AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI - turkologiya.orgturkologiya.org/saylar/2015-4.pdf · azƏrbaycan mİllİ elmlƏr akademİyasi _____ nƏsİmİ adına dİlÇİlİk İnstİtutu

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI _________

N S M a d n a D L L K N S T T U T U

TRKOLOGYA

B E Y N L X A L Q E L M J U R N A L

1970-ci LDN NR OLUNUR

Azrbaycan Respublikas dliyy Nazirliyi Mtbu nrlrin reyestrin daxil edilmidir (Reyestr 3378)

Jurnal Azrbaycan Respublikas Prezidenti yannda

Ali Attestasiya Komissiyas trfindn rsmi qeydiyyata alnmdr (Filologiya elmlri blmsi 18)

ld 4 df xr

4

BAKI 2015

BA REDAKTOR

TOFQ HACIYEV AMEA-nn hqiqi zv, fil.e.d., prof.

REDAKSYA HEYT

KAMAL ABDULLAYEV, GVHR BAXLYEVA, NZAM CFROV, FKRT LYEV, ELBRUS ZZOV, SA HBBBYL, NZAM XUDYEV, MUXTAR MANOV, TEYMUR KRML, BLFZ QULYEV, AZAD MMMDOV, SOLMAZ SLEYMANOVA (ba redaktorun mavini)

BEYNLXALQ MSLHTLR

KR HALUK AKALIN (Trkiy), HMD BCAN RCLASUN (Trkiy), ONQ JN OH (Cnubi Koreya), KADIRAL KONAKBAYEV (Qrzstan), ZEYNB KORKMAZ (Trkiy), QOR KORMUN (Rusiya), FUAT QNYEV (Tatarstan), VALENTNA QRNFL (Moldova), TOFK MLKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOLU (Trkiy), FKRT TRKMN (Trkiy), MURADGELD SOYEQOV (Trkmnistan), HAYAI TOORU (Yaponiya)

SAH REDAKTORLARI

Azrbaycan dili v terminologiya zr SMAYIL MMMDL, SAYALI SADIQOVA; trk dillri zr BULUDXAN XLLOV, VAHD ZAHDOLU; rq dillri zr FQ LBYL, KAMANDAR RFOV; qdim dillr zr LHAM CFRSOY, NGZ QARAARLI; dil tarixi zr QZNFR KAZIMOV, MHSN NAISOYLU, ZZXAN TANRIVERDYEV; dbiyyat v folklor zr MHRRM QASIMLI, ASF RSTML; tipoloji-mqayisli dililik zr DNYAMN YUNUSOV, HBB ZRBLYEV; dil nzriyysi zr AFT ABBASOVA, ASLAN MMMDL

Azrbaycan mtninin elmi redaktoru fil.e.d., prof. smayl Mmmdli Trk mtninin elmi redaktoru fil..f.d., dos. Kbra Quliyeva ngilis mtninin elmi redaktoru fil..f.d., dos. Abbas Abbasov Rus mtninin elmi redaktoru Militina Vasilenko

JURNALIN TSSS

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASININ NSM adna DLLK NSTTUTUDUR

nvan: AZ1143. Bak, Hseyn Cavid pr., 115. AMEA-nn Nsimi adna Dililik nstitutu. Trkologiya. Tel.: (+99412) 5372083, 5372081

e-mail: [email protected] www.turkologiya.org

: Z1143. , . , 115. . .

. .: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: [email protected]

www.turkologiya.org Address: AZ1143. Baku, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi Institute of Linguistics. Turkologiya.

Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: [email protected]

www.turkologiya.org

T R K O L O G Y A

4 2015

M N D R C A T

DLN STRUKTURU V TARX

Napil Bazilhan (Kazakistan). Kazakistanda Yeniden Bulunan Gk Trk Yaztlar hakknda.................................................................................................................... 5 Nrgiz Hacyeva (Bak). Nal dialoqunda aktual zvlnm ........................................................................................... 14 Drdan Rhimzad (Bak). Ouz dillrind rb mnli alnma szlrin bzi fonetik xsusiyytlri ....................................................................................................... 27 (). .................................................................................... 35

FOLKLOR. DBYYAT. MDNYYT

Yaar Qasmov (Bak). Lirikada ana v ana dili motivlri............................................................................................... 45 van Dobrev (Bulgaristan). Asya Bulgarca'snda lk ve En Erken Metin Olan Pugu Beyti ... 53

MZAKRLR

Qdsiyy Qmbrova (Bak). Trk mnli numizmatik morfemlrin diaxronik-dialektoloji aspektlri.............................................................................................. 61 (). ......................................... 67

MATERALLAR V MRUZLR

Sevil Mehdiyeva (Bak). stiqlal airi Bxtiyar Vahabzad ............................................................................ 81 smayl Mmmdli (Bak). Bxtiyar Vahabzadnin poeziyasnda dil sntkarl .......................................................... 90 Prvin Eyvazov (Bak). Bkir obanzadnin Azrbaycan trkcsinin fonetik quruluu il bal aradrmalar .................................................................................. 95

RESENZYALAR

dris Abbasov, Solmaz Sleymanova (Bak). Sayal Sadqova. Azrbaycan dilind terminologiyann standartladrma formalar ........................................................... 103

XRONKA

Tran krl (Bak). Xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin 90 illik yubileyin hsr olunmu elmi sessiya ....................................................................................................... 111

PERSONALIA

(). .......................................... 114

NEKROLOQ

smayl Mmmdli (Bak). Axundov Aamusa Aas olu ......................................... 117

__________

T R K O L O G Y A

4

C O N T E N T S

STRUCTURE AND HISTORY OF LANGUAGE Napil Bazylkhan (Kazakhstan). Old Tturkic inscriptions in Kazakhstan ......................................................................... 5 Nargiz Hajiyeva (Baku).The actual segmentation in tale dialogue .............................................................................. 14 Durdana Rahimzadeh (Baku). Some phonetic features of Arabic origin loanwords in oghuz languages ................................................................................................ 27 Gulchohra Aliyeva (Baku). Linguistic analysis of the semantics of aspectuality in the Turkic languages .................................................................................... 35

FOLKLOR. LITERATURE. CULTURE

Yashar Gasmov (Baku). Motves of the mother and the mother tongue in lyrics................................................................................................. 45 Ivan Dobrev (Bulgaria). The couplet for Pugu the oldest and earliest text in Bulgarian language of Inner Asia......................................................................................... 53

DISCUSSIONS

Gudsiyya Gambarova (Baku). The diachronic-dialectological aspects of numismatic morphemes of Turkic origin............................................................................. 61 Alekber Alekberov (Baku). Zurna and jangi 67

MATERIALS AND REPORTS

Sevil Mehdiyeva (Baku). Bakhtiyar Vahabzadeh an independent singer 81 Ismayil Mammadly (Baku). Language of poetry of Bakhtiyar Vahabzadeh ................................................................... 90 Parvin Eyvazov (Baku). Bakir Chobanzadeh's works on the phonetic structure of the Azerbaijani language ..................................................................................................... 95

