” e njejtë. Çelësi është programi kompjuterik i cili shfrytëzohet për procesin e kriptografimit. Kriptografia konvencionale është veshtirë e aplikueshme në aktivitetet globale komerciale. Me të nuk zgjidhet i ahstuquajturi ”problemi i distribuimit të çelësit” respektivisht urdhërimit të sistemit për bartje të çelësit ndërmjet palëve të cilat nuk janë kontakt dirket fizik, kështu që një kontaktues nuk është në gjendje ti dorëzoj palës tjetër çelësin i cili ka për qëllim që atë ta shfrytëzoj65. Kriptografia publike e zgjidh problemin e distribuimit të çelësit. Ky sistem është i bazuar në ligjshmëritë matematikore të cilat lejojnë përdorimin e dy çelësave të ndryshë, për të lidhur, te të cilët njëri përdoret për shifrim, e tjetri për deshifrim të porosive. Çelësi publik mund të distribuohet pa kufizime, ndersa ai privat duhet të mbahet në fshehtësi. Meqë të dy çelësat kanë lidhmëri matematikore dhe është e pamundur të përdoret çelësi publik që të deshifrohet ai privat dhe e kundërta, duke pasur parasysh numrin e madh të kombinimeve matematikore. Në situatë kur dokumenti elektronik shifrohet me çelës privat , pranuesi i cili e bën deshifrimin me çelës publik mund të jetë i sigurt se dokumenti buron pikërisht nga mbajtësi i çelësit privat, i përdorur për shifrimin e porosisë. Nëse dokumenti shifrohet me çelës publik, autori i tij mund të jetë i sigurt

V. Nënshkrimi elektronik i kontratës në kuadër të BE-së

65 J.K Winn; Open systems; Free markets and regulation of internet commerce, 72 Tulane Laë revieë, faq 1177

53

Nënshkrimi elektronik i kontratës në kuadër të BE-se ka funksionin e posaçëm juridik. Me këtë identifikohet personi, shprehja e dëshirës së vullnetit e të cilit është në kontratë dhe e përcakton përmbajtjen e asaj kontrate. Për rregullimin juridik të nënshkrimit të kontratës në mënyrë elektronike, problemi esencial është përcaktimi i nocionit të nënshkrimit elektronik të kontratës në dokumentin e shkruar. Kjo arrihet me futjen dhe përkufizimin e nocionit të ’’nënshkrimit elektronik’’66. Nënshkrimi elektronik i kontratës në kuadër të BE-s, është mënyrë e autentifikacionit të dokumentit elektronik. Me autentifikacion nënkuptojmë: përcaktimin e iniciatorit të dokumentit elektronik dhe të përcaktimit të përmbajtjes së tij. Në këmbimin të dhënave elektronike në rrjete të hapura ekzistojnë dy mënyra të autentifikimit të porosisë elektronike:

• Dërgimi i porosisë së verifikuar dhe • Kriptografisë (apo shifrimi).

VI . Direktiva 1999/93/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit Kjo Direktivë lidhur me kornizën e përbashkët ligjore që është nxjerrur me 13 dhjetor 1999 për “Nënshkrimin elektronik”(e-Signatures Directive) - më tutje “Direktiva”, rregullon përdorimin e nënshkrimit elektronik dhe çertifikimin e shërbimeve elektronike duke përfshirë kushtet për vlefshmërinë e nënshkrimit të tyre , përgjegjësitë që dalin nga ato etj. Pas miratimit të kësaj Direktive mbi nënshkrimet elektronike në 1999, BE ka implementuar legjislacionin e ri që plotëson këtë direktivë dhe krijon një mjedis të përshtatshëm ligjor për e-tregëtin dhe e-transaksionet, p.sh, Direktiva 2001/115/EC mbi faturat elektronike e cila njeh vleren e faturave të dërguar në formë elektronike që përdorin më parë nënshkrime-elektronike. Një tjetër shembull është Direktiva e BE- mbi nënshkrimin elektronik të prokurimit publik. E cila vë në dukje se përdorimi i nënshkrimeve elektronike duhet të jenë në përputhje me Direktivën 1999/93/EC. Këto Direktivat shërbejnë për uniformitet në institucionin e brendshme te e-nënshkrimeve për prokurimin publik në mënyrë që mos të ketë barriera për e-prokurimit në transaksione ndërmjet shteteve anëtare të BE. VII. Efektet ligjore të nënshkrimit elektronik sipas direktivë Shtetet anëtare të Bashkimit Evropian duhet të sigurojnë “Nënshkrimet elektronike” të cilat bazohen në dëshmi të vërtetuara dhe të cilat janë krijuar me mjete të sigurta të krijimit të nënshkrimit.Sipas direktivës nënshkrimet elektronike aplikohen në fusha të gjëra të lëmive të ndryshme për shërbimet e reja dhe produktet që kanë të bëjnë me përdorimin e nënshkrimeve elektronike. Kjo Direktivë kontribuon në përdorimin dhe pranimin ligjor të nënshkrimit elektronik brenda komunitetit. Një kornizë e brendshme ligjore në kuadër të vendeve anëtare të BE-së nuk është e nevojshme për nënshkrimin elektronik që

66 Në Kosovë këto çështje i rregullon Rregullorja nr. 32/2006, Ligji mbi shërbimet e shoqërisë informative.

54

përdoret ekskluzivisht brenda sistemit, te cilat bazohet në marrëveshje vullnetare në të drejtën private ne mes numrit të caktuar të pjesëmarrësve. Efektet ligjore të nënshkrimit elektronik kanë të bëjnë me atë që ato përdorën si provë në procedurat ligjore të cilat mund të zhvillohen në të ardhmën. Nënshkrimi elektronik do të përdoret në sektorin publik brenda administrimit nacional të komuniteteve dhe në mes të qytetareve për veprimet ekonomike të tyre p.sh në prokurimet publike, sistemin e taksave, sigurinë publike, sistemin shëndetësor dhe sistemin e drejtësisë. Qëllimi i direktivës është të ndihmoj dhe lehtësoj përdorimin e nënshkrimit elektronik të kontratave në kuadër të BE-s duke kontribuar në pranimin ligjor të tyre. Sipas direktivës "electronic signature" apo nënshkrim elektronik nënkupton të dhënat apo shënimet në mënyrë elektronike të cilat janë të bashkangjitura apo logjikisht të bashkuara me të dhënat tjera elektronike dhe të cilat shërbejnë si metodë e autentifikimit. Ndërsa “Nënshkrimi elektronik i avancuar” nënkupton një nënshkrim elektronik i cili plotëson kërkesat në vazhdim:

a) është i lidhur unikisht me nënshkruesin; b) paraqet zotësinë dhe e identifikon nënshkruesin; c) është krijuar duke përdorur kuptimin të cilin nënshkruesi mundet ta mbaj

nën kontrollin e tij; d) është i lidhur me të dhënat të cilat janë të shfaqura në atë mënyrë që një

ndryshim sa do pak i vogël i tyre do të vërehej.67 VIII. Përhapja e nënshkrimit elektronik në Evropë Në kuadrin e F.E.S.A. (Forum of European Supervisory Authorities), qëllimi i së cilës është të mundësojë bashkëpunimin e organizmave të ndryshëm të mbikëqyrjes, është zhvilluar përhapja e nënshkrimit elektronik në Evropë. Nga kjo analizë, në vitin 2002 u konstatua se, Italia kishte 500,000 certifikata të lëshuara me te cilen ishte shteti me përhapjen më të madhe të certifikatave, e ndjekur nga Norvegjia me 32,000 dhe Gjermania me 26,000

Nënshkrimi elektronik, i krijuar në çdo shtet të komunitetit, duhet njohur nga shtetet e tjera në bazë të marrëveshjeve të komunitetit. Që ky ndërveprim të jetë i mundur dhe te siguroje garanci dhe siguri të përbashkët, është e nevojshme të zbatohen nga shtetet anëtare normat e përcaktuara me Direktivën Evropiane 1999/93/CE. Për këtë qëllim po punojnë dhe organizma si, ETSI, FESA, të cilat punojnë për të përmirësuar më tej Direktivën, e në të njëjtën kohë, për të realizuar përmbushjen e standardeve dhe për të arritur një nivel të duhur të besimit në të gjithë komunitetin. IX. Ligji për shërbimet e shoqësrisë informatike, Nr. 2005-02-L23 i Republikës së Kosovës

67 Neni 2 dhe 5 i Direktivës 1999/93/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e datës 13 Dhjetor 1999

55

Republika e Kosovës ka Ligjin për Shërbimet e shoqërisë informative ,i cili ligj është bazuar në Ligjit Model të UNCITRAL-it të hartuar nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara Me anë të këtij ligji, dokumentacioni në formë elektronike do të jetë juridikisht i barabartë me dokumentacionin tradicional të paraqitur në format të letrës, për të lehtësuar veprimtaritë komerciale që përfshijnë, por që nuk kufizohen në shitblerje që bëjnë konsumatorët nëpërmjet internetit e-Tregtia, shërbimet elektronike bankare dhe ato financiare e-Pagesa, ofrimin e shërbimeve qeveritare e-Qeveria, blerjen në formë elektronike nga ndërmarrjet e-Prokurimi. Ky ligj bazohet në ligjin model të hartuar nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara për Ligjin e tregtisë ndërkombëtare-UNCITRAL.Kontratë elektronike nënkupton një kontratë e cila është e lidhur pjesërisht apo plotësisht në formën e komunikimeve elektronike, pjesërisht ose plotësisht në formë elektronike68.Përveç në rastet kur palët që nuk janë konsumatorë merren vesh ndryshe, atëherë ofruesi i shërbimit që merr porosinë me anë të mjeteve teknologjike, duhet të vërtetojë pranimin e porosisë së pranuesit pa një vonesë të duhur dhe me mjete elektronike. Porosia dhe konfirmimi konsiderohet se janë pranuar kur palët të cilave u adresohen janë në gjendje të kenë qasje në to. Përveç në rastet kur palët që nuk janë konsumatorë merren vesh ndryshe, ofruesi i shërbimit vë në dispozicion të pranuesit të shërbimit të duhur me mjetet efektive dhe teknike që i lejojnë atij t’i identifikojë dhe përmirësojë gabimet e futura para se të bëhet porosia. Një nënshkrim elektronik konsiderohet të jetë i besueshëm për qëllime të plotësimit të kërkesave ligjore nëse: a) të dhënat e nënshkrimit elektronik të krijuar, brenda kontekstit në të cilin janë

përdorur, janë të ndërlidhura me nënshkruesin dhe jo me ndonjë person tjetër; b) të dhënat e nënshkrimit të krijuar, në kohën kur nënshkruhen janë nën

kontroll të nënshkruesit dhe jo të ndonjë personi tjetër; c) çfarëdo ndryshimi në nënshkrimin elektronik i bërë pas kohës së nënshkrimit

dallohet dhe d) kur qëllimi i një kërkese ligjore për një nënshkrim është që të ofrojë siguri

për integritetin e informatës me të cilin ndërlidhen, çfarëdo ndryshimi i bërë në informatë pas kohës së nënshkrimit është i detektueshëm.

Mirëpo këto rregulla të përmendura nuk zbatohen për: a) transaksionin e tokës; b) shkurorëzimet; c) adoptimet; d) dëshirën e fundit dhe testamentin69. Gjykata Ekonomike e Kosovës ka kompetencë të përcaktojë se cili nënshkrim

elektronik i kontratës i plotëson kërkesat e lartpërmendura ligjore

68 Neni 22 i Ligjit për shërbimet e shoqërisë informative të Republikës së Kosovës 69 Neni 89 i Ligjit për shërbimet e shoqërisë Informative

56

X.Veprimet e nënshkruesit të Kontratës në mënyrë elektronike Kur të dhënat e nënshkrimit mund të përdoren për të krijuar një nënshkrim me

efekt ligjor, secili nënshkrues: a) ushtron kujdes të arsyeshëm për t’iu shmangur përdorimit të paautorizuar të

dhënave të nënshkrimit të tij të krijuar; b) pa ndonjë vonesë të paarsyeshme t’i shfrytëzojë mjetet e vëna në

dispozicion nga ofruesi i shërbimeve të certifikimit, në pajtim me ligjin, ose përndryshe bën përpjekje të arsyeshme, që të njoftojë çdo person së cilin në mënyrë të arsyeshme pritet nga nënshkruesi që të mbështetet ose të ofrojë shërbime të përkrahjes së nënshkrimit elektronik nëse:

(i) nënshkruesi ka njohuri se të dhënat e nënshkrimit të krijuar janë komprometuar ose

(ii) rrethanat e njohura për nënshkruesin paraqesin rrezik thelbësor se të dhënat e nënshkrimit të krijuar mund të janë kompromentuar;

c) kur certifikata përdoret për mbështetje të një nënshkrimi elektronik, ushtron kujdes të arsyeshëm për të siguruar precizitet dhe kompletim të gjitha prezantimeve të materialit ,të bëra nga nënshkruesi janë relevante për certifikatën gjatë tërë ekzistencës së saj ose do të përfshihen më tej në certifikatë.

Për dështimet në përmbushjen e kërkesave të lartpërmendura nënshkruesi vetë do të jetë përgjegjës për pasojat ligjore.Kur të dhënat e nënshkrimit mund të përdoren për të krijuar një nënshkrim me efekt ligjor, secili nënshkrues:

d) ushtron kujdes të arsyeshëm për t’iu shmangur përdorimit të paautorizuar të dhënave të nënshkrimit të tij të krijuar;

e) pa ndonjë vonesë të paarsyeshme t’i shfrytëzojë mjetet e vëna në dispozicion nga ofruesi i shërbimeve të certifikimit, në pajtim me ligjin, ose përndryshe bën përpjekje të arsyeshme, që të njoftojë çdo person së cilin në mënyrë të arsyeshme pritet nga nënshkruesi që të mbështetet ose të ofrojë shërbime të përkrahjes së nënshkrimit elektronik nëse:

(i) nënshkruesi ka njohuri se të dhënat e nënshkrimit të krijuar janë komprometuar ose

(ii) rrethanat e njohura për nënshkruesin paraqesin rrezik thelbësor se të dhënat e nënshkrimit të krijuar mund të janë kompromentuar;

f) kur certifikata përdoret për mbështetje të një nënshkrimi elektronik, ushtron kujdes të arsyeshëm për të siguruar precizitet dhe kompletim të gjitha prezantimeve të materialit ,të bëra nga nënshkruesi janë relevante për certifikatën gjatë tërë ekzistencës së saj ose do të përfshihen më tej në certifikatë.

Për dështimet në përmbushjen e kërkesave të lartpërmendura nënshkruesi vetë do të jetë përgjegjës për pasojat ligjore. XI. Veprimet e ofruesit të shërbimeve të certifikimit Kur ai që ofron shërbime të certifikimit për ta mbështetur një nënshkrim elektronik, që mund të shfrytëzohen për efekte ligjore si nënshkrim, ofruesi i shërbimeve certifikuese do të:

57

a).veprojë sipas prezantimeve të bëra nga ai për sa i përket politikave dhe praktikave të tij; b).ushtrojë përkujdesje të arsyeshme, të sigurojë precizitet dhe kompletim të gjitha prezantimeve të materialeve të bëra nga ai, relevante për certifikatë, gjatë tërë ekzistencës së saj ose të atyre të përfshira në certifikatë; c).ofrojë mjete të arsyeshme për qasje që i mundësojnë palës së besueshme ta përcaktoj sipas certifikatës: (i) identitetin e ofruesit të shërbimit të certifikimit; (ii) që nënshkruesi i identifikuar në certifikatë ka kontrolluar të dhënat e

nënshkrimit të krijuar në kohën kur certifikata është lëshuar; (iii) që të dhënat për nënshkrimit e sajuar janë të vlefshme në kohën ose para

kohës kur është dhënë certifikata; d).ofrojë mjete të arsyeshme për qasje që i mundësojnë palës së besueshme të

përcaktojë nga certifikata apo në mënyrë tjetër, ku është relevante: (iv) metoda e përdorur për të identifikuar nënshkruesin; (v) çdo kufizim me qëllim ose vlerë për të cilën të dhënat e nënshkrimit të

krijuar mund të shfrytëzohen; (vi) që të dhënat e nënshkrimit të krijuara janë të vlefshme dhe nuk janë

komprometuar; (vii) çdo kufizim për fushëveprimin ose shtrirjen e përgjegjësisë të përcaktuar nga ofruesi i shërbimit të certifikimit; (viii) se a ka mjete për nënshkruesin dhe

(ix) se a është ofruar me kohë shërbimi i revokimit; e).të shfrytëzoj sisteme të besueshme, procedura dhe resurse njerëzore gjatë kryerjes së shërbimeve të tij.

Për dështimet në përmbushje e këtyre kërkesave të lartpërmendura ofruesi i shërbimeve të certifikimit do të jetë vetë përgjegjës për pasojat ligjore. XII.Njohja e certifikatave dhe nënshkrimeve elektronike të kontratave të huaja Një nënshkrim elektronik i kontratës i krijuar ose i përdorur jashtë Kosovës në një vend të BE-s, do të ketë të njëjtën fuqi ligjore në Kosovë si nënshkrimi elektronik i krijuar ose i shfrytëzuar në Kosovë nëse ai ofron nivel të barabartë të qëndrueshëm të besueshmërisë70. Gjatë përcaktimit se a ofron nënshkrimi elektronik i kontratës nivel të barabartë të qëndrueshëm të besueshmërisë për qëllimet e lartpërmendura, në konsideratë do të merren standardet e njohura ndërkombëtare dhe ato të çfarëdo faktorëve të tjerë relevantë. Në rastet kur palët pajtohen ndërmjet veti, të përdorin llojet e caktuara të nënshkrimeve elektronike të kontratave, ajo marrëveshje do të njihet si adekuate

70 Neni 95, par. 3 i Ligjit për shërbimet e shoqërisë Informative

58

për qëllimet e njohjes jashtë kufijve, përveç nëse ajo marrëveshje nuk do të jetë e vlefshme ose efektive sipas legjislacionit në fuqi të atij vendi. KONKLUZION: Duke marr parasysh faktin se në mardhëniet bashkëkohore ekonomike sot gjithnje e më shumë po zhvillohet qarkullimi i mallrave, shërbimeve, i teknologjive dhe i kapitalit të cilat kërkojnë shkallë të lartë të përgatitjes intelektuale të palëve kontraktuese të mbështetura në një teknologji të avancuar të sistemit elektronik, rëndësia e nënshkrimit elektronik të kontratave gjithnjë e më shumë po zen një vend qendror dhe po gjen zbatim në mardhëniet detyrimore të subjekteve të ndryshëm në kuadër të shteteve anëtare të BE-s. Rëndësia e nënshkrimit elektronik të kontratave qëndron në ekonomizimin e procedurave kontraktuese për arsye se njerëzit nuk kanë nevojë të udhëtojnë me mijra kilometra vetëm për ta vendosur një nënshkrim pasi që të njëjtin tani mund ta vendosin edhe në mënyrë elektronike përmes nënshkrimit elektronik të kontratave. Nënshkrimi elektronik i kontratava ka anën e vet pozitive dhe negative. Ana pozitive e nënshkrimit elektronik si risi në të drejtën kontraktore ka të bëj me ekonomizimin e procedurës së lidhjës së një kontrate. Ndërsa ana negative e nënshkrimit të kontratës në mënyrë elektronike ka të bëj me faktin e sigurisë së nënshkrimit të kësaj kontrate e sidomos per kontratat të cilat ne vete ngërthejnë shuma të mëdha të hollash. Ky rrezik i manipulimit me këto kontrata mund të vjen si rezultat i ndërhyrjës se hakerëve të ndryshëm pasiqë kohëve të fundit kriminaliteti kompjuterik ka marr hov të madh të zhvillimit në botën e ashtuquajtur moderne. Mirëpo për ti ikur këtij rreziku vendet e zhvilluara siç janë vendet anëtare të BE-s kanë themeluar Shoqëri të specializuara të cilat janë kompetente për krijimin e sigurisë dhe mbrojtjën e palëve kontraktuese të cilat janë nënshkruese të kontratave në mënyrë elektronike. Si përfundim mund të thuhet se nënshkrimi i kontratave në mënyrë elektronike ka filluar të gjej zbatim mirëpo nuk është duke u aplikuar në nivelin e kënaqur kjo ndoshta për shkakë se është risi për vet sistemin kontraktues të vendeve të BE-s. Për të gjetur zbatim më të theksuar nënshkrimi i kontratave në mënyrë elektronike do të ishte mir që, një gjë të tillë të fillojnë ta realizojnë së pari konkurentët e mëdhenjë në treg të cilët janë diler të ekonomisë së tregut dhe kanë emër e reputacion të lartë në atë vend. Në këtë mënyrë ata do të shërbenin si shembull i mirë i lidhjës së kontratës në mënyre elektronike edhe për të tjerët të cilët hezitojnë ta bëjnë një gjë të tillë.

59

Ymer Huruglica, avokat SIGURIMI I KËRKESËPADISË

Kur lejohet sigurimi i kërkesëpadisë? Me kërkesën e paditësit, gjykata lejon marrjen e masave për sigurimin e kërkesëpadisë, kur ka arsye të dyshohet se ekzekutimi i vendimit për të drejtat e paditësit do të bëhet i pamundur ose i vështirë. Një kërkesë e këtillë sipas Ligjit për Procedurën Kontestimore /më tutje LPK/ lejohet në faza të ndryshme të zhvillimit të procedurës kontestimore, përkatësisht kërkesa për sigurimin e kërkesëpadisë mund të ushtrohet para ushtrimit të padisë, gjatë procedurës kontestimore, në gjykatën e apelit dhe pasi që aktgjykimi të ketë marrë formën e prerë. Për kërkesën për sigurimin e kërkesëpadisë vendos gjykata kompetente, varësisht se në cilën fazë të procedurës është ushtruar një kërkesë e këtillë. Kush është kompetent për të vendosur për masën e sigurimit? Sipas Ligjit për procedurën kontestimore, neni 296.1 dhe 2, në mënyrë të qartë është përcaktuar kompetenca e gjykatës për të vendosur përkitazi me propozimin për sigurimin e kërkesëpadisë. Varësisht se në cilën fazë të procedurës është ushtruar një propozim i këtillë, kompetentë është ajo gjykatë në të cilën fazë edhe ka pasur propozimi, pra, kompetent është vetëm gjykata e shkallës së parë dhe të dytë, e assesi edhe gjykata e nivelit të tretë, përkatësisht gjykata e cila vepron sipas mjeteve të jashtëzakonshme, nga se në kuptim të paragrafit 2 të nenit 296 të LPK-ës në mënyrë shprehimore është përcaktuar që “pasi të jetë bërë i formës së prerë aktgjykimi mbi kërkesëpadinë, për propozimin e sigurimit vendos gjykata që do të ishte kompetente për vendosje mbi kërkesëpadinë në shkallë të parë”. Kur mund të caktohet masa e sigurimit? Ligji për Procedurën Kontestimor / neni 297/, në dy situata lejon masën e sigurimit të kërkesëpadisë, edhe atë: - kur propozuesi i sigurimit e bënë të besueshme ekzistimin e kërkesës apo të së drejtës së tijë subjektive, dhe - kur ekziston rreziku se pa caktimin e masës siguruese pala kundërshtare do të mund të pamundësonte apo vështirësonte dukshëm realizimin e kërkesëpadisë. Përndryshe, gjykata cakton masën e sigurimit vetëm nën kushtet që propozuesi i sigurimit, brenda afatit të caktuar nga gjykata, jep garanci në masën dhe llojin e caktuar nga gjykata për dëmin që mund të i shkaktohet palës kundërshtare me caktimin dhe ekzekutimin e masës së sigurimit. Në të kundërtën nëse propozuesi i sigurimit nuk ofron në afatin e caktuar garancionin e kërkuar, gjykata mund të refuzon propozimin e sigurimit. Mirëpo, nëse propozuesi i sigurimit nuk ka mjete, me kërkesë të tijë ai mund të lirohet nga detyrimi i dhënies së garancisë sikur që janë të liruar edhe Bashkësitë e Pushtetit Lokal. Në afat prej 7 ditësh / neni 298/, nga dita në të cilën shuhet masa e sigurimit, garancia e ofruar kthehet, përveç nëse

60

është kërkuar kompensimi i dëmit, e për të cilin fakt duhet të vendos gjykata me vendim të veçantë. Sigurimi i kërkesës në të holla Për sigurimin e kërkesë në të holla në mbështetje të nenit 299 të LPK-ës mund të caktohen këto masa të sigurimit, edhe atë: - ndalimi i kundërshtarit të sigurimit që të tjetërsoi, fshehë, ngarkojë ose disponoi

me pasurinë e caktuar deri në vlerën e kërkesëpadisë, - ruajta e pasurisë nga vetë kundërshtari i sigurimit, propozuesi i sigurimit, apo

nga personi i tretë. - ndalimi i debitorit të kundërshtarit të sigurimit që këtij të fundit të i përmbushet

kërkesa apo dorëzohet sendi, dhe - konstatimi i të drejtës së pengut mbi sendin e paluajtshëm gjerë në vlerën e

kërkesëpadisë. Gjykata me aktvendim cakton masën e sigurimit e cila i dërgohet kundërshtarit të sigurimit apo debitorit të kundërshtarit të sigurimit e në raste të caktuara edhe regjistrit publik, nëse ka të bëje me një masë të këtillë, e cila konsiderohet e zbatuar në momentin e dorëzimit të aktvendimit. Në mungesë të librave publike, aplikohen rregullat e Ligjit mbi Procedurën Përmbarimore. Sigurimi i kërkesave në sendet e caktuara Për sigurimin e kërkesës së drejtuara sendit të caktuar apo një pjese të tij, / neni 300 i LPK/, mund te caktohen këto masa, edhe atë: - ndalimi kundërshtarit të sigurimit që të tjetërsoi, fshehë, ngarkoj apo disponojë

me pasurinë ndaj të cilës është drejtuar kërkesa, - ruajta e pasurisë nga vetë kundërshtari i sigurimit, propozuesi i sigurimit,

personit të tretë apo depozitimit në gjykatë, - ndalimi i kundërshtarit të sigurimit që të kryej veprime me të cilat ,mund të

dëmtohet pjesa e pasurisë, dhe - autorizimi i propozuesit të sigurimit që të i kryejë aktivitetet të caktuar, Masat e sigurimit nuk guxojnë në tërësi ta përfshijnë kërkesën që sigurohet përmes këtyre masave të sigurimit. Sigurimi i të drejtave të tjera Për sigurimin e të drejtave të tjera apo për ruajtjen e gjendjes ekzistuese të rrethanave, mund të caktohen këto masa sigurimi, edhe atë: - ndalimi i kundërshtarit të sigurimit që të kryej aktivitetet të caktuara pa urdhër

për kryerjen e aktiviteteve të këtilla,

61

- autorizimi i propozuesit të sigurimit që të i ndërmarrë aktivitetet të caktuara, - lënda e pasurisë së caktuar të kundërshtarit të sigurimit për ruajtje dhe

përkujdesje personit të tretë, dhe - masa të tjera si të domosdoshme për sigurimin e kërkesëpadisë,

Pas parashtrimit të ndalimit, e deri sa vendimi mbi lejimin e masës së sigurimit të jetë në fuqi, nuk është i mundshëm regjistrimi në regjistrat publik apo çfarëdo ndryshimi eventual, në të kundërtën do të i nënshtrohet përgjegjësisë sipas rregullave të së drejtës civile. Përndryshe, çfarëdo veprimi që do të ndërmerret deri sa vendimi është në fuqi, nuk kanë efekt juridik.

Gjykata mund të lejoj sigurimin e kërkesëpadisë me disa nga llojet e ndryshme të masave të sigurimit, por për një shumë të përgjithshme jo më të madhe se atë të kërkesëpadisë. Propozimi i masës së sigurimit Propozimi i masës së sigurimit, kryesisht paraqitet në formë të shkruar / neni 304 i LPK/, mirëpo, duke u mbështetur në faktin se propozimi i masës së sigurimit mund të paraqitet edhe gjatë fazave të zhvillimit të procedurës, ai mund të paraqitet edhe gojarisht gjatë seancës gjyqësore, por gjithherë duke dhënë arsye bindëse mbi mbështetjen e një propozimi të këtillë. Përveç kësaj, në propozim duhet të jetë e qartë masa e sigurimit që propozohet, mjetet dhe objektin e kësaj mase. Masën e sigurimit gjykata e cakton kryesisht, pasi të deklarohet për masën e propozuar kundërshtari i sigurimit, përveç në rastet kur kjo nuk është e mundur, përkatësisht kur propozuesi i sigurimit e bënë të besueshëm pretendimin se masa e sigurimit është e bazuar dhe urgjente dhe se çfarëdo shtyrje e humb qëllimin e sajë. Për propozimin për caktimin e masës së sigurimit, kundërshtari i sigurimit ka të drejtë të paraqet përgjigje me shkrim në afat prej 7 ditësh. Për masën e sigurimit veprohet me urgjencë Kundërshtari i sigurimit pasi që të pranon vendimin mbi caktimin e masës së sigurimit, në afat prej 3 ditësh ka të drejtë të paraqet kundërshtim, në mënyrë që gjykata në afat prej 3 ditësh duhet të caktoj seancën, në të cilën seancë duke vlerësuar pretendimet e palëve mund të anulon masën e caktuar, të zëvendëson apo të lërë në fuqi. Në të vërtetë, gjykata me aktvendimin mbi caktimin e masës së sigurimit e përcakton llojin e masës, mjetet me të cilat ajo do të realizohet dhe objektin e masës së sigurimit, natyrisht duke i aplikuar rregullat e procedurës përmbarimore. Pra, nga ajo që theksuam më lart, rezulton se gjykata ia dërgon aktvendimin gjykatës përmbarimore kompetente me qëllim të ekzekutimit të masës së sigurimit dhe regjistrit publik me qëllim të regjistrimit në të.

62

Nëse masa e sigurimit është caktuara para se të jetë ngritur padija / neni 308 i LPK/, me vendim me të cilën është caktuar masa e sigurimit, caktohet edhe afati i cili nuk mund të jetë më i vogël se 30 ditë, brenda të cilit afat propozuesi i masës së sigurimit duhet të ushtroi padi, ndërsa gjykatës duhet të i ofroi dëshmi nga e cila shihet se ka vepruar sipas rekomandimeve të sajë. Masa e sigurimit mbetet në fuqi deri sa mos të jepet vendim tjetër mbi nxjerrjen e sajë jashtë fuqisë, e më së largu në afat prej 30 ditësh pasi të jenë krijuar kushtet për ekzekutimin të detyrueshëm, e në rast të refuzimit të padisë mund të mbetet në fuqi deri në plotfuqishmëri të aktgjykimit. Ndërkaq masën e sigurimit mbi regjistrat në librat publike gjykata e fshinë kryesisht. Mjetet juridike Në afat prej 7 ditësh është e lejuar ankesa kundër aktvendimit mbi masën e sigurimit. Në afat prej 3 ditësh mund të paraqet përgjigje në ankesë. Ndërkaq gjykata e shkallës së dytë në afat prej 15 ditësh duhet të vendos mbi ankesën e paraqitur kundër aktvendimin mbi masën e sigurimit. Ankesa nuk e shtyn ekzekutimin. Menaxhimi i sendeve të lëna në ruajte Përkitazi me caktimin e masave të sigurimit nga neni 299 par.1 pika a) dhe b) dhe neni 306 paragrafi1, gjykata nëse konstaton se sendet që janë marrë në ruajte mund të prishën apo të humbin vlerën, i nxjerr në shitje, ku aplikohen rregullat për ekzekutimin e sendeve të luajtshme. Shuma e të hollave e fituar me shitjen e sendeve ruhen në depozitën e gjykatës deri në momentin e heqjes së masës apo propozimit për ekzekutim, por jo më larg se 30 ditë nga dita kur kredia bëhet e arritshme. Në kuptim të dispozitës së nenit 312 e në pajtim me kundërshtarin e sigurimit, në vend të caktimi të masës së sigurimit mund epet pengu. Shpenzimet Shpenzimet e shkaktuara gjatë procedurës siguruese paraprakisht bartë propozuesi i sigurimit, mirëpo nëse në afatin e caktuar me aktvendim mbi caktimin e masës së sigurimit, propozuesi i sigurimit nuk i përmbush këto shpenzime, gjykata do të përfundoi procedurën dhe do të anulon veprimet e marrura. Një vendim të këtillë gjykata do ta merr edhe atëherë kur rrethanat për shkak të të cilave është caktuar masa e sigurisë kanë ndryshuar dhe e kanë bërë të panevojshme atë. Sipas kundërshtarit të sigurimit gjykata e përfundon procedurën dhe anulon verimet e kryera, edhe atëherë kur: - në gjykatë kundërshtari i sigurimit e deponon shumën e detyruar të kërkesës që

sigurohet me kamatë dhe shpenzime, - e bënë të besueshme se kërkesa është realizuar ose ka qenë përafërsisht e

siguruar, dhe

63

- me vendim të formës së prerë është vërtetuar se kërkesa nuk është krijuar apo se është shuar.

Kompensimi i dëmit Sikurse propozuesi i sigurimit poashtu edhe kundërshtari i sigurimit kanë të drejtë sipas rregullave të përgjithshme të së drejtës pasurore që të ju kompensohet dëmi që u është shkaktuar me mosrespektimin e aktvendimit mbi masën e sigurimit, apo nëse është konstatuar se aprovimi i masës së sigurimit ka qenë e pa bazë apo e pa justifikuar. Këto kërkesa për kompensim të dëmit parashkruhen në afat prej 1 viti, nga dita e mbarimit të efektit të aktvendimit me të cilën masa e sigurimit ka qenë e caktuar. Masat për sigurimin të kërkesëpadisë, i zbaton gjykata që do të ishte kompetente për ekzekutimin e aktgjykimit të formës së prerë. Në vend të përfundimit Instituti Gjyqësor i Kosovës përkitazi me risit e Ligjit për Procedurën Kontestimore organizoi një tryezë tri ditore me 14, 15 dhe 16 maj 2009 në të cilën tryezë në mesin e shumë risive të Ligjit për Procedurën Kontestimore është diskutuar edhe instituti i Sigurimit të Kërkesëpadisë, institut ky i cili është tërësisht risi e këtij ligji. Në Ligjin e vjetër të Procedurës Civile nuk ka qenë i paraparë ky institut, ndërkaq vetëm te kontestet e pengim posedimit është paraparë masa e përkohshme/ neni 422 LPK-ës/, masë kjo e cila përafërsisht është e përfshirë nenit 306 të LPK-ës por që ka karakter të përkohshme, nga se kundërshtarit të sigurimit i është dhënë mundësi që brenda afatit prej tri ditësh të paraqet përgjigjën e tij, duke i kundërshtuar arsyet për caktimin e masës së përkohshme të sigurimit, ndërsa gjykata ka për obligim që brenda tri ditësh të caktojë seancën me prezencën e palëve, për të nxjerrë aktvendim përkatës për të vendosur mbi masën e sigurimit. Mirëpo, dilemat që janë shtruar në këtë tryezë, kanë të bëjnë me kompetencën e vendosjes mbi propozimin për caktimin e masës së sigurimit, kur çështja gjendet në shkallë të dytë, përkatësisht që për një propozim të këtillë a duhet të vendos kolegji prej tre gjyqtarëve neni 15.2 dhe 189.1 të LPK –ës apo një gjyqtar i vetëm, përkatësisht gjyqtari relator. Në këtë tryezë kanë mbizotëruar mendimet që për propozimin për caktimin e masës së sigurimit duhet aplikuar dispozita e nenit 15.2 e LPK –ës, pra kompetent për të vendosur është kolegji prej tre gjyqtarëve dhe që për propozim duhet vendoset ndaras nga çështja kryesore që gjendet në shkallë të dytë sipas apelit, nga se në kuptim të dispozitës së nenit 307.1 të LPK-ës gjykata sipas detyrës zyrtare ia dërgon aktvendimin mbi caktimin e masës së sigurimit gjykatës përmbaruese kompetente me qëllim të ekzekutimit të tij të përdhunshëm dhe regjistrit publik me qëllim të regjistrimit në të.

64

Edhe në rastet kur gjykata cakton masën e përkohshme të sigurimit pa njoftimin dhe dëgjimin paraprak të kundërshtarit të sigurimit /neni 306.1 të LPK-ës, konsiderojmë se duhet aplikuar dispozitat e nenit 190 lidhur me nenin 306.2 dhe 3 të LPK-ës.

65

Mr.sc. Qemajl Juniku KONTRATA E SHITJES DHE VEÇORITË E SAJ NË NJË

VËSHTRIM TË POSAÇËM Fillimisht duhet theksuar se sipas dispozitave të LMD, kontrata për të cilën tani do të bëjmë fjalë edhe pse me të njëjtën palët hyjnë në raporte shitë-blerje, emërtohet vetëm si “Kontratë e shitjes”, sikundër ky temin përdoret edhe në kodifikimet bashkëkohore ndërkombëtare. Duke filluar që nga neni 454 e gjerë në nenin 551, “ Kontrata mbi shitjen” si një institut juridik dhe instrument i qarkullimit juridik është e rregulluar si se para nga 30 kontratat tjera që parashihen me dispozitat e këtij Ligji. Shikuar nga aspekti teorik, po edhe ai praktik, kontrata e shitjes trajtohet si një veprim i tërësishëm juridik, që përfshinë çështjet e caktuara si në raportet e shitësit dhe blerësit ashtu edhe nga aspekti i sjelljeve dhe veprimeve të tyre. Është për tu veçuar se kontrata e shitjes mund të krahasohet edhe me kontratën e shkëmbimit. Dallimi në mes tyre ekziston sepse në kontratën e shitjes kundrejt një objekti paguhet një çmim i caktuar i parave, ndërsa te kontrata e shkëmbimit kundrejt një sendi dorëzohet një send tjetër, pra nuk kemi shkëmbim mall-para por mall me mall. Kontrata e shitjes historikisht ishte dhe është një formë e qarkullimit të mallrave në çdo shoqëri. Qëllimi i saj është realizimi i interesave ekonomike dhe plotësimi i nevojave të palëve kontraktuese si personave fizik apo juridik në territorin e vendit të caktuar apo jashtë tij. Bazuar në konceptin e rregullimit unik të detyrimeve dhe të kontratave të së drejtës civile dhe ekonomike, edhe kontrata e shitjes është rregulluar në mënyrë unike duke u përcaktuar rregullat unike midis personave shoqëror juridik, midis tyre dhe qytetarëve dhe midis vetë qytetarëve si dhe ato të shitjes me elementin e huaj (Shitblerja ndërkombëtare). Kontrata e shitjes na prezantohet si kontratë me shpërblim. Bazuar në faktin se çmimi i përcaktuar në emër të shitblerjes jepet në shkëmbim të një sendi apo të një të drejte, e bënë atë kontratë më tipike me shpërblim. po kjo kontratë trajtohet si e dy anshme ,meqë nga ajo pasojnë të drejta dhe detyrime për palët kontraktuese. Detyrimi i shitësit është të marrë kompensimin në para për sendin e shitur ,ndërsa blerësi ka detyrimin e marrjes së sendit pas pagesës së çmimit të caktuar të shitblerjes. Prej kësaj rezulton se e drejta e shitësit realizohet vetëm pas përmbushjes së detyrimit të blerësit dhe anasjelltas.

66

Kontrata e shitjes ka mundësi të lidhjes me gojë dhe me shkrim.,andaj sa i përket formës ajo mund të trajtohet si kontratë joformale. Kjo kontratë në princip është komulative por ka mundësi të jetë edhe aleatore. Është e rëndësishme të veçohet se detyrimet që rezultojnë nga kjo kontratë, janë të menjëhershme apo afatgjata ,varësisht nga marrëveshjet në mes të palëve kontraktuese. Te kontrata mbi shitjen me dërgesat sukseseve specificiteti i rregullimeve të raporteve në mes shitësit dhe blerësit varet nga sendi i cili është objekt i kontratës psh. ( Energjia elektrike ,automjeti, lëndët djegëse, objekti i banimit, paluajtshmëria ) etj. Në këtë kontekst duhet të veçojmë se objekti te kjo kontratë ka mundësi të jetë ai i luajtshëm po edhe i paluajtshëm. KONTRATA E SHITJES DHE KUSHTET PËR LIDHJEN E SAJ Kontrata e shitjes trajtohet e lidhur vetëm pasi të arrihet vullneti i palëve për të gjitha kushtet përkitazi me lidhjen e saj. Në këtë drejtim, përmendim dy faza llogaritur që nga shfaqja e lirë e vullnetit për lidhjen e kontratës dmth .propozimi i tyre për arritjen e marrëveshjes së shitblerjes dhe pranimi i arritjes së asaj marrëveshje. Në fazën e parë, bëhet përcaktimi i elementeve kryesore të shitjes, si: objekti, çmimi, vendi, mënyra dhe koha e dorëzimit të sendit dhe mënyra e përmbushjes së detyrimeve nga ana e palëve kontraktuese. Në praktikë hasim në raste kur palët kanë dhënë pëlqimin për arritjen e një marrëveshje për të bërë një shitblerje por nuk kanë përcaktuar kushtet elementare për arritjen e saj. Në këto raste duhet të ekziston kontratë e veçantë meqë bëhet fjalë për “premtim shitje”. Kontratat paraprake ,kryesisht i hasim te shitblerjet e paluajtshmërive. Është e rëndësishme të veçohet se kur bëhet fjalë për para-kontratën e cila ka mbetur pa u realizuar për shkak të vdekjes së njërës palë kontraktuese, mendimi im është se lidhjen e kontratës kryesore duhet ta bëjnë trashëgimtarët e palës që ka vdekur, llogaritur në faktin se detyrimet rrjedhin nga para-kontrata, andaj edhe trashëgimtarët përgjigjen për çdo detyrim kontraktues. Nuk mund të trajtohet propozim, lajmërimi në mjetet e informimit për shitjen e një automobili, por nëse lajmërimi përmban të gjitha kushtet e lidhjes së kontratës, ajo do të trajtohej si ofertë publike e në atë rast mund të trajtohet si propozim. Në praktikën gjyqësore shpesh herë hasim në konteste të cilat kanë të bëjnë me përmbushjen e detyrimeve kontraktuese, e sidomos në rastet kur palët nuk kanë përcaktuar vendin e përmbushjes. Në këto raste varet se a bëhet fjalë për sendet e luajtshme apo të paluajtshme. Nëse bëhet fjalë për sendin e paluajtshëm, atëherë detyrimi do të përmbushet aty ku ndodhet sendi. Nëse bëhet fjalë për sendin e caktuar individualisht,detyrimi përmbushet në vendin ku është lidhur kontrata. Kur bëhet fjalë për afatin e përmbushjes së detyrimeve kontraktuese, është e rëndësishme se palët a kanë përcaktuar ndonjë afat me kontratë. Përderisa në rastet kur afati është i përcaktuar dhe palët do ti përmbushin detyrimet kontraktuese brenda atij afati,në rastet kur afati nuk është i përcaktuar e kjo shkon në dobi të debitorit atëherë blerësi do të ia paguan çmimin shitësit kur ai do ta kërkonte një

67

detyrim të tillë por edhe shitësi do të ia dorëzonte sendin në momentin kur ai do ta kërkonte. Ka mundësi që palët ta kenë përcaktuar momentin e pagesës së çmimit të shitblerjes por nuk kanë përcaktuar momentin e dorëzimit të sendit,atëherë logjikisht nënkuptohet se me rastin e pagesës së shumës së lartëcituar nga ana e blerësit rezulton edhe detyrimi i shitësit që në atë moment blerësit të ia dorëzojë sendin e shitur. Nëse palët nuk an përcaktuar shprehimisht se si do të përmbushet detyrimi, atëherë konkludohet se sendi duhet të dorëzohet plotësisht, ndërsa çmimi tërësisht. Ndërsa nëse është përcaktuar që sendi mund të ndahet dhe të dorëzohet pjesë të caktuara, atëherë konkludohet se edhe pagesa është e lidhur me pjesët konkrete të sendit. Kur bëhet fjalë për çmimin, duhet veçuar se ai duhet të jetë në të holla llogaritur në vlerën ekuivalente të vlerës së sendit. Poashtu duhet të jetë i drejtë (pretium iustum), Llogaritur se ai duhet të jetë sa një e dyta e vlerës së vërtetë të sendit ose dyfishi i saj , meqë në të kundërtën kontrata nuk ka vlerë meqë llogaritet si shitje me fajde. Poashtu, çmimi duhet të jetë real, apo në përputhshmëri me vlerën e sendit që është objekt i shitblerjes, meqë në të kundërtën bëhet fjalë për një marrëveshje dhurimi në mes të subjekteve të caktuara. Në praktikën gjyqësore hasim në shumë raste kur çmimi i shitblerjes nuk është i përcaktuar me kontratë, pasi kushtëzohet me vlerën që do ta ketë sendi në momentin e dorëzimit të tij. psh. kontraktohet shitblerja e 100 kg. Patate, duke u lënë që përcaktimi i çmimit të bëhet në momentin e përgatitjes së tyre për shitje. Në shumë raste ,kur çmimi nuk është i përcaktuar me kontratë, merret parasysh çmimi i tregut për një mall të njëjtë me objektin e kontratës. Si kemi cekur edhe më lartë, te kontrata e shitjes, ëndësi të veçantë ka objekti kontraktues. Përveç sendeve të luajtshme dhe atyre të paluajtshme, në praktikë na prezantohen edhe të drejtat si objekt shitje si kundër janë të drejtat trashëgimore ,apo e drejta e gëzimit të frutave ,e drejta e autorit etj. Poashtu, na prezantohen edhe kontrata të shitjes për objektet e ardhshme apo si që quhet në praktikë kontrata e shpresës. Sendi i cili është objekt i kontratës duhet të jetë pronë e shitësit meqë në të kundërtën kontrata nuk ka vlerë juridike. Si element i rëndësishëm i kontratës mbi shitjen janë edhe subjektet kontraktuese të cilat mund të jenë persona fizik po edhe ata juridik. Kur bëhet fjalë për personat fizik,ata gjithsesi duhet ta kenë zotësinë e veprimit apo në të kundërtën për personat me aftësi të kufizuara mund të lidhë përfaqësuesi i tyre ligjor apo i autorizuar nga organi kompetent shtetëror, çka vlen edhe për të miturit të cilët hyjnë në raporte juridiko civile e në rastin konkret në shitblerjen e sendit të caktuar. Për sa i përket personave juridik, na paraqiten forma të reja organizative si ndërmarrjet e përbashkëta ekonomike apo ortakëritë të cilat hyjnë në raporte juridiko civile me subjektet tjera brenda vendit dhe jashtë tij.

68

Kur të merret parasysh se kontrata e shitjes është e dyanshme ,llogaritur në të drejtat dhe detyrimet e ndërsjella të palëve kontraktuese, andaj shitësi ka detyrim për të ia dorëzuar sendin blerësit duke argumentuar paraprakisht se është pronar i tij dhe duke i garantuar se do ta mbrojë nga çdo kërkesë e palës së tretë me të cilën ka mundësi të atakohet e drejta e blerësit mbi atë send si dhe ta njoftojë për të gjitha cilësitë po edhe të metat e atij sendi. Përveq rasteve kur sendi i dorëzohet në dorë blerësit ,kemi edhe raste kur ai dorëzohet përmes mjeteve transportuese. Në këto raste rreziku i kalon blerësit që nga momenti kur sendi i dorëzohet transportuesit të parë. Në praktikë hasim edhe në raste kur dorëzimi i sendit nuk i bëhet blerësit ,meqë shitësi edhe pas lidhjes së kontratës mbi shitjen e mbanë sendin e shitur, por tani jo për llogari të tij por të blerësit. Vlen të veçojmë se te dorëzimi faktik i sendit nuk krijohen detyrime për personat e tretë, ndërsa te ai juridik krijohen detyrime të caktuara. Në praktikë shpesh na paraqiten raste kur humb sendi i cili është kontraktuar për shitblerje. Në rastin kur sendi gjendet te shitësi, humb apo dëmtohet, përgjegjësinë për te e mbanë shitësi por kur ai send i dorëzohet blerësit ,ai detyrohet që shitësit të ia paguan shumën e kontraktuar të kundërvlerës së tij. Kur shitësi është në vonesë për dorëzim të sendit, e sendi humbet, ai është i detyruar që të ia kthejë blerësit shumën e paguar në emër të atij sendi Me dispozitat e LMD, (neni 508) është paraparë edhe përgjegjësia për të metat juridike apo mbrojtja nga evikcioni. Ky detyrim, mund të ndahet në dy pjesë: garantimi për evikcion dhe garantimi për cilësi të sendit. Shitësi është përgjegjës nëse në sendin e shitur ekziston ndonjë e drejtë e personave të tretë, e cila përjashton ,zvogëlon ose përkufizon të drejtën e blerjes, e për atë ekzistim blerësi nuk ka qenë i informuar paraprakisht si dhe nuk ka dhënë pëlqimin për ta marrë sendin ngarkuar me atë të drejtë. Meqë shitësi ka dhënë pëlqimin për të ia kaluar të drejtën e pronësisë blerësit mbi sendin e shitur,ai ia kalon atij edhe të drejtën e gëzimit dhe disponimit mbi atë send. Me rastin e arritjes së marrëveshjes mbi shitjen e sendit,shitësi duhet për ta garantuar blerësin se sendi i shitur është vetëm pronë e tij dhe se mbi të njëjtin nuk ka kurrfarë të drejtë asnjë palë e tretë. Vlen të theksohet se eviksioni që mund të pësojë blerësi, ka mundësi të jetë i plotë po edhe i pjesshëm. Eviksioni i plotë ekziston kur sendi i merret tërësisht blerësit,ndërsa ai i pjesshëm i merret pjesërisht. Që blerësi të ketë të drejtën në mbrojtjen nga evikcioni, është e nevojshme që mungesa juridike te ketë ekzistuar para se ai ta ketë marrë sendin. Kjo dmth.,është e domosdoshme që e drejta e palës së tretë është paraqitur qysh kur sendi ka qenë në posedim të shitësit. Blerësi ka mundësi të jetë i shqetësuar për nga aspekti juridik në dy mënyra: përmes padisë dhe kundërshtimit. Nëse sendi është në posedim të blerësit, atëherë shqetësimi mund të bëhet ,përmes padisë pronësore për kthim të sendit ose padisë për mbrojtjen e servitutit apo padisë me të cilën mbrohet e drejta e pengut. Megjithatë blerësi mund të jetë i shqetësuar edhe përmes kundërshtimit ,çka do të ndodhë në rastin kur blerësi ka ngritur padi pronësore ,e i padituri parashtron

69

kundërshtim me të cilin thekson se blerësi nuk është bërë pronar i sendit në bazë të kontratës me drejtë-bartësin e tij. Blerësi ka mundësi që atëherë ta thirr në mbrojtje shitësin e sendit. Sa i përket asaj se blerësit i garantohet mbrojtja vetëm me faktin se ka qenë i njoftuar për mungesën e caktuar juridike dhe nga frika se do të jetë i eviksiuar nga pala e tretë e cila përmes gjykatës ka kërkuar të vërtetohet se ka ndonjë të drejtë mbi sendin e blerë nga shitësi, mund të thuhet se kodet civile nuk përmbajnë ndonjë rregull me të cilën rregullohet kjo çështje. Nëse sipas padisë së palës së tretë ,sendi i merret blerësit ,shitësi është i detyruar ta shpërblejë tërësisht blerësin për tërë dëmin e shkaktuar. Kur blerësi nuk e thërret shitësin në gjykimin e çështjes së vërtetimit të pronësisë mbi sendin e blerë, sipas praktikës gjyqësore ai humb të drejtën e garantimit për eviksion nga shitësi nëse ky i fundit provon se po të kishte marrë pjesë në gjykimin e çështjes do të kishte prova të mjaftueshme për të rrezuar padinë e kërkimit të sendit të shitur. Edhe në rastet kur blerësi me vullnetin e tij, ia pranon personin të tretë të drejtën e pronësisë mbi sendin e blerë, ai humb të drejtën në garantimin për eviksion nëse nuk provon se se nuk ekzistonin arsye të mjaftueshme për ta penguar marrjen e sendit. pranon se sendi i blerë ishte pronë e personin të tretë. Vlen të theksohet se pasojat e eviksionit nuk shikohen vetëm në mundësinë e kthimit e shumës së pagesës për sendin e blerë apo zvogëlimin e çmimit blerës, por edhe në të drejtën për në kompensimin e dëmit i cilin dëm blerësit iu ka shkaktuar nga eviksioni. Këtë kompensim ai ka të drejtë për ta kërkuar nga ana e shitësit. Kur gjykata konstaton se sendi i dorëzuar blerësit nga ana e shitësit,ka të meta dhe për këtë shkak nuk janë përmbushur detyrimet kontraktuese nga ana e shitësit, blerësi ka mundësi të kërkojë: Zëvendësimin e sendit apo dorëzimin e sendeve shtesë, eliminimin e të metave me anën të ndreqjes së sendit, uljen e çmimit të blerjes apo të kërkojë zgjidhjen e kontratës. Eliminimi i të metave dhe ulja e çmimit të sendit,vjen në konsiderim te mospërmbushja e parëndësishme e detyrimit kontraktues të shitësit. Në këto dy rate, pa u anuluar kontrata ka mundësi që sendi të ndreqet apo sipas marrëveshjes ti ulet çmimi i blerjes për shkak të defektit të caktuar. Shembull nga praktika gjyqësore. Blerësi ka blerë nga shitësi një kompjuter të tipit “ Compaq” MV720, ekrani i të cilit në momentin e blerjes ishte me defekte. Nga defektet në fjalë ,kohë pas kohe ka filluar dobësimi i ekranit dhe funksionimi jo i rregullt i tij, andaj blerësi me të drejtë ka kërkuar nga shitësi riparimin e tij apo uljen e çmimit të blerjes së sendit. Si shitësi që ka detyrimet e tij edhe blerësi ka detyrime të caktuara. Këto detyrime kanë të bëjnë me marrjen e sendit në dorëzim dhe pagesën e çmimit të blerjes së sendit. Nëse blerësi nuk pranon sendin nga shitësi në vendin dhe kohën e duhur e në mënyrën e kontraktuar,atëherë ai shkelë detyrimin e tij kontraktues,andaj

70

mbanë përgjegjësinë civile. Nëse me kontratë, është paraparë se blerësi paraprakisht duhet të përcaktoj mënyrën e dorëzimit të sendit,kohën dhe vendin, e këtë nuk e ka bërë ,atëherë kjo i lihet në dispozicion shitësit. Pasi shitësi të ketë vepruar në këtë drejtim, duhet lënë një afat të caktuar blerësit për dorëzimin e sendit. Kur blerësi nuk i përgjigjet shitësit lidhur me pranimin e sendit në momentin dhe vendin e caktuar e sendi humb gjatë asaj kohe, ai mbanë detyrimin për këtë humbje, dhe është përgjegjës për kompensimin e dëmit të shkaktuar shitësit. Nëse njëra palë kontraktuese nuk përmbush tërësisht detyrimet e përcaktuara me kontratë, atëherë pala tjetër ka mundësi për ta kërkuar Zgjidhjen e kontratës. Shitësi ka mundësi për ta kërkuar zgjidhjen e kontratës, nëse blerësi gjendet në vonesë për pagesën e çmimit të përcaktuar për sendin e blerë, ( neni 546 LMD). Me rastin e zgjidhjes së kontratës, shitësi është i detyruar për të ia kthyer blerësit pagesën e bërë në emër të sendit të caktuar ,me kamatën ligjore dhe të ia kompensojë shpenzimet e caktuar nëse kjo zgjidhje është bërë me fajin e tij. (neni 549 LMD). Me dispozitat ligjore,janë të përcaktuara rastet kur mund të bëhet zgjidhja e kontratës. Në këtë mënyrë shitësi ka mundësinë e kërkimit të zgjidhjes s kontratës, me rastin e mospërmbushjes së detyrimeve kontraktuese nga ana e blerësit ,si psh. Kur blerësi nuk paguan çmimin brenda afatit të caktuar,kur nuk pranon sendin në kohën,vendin dhe mënyrën e përcaktuar me kontratë,kur brenda afatit kontraktues deklaron se nuk mendon për ti përmbushur detyrimet nga kontrata. Një të drejtë të tillë e ka edhe blerësi i cili ka mundësi të kërkojë zgjidhjen e kontratës në rastet kur shitësi nuk ia dorëzon sendin sipas mënyrës kontraktuese apo atë send ja dorëzon me të meta thelbësore. SHITJA E SENDEVE TË PALUAJTSHME DHE E DREJTA E PARABLERJES Kur objekt kontrate mbi shitjen është paluajtshmëria e caktuar, shitësi ka detyrimin që blerësit të ia dorëzojë në posedo atë paluajtshmëri dhe ta lejon blerësin që si pronësi të tij ta regjistrojë në regjistrat kadastral. Të drejtat dhe detyrimet e palëve në kontratën e shitjes së sendeve të paluajtshme janë të njëjta me ato të sendeve të luajtshme. Është relevante të veçohet se në praktikën gjyqësore shpesh hasim në konteste ku procedura e inicuar bazohet në të drejtën e parablerjes. E drejta e parablerjes është një institucion juridik që imponohet nga shumë arsye ekonomike. Një paluajtshmëri (ose bashkëpronësia në një paluajtshmëri) mund të ngarkohet në atë mënyrë ,që një person të ketë të drejtën e parablerjes . E drejta e parablerjes mund të krijohet përmes ligjit ose kontratës. E drejta kontraktuese e parablerjes krijohet përmes marrëveshjes ndërmjet pronarit të paluajtshmërisë dhe personit që ka këtë të drejtë. (Neni 44, Ligji mbi pronësinë

71

dhe të drejtat tjera sendore) .Kur me rastin e shitjes së paluajtshmërisë së caktuar ,kushtet janë të barabarta ,interesi i përgjithshëm e kërkon që të preferohen si blerës personat të cilët janë bashkë-pronar dhe jo personat e jashtëm që paraqiten si blerës. Në këtë mënyrë , pjesëtarët e një prone të përbashkët, e kanë të drejtën e parablerjes në rast se ndonjëri prej tyre e tjetërson, ia shet pjesën e tij një personi të huaj ,me përjashtim të rasteve kur sendi shitet në ankand . E drejta e parablerjes mund të ushtrohet vetëm me rastin e shitjes, por jo edhe me rastin e dhurimit. Në praktikën gjyqësore shpesh prezantohen raste kur kërkohet e drejta e parablerjes kur bëhet fjalë për këmbimin e një pjese të paluajtshmërisë me një pjesë tjetër. A mund të ketë vend këtu për ta ushtruar të drejtën e parablerjes apo jo? Po të kishim rastin kur në mes pronarëve është bërë shitja e paluajtshmërive dhe është paguar çmimi i caktuar nga ana e tyre për secilën paluajtshmëri, mendoj se këtu do të kishte bazë kërkesa për pranimin e të drejtës në parablerje. Mirëpo,nëse paluajtshmëria e caktuar është ndërruar për paluajtshmërinë tjetër, atëherë nuk bëhet fjalë për kurrfarë të drejte në parablerje. Duhet veçuar se Instituti i parablerjes është mjaft i rëndësishëm andaj parashihet edhe me dispozitat e të drejtës sonë civile, andaj si i tillë e ka rëndësinë e vet ligjore. Së fundi, duhet veçuar se te kontrata e shitjes mund të shikohet edhe nga këndvështrimet tjera të cilat e dallojnë nga llojet tjera të kontratave , mirëpo nga këndë vështrimi im në këtë punim, jam munduar ti përmendi ato veçori të cilat janë më evidente dhe që në praktikë duhet të merren parasysh si në rastet e lidhjes së kontratave mbi shitjen po edhe me rastin e kontestimit të brendisë tyre, si për nga objekti po edhe aspektet tjera të lartëcituara.

72

73

Mr.sc. Hashim Çollaku FILLIMI I HETIMIT, QELLIMI DHE ZBATIMI I TIJ

Hyrja Në një çështje penale për të filluar me punë, duhet plotësuar disa parakushte. Fillimisht duhet pasur parasysh që procedura penalo juridike, sipas KPPK-së, kalon në tri faza: - në fazën e zhvillimit të hetimeve, në fazën e shqyrtimit gjyqësor, si dhe në fazën përkitazi me mjetet juridike. Kjo nënkupton se prokurori publik gjatë punës fillimisht në një çështje penale duhet të përkujdeset për fazën e zhvillimit të hetimeve, që karakterizohet me qëllimin dhe zbatimin e tij. Është karakteristike se me KPPK, prokurori publik është i autorizuar që ti zhvillon hetimet 71, sipas detyrës zyrtare apo me propozimin e të dëmtuarit, duke u përkujdesur për mbikëqyrjen e punës së policisë, me qëllim që hetimi të jetë më gjithëpërfshirës. Këto kompetenca prokurori publik nuk i ka pasur sipas LPP-së, nga se dominues gjatë zhvillimit të hetimeve ka qenë tipi inkuizitor i procedurës penale.

Shikuar nga ky aspekt, prokurori publik ka autorizime të shumta sipas KPPK-së, në krahasim me LPP-ën, dhe tendencë e dominimit gjatë të gjitha fazave të zhvillimit të procedurës, është tipi akuzator, me disa elemente të atij inkuizitor. 1. Fillimi dhe zbatimi i hetimeve nga ana e prokurorit publik Pasi që procedura penalo juridike kalon në tri faza, e si karakteristike në këtë punim, faza e zhvillimit të hetimeve, e cila konsiston në tri nën faza: - në fazën e procedurës parapenale, që konsiston në ndërmarrjen e veprimeve të

kërkuara për mbledhjen e informacioneve rreth zbardhjes dhe ndriçimit të çështjes penale të caktuar,

- në fazën e zhvillimit të hetimeve, që konsiston me nxjerrjen e aktvendimit për fillimin e hetimeve në kuptim të dispozitës përkatëse ligjore72, dhe

- në fazën e grumbullimit të provave të kërkuara, si të atyre personale po ashtu edhe atyre materiale, të cilat pas vlerësimit, japin bazën e mjaftueshme për ngritjen e aktit akuzues përkatës.

Është obligim i prokurorit publik që me të marr të informacionit se ka ndodh një vepër penale, menjëherë të kyçet në mbledhjen e informatave të nevojshme, dhe të koordinoj punët rreth grumbullimit të provave të duhura në çështjen penale. Vazhdimisht, prokurori publik duhet ti koordinon veprimet e duhura, me punën e policisë, deri në ngritjen e kallëzimit penal.

71 Neni 46 i KPPK-së, 72 Neni 220 i KPPK-së,

74

Kallëzimi penal është obligim i policisë që të paraqitet në prokurori73bazuar në të dhënat e mbledhura lidhur me provat e zbuluara dhe të grumbulluara, që nënkuptojnë të gjitha provat materiale si dhe ato personale. Nëse kallëzimi penal, nuk ofron prova të duhura për fillimin e hetimeve, kur kryesi i veprës penale është i panjohur dhe ka vështirësi të tjera në punë, prokurori publik urdhëron që kallëzimi penal të plotësohet me qëllim të mbledhjes së provave të tjera74. Me këtë nënkuptohet që policia duhet të veprojë sipas kërkesës së prokurorit publik, dhe ti mbledh provat shtesë rreth dëgjimit të dëshmitarëve, të dëmtuarit, siguron informacione shtesë për çështjen penale nga parashtruesi i kallëzimit penal. Udhëzimet të cilat i jepen parashtruesit të kallëzimit penal, duhet të jenë të qarta, precize dhe të përafërta me natyrën e veprimeve të kërkuara, që kanë të bëjnë me veprën penale, ndërsa vazhdimisht kërkohet që të mbahet kontakti në mes të prokurorit dhe parashtruesit të kallëzimit penal, për t’u njoftuar për sigurimin e provës së nevojshme75. Nëse në kallëzim penal ka prova të mjaftueshme, prokurori publik vendos që në kuptim të dispozitave përkatëse ligjore të fillojë hetimin penal, me aktvendim për fillimin e hetimeve, në të cilin e bën përshkrimin e veprimeve inkriminuese për veprën penale që i vihet në barrë të pandehurit si dhe kualifikimin juridik duke përcaktuar ritmin e mëtutjeshëm të punës për ndërmarrjen e veprimeve të tjera për procedim të mëtutjeshëm. Gjatë hetimeve, prokurori publik, ka për obligim të mbledh provat e kërkuara, duke filluar punën, pasi që ta e harton planin e punës në çështjen penale të caktuar. Fillohet me dëgjimin e të pandehurit, të dëmtuarve, dëshmitarëve, ekspertëve, bënë kërkesa, sipas kompetencave lëshon urdhëresë për ndonjë ekspertizë. Mirëpo,gjatë punës, vazhdimisht duhet të ketë parasysh prej obligimit për respektim të dispozitave ligjore, ashtu që të nxjerrë edhe provat shfajësuese për të pandehurin. Në kontest të kësaj, të drejtat e garantuar me dispozitat ligjore vendore, dhe aktet dhe marrëveshjet ndërkombëtare, duhet respektuar maksimalisht. Sipas KPPK-së prokurori publik ka autorizim të nxjerrë aktvendimin për fillimin e hetimeve76, që është risi, dhe nënkupton shtimin e autorizimeve të prokurorit publik në hetimin e çështjes penale. Sipas LPP-së, që ka qenë në aplikim sipas Rregullores së UNMIK-ut nr.24/99, kjo e drejtë nuk i ka takuar prokurori publik. Nuk ka pasur të drejtë që të nxjerrë aktvendim për fillimin e hetimeve, pezullimin e hetimeve, pushimin e hetimeve, rifillimin e hetimeve, sepse kjo e drejtë ka qenë e paraparë për gjykatësin hetues.