REVIEWS

Idris Abbasov, Solmaz Suleymanova (Baku). Sayali Sadigova. The forms of standartization in the Azerbaijanian terminology ............................................................... 103

CHRONICLE

Tarana Shukurlu (Baku). The scientific session dedicated to the 90th jubilee of the Azerbaijanian peoples poet Bakhtiyar Vahabzadeh..................................................... 111

PERSONALIA

Nushanbay Khusanov (Uzbekistan). Umarov Ergash Agzamovich ........................................ 114

NEKROLOG

Ismayil Mammadly (Baku). Akhundof Aghamusah Aghasih oghlu ........................... 117

__________

T R K O L O G Y A

4 2015

D L N S T R U K T U R U V T A R X

NAPL BAZLHAN

KAZAKSTAN'DA YENDEN BULUNAN GK TRK YAZITLARI HAKKINDA z e t. imdiki Kazakistan topraklarnda 19852013 yllar Gk Trkler'in dnemine ait

13 Trk bitik yazs tespit edilmitir ve bu makalede Tanbal, Koyt bek, Ak terek, Kulja bas, Kemer, Kotr, Bayan-Zrek, Kara tbe antlarnn metin aratrmalar ve evirmeleri sz konusudur.

1. Koyt bek yazt: At klg yurtm Ad ismi mehur olan yurdum; 2. Tanbal yazt: Erat Aq In Bahadur ad Ak In; 3. Ak terek yazt: Erat ... Bahadur ad...; 4. Kulja bas-1 yazt (ilk okunmas): Erat Aq kiit ta aqara n eder Bahadur

ad Ak kii scaktaabakmak iin yapildi; 5. Kemer yazt. Metnin okulmasi zor, aratrmalar lazim; 6. Kotr-2 yazt: Aqaa, bu Bu Ak Caga; 7. Kulja bas-2 yazt: Igidmi: jer: el: jie :k: jegen: ermi: nenig? Gzellenmi

Yer ve El, stn mehr Yigenidi, ne yazik-ki!; 8. Bayan-Zrek yazt: Eratm Oq ... Bahadur ad...Ok...; 9. Kara tbe yazt (ilk okunmas): ...m...uluq: ergin..y ...bykerkin. Anahtar kelimeler: Trkoloji, Gk Trkler, Gk Trk (runik) yaztlar, Kazakistan,

yaztlar Bu makalede 20092012 yy. Kazakis-

tan'da yeniden bulunan Gk Trk yazl me-tinler: Tanbal, Koyt bek, Ak terek, Kulja ba-s, Kemer, Kotr antlarnn metin aratrmalar ve evirmeleri sz konusudur.

Eski Gk Trk [1] (Trk) bitik [2. S.3135] yaztlar Avrasyada ok sayda bulunmak-tadr [3; 4. S.244245; 5. S.3043]. Sz konusu olan Gk Trkler'in yaz kltrnn miraslar VI.IX. yy.'da geni alanda uzun zamanlar ve srelerce kullanlmtr.

Orta Asya'da, onun iinde imdiki Kaza-kistan topraklarnda 19852008 yllar Gk Trkler'in dnemine ait 3 aynadaki 3 metin, kck ta aletteki 1 metin, kayadaki 1 metin toplam olarak Trk bitik yazl 5 ant tespit edilmitir [6. S.117122].

imdi 20092012 yllar yaplan arkeolo-jik heyetlerin almalar esasnda yeniden 7 ant bulunmutur. Biz antlardaki Gk Trk bitik yazlarnn metinleri hakknda kendi aratr-malarmz sunmaktayz.

NAPL BAZLHAN

6

1. Tanbal ta Gk Trk bitik metni. Almat ehrinin 170 km kzey-batsnda bulunan Tanbal ta kayalarnda bir geyik damgal ola-rak yazlan metni 1991 y. arkeolog ..Rogojin-skiy bulmutur ve Trkolog .L.Kizlasov ile bir makalesini 2004 y. yaynlamtr [7. S.4146]. Metin 1 satr, yani 6 damga-harften [8]dir ve onu r t(i) ()nn > Er at nn Bahadur er ismi

nn diye okumular, orada her hangi bir nvan yazlmad iin bir insannin yazp kaldrm olduu metin diye IX.X. yy. ait olarak grm-ler. Biz 2011 ylnda Tanbal ta kayalarndaki o metni bularak yerinde (in situ) tekrar inceleme yaptk [9] ve Gk Trk bitik yazl metni r t q n Er at Aq In Bahadur er ad Ak In anlamnda olmas gerekir grndeyiz (resim 1).

Resim 1.Tanbal tas Gk Trk bitik metni

(..Rogojinskiyin izgisi, 2008 y.)

Napil Bazilhanin izgisi, 2011 y.

2. Koyt bek Gk Trk bitik metni.

Dou Kazakistan Krim vilayeti Bulgar tabt ilesinen 15 m gney-batdaki Koyt bek kayasnda bulunmaktadr (resim 2). Bu yazt nce Markakl, Ertis antlar diye adlan-drmtr. Mavo kayadaki metin 1 satr, 3 dam-galdr. Metin satr uzunluu 50 sm, damga-

harflerinin ykseklii 59 sm'dir. Ant 1985 y. ..Rogojinskiy tarafindan bulunmutur [10. S.329]. Yaz metni hakknda .S.Amanjolov aratrma yapt ve: aj elig jurti ay elinin du-ra, mekani (Rusa: -) olarak okumutur [11. S.203].

A.Amanjolovun izgisi, 1985 y.

KAZAKSTAN'DA YENDEN BULUNAN GK TRK YAZITLARI HAKKINDA

7

Resim 2. Koyt bek Gk Trk bitik metni

(..Rogojinskiyin foto resmi, estampaji ve izgisi, 2008 y.) Biz de aratrmamzda ..Rogojinskiyin

foto resmi, estampaji ve izgisine dayandk. Orada q = t damga-harflerin farkl olduunu grmekteyiz. Bu kayadaki Gk Trk metni 12 damga-harfli olarak oyulup yazlmtr. Biz metni byle ekilde okumaktayz: t k i g a y u r t m At klg yurtm Adi (ismi) mehr yurdum, oca-m ( ) anlamndadr.

3. Ak terek Gk Trk bitik metni. Al-

mat eyaleti, Jambl ili, Ak terek kynden 4 km'e doudaki ile Alataunn kzeiyindeki Ak terek

kayasnda bulunmaktadr. Siyah mavi kayata zerinde 1 satr metin oyulup yazlmtr. Metin satr uzunluu 26 sm, damga-harfleri ykseklii 510 sm'dir. Bu ant 2009 y. ..Rogojinskiy tarafndan bulunmutur [10]. O metni .L.Kiz-lasov r tm n > Er atm En Benim adim er-gnahar (Rusa: - ) (Yucem beni dinla! Rusa: , !) diye okumutur [12. S.345346]. Biz bu metindeki son damga-harfleri okunulmad iin Eratm (bahadur benim adm)... (Rusa: ...) diye okuduk.

Ak terek Gk Trk bitik metni

(..Rogojinskiyin foto resmi ve izgisi, 2008 y.) 4. Kulja bas-1 Gk Trk bitik metni.