73 Neni 207 i KPPK-së, 74 Neni 209 par.1 të KPPK-së, 75 Në rastin penal, Hp nr.288/07, i dt. 11 01 2008, nga ana e prokurorit publik është bërë kërkesa për plotësimin e

kallëzimit penal, pasi që informacioni nga kallëzimi penal nuk ka qenë i mjaftueshëm për nxjerrjen e aktvendimit për fillimin e hetimeve. Në këtë rast është kërkuar që të bëhet edhe një here dëgjimi i të dëmtuarit, të bëhet sigurimi i adresës së të pandehurit, e më pastaj të fillohet me hetimin penal.

76 Neni 220, KPPK.

75

2. Qëllimi i zbatimit të hetimeve Për tu hetuar një çështje penale, është obligim ligjor i prokurorit publik, që të koordinojë punën me policinë, si dhe të gjithë të interesuarit që ti mbledhin provat që e karakterizojnë çështjen penale. Kjo nënkupton se prokurori publik e bënë koordinimin e punëve me qëllim të mbledhjes së provave të duhura, për ta zbardhur veprën penale e cila është kryer. Prokurori publik vazhdimisht duhet të jetë subjekt në procedurën penale, që hetimin e një vepre penale ta ndërlidhë me provat që e karakterizojnë ate. Të gjitha duhet të jenë pjesë përbërëse e kallëzimit penal, i cili pas pranimit e hap shtegun për punë. Pas pranimit të kallëzimit penal, prokurori publik bën vlerësimin e të njëjtit, nga se duhet të vërtetojë se kallëzimi penal a është përmbajtjesor për të filluar hetimin në një çështje penale të caktuar. Detyrë e prokurorit është që të shikojë që provat të cilat e mbështesin kallëzimin penal a janë të mjaftueshme, me qëllim që të ndërmarrë veprimtarinë e duhur hetimore. Në këtë mënyrë prokurorit publik i krijohet mundësia që të vendosë përkitazi me kallëzimin penal, ashtu që pas vlerësimit të tij merr ndonjërën prej këtyre llojeve të vendimeve: - aktvendimi për fillimin e hetimeve, - aktvendimi për hedhjen e kallëzimit penal, - të kërkojë plotësimin e kallëzimit penal, si dhe - ngritjen e aktakuzës ose propozimakuzës. Me të pranuar të kallëzimit penal prokurori publik e bën shikimin, vlerëson provat, përcaktohet për kualifikimin juridik, që është bazë për të nxjerrë aktvendimin për fillimin e hetimeve77. Kjo nënkupton që prokurori publik me të filluar të hetimeve, përcakton ritmin e punës në çështjen penale të caktuar, fillon me procedimin e të gjitha provave të cilat i ndihmojnë, deri sa të vendosë që të ngritë apo të mos ngritë aktin akuzues. Po qe se nga kallëzimi penal i paraqitur në prokurorinë publike nuk ka bazë të mjaftueshme për të filluar ndjekjen penale, prokurori vendos për hedhjen e kallëzimit penal, ndërsa paraprakisht i vlerëson të gjitha kushtet të cilat e përcjellin ndërmarrjen e një veprimi të këtillë. Kushtet për vendosjen e hedhjes së kallëzimit penal janë: - vepra penale a është vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare, - a është vlerësuar afati i parashkrimit për ndjekjen penale, - vepra penale a është përfshirë me amnisti ose falje, - personi ndaj të cilit është filluar ndjekja penale gëzon imunitet, si dhe - cilat janë rrethanat tjera të duhura që e përjashtojnë ndjekjen penale78. Pasi që t’i vlerësojë këto rrethana prokurori publik, atëherë vendos që ta hedhë kallëzimin penal, për çka është i obliguar që ta njoftojë palën e dëmtuar në kuptim

77 Neni 220, KPPK. 78 Neni 208, KPPK.

76

të dispozitës përkatëse ligjore me qëllim që i dëmtuari mos të privohet nga e drejta e vet për vazhdimin e ndërmarrjes së ndjekjes penale79. 3. Procedimi i provave nga ana e prokurorit publik Duke pasur parasysh që një çështje penale e karakterizojnë provat e ndryshme, qoftë ato personale apo materiale, prokurori publik nxjerrjen e gjithsecilës provë duhet ta mbështesë në dispozitat ligjore. Provat e mbështetura në dispozitat ligjore dhe të pranueshme për punë të mëtutjeshme, e lehtësojnë punën e prokurorit publik pasi që të marrë vendimin që të ngrisë aktin akuzues, apo mos të ngrisë aktin akuzues. Gjithashtu rëndësi kanë edhe për punën e mëtutjeshme në gjykatë, duke ditur që pas ngritjes së aktit akuzues nga ana e prokurorit publik, çështja penale duhet të shkojë për punë të mëtutjeshme në gjykatën kompetente. Ndërmarrja e veprimeve të kërkuar në një çështje penale është me rëndësi të duhur, ndërsa kur jemi te grumbullimi i provave që karakterizon një çështje penale të caktuar, duhet pasur parasysh vazhdimisht provat si ato personale ashtu edhe ato materiale. Sipas KPPK-së, institute të reja janë masat e fshehta dhe teknike të hetimit dhe të vëzhgimit 80, të cilat kërkojnë një teknikë të veçantë gjatë procedimit. Kur jemi te teknikat e veprimit me masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe të hetimit, prokurori publik duhet të ketë njohuri bukur të mirë, nga se janë institutet e reja, dhe në praktik të treguara si efikase. Masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe të hetimit për herë të parë janë paraparë sipas Rregullores së UNMIK-ut, nr. 2002/6 të dt. 18 mars 2002, atëherë konstatohet se këto janë institute të reja në procedurën penale. Me nxjerrjen e Rregullores së UNMIK-ut nr. 26/2003 të dt. 6 korrik 2003, të Kodit të Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës, në fuqi 20 prill 2004, së bashku me Kodin e Përkohshëm Penal të Kosovës. Më 20 prill 2004, iu bashkëngjitet Rregullorja e UNMIK-ut, nr. 8/2004, përkitazi, Ligji Penal për të Mitur i Kosovës, që nënkupton përfundimisht shkëputjen e kontinuitetit të ligjeve të aplikuara sipas Rregullores së UNMIK-ut nr. 24/99 të dt. 12 dhjetor 1999, në lëmin penale. KPPK, ka paraparë shumë risi në krahasim me LPP, ndër të tjera si institute të reja ka paraparë masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe të hetimit. Sipas KPPK-së në kuadër te autorizimeve, prokurorit publik përkujdeset dhe udhëheq me hetimin e çështjes penale prej momentit kur informohet nga ana e policisë për grumbullimin e provave të kërkuara deri në vendosjen e fillimit të hetimit. Me masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe të hetimit duhet pasur kujdes të posaçëm gjatë punës, sepse me të njëjtat cenohet e drejta e privatësisë e garantuar me të gjitha aktet dhe instrumentet ndërkombëtare si dhe ligjet vendore si e drejtë themelore për jetesë. Përndryshe, këto masa janë të parapara në një kapitull të posaçëm të KPPK-së, me ç’rast flitet për natyrën dhe teknikën e procedimit.

79 Neni 62, KPPK. 80 Kapitulli XXIX, neni 256-267, KPPK.

77

4. Marrja në pyetje e të pandehurit Pasi që të nxjerrët aktvendimi për fillimin e hetimeve nga ana e prokurorit, dhe menjëherë duhet filluar me punë, të caktohet ritmi i punës. Të gjitha palët në procedurë, për të cilat është vlerësuar se duhet për t’u thirrur, nga ana e prokurorit publik, ftohen me thirrje, sepse është e paraparë si masë për sigurimin e prezencës së të pandehurit sipas nenit 268 të KPPK-së. Thirrja është masa e parë për sigurimin e prezencës së të pandehurit, përkundër asaj që janë të parapara edhe 7 masa të tjera81. Në thirrje shënohet, llogo e prokurorisë kompetente, numri i lëndës, emri dhe mbiemri i të pandehurit, vendbanimi me adresë të saktë, vepra penale për të cilën janë filluar hetimet, data e paraqitjes në prokurori, si dhe zyra që duhet paraqitur. Është paraparë edhe këshilla juridike, mirëpo është me theks të posaçëm vërejtja e cila e obligon të pandehurin që të paraqitet në të kundërtën do të veprohet në kuptim të dispozitës përkatëse ligjore, për t’u sjellë me forcë82. Në thirrje gjithashtu duhet t’i bëhet me dije të pandehurit, se mund të angazhojë mbrojtës, i cili mund të jetë i pranishëm, gjatë marrjes në pyetje. Varësisht prej natyrës së lëndës, nëse i pandehuri nuk ka angazhuar mbrojtës, këtë të drejtë e ka të garantuar sipas KPPK-së, KRK-së,, si dhe akteve dhe instrumenteve të tjera ndërkombëtare. Nëse i pandehuri gjendet në paraburgim, është obligim i prokurorisë që të respektojë të gjitha dispozitat ligjore rreth garantimit të të drejtave të pandehurit, por këto të drejta i gëzon edhe derisa gjendet në ndalim policor. Nëse nuk respektohen, i dyshuari, i pandehuri, kanë të drejtë ankese te gjykatësi i procedurës paraprake. Fare mirë dihet që me të ndaluar të personit për të cilin dyshohet se ka kryer veprën penale, i njëjti i nënshtrohet ndalimit policor. Gjatë kohës derisa gjendet në polici, policia si subjekt në procedurën penale, është e obliguar që ta njoftoj prokurorin publik për ndalimin, nga se nuk guxon që personi të ndalohet më shumë se 48 orë83, të paraparë me dispozitën ligjore të KPPK-së, KRK-së. Pasi që të nxirret aktvendimi mbi ndalimin e personit të arrestuar, nga ana e oficerit të autorizuar të policisë, merren të gjitha shënimet e të njëjtit, e gjithashtu i jipet e drejta për të kundërshtuar aktvendimin, që kundërshtimi i paraqitet gjyqtarit të procedurës paraprake të gjykatës kompetente, për të cilën çështje është i obliguar gjyqtari të vendosë në afat prej 48 orëve. 4.1. Marrja në pyetje e të pandehurit në polici Policia si subjekt në procedurën penale, në fazën kur dyshohet se personi i arrestuar, ka kryer veprën penale, para se të vendoset që të merret në pyetje, duhet

81 Neni 268, KPPK, Kapitulli XXX, Masat për sigurimin e pranisë së të pandehurit, pengimin e rikryerjes së

veprës penale dhe sigurimin e suksesshëm të zhvillimit të procedurës penale, thirrja, urdhërarresti, premti i të pandehurit se nuk do të braktisë vendqëndrimin, ndalimin për tiu ofruar vendit ose personit të caktuar, paraqitja në stacionin policor, dorëzania, arresti shtëpia dhe paraburgimi.

82 Neni 269 parag. 2, KPPK. 83 Neni 212 parag. 4, KPPK, si dhe Ligji mbi ndryshimet dhe plotësimet e KPPK-së, nr.03/L-003, neni 4 (i cili

fletë për ndryshimin e bërë në KPPK-së dhe zëvendësimi i fjalës shtatëdhjeteedy 72 me fjalën katëdhjetëetetë 48).

78

ta udhëzojë për të drejtat të cilat i takojnë në kuptim të dispozitave ligjore84, të cilat në tërësi duhet respektuar, sepse personi i arrestuar duhet të informohet për arsyet e arrestimit, në gjuhën të cilën ai e kupton zhvillimin e procedurës, sepse deklarimi i mundësohet gjithnjë të bëhet në gjuhën amtare. Po që se di ndonjë gjuhë tjetër, atëherë i jipet mundësia që të deklarohet edhe në atë gjuhë e cila është gjuhë zyrtare në institucionin ku zhvillohet procedura penale. Gjatë dhënies së deklaratës, mundet që mos të deklarojë, pra të heshtë, të mos përgjigjet në pyetje përveç dhënies së shënimeve të cilat e vërtetojnë identitetin e tij, me qëllim të veprimit të mëtutjeshëm në procedurë. Kjo është e rëndësishme, sepse po që se nuk i dihet identiteti, atëherë do ta vështirësojë punën e mëtutjeshme. Kjo nënkupton që respektimi i të drejtave të personit të arrestuar është i garantuara si me normat vendore ashtu edhe ato ndërkombëtare. Për të plotësuar këto të drejta të garantuar, duhet që të dyshuarit t’i sigurohet përkthimi falas, t’i sigurohet mbrojtës për zhvillimet e mëtutjeshme në procedurë, si dhe të njoftohet anëtari më i afërt i familjes, me qëllim që të dihet se ku gjendet personi i cili është arrestuar. T’i mundësohet kontrollimi mjekësor për t’u konstatuar se mos ka ndonjë ngarkesë që e pengon në zhvillimin e mëtutjeshëm të procedurës, dhe duhet ofruar edhe trajtimi mjekësor psikiatrik. Me theks të posaçëm duhet theksuar se personi i arrestuar po që se është shtetas i vendit të huaj, pra i vendit të tjetër, atëherë duhet bërë përpjekje që të vihet kontakti me misionin diplomatik të shtetit shtetas i të cilit është. Nëse vendi nuk ka marrëdhënie diplomatike me atë shtet, shtetas i të cilit është kryesi i veprës penale, duhet mundësuar shfrytëzimin e kanaleve diplomatike, në mënyrë që t’i sigurohet komunikimi me vendin e vet. Të gjitha këto të drejta duhet respektuar prej kur kryesi i veprës penale është ndaluar nga ana e policisë, mirëpo këto të drejta duhet respektuar edhe nga ana e prokurorit publik si dhe të gjykatësit të procedurës paraprake. Sa i përket marrjes në pyetje të të pandehurit, është për t’u veçuar se të njëjtit kur janë marrë në pyetje në polici, nga ana e të autorizuarve, në shtetin ish Jugosllav, janë ushtruar torturat dhe poshtërimet të llojit më të ulët, duke u munduar që ta shkatërrojë mendjen dhe ta dëmtojnë trupin e personit i cili është intervistuar. Është ushtruar dhunë sistematike, me rrahje me mjete më të ndryshme, me përdorimin e mjeteve elektrike, djegjen e pjesëve të trupit, dëmtimin e dhëmbëve, është ushtruar torturë seksuale, deri te përdorimi i torturës dhe arritja e formës më drastike - te mbytja. Kjo është karakterizuar te popullsia shqiptare e cila nuk është pajtuar me regjimin sërbosllav. Është arritur deri te ajo formë që nga dhuna e ushtruar, viktimat nuk kanë mundur që ta marrin veten me muaj të tërë, e gjithashtu kjo është ushtruar edhe ndaj personave të cilët janë dënuar. Metodat e torturimit të përdorur, karakterizohet me torturimin e përdorur në burgun famëkeq të Goli Otokut. Nxjerrja e deklaratës në këtë formë ka pasur për qëllim që ta thyejnë shpirtërisht të paraburgosurin, t’ia ulin dinjitetin njerëzor, ta poshtërojë, ndërsa vlen të theksohet

84 Neni 214, KPPK.

79

shkrimi i prof. Dr. Sabile Keçmezi - Basha85. “Të burgosurit nuk janë si njerëzit që shohin diellin, yjet. Kanë gjuhën e tyre, kanë nervat e tyre. Edhe në shtëpinë tënde të jesh po të mbyllin derën nga jashtë të duket sikur s’ngopesh me frymë.... pale në burg, në qeli! Dhe ngaqë trupi mbetet në vend brenda katër mureve, dhe shpirti arratiset duke kërkuar gjurmët e djeshme të këmbëve, formohet në trup një mjegull e dendur si era e qelisë si forma e korridoreve të burgut”. 4.2. Marrja në pyetje e të pandehurit në prokurori Pasi që është paraqitur kallëzimi penal në prokurori, prokurori publik në kuadër të autorizimeve të veta, e nxjerr aktvendimin për fillimin e hetimeve. Është me rëndësi që prokurori publik pasi që ta shikojë kallëzimin penal, të shikojë se lënda a është lëndë paraburgimi, nga se duhet vepruar në mënyrë të shpejtë, në të kundërtën nëse është lëndë në procedurë të rregullt, nuk do të thotë që ka të drejtë të mosveprojë, por veprimet e mëtutjeshme janë të natyrës tjetër. Nëse i pandehuri nuk gjendet në paraburgim, me anë të thirrjes, do të njoftohet për datën kur duhet të paraqitet në prokurori për t’u dëgjuar. Logjikisht, thirrja duhet dorëzuar personalisht të pandehurit, e po që se nuk mund të dorëzohet e njëjta, atëherë, i dorëzohet anëtarit të afërm të familjes. Nëse i pandehuri nuk i përgjigjet thirrjes, atëherë prokurori publik bën kërkesë për sjelljen me dhunë, të cilën kërkesë ia dërgon gjykatësit të procedurës paraprake, duke kërkuar që në urdhëresë të shënohet data e paraqitjes së të pandehurit, koha e paraqitjes si dhe zyra e prokurorisë. Pas pranimit të kërkesës për urdhërarrest gjyqtari i procedurës paraprake, vepron dhe një kopje të urdhëresës ia dërgon edhe prokurorit të çështjes. Gjithashtu për mënyrën e ekzekutimit të urdhërarrestit, në përmbajtje të urdhërarrestit përcaktohen modalitetet. Nëse është lëndë paraburgimi, personi i arrestuar i cili ka qenë në ndalim policor, sipas aktvendimit të oficerit të policisë, në afat prej 48 orëve, sillet në prokurorin kompetente për punë të mëtutjeshme, por ky afat kohor nuk do të thotë që nuk mund të veprohet në kohë më të shkurtër. Menjëherë prokurori i çështjes, vendos për dëgjimin ose mosdëgjimin e të pandehurit, paraprakisht pasi që ta nxjerrë aktvendimin për fillimin e hetimeve. Në aktvendim për fillimin e hetimeve, shënohen të dhënat për identitetin e të pandehurit, vepra penale për të cilën dyshohet se i pandehuri e ka kryer. Në aktvendimin për fillimin e hetimeve i pandehuri nuk ka të drejtë ankese. Me plotësimin e kushteve të parapara sipas dispozitave ligjore86, të njëjtat pasi që i bëhen të ditura të pandehurit, atëherë fillohet me marrjen në pyetje. Marrja në pyetje e të pandehurit në prokurori është e rëndësisë së posaçme, sepse prokurori publik është subjekt i cili i fillon, zhvillon dhe përfundon hetimet. Ndodh që prokurori publik t’ia ketë besuar ndërmarrjen e hetimeve policisë, mirëpo paraprakisht duhet ta pajisë me autorizim, duke ua bërë të ditur ndërmarrjen e veprimeve të kërkuara.

85 Shkrimi në gazetën ditore “Epoka e Re”, dt. 02 dhjetor 2009, vazhdimi i dytë, fq. 15. 86 Neni 231, KPPK.

80

Para marrjes në pyetje në prokurori, i pandehuri njoftohet me të gjitha të drejtat të cilat i takojnë: - të njoftohet se ka të drejtë që të heshtë, mos të japë deklaratë, mos të përgjigjet në pyetje të cilat i parashtrohen, por është e preferueshme që të japë informacione për shënimet personale të cilat e karakterizojnë, dhe të njëjtat duhet të jenë të sakta. - të drejtën që të ketë përkthyes nëse nuk e kupton gjuhën në të cilën zhvillohet procedura penale, dhe vazhdimisht t’i përkthehen dhe t’i sqarohen pyetjet që i parashtrohen deri në momentin kur konsiderohet se e ka kuptuar pyetjen. - e drejta në mbrojtës është e garantuar, dhe prej momentit të vënies së kontaktit me të pandehurin, mbrojtësi i tij kujdeset për garantimin e të drejtave të cilat i janë përcaktuar, në të kundërtën, mosrespektimi i të drejtës në mbrojtës, do të thotë shkelje dhe cenim i të drejtës së të pandehurit. Me mbrojtës i pandehuri konsultohet para dhënies së deklaratës, me qëllim që çështjen penale ta kuptojë dhe deklarata e tij të jetë në kontekst të veprës penale e cila i vihet në barrë. - deklarata të cilën e jep i pandehuri, është e rëndësisë bukur të mirë, nga se e njëjta do të përdoret si provë para gjykatës por paraprakisht një deklaratë e dhënë në prokurori do të mundësojë që në të ardhmen të kihet parasysh edhe nxjerrja e provave të tjera të cilat e përcjellin çështjen penale. - e drejta e të pandehuri që ka të drejtë të kërkojë nxjerrjen e provave të nevojshme, të cilat e përcjellin çështjen penale dhe ky obligim është edhe i vetë prokurorit i cili duhet të nxjerrë prova fajësuese dhe ato shfajësuese. Marrja e deklaratës së të pandehurit është me rëndësi që duhet të shënohet në procesverbal, dhe atë në formë të shkruar, mirëpo nëse ekziston teknika, është mirë që regjistrimi të bëhet në mënyrë auditive dhe vizuale87. Marrja në pyetje e të pandehurit duhet të përqendrohet në çështjen penale për të cilën janë filluar hetimet, dhe nënkupton që do të merret në pyetje kur të konsiderohet se është e duhur, por nuk guxon që prokurori publik apo ndonjë subjekt tjetër t’i kalojë autorizimet e parapara ligjore. Vazhdimisht gjatë marrjes në pyetje duhet ruajtur identiteti i të pandehurit, që i njëjti mos të provokohet me pyetje të cilat nuk ndërlidhen në çështjen penale apo të shkaktohet nervozë, por vazhdimisht duhet patur parasysh që pyetje të cilat nuk i kupton i pandehuri t’i sqarohet dhe mundësisht t’i ofrohet hapësirë e mjaftueshme për paraqitjen e deklaratës. Marrja në pyetje të pandehurit nga ana e prokurorit publik është e drejtpërdrejtë (direct examination), por mund të parashtrohen edhe pyetje kryqëzore nga ana e palëve të tjerë të cilët janë prezentë gjatë marrjes në pyetje të të pandehurit (cross examination), që do të thotë se pyetjet e parashtruara nga ana e mbrojtësit kanë për qëllim që ta ulin besueshmërinë e provës së nxjerrë nga ana e prokurorit. 4.2.1. Marrja në pyetje e të pandehurit në mënyrë të drejtpërdrejtë (direkt examination)

87 Neni 90, KPPK.

81

Subjekt me rëndësi në procedurën penale është prokurori publik. Fillimi i hetimeve është i ndërlidhur me prokurorin publik i cili zhvillon hetime me nxjerrjen e aktvendimit për fillimin e hetimeve, që paraqet bazën kryesore për punë të mëtutjeshme. I pandehuri e fiton statusin e të pandehurit pasi që të nxirret aktvendimi për fillimin e hetimeve, ndërsa prokurori publik vendos për momentin e marrjes në pyetje të të pandehurit. Është me rëndësi që me të paraqitur të pandehurit te prokurori publik, i njëjti duhet të udhëzohet për të drejtat të cilët i takojnë në kuptim të nenit 231 të KPPK-së, dhe këto të drejta duhet t’i garantohen të pandehurit, gjatë të gjitha fazave të procedurës. Fazat e kalimit të procedurës penalo juridike, siç është ajo e hetimeve, kryesisht zhvillohet nga ana e prokurorit publik, mirëpo vazhdimisht duhet mbajtur relacione të afërta me gjykatësin e procedurës paraprake, si dhe mbrojtësin. Marrja në pyetje e drejtpërdrejtë nënkupton që të pandehurit duhet t’i bëhet e ditur që çështja penale për të cilën zhvillohen hetimet, ka të bëjë me fazat e paraqitjes së rastit, të marrjes së informatave, tregimit të rastit, dëshmisë e cila duhet ndërlidhur me faktet të cilat do të përdoren. Pra, qëllimi i marrjes në pyetje në mënyrë të drejtpërdrejtë duhet ta mbështetë teorrinë dhe temën e rastit, si dhe përdorimin e dëshmive, si te i pandehuri, gjithashtu edhe te dëshmitarët. Kjo nënkupton që marrja në pyetje e drejtpërdrejtë duhet të karakterizohet me disa pyetje siç janë: - kush, - çka, - kur, - ku, - pse - si, - me kënd, - me çka, - tregoje, - shpjego si dhe të tjera, dhe vazhdimisht pyetjet e drejtpërdrejta të cilat nisen në këtë formë, kanë për qëllim që të jenë të shkurta, të qarta, të kuptueshme, të nxjerrin një fakt që ndërlidhet me çështjen e caktuar, dhe tërë përqendrimi të jetë në kuadër të çështjes për të cilën zhvillohen hetimet. Pyetjet e drejtpërdrejta në hetuesi, kanë për qëllimi që prokurori të krijojë një opinion më të përafërt, duke nxjerrë në shesh faktet kryesore të çështjes, të cilat me provat që e shoqërojnë, ekzaminimet të cilat kryhen, çështja penale të ketë një ndriçim gjithëpërfshirës. Teknikat e përdorura nga ana e prokurorit te pyetjet e drejtpërdrejta kanë të bëjnë me vërtetimin e përgatitjes së prokurorit për të hetuar një çështje penale, si dhe demonstrimin e aftësive në zotërimin e profesionit të cilin e ushtron.

82

Është mirë që prokurori gjatë punës të konkretizojë pyetjen, dhe mos të krijojë huti gjatë punës as te pala, qoftë i pandehuri, dëshmitari i dëmtuari, apo eksperti, sepse po që se i ngrit tensionet, atëherë edhe vetë hetimi humb në karakter88. Po që se teknika e marrjes në pyetje në mënyrë të drejtpërdrejtë zbatohet duke u respektuar dispozitat ligjore, siç janë garantimi i të drejtave të të pandehurit89, i të dëmtuarit90, dëshmitarëve91, atëherë me siguri që është respektuar edhe dinjiteti i palës në procedurë. 4.2.2. Marrja në pyetje e të pandehurit në mënyrë të tërthortë (cross examination) Përpos mënyrës së marrjes në pyetje në mënyrë të drejtpërdrejtë ekziston edhe mënyra e tërthortë, që përshkruhet fare mirë në dispozitat ligjore, por prokurori publik duhet të ketë parasysh që gjatë marrjes në pyetje ta ruajë autorizimin të cilin e ka, sepse duhet të ketë prasysh që dëshmitari i cili mirret në pyetje, nuk është i propozuar nga ana e tij, e kjo mund të jetë edhe në relacion të kundërt92. Kjo nuk do të thotë që kjo formë e marrjes në pyetje nuk është e përcaktuar edhe në kodet e vendeve të tjera nga rajoni, por si shembull në këtë punim është marrë komentari i Kodit të Procedurës Penale të Bosnjës dhe Hercegovinës. Është me rëndësi që të respektohet nxjerrja e fakteve që me një pyetje të arrihet qëllimi i caktuar, si dhe të bëhet selektimi i pyetjeve që do të parashtrohen për nxjerrjen e fakteve. Qëllimi i marrjes në pyetje në mënyrë të tërthortë është që të bëhet diskreditimi i deklaratës së dhënë, dhe e njëjta me parashtrimin e pyetjeve, të xhvishet sepse fare mirë dihet që sidomos i pandehuri në fjalën e vet mundohet që t’i shmanget paraqitjes së vërtetës. Sa u përket pyetjeve të tërthorta, kjo mundësi i është lejuar palëve në procedurë, si gjatë hetimeve, ashtu edhe gjatë mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor, por çdo gjë në kuadër të autorizimeve. 5. Vlerësimi i provave të grumbulluara Çështja penale e cila është hetuar, përcillet me grumbullimin e provave qofshin ato personale siç janë marrja e deklaratës së të pandehurit, e të dëmtuarit, dëshmitarëve, e ekspertëve, si dhe e atyre materiale, siç janë kryerja e ekzaminimeve të ndryshme, varësisht prej rastit. Zakonisht provat materiale e fuqizojnë provën personale dhe gjithnjë pretendohet që këto prova të ndërlidhen në mes vete, duke ndikuar në zhvillimet e mëtutjeshme lidhur me ndriçimin dhe zbardhjen e gjendjes faktike.

88 Kemberly A.Mur, Jackf. Nevin, Matthew W.Willlams, Debora Cunningham Foshee, Ndërtimi i shkathtësive

gjyqësore, faqe 6. 89 Neni 231, KPPK. 90 Neni 79, 80, 81, KPPK. 91 Neni 159 -164, KPPK. 92 Neni 262 i Komentarit të Kodit të Procedurës Penale të Bosnjës dhe Hercegovinës.

83

Gjendja faktike paraqet strumbullarin e hetimit të një rasti penal gjatë zhvillimit të hetimeve, me një pretendim që nxjerrja e aktit akuzues, të ketë mbështetjen në të gjitha faktet e vërtetuara me provat e nxjerra në bazë të KPP-së. Gjendja faktike është tërësi faktesh në të cilat bazohet aplikimi material dhe formal i Kodit Penal, si dhe Kodit të Procedurës Penale, gjatë punës së zhvilluar në lëndën penale të caktuar93. Nisur nga kjo rrethanë vërtetimi i drejtë i gjendjes faktike paraqet një tërësi faktesh të cilat duhet vlerësuar për të ardhur deri te përfundimi për nxjerrjen e aktgjykimit. Gjithnjë duhet pasur parasysh, që për zbardhjen e fakteve gjatë hetimeve si dhe gjatë shqyrtimit gjyqësor, duhet pasur mbështetjen në dispozitat ligjore. Është me rëndësi që prokurori publik gjatë zbatimit të procedurës penale vazhdimisht të udhëhiqet me zbatimin e dispozitave ligjore. Provat e grumbulluara gjatë zhvillimit të hetimeve, duhet vlerësuar. Nxjerrja e provave konsiston në nxjerrjen e tyre sipas detyrës zyrtare nga ana e prokurorit publik, të cilin obligim e mbështet në kuadër të autorizimeve të parapara, por mund të bëhet nxjerrja e provave edhe me propozimin e subjekteve të tjera të interesuara. Si palë të interesuara për nxjerrjen e provave të tjera, të ndërlidhura me çështjen penale, janë gykatësi i procedurës paraprake, mbrojtësi i të pandehurit, i pandehuri, si dhe palët tjera. Pas ngritjes së aktit akuzues, nuk do të thotë që është shterrur mundësia e ngritjes së propozimeve për nxjerrjen e provave të kërkuara, nga se kjo çështje mund të bëhet deri në paraqitjen e fjalës përfundimtare nga ana e prokurorit, e kjo është e garantuar me dispozitat ligjore edhe në shqyrtimin gjyqësor. 6. Roli i prokurorit publik në fazën e akuzimit Faza e akuzimit është si veprim i cili bie në kuadër të autorizimeve të prokurorit publik në fazën e parë të veprimit, e cila karakterizohet me zhvillimin e hetimeve. Është me rëndësi, që para se të vendoset për ngritjen e aktit akuzues, prokurori publik aktivitetin rreth grumbullimit të provave rreth zbardhjes dhe ndriçimit të çështjes penale, ta mbështet në dispozitat ligjore pozitive. Për të ngritur aktin akuzues, prokurori publik pas përfundimit të hetimeve, vlerëson provat e grumbulluara, dhe më pastaj në kuptim të dispozitave ligjore ngritë aktin akuzues. Vlerësimi i provave të nxjerra, qoftë i atyre materiale, apo i atyre personale, nga ana e prokurorit publik, kanë lidhshmëri të pashkëputur në mes vete dhe çështjen penale e paraqesin si tërësi. Kjo nënkupton që provat kur kanë relacione të ngushta në mes vete, fitojnë një fuqizim edhe më të madh që do të reflektohet gjatë prezantimit të aktit akuzues në shqyrtimin gjyqësor. Shikuar aktin akuzues, si tërësi, është me rëndësi që gjatë punës prokurori publik të ketë parasysh kompetencën lëndore dhe territoriale të prokurorisë si dhe të gjykatës ku do të dërgohet akti akuzues. Në kuadër të kompetencës reale, prokurori publik ka të drejtë që të ngrejë: propozimakuzë, aktakuzë, të kryesit të mitur të

93 Grubiša, Mladen, Činjenično Stanje u Krivičnom Postupku, fq. 4.

84

veprave penale, ngrit propozimin për shqiptimin e masës edukative ose propozimin për shqiptimin e dënimit. Te personat me paaftësi mendore të kufizuar, prokurori publik bën propozimin për shqiptimin e masës për trajtim të detyrueshëm psikiatrik, mbështetur në dispozitat ligjore të KPPK-së, si dhe Rregullores nr.34/2004. Kjo nuk nënkupton që prokurori publik, në kuadër të autorizimeve të veta mund t’i ngritë vetëm këto akte akuzuese, të një rëndësie të posaçme, por për të ngritur një akt akuzues, duhet pasur profesionalizëm dhe njohuri përkatëse, për të ndërmarrë hapin e kërkuar në procedurën penale. Duhet pasur parasysh gjithnjë objektin e aktit akuzues, kryesin e veprës penale, elementet që e përbëjnë figurën e veprës penale, motivin e kryerjes së veprës penale, e që të gjitha si tërësi ta karakterizojnë çështjen penale e cila do të trajtohet. Duke vlerësuar situatën e prokurorit publik gjatë hetimeve, është me rëndësi që vazhdimisht duhet të jetë në raporte të afërta me subjekte të tjera për mbledhjen e provave. Gjatë nxjerrjes së provave, prokurori publik duhet të ketë mbështetjen e duhur ligjore, dhe sipas fazës së ndodhjes së procedurës, t’i njoftojë palët tjera me veprimet e ndërmarra. 7. Veprimet e prokurorit në procedurën pergatitore për të mitur Është me rëndësi që përpos punës me kryerësit e veprave penale të rritur, ndeshemi me kryerës të veprave penale edhe të mitur. Kjo nënkupton që kryerësi i veprës penale i mitur duhet të jetë i moshës 14-18 vjeçare. Periudha kohore deri në moshën 14 vjeçare, është fazë që kryerësi i veprës penale nuk është i llogaritshëm për veprimet e kryera. Me të marrë të informacionit nga ana e Policisë, prokurori publik duhet që të jetë në gatishmëri për të dhënë të gjitha udhëzimet e duhura. Udhëzimet janë: veprimet e ndërmarra rreth sigurimit të vendit të ngjarjes nga ana e patrullës së parë të policisë, formimi i ekipit prej ekspertëve të kërkuar për këqyrjen e vendit të ngjarjes dhe dalja e prokurorit në vendin e ngjarjes. Me të dalë në vendin e ngjarjes, prokurorit publik vërteton gjendjen ekzistuese dhe menjëherë e fillon punën në kuptim të autorizimeve të përcaktuara me ligj. Fillon me këqyrjen e vendit të ngjarjes, duke konstatuar të gjitha provat që ndërlidhen me çështjen penale. Bëhet mbledhja e provave materiale siç janë: - mjetet e përdorura, arma e zjarrtë, mundësisht bëhet shikimi i llojit të armës, e tjerë që janë përdor për kryerjen e veprës penale. Gjatë këqyrjes në vendin e ngjarjes, prokurori publik në procesverbal konstaton të gjitha provat materiale të cilat ndërlidhen me rastin konkret, dhe procesverbalin e punon me shkrim që më tutje do të jetë pjesë përbërëse e lëndës penale. Pas kryerjes së këqyrjes në vendin e ngjarjes, për vendosje të mëtutjeshme dhe caktim të ritmit të punës, vendos prokurori publik. Ndërmerren veprime në kuadër të autorizimeve drejtpërdrejtë nga ana e prokurorit publik, mirëpo edhe bëhen kërkesa të duhura, të cilat i dërgohen gjykatësit të procedurës paraprake.

85

Pas ndërmarrjes së këtyre veprimeve, udhëzohet policia që ta përmbledhë rastin, me të gjitha provat e duhura, kurse duhet patur kujdes të posaçëm nga se i mituri nuk mund të qëndrojë në ndalim më shumë se 24 orë, ndërsa brenda kësaj kohe trajtimi i të miturit të ndaluar sipas aktvendimit të policisë, duhet të jetë adekuat, në të kundërtën do të shkelen të drejtat e tij të parapara me LPMK. I mituri duhet të dërgohet ne qendrën emergjente të spitalit rajonal, për t’u marrë mendimi se a mund ta përballojë paraburgimin në pikëpamjen psikike dhe fizike, i cili raport mjekësor do të shërbejë edhe në gjykatë, që eventualisht për veprim të mëtutjeshëm do të zbatohet masa për sigurimin e prezencës së të miturit, paraburgimi që do të caktohet, nuk mund të jetë më i gjatë se 30 ditë për veprat penale sipas kompetencës. Me të pranuar të kallëzimit penal, lënda i dërgohet prokurorit publik, mundësisht në secilën prokurori është mirë që të jetë i caktuar prokurori publik për të mitur. Duke patur parasysh që në Kosovë numri i prokurorëve nuk është i mjaftueshëm, atëherë me punë për të mitur janë të ngarkuar të gjithë prokurorët. Për punë më profesionale, është e preferueshme që prokuroritë si dhe gjykatat të kenë të caktuar prokuror apo gjykatës të cilët duhet të kenë trajnime adekuate për punë me të mitur. Prokurori publik në procedurën përgatitore për të mitur, nxjerr aktvendimin për fillimin e procedurës përgatitore dhe prej atij momenti, i qaset hetimit të çështjes penale, për nxjerrjen dhe grumbullimin e provave të nevojshme duke i zbatuar dispozitat pozitive ligjore deri në përfundim të hetimit, pastaj vendosjes së dërgimit të çështjes penale për punë të mëtutjeshme. Pasi që të dorëzohet kallëzimi penal, është me rëndësi që të vlerësohet, dhe të bëhet përcaktimi, për çfarë lloj të veprës penale bëhet fjalë, pasi që kryesit e mitur janë kryes të veprave penale të llojeve të ndryshme.94 Shikuar në këtë drejtim pjesëmarrjen e kryesve të mitur në kryerjen e veprave penale sa i përket rasteve të vjedhjeve, kanë kryer 3.500 raste prej të cilave shikuar në mënyrën statistikore 1.757 vepra penale të kryera nga të miturit janë vjedhje, kurse 1.873 raste të kryera të veprave penale janë vjedhje të rënda. Derisa jemi te kryerja e veprave penale, duhet shtuar kujdes i posaçëm kryesve të mitur, sepse të njëjtit paraqiten edhe si kryes të veprave penale të mbajtjes pa leje të armëve të zjarrta.95 Nga ana e prokurorit publik pas pranimit të kallëzimit penal,

94 Veprat penale të cilat i karakterizojnë kryesit e mitur janë vepra penale kundër jetës dhe trupit, kapitulli XXV

(vepra penale e vrasjes – neni 146 i KPK-së, vepra penale e vrasjes së rëndë – 147 i KPK-së, vepra penale lëndimi i lehtë trupor - neni 153 i KPK-së,, vepra penale lëndimi i rëndë trupor – neni 154 i KPK-së, vepra penale pjesëmarrja në rrahje – neni 155 i KPK-së, veprat penale kundër integritetit seksual kapitulli XIX (vepra penale dhunimit – neni 193 i KPK-së, vepra penale keqpërdorimi seksual i personave me çrregullime mendore a emocionale ose me paaftësi mendore – neni 197 i KPK-së, keqpërdorimi seksual i personave nën moshën 16 gjashtëmbëdhjetë vjet – neni 198 i KPK-së, e tjerë), veprat penale kundër shëndetit publik kapitulli XXI (vepra penale blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve të rrezikshëm dhe e substancave psikotropike – neni 229 i KPK-së,), veprat penale kundër ekonomisë – kapitulli XXII (vepra penale falsifikimi i parasë – neni 244 i KPK-së), veprat penale kundër pasurisë, kapitulli XXII(vepra penale e vjedhjes së rëndë – neni 252 i KPK-së, ) vepra penale e grabitjes – 255 i KPK-së.

95 Veprat penale kundër rendit publik dhe veprimeve juridike – kapitulli XXVIII, vepra penale mbajtja në pronësi, në kontroll, në posedim ose në shfrytëzim të paautorizuar të armëve nga neni 328 të KPK-së. Është me rëndësi se kryesve të mitur sipas të dhënave statistikore të Policisë së Kosovës, iu janë konfiskuar 230 armë të zjarrta.

86

vlerësimi te të njëjtit, dhe ardhjes në përfundim se në rastin konkret kryesit e mitur për veprën penale të kryer, mund t’i shqiptohet dënimi me burgim deri në 3 vite ose dënimi me gjobë, atëherë është detyrë e prokurorit publik që mund të fillojë punën për shqiptimin e masës së diversitetit, si dhe llojit të saj. Kjo varet nga vlerësimi i rastit. 7.1.Procedura përgatitore për të mitur Procedura përgatitore ndaj të miturit, fillon si një procedurë specifike, ashtu që prokurori publik gjatë zhvillimit të këtij lloji të procedurës, e mbështet punën në disa parime themelore. Parimet të cilat e udhëheqin prokurorin publik gjatë punës janë ato të përgjithshmet, por duhet pasur parasysh që gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore për të mitur duhet të zhvillohet procedurë e ndarë nga të rriturit. Duhet të veprojë me urgjencë të posaçme gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore, për mbledhjen e provave të kërkuara. Është me rëndësi që te ky lloj i procedurës, parimi i publicitetit nuk vjen në shprehje sikurse në procedurën penale për të rritur. Të gjitha palët pjesëmarrëse në procedurë, janë të obliguara që të respektojnë zhvillimet në këtë lloj të procedurës, ku vazhdimisht puna të ketë mbështetjen e duhur ligjore. Dinjiteti i kryesit të mitur të veprës penale ndaj të cilit është filluar procedura përgatitore, duhet të ruhet dhe të respektohen të gjitha të drejtat e garantuara me ligjet vendore si dhe aktet dhe instrumentet tjera ndërkombëtare. Procedura përgatitore për të mitur fillon me aktvendimin për nisjen e procedurës përgatitore pasi që identifikohet se i paraqituri i mitur është kryes i mundshëm i veprës penale dhe ekziston dyshimi i bazuar. Me aktvendim fillohet procedura përgatitore, përcaktohet ritmi i punës me subjektet tjera në procedurë në kuptim të nenit 45 të LPMK, njoftohet organi i kujdestarisë pranë Qendrës për Punë Sociale, Shërbimi Sprovues në kuptim të nenit 7 të LPKM, për ta punuar anketën sociale. Gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore, i mituri duhet të ketë mbrojtës – avokat menjëherë me të paraqitur para prokurorit publik, e mundësisht kjo mundësi duhet t’i ofrohet edhe derisa të jetë në polici96. Duhet të njoftohet kryesi i mitur, mbrojtësi i tij si dhe të gjitha palët tjera të interesuara, për rrjedhat gjatë grumbullimit të provave që kanë të bëjnë me çështjen penale, sepse përveç prokurorit publik mund të ngritin propozime për prova të reja edhe palët e tjera. Derisa jemi te puna dhe zhvillimi i procedurës përgatitore duhet pasur parasysh se si kryes të veprave penale si të mitur, janë personat e gjinive të ndryshme, janë meshkuj të cilët në delikuencën e përgjithshme marrin pjesë rreth 97%, kurse femrat si kryese të veprave penale si të mitura marrin pjesë me 3%. Prokurori publik e drejton rrjedhën e zhvillimit të procedurës përgatitore, vlerëson provat e grumbulluara dhe pas përfundimit të procedurës përgatitore

96 Neni 40, LPMK, parasheh që i mituri të ketë mbrojtës prej fillimit të procedurës prëgaditore, kurse sipas LPP-

ën, të miturit në kuptim të nenit 455 parag. 1 iu është mundësuar të ketë mbrojtës në fazat gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore.

87

vendos për ngritjen e propozimit për shqiptimin e masës edukative ose propozimit për shqiptimin e dënimit. 7.2. Aspektet krahasuese të zhvillimit të procedurës përgatitore për të mitur Sipas LPP-ës, procedura përgatitore për të mitur është filluar me kërkesën e prokurorit publik për zhvillimin e procedurës përgatitore, ndërsa aktvendimin për fillimin e procedurës përgatitore e ka nxjerrë gjyqtari për të mitur i cili edhe ka organizuar punën rreth grumbullimit të provave të nevojshme97. Me LPMK, prokurori publik është i obliguar që të jetë aktiv në procedurë, që të nxjerrë të gjitha provat e duhura në kuptim të ligjit, e përshtatshmërisht të zbatojë dispozitat e parapara në Kodin e Procedurës Penale, e me theks të posaçëm kapitullin XXV, si dhe kornizën tjetër ligjore që garanton të drejtat dhe liritë e të miturit. Gjatë tërë punës në çështjen penale që ka të bëjë me të miturin, ai ka privilegje të parapara me dispozitat ligjore, nga se duhet pasur kujdes në ruajtjen e personalitetit të tij, që mos të ndikohet negativisht në zhvillimin shpirtëror të miturit, dhe mos t’i shkaktohet ngarkesë psikike gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore. Pas nxjerrjes së aktvendimit për fillimin e procedurës përgatitore, njoftohet organi i kujdestarisë me qëllim që të jetë në rrjedha për çështjen penale, me qëllim që si institucion të ketë të drejtën e propozimit të paraqitjes së fakteve dhe provave të rëndësishme për të marrë një vendim sa më të drejtë.98 Prokurori publik duhet pasur kujdes që gjatë zhvillimit të procedurës përgatitore të respektojë dinjitetin e të paraqiturit të mitur, të vërtetojë saktë datën e lindjes, duke siguruar certifikatën e lindjes po që se e njëjta nuk është siguruar, të shikojë se i mituri po që se parashihet caktimi i paraburgimit a është dërguar në qendrën e mjekësisë familjare për t’u konstatuar gjendja e tij momentale shëndetësore për përballimin e paraburgimit. I mituri nuk duhet që të merret në pyetje më shumë se dy herë, nga se çdo marrje në pyetje shkakton ngarkesë për të miturin. Gjatë marrjes në pyetje të miturit duhet plotësuar këto kushte: - që të jetë prezentë përfaqësuesi i tij ligjor – prindi; - po që se nuk ka prind, të jetë prezent prindi adoptues, ose kujdestari i caktuar për

të miturin, - varësisht se në çfarë faze të zhvillimit gjendet procedura përgatitore, prokurori

publik duhet të jetë i kujdesshëm që të miturit t’i caktojë mbrojtës, - që t’i respektojë të gjitha të drejtat e garantuara që i takojnë në kuptim të nenit

231 të KPPK-së, kur gjendet para prokurorit për të dhënë deklaratën, kurse po që se është intervistuar në polici, atëherë në kuptim të nenit 214 të KPPK-së, të respektohen të gjitha të drejtat që i takojnë, e kjo dispozitë ligjore respektohet edhe te gjykatësit për të mitur.

97 Neni 470, LPP. 98 Neni 45, LPMK.

88

Hap më i avancuar sipas LPMK-së, vërehen – masat e diversitetit që janë të parapara me LPMK99, të cilat janë të karakterit më favorizues për pozitën e të miturit me qëllim të riintegrimit sa më të shpejtë në rrjedhat e përgjithshme shoqërore. Procedura përgatitore për të mitur, fillohet me propozimin e prokurorit publik për veprat penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare, kurse për veprat penale që ndiqen sipas propozimit të të dëmtuarit apo sipas aktpadisë private vetëm nëse iniciativa është paraqitur me kohë dhe prokurori publik pajtohet ta ushtrojë ndjekjen100. Mirëpo, po që se pushohet procedura përgatitore ndaj të miturit, me aktvendim njoftohen të gjitha palët e parapara sipas dispozitave ligjore. Varësisht nga natyra e lëndës, prokurori publik mund të përcaktohet për ndonjërën nga masat për sigurimin e prezencës së të paraqiturit të mitur të parapara101 dhe varësisht prej masës për të cilën përcaktohet, përshtatshmërisht zbatohen dispozitat e KPPK-së, mirëpo ndaj të paraqiturit të mitur duhet pasur kujdes të veçantë, sepse paraburgimi caktohet fillimisht në kohëzgjatje prej një muaji, ndërsa mund të vazhdohet me propozim të prokurorit publik edhe për 2 muaj të tjerë. Pra kohëzgjatja e paraburgimit nuk mund të jetë më e gjatë se 3 muaj në procedurën përgatitore, ndërsa i mituri gjatë qëndrimit në qendrën e paraburgimit nuk duhet të mbahet me të paraburgosurit madhor, sepse ndikohet negativisht në personalitetin e të miturit. Gjatë procedurës përgatitore pasi që vlerësohen të gjitha provat të cilat janë grumbulluar, prokurori pas përfundimit të procedurës përgatitore nxjerr propozimin për shqiptimin e masës edukative ose propozimin për shqiptimin e dënimit, varësisht prej rrethanave përcjellëse të cilat e kanë përcjellë çështjen penale.

Përfundimi Në punim kam bërë përpjekje që të jap një vështrim fillimit, qëllimit dhe zbatimit të hetimeve, duke vërejtur që është një punë që donë përgjegjësi bukur të madhe sipas dispozitave ligjore. KPPK-ë, ka bërë ndryshime sa i përket rolit dhe funksionit të prokurorit publik në raport me LPP-ë, gjë që gjatë punës vërehen tendencat e depërtimit të tipit akuzator në procedurën penale. Prokurori publik është subjekt në procedurë i cili me të marr të informatës për kryerjen e një vepre penale, duhet ta koordinon punën për mbledhjen e provave të duhura. Të gjitha provat duhet ta kenë mbështetjen ligjore, sipas ligjeve pozitive vendore, ashtu edhe akteve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare. Është veprim që donë punën dhe seriozitet të madh, sepse çështja penale për procedim të mëtutjeshëm kryesisht varet prej fazës së zhvillimit të hetimeve. Kjo ndërlidhet me punën që duhet kryer dhe në mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor, nga se provat e grumbulluara gjatë

99 Neni 13-15, LPMK. 100 Neni 54, KPPK. 101 Neni 268, KPPK.

89

hetimeve, si ato personale ashtu edhe ato materiale duhet të kenë lidhje të pashkëputur, nga se tërë puna e kryer gjatë hetimeve duhet të materializohet në fazën e shqyrtimit gjyqësor. Përkundër asaj që në KPPK-ë, si dhe në Ligjin Penale për të Mitur ka mangësi, shpresojmë që do të tejkalohen me ndryshimet dhe plotësimet të cilat priten të bëhen në një të ardhme të shkurt.

. Literatura

1. Sahiti, Ejup, Dëshmia e Dëshmitarit si provë në procedurën penale, Prishtinë 1993

2. Sahiti, Ejup, Argumentimi në procedurën penale, Tetovë 1999; Prishtinë 2006

3. Sahiti, Ejup, E drejta e Procedurës Penale, Prishtinë, 2005 4. Salihu, Ismet, E drejta Penale për të mitur, Prishtinë 2005 5. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2008 6. Kodi i Procedurës Penale të Kosovës, Rregullorja e UNMIK-ut 25/2003,

korrik 2003 7. Kodi Penal i Kosovës, Rregullorja e UNMIK-ut 26/2003, korrik 2003 8. Konventa e të drejtave të fëmijës, miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e

Organizatës së Kombeve të Bashkuara, 20 nëntor 1989, 9. Ligji Penal për të mitur i Kosovës, 20 Prill 2004 10. Ligji për prokurorin i Kosovës, Gazeta Zyrtare e KSAK, 32/1976, 28 korrik

1976 Përmbledhja e parimeve për mbrojtjen e të gjitha personave në çdo formë e

paraburgimit apo arrestimit, miratuar nga Rezoluta e Asambles së përgjithshme nr.43/173, 09.dhjetor 1998

90

91

Florent Muçaj – jur.dpl102 SHQYRTIME TË PËRGJITHËSHME MBI AKTIN ADMINISTRATIV 1. Vështrime Hyrëse Me të drejtë akti administrativ, nga shumë teoricienë në shkencën e të drejtës administrative, cilësohet si kurorë e gjithë procesit administrativ. E gjithë veprimtaria e organeve administrative zhvillohet për të ardhur deri te ky akt. Tema e cila do të shtjellohet ka të bëjë pikërisht me aktin administrativ, konkretisht kornizat e përgjithshme lidhur me aktin, duke filluar nga nocioni deri te elementet tjera që kanë të bëjnë dhe që lidhen me temën në fjalë. Përveç çështjeve të lartcekura, objekt trajtimi i temës do të jetë edhe aktiviteti i pushteteve kryesore të shtetit në kontekstin e nxjerrjes së aktit administrativ, duke filluar nga aktet që nxirren nga qeveria (pushteti ekzekutiv) ato që nxirren nga parlamenti (pushteti legjislativ) si dhe aktet që nxirren nga gjykatat (pushteti gjyqësor) pa harruar edhe aktet që nxirren nga presidenti. Në kuptimin e nxjerrjes së aktit do të trajtohet edhe nxjerrja e aktit nga administratat e ashtuquajtura të veçanta, aktet që nxirren nga Administrata Tatimore dhe Administrata e Universitetit, si pjesë e administratës publike. Tema ka për qëllim që lexuesit t’i mundësoj që më konkretisht të njihet me aktin juridik në përgjithësi dhe atë administrativ në veçanti si dhe elementet tjera që lidhen me aktin dhe temën në fjalë, po ashtu qëllimi i temës përfshin edhe trajtimin e aktivitetit të organeve kryesore të administratës shtetërore dhe publike në aspektin e nxjerrjes së aktit administrativ. Shtjellimi i kësaj çështje lidhet me shumë autorë të së drejtës administrative dhe duke marrë parasysh rëndësinë e aktit administrativ në të drejtën dhe shkencën administrative në përgjithësi, kemi parë të arsyeshme që t’i shqyrtojmë më detaisht konceptet e përgjithshme që lidhen me aktin, në mënyrë që të fitohet një qartësi më e madhe lidhur me të, pikërisht kjo lidhet me arsyetimin e vet temës që trajtohet. Metodat të cilat do të inkorporohen në punimin e kësaj teme janë të ndryshme, duke filluar nga metoda dogmatike, metoda krahasuese, metoda ligjore, metoda induktive dhe deduktive si dhe metoda historike, duke e bërë kështu shumë më të lehtë qasjen dhe mënyrën e konceptimit të çështjes e cila do të shtjellohet. Po ashtu aplikimi i këtyre metodave do të ndihmojë jashtëzakonisht shumë në qartësimin dhe avancimin e pikëpamjeve lidhur me aktin administrativ në përgjithësi. 2. Vështrim i përgjithshëm mbi aktin juridik dhe nocionin e tij Nocioni i aktit juridik në shkencën juridike në përgjithësi është i ndryshëm, varësisht nga autorët. Sipas disa pikëpamjeve që lidhen me autorë të caktuar të shkencës juridike, akti juridik do të ishte absurd të përkufizohet meqenëse ekziston përkufizimi i normës juridike. Mendimi tjetër e ndan nocionin e normës juridike

102 Autori është kandidat në studimet pasuniversitare Master, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Prishtinës,

drejtimi Kushtetues-Administrativ.

92

dhe aktit juridik. Sipas këtij mendimi akti juridik është nocion më i gjerë se norma juridike dhe si i tillë duhet të përkufizohet.103 Akti juridik në përgjithësi në vete ngërthen normën juridike, ose zbatimin e kësaj norme dhe është shprehje e vullnetit të organit që në brendësi përmban normën e caktuar ose kushtin për zbatimin e normës. Po ashtu akti juridik përmban në vete edhe dimensionin psikik, për faktin se hartuesi i aktit në momentin e nxjerrjes së aktit mendon edhe për pasojat e vetë aktit të cilat fillimisht nuk mund të shihen përderisa nuk ekziston veprimi i caktuar njerëzor për ta krijuar pasojën 104 Nocioni i aktit në vete ngërthen disa elemente të cilat krijojnë edhe strukturën e definicionit. E para, akti juridik është veprim njerëzor, e dyta, në vete përmban vullnetin e organit, e treta, që është po ashtu e rëndësishme, është dimensioni psikik i aktit dhe e katërta përmbajtja e normës juridike ose kushti për zbatimin e normës. Veprimi njerëzor si element i parë i aktit ka të bëjë me gatishmërinë dhe nismën e organit për ta nxjerrë aktin, pa ekzistimin e kësaj nisme parimisht nuk mund të ekzistojë edhe vetë akti. Elementi i dytë në njëfarë mënyre përcakton nxjerrjen e aktit juridik, që është moment vendimtar për aktin. Elementi i tretë dhe i katërt kanë të bëjnë me pjesën e jashtme të aktit që ndërlidhet në kontitnuitet me dy elementet e para. Pas momentit të nxjerrjes së aktit janë veprimet e njerëzve ato që qojnë deri te zbatimi i aktit (elementi psikik) duke respektuar normën juridike që e përmban akti juridik. Duke i sintetizuar këto elemente të aktit, mund të vijmë deri te një kuptim për aktin juridik. Akti juridik është një veprim njerëzor që në vete përmban vullnetin e organit, i cili vullnet jetësohet me veprimet njerëzore duke zbatuar normën juridike. Përveç definicionit, çështje shumë e rëndësishme që lidhet me aktin juridik është edhe ndarja e akteve. Në shkencën juridike ekziston kjo ndarje e akteve: 1. Akte juridike të përgjithshme (Kushtetuta,Ligji,Kodi.etj) 2. Akte juridike të veçanta (Akti Administrativ, Akti Gjyqësor, Puna Juridike.etj) dhe 3. Akte të përgjithshme me fuqi nënligjore (Dekreti, Urdhëresa, Rregullorja, Statuti, Dekretligji.etj). Dallimi në mes të akteve juridike të përgjithshme dhe të veçanta qëndron në faktin se aktet e përgjithshme përmbajnë normën juridike të përgjithshme, për dallim nga aktet e veçanta që përmbajnë normën e veçantë dhe i referohen më shumë rasteve të veçanta apo konkrete. Studiuesi i njohur në shkencën e të drejtës administrative profesori Esat Stavileci, bën ndarjen e akteve juridke në: Akte juridike të përgjithshme dhe Akte juridike individuale. Dallimi në mes këtyre akteve po ashtu përcaktohet në elementin e përmbajtjes së normës juridike të cilin element dallues edhe e përqafon vetë profesori. 105

Përveç elementeve të cilat inkorporohen në nocionin e aktit juridik, së këndejmi një akt juridik përmban edhe dy elemente të rëndësishme: 1. Formën e aktit juridik 2.

103Shih, Dr. Osman Ismaili, “Fillet e së Drejtës”, Prishtinë 2004, faqe 169. 104Po aty, faqe 170. 105Shih, Esat Stavileci, “Nocione dhe Parime të Administratës Publike”, Prishtinë 2007, faqe 87.

93

Përmbajtjen e aktit juridik. Duke u mbështetur edhe në këto dy elemente shumë të rëndësishme të aktit juridik, mendojmë që një definicion më i plotë i aktit do të ishte në qoftë se do të inkorporoheshin edhe këto elemente në nocionin e aktit. Së këndejmi nëse do të përfshijmë në definicion edhe këto elemente atëherë definicioni i aktit do të dukej kështu: Akti juridik është një veprim njerëzor që në vete përmban vullnetin e organit, i cili jetësohet me veprimet njerëzore duke zbatuar normën juridike dhe që ka formë dhe përmbajtje të caktuar. Parimisht ky definicion është një sintetizim i elementeve më të rëndësishme të aktit dhe kështu mendojmë se është më i pranueshëm, për vetë faktin që është edhe me i plotë. 2.1. Forma e aktit juridik Akti juridik patjetër duhet të ketë formën e caktuar. Si elemente të cilat e përcaktojnë formën e aktit juridik janë: 1. Kompetenca e organit për nxjerrjen e aktit; 2. Procedura e nxjerrjes dhe 3. Materializimi ose zbatimi i aktit. Aktet juridike nxirren nga organet e ndryshme. Varësisht nga organi që e nxjerrë aktin krijohet edhe hierarkia e akteve juridike. Në shumicën e rasteve, kushtetuta si akt më i lartë juridik nxirret nga parlamenti, por në disa raste edhe nga kuvendi kushtetutvënës i cili krijohet posaçërisht për miratimin e kushtetutës.106 Kompetenca e organit, si element i formës së aktit, paraqet të drejtën e organit për të nxjerrë një akt juridik, ajo zakonisht caktohet nga aktet më të larta duke filluar nga kushtetuta, ligjet etj. P.sh kompetenca e organeve administrative për të nxjerrë akte të caktuara parashihet me ligjin mbi procedurën administrative. Ligji mbi Procedurën Administrative të Kosovës, kompetencën e definon si tërësi të kompetencave lëndore dhe territoriale. Po ashtu parasheh që organet e administratës shtetërore dhe publike brenda kompetencës së tyre detyrohen të vendosin për kërkesat e personave fizik ose juridik.107 Procedura e cila duhet të aplikohet për nxjerrjen e aktit të caktuar, paraqet një element tepër të rëndësishëm që e përcakton formën e aktit juridik. Gjatë nxjerrjes akti juridik kalon nëpër stade të caktuara procedurale, si rrjedhojë aktet juridike të ndryshme kanë procedura të ndryshme të nxjerrjes. Mosrespektimi i procedurës së aktit juridik si dhe dy elementeve tjera, si elemente që përcaktojnë formën e aktit, zakonisht rezulton me pavlefshmëri të aktit dhe anulimit të tij. 2.2. Përmbajtja e aktit juridik Element shumë i rëndësishëm i aktit juridik është edhe brendia e tij. Brendia e aktit juridik paraqet atë që e përmban akti, në të cilën përmbajtje përfshihet norma juridike dhe kushti për zbatimin e vetë normës. Aktet që përmbajnë normën juridike të pastër, urdhërojnë ose ndalojnë ndërmarrjen e veprimeve të caktuara. P.sh marrja e një vendimi për ndalimin e automjeteve në një rrugë të caktuar i detyron subjektet që të sillen sipas dispozitave të këtij vendimi.

106Shih, Dr.Kurtesh Salihu, “E Drejta Kushtetuese”, Prishtinë 2004, faqe 47. 107Shih, Ligji për Proceduren Administrative të Kosovës, neni 2 dhe 11, viti 2005, Nr.02/L-28.

94

Disa akte juridike përmajnë vetëm kushtin për zbatimin e normës. Aktet të cilët përmbajnë kusht për zbatimin e normës janë akte pa ekzistimin e të cilëve nuk mund të zbatohet norma juridike, p.sh. paraqitja e padisë si akt juridik për një rast të caktuar është kusht për zbatimin e normës, ose ankesa për një qështje të caktuar përmban kushtin për zbatimin e normës së caktuar pasiqë pa ekzistimin e tyre nuk mund të ketë zbatim të normës që përmban akti. Edhe përmbajtja e aktit juridik, ashtu si edhe forma, është element shumë i rëndësishëm për vlefshmërinë e aktit juridik, pa ekzistimin e të cilëve nuk mund të paramendohet akti dhe vlefshmëria e tij. 3. Përkufizimi i aktit administrativ Veprimtaria e organeve të administratës shtetërore dhe administratës publike, zhvillohet me qëllim të nxjerrjes së aktit administrativ, siç është thënë në përkufizimin e aktit juridik dhe elementet që përbëjnë nocionin e aktit, se akti paraqet një veprim njerëzor që ka për qëllim krijimin e pasojave të caktuara i cili ka formën dhe përmbajtjen e tij. Po ashtu edhe akti administrativ paraqet një veprim njerëzor që ka për qëllim krijimin e pasojave të caktuara konkrete. Akti administrativ parimisht është një koncept, ose veprim i organit shtetëror apo publik i cili krijon pasoja të caktuara juridike konkrete për një çështje të caktuar, ky akt si i veçantë bën konkretizimin e akteve të përgjithshme. Shprehja akt administrativ prejardhjen etimologjike e ka nga gjuha frënge act administratif, që zëvendëson shprehjen akt administrativ në gjuhën shqipe. Historikisht koncepti i aktit administrativ ka ndryshuar. Përderisa në fillim ka pasur një nocion shumë më të gjerë duke përfshirë të drejtën private dhe publike dhe duke mbuluar kështu të gjitha veprimet e administratës, më vonë koncepti u ngushtua dhe në këtë koncept përfshiheshin vetëm veprimet e administratës nga fusha e administratës publike.108 Nocioni për aktin është përdorur edhe nga gjykata administrative dhe është përpunuar në shkencën juridike administrative. Koncepti për aktin vazhdimisht ka ndryshuar dhe ka evoluar me kohën. Sa i përket nocionit dhe kuptimit të aktit administrativ, ekzistojnë tri kuptime që sqarojnë pozicionin e aktit administrativ në kontekstin e nocionit: 1. Kuptimi formal- ky kuptim më shumë përqendrohet në aspektin procedural të aktit, duke sqaruar kuptimin e aktit në aspektin e procedurës të cilën e kalon akti administrativ gjatë nxjerrjes, 2. Kuptimi material i aktit administrativ- paraqet thelbin e nocionit të aktit dhe më shumë pasqyron përmbajtjen e aktit administrativ dhe 3. Kuptimi formal-material- ky kuptim në vete ngërthen elemente të kuptimit formal dhe material, duke gjetur kështu një koncept të ndërmjetëm dhe më të plotë për aktin administrativ. Lidhur me përkufizimin e aktit administrativ, në teorinë e të drejtës administrative ekzistojnë dy teori, të cilat i qasen aktit administrativ në mënyra të ndryshme. a) Teoritë Franceze b) Teoritë Gjermano-Austriake

108Shih, Dr.Sokol Sadushi, “E Drejta Administrative II”, Tiranë 2005, faqe 6.