Jambl eyaleti, Korday ili Otar beketinen 30 km kzey-batdaki Kuljabas da Jakslk kayasnda bulunmaktadr. Kayada 1 satr metin ve 2 damga

oyulup yazlmtr. Metin yaz uzunluu 26 sm, damga-harf ykseklii 510 sm'dir. Bu ant 2009 y. ..Rogojinskiy tarafndan bulunmutur [10] ve metin incelemeleri yaplmamtr. Biz bu metni:

NAPL BAZLHAN

8

a . Er at Aq kii Erbahadr ad ismi Ak kii; b. t taa qara n lk taa hatra

grnt iin;

c. ed er edildi/yazld (Rusa: - ) anlamnda okumaktayz.

Kulja bas-1 Gk Trk bitik metni (..Rogojinskiyin foto resmi ve izgisi, 2009 y.)

5. Kemer Gk Trk bitik metni. Jam-

bl eyaleti Talas ili Karatau kynden 20 km'e k-zey-doudaki Kzl da Kemer kayasnda bulunmaktadr. Mavi granit kaya tanda 1 satr

metin yazlmtr. Satr uzunluu 114 sm, damga-harflerinin ykseklii 25 sm'dir. Bu ant 2009 y. ..Rogojinskiy tarafndan bulunmutur [10. S.332333]. Metin incelemeleri yaplmamtr [13].

Kemer Gok Trk bitik metni

(..Rogojinskiyin foto resmi ve izgisi, 2009 y.)


9

6. Kotr-2 Gk Trk bitik metni. Jam-

bl eyaleti, Talas ili Karatau kyndeki Kotr-2 kayasnda bulunmaktadr. Bu ant 2012 y. ..Rogojinskiy tarafndan bulunmutur. Metin incelemeleri yaplmamtr.

ki ayn metin ve onlarn her birisi 5 dam-ga-harflidir.Yaz ekli Talas ve Yenisey Gk Trk yaztlarna benzemektedir. Metin transkip-syonu ise: - q a b u - Aq aa bu. Ak aga-bu/dur (Rusa: .?).

Kotr-2 Gk Trk bitik metni (..Rogojinskiyin foto resmi, estampaji ve izgisi, 2012 y.)

7. Kulja bas-2 Gk Trk bitik metni.

Jambl eyaleti, Korday ili Otar beketinden 30 km kuzey-batdaki Kulja bas da kayalarnn biri-sinda bulunmaktadr. O kayada 1 satr metin ya-zlmtr. Metin yazsnn uzunluu 78 sm, dam-ga-harf ykseklii 1011 sm'dir. Bu ant 2012 y. Kazakistan Bilimler Akademisinin .H.Mar-

gulan adna Arkeoloji Enstits heyeti tarafndan yaplan ilmi almalar neticesinde bulunmutur [14]. Biz metni Igidmi: jer: el: jie : k: jegen: ermi: nenig? iyi olan Yer, nl meshr Jegen ermiti. Ne yazik ki! (Rusa: -, (-) , !) olarak okumaktayz.

NAPL BAZLHAN

10

Kulja bas-2 Gk Trk bitik metni (B.Jelezniyakovun foto resmi ve N.Bazilhann izgisi, 2013 y.)

E D E B Y A T V E N O T L A R

1 Trk VII.IX. yzyllardaki ta ant-

lardaki yaz dilinde, Orta a Trk yaz dilin-de, Trk olarak yazlm ve okunmutur. Ru-siya ve Sovyet dnemi Trkolojisi'nde turok , turk , tyurk , -, Bat Trkolojisi'nde Turkish, Tur-kic, Turkology olarak yazlmaktadr.

2 yh . juij , -ja y c // ju // . . .

s., ja. 110-ju --jj 100-ju y-h .. y -ja jahjg jay (yy. 1417 . 2003 g.). yy, 2003.

3 y I.. jh j. ., 1994.

4 . (, , ) // -. : -, 2005. . 2.

5 .. jj yj j j y h


11

ju // ja y ja -j g. .: . ., 2006.

6 yh . ju -y ja h // . , 2008. 56 (3738).

7 gj .., y I.. -juja ja gy () // . s. I- h. . ., 2004. y. 216.

8 Damga-harf Eski Gk Trk bitik ya-zsnn damgadan retilmi olduu iin onun harflerini biz byle adlandrmaktayz.

9 Biz 2011 y. Tanbal ta kayalarnda lek-sey Rogojinskiy ve restavrasyon uzman Krm Al-tinbekov ile birlikte almtk ve kendilerine Gk Tanr yarlkasun diye ok teekkrlerimizi ileti-yoruz. Yaz bulunan yerinin GPS koordinasiyonu: N 43.48.145, E 075.32.015, H 897 + 4 m.

10 gj .. y h ja juj g g jug h // -

g ja h / . ja ..: . - . n. . y, 2010.

11 .. y - Iy // Ija -ja jug . y, 2003.

12 y I.. j // g eja h- / . ja ..: . - . n. . y, 2010.

13 Biz, bu metnin Talasta bulunan Ak ta metni, Hazar dnemi yaztlar, metinleri ile tarihsel-yazsal (yaz graf) ok ilikileri oldu-u iin zel bir ilmi makale hazrlamaktayz.

14 yh ., ja .., H- ., . h ja juj gh -y: ( ) // V - M - - . , 2013.

NAPIL BAZYLKHAN

OLD TURKIC INSCRIPTIONS IN KAZAKHSTAN

S u m m a r y This article highlights new findings of old Turkic inscriptions found in Kazakhstan between

19852013 in such places as Urdzar, Ertish, Taraz, Ilek, Tanbaly, Koytubek, Akterek, Kuljabas, Kotr, Bayan-jurek, Kharatube. It explores the issue of 9 old Turkic scripts translation and interpretation.

1. Koytubekskyinscription: Atklgyurtm famous land mine; 2. Tanbalytas inscription: EratAqIn heroic name AkInchu; 3. Aktereksky inscription: Eratm ... Name (my heroic names); 4. Kulzhabasy -1 inscription (a preliminary reading of the text): Erat Aqkiit

taaqaraneder heroic name Ak-kishi on warm stone made to look more caretaker; 5. Kemer inscription. The text of the inscription has not yet been read; 6. Kotyrev -2 inscription: Aqaa bu. This AkChaga (Property name?);

NAPL BAZLHAN

12

7. Kulzhabasy -2 inscription: Igidmi: jer: el: jie: k: jegen: ermi: nenig? Excellent Earth, El people, very nice Yegen (nephew) was, sorry!;

8. Bayanzhurek inscription: Eratm Oq ... my heroic names Okh....; 9. Karatobe inscription (ancient Turkic inscription on a ceramic vessel found in the city

of Karatobe/Sauran) (pre-reading): ... m ... uluq: ergin .. y .. ... great Erkin ... Ancient written monuments of Kazakhstan found in the river valleys of Talas, Syrdarya, Ili,

Irtysh, Volga, Ural and other evidence of the use of ancient Turkic writing here (bitika) During the Western Turkic Khanate Turgesh, on-Oka, Oguz and Kipchak-kimekskih States.