95

Teoritë franceze aktin administrativ e përkufizojnë duke u mbështetur në procedurën administrative. Sipas këtyre teorive akt administrativ është çdo akt kundër të cilit mund të fillohet procedurë administrative gjyqësore në gjykatat administrative. Këto teori aktin administrativ e shohin varësisht nga aftësia e një akti për tu bërë objekt kontesti në gjykatë, që në njëfarë mënyre i anashkalojnë elementet përmbajtjesore të vetë aktit për të cilat kemi folur më sipër. Në anën tjetër teoritë gjermano-austriake aktin administrativ e përkufizojnë nga prizmi i përmbajtjes së aktit. Brenda këtyre teorive involvohen edhe kuptimet e gjëra dhe të ngushta të aktit administrativ. Kuptimet e gjëra pasqyrojnë aktet e përgjithshme të administratës, kurse kuptimet e ngushta pasqyrojnë aktet konkrete të administratës. Në vështrimin krahasues edhe teoritë gjermano-austriake në definicionin e tyre për aktin, gjithashtu anashkalojnë elementet përmbajtësore pa të cilat nuk mund të ekzistojë vetë akti, duke u mbështetur kështu vetëm në disa prej elementëve përmes të cilëve tentojnë të përkufizojnë aktin administrativ. Profesori Otto Mayer aktin administrativ e përkufizon si shprehje autoritare të administratës, në të cilin përcaktohen të drejta dhe detyrime të caktuara për palët që janë pjesë e aktit.109

Përveç përkufizimeve teorike të shkencës juridike administrative, akti administrativ përkufizohet edhe nga legjislacioni që aplikohet në vendin tonë. Ligji për procedurën administrative të Kosovës, aktin administrativ e përkufizon në një mënyrë tjetër, duke e ndarë aktin administrativ në akt administrativ individual që i referohet rasteve individuale, dhe akt administrativ kolektiv që i referohet rasteve kolektive. Tërë definicioni ligjor i aktit administrativ në këtë ligj rrumbullakohet në këto dy ndarje, mbrenda të cilëve involvohet përkufizimi i tij.110

“Përkufizimi i aktit administrativ është konceptuar si shprehje e vullnetit të organit që ushtrojnë veprimtari administrative, i kryer në përputhje të plotë me kushtetutën dhe ligjin në tërësi, me qëllim të shuarjes, krijimit dhe vërtetimit të një marrëdhënie dhe zbatohet nëpërmjet vullnetit të subjekteve të cilëve ju drejtohet, ose me anë të fuqisë shtetërore’’.111

Nga përkufizimi i aktit administrativ shihet evoluimi i definicionit, krahasuar me konceptet e tjera për aktin administrativ. Sot ky nocion është më i pranueshëm në teorinë e së drejtës administrative, për arsye se përkufizimin e aktit administrativ e bënë në mënyrë më të kompletuar. Përkufizimi i mësipërm i aktit administrativ nxjerrë në pah dy elemente të rëndësishme, të cilat janë karakteristikë e aktit në fjalë: Autoritetësia si element që tregon organin që e nxjerrë aktin dhe konkretësia si element që tregon që akti administrativ në shumicën e rasteve i referohet çështjeve të veçanta dhe konkrete.112

109 Profesori Mayer, studiues i shquar i kësaj fushe këtë përkufizim e kishte bërë në veprën e tij monumentale, mbi

të drejtën administrative gjermane të vitit 1895. 110Shih, Ligji për Procedurën Administrative të Kosovës, neni 2, viti 2005, Nr.02/L-28. 111Ky përkufizim e ka bazën në librin e Jani Qamos, “E Drejta Administrative”, 1983, të cilin përkufizim e kanë konceptuar edhe autorët e tjerë që janë marrë me aktin administrativ. 112Shih, Dr. Sokol Sadushi, “E Drejta Administrative II”, Tiranë 2005, faqe 9.

96

Zhvillimi i jetës në përgjithësi dhe dinamika e krijimit të marrëdhënieve shoqërore ka bërë që akti administrativ të jetë shumë i nevojshëm në shoqëri dhe po aq i nevojshëm është bërë edhe një përkufizim i saktë dhe i pranueshëm për vetë aktin. Si te akti juridik në përgjithësi ashtu edhe te akti administrativ në veçanti, elemente shumë të rëndësishme janë po ashtu forma dhe përmbajtja e aktit administrativ, të cilat edhe pse i shtjelluam më lartë për aktin juridik, është e udhës të bëhet një gjë e tillë edhe për aktin administrativ për shkak të karakteristikave të veçanta të këtij akti. 4. Forma dhe përmbajtja e aktit administrativ Akti administrativ si shprehje e vullnetit të organit, duhet të paraqitet domosdoshmërisht në një formë të caktuar. Zakonisht akti administrativ paraqitet në formë shkresore, por nuk përjashtohen edhe forma të tjera të paraqitjes së tij të cilat forma përcaktohen përjashtimisht me ligj. Forma e aktit administrativ është një element shumë i rëndësishëm, e cila domosdoshmërisht duhet të ekzistojë në mënyrë të caktuar me ligj, në qoftë se ligji nuk e parasheh ndryshe ekzistimin e formës. Zakonisht edhe te akti administrativ mosekzistimi i formës sanksionohet me pavlefshmëri të aktit. Legjislacioni i aplikueshëm në Kosovë pasqyron një qasje interesante lidhur me formën e aktit administrativ. Sipas këtij legjislacioni në shumicën e rasteve akti administrativ ka formë shkresore, në përjashtim kur kjo parashihet ndryshe me ligj ose këtë e kërkojnë rrethanat. Aktet administrative të organeve kolektive sipas ligjit në fuqi në vendin tonë, duhet të jenë detyrimisht në formë shkresore, por në qoftë se rrethanat imponojnë që akti i organeve kolektive të jetë në formë jo të shkruar, atëherë këto akte shpallen në procesverbal, por nuk krijojnë pasoja juridike.113 Në kuptimin e nenit 83, të ligjit për procedurën administrative të Kosovës që i referohet formës së akteve të organeve kolektive duhet të shtrohet një pyetje: A krijojnë pasoja ndonjëherë aktet e organeve kolektive të cilët shpallen në procesverbal si pasojë e mungesës së formës?. Parimisht nëse kjo pyetje analizohet në pikëpamje teorike, atëherë duhet ekzistuar një afat që këto akte të shpallura në procesverbal, të cilat nuk prodhojnë pasoja juridike, të marrin formën shkresore dhe kështu të krijojnë pasojat e dëshiruara. Duke ju referuar pyetjes del që aktet mund të kenë edhe formë verbale, por që kjo formë brenda një afati të caktuar duhet të shndërrohet në formë shkresore, në mënyrë që t’i komunikohet palës. Lidhur me formën e aktit administrativ edhe legjislacioni në fuqi në Republikën e Shqipërisë parasheh rregulla të njëjta me ligjin në fuqi në Kosovë. Sipas Kodit për Procedurën Administrative të Shqipërisë, akti administrativ ka formë të shkruar, por mund të ketë edhe formë jo të shkruar, vetëm në qoftë se kjo kërkohet.114 Përveç formës së aktit administrativ, e rëndësishme është edhe përmbajtja e aktit, e cila ngërthen në vete një grumbull elementesh shumë të rëndësishme të cilat duhet t’i përmban akti. Elementi më i rëndësishëm që duhet ta përmban akti administrativ

113Shih, po aty, faqe 9. 114Shih, Kodi i Procedures Administrative të Shqipërisë, neni 106, viti 1999, Nr.8485.

97

është dispozitivi i aktit. Dispozitivi është element përmbajtësor i aktit dhe pa dispozitiv nuk mund të ketë akt administrativ.115 Përveç dispozitivit, gjithashtu elemente shumë të rëndësishme të cilat duhet t’i përmban akti është edhe organi i cili e nxjerrë aktin, palët që janë pjesë e aktit, udhëzimi i palëve në mjetet e goditjes ndaj aktit administrativ, baza ligjore e aktit dhe provat që janë shqyrtuar në rastin e nxjerrjes së aktit etj. Elementet e tjera të përmbajtjes së aktit administrativ si nënshkrimi i personit zyrtar dhe data e nxjerrjes së aktit parimisht mund të quhen elemente teknike të cilat i përmban akti. Forma dhe përmbajtja e aktit administrativ kurrsesi nuk duhet të anashkalohen apo injorohen, sepse janë shumë të rëndësishme në aspektin e vlefshmërisë së aktit dhe prodhimit të pasojave nga akti. 5. Qëllimi i aktit administrativ Akti administrativ gjithmonë nxirret për një qëllim të caktuar. Ky qëllim identifikohet me vetë organin i cili e nxjerrë aktin administrativ dhe në rastin e nxjerrjes së aktit zakonisht planifikohet edhe qëllimi që duhet të arrihet nga akti. Qëllimi i aktit administrativ është i lidhur me pasojat që duhet të krijojë akti në fjalë, fakti që akti administrativ shpreh vullnetin e organit të caktuar, nënkupton që organi dëshiron që të arrijë një qëllim me anë të atij akti. Akti administrativ nxirret për të ndryshuar, vërtetuar ose krijuar një marrëdhënie juridike, duke synuar një gjë të tillë ai krijon edhe pasoja të caktuara dhe së bashku me pasojat e krijuara e arrin edhe qëllimin që e ka dëshiruar organi. Pasojat e aktit administrativ, jo gjithmonë janë pasoja pozitive por ai prodhon edhe pasoja negative. Duke synuar që të mbrojë interesin publik edhe krijimi i pasojave negative gjithmonë lidhen me qëllimin e aktit. P.sh: Vendimi i Drejtorisë Komunale të Urbanizimit për prishjen e një ndërtese, e cila është ndërtuar në kundërshtim me planin urbanistik të qytetit, pasqyron në mënyrë shumë të qartë krijimin e pasojave negative, të cilat lidhen me arritjen e qëllimit të aktit. Duke ju referuar shembullit në fjalë kurrsesi akti administrativ nuk bën të konceptohet si i kundërligjshëm, pavarësisht pasojave negative që ka krijuar për palët, por një veprim legal i cili është në përputhje me ligjin. Çështja se a është apo jo akti i kundërligjshëm i përket vetë organit që e ka nxjerrë aktin, organit të shkallës më të lartë ose edhe kontrollit gjyqësor. Qëllimi i aktit administrativ, i cili synohet nga organi që e ka nxjerrë aktin, arrihet vetëm pas konkretizimit të pasojave dhe kështu në njëfarë forme paraqet kulmin e aktit administrativ, sepse pas arritjes së qëllimit akti në njëfarë forme bëhet inekzistent. 6. Arsyetimi i aktit administrativ Arsyetimi i aktit administrativ është pjesë shumë e rëndësishme e aktit. Përmes arsyetimit organi i cili e ka nxjerr aktin paraqet arsyet e shprehjes së vullnetit të tij në dispozitivin e aktit. Gjithmonë akti

115Shih, Esat Stavileci, “Hyrje në Shkencat Administrative”, Prishtinë 2002, faqe 179.

98

administrativ duhet të përmbajë arsyetimin, përveç në rastet kur ligji e ka paraparë ndryshe. Arsyetimi i aktit duhet të ekzistojë pavarësisht faktit se a është nxjerrë akti me iniciativën e organit, apo me kërkesën e palëve. P.sh. mospagimi i tatimit nga një subjekt i caktuar e detyron administratën tatimore që të merr vendim për ndëshkimin e subjektit për shkak të mospagesës së tatimit. Ky shembull lidhet me rastin kur organi administrativ vepron sipas detyrës zyrtare. Po ashtu arsyetimi është i nevojshëm edhe në rastet kur palët e inicojnë nxjerrjen e aktit dhe kur interesat e palëve janë diametralisht të kundërta. Në këto raste akti rrjedh sipas kërkesës së palëve pas ballafaqimit në procedurën administrative për një çështje konkrete. Çështje me rëndësi që duhet kuptuar te arsyetimi i aktit është fakti se jo në të gjitha rastet arsyetimi i aktit administrativ është i nevojshëm. Kur organi administrativ e nxjerrë një akt i cili është dobiprurës për palët dhe mbron interesin e përgjithshëm, nuk ka nevojë të arsyetohet. Rast tjetër kur nuk ka nevojë që të arsyetohet akti është edhe kur organi në fjalë nxjerr shumë akte të të njëjtit lloj. Si pasojë ato janë akte të njohura dhe do të ishte i tepërt edhe arsyetimi i tyre.116 Pavarësisht pikëpamjeve teorike dhe legjislative lidhur me arsyetimin se duhet apo nuk duhet të ekzistojë, arsyetimi mbetet pjesë shumë e rëndësishme e aktit administrativ dhe ekzistimi i tij e bën aktin më të pranueshëm dhe më të kompletuar. 6.1. Mënyrat e arsyetimit Lidhur me mënyrat e arsyetimit të aktit, legjislacioni në fuqi parasheh disa mënyra sipas të cilave mund të bëhet arsyetimi. Meqë arsyetimi i aktit administrativ sqaron dispozitivin e aktit, atëherë si i tillë arsyetimi gjithmonë duhet të përmbajë bazën ligjore të cilës i referohet dispozitivi i aktit. Kjo mënyrë e arsyetimit mund të konceptohet si arsyetim përmes bazës ligjore.117 Mënyra e dytë e arsyetimit të aktit bazohet në informacionet paraprake që i ka pasur organi para nxjerrjes së aktit. Këto informacione kanë të bëjnë me çështjen që e trajton akti dhe organi i merr parasysh të gjitha në rastin e nxjerrjes së aktit. Mënyrat e arsyetimit si ajo ligjore edhe ajo në bazë të informacioneve paraprake, në njëfarë mënyre përjashtojnë njëra tjetrën për vetë faktin që janë të kundërta. Në qoftë se arsyetimi i aktit administrativ është i bazuar në të dhëna të paqarta dhe të pasakta, atëherë konsiderohet se arsyetimi nuk ekziston fare si i tillë. Arsyetimi i aktit përveç mënyrave të lartcekura, mund të bëhet edhe përmes çështjeve analoge që janë zgjidhur me akte të ndryshme. Në rast të ekzistimit të kësaj mënyre të arsyetimit duhet të merret parasysh interesi i palës dhe pozita e saj, e cila nuk duhet të vështirësohet.118

116Shih, Dr.Sokol Sadushi, “E Drejta Administrative II”, Tiranë 2005, faqe 15. 117Shih, Ligji për Procedurën Administrative të Kosovës, neni 86, viti 2005, Nr.02/L-28. 118Shih, Ligji për Procedurën Administrative të Kosovës, neni 86, viti 2005, Nr.02/L-28.

99

Duke ju referuar vendimeve si akte që nxirren më së shpeshti në procedurën administrative, është e rëndësishme të theksohet se arsyetimi i vendimeve duhet të përmban në vete këto elemente: 1. Theksimi i bazës ligjore të vendimit, 2. Shkaqet që kanë quar në nxjerrjen e vendimit dhe 3. Dispozitat Juridike në bazë të të cilave është vendosur.119 Sa i përket llojeve të mënyrave të arsyetimit të aktit administrativ edhe Kodi i Procedurës Administrative të Shqipërisë, përmban dispozita përafërsisht të njëjta me atë të Kosovës, duke akceptuar përafërsisht të njëjtat menyra të arsyetimit të aktit. 6.2. Arsyetimi i akteve verbale Siç kemi theksuar në shqyrtimet e mësipërme, përveç që akti administrativ nxirret në formë shkresore, si përjashtim në rastet kur e parasheh ligji akti mund të paraqitet edhe në formë verbale, si rrjedhojë e kësaj lind pyetja: A duhet të arsyetohen aktet verbale?. Ashtu si akti në formë shkresore edhe akti i shprehur verbalisht duhet të përmbajë arsyetimin, duke sqaruar kështu dispozitivin e vet aktit, pavarësisht që është i formës verbale. Legjislacioni ynë parasheh afatin brenda të cilit duhet të bëhet arsyetimi dhe ky afat fillon në momentin e apelimit ose më mirë thënë në momentin kur akti kalon nga forma verbale në formën shkresore. Arsyetimi i aktit duhet të bëhet në afat prej dhjetë ditësh nga dita kur është bërë apelimi i aktit. Afati i paraparë me ligj nuk do të thotë të respektohet detyrimisht, në qoftë se pala nuk e respekton afatin e paraparë ligjor nuk do të thotë që akti bëhet i pa zbatueshëm, si rrjedhojë mosrespektimi i afatit nuk ndalon pasojat që duhet ti shkaktojë akti.120 Pavarësisht faktit se në cilën formë është i paraqitur akti administrativ, arsyetimi i tij është i pashmangshëm, përveq rastëve kur ndryshe parashihet me ligj. 7. Karakteristikat e aktit administrativ Nga përkufizimet e mësipërme për aktin administrativ, shohim se akti administrativ në vete përmban disa karakteristika të caktuara të cilat e bëjnë që të jetë specifik, dhe të ketë veçori dalluese nga aktet e tjera juridike. Trajtimi më i hollësishëm i këtyre karakteristikave është nevojë për të kuptuar më mirë aktin administrativ. Janë katër karakteristika të aktit administrativ të cilat do ti trajtojmë në vijim.

119Shih, Mr.Agur Sokoli, “E Drejta Procedurale Administrative”, Prishtinë 2005, faqe 161. 120Shih, Kodi i Procedurës Administrative të Shqipërisë, neni 110, viti 1999, Nr.8485

100

7.1. Akti administrativ si akt juridik Veprimtaria e administratës është e shumëllojshme dhe shumëdrejtimëshe. Ajo zhvillohet si nga organet e administratës shtetërore ashtu edhe nga organet e administratës publike, e njëjta po ashtu zhvillohet në forma të ndryshme.121 Njëra prej formave të veprimtarisë së administratës shtetërore dhe publike është nxjerrja e akteve administrative. Kjo formë ushtrohet si nga organet kolegjiale të administratës ashtu edhe nga ato individuale. Nxjerrja e aktit administrativ nga ana e këtyre organeve, aktit administrativ i atribuon veçorinë e aktit juridik. Vullneti i shprehur nga organet e administratës, me qëllim të shuarjes apo krijimit të marrëdhënieve juridike të caktuara qon deri te krijimi i pasojave të caktuara dhe vetë fakti që akti administrativ nxirret nga organet e administratës nënkupton elementin juridik të aktit administrativ. Ky element juridik përkitazi argumentohet me dy nën elemente: 1. Shprehja e vullnetit të organit 2. Krijimi i pasojave të caktuara nga akti. Brenda organeve të administratës, qoftë asaj shtetërore apo publike, duhet dalluar veprimet teknike dhe materiale, të cilat veprime nuk krijojnë pasoja juridike dhe rëndom nuk përmbajnë vullnetin e organit. Kështu që këtyre veprimeve nuk mund të ju atribuohet elementi juridik pavarësisht që ndërmerren nga organet e administratës. Veprimet materiale janë veprime të nivelit më të ulët që kryhen nga organet në administratës dhe nga punonjësit e administratës. Si veprime të tilla mund të cilësohen: puna e sekretarëve, daktilografëve, shoferëve, punëtorëve teknik, pastrueseve, punëtorëve të tjerë etj. Të gjitha këto veprime nuk kanë nevojë për vullnetin e organit në rastin e ndërmarrjes së tyre, sepse si të tilla cilësohen të nevojshme për funksionimin e administratës. Veprimet teknike janë veprime të nivelit më të lartë se ato materiale, dhe po ashtu nuk deklarojnë ndonjë vullnet të organeve të administratës, por mund të merren si bazë nga organi në rastin e krijimit të vullnetit.122 Për të kuptuar më mirë veprimet teknike, po ilustrojmë me një shembull: nëse një qytetar aplikon për të marrë leje ndërtimi nga organet komunale, pas kërkesës së tij për këtë çështje, inspektorët komunal të ndërtimit do të vlerësojnë gjendjen faktike për çështjen në fjalë. Gjendja faktike e vlerësuar do ti dërgohet raport drejtorit të urbanistikës, i cili do të merr vendimin për lejimin apo jo të lejes së ndërtimit. Nga ky shembull shihet qartë karakteri i veprimeve teknike të cilët më shumë i paraprijnë vullnetit të organit. Siç shihet karakteristika e aktit administrativ si akti juridik, është e lidhur me vullnetin e organeve të administratës dhe krijimin e pasojave të caktuara të cilat duhet ti prodhojë akti dhe si karakteristikë e tillë ekziston vetëm nëse ekzistojnë këto elemente.

121Shih, Esat Stavileci, “Hyrje në Shkencat Administrative”, Prishtinë 1997, faqe 96. 122Shih, Dr.Sokol Sadushi, “E Drejta Administrative II”, Tiranë 2005, faqe 19.

101

7.2. Akti administrativ si akt i njëanshëm Njëanshmëria e aktit administrativ si karakteristikë, argumentohet me faktin se akti juridik nxirret në mënyrë të njëanshme nga organet e administratës, kështu akti si shfaqje e vullnetit të organit administrativ në mënyrë të njëanshme vepron duke krijuar pasoja të caktuara. Në momentin e nxjerrjes së aktit administrativ, organi i administratës urdhëron palët që ti përmbahen aktit të caktuar pavarësisht vullnetit të palëve që janë pjesë e aktit dhe kështu në mënyrë të njëanshme në njëfarë mënyre imponon vullnetin e tij palëve të caktuara. Çështja e njëanshmërisë duhet të shikohet nga këndvështrimi i dy elementeve të rëndësishme: 1. Shprehja e vullnetit të njëanshëm dhe 2. Imponimi i këtij vullneti nga ana e organit. Elementet në fjalë japin pasqyrimin më të mirë të kësaj karakteristike të aktit. Pavarësisht që në shumicën e rasteve, organet administrative imponojnë vullnetin dhe në mënyrë të njëanshme, apo autoritare nxjerrin akte, kjo nuk do të thotë që nga organet administrative nuk respektohet edhe vullneti i palëve. Administrata shtetërore dhe ajo publike përveç akteve autoritare, nxjerrin edhe akte të ashtuquajtura konsensuale, ku marrin parasysh edhe vullnetin e palëve në mënyrë të barabartë me vullnetin e organeve shtetërore. Në rastin e shprehjes së njëanshme të vullnetit, organi administrativ vepron në epërsi ndaj palëve, kurse në rastin kur merret parsysh vullneti i palëve, organi parimisht duket në pozita të barabarta me palën. Edhe pse në shikim të parë kjo barabarësi duket e tillë, parpëseprapë vjen në shprehje vullneti i organit të administratës, që në këtë rast mund të quhet si një shprehje relative e vullnetit të organit ku njëanshmëria është më e brishtë. Argumentet e paraqitura më sipër, në mënyrë të mjaftueshme arsyetojnë faktin që akti juridik administrativ është akt i njëanshëm dhe që njëanshmëria rrjedh nga organi që e nxjerrë atë me anë të shprehjes dhe imponimit të vullnetit. 7.3. Akti administrativ si akt që nxirret veçanërisht nga organet që kryejnë veprimtari administrative Nga përkufizimi që më herët është dhënë për aktin administrativ, shihet se akti administrativ nxirret nga organet që ushtrojnë këtë pushtet. Zakonisht akti administrativ i referohet rasteve të caktuara, për dallim nga ligji që ka koncept më të gjerë në këtë aspekt. Është e rëndësishme që akti administrativ nxirret nga organet që janë të veshura me targën e pushtetit shtetëror dhe është e drejtë vetëm e atyre organeve që zhvillojnë veprimtari administrative. Kodi i Procedurës Administrative të Kosovës përcakton në mënyrë decidive organet administrative, si të tilla njeh organet qendrore dhe organet në varësi të tyre si dhe organet lokale dhe organet në varësi të tyre.123 Duke ju referuar Ligjit te Procedurës Administrative të Kosovës, duhet të sqarojmë se organet varëse të pushtetit qendror janë: ministritë, organet e FSK-së dhe organet tjera që lidhen me këtë nivel, kurse organet varëse të

123Shih, Ligji për Procedurën Administrative të Kosovës, neni 2, viti 2005, Nr.02/L-28.

102

pushtetit lokal janë drejtoritë përkatëse të komunave të cilat nxjerrin akte administrative. Veçorinë e nxjerrjes së aktit juridik nga organet që kryejnë veprimtari administrative e justifikojnë dy elemente të rëndësishme që janë: 1. nxjerrja e aktit nga organet që janë të veshura me targën e pushtetit shtetëror dhe 2. aplikimi i rregullave të procedurës administrative gjatë nxjerrjes së aktit në fjalë. 7.4. Akti administrativ si akt nënligjor Formë e ushtrimit të pushtetit shtetëror është edhe veprimtaria administrative e cila ushtrohet me një sistem të tërë organesh shtetërore.124 Organet dhe ushtrimi i pushtetit shtetëror funksionojnë në mënyrë hierarkike. Marrëdhëniet juridike ne përgjithësi dhe ato administrative në veçanti në shumicën e rasteve janë të rregulluara me norma juridike, duke filluar nga ato të përgjithshme deri te ato që janë më konkrete. Akti më i lartë në çdo vend është kushtetuta e cila në mënyrë të përgjithshme bën rregullimin e marrëdhënieve shoqërore. Rregullimin në mënyrë më konkrete të këtyre marrëdhënieve e bëjnë ligjet. Shikuar nga ky këndvështrim as ligjet nuk mund t’i rregullojnë rastet konkrete, për këtë arsye ligjet materializohen përmes akteve nënligjore, veçori e cila vlen edhe për aktin administrativ. Akti administrativ gjithmonë duhet të jetë në pajtim me ligjin, duhet të ketë bazën në ligj dhe kështu ti rregullojë rastet konkrete të caktuara. Nuk mund të paramendojmë një aplikim në praktikë të ligjit pa ekzistimin e akteve nënligjore. Në njëfarë mënyre aktet nënligjore konsiderohen si mjet i vënies në praktikë të akteve më të larta dhe konkretizim i raporteve shoqërore. Në qoftë se i referohemi kësaj veçorie te aktit administrativ, atëherë duhet thënë se edhe akti administrativ bën konkretizimin e raporteve shoqërore dhe konkretizimin e ligjit dhe kështu paraqitet si një mjet i aplikimit praktik të akteve më të larta në fushën administrative. Si rrjedhojë këtë karakteristikë të aktit e arsyeton fakti që akti administrativ gjithmonë nxirret për të zbatuar ligjin dhe për ta konkretizuar atë. 8. Aktiviteti i organëve te ndryshme shtetërore në kontekstin e nxjerrjes së

aktëve administrative Siç është e njohur nga teoria e përgjithshme, një nga karakteristikat e shtetit është pushteti shtetëror, përmes të cilit ushtrohet vullneti politik. Pushteti shtetëror shprehet në autorizimet e caktuara të organeve shtetërore që të nxjerrin akte të caktuara dhe të sigurojnë zbatimin dhe mbrojtjen e tyre. Siq dihet pushteti shtetëror paraqitet në tri forma themelore: 1. Pushteti legjislativ, 2. Pushteti Ekzekutiv apo Administrativ dhe 3. Pushteti Gjyqësor. Përveç autorizimeve të ndryshme, organet e pushtetit shtetëror ushtrojnë edhe veprimtari administrative, në përmasa të nxjerrjes së akteve administrative. Në

124Shih, Zejnulla Ballanca, “E Drejta Administrative e Republikës së Shqiperisë I”, Tiranë 1974, faqe 8.

103

vijim do të trajtojmë veprimtarinë administrative e disa organeve kyçe të pushtetit shtetëror në kontekstin e nxjerrjes së këtyre aktëve. 8.1. Aktet administrative që nxirren nga presidenti Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, presidenti është kreu i shtetit dhe përfaqëson unitetin e popullit. Kjo kushtetutë e ka pajisur presidentin me një grumbull kompetencash të cilat shikuar nga natyra juridike e tyre përkojnë shumë me ushtrimin e veprimtarisë ekzekutive dhe administrative nga ana e këtij organi.125 Kompetencat kryesore, në bazë të të cilave edhe zhvillohet veprimtaria administrative e presidentit janë: nxjerrja e dekreteve, emërimi dhe shkarkimi i gjyqtarëve, ambasadorëve, emërimi i komandantit të FSK-së, dhënja e medaljeve të ndryshme etj. Sa i përket zhvillimit të veprimtarisë administrative të presidentit në aspektin e nxjerrjes së akteve, përqendrohet më së shumti në nxjerrjen e dekreteve, i cili është akti më i shpeshtë që nxirret nga ana e presidentit. Përveç dekreteve, veprimtaria administrative e presidentit zhvillohet edhe përmes dekoratave, të cilat janë akte administrative që e vërtetojnë një gjendje të caktuar. Dekoratat kryesore që nxirren nga Presidenti i Republikës së Kosovës janë: 1. Urdhri Hero i Kosovës, 2. Medalja e Artë e Lirisë, 3. Medalja e Artë e Pavarësisë, 4. Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit, 5. Dekorata Qytetar Nderi i Kosovës, të cilat i ndahen personave që kanë merita të veçanta për Kosovën.126 etj. Presidenti i Republikës së Kosovës përveç dekreteve dhe dekoratave si akte administrative, nxjerr edhe vendime të cilat i referohen rasteve të caktuara, p.sh. vendimi për mbajtjen e zgjedhjeve me një datë të caktuar ose vendimi për emërimin e një anëtari të bordit në Bankën Qendrore, janë vendime të cilat i merr presidenti për të rregulluar një çështje të caktuar dhe konkrete.127 Nxjerrja e dekreteve, dekoratave dhe vendimeve, si akte administrative e përafron shumë presidentin me pushtetin administrativ dhe veprimtarinë administrative, e cila përqendrohet dhe zhvillohet dhe në fund kurorëzohet përmes këtyre akteve. Përveq Kosovës veprimtari parafërsisht të njëjtë administrative zhvillojnë edhe presidentët e vendëve të tjera që aplikojnë sistem të njëjtë të qeverisjes me Kosovën. 8.2. Aktet administrative që nxirren nga qeveria Qeveria është ushtruese e drejtpërdrejtë e pushtetit ekzekutiv. Në vendin tonë ajo është e përbërë nga kryeministri, zëvendës kryeministrat, dhe ministrat e resorëve përkatës, si dhe funksionon si qeveri e kabinetit. Sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës, roli kyç i qeverisë është propozimi i ligjeve për kuvendin e republikës, duke luajtur kështu në njëfarë forme rolin e “motorit” në aspektin e kompletimit të legjislacionit. Po ashtu në anën tjetër qeveria është edhe zbatuese e ligjeve të

125Shih, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 84. 126 Shih, http://www.president-ksgov.net. 127Shih, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, viti 2009.