Key words: Turkology, ancient Turks, Old-Turkic inscriptions, Kazakhstan, findings

, -

( , , , , , , - ) 19852013 . :

1 : At klg yurtm ; 2 : Er at Aq n ( ) ; 3 : Er atm (); 4 -1 ( ): Er at Aq kii t taa qara

n ed er ; 5 . ; 6 -2: Aq aa bu ( .?); 7 -2: gidmi: yer: el: jie: k: jegen: ermi: nenig?

-, () , !; 8 : Er atm Oq... ; 9 ( ,

/ ( ): m uluq: ergin...y... .

. , , , , , () , , -, - .

: , , ,

,


13

nvan: Kazakistan. Almat, R.B.Suleymenov adndak arkiyat Enstits ilmi aratrmacs, Do. Dr.

e-mail: [email protected]

apa tqdim edn blfz Quliyev Trkologiya jurnalnn redaksiya heytinin zv, ingiz Qaraarl Trkologiya jurnalnn sah redaktoru

Mqalnin redaksiyaya daxil olma tarixi

7.III.2014

Tkrar ilnmy gndrilm tarixi

20.VII.2015

apa gndrilm tarixi 9.XI.2015

________

T R K O L O G Y A

4 2015

NRGZ HACIYEVA

NAIL DALOQUNDA AKTUAL ZVLNM X l a s . Nal dili daha ox dialoq nitqi sasnda qurulur. Burada sual cmllri mxtlif

intonasiya sasnda formalar ki, bu da modal mnasibtlrl maiyt olunur v frqli cml tiplri meydana xr. Nal dilindki sual cmllri informatik, qrammatik v intonasiya laqsi zminind zngin strukturlarda tzahr edir. Nal dilindki dialoq cmllri mxtlif tiplr sasnda thlil olunur: 1. muminformativ sfr mtn; 2. muminformativ tip prepozitiv mtn; 3. Xsusi informativ subyekt tipi; 4. Xsusi informativ predikat tipi; 5. Xsusi informativ obyekt tipi; 6. Xsusi informativ yer tipi; 7. Xsusi informativ zaman tipi; 8. Xsusi informativ trzi-hrkt tipi; 9. mumverifikativ tip sfr mtn; 10. mumverifikativ prepozitiv mtn v s. Bu tip sual cmllrinin hr biri hm mqsd, hm intonasiyasna gr frqlnir.

Aar szlr: aktual zvlnm, fonetik slubiyyat, sual cmllri, dialoq nitqi, xsusi

informativ, xsusi verifikativ Azrbaycan nallar mxtlif dil sviy-

ylrind tdqiq olunsa da, onlarn dialoq nit-qindki sual cmllri fonetik-slubi mvqe-dn aktual zvlnm baxmndan tdqiqdn knarda qalmdr.

mumi nzri dililik plannda dialoq uni-versal dil hadissi kimi qiymtlndirilir. Dialoqu birtrfli, yni yalnz struktur-semantik chtdn tdqiq etmk kifayt deyil. Dialoqda intonasiya msllrini, intonasiyann fonoslubi mnsublu-unu yrnn Q..Bubnova yazr: Dil kommu-nikativ yanamada onun kompleks tsviri xsusi hmiyyt dayr, bu onunla xarakteriz olunur ki, dilin kommunikativ funksiyasn tmin edn btn vasitlr morfolojidn prosodik qdr brabrhquqlu vasitlr kimi baxlr [1].

mumxalq danq dilinin sas formala-rndan olan dialoq nitqi funksional-slubi mx-

tlifliklrdn biri kimi dilin kommunikativ funksiyasnda zn xsusil parlaq kild gstrir. Dialoqun sintaktik vahidlrinin oxu zlynd xsusi struktura malikdir ki, yalnz danq dili n myyn situasiyalarda tipik-dir. Bu strukturun formalamasnda aktual zvlnm xsusi hmiyyt dayr.

Rus dili materiallar zr dialoqda aktual zvlnmni tdqiq edn N..Teplitskaya bunun mumdil fakt olduunu saslandrr [2]. Aktu-al zvlnmnin universal dil hadislrin (cmly, mtn) aidliyi eyni drcd btn dillr xasdr v bu cht mtnin strukturunu yrnmy imkan verir. Aktual zvlnm n hr bir ifady xasdr v btn zamanlarda, btn dillrd mvcuddur. Odur ki, bir ne dilin struktur-funksional paradiqmasnda, xsu-sil mxtlifsistemli dillrd mqayisli tdqiqi

NAIL DALOQUNDA AKTUAL ZVLNM

15

maraql olar. Bu, bir trfdn mumi qanuna-uyunluqlar, digr trfdn, bu v ya digr di-lin nitq deyiliind sintaktik mexanizmini z xardar [3. S.168]. Azrbaycan dilind aktual zvlnmnin sz sras, prosodiya v qramma-tik vasitlrl aktuallamas gstrilir [4]. Mt-nin kompozisiya btvlynd, ifahi nal mtnind, dialoqda intonasiyann rolu qeyd olunaraq gstrilir ki, mtnin kompozisiya qu-ruluuna hm fonetika, hm d sintaksis eyni drcd tabedirlr [5].

ntonasiya v sz sras aktual zvlnm-nin formal ifad vasitsi olub, qarlql su-rtd biri digrini rtlndirir. Aktual zvln-m prosesind cml iki mrkz tema (m-lum) v rema (namlum) mrkzlrin bl-nr. Mlum hiss, tema cmlnin vvlind i-lnir. Rema is dinlyici n yenidir v onun qavranlmas dinlyici trfindn myyn diqqt tlb edir, buna gr d o, sra etibaril cmlnin sonunda ilnir. Aktual zvlnm is mntiqi vuru il sx baldr. Mntiqi vuru hans cml zvn aid olursa, onu rema s-viyysin qaldrr, rema-namlum hiss xsusi vuru il tlffz edilir. Sintaqmatik planda, yni myyn kontekst daxilind mzmundan asl olaraq mntiqi vurunun yeri dyiir. De-mli, laqli cmllrdki mntiqi vurulu szlr biri digri il myyn innovativ la-qy girir; bu da kontekstin mmi ritminin formalamasnda sas rol oynayr. Mntiqi vuru digr intonasiya vasitlri olan ton, tembr, intensivlik, pauza kimi vasitlrl sx laqy girir v cml daxilind bunlar bir-birini tamamlayr. Aktual zvlnmd bu vasi-tlr bir-biri il daha qabarq mnasibtd ifa-d olunur. Aktual zvlnm cmlnin danq prosesi il baldr v bu prosesin intonativ xsusiyytlri daha zngindir.

ngilis v Azrbaycan dillrinin mqa-yissindn fqan Abdullayev bu nticy glir ki, hr iki dilin mtnlri sz srasnn dyi-dirilmsi yolu il (inversiya), intonasiya il, formal-qrammatik vasitlrdn istifad etmk-

l (morfoloji v sintaktik vasitlr), hminin prosodik elementlrdn (pauza, temp, ritm, vur-u v s.) istifad etmkl formalar. Bu forma-lama vasitlri bilavasit aktual zvlnm il bal olub mtndzltmd relevant rolunu oy-nayr. Hmin vasitlrl dzln mtnlrd se-mantik ballq gzlnilir, cmllrin zncirvar laqsi qrlmr, onlar hisslr ayrmaq mm-kn olmur, sonuncu cml mna chtdn v-vlki cmllrl laqlnir [5. S.139].