104

nxjerra nga kuvendi. Për zbatimin e ligjeve të kuvendit, qeveria nxjerrë rregullore, udhëzime dhe akte të tjera të nevojshme.128 Pasqyra më e mirë e veprimtarisë administrative të qeverisë shihet përmes nxjerrjes së këtyre akteve me të cilat bëhet zbatimi i ligjeve në fuqi, aktet në fjalë mund të nxirren si nga kabineti qeveritar i cili funksionon si organ kolegjial, po ashtu edhe nga ministritë përkatëse të qeverisë. Si akte administrative më të shpeshta që nxirren nga ana e qeverisë janë rregulloret e ndryshme, me anë të të cilave përcaktohet fushëveprimi dhe kompetencat e organeve të caktuara, p.sh. Rregullorja e punës së një ministrie përkatëse, nxirret për të caktuar punën e brendshme dhe fushëveprimin e resorit përkatës. Përveç rregulloreve nga ana e qeverisë, nxirren udhëzime administrative, urdhëresa administrative të cilat janë të nevojshme në rastin e zbatimit të ligjit nga ana e saj. Sa i përket rregullimit të rasteve konkrete qeveria dhe resorët përkatës të qeverisë nxjerrin vendime, dhe përmes tyre bëjnë konkretizimin e ligjeve, p.sh. Vendimi i një ministri përkatës për shkarkimin ose emërimin e një drejtori brenda resorit, por vendimet e qeverisë përveç rasteve individuale rregullojnë edhe raste të përgjithshme. Duke parë aktet administrative që nxirren nga ana e qeverisë dhe aktivitetin e saj, me të drejtë edhe në teorinë e të drejtës administrative qeveria cilësohet si ushtruese e drejtpërdrejtë e pushtetit administrativ. 8.3. Aktet administrative që nxirren nga kuvendi Kuvendi është organi më i lartë shtetëror. Në bazë të kushtetutës kuvendi ushtron funksionin zgjedhor, mbikëqyrës dhe atë legjislativ. Këto tri funksione parimisht janë mjaft të rëndësishme në funksionimin e pushtetit shtetëror. Funksioni legjislativ i kuvendit mund të shikohet në dy dimensione në të cilat ushtrohet: 1. dimensionin e lartë i cili në vete përfshinë nxjerrjen e kushtetutës si akt më i lartë dhe ligjeve, dhe 2. dimensionin e ulët i cili në vete përfshinë nxjerrjen e akteve të ndryshme nënligjore. Përveç kushtetutës e cila i atribuon kuvendit funksionet e lartcekura, kuvendi ka edhe rregulloren e punës me anë të së cilës rregullohet puna e brendshme dhe fushëveprimi i kuvendit. Në bazë të rregullores së punës së Kuvendit të Republikës së Kosovës, kuvendi ka administratën e vet. Roli i kësaj administrate përqendrohet kryesisht në ofrimin e shërbimeve teknike për anëtarët e kuvendit. Puna dhe funksioni i administratës së kuvendit rregullohet me akt të veçantë dhe udhëhiqet nga sekretari i kuvendit.129 Në kuptimin e kësaj dispozite, brenda kuvendit funksionon edhe një administratë e veçantë e cila është e përqendruar në ofrimin e shërbimeve administrative, argument ky i cili e përafron kuvendin me veprimtarinë administrative. Po ashtu fakti që kuvendi nxjerrë edhe akte të fuqisë nënligjore, të cilat janë karakteristikë e organeve administrative, etiketon kuvendin me veprimtari administrative, të cilën veprimtari e kurorëzon me nxjerrjen e akteve të

128Shih, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 93, pika 4. 129Shih, Rregullorja e Punës së Kuvendit të Kosovës, rregulla 56, viti 2005, Nr.02-456/05.

105

ndryshme. Si akte administrative të cilat i nxjerrë kuvendi më së shpeshti janë: rregulloret dhe vendimet. P.sh. vendimi i kuvendit për shpalljen e një zone të caktuar si zonë interesi, ose vendimi që merr kryetari i kuvendit për përjashtimin ose sanksionimin e një deputeti i cili ka thyer rregullat parlamentare. Përveç vendimeve të cilat merren nga kryetari i kuvendit, vendime nxjerr edhe kryesia e kuvendit si organ kolegjial. Rregulloret dhe vendimet, si akte që nxirren nga kuvendi e arsyetojnë veprimtarinë administrative e cila zhvillohet në kuvend, duke i atribuuar kështu kuvendit përveç veprimtarisë legjislative edhe veprimtarisë administrative si formë për funksionimin e këtij organi. 8.4. Aktet administrative që nxirren nga gjykatat Kushtetuta dhe ligji i kanë dhënë të drejtën gjykatave që të ushtrojnë pushtetin gjyqësor në Republikën e Kosovës. Organizimi dhe fushëveprimi në mënyrë më detaje i gjykatave është i rregulluar me ligj.130 Gjatë aktivitetit të tyre gjykatat ndeshen edhe me akte administrative, të cilat dallohen nga aktgjykimet si akte që i nxjerrë gjykata për një çështje të caktuar. Po ashtu gjatë zhvillimit të veprimeve gjyqësore në stadet e ndryshme procedurale, lind nevoja që gjykata të zhvillojë veprimtari administrative. Aktet e vetme administrative të gjykatave janë vendimet. Rasti i përjashtimit të dëshmitarëve nga salla e gjykimit, apo rasti i përjashtimit të publikut nga gjykata për shkak të prishjes së qetësisë gjatë zhvillimit të procedurës, realizohet përmes vendimit të kryetarit të trupit gjykues. Nxjerrja e këtyre vendimeve të cilat kanë karakter administrativ me të drejtë i jep gjykatës një ngjyrim tjetër nga veprimtaria e zakonshme, pa të cilin do të ishte e pamundur që gjykata ta zhvillojë aktivitetin e saj të mirëfilltë. 9. Aktet administrative që nxirren nga organet tjera të administratës Përveç veprimtarisë administrative të cilën e zhvillojnë organet e pushtetit shtetëror për të cilën folëm më sipër, veprimtaria dhe nxjerrja e akteve administrative bëhet edhe nga organe të veçanta, që quhen ndryshe edhe administrata të veçanta, të cilat shkenca e së drejtës administrative i trajton në pjesën e veçantë. Këto organe gjatë zhvillimit të veprimtarisë administrative nxjerrin edhe akte të ndryshme administrative. Në këtë drejtim, lidhur me nxjerrjen e akteve administrative do ti referohemi akteve që nxirren nga administrata tatimore dhe atyre që nxirren nga universiteti. 9.1. Aktet administrative që nxirren nga administrata tatimore Administrata tatimore është autoritet i mbledhjes së tatimeve në një vend, është institucion i veçantë që për qëllim ka alokimin e mjeteve dhe krijimin e një buxheti sa më stabil për shtetin. Në disa vende administrata tatimore njihet si institucion i pavarur, pasi që kështu e përcakton kushtetuta. Në Kosovë administrata tatimore

130Shih, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 102.

106

nuk është paraparë me kushtetutë si institucion i tillë. Administrata tatimore është shërbim i ndarë brenda Ministrisë së Ekonomisë dhe Financave,si e tillë ka për qëllim mbledhjen e tatimeve.131 Në vendin tonë ky institucion u themelua me udhëzimin administrativ 1/2000, pasi që një gjë të tillë e ka paraparë edhe korniza kushtetuese. Pas themelimit të institucioneve të përkohshme vetëqeverisëse në Kosovë, Administrata Tatimore është udhëhequr në bazë të ligjit mbi administratën tatimore dhe procedurat. Ky institucion udhëhiqet nga drejtori gjeneral dhe ka edhe pesë zëvendës drejtorë qendrorë. Po ashtu, përveç strukturave qendrore, ka edhe qendrat regjionale të cilat udhëhiqen nga drejtorët regjionalë. Pasi që qëllimi kryesor i Administratës Tatimore është mbledhja e tatimeve, natyrisht se për ushtrimin e veprimtarisë së këtij institucioni dhe zbatimin e plotë dhe konkret të ligjeve me të cilat udhëhiqet, duhet të nxirren akte administrative, në mënyrë që të bëhet zbatimi i dispozitave ligjore dhe ushtrimi i suksesshëm i veprimtarisë së këtij institucioni. Veprimtaria administrative e Administratës Tatimore zhvillohet kryesisht me anë te udhëzimeve administrative, si akte më të përshtatshme për vjeljen e tatimeve dhe zbatimin e ligjit. Këto udhëzime janë të natyrës së ndryshme dhe nxirren për çështje të ndryshme. P.sh. Udhëzimi për pajisje me numër fiskal të tatimpaguesve. Përveç udhëzimeve administrative, ky institucion nxjerr edhe vendime për rregullimin e çështjeve të ndryshme, p.sh. Vendimi i drejtorit gjeneral për emërimin e një menaxheri regjional të Administratës Tatimore, ose vendimi i menaxherit regjional për të caktuar grupet punuese në terren, për mbledhjen e tatimit. Vendimet brenda këtij institucioni mund të merren ex-officio kur këtë e bën vetë institucioni, si dhe pas ankesës ose kërkesës së palëve të caktuara, pasi që në kuadër të Administratës Tatimore funksionon një departament i veçantë për shqyrtimin e ankesave. Përveç këtyre akteve, Administrata Tatimore nxjerr edhe urdhra publik dhe privat që më shumë kanë karakter sqarues. Si akte administrative të këtij institucioni mund të konsiderohen edhe gjobat që lëshohen në rast të mos pagimit të tatimit etj. Nxjerrja e këtyre akteve nga Administrata Tatimore, bën kurorëzimin e veprimtarisë administrative që zhvillohet nga ky institucion. Nga kjo që shtjelluam më lartë vijmë në përfundim se, veprimtaria e këtij institucioni pa nxjerrjen e këtyre akteve nuk mund të zhvillohet, andaj me të plot bindje administrata tatimore mund të quhet njëfarë pushteti i veçantë administrativ. 9.2. Aktet administrative që nxirren nga universiteti Universiteti është organ i pavarur i cili njëherësh është edhe përfaqësues i arsimit akademik në një vend. Zakonisht udhëhiqet me statut, që në njëfarë forme është një lloj kushtetute nën kornizat e së cilës duhet ta zhvilloj veprimtarinë. Universiteti në shumicën e rasteve themelohet me ligj, dhe udhëhiqet nga organet

131Shih, Ligji mbi Administratën Tatimore dhe Procedurat, neni 2, viti 2005, Nr.2004/48.

107

përkatëse të cilat ndryshojnë në emërtim nga shteti në shtet dhe cilësohet si pjesë e administratës publike. Në Kosovë universitet i vetëm publik është Universiteti i Prishtinës, i cili është themeluar me anë të ligjit numër 33/69 të vitit 1969. Në bazë të statutit Universiteti i Prishtinës definohet si institucion që ofron arsim akademik dhe punë kërkimore shkencore.132 Universiteti i ka organet e veta nga ato më të lartat deri te më të ulëtat, nga të cilat udhëhiqet. Në çdo universitet këto organe rregullohen me aktin nga i cili udhëhiqet universiteti, të cilat po ashtu ndryshojnë në emërtim nga shteti në shtet. Në Universitetin e Prishtinës si organ më i lartë është: Këshilli Drejtues dhe Senati, ndërsa universiteti udhëhiqet nga rektori dhe prorektorët, të cilët i kanë varësit e tyre në njësitë akademike përkatëse që janë dekanët dhe prodekanët. Veprimtaria administrative e universitetit, kryesisht përqendrohet në nxjerrjen e vendimeve si akte administrative p.sh. vendimi për pranimin e një numri të caktuar të studentëve në një fakultet, ose vendimi për lirimin nga semestri i një numri të caktuar të studentëve etj. E gjithë puna që bëhet brenda universitetit, kurorëzohet me nxjerrjen e vendimeve, të cilët edhe e identifikojnë universitetin si institucion që e zhvillon veprimtarinë administrative, në shumicën e rasteve përmes vendimeve. 10. Përfundimi Akti administrativ zë një vend të veçantë në shkencën e të drejtës administrative. Shumë autorë nga kjo degë e së drejtës kanë trajtuar aktin administrativ në mënyra të ndryshme, por gjithsesi duke i dhëne një vend të rëndësishëm. Me të drejtë, siç është theksuar edhe në hyrjen e punimit, akti administrativ është cilësuar nga shumica e autorëve si kurorë e veprimtarisë administrative. I gjithë procesi administrativ dhe veprimtaria e organeve administrative zhvillohet për të arritur deri te akti dhe është akti administrativ ai i cili e përmbyllë tërë procesin administrativ. Është në dobi të së drejtës administrative si shkencë dhe si degë e së drejtës, që të kemi një definicion të qëndrueshëm dhe të pranueshëm për aktin administrative. Po ashtu, njohja me elementet më të rëndësishme të aktit na ndihmon të krijojmë një pasqyrë më të qartë për vetë rëndësinë e aktit administrativ. Veprimtaria e organeve administrative është mjaft e gjerë, andaj edhe numri i organeve që nxjerrin akte administrative është po aq i gjerë. Akte administrative nxjerrin një numër shumë i madh i organeve shtetërore dhe publike. Si i tillë edhe akti administrativ ka emërtime të ndryshme varësisht nga organi i cili e nxjerr atë. Organet kryesore që nxjerrin akte administrative janë trajtuar më lartë edhe pse është evidente që nuk mund të jetë i mjaftueshëm ky trajtim krahasuar me zhvillimin e rrethanave shoqërore dhe numrin e madh të organeve që nxjerrin akte administrative. Si përfundim është arritur të krijohet një pasqyrë në lidhje me definicionin, elementet e aktit administrativ dhe veprimtarinë e disa organeve

132Shih, Statuti i Universitetit të Prishtinës, neni 1.

108

shtetërore në kontekstin e nxjerrjes së aktit administrative dhe kështu në vija të përgjithshme është krijuar një koncept më komplet për aktin administrativ dhe rëndësinë e tij. Po ashtu si përfundim mund të thuhet se akti administrativ është akti më i shpeshtë i cili e jetëson normën juridike të përgjithshme, dhe kështu në njëfarë forme është shumë prezent në raportet shoqërore në përgjithësi dhe në konkretizimin e tyre, duke ndihmuar në masë të madhe krijimin dhe zhvillimin e raportëve juridike në veçanti. Edhe numri i madh i organëve të cilët e nxjerrin këtë lloj akti si akt i veçantë juridik është fakt që na qon në përfundimin se gati i gjithë aktiviteti dhe funksinimi qoftë i organëve shtetërore dhe atyre publike bëhet përmes aktëve administrative, duke dëshmur kështu edhe njëherë rëndësinë praktike, por edhe atë të shtjellimit teorik të aktit administrativ, pa të cilën nuk do të kishte kuptim as vetë rëndësia praktike e aktit dhe aplikimit të tij. LITERATURA 1. Ballanca Zejnulla, “E Drejta Administrative e Republikës së Shqipërisë I”,

Tiranë 1974 2. Ismaili Osman, “Fillet e së Drejtës”, Prishtinë 2004 3. Salihu Kurtesh, “E Drejta Kushtetuese”, Prishtinë, 2004 4. Sokoli Agur, “E Drejta Procedurale Administrative”, Prishtinë 2005 5. Stavileci Esat, “Hyrje në Shkencat Administrative”, Prishtinë 2002 6. Stavileci Esat, “Hyrje në Shkencat Administrative”, Prishtinë 1997 7. Stavileci Esat, “Nocione dhe Parime të Administratës Publike”, Prishtinë 2007 8. Sadushi Sokol, “E Drejta Administrative II”, Tiranë 2005 Akte Juridike 1. Kushtetuta e Republikës së Kosovës 2. Kodi i Procedurës Administrative të Shqipërisë, Viti 2003 3. Ligji i Procedurës Administrative të Kosovës, Viti 2005 4. Ligji mbi Administratën Tatimore dhe Procedurat, Viti 2005 5. Rregullorja e Punës së Kuvendit të Kosovës, Viti 2005 6. Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Viti 2009 7. Statuti i Universitetit të Prishtinës Literatura nga Interneti 1. http://www.president-ksgov.net

109

Sylejman Nuredini - gjyqtar DISA DILEMA, PAQARTËSI, VËSHTËRSI QË PARAQITËN ME RASTIN E ZBATIMIT TË LIGJIT TË PROCEDURËS KONTESTIMORE I. FAKTET DHE DILEMAT LIDHUR ME SHKAQET ANKIMORE Siç dihet mirëfilli tashmë është miratuar Ligji i Procedurës Kontestimore nga Kuvendi i Republikës së Kosovës dhe i cili është publikuar në Gazetën zyrtare nr. 38 me dt.20 Shtator 2008 dhe i cili ka hyr në fuqi me 6 Tetor 2008, kur ka filluar edhe të implementohet. Implementimi i tij, sigurisht do të paraqes sfidë në atë kuptim se ai përfaqëson instrumentin e gjallë juridik në realizimin e të drejtave dhe interesave të titullarëve të së drejtës,përkatësisht personave juridik dhe atyre fizik. Duke qenë se tashmë ka filluar të zbatohet ky ligj me të drejt pritet që të kontribuohet në drejtim të implementimit kreativ dhe kritik të instituteve duke synuar në njësimin e praktikës juridike që për rastet e njëjta të zbatohen standardet e njëjta e kështu të arrihet siguria juridike dhe stabiliteti shoqëror në interpretimin dhe zbatimin e këtyre normave juridike-kontestimore. Intenca e ligjdhënësit me këtë ligj është që procedura kontestimore të jetë më e shpejt, efikase, e lirë dhe racionale, ndaj edhe synimi duhet të jetë në zbatim dhe në interpretim të tij. Për faktin se interpretimi dhe zbatimi i këtij ligji do të has në vështirësi, dilema të nduarduarshme,atëherë përpjekjet,orientimi duhet të përqendrohet sipas modelit “learning by doing” e që ky model mbështetet në idenë që më së miri interpretohet dhe zbatohet ajo që praktikohet. Duke u nisur nga parimi se me interpretimin e së drejtës shpesh herë korrigjohet edhe vet ligjëdhënsi apo norma juridike e kjo për faktin se në shqyrtimin kritik të disa dispozitave të LPK-së p.sh. neni 197, 198, 188, 214, 247 etj, të cilët janë të pakuptueshme, të paqarta dhe rrjedhimisht të pa zbatueshme, ndaj edhe detyrimisht kërkohet ndryshimi strukturor i tyre. Çështjet e parashikuara në veçanti me këto dispozita janë në kundërshtim me rregullat ndërkombëtarisht të njohura dhe pranuara ,ndaj edhe pushteti ligjdhënës duhet tu përshtatet atyre Në këtë kontest duhet potencuar se në mes të krijimit dhe zbatimit të ligjit apo të drejtës ekziston uniteti dialektik dhe dallimi i pa rëndësishëm me që kemi të bëjmë dy anë të njëjtës dukuri apo të njëjtit proces normativ me pikëpamje se ligjet përfaqësojnë njëfarë llojit të gjysmëfabrikatit të cilët përsosen me marrjen e aktgjykimeve dhe përmbarimin e tyre.Prandaj vendimet gjygjësore janë vazhdimësi e detyrueshme në procesin e krijimit nga sfera e përgjithshme dhe abstrakte në sferën individuale dhe konkrete. Prandaj me të drejt ka konkluduar gjyqëtari amerikan Holms se jeta juridike nuk ngërthen në vete logjikën por

110

përvojën apo eksperiencën. Po kështu mund të thuhet se parimet e mësuara gjatë procesit e mësimëdhënjes më pak vlejnë se ato të fituara se sa në praktik. 1. Zbërthimi dhe shkoqitja e nenit 181 të LPK-së. Me nenin 181.1 nënparagrafi (a) parashikohet që aktgjykimi mundë të goditet për shkak të shkeljes së dispozitave të procedurës kontestimore. Ndërkaq, aktgjykimi ankimor mundë të kundërshtohet vetëm për shkak të shkeljeve thelbësore-esenciale të natyrës absolute apo relative, ashtu siç është parashikuar me dispozitat e nenit 182.1 dhe 182.2 të së njëjtit ligj. Krijohet dilema se cilët janë ato dispozita përpos atyre esenciale për të cilët mundë të kundërshtohet aktgjykimi. Për këto risi nëse ashtu mundë të quhen shkaktohen dilema në zbatimin e tyre. Ndërtimi i këtillë i kësaj norme juridike fitohet përshtypja se i referohet vetëm çështjes së natyrës stilistike, andaj me pamëdyshje gjithsesi duke kundruar në tërësinë e vetë me pamëdyshje mundë të përfundohet se aktgjykimi, apo vendimi gjyqësor me pamëdyshje mundë të ankimohet vetëm për shkak të shkeljeve thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore. Për të dhënë disa sqarime, shpjegime më të përimëta theksojmë se të gjitha shkeljet e dispozitave të procedurës kontestimore nuk mundë të jenë të rëndësisë së njëjtë dhe se disa prej tyre as që parashikohen si shkak për ankim. Kësodore siç dihet mirëfilli vendimin gjyqësor mundë të kundërshtohet vetëm për shkelje të natyrës thelbësore që prezumohen që ndikojnë apo mundë të ndikojnë në marrjen e tyre e siç quhen të natyrës absolute. Ndërkaq shkelje thelbësore të natyrës relative janë ato të cilat në çdo rast konkret duhet të bëhet e besueshme rrethana se vendimi gjyqësor është përfshirë me ato të meta formalo-juridike apo parregullsi që ka ndikuar në drejtëshmërinë dhe ligjshmërinë e tij. Me dispozitën e nenit 194 ndjeshëm reduktohen shkaqet ankimore për të cilët gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare ku shprehimisht citohet dispozitave e nenit 182 par.2 pika (b,g,j,k dhe m). Pika ( b) i referohet çështjes kur gjykata ka vendosur jashtë juridiksionit gjyqësor, pika (g) ka të bëjë me shkakun kur gjykata ka vendosur në disponimin e palejueshëm të palëve, pika (j) përdorimin e gjuhës, pika (k) kur merr pjesë personi që nuk mundë të jetë palë dhe pika (m), kur në kundërshtim me ligjin është përjashtuar publiku në seancën gjyqësore . 2. Zbërthimi dhe shkoqitja e nenit 190 të LPK-s. Me nenin 190.2 LPK theksohet se gjykata e shkallës së dytë cakton shqyrtimin e çështjes kur vlerëson se për konstatimin e gjendjes faktike, saktësisht dhe tërësisht duhet vërtetuar fakte të reja dhe të marrë prova të reja. Me piken 3 të njëjtit nen parashikohet se gjykata e shkallës së dytë do ta caktoj shqyrtimin derejtëpërdrejtë të çështjes edhe po që se aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë është anuluar dy herë dhe kur në seancën e kolegjit vlerëson se aktgjykimi kundër të cilit është paraqitur ankimi është bazuar në shkeljet esenciale të dispozitave të procedurës kontestimore, apo në gjendjen faktike të konstatuar gabimisht ose në mënyrë jo të plotë. Me nenin 190.4 konkretizohet se gjykata e shkallës së dytë mundë ta caktoj shqyrtimin e çështjes edhe kur vlerëson se me qëllim të konstatimit të drejtë të gjendjes faktike duhet përsëri të merren të gjitha ose disa nga provat e

111

administruara të gjykatës së shkallës së parë. Lindë dilema përkitazi këtyre dispozitave të këtij neni kur shprehimisht parashikohet se gjykata cakton shqyrtimin e çështjes, pastaj gjykata e shkallës së dytë do ta caktoj shqyrtimin e drejtpërdrejtë të çështjes dhe në fund mundë ta caktoj shqyrtimin e çështjes. Bëhet pyetja si do të interpretohen këto dispozita ligjore me këto formulime fluide të paqarta. Duke bërë përpjekje që ky konstruksion ligjor i ndërtuar në këtë mënyrë që të interpretohet nga aspekti i shpjegimeve gramatikore stilistike apo interpretimit logjik vjen në përfundim se bëhet fjalë vetëm të pikëpamjeve stilistike gjuhësore. Po kështu lindë dilema përkitazi interpretimit të nenit 190 .3 të LPK-së, kur theksohet se aktgjykimi kundër të cilit është paraqitur ankimi është bazuar në shkeljet esenciale të LPK-së, pa i definuar se cilët janë ato shkelje të natyrës relative , absolute sipas dispozitës së nenit 182.1 dhe 2 të LPK-së, apo të atyre nga neni 194 të LPK-së, për të cilët gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare. 3. Zbërthimi dhe shkoqitja e neneve 197 dhe 198 të LPK-së. Duke ju referuar çështjeve kruciale që kanë të bëjnë me vendimet e gjykatës së shkallës së dytë mbi ankesën do të tentojmë që t’i paraqesim disa dilema, vështirësi që hasën në zbatimin e tyre në praktike. Me nenin 197 të LPK-së, parashikohet që gjykata e shkallës së dytë në seancën e kolegjit, apo në bazë të shqyrtimit të bërë të çështjes, me aktvendim e prish aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë dhe çështjen ia kthen për rigjykim të njëjtës gjykatë nëqoftëse, konstaton se ekziston një ndër këto shkaqe edhe atë të parashikuara me nenin 182.2 nënparagrafi (c,h dhe i). Me dispozitën e nenit 198.1 të LPK-së, parashikohet që aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë kur prishet nga gjykata e shkallës së dytë e hedh padinë për shkak të shkeljeve thelbësore nga neni 182.2 nënparagrafi (b dhe i). Me të njëjtin nen nën piken 2 parashikohet që gjykata e shkallës së dytë prish aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë për shkelje thelbësore nga neni 182.2 paragrafi (k) i LPK-së. Duke qenë se në bazë të nenit 197 dhe 198 të LPK-së, gjykata e shkallës së dytë mundë të prish vetëm për shkeljet thelbësore nga neni 182.2 paragrafi (b,c,i,h dhe k), atëherë paraqitet dilema nëse gjykata e shkallës së dytë konstaton se ekzistojnë edhe shkaqe të tjera të natyrës absolute apo relative ose sipas detyrës zyrtare, atëherë sipas cilës dispozitë ligjore me rastin e marrjes së aktvendimit nga gjykata e shkallës së dytë do të veproj – bazoj për prishjen e aktgjykimeve të gjykatës së shkallës së parë. Siç dihet mirëfilli me nenin 182.2 ku në mënyrë taksative janë parashikuar shkeljet thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore të natyrës absolute e që janë 15, ndërkaq sipas nenit 197 dhe 198 të LPK-së, gjykata e shkallës së dytë mundë ta prish aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë vetëm për 5 shkaqe ankimore të theksuara më lartë. Po kështu lindë dilema se po qe se gjykata e shkallës së dytë konstaton që vendimet gjyqësore të gjykatës së shkallës së parë janë përfshirë me shkelje thelbësore që përfaqësojnë shkelje të natyrës relative sipas dispozitës së nenit 182.1,apo 182.2 të natyrës absolute ose të atyre që gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare sipas nenit 194 të LPK-së, atëherë bëhet pyetja se në cilën dispozitë ligjore do ta bazon vendimin e saj.

112

Duke qenë se me dispozitat e nenit 197 dhe 198 të LPK-së, nuk janë parashikuar se vendimi i shkallës së dytë mundë të prishet dhe çështja t’i kthehet për rigjykim apo të hedhet padia varsishtë nga natyra e çështjes për këto shkelje thelbësore nga neni 182 par. 2 të LPK-së, edhe atë: për pikën (d), nëqoftëse gjykata sipas prapësimit të palëve gabimisht ka vendosur se është kompetente lëndore, piken (e), nëqoftëse është vendosur për kërkesën sipas padisë së ngritur pas afatit të caktuar me ligj, për pikën (f), nëqoftëse ka vendosur për kërkesëpadinë për të cilën është kompetente lëndore gjykata më e lartë e llojit të njëjtë, gjykata e llojit tjetër për pikën (g), nëqëftëse në kundërshtim me dispozitat e këtij ligji gjykata e ka bazuar vendimin e vet në disponimin e palejueshëm të palëve (neni 3, par.3 ), për pikën (j) nëqëftëse në kundërshtim me dispozitat e këtij ligji, gjykata ka refuzuar kërkesën e palës, që në procedurë të përdorë gjuhën dhe shkrimin e vet e të ndjek procedurën në gjuhën e vet, kurse për këtë arsye ankohet,për pikën( m )në qëftëse, në kundërshtim me ligjin është përjashtuar publiku nga seanca kryesore,për pikën (n) aktgjykimi ka të meta për të cilat nuk mundë të shqyrtohet, e sidomos nëse dispiozitivi i aktgjykimit është i pakuptueshëm apo kontradiktor me vetvete ose me arsye të aktgjykimit, apo nëse aktgjykimi nuk ka fare arsye apo në të nuk janë treguar arsyet për faktet vendimtare, ose ato arsye janë të paqarta ose kontradiktore, ose nëse për faktet vendimtare ekzistojnë kundërthënie midis asaj që në arsyet e aktgjykimit thuhet për përmbajtje të dokumentit apo të procesverbalit për thëniet e dhëna në procedurë dhe të vet atyre dokumenteve ose të procesverbalit, për pikën (o), nëqoftëse është tejkaluar kërkesëpadia, atëherë lindë dilema cilët janë ato dispozita që gjykata e shkallës së dytë do ta zbaton vendimin e vet kur e prish aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë. Duke ju qasur me seriozitetin e ndërgjegjëshmësirë, ndershmërisë dhe përgjegjësisë profesionale kapitullit të këtij ligji ku i referohet vendimeve të gjykatës së shkallës së dytë mbi ankesën nuk kemi mundë të bëjmë një zgjedhje përkatësisht të hasim në dispozitat që do të rregullonte këto çështje kaq kruciale për vendosjen në mënyrë të drejtë dhe të ligjshme në ushtrimin e funksionit gjyqësor. Duke i hedhur një vështrim në aspektin kritik dhe profesional tekstet ligjor të këtij ligji dhe ligjeve të ngjashme të shteteve tjera e posaçërisht të atij të Malit të Zi rezulton se barazvefshmëria e njehsimit është i shkallës shumë të lartë nga se i referohemi rregullave ndërkombtarishtë të njohura të procedurës kontestimore. Prandaj për t’i evituar mangësitë, boshllëqet dhe për të qenë tekst ligjor i LPK-së,koherent i zbatueshëm dhe në aspektin logjik i plotë i qartë dhe i saktë propozojmë që neni 197 dhe neni 198 të riformulohen me dy nene të reja si në vijim edhe atë:

Neni 197 “Neni 197.1: Gjykata e shkallës së dytë do ta prishë me aktvendim aktgjykimin e shkallës së parë në qoftëse vërteton se ekziston shkelja thelbësore e dispozitave të procedurës kontestimore (neni 182) dhe çështjen do t’ia kthej gjykatës së njëjtë të shkallës së parë ose do t’ia dërgoj gjykatës kompetente të shkallës së parë për mbajtjen e seancës kryesore të re. Në këtë aktvendim do të vendos edhe se cilat

113

veprime të ndërmarra, të përfshira me shkelje thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore prishen. 197.2 Nëse në procedurën para gjykatës së shkallë së parë janë bërë shkelje të dispozitave nga neni 182.2 paragrafi (b,e dhe i), të këtij ligji, gjykata e shkallës së dytë do ta prishë aktgjykimin e shkallës së parë dhe do ta hedhë padinë . 197.3 Nëse në procedurën para gjykatës së shkallës së parë është bërë shkelje e dispozitave nga neni 182 par.2 pika (k) të këtij ligji, gjykata e shkallës së dytë, duke marrë parasysh natyrën e shkeljes do ta prish aktgjykimin e shkallës së parë dhe do t’ia kthej çështjen gjykatës së shkallës së parë ose do ta prish aktgjykimin e shkallës së parë dhe do ta hedh padinë. Neni 198 198.1 Gjykata e shkallës së dytë do ta prish me aktvendim aktgjykimin e shkallës së parë dhe do t’ia kthej çështjen kësaj gjykate për rigjykim , nëqoftëse konsideron se për vërtetimin e drejtë të gjendjes faktike duhet të mbahet seanca kryesore e re para gjykatës së shkallës së parë, përpos rastit kur vendos që seancën ta mbaj vet.

198.2 Kështu do të veproj gjykata e shkallës së dytë edhe në rast kur për shkak të zbatimit të gabuar të drejtës materiale gjendja faktike nuk është vërtetuar në mënyrë të plotë. II.FAKTET DHE DILEMAT LIDHUR ME SHKAQET E PARAQITJES SË REVIZIONIT 1. Zbërthimi dhe shkoqitja e dispozitave të nenit 214 të LPK-së. Në kuadër të kreut që i referohet revizionit i paraqesim disa shqetësime dhe dilema që kanë të bëjnë me zbatimin e tij në praktikën juridiko-gjyqësore. Me nenin 214.1 nënparagrafin (a) parashikohet që revizioni mundë të paraqitet për shkak të shkeljeve të dispozitave të procedurës kontestimor e nga neni 188 i këtij ligj e cila është bërë në procedurën e shkallës së dytë. Me nenin 188.1 të këtij ligji në mënyrë shprehimore rregullohet çështja e pranimit të përgjegjje në ankesë dhe dërgimit të shkresave të lëndës gjykatës së shkallës së dytë. Ndërkaq në paragrafin 2 të njëjtit nen rregullohet çështja e dhënies së disa shpjegimeve nga ana e gjykatës së shkallës së parë lidhur me pretendimet ankimore të ankuesit të paraqitur në ankesë. Duke qenë se me nenin 188 nuk janë rregulluar çështjet e shkeljeve thelbësore të natyrës relative apo absolute apo të atyre që gjykata kujdeset kryesisht, apo fare ky nen nuk parashikon shkaqe e revizionit, atëherë paraqitet dilema se revizioni vërtet për cilat shkaqe ankimore për shkelje thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore mundë të paraqitet. Ndonëse me përgjegjësi profesionale kemi bërë orvatje që duke shikuar në tërësinë e saj të dispozitave që i referohen revizionit por vërtetë nuk mundë të kuptojmë se cilët janë ato dispozita që revizioni mundë të paraqitet. Duke i referuar edhe dispozitave të deritanishme që kanë të bëjnë me

114

revizionin atëherë paraqesim dilemën se mos eventualisht është bërë ndonjë përvjedhëje e gabimit dhe është dashur të saktësohet neni 182.1 i ligjit me disa konkretizime specifikime dhe rregullime . Me nenin 385 të ligjit të deritanishëm janë rregulluar shkaqet të cilat ka mundë të paraqitet revizioni. Për mua personalisht ekziston një dilemë e theksuar me rastin e zbatimit në praktikë të dispozitës së nenit 214.3 të LPK-së, ku parashikohet që kundër aktgjykimit të dhënë në procedurën e shkallës së dytë, me të cilën vërtetohet aktgjykimi me bazë të pohimit , revizioni mundë të paraqitet vetëm nga shkaqet e përmendura në paragrafin 1 pika (a dhe b) dhe paragrafi 2 i këtij neni. Me nenin 114.1 paragrafi (a), parashikohet që revizioni mundë të paraqitet për shkak të shkeljeve të dispozitave të procedurës kontestimore nga neni 188 i këtij ligji e cila është bërë në procedurën e shkallës së dytë. Ndërkaq në paragrafin 2 po të nenit 214 parashikohet se revizioni nuk mundë të paraqitet për shkak të zbatimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike. Ndërkaq siç u theksua me nenin 214.3 në mënyrë taksative thekson se revizioni mundë të paraqitet vetëm nga shkaqet e përmendura në paragrafin 1 pika (a dhe b) dhe paragrafin 2 të këtij neni që do të thotë se kjo dispozitë që i referohet paragrafit 2 ku lejohet mundësia e paraqitjes së revizionit për shkak të vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike e që është në kundërshtim flagrantë me nenin 214.2 ku në mënyrë eksplicite parashikohet që revizioni nuk mundë të paraqitet për shkak të konstatimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike. Siç rezulton nga të menduarit dhe të kuptuarit logjik si dhe të interpretimit gramatikor del se në mes të dispozitave të këtij neni në piken 2 dhe 3 ekziston kundërthënie. Nuk është kontestuese se me asnjë ligj të deritanishëm por edhe të ligjeve tjera që i referohen procedurës kontestimore revizioni nuk mundë të paraqitet për shkak të vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike. Dhe së fundi me nenin 214.4 parashikohet që kundër aktgjykimi të gjykatës së shkallës së dytë me të cilën vërtetohet aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë, revizioni nuk lejohet për shkelje të dispozitave të procedurës kontestimore nga paragrafi 1 pika (a) të këtij neni. Thamë se paragrafi 1 pika 1 të këtij neni udhëzon në nenin 188 të LPK-së, ku përcaktohet përgjigjja e padisë. Duke qenë se dispozita e nenit 214 e LPK-së, që i referohet shkaqeve për të cilët mundë të paraqitet revizioni është i pasaktë, i paqartë i koklavitur dhe me të meta të theksuara të kuptuarit të saj dhe se duke pasur parasysh që me këtë dispozitë ligjore rregullohen çështjet fondamentale andaj propozojmë që në vend të atij teksti ligjor të shkruhet një tekst plotësisht tjetër edhe atë: Neni 214 214.1 Revizioni mundë të paraqitet: a). Për shkak të shkeljes thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore nga neni 182.2 të këtij ligji, përpos nëse gjykata e shkallës së parë ka vendosur për kërkesëpadinë për të cilën kompetente është gjykata e llojit tjetër neni (182.2 pika f), nëqoftëse gjykata e shkallës së parë e ka marrë aktgjykimin pa seancën kryesore, ndërsa ka qenë i detyruar që të njëjtën ta mbaj (neni 182.2 pika h),

115

nëqoftëse është vendosur për kërkesën që vazhdon kontesti (neni 182.2 pika i), nëqoftëse në mënyrë të kundërligjshme është përjashtuar publiku në seancën kryesore (neni 182.2 pika m), b).Për shkak të shkeljes thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimor nga neni 182.1 të këtij ligji që është bërë në procedurën e gjykatës së shkallës së dytë. c).Për shkak të zbatimit të gabuar të drejtës materiale, 214.2 Për shkak të kapërcimit të kërkesëpadisë Revizioni mundë të paraqitet vetëm në qoftëse kjo shkelje është bërë në procedurën para gjykatës së shkallës së dytë.

214.3 Revizioni nuk mundë të paraqitet për shkak të vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike. 214.4 Kundër aktgjykimit të dhënë në procedurën e shkallës së dytë, me të cilën vërtetohet aktgjykimi në bazë të pohimit revizioni mundë të paraqitet vetëm për shkaqet nga paragrafi 1 pika 1 dhe 2 dhe paragrafi 2 të këtij neni. 214.5 Kundër aktgjykimit të shkallës së dytë me të cilin vërtetohet aktgjykimi i shkallës së parë revizioni nuk mundë të paraqitet për shkak të shkeljeve thelbësore të dispozitave të procedurës nga par.1 pika 1 të këtij neni, poqëse ekzistimi i tyre nuk është përmendur në ankesë, përpos kur bëhet fjalë për shkeljet për të cilët gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare gjykata e shkallës së dytë dhe ajo e revizionit. Dilemat paraqiten edhe me rastin e interpretimit, shpjegimit dhe zbatimit të ti në praktik. Me dispozitën e nenit 216 parashihet që palët mundë të paraqesin me revizion fakte të reja dhe propozojnë prova të reja vetëm nëse ato kanë të bëjnë me shkelje të dispozitave të procedurës kontestimore të bëra në procedurën e shkallës së dytë. Kështu e konceptuar kjo dispozitë ligjore shkakton dilema paqartësi me premisa të interpretimeve subjektivistike. Kjo për më tepër nga se me këtë dispozitë aplikohet instituti beneficum novorum pa kufizime, që do të thotë se palët me këtë nen autorizohen t’i paraqesin faktet e reja dhe t’i propozojnë provat e reja pa kufizime. Ndërkaq me dispozitën e nenit 180 të LPK-së, parashikohet që me rastin e paraqitjes së ankesës nuk mundë të paraqiten fakte të reja dhe të propozohen prova të reja përpos kur ankuesi jep prova se pa fajin e vet nuk ka mundë t’i paraqes apo t’i propozoj të njëjtat gjer në përfundimin e shqyrtimit kryesor të gjykatës së shkallës së parë. Paraqitet dilema kruciale nëse me dispozitën e nenit 216 është sendërtuar rregulla juridike beneficoum novorum me kufizime që pala duhet t’i paraqes faktet dhe prova të reja por të njëjtat pa fajin e saj nuk mundë t’i paraqes në procedurën e mëparshme. Theksojmë se nenin 216 i këtij ligji është ekuivalentë me nenin 387 të ligjit të deritanishëm. Me dispozitën e ligjit të deritanishëm në mënyrë shprehimore ka qenë e parashikuar se palët mundë të paraqesin në revizion fakte të reja dhe të propozojnë prova vetëm nëse kanë të bëjnë me shkeljet esenciale të LPK-së, gjë që me nenin 216 të LPK-së, të tanishëm

116

përmenden vetëm shkeljet e dispozitave të LPK-së, pa saktësuar se cilët janë ato shkelje. Me nenin 218 të LPK-së, parashikohet se revizioni i paraqitur pas skadimit të afatit ligjor apo jo të plotë , me anë të aktvendimit e hedh gjykata e shkallës së par, pa mbajtur seancën gjyqësore paraqitet dilema si do të veprohet kur revizioni është i palejueshëm dhe cilët janë ato shkaqet e palejushmërisë. Këtij neni i mungon një aline ku duhet të thuhet edhe atë: “ Revizioni është i palejueshëm në se ka paraqitur personi i cili nuk është i autorizuar për paraqitjen e revizionit ose personi i cili e ka tërhequr revizionin apo personi i cili ka paraqitur revizion dhe nuk ka interes për paraqitjen e tij apo nëse është paraqitur revizioni kundër aktgjykimit kundër të së cilit sipas ligjit nuk mundë të paraqitet. Me dispozitë ligjore është parashikuar shprehimisht vetëm mundësia e heqjes dorë nga e drejta e ankimit ose tërheqja e ankesës por jo edhe e drejta e heqjes dorë nga e drejta e paraqitjes së mjeteve të jashtëzakonshme të kundërshtimit të vendimeve gjyqësore. Me këto dispozita ligjore parashihet se heqja dorë është mundur që nga momenti i shpalljes gojarisht, po kur i dorëzohet kopja e vendimit palës. Konsiderojmë se palët ndonëse me ligj nuk është paraparë shprehimisht një veprim i tillë, mundë[ të heqin dorë nga e drejta e paraqitjes së mjeteve të jashtëzakonshme juridike të kundërshtimit. Kjo madje edhe për faktin se gjasat për gabime dhe kundërligjshmëri janë minimale. III. FAKTET,DILEMAT DHE SFIDAT LIDHUR ME KËRKESËN PËR MBROJTJEN E LIGJËSHMËRISË. Me këtë rast dëshiroj t’i paraqes edhe disa sfida, dilema, paqartësi që kanë të bëjnë me kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë. Me këto dispozita ligjore duke filluar nga neni 254 deri në nenin 251të LPK nuk parashikohet se cili prokuror do të paraqes kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë dhe cila gjykatë do të vendos lidhur me këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik. Duke bërë krahasime në mes të dispozitave të nenit 247 dhe 248 lindin një sërë dilemash kruciale përkitazi shkaqeve për të cilët prokurori kompetent mundë të paraqes kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë. Duke qenë se me dispozitën e nenit 248 parashikohet gjykata kompetente do të veproj edhe kur vërteton se ekziston shkelje esenciale e dispozitave të procedurës kontestimore që është bërë në procedurën e gjykatës së shkallës së parë pa i theksuar në mënyrë numerike se cilët janë ato që përfaqësojnë shkelje të natyrës relative, absolute apo të atyre që gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare. Nga neni 147.1 nënparagrafi (a), parashikohen shkeljet esenciale të dispozitave të procedurës kontestimore pastaj renditen arsyet për të cilët mundë të paraqiten. Ndërkaq duke bërë krahasimin e ekuivalencës së ndërtimit të këtij neni dhe nenit të ligjit të mëparshëm rezulton se me nenin 404 të ligjit të deritanishëm pikërisht për ato shkaqe nuk mundë të paraqitet kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë. Përderisa me nenin 247.1 (a), parashikohen shkaqet e paraqitjes së kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë që kanë të bëjnë me kompetencën territoriale,

117

vendimi gjyqësor është marrë pa seancë kryesore dhe disa arsye tjera ndërkaq po për të njëjtat arsye në mënyrë taksative të përshkruar në nenin 404 të ligjit të deritanishëm kërkesa nuk mundë të paraqitet. Duke iu qasur edhe dispozitave të ligjeve të procedurë kontestimore të shteteve me të cilët kufizohet Kosova atëherë po del se Ligji i Procedurës Kontestimore është një përjashtim. Nuk mundë të kuptohet as të shpjegohet fakti që me dispozitën e nenit 247.1 par.(a), se prokurori publik shtetëror i Kosovës të detyrohet që për shkak të shkeljes së dispozitave të procedurës kontestimore që kanë të bëjnë me kompetencën territoriale përkatësisht vendore të paraqes kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë në Gjykatën Supreme të Kosovës si instancë e fundit pushtetit gjyqësor për një çështje kaq të parëndësishme e që sipas dispozitës së nenit 22 të të njëjtit ligj përcaktohet që gjykata mundë të shpallë jokompetente në pikëpamje territoriale vetëm sipas prapësimit të palës së paditur të paraqitur me anë të përgjegjje në padi por jo edhe më von. Pra kjo dispozitë ligjore kështu e formuluar e nenit 247.1 nën (a), që prokurori shtetëror i Kosovës të paraqes kërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë për shkak të shkeljeve esenciale të dispozitave të procedurës kontestimore që kanë të bëjnë me kompetencën territoriale është në kundërshtim me këtë dispozitë. Kjo për më tepër nga se gjykata nuk mundë të shpallet jokompetente në pikëpamje pas paraqitjes së përgjegjës në padi. Me këto dispozita ligjore që i referohen autorizimeve të gjykatës kompetente përkitazi kërkesës së pasëfatshme, paraqitur nga personi i paautorizuar apo i palejueshme nuk përmban asnjë dispozitë ligjore. Po kështu me dispozitat e theksuara ligjore që i referohen kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë nuk janë përcaktuar kompetencat dhe autorizimet e gjykatës kompetente se si të veprohet kur konstaton se ekzistojnë shkelje thelbësore të natyrës absolute, relative apo të atyre që kujdeset sipas detyrës zyrtare. Po kështu nuk është parashikuar mundësia që përshtatshmërisht duke i saktësuar se cilat dispozita ligjore do t ë zbatohen po që se në këtë kaptin nuk janë rregulluar veprime të tilla.

118

119

BAHRIE BESIMI - avokate KONVENTA EVROPIANE PER TE DREJTAT E NJERIUT

-gjeneza, parimet, instrumentet dhe interpretimi- KËSHILLI I EVROPËS 1.Krijimi, qëllimet dhe objektivat Pas luftës II botërore,duke patur ende në kujtesë barbaritë e vet luftës dhe pafuqinë e instrumenteve të deriatëhershëm ndërkombëtarë për ta shmangur atë që sapo kishte ndodhur,në në të gjitha organizmat ndërkombëtarë që u krijuan,rëndësi themelore iu kushtua njohjes dhe garantimit të të drejtave të njeriut. Duke ndjekur parimet dhe qëllimet e shpallura në Kartën e OKB dhe frymën që e përshkon atë që vazhdon të konsiderohet edhe sot si katalogu universal i të drejtave të njeriut,u krijua,në kontinentin që më shumë se asnjë tjetër kishte vuajtur nga konfliktet disa shekullore,një organizatë rajonale me karakter tipik ndërkombëtar,që do të shërbente për ndërtimin e rrugës mbi të cilën do të ecte paqja dhe bashkëpunimi në kontinent. Kjo organizatë e krijuar në bazë të frymëzimit federalist evropian të shprehur në mënyrë të veçantë gjatë punës së Kongresit të Evropës,në Hagë në maj 1948,u quajt Këshilli i Evropës (shprehja KE konsiderohet e përmendur për herë të parë nga Winston Churchill,qe gjate Luftes II,kurse edhe formalisht nga vet ai ne fjalimin e 19 shtatorit 1946 ne Zyrich,me te cilin ai e ftonte Francen dhe Gjermanine per te krijuar se bashku Keshillin e Europes). Në Statutin e tij themelues,të nënshkruar më 5 maj 1949 në Londër(u quajt edhe Traktati i Londrës),qëllim të vetin kryesor:”Arritjen e një bashkimi me te ngushte ndermjet shteteve anetare te tij per te ruajtur dhe nxitur idealetdhe primet qe perbejne pasurine e tzre te perbashket dhe te perkrahin zhvillimuin e tzre ekonomik dhe shoqeror(n.1 par.a)Statutit te KE) 2.Anetaresimi ne KE dhe Terheqja,Pezullimi dhe Perjashtimi 1.Anetaresimi(neni 3 i Statutit): Anetaresimi ne Keshillin e Europes varet ne menyre te domosdoshme nga plotesimi i kushteve themelore: -te pranoje parimin e perparesise se te drejtes, -parimin se cdo person nen jurisdikcionin e tij te gezoje te drejtat e njeriut dhe lirite themelore neni 3 i Statutit) -te ratifkoje Konventen Evropiane per te drejtat e njjeriut(u vendos qe nga pranimi i Republikes federale Gjermane ,i Qirpros dhe i Maltes,si kusht shtese,megjithese ne nje menyre jo plotesisht formale ), -pranimi i kerkesave individuale dhe i juridiksonit te Komisionit te Gjykates,te cilat u bene nga nentori 1998 pjese perberese e Konventes,ne lidhje me antaresimin e vendeve te Europes qendrore dhe lindore pas vitit 1989,

120

Komiteti i Ministrave organi qe vendos ne lidhje me pranimin e antareve te rinje ne Keshillin e Europes.e drejta per nje pjesmarrje me te drejta keshillimore ne proceduren e pranimit iu dha edhe Asamblese Paralamentare qe me 1951. Nga dhjete shtete e para anetare qe nenshkruan Statutin ne Londer ne 5 maj 1949,sot(deri 31 janar 2001, Keshilli i Europes bashkon ne gjirin e vet 43 shtete te kontitnetit europian b)Terheqja nga KE(neni 7 i Statutit) Cdo shtet anetare i Keshillit te Europes ka te drejte ne baze te nenit 7 te Statutit,te terhiqet me vullnetin e tij te lire nga organizata ne qdo moment qe e qmon ai vete.Deri tani ka patur vetem nje shembull terheqjeje,megjithese i detyruar ne praktike siq shihet ne paragrafin vijues qe ka qene ai i Greqise me 12 dhjetor 1969,gjate peridhes se se koloneleve deri në ripranim pas rënies së tyre nga pushteti me 1971. c)Perjashtimi dhe Pezullimi i anetareve te KE(neni 8 i Statutit) Statuti sakteson etapat e ketyre masave,marrja e te cilave gjithsesi vleresohet ne rast te shkeljes se rende te dispozitave te n.3 te vStatutit.Shteti i cili bene shkelje te ketilla dhe behet objekt i ketZre masave ftohet ne rashe te pare te terheqe perfaqedsuesit e tij nga AP dhe pastaj edhye nga KM. Objekt i ketyre masave ka qene Greqia gjate periudhes se regjimit te koloneleve.Nd;rsa objekt i pezullimit nga keto dy organe ka qene Turqi me 1981,kur pushtetin e kishin gjeneralet e deri ne maj 1984 pas zgjedhjeve te lira dhe zgjedhjes me pajtim te padive qe disa shtete europiane kishin ngritur kunder shtetit turk. 3.Struktura e organizatave 1.Komiteti i ministrave-përbëhet nga Ministrat e jashtëm të shteteve Anëtare.Ministart e jashtëm të secilit shtet mblidhen në gjirin e Komitetit të ministrave zakonisht dy herë ne vit.Kurse gjatë periudhës tjetër në gjirin e komitetit mblidhen zakonisht nje herë ne muaj,përfaqsuesit e përhershëm të shtetev Anëtare pranë Selisë së Këshillit të Europës ,në Strasburg të Francë.Mbledhejet e komitetit te Ministrave zhvillohen me dyereë të mbyllura dhe as votat nuk bëhen publike.Në parim,në bazë të nenit 20 të Statutit,Komiteti i Ministrave voton me shumicë të cilësuar dhe në lidhje me disa qështje me karakter administrativ perjashtimor është bërë në fakt rregull duke nxjerrë në pah edhe karakterin tipik ndërqeveritar të organizatës dhe të organit në mënyërë të veqantë. Komiteti i Ministrave është organi me kompetenca vendimore në organizatë dhe vendos në lidhje me çështjet që hyjnë në objektin dhe qëllimet e trejtimit dhe të rregullimit të organizatës,si dhe me qështje te administrimit të brendshëm të oragnizatës si përshembull çështjet e buxhetit. Aktet e Komitetit të Ministrave mund të kenë formën:

121

-të rekomandimeve drejtuar qeverive të shteteve anëtare,kanë vetëm karakter këshillimor,me anë të cilave Komiteti i Ministrave u propozon shtetev anëtare qëndrime të caktuara që duhen mbajtur ose -të vendimeve,haset sidomos në lidhje me propozimet për konventa dhe marrëveshje të paraqitura nga ana e organit në lidhje me propozimet për konventa dhe marrëveshje të paraqitura nga ana e organit tjetër Asamblesë Parlamentare ose në rastet e organizimit të brendshëm të Këshillit të Europës,si përsa i përketë çështjeve administrative ,financiare,organizative etj. vendimet kanë efekt të detyrueshëm veçanërisht kur kanë të bëjnë me çështje te organizimit të brendshëm.Ndërsa kur kanë të bëjnë me konventat dhe marrëveshjet ndërkombëtare ato konsiderohen si akte që miratojnë në parim konventën ose marrëveshjen përkatse e cila i nënshtrohet në vijim procedurave përkatëse të përfundimit të marrëveshjeve ndërkombëtare në përputhje me rregullat e parashikuara nag Konvenat e Vjenës mbi të drejtën e traktateve të viti 1969. -te dekleratave ose rozeluta ,miratohen në lidhje me çështje politike në lidhje me anëtarët e tij ose për qështje të tjera politike me karakter ndërkombëtar.Është gjithashtu në kompetencën e Komitetrit Të Ministrave vendimi për pranimin,pezullimin ose përjashtimin e anëtarëve të organizatës.Siç do të shihet edhe në vazhdim Komiteti i Ministrave ka komptenca të rëndësihsme edhe në kuadrin e sistemeve të zbatimit të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut.Për çështje të tjera të rëndësishme për qëllimet dhe objektivat e Këshillit të Europës Komitetit i Ministrave mund të caktojë edhe komitete të posaqme në nivel ekspertësh. 2.Asambleja Paralamentare-e quajtur në fillimet e saj Asambleja Këshillimore,ajo u krijua si shprehje e njërës prej ideve frymëzuese të krijimit të vetë Këshillit të Europës,demokracisë parlamentare. Asambleja paralamentare përbëhet nga përfaqësues të caktuar nga ana e Paralmenteve këta vetë,ndërmjetë vetë deputetëve të tyre,nga 2 në 18 përfaqsues për qdo vend. Duke patur parasysh karakterin e tij përfaqësues të parlamenteve shtetrore,delegacionet e secilit shtet përbëhen nga po aq zëvendësues sa ka edhe vende në Asamble.Kështu p.sh Republika e Shqipërisë ka katër vende në Asamble dhe po kaq zëvendësues. Aktualisht Asambleja përbëhet nga 582 parlamentarë dhe mblidhet normalisht në katër sesione të përvitshme nga një që ishte në fillimet e veprimtarisë së saj.Në gjirin e saj organizohet në komisione dhe në grupe parlamentare.Këto të funditë nuk janë me karakater kombëtar por me karakter politik dhe përbëhen nga deputetët e vendeve të ndryshme anëtare.Ndërsa në lidhje me komisionet,krijimi i të cilave lejohej edhe nga Statuti, aktualisht në gjirin e Asamblesë funksionojnë 13 komisione me kompetenc në fusha të veqanta të aktivitetit të Këshillit të Europës. Asamblea Paralamenatare luan rolin e arenes se diskutimit te qeshtjeve politike dhe te qehstjeve te tjera te bashkepunimit europian qe hyjne ne kuadrin e objektivave te Keshillit te Europes.Nje nga funksionet me te rendesishme qe Asamblea

122

Parlamentare ka kryer qe ne fillet e aktivitetit te saj dhe vazhdon te kryeje edhe sot eshte ai paraqitjes se rokomandimeve,te cilat ne vetvete kane perberer nisma te konventave dhe marreveshjve te ndryshme te arritura ne gjirin e keshillit te Europes.Mjafton te permendet qe nje fillese te tille kane patur tre nga dokumentet me te rendesishme te Keshillit te Eropes siq jane padyshim Konventa Europiane e te Drejatave te hnjeriut,karta Sociale Europiane dhe Konventa Europiane per parandalimin e tortures dhe denime ose trajtimeve qnjerezore ose degraduese. Gjithashtu duhet theksuar se Asamblea parlamentare emeron Sekretarin e Pergjithsherm te Keshillit te Europes si dhe Gjyqtare e gjykates Europiane te te Drejtave te Njeriut. 3.Sekretari i Pergjithshem -megjithese i parashikuar nga Statuti qe ne Londer me 1949 konsiderohet si nje organ ndihmes i dy te pareve ne gjirin e organizates.Ne fakt ky ka qene edhe perceptimi fillestar i ketij organi,si nje ndihmes i te dy te pareve me kompetenca thjeshte administrative te parashikuar me qellim qe`te lehtesohej edhe realizohej me sukses puna e Komitetit te Ministrave dhe Asamblese Parlamentare. Megjithate,ne realizimin e ketyre detrave qe rezultonin si te rendesishme ne praktike Sekretari i Pergjithshem mori peshe vendimtare ne permbushjen e qellimeve te Keshillit te Europes.Pa vitit 1957 detyra te rendesishme iu dhane ne lidhje me bashkepunimin politik ne nivel europian dhe ne aktivitetet e Komitetit te Ministrave si dhe te Asamblese Parlamentare. Keshtu,Sekretari i Pergjithshem i Keshillit te Europes perveq funksineve te ndihmes administrative dhe teknike qe kryen ne gjirin e Keshillit te Europes duke lehtesuar veprimtarite e dy organeve te tjera te lartepermendura si dhe duke siguruar maredheniet me shtete anetare apo te tjera,si dhe ate te hartuesit te raporteve dhe te programave te aktivitetit te Keshillit te Europes. Sekretari i Pergjithshem eshte organi qe emeron,ndryshon dhe shkarkon administraten e Keshillit te Europes qe aktulisht numeron afer 1000 veta,dhe ndaj te cilit kjo e fundit pergjigjet. Sekretari i Pergjithshem i Keshillit emerohet sipas Statutit nga Asamblea e Pergjithshme mbi bazen e nje rekomanidimi te Komitetit te Ministrave.Mandati i Sekretarit te Pergjithshem eshte pesevjeqar dhe i rinovueshem megjithese ne praktiken e deritanishme nuk ka gjetur vend asnje rinovim i keij mandati.Aktualisht Sekretari i Pergjithshem i Keshillit te Europes eshte Walter Schimmer. Sekretari i pergjithshem ka,ne lidhje me Komitetin e Ministrave kompetenca tjera te posaqme ne kuadrin e sistemit te Konventes Europiane te te Drejatave te Njeriut. Veprimatria e organeve te permendura me larte ka patur dhe vazhdon te kete nje rendesi te madhe ne arritjen e qellimeve te Keshillit te Europes.drejtimet kryesore te kesaj veprimtarie shprehen qofte ne lidhje me bashkepunimin politik,qofte me kodifikimine qehstjeve te ndryshme qe paraqesin rendesi ,ashtu edhe ne lidhje me

123

kontrollin dhe garantimin e arrritjes dhe zbatimit efektiv te standarteve te njejta ndermjet shteteve anetare. Eshte ne fakte vete neni 1 i Statutit te keshillit te Europes i cili parashikon ne paragrafin b) te tij qe;“ky qellim do te arrihet nepermjet organeve te keshillit,duke shqyrtuar qeshtjet me ineters te perbashket ,duke perfunduar marreveshje dhe duke adaptuar veprime te perbashketa ne fushat ekonomike,shoqerore,kulturore,shkencore,juridike dhe administrative si dhe duke ruajtur dhe zhvilluar me tej te drejtat e njeriut dhe lirite e tij themelore”. KONVETA EUROPIANE E TE DREJATVE TE NJERIUT 1.GJENEZA E KONVENTES a)Hartimi i dokumentit nga Komiteti i Cështjeve ligjore(Raporti Teigen) Ne kete kuadrin e prerogativave dhe te rolit te saj ,ne gusht 1949,vetem tre muaj pas krijimit te Keshillit te Europes,Asamblea e tij Konsultative qe ne sesionin e saj te pare mori persiper detyren e hartimit te nje dokumenti te tille qe sipas Kongresi te Europes do te .permbushte deshiren e popujve te Europes per nje: “....karte te te Drejtave te Njeriut qe`te garantojne lirine...,dhe te drejten..,dhe ...Gjykate Drejtesie me sanksione te pershtatshme per venien ne jete te kesaj Karte....:” Përpara përfundimit të sesionit të Asamblesë Konsultative të Këshillit të Europës,në shtator 1949,Komiteti i Çështjeve Ligjore dhe Administrative të kësaj Asambleje(në të famshmin raport Teitgen)paraqiti rezultatet e studimit për krijimin e një “organizmi në gjirin e Këshillit të Europës që të sigurojë garantimin kolektiv të të drejtave të njeriut”.Komiteti në këtë Rport parashtronte propozimin sipas të cilit -së pari nje listë prej dhjetë të drejtash të parashikuara nga nderkaq Deklarata Univerzale e të Drejtave të Njeriut duhet të jenë nën Garancitë kolektive të shteteve anëtare, -se dyti,thememlore te demokracise dhe mbajtejes se zgjedhjeve te lira,dhe -së treti ngritja e organeve të posaqme për të evidencuar,zgjidhur dhe standartizuar shkeljet e mundshme të të drejtave te njeriut te parashikuara në listen e përmendur me lartë. b)Nënshkrimi nga Ministrat e Jashtëm Para shqyrtimit nga Asamblesa Konsultative,projekti,i cili kishte mbetur pothuajse ai qe u propuzua nga ana e Komitetit per Çështjet Ligjore dhe Administrative,u nënshkrua nga Ministrat e Jashtëm të Shteteve Anëtare në Romë me 4 nëntore 1950.Pas depozitimit të ratifikimit të dhjetë anëaterëve të saj,Konventa hyri ne fuqi me 3 shtator 1953. Në ndryshim nga vitet e para te ekzistencës të saj,tani Konventa është bërë pothuajse një kusht sine qua non për anetarësimin në Këshillin e Europës dhe të gjitha vendet anëtare të organizatës,brenda pak muajsh nga anëtarësimi në organizate duhet të kenë nënshkruar dhe ratifikuar Konventën .

124

Republika e Shqiperise,per shembull u be anetare e Keshillit te Europes ne 13 korrik 1995 moment ne te cilin ajo nenshkroi Konventen,te cilen e ratifikoi me korrik 1996 dhe depozitoi instrumentat e rattifikimit prane Sekretarit te pergjithshem te Keshillit te Europes me 2 tetor 1996.Aktualisht te 41 vendet anetare te keshillit te Europes e kane nenshkruar dhe ratifikuar Konveten. Duke qene e hartuar per realizimin e qellimeve te parashikuara ne nenin 3 të Statutit të Këshillit të Europës,Konventa rithekson që në Preambulën e saj përbën:“masat e para te pershtatshme per te siguruar garancite kolektive te disa prej te drejtave te shpallura ne deklaraten Univerzale”. Masat per te cilat ben fjale preambula e Konventes nuk kane ngelur ne nivelin e versionit fillestar te viti 1950.Deri tani dymbedhjete protokolle e kane plotesuar kuadrin e Konventes Europiane te te Drejatave te njeriut me te drejta te reja si dhe kane ndryshuar proqedurat e garantimit te ketyre te drejtave dhe lirive duke i perfeksionuar ato me tej.Madje mund te thuhet se i pari prej ketyre protokolleve eshte hartuar gjate veres se vitit 1950,perpara se vete Konventa Europiane e te Drejatve te Njeriut te arrinte te nenshkruhej. Megjithate,ashtu si edhe per protokollet e tjera ishte vullneti politik i shteteve Anetare ai qe kushtezoi perfshirjen e disa te drejtave te caktuara,si ajo per pronen apo per zgjidhjet e lira dhe demokratike,ne gjirin e Konventes dhe ia nenshtroi pranimin e ketyre te drejtave procedurave te posaqme te nenshkrimit dhe te ratifikimit. 2.STRUKTURA E KONVENTES Konventa europiane e te drejtave te njeriut ne versionin e saj aktual perbehet nga 59 nene dhe nga 4 protokolle shtese. Gjate 50 vjeteve te ekzistences se saj konventa eshte ndryshuar dhe ameduar nga nje numer protokollesh dhe plotesuar nga protoklle te tjere.Protokollet qe kane sjelle ndryshime ne tekstin e Konventes,konkretisht -Protokollet amanduese,jane 2,3,5,8,9,10 dhe 11,qe kane patur te bejne me sistemin edhe procedurat e kontrollit te saj,per te cilet do te flitet me gjerersisht me poshte. -Protokollet shtese,jane 1,4,6,7, dhe 12,qe kane sjelle shtimin e te drejtave dhe lirive te tjera te njeriut ne sistemin e Konventes,duke ia bashkangjitur te tjerave te parashikuar te tjerave te parashikuar nga titulli i Konventes, Te dy keto lloje Protokollesh i nenshtrohen,ne perputhje me rregullat e se drejtes nderkombetare, procedurave te veqanta te nenshkrimit dhe ratifikimit,te saktesuara edhe nga secili prej tyre. Teresia e saj prej 59 nenesh e Konventes,ndahet nga ana e saj ne tre Tituj. Titulli I,ka te beje me te “Drejtat dhe lirite”e parashikuara nga Konventa,te cilave u bashkangjiten ato te parashikuara nga Protokollet shtese . Titulli II ,me “Gjykaten Europiane te te Drejtave te Njeriut” pra me mekanizmat dhe procedurat e kontrollit te respektimit te te drejatve dhe lirive dhe Titulli III ,me “Dispozita te ndryshme “me karakter plotesues dhe perfundimtar.