Prosodik aktuallamada mtndki cm-llr zif pozisiyada x edir. Azrbaycan di-lind yeni mlumatn intonasiya blgs onu bildirn szn, mntiqi vurusu olmas il m-yynldirilir. Buna gr d mntiqi vuru Azrbaycan dilind remann sas gstrici-lrindn biridir. Mbtda rema olduqda, cm-ld tutduu mvqeyindn asl olmayaraq, ak-sent nvsi remann zrin dr. Bu zaman mbtda-remann intonasiya xsusiyyti fraza vurusu v alalan terminal tonla sciyylnir, yni intonasiyann rema zrind ykslmsi sintaqmann rematik quruluu daxilind for-malar, rema vurusu il seiln vahid digr vahidlri z trafnda birldirir. Tlffz v ya oxunu zaman remann ayrd olunmasnda fasilnin d xsusi rolu vardr. Fasil remadan vvl nisbtn qvvtli, sonra is zif olur. O, cmlnin kommunikativ aspektini mahiyyt etibar il dyidiyindn digr prosodik vasit-lrl sx surtd balanr. Prosodik aktualla-mann, pauzann mtndzltmd myyn ro-la malik olub-olmamas dililik dbiyyatnda mbahislidir. Lakin ksr dililr prosodik aktuallamann mtnin nizama salnmasndak roluna birinci drcli hmiyyt verirlr.

Qeyd edk ki, cmlnin temasnda da re-mada olduu kimi modallq var, lakin bu, sual for-masnda olsa da, tsdiq modalldr. Bel ki, sual vern verdiyi sualn cavabn bilir v onun verdiyi sualn cavab remada tkrar olunur. V.V.Qurevi bunu presuppozisiya adlandrr [6. S.69]. Dialoq nitqind sualdak cmllrin cavabda tkrar oluna-raq ilnmsi dilin z kommunikativ tbitindn

NRGZ HACIYEVA

16

irli glir. Bu bard Q.V.Vekin yazr: Tkrar nitqyaratmann mrkzi vasitsi hesab etmk olar... tkrarln digr hallar is dil materiyas-nn mvcudluunun sas formalarnn manifes-tasiyasdr. Bu aspektdn baxanda tkrarlq dilin kommunikativ-dialoji tbiti il laqdardr [7. S.13].

Rus sehrli nallar sasnda sual-cavab dialoq vahidlrini kommunikativ-sintaktik as-pektd ilk df tdqiq edrk X.Q.Kosoqorova sual-cavab dialoq vahidlrini aktual zvlnm baxmndan yrnir v sas kommunikativ sin-taktik dialoji vahidlrin tiplrini tsnif edir [8].

Dialoq nal mtninin mhm v ayrlmaz bir hisssidir. O, qurulu chtdn naln mumi strukturuna daxildir v myyn tlblr cavab verir: mqsdin vahidliyi (funksional-praqmatik ballq), nitq predmetinin vahidliyi (semantik, mntiqi ballq), kompozisiyon bitkinlik. Dialoji vahidin sas tipi ikizvl dialoji vahiddir ki, vvl replika stimul, sonrak reaksiya olur. Bel mna-sibt nvlri mhz sual-cavab dialoji vahidlrind zn gstrir. Sual-cavab dialoji vahidlrinin sasnda birinci sual replikas durur, bir qayda olaraq, o, tam trkibli cmlni ifad edir v cavab replikas n myyn stimul verir. Dialoq kom-munikativ crgnin mrkkb hadissidir v kommunikantlarn qarlql laqsini yalnz tema-rematik mnasibtlrin z xarlmasnda myyn etmk olar ki, bunlar dialoji vahidlrin daxili replikalar arasnda olur. Sual-cavab dialo-qunun sasnda dayanan intellektual proseslr in-san tfkkr sferasnda olduqca geni yer tutur. .Abdullayev sual-cavab dialoqunun mzmunu-nu sviyyd nzrdn keirir: 1. n yksk sviyyd sual-cavab dialoqlar insanlar arasnda sosial qarlql tsirin bir nvn tmsil edir; 2. Bundan sonrak sviyyd sual-cavab dialoqu-nun yaradlmas mtnin tbii dild ilnmsini n-zrd tutur. Burada, biz, hr eydn vvl, tbii dild, yazl v ifahi kild frazalar baa d-mk v yaratmaq qabiliyytini baa drk; 3. Nhayt, nc, n aa sviyyd biz yad-dan tkili v onda saxlanlan informasiyann

axtarlmas nqteyi-nzrindn sual v cavablara yanaa bilrik. Sual v cavablar hr sviyyd nzrdn keirils, onlarn semantik xsusiyyt-lri haqqnda ox ey demk olar [5. S.185].

Azrbaycan dilind kontekstual mstqil v kontekstual asl cmllri bir-birindn frq-lndirmk n dililikd drd sual tipin m-racit olunur. Bunlar 1. Tam diktal; 2. Qismn diktal; 3. Tam modal; 4. Qismn modal suallar-dan ibartdir. Diktal suallar cmlnin mz-mununa aid mlumat almaq mqsdi gdr, modal suallar is cml mzmununun hqiqt uyun olub-olmamas myynldirmy xid-mt edir [4. S.15]. Bu suallarn formalamasn-da intonasiya hmiyytli rol oynayr.

Q..Bubnova fransz dilinin materiallar sasnda dialoqun kommunikativ funksiyasn aradraraq yazr: Dialoqun intonasiyasna funksional kommunikativ yanama v ifadnin kompleks thlili bir sra konkret nticlr g-tirib xardr: fransz danq dilinin intonasiya parametrlri dqiqldirilir, intonasiyann dife-rensiasiya v inteqrasiya funksiyalarnn qar-lql mrkkb mexanizmi alr, sual v cavab ifadlrinin kommunikativ nvlri z xr, kommunikativ mnal akustik diferentlr my-yn olunur, ifadnin informativ statusu v fono-slubi mnsubluu qeyd olunur, dialoqun struk-turunun intonasiya parametrlri myyn olunur v dialoji vahidlrin intonasiya inteqrasiyasnn spesifikliyi myyn olunur [1. S.24].