125

a)“Te drejtat dhe Lirite” e mbrojtura nga Konventa Te drejtat dhe lirite themelore qe mbrohen aktualisht nga Konventa Europine e te Drejatve te Njeriut duke ndjekur nje ndarje ne perputhje me objektin e tyre mund te permblidhen: Se pari ne lidhje me nje kategori te drejtash qe nen shembullin e akteve te para te te drejtave te njeriut dhe ne perputhje me doktrinen perkatese do te mund te konsideroheshin si te drejta themelore te njeriut perfshihen:

- e drejta e jetes,perfshire edhe mundesine per te mos u denuar me vdekje - e drejta per respektimin e intigritetit fizik,e cila nuk lejon veprime te tilla si

tortura,trajtimet qnjerezore ose degraduese - skllaveria,roberia ose puna me dhune apo e deyruar: - e drejta e lirise dhe e sigurise personale - e drejta e respektimit te jetes private dhe familjare e drejta per te krijuar

familje dhe barazia ndermjet burrit dhe gruas Keto te drejta plotesohen nga ato te nje karakteri procedural nga te cilat parashikon: - te drejtat ne rastin e arrestimit ose te ndalimit ku perfshihen njoftimi i

akuzes ne nje gjuhe qe e kupton,quarja e menjehershme perpara nje autritetit gjuqesore

- e drejta per nje gjykim te drejte dhe brenda nje afati sa me te shkurter ne lidhje me pretendimet cilive dhe penale

- ligjshmeria e denimit,mosprapaveprueshmeria e ligjislacionit penal dhe parimi non bis in idem

- e drejta per te mos u denuar me burgim per shkak te mospagimit te detyrimeve pasurore

- e drejta per nje ankim ndaj nje vendimi penal dh eper zhdemtim ne rast te nje gabimi gjyqesore

Ne vazhdim disa te drejta qe do te mund ti klasifikonim se bashku ne te drejta te qytetarit ose te personit - e drejta e lirise se mendimit te besimit dhe e fese - e drejta e lirise se shprehjes - e drjat e lirise per tu mbleshur dhe per te krijuar organizata,perfshire ketu edhe sendikatat - e drejta per zgjidhje te lira dh e demokartike - e drejta per respektimin e prones dhe te pasurise,perfshire ketu edhe shperblimin e drejte ne rast te nje shpronesimin te lejueshem vetem per qellime publike - e drejta per tu arsimuar ne gjuhen amtare - e drejta e personit per te mos u debuar nga shteti shtetesine e te cilit ka dhe per te levizur dhe qendruar lirisht ne teritorin e nje shteti ku ai gjendet ne menyre te ligjshme Konventa parashikon natyrisht edhe disa te drejta te posaqme per te hujat ku hyjne:

126

- e drejta per te mos u debuar kolektivisht ose e quajtur ndryshe nga e drejta nderkombetare non refoulement - e drejta per garanci procedurale shtese ne raste debimi i nje te huaji nga shteti ku a i gjendet Ajo qe perben nje nga elemnetet me te rendesishme dhe me interesante te Konventes Europiane te te Drejtave te Njeriut eshte se te gjitha te drejtat e permendura me larte ne strukturimin e saj jane te perfshira nen rolin themelor te dy dispozitave qe luajne rolin e garanteve te te gjitha te tjereve,te parashikuara nga neni 1 dh ete nenit 13 i Konventes.konkretisht me ane te nenit 1 te ggjitha shtete anetare marrin persiper qe tu sigurojne te gjithe individeve,pra jo vetem shtetasve te tyre,qe gjneden nen juridiksionin e tyre te drejtat e parshikuara nga Titulli i Konventes,dhe me ane te nenit 13 ato angazhaohen tu japin ketyre individeve mundesite per ankim efektiv per venien ne vend te shkeljes evntuale te ketyre te drejtave.Nga ana tjeter duhet permendur gjithashtu s ete gjitha keto te drejta te lartepermendura vishen me nje kriter barazie,ne kuptimin qe gezohen nga te gjithe pavaresisht nga pozitat e ndryshme qe mund te kene individet e caktuar,siq parashikohet nga neni 14 i Konventes. Mjafton te permendet,ne kete paragraf,se pjesa me me madhe e te drejtave te lartepermendura i nenshtrohen kufizimeve dhe perjashtimeve e caktuara te parashikuara qofte ne menyre specifike,qofte ne menyre te pergjithshme,siq eshte rasti i neneve 15 dhe 16 te konventes.Sidoqofte ky elemenet do te sqarohet me konkretisht kur te flitet per secilen prej te drejtave per tecilat ju ofrohet ne vijim edhe jurispodence perkatese. b.Sistemi i kontrollit te respektimit te Konventes Pavarsisht nga karakteri dhe gama gjithsnjë e më e plotë dhe më i përpunuar i të drejtave të parashikuarakarakteristikën kryesore të KEDNJ e përbën struktura e pavarur nga Shtetet anëtare dhe procedura e ngritur për kontrollin e garantimit dhe zbatimit të tyre.Në kohën kur u krijua përbënte padyshim çarjen e parë në kështjellën deriatëherë të pacënuar të sovranitetit shtetëror. Ky sistemi i kontrollit është ndryshuar me kelimin e vioteve dhe aktualisht është mjaft i perfeksionuar se në versionin fillestar,i nxitur në masë të madhe nga nevojat për rritjen e efikasitetit dhe thjeshtëzmin e procedurave. b.1.Sipas versionit fillestar të vitit 1950-Konventa parashikonte 3 ogane të kontrollit për respektimin e të drejtave dhe lirive të parashikuara prej saj. -Komisioni Evropiane i të drejtave të njeriut,ishte organi para të cilit zhvillohej procedura paraprake dhe që vendoste(n.26-27) lidhur me pranueshmërinë apo jo të kërkesës individuale ose të padisë ndërshtetërore dhe në lidhje me shkeljen.Varësihst nga këto vendiime kushtëzohej procedura e mëtejme:vazhdimi-në rast të pranueshmërisë dhe konstatimit të shkeljes,ose mbyllja-në rast të mospranueshmërisë ose moskonstatimit të shkeljes me unanimitet.

127

-Komiteti i Ministrave, luante rolin e organit vendimor në rastet kur një Shtet anëtar nuk kishte njohur jurisdikcionin e Gjykatës(ish n.32)si dhe kontrollonte zbatimin e vendimit qoftë të dhënë prej tij apo prej gjykatës(ish n.32.2) Megjithate duhet theksuar se njohja e juridiksionit te Komitetit dhe te gjykates qofte ne rastin e kerkesave individuale qofte te padive ndershtetrore nuk jepjej rast pas rasti ne lidhje me kerkesen ose padine por behej nje here,me ane te nje deklarate,ne parim ndaj te gjitha kerkesave ose padive qe do te beheshin ne vazhdim. Gjithashtu eshte e rendesishme te theksohet se padite ndershtetrore apo kerkesat individuale beheshin pavaresisht nga shtetesia e te demtuarit nga shkelja duke e shkeputur sistemin nga nje mbrojtje tradicionale dilomatike.Duke theksuar nga ana tjeter se,per nje sere karakteristkash te lartepermenduar ,ndaj Konventes nuk i gjen zbatim parimi i pergjithshem i se drejtes nderkomtare,ai i reciprocitetit. b.2.Ndryshimet e sistemit fillestar: Per aq sa mund te permendim ketu,nder ndryshimet dhe shtesat kryesore qe i jane bere ketij sistemi fillestar,jane ato te protokollit 2 i cili me hyrjen e tij ne fuqi me 21 shtator 1970 i dha Gjykates mundesine per te dhene mendime keshillimore ne raste kerekese te posaqme nga ana e Komitetit te Ministrave.Protokolli 3,ne fuqi me 1970 dhe Protokolli 5,ne fuqi me 1971 sollen gjithashtu ndryshime ne mekanizmin e kontrollit Portokolli 8,i cili hyri ne fuqi me 1 janar 1990 i lejoi Gjykates qe me qellim qe te vepronte me shpejt,te krijonte ne gjirin e vet dhoma gjykimi.Protokolli 9 solli nje ndryshim te rrenjesishme ne sistem duke iu lejuar individeve,qe nga hyrja e tij ne fuqi me 1 tetor 1994,ti drejtohen vete gjykates,pas kalimit te fazes perpara Komisionit.Protokolli 10,i cili shfuqizoi Nenin 32 te versionit origjinal te Konventes,duke e ndryshuar shumicen pre dy te treash te deklarimit te shkeljes nga ana e Komitetit te Ministrave ne shumice te thjeshte. b.2 Me hyrjen ne fuqi te protokollit 11 -pothuajse te gjitha ndryshimet e lartepermendura te bera nga protokollet paraardhese sidomos 8,9 dhe 10 u shfuqizuan perballe zhvillimit qe sillte Protokolli 11.Se pari ai e shenderroi sistemin nga fakultativa ne te detyrueshmen:dhe se dyti nga sistemi te perzier kontrolli per nga karakteri i organeve qe e ushtronin e beri sistem te paster gjyqesor.Eshte i gjithe Titulli II i Konventes qe i kushtohet sistemi aktual te respektimit te te drejtave dhe te lirive te parashikuara nga Titulli I per te cilin folem me larte. Ne lidhje me piken e pare pas hyrjes ne fuqi te Protokollit 11,nuk eshte me e nevojshme qe shtetet te bejne deklaratat e permendura me larte per te pranuar mundesine qe individet qe ndodhen nen juridiksionin e tyre ti drejtohen Gjykates Europiane te te Drejtave te Njeriut.Sipas Nenit 34 aktual te Kosoves,ish-Neni 25 i amanduar,Shtetet Anetare jo vetem qe e njohin kete te drejte te individeve,por ato angazhohen edhe qe te mos pengojne ushtrimin e saj efektiv.Juridiksioni i Gjykates behet i detyrueshem edhe ne lidhje me padite ndershtetrore te parashikuara tani nga

128

Nani 33 i Konventes.Ne kete menyre kemi te bejme tani me nje dokument nderkombetar te mbrojtjes te te drejtave te njeriut ku pranimi i standarteve qendron bashke me mekanozmat nderkombetare te kontrollit te zbatimit te tyre ,dhe me pranimin e te pareve,pranohen automatikisht edhe te dytet nga shtetet qe marrin pjese ne te. Ne lidhje me piken e dyte,tani sistemi i kontrollit te zbatimit te Konventes Europiane te te Drejtave te Njeriut bazohet vetem ne nje organ me karakter plotesisht gjyqesor ,Gjyakat Europiane e te Drejtave te Njeriut,e cila sipas sistemit te meparshem hynte ne loje vetem gjate fazes perfundimtare te procedures.Rolet qe luanin ne proceduren e meparshme dy organet e tjera jane shfuqizuar .Komisioni organ me karakter quasi-gjyqesore,per pasoje pushoi se ekzistuari dhe Komiteti te Ministrave,organ me karakter politik,i mbeten vetem kompetencat e kontrollit te ekzekutimit tevendimeve,pra kompetenca te mirefillta me karakter ekzekutiv.Ky i fundit ruan gjithashtu sipas ndryshimeve te bera nga Protokolli 2,kompetencen e marrjes se vendimeve per ti kerkuar Gjykates mendime keshillimore ne lidhje me interpretimin e Konventes gje qe parashikohet nga Nenet 47,48 dhe 49 te versionit aktual te Konventes. Tani,Gjykata(n. 19)eshte permanente dhe ,sipas nenit 32 1 te Konventes,eshte kompetente”...per te gjitha qe lidhen me interpremtimin dhe zbatimin e Konventes dhe te Protokolleve te saj...”(n. 32.1) Ajo perbehet nga nje numer gjyqtaresh i barabarte me numrin e Shteteve Anetare te Konventes. Gjykata tani ndahet ne Komitete prej tre gjyqtaresh te cilat vendosin ne lidhje me pranueshmerine ose jo te kerkesave individuale.Nese kerkesa konsiderohet e pranueshme dosja i kalohet njeres nga Dhomat,te cilat perbehen nga shtate gjyqtare. Dhoma perveqese vendosin ne lidhje me pranueshmerine ose jo te kerkesave individuale ose edhe te padive ndershtetrore,ne raste te pranushmerise nisin shqyrtimin e qeshtjes ne themel.Me ane te ketij shqyrtimi Gjykata synon qe te arrijne se pari nje zgjidhje me pajtim ne mes te paleve,gje e cila do te behet qe qehstja temerrte fund.Ne qofte se pajtimi nuk eshte arritur atehere.Dhoma fillon fazen e veqante te gjykimit mbi themelin e qeshtjes.Seancat e gjykimit para saj te gjitha dokumetat perkatese ne parim jane publike.Ne perfundim te kesaj faze merret vendimi mbi konstatimin apo jo te shkeljes nga ana e nje shteti te nje prej angazhimeve te marra persiper prej tij te Konventes. Ne rast se,pas vendimit te marre nga Dhoma,njera nga palet ne proces brenda tre muajsh nga ky vendim,megjithese ne raste perjashtimore,mund te kerkoje qe`qeshtja ti kalohet Dhomes se Madhe.Raste te tilla perjashtimore konsiderohen ato kur ngrihet”nje problem i rendesishme per inerpretimin ose zbatimin e Konventes protokollve te saj, ose nje problem te rendesishme te karakterir te pergjithshem”.Ne kolegj prej pese gjyqtaresh e vlereson nje kerekese te tille.Ne raste se ajo pranohet qeshtja i kalohet per gjykim Dhomes se Madhe.

129

Vendimet e Dhomes se Madhe jane te formes se prere.(n.44),ndersa vendimet e Dhomave marrin forme te prere ne qofte se palet deklarojne se nuk do te kerkojne qeshtja ti kalohet Dhomes se madhe ose ne qofte se brenda tre muajsh ata nuk e bejen nje kerekese e tille ose kur kolegji i lartepermendur prej pese gjyqtaresh nuk e ka pranuar kerkesen e kalimit te qeshtjes Dhomes se Madhe. Vendimet e formes se prere mbi themelin e qeshtjes,qofte edhe ato mbi pranueshmerine apo papranueshmerine e kerkeses,arsyetohen dhe botohen. Gjykata Europiane e te Drejtave te Njeriut nuk ka edhe rolin e nje gjykate te larte ose kasacioni ne sistemin gjyqesore te vendeve pale ne Konvente.Ajo as nuk perpiqet qe te luje rol te tile dhe ia ka referuar gjithmone interpretimin e se drejtes se brendshme instancave perkatese kombetare.Megjithate Gjyakata ruan te drejten e interpretimit dhe te zbatimit te Konvetentes Europiane te te Drejtave te Njeriut edhe kur ne lidhje me te ka vendime te gjykatave te brendshme qe mund te jen te ndryshme ne arsyetim dhe ne perfundime.Nga kjo pikepamje mund te thuhet se Gjykata Europisne e te drejtave te njeriut luan rolin e nje gjykate me te larte.Pavaresisht nga ky fakt vendimete saja nuk kane karakterin e vendimeve te gjyakatave supreme te brendshme edhe kur ata rrine ne perfundimin se nje shtet i caktuar ka shkelur detyrimet e tij ne baze te Konventes.Pra me an te ketyre vendimeve gjykata Evropiane e te drejtave te njeriut vetem se konstaton shkeljen e Konventes nga shteti ne fjale dhe nuk pretendon te shfrtyezoje aktin,masen apo praktiken papajtueshme me konventen.I takon nje vijim,ne baze te nenit shteti pergjegjes qe te marre masat e duhura ne baze te paragrafit 1 te Nenit 46 te Konventes,dhe pasatj ne baze te pargrafit 2 te njejtit neni perket Komitetit te Ministrave qe mbikqyre zbatimin e vendimit nga shteti perkates. Madje mund te shtrohet edhe se per Gjyakaten Europiane te te Drejtave te Njeriut nuk ka rendesi se ne se shkelja e Konventes eshte bere nga organet me karakter legjistlativ,administrativ apo gjyqesor.Per te pergjegjesisa per shkeljen e konventes ka karakterin e nje pergjegjesie nderkombetare te shtetit,per derisa ai si subjekt i se drejtes nderkombetare eshte pale e larte kontraktuese ne konveten europiane te te Drejtave te Njeriut dhe ne baze te nenit 1 te Konventes ka marre persiper qe te garantojen te drejtat dhe lirite themelore te Njeriut siq parashikohen ne Titullin I te saj.Pra pergjegjesia e paspecifikuar ne lidhje me organin e brendshem veprimi ose mosveprimi i te cilit ka quar ne shkelje te Konventes. 3.PARIMET E KONVENTES Konveta Europiane e te Drejatve te Njeriut,siq eshte pohuar dhjetra here,perben nga instrumenetet me efikase rajonal ne te gjithe globin ne lidhje me mbrojtjen e te drejatve te njeriut dhe te lirive te tije themelore.Ne rjedhen e viteve te ekzistences te saj Konventa ka treguar se vlera e saj e veqante,ne raporte me instrumentat te tjere nderkombetare te perfunduar ne te njejtin drejtim,qendron se pari nje strukture te plote,solide dhe me terma te sakte dhe detyrues nga pikepamja e teknikes konvencional nderkombetare dhe se dyti ne paisjen e saj me nje

130

mekanizem te qendrueshem kontrolli i te cilit mund ta ve ne shfrytezim,siq ka rezutuar dhjetera here me mjafte suksese,edhe individet kunder nje shteti pale ne Konvente,qofte ky apo jo shteti ,shtetesine e te cilit ata kane. Mekanizmi i kontrollit te Konventes Europiane te te drejtave te Njeriut,qe pas hyrjes ne fuqi te Protokollit 11,shprehet ne ekzistencen e nje organi qendror te specializuar dhe me karakter gjyqesor,te Gjykates Europiane te te drejtave te Njeriut. Ky organ me ane te aktivitetit te filluar qe me 1959,jo vetem qe ka arritur te zbatoje dhe interpretoje dispozitat e Konventes ne lidhje me rastet konkrete qe paraqiten para saj,por,nga njera ane ka hedhur drite dhe riafirmuar parimet qe jane meshiruar ne dispoziatat e Konventes dhe nga ana tjeter ka percaktuar linja interpretimi,qe kane marre statusin e parimeve jurisprudenciale,udheheqese edhe per aktivitetin e organeve te tjera,qofte kombetare qofte nderkombetare te karakterit legjistlaitiv,administrativ apo gjyqesore. Ne kete pjese do te diskutohet shkurtimisht ne lidhje em parimet me te rendesishme te Konventes Europiane te te Drejatev te Njeriut si dhe mbi menyrat e interpretimit te saj nga gjykata europiane e te drejtave te njeriut. a.Parimet e Konventes a.1.Konventa Europiane eshte nje traktat nderkombetare- dhe duhet zbatuar si e tille.Ajo nuk synon qe te zevendesoje te drejtat e brendshme te shteteve pale ne te por vetem te krijojne nje emerues te perbashket per mbrojtje te drejtave dhe lirive te njeriut ne mbare kontinentin.Si e tille Konventa konsiderohet nga Gjykata si rregullues ligjor i rendit publik europian.Si aspekt vendimtar i rregullimit ligjor te rendit publik te nje Europe demokratike eshte pikerisht ai i te drejtave dhe lirive themelore te njeriut i cili bene pjese edhe ne qellimet e vete organizates-Keshillit te Europes. Keshilli e ka hartuar dha saksionuar Konveten si akt normativ qe te perbeje bazen dhe kufrin e veprimit te shteteve Europiane qe aspirojne te behen pjese ne keshillat e europes,ne kete familje shtetesh te qeverisura dhe te frymezuara nga parimet e shoqerise demokratike. a.2.Parimi mbi Konventen si standard minimal-Duhet patur parasysh ky rregullues ligjor nuk ehste asgje tjeter veqese nje standart minimal,nen te cilin shtet pale nuk mund te zbresin.Kjo karakteristike e perbashket per traktatet nderkombetare te te drejtave te Njeriut,do te thote qe Konventa percakton vetem nje dyshim te respektimit,por qe shtete pale mund te respektojne me mire dhe ne menyre me te plote te drejtat dhe lirite themelore te njeriut brenda vendit te saj ne perputhje me aktet normative qe ajo i nxjerr per kete qellim.Keto akte pra mund te kene nje efekt me pozitiv dhe me te favorshem per individet.Per respektimin e Konventes mjafton qe dispozitat e brendshme dhe aktet shtetrore ose individuale te mos qojne ne nje gjendje me negative dhe me te favorshme se sa parashikon ajo vet.Ky parim i

131

Konventes eshtei shprehur ne Nenin 53 te Konventes Europiane te te Drejtavve te Njeriut. a.3 Parimi i sustidiaritetit-edhe mekanizmi i kontrollit i pashikuar nga Konventa edhe vetem nje mekanizem me karakter zevendesues dhe hyne ne veprim vetem vlersohet se mund te kete veprime ose mosveprime nga ana e shtetve anetare qe qojne ne shkelje te te drejtave dhe te lirive parashikuar nga Konventa.Ky parim nenkupton qe,per aqe sa me aktet e tyre te mos qojne ne shkeljen e detyrimeve qe kane marr persiper ne kuadrin e Konvetes,Shtetet Anetare jan te lira qe te veprojne per venjen ne jete politikave te tyre shteterore,perfshire kety edhe nxjerrjen e legjistlacionit qe konsiderojne te pershtatshem.Per gjykaten mjafton qe qellimi,menyrat,mjetet dhe sanksionit e parashikuara nga keto masa te brendshme ligjore,administrative ose gjyqesore te ngelen brenda hapsirave te lejueshme nga konventa.Nga ana tjeter nje parim i tille krijon qe shtetet te mund te shmangen brenda juridiksionit te tyre,ne shkallen gjyqesore brenda vendit shkeljet e mundshme,dhe vetem pasi nje mundesi te tille ato ta kene vene plotesisht nje shfrytezim hyne ne loje mekanizmi i parashikuar nga Konventa. Nga ana tjeter nje parim i tille lejon qe shtetet te mund te shmagen brenda juridksionit te tyre ne shkalle gjyqesore brenda vendit shklje te mundshme,dhe vetem pasi n je mundesi te tille ata ta kene ven plotesisht ne shfrytezim hyne ne loje mekanizmi i paparashikueshem nga Konventa.Madje nga gjuha e Konventes duket sikur ju besohet ne radhe te pare autoritetve shtetrore kujdesi per te drejtat dhe lirite e njeriut qe` ata kane marre persiper.Nje parim i tille shpreh mjafte ne strukturen e nenit 35 te kesaj te fundit,i cili me paragrafin e tij te pare e kushtezon venien ne leviyj ete mekanizmit te saj,me shterremin e mjeteve te brendshme ligjore ne ankim.Nga ana tjeter nje parim i tille pasqyrohet edhe nga nenet 1 dhe 13 te Konventes sipas te cilave u takon shteteve anetare te Konventes qe te sigurojne te drejtat dhe lirite e parashikuara prej saj,dhee u takon atyre qe tu sigurojne individeve mjetet efektive brenda vendit per venien ne jeten e tyre. a.4.Parimi mbi mungesen e recioprocitetit ne zbatimin e Konventes-Konventa megjithese duke qene nje burim i se drejtes me karakter nderkomtare,ofron nje specifik me te drejten nderkomtare te pergjithshme.Kjo specifik qe varet nga vete fusha qe rregullohet nga Konventa ka te beje me mungesen e reciprocitetit ne zbatimin e saj nga shtetet pale.Nje karakteristike e tille ne lidhje me traktatet per mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut,eshte pohuar nderkaq edhe nga e drejta nderkomtare.Ajo eshte shprehur gjithashtu edhe ne menyre te qarte edhe nga gjykata Europiane e te Drejtave te Njeriut ne vendimin e saj te 18 janarit 1978 ne lidhje me qeshtjen Irlanda kunder Mreterise se Bashkuar. Kjo karakteristike nenkupton qe ne rast te nje rezerve te nje shkelje ose nje terheqeje nga traktati nga ana e nje shteti anetare nuk autorizon shtetet e tjera qe per vetem kete arsye te provojne po ne te njejten menyre.

132

a.5 Parimi mbi karakterin objektiv te te drejtave dhe lirive te njohura nga Konventa.Ne baze te ketij karakteri gezimi i te drejatve dhe lirive te parshikuara ne Konvente nuk varet nga ndonje status ose lidhje e veqante e personit,per vetem nga qenia e tij ne vetvete.Kjo karakteristike shenon nje nga hapat me te rendesishem qe hedh mekanizimin i Konventes.Ajo jo vetem qe e dallon kete qarte nga mbrojtja tipike ne praktiken nderkombetare mbrojtja diplomatike,por,po te kihen parasysh edhe procedurat me efikase te ankimit ndershtetror dhe individual,e dallon edhe nga sistemet e tjera nderkomtare te mbrojtjes se te drejtave te njeriut. a.6 Parimi mbi vetezbatimin e drejtperdrejte te Konventes-Ky karakter objektiv i te drejtave dhe lirive te parashikuara nga Konventa qe dispozitat e saj te priten drejt nje vetezbatim te drejtperdrejte sistemet e brendshme te shteteve anetare te saj. Ne parim Konventa nuk e kerkon nje gje te tille,duke ju prefuar edhe karakterit te saj zevndesues si traktat nderkombetar.Nga ana tjeter nje gje e tille varet nga sisemet e brendshme kushtuese.Por megjithate eshte pranuar se mjafte nga dispozitat e saj te Titullit I kane karakter drejtperdrejte te vetzbatueshem ne sistemet e brendshme ligjore.Kjo eshte e mundur ne saje te formulimit mjaft te sakte te qarte dhe jo te ndervarur domosdosmerisht nga nxjerrja e akteve te brendshme,qe kane dispozitat e konventes dhe legjistlacionin shqiptare e ka parashikuar shprehimisht kete mundesi,per traktatet nderkobetare te ratifikuar me ligj nder te cilat bene pjese edhe Konventa Europiane e te Drejtave te Njeriut. a.7.Parimi mbi rolin aktiv te shhteteve anetare ne zbatimin e Konventes-Nje karakteristike tjeter e konventes eshte se ajo,nje ndryshim nga shume akte te tjera nderkombetare,nuk mjaftohet vetem nje qendrim pasiv te shtetit per te mos shkelur te drejtat dhe lirite themelore te parshikuara ne Konvente,por shteti duhet te marre masa per te mos lejuar shkeljet e ketyre te drejtave te drejatve dhe lirive.Pra kemi te bejme me detyrim me karakter pozitiv te shtetit me qellim qe te arrihet respektimi i angazhimeve ne kuadrin e Konventes.Autoret e saj qe ne formulimin e neneve kane dashur te theksojne se veprimi qe po nderrmerrej ne kuadrin e Keshillit te Europes me ane te te kesaj Konvente nuk ishte nje njohje e thjeshte,por nje aksion publik,i shprehur se pari ne masa konkrete per et mbrojtur te drejtat dhe lirite themelore qe do te perfshiheshin ne gjirin e Konventes.Ky synim mund te kuptohet nga menyra e formulimit te nenit 1 te Konventes,te titulluar “Detrimi per te respektuar te drejtat e njeriut”sipas se cilit:“Palet e Larta kontraktuesei sigurojne qdo njeriu qe ndodhet ne juridiksionin e tyre te drejat dhe lirite e percaktuara ne titullin e II te kesaj Konvente.” Ne kete kuptim pra nuk eshte e mjaftueshme qe shtetet vetem te mbajne qendrime mosvepruese,por ato duhet te marrin masat e duhura qe perfshijne veprime te caktuara per et arritur te sigurojne respektimin e te drejatave dhe lirive te perfshira ne Titullin I te Konventes.Te drejtat e tilla si pershembull ajo e jetes se garantuar nga neni 2 nuk mund te siguroheshin ne qofte se shteti nuk ngre struktura adekuate per ndjekjen e krimit.Per me teper ka nene te veqanta qe duke u nisur nga karakteri

133

i te drejtave qe mbrojne e theksojne akoma me tej domosdoshmerine per angazhim pozitiv te shteteve.Keshtu per shembull mund te permendim nenin 2.2,neni 5,Neni 6,neni 12,neni 13,nenet 2 dhe 3 te protokollit I ,etj.Ne mbeshtetje te kesaj karakteristike eshte pozicionuar dhe Gjykata Europiane e te Drejtave te Njeriut,e cila ne nje sere vndimesh ka pohuar domosdoshmerine per nje konceptim te tille te disa prej te drejtave te prashikuara ne Konvente. a.8 Konventa Europiane e te drjatve te njerit na ofron gjithashtu si karakteristike te sajen nje zhvillim qe nuk eshte i zakonshem per aktet nderkombetare qofte edhe per ato ne lidhje me te drejtat e njeriut.Kjo karakteristike e Konventes ka te beje me efektin horizontal ne zbatimin e disa te drejtave te parashikuara nga Konventa.Ajo eshte pohuar se pari ne nje vendim te Gjykata Europiane e te Drejtave te Njeriut ne te cilin eshte afirmuar per te disaten here parimi i lartepermendur i detyrimve pozitive te shtetit ne kuadrin e Konventes.Ne fak ky i fundit mund te konsiderohet edhe si paraprires i konceptimit te pasjes se efektit horizontal te disa te drejtave dhe lirive te parashkuara nga Konventa.te pasjes se efektit horizontal te disa te drejtave dhe lirive te parashkuara nga Konventa.

134

135

UDHEZIME -per autoret- Ftohen autoret qe dorëshkrimet ti dorëzojnë duke ju përmbajtur këtyre rregullave: 1. Prezantimi juaj do të duhej të jetë një koment i plotë e jo thjesht skicim i ligjit. Materiali i përgatitur nga ju mund të përdoret si mjet referues dhe për rrjedhojë do të duhej të jetë sa më gjithëpërfshirës,duke përshkruar hollësisht dhe saktë çështjen që trajton. 2. Ndryshime në ligj, zhvendosja e vlerësimeve midis ekspertëve për çështjet më të rëndësishme dhe përpjekja e jonë për të qenë të pajisur me komentet më të mira, na shtyn që të preferojmë një artikull të ri para se plotësimin apo rishikimin e punimit të kaluar. Megjithatë, shqyrtimet e paraqitura nga ju kurrsesi nuk do të duhej të ishin shtesa të punimeve të kaluara. 3. Shkruani për të edukuar e jo për të impresionuar. Përdorni gjuhë të thjeshtë dhe fjali të shkurtra. Shpjegoni temat të cilat vështirë mund të kuptohen nga joprofesionistët. 4. Formatet, formularët, dokumentet modele, listat kontrolluese, kërkohen shumë dhe përbëjnë një mjet të shkëlqyer edukimi. Prandaj ato mund të përfshihen si shtojca, por kurrsesi në trupin e tekstit tuaj. Vëmendja e pjesëmarrësve do të duhej të tërhiqej në çështjet e rëndësishme etike,prandaj keni parasysh standarde të larta etike profesionale. 5. Titulli i punimit duhet të jetë i shkurtër (maksimum 12 fjali ose 70 shkronja), që e përshkruan thelbin e temës tuaj. Keni parasysh që të tjerët do ta përdorin këtë titull për ta kërkuar artikullin tuaj për qëllimet e tyre kërkimore. 6. Titujt në tekst dhe në tabelën e përmbajtjes duhet të kenë numra dhe të vendosen në konturin:I,A,1,a(1). Organizoni artikullin në këtë format hierarkik, sepse kështu tema juaj do të jetë më e qartë. 7. Në titullin Parathënie përfshini një përmbledhje të shkurtër (50 ose edhe më pak fjali),për ta përshkruar punimin. Kjo përmbledhje do të përdoret ta shesë artikullin. 8. Përdorini rregullat standarde të shqyrtimit të burimeve. Përfshini citime të mjaftueshme për të vërtetuar qëndrimet thelbësore por evitoni citimet e gjata. 9. Përfshini bibliografinë nëse shkruani në një fushë të së drejtës ku burimet e materialit mund të gjenden me vështirësi ose nëse në punim keni përfshi citate nga artikuj ose materiale të tjera. 10. Ne lidhje me përdorimin e fusnotave: -fusnotat shkruhen sipas kësaj radhe: numri (lidhur për tekst), autori, titulli i veprës, vendi dhe viti i botimit, numri i faqes se cituar ose pikës. Fusnotat duhet te jene te numëruara për tere tekstin e jo për secilën faqe, ose te shënohen tërësisht ne fund te tekstit, -Nëse ne punim autori i njëjte citohet ne me shume fusnota ( te cilat nuk janë njëra pas tjetrës) pas emrit dhe mbiemrit te autorit, herën e dyte dhe çdo here tjetër te përdoret shkurtesa’’Vep.e cit.’’. Nëse një punim i autorit te njëjtë citohet ne fusnota te cilat vijnë njëra pas tjetrës, pas citimit te pare te shënimeve te plota mbi autorin dhe punimin ti shtohet shkurtesa’’ ibit’’ ose ‚’’ po aty’’ E vlerësojmë angazhimin dhe bashkëpunimin tuaj.

136

AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

VITI:VI – nr.10/2010

Lektor dhe korrektor Administrata e Odës

Përgatitja teknike Yll Zekaj

Tirazhi 800 copë

U shtyp në shtypshkronjën

“GRAFOBENI”

Prishtinë

Tetor 2010

PRISHTINË