X.Q.Kosoqorova sual-cavab dialoq va-hidlrinin kommunikativ sintaktik tiplrini ay-rmasnn sasnda bu lamtlri sas gtrr: 1. Tbbsedici replikann funksional-semantik tipi; 2. Dialoji vahidin mumi kommunikativ m-nas; 3. fad-replikalarn konkret kommunikativ mnas (aktual zvlnm); 4. Sintaktik kompo-nentlrin kommunikativ funksiyalar; 5. fad replikalarnn tema trkibi v rema trkibi; 6. fa-d replikalarnn tema-rematik strukturunun for-mal gstricilri [8]. Mllif P.Adamets kimi [9], dialoq vahidlrind aktual informasiyann xa-rakterini, daha dorusu, aktual v yavi in-


17

formasiyann mnasibt xsusiyytlrini nz-r alaraq sual-cavab dialoji vahidlrinin drd sas tipini myynldirir: 1. muminforma-tiv tiplr. Onlarda obyektiv gerkliyin bu v ya digr fakt onun hr hans aspekti nzr atdrlmadan btv kimi verilir; 2. Xsusi in-formasiya tiplri. Onlarda aktual informasiya veriln informasiyann xsusi aspektini ifad edir; 3. mumverifikativ tiplr. Onlarda aktual informasiya yeni mlumat ifad etmir, hmsh-btin fikrin reaksiya verir, bu fikr verifikasiya v ya korreksiya edir; 4. Xsusi verifikativ tip-lr. Onlarda danan yavi informasiyann hr hans aspektini realladrr.

Y.R.Dobruina verifikasiya anlayn bel izah edir ki, verifikasiya-danann deyiln ifa-dy verdiyi msbt v mnfi qiymtdir. Danan ona mlum olmayan detallar bard suallar ver-rk onun trfindn ediln hrktin uyun olub-olmadn aydnladrmaq istyir [10. S.1].

Bununla laqdar O.S.Yeqorovann ilyib hazrlad [3] kommunikativ funksional tipologi-yan sas tutaraq X.Q.Kosoqorova muminforma-tiv v mumverifikativ sual-cavab dialoq vahidl-rini (sfr mtn v prepozitiv mtnl) v xsusi in-formativ v xsusi verifikativ dialoji vahidlrinin drd sas tipini ayrr (subyektli, predikatl, ob-yektli, sirkonstant). Mllif material thlil edrk bu nticy glir ki, btn sual-cavab dialoq vahidlrinin mumi v xsusi informativ tiplri vzlikli sualla formalar, btn mumi v xsusi verifikativ tip sual-cavab dialoq vahid-lri is qeyri-vzlikli sualla formalar [8].

Rus v fransz dillrind cmlnin struktur-funksional tipologiyasn myynl-dirrk v bu dillr arasnda frqli v oxar c-htlri qeyd edrk O.S.Yeqorova yazr: Fak-tiki materialn analizi bu nticy glmy im-kan verir ki, hm rus, hm d fransz dillrind muminformativ v xsusi informativ cml tiplri eyni olmaya bilr v hr birinin daxilin-d bir ne tip reallaa bilr ki, onlar trkib kom-ponentlrinin kommunikativ-sintaktik funksiyala-rna gr, xtti quruluuna gr, aktual zvln-

mnin komponentlrinin ardcllna gr, kon-kret kommunikativ msly gr frqlnirlr [3. S.169]. Sual-cavab dialoqu zngin olan Azr-baycan nallarnda bu xsusiyyti grmk mm-kndr. Buradak Azrbaycan nallar zr sual-cavab dialoq vahidlrini hmin yanamalara gr tsnif edrk v onlarn zn mxsus chtlrini gstrrk xsusi, habel mumi informativ v verifikativ cmllrd intonasiyann ilnmsini nzrdn keirk.

muminformativ tip sfr mtnlr el su-

al-cavab dialoji vahidini ifad edir ki, onda cavab replika yeni, aktual informasiyaya malikdir, btn sintaktik komponentlr is kompleks remaya bir-lirlr. Bir qayda olaraq ona dialoji vahidlrd sad replika-reaksiya klind rast glinir. Bu tip sual-cavab dialoq vahidlri hddn artq geni mumi diktal suallara malikdir. Nal diskursun-da bu tipin replika-stimulu daha ox n qrib-dir?, n gzldir?, n kdrlnirsn?, n lazm-dr? v s. suallarla ifad olunur ki, bunlar da n-nvi olaraq n olub?, n ba verir? suallarna uyundur. Bel suallara cavab vern cmllri F.lizad tam diktal suala cavab vern cmllr adlandrr [7. S.15], ms.: Qu hazr olub dedi: N olub, Nrbala? Nrbala cavab verdi ki: Bu saat at, bir d paltarm mn atdr (A atl olan); O saat Zmrd hazr olub dedi: Mn gr n qulluq? Mlikmmmd dedi: Bu saat mn bir dst qrmz paltar, qlnc, qalxan, bir d qrmz at gtirrsn (Mlikmmmd).

Misallardan grndy kimi, bu tip cml-lrin temas sual vzliklri il ifad olunaraq mumi informasiya ifad edir, rema rolu oynayan cavabda sadalama intonasiyas il ardcl zv-lr v ya cmllr glir. Burada mntiqi vuru hmcins zvl szlrin zrin dr v cm-lnin prosodik aktuallamas onlarn hesabna, sadalama intonasiyasna gr ba verir.

muminformativ tip prepozitiv mtn ti-

pind muminformativ tip sfr mtnd olduu kimi, tam diktal sual var: n olub?, n ba verir?

2 Trkologiya, 4

NRGZ HACIYEVA

18

v s. Ba vern hadis bard tam mlumat al-maq istyir. Bel ki, vvlki tip replika-reaksiya-dan frqli, bu dialoji vahidin replika-reaksiyas kommunikativ chtdn zvlnn ifad bildirir (direma), sas etibaril iki cmldn ibart olur. Birinci replika-stimulda mvcud olan vzlikli sual tkrar olunur ki, bu, ikinci cml n pre-pozitiv mtn rolunu oynayr, zn sual-cavab dialoq vahidinin btn informasiyasn toplayr. Sual-cavab dialoji vahidinin bu tipi replika-sti-mulda tam diktal suallarn n mxtlif variantla-rn saxlayr ki, Azrbaycan nallar n tipik-dir: n qmlisn?, n drd kirsn?, ms.: Ba vzir dbl ba yndn sonra xidmt mqamn-da l l stnd dayanb dedi: Qibleyi-alm, ni-y qm dryasna qrq olmusan? Allaha ox -kr, dvlt, cah-clal snd. Sn d fikir edirsn? Padah... dedi: Vzir, n olsun ki, cah-clal, an-vkt mnddi. Saqqalma dn db, bir vladm yoxdu ki, mn lndn sonra yerimd y-lsin, taxti-tacim sahib olsun (ms-Qmr).

Misallardan grndy kimi, cmllrin temas sual intonasiyas il verilir, cavab re-mada sual intonasiyasnn tkrar olunduu g-rnr, daha sonra fikri aydnladran cml ilnir. Lakin cavabda tkrar xarakteri dayan sual cmlsi intonasiya chtdn vvlkindn frqlnir, cavabdak prepozitiv sual cmlsi slind yeni informasiyaya malik deyil. Rito-rik sual sciyysi dayaraq, daha ox ts-diqedici xarakter malikdir. kinci nmun fik-rimizi tsdiqlyir. Burada prepozitiv cmld tkrarlq olsa da, sual xarakterin malik deyil.

Xsusi informativ subyekt tipi. Bu tip

sual-cavab dialoq vahidind tbbs rep-lika nitq subyekti haqqnda xsusi kim? sual il balayr ki, soruan n cavabn nam-lumluunu ifad edir. Dialoq vahidinin sas kontekstin yeni informasiyann yeridilmsi hmi replika-reaksiyada hyata keir ki, bu-rada rema funksiyasn mbtda oynayr. Mhz mbtda hmin yavi informasiya aspektinin mhm trfini ayrr ki, onun haqqnda mlu-

mat sualn sas mqsdi olur, ms.: Padah h-mddn sorudu: Oul, bu cah-clal kim dzldib, bu imarti kim tikdirib? hmd dedi: Padah sa olsun, bu dm-dsgahn hamsn snin qzn dzldib, evi d o tikdirib, mni d a gn o xardb (All qzn nal); Ondan sorudu: Ay baban, o alman mnim yan-ma gtirnd qabana kim xd? Baban dedi: Ay padah, o alman sn gtirnd vzir xd qabama, dedi: Alman birdn-bir pad-aha vermk olmaz, birdn zhrli olar, padaha ziyan vurar. Padah da snin nslini ksr (Son pemanlq fayda vermz).

Bu misallarda replika-reaksiyann repli-ka-stimuldan asll birinci replikann bir his-ssinin tkrar hesabna olur. Birinci misalda sual vzliyi iki df tkrar olunur v cavab replikada o sual vzliyi tkrarlanaraq sadala-ma intonasiyas il ilnir. kinci misalda is cavab replikada intonasiya mlumatverici xa-rakter malikdir. Tkrarn bu nv, mumin-formativ tipd ilnn tkrarlardan frqli he bir ekspressiv funksiyaya malik deyil, lakin yeni informasiyann daxil olunmas n va-cib, konstruktiv sasdr, o, myyn funksio-nal yk malikdir, bel ki, adekvat informasi-yasnn axtar n mhm rtlri verir.

Xsusi informativ subyekt tipind ikinci nv cmllr d ilnir. Burada dialoq vahidi-nin reaksiya vern replikas da el sintaktik model sasnda qurulur ki, tbbs repli-kalar n xarakterikdir, cavab replikada is in-formasiya elliptik, lakin soruan n kifayt qdr kommunikativ olan ifad il deyilir. Bu zaman cavab cmld xbr subyekt sciyysi dayr. Sual cml mhz ona istiqamtlnn kimsn? sual il ifad olunur, ms.: Siman qzdan xbr ald ki: Kimsn? Pridux xa-nm dedi: Xan-Xani inin qz Pridux xan-mam; Kiik qarda yay-oxu kib dedi: Get-m, vurdum! De grm, kimsn? Nardanxatun dedi: Mn yeddi qarda bacs Nardanxatu-nam. Paxl qonu mnim qardalarm itkin salb. Onda mn uaq idim. Bydm, yeddi


19

qardam olduunu bilib axtara xdm (Yeddi qarda, bir bac).

gr birinci misalda cavab replikas yalnz bir ifad il mlum olursa, ikinci misalda cavab replikadan sonra aydnladrc, mlumatverici intonasiya il digr informasiyalar verilir.

Bzn replika cavabda xs ad vzin xs vzliklri ilnir ki, Azrbaycan nallar n bu hal daha tipikdir, ms.: hmd imnaz-dan sorudu: Bu saray kim tikib? imnaz de-di: Mn; imnaz qapya xb sorudu: Kim-sn? Hsn dedi: Mnm, hmdin yanndan glirm (Tnbl hmdin nal).

Xsusi informativ predikat tipi. Dialoq

vahidinin bu tipind tbbs replika sub-yekt trfindn ediln hrkt bard suala malikdir. Cavab zaman btn sas informa-siya xbrd cmlnir ki, o da bu v ya digr hrktin dinamikasn ks etdirir. Replika-re-aksiyann cavab verdiyi hissli diktal sual x-br aid olur. Xbr znd lazm olan maksi-mal informasiyan saxlayr, ms.: Qurd yen onun szn inanb dedi: Bs bu ndi ki, hrrsn? Tlk dedi: Sbt toxuyuram (Tlknn klyi); hmd ev gln kimi padahn qz dedi: hmd, n i grdn, n qazandn? hmd dedi: Bir manat qazan-mdm, onu da verib bu piiyi aldm (Sehrli zk). gr birinci misalda cavab replikada bir predikativ rema varsa (Sbt toxuyuram), ikinci misalda rema iki rematik komponent blnr. Bunlardan ikincisi birincini izah edn tamamlayc komponent kimi x edir ki, bu da nal dialoqu n tipikdir. Birinci misalda sual intonasiyasna cavab olaraq adi informasi-ya intonasiyas ilnirs, ikinci misalda temada sual intonasiyasnn tkrarna remada izahedici intonasiya uyun glir. Tdqiqat zaman hm d mrkkb predikat sual-cavab vahidlri z xr ki, onlarda replika-stimul iki suala malik olur, replika-reaksiya is ona uyun iki cavaba malikdir, ms.: Olanlar dedilr: Kii, sni buradan buraxd yoxdur, ya sni ldrcyik,

ya da de grk n i gr bilrsn? Vkil de-yir: Yun yirib ip dzltmkdn baqa lim-dn he n glmir; Vzir azn ab danmam olanlar dedilr: Kii, bilirik niy glibsn. De grk, n bacarrsan? Vzir dedi: Boyaq-lq bacarram (Usta Abdulla). Gstriln cmllrd funksional perspektiv nqteyi-nzr-dn xbr trkibinin birinci hisssi (mn baca-rram, bilirm) tema kimi x edir, ikinci hiss (yun yirib ip dzldirm, boyaqlq bacarram) rema olur. Bu cmllrin temas sual intona-siyas il balayr, birinci cmlnin remasnda is tssf, ikinci, nc v drdnc cml-lrd adlq intonasiyas stnlk tkil edir.

Xsusi informativ obyekt tipi. Bu tipd

replika-stimul tamamla aid olan diktal suala malikdir; replika-reaksiyada sas informasiyann daycs obyekt tamamldr ki, o, rema kimi x edir, ms.: Vzir balad hiyl qurmaa, dedi: Oul, n var, n istyirsn? Teymur dedi: He zad; Padah zn uaa trf evirib dedi: Daha n istyirsn? Teymur dedi: Bir d yaz ki, bu hrd n qdr culfa varsa, yen hrsi mn yz manat versin (X-sis Culfa v Teymur). Birinci cmld sual intonasiyasnda hiyl ifadsi il ilnn temann cavab remada qtiyyt ifad edn intonasiya il He zad bildirilir. kinci cmlnin sual into-nasiyasnda tkid ifad olunursa, remas mr in-tonasiyas il ilnir.

Xsusi informativ yer tipi. Sual-cavab

vahidlrinin bu tipi hissli diktal sualla hrk-tin ba verdiyi yer bard, qhrman v ya yann olduu yer bard mlumat almaq n hara? sual il balayr. Bellikl, bu su-ala cavab vern replika-reaksiyada rema kimi, daha dorusu, sas, aktual informasiyann da-ycs kimi yer zrfi x edir, ms.: O M-hrdn Misir dilind sorudu: Sn hara-lsan? Mhr dedi: Misirli. (Mhrin na-l); Mhmmd ondan sorudu: Ata, bura harad ki, mni gtirdin? Drvi dedi: Burda

2 *

NRGZ HACIYEVA

20

yaayacaq. Mnim evim burdadr (ir-zad). Bu cmllrin birincisind rema mlu-matverici intonasiyaya malikdirs, ikinci cm-lnin remas qtiyyt ifad edn intonasiya il ilnir. Tdqiqat prosesind myyn olun-mudur ki, sad replika-reaksiya tiplrindn, ellipsisl ifad olunan v monoremadan lav, Azrbaycan sehirli nallarnda daha ox sir-konstant tipli mrkkb replika-reaksiyalara rast glinir ki, o, btv sintaktik konstruksiya il tqdim olunur v qarlql laqd olan rematik ifadni znd birldirir, ms.: Tap-dq dedi: Mnim bacm haradadr? Tufan dev dedi: Snin bacn Glstani Bai-rm-d Gn xanmn sartinddir (Tapdq). Bu cmlnin remas aydnladrma intonasi-yas il ilnir. Grdymz kimi, replika-cavabda informasiya z funksional inkiafn snin bacn temasndan balayr v nal dis-kursu n tipik olan ikitrkibli remaya keir: birinci rema Glstani Bai-rmd, ikinci, dqiqldirici rema Gn xanmn sartind.

Xsusi informativ zaman tipi. Sual-cavab

dialoq vahidinin bu tipi hissli diktal sualla balayr, hadisnin ba verdiyi zamann vaxtn yrnmk mqsdil verilir. Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan sehirli nallarnn mtni n n zaman?, n qdr? v s. suallar daha uyundur, ms.: Arvad deyir: A kii, bs n vaxt glck-sn? Tacir deyir: Bax, odu, evimizin dalndak gy tp gyrnd glcm (Alsz arvad). Bu cmlnin remasnda ilnn intonasiya daha ox kinay ifad edir.

Bir qayda olaraq bel dialoji vahidlrd sa-d replika-cavablar oxdur. Kommunikativ zvlnm xarakterin gr onlar monorema-drlar, lakin tematik brkimlr d malik ola bilr. Msln, sual-cavab dialoq vahidind qrammatik mna fokusunda tematik ifad ar-tq, bu qdr birlmsi il birlikd ifadnin remasn myyn edir (sabah gnortaya kimi). Mhmmd dedi: Mni z hrimiz ne gn apararsnz? Byk qz dedi: Mn

bir hfty apararam. Mhmmd dedi: Bu olmad. Ortancl qz dedi: Mn gn apa-raram. Mhmmd dedi: Bu da olmad. Ki-ik qz dedi: Mn sabah gnortaya kimi sizi hriniz apararam (Kel Mhmmd). Bu cmllrd ilnn intonasiya vvl qtiy-ytsizlik, sonra is minlik ifad edir.

Xsusi informativ trzi-hrkt tipi.

Bu xsusi informativ tipin reaksiya vern rep-likas hissli diktal suala nec?, hans vziyyt-d? cavab verir, sirkonstant remann konturu-nu myyn edir, bu rema hm sad, hm m-rkkb olur: Vzir dedi: Mn padaha nec cza verim? Teymur dedi: Bilmirm. Bu cmlnin sad remasnda ilnn intonasiya qtiyytsizlik ifad edir. Mrkkb rema quru-lulu cmllrin intonasiyas is mr intonasi-yas il ifad olunur, ms.: Nardanxatun dedi: Mn nec od aparm? Qz dedi: Odlara dymk olmaz, div bilr. Orada qay var, g-tr, oddan bir balaca ks, ski arasna qoy, apar. Nmunlrdn grndy kimi, bu sir-konstant tip znn struktur-formal v tema-rematik quruluu il frqlnir. Adresat qoyulan suala dqiq cavab vermir, lakin hmshbtini znn axtarna svq edir, z kommunikativ intensiyasn rematik imperativ formada ifad edir. Gtr! Ks! Apar! Dialoji vahidlrd su-al-cavab cmllrinin mumverifikativ tiplri modallqla sx laqdardr. Veriln sual v cavablarda verifikasiya modallqla ifad olu-nur. Modall mzmun v ifad (forma) pla-nnn vhdti kimi gtrsk, onda ona hm se-mantik, hm d qrammatik-prosodik kateqori-ya kimi baxla bilr. Modal mnalarn ifad-sind prosodik vasitlr digr dil sviyysin mxsus vahidlrl qarlql laqy girir v onlarla hm eyni, hm d mxtlif mna la-qlri yarada bilirlr... Bzn is prosodik va-sitlr fikrin modal mnasnn formalamasn-da aparc rol oynayr... ngilis v Azrbaycan dillrind modalln implisit ifad olunmas zaman prosodik lamtlr fonoloji funksiyan


21

tamamlayaraq modal mnalarn yegan frq-lndirm vasitsi ola bilrlr [11. S.86]. nto-nasiyann dialoq vahidlrinin sual-cavab cml-lrind modal mnalar ifad etmsi xsusil ve-rifikativ cmllrd daha aydn grnr. lk df verifikativ ifadlri aktual informasiyaya gr ayr bir sinif kimi tdqiq edn P.Adamets qeyd edir ki, verifikativ cmllrin aktual in-formasiyas yeni mlumat ifad etmir, hmsh-btin fikrin reaksiya verir, bu fikri verifikasiya v ya korreksiya edir v ya baqa szl, onlarda nzrd tutulan faktn real olub-olmadn m-yynldirir [9. S.27]. E.R.Dobruina verifi-kativ ifadlrin hr hans mlahiz v ya iddia-ya reaksiya olduunu qeyd edrk gstrir ki, dialoqda onlarn funksionallamas, dialoji va-hidin ikinci, replika-reaksiyas klind funksi-onallamas daha ox v tbii grnr [10. S.3]. Azrbaycan nallarnda verifikativ cmllrd intonasiya modallqla mayit olunur.

mumverifikativ tip sfr tema il rep-

lika-stimul hr hans fakt v ya hadisni b-tvlkd myynldirmk mqsdi dayr, bel ki, cavab replika zlynd kommunikativ chtdn zvlnmyn ifad tkil edir ki, b-tn sintaktik komponentlr burada kompleks remada birlir. Sual-cavab dialoq vahidlrinin bu tipi bel modal suallara cavab verir: n is ba vermyib ki?, n is olmayb ki?, bir ey ba vermyck ki? Bununla birlikd myyn olun-mudur ki, nal diskursunda mumverifikativ-lrd sual replikalar muminformativlrd olan replikalara brabrdir, nal mtnin xas olan spesifik leksik szlrl v mxtlifliyi il frq-lnir, ms.: Grsn, dnyada mndn d drdli adam varm? ah sa olsun, dnyada drdsiz, fikirsiz adam taplmaz (Usta Abdul-la); Tlk xbr ald: Qarda, niy qmlisn? Murtuz dedi: He, el-bel (Murtuzun na-l). Tdqiqat gstrir ki, mumverifikativ tip nol tema il cavab replika mxtlif cr replika-stimula reaksiya ver bilr. Bzn replika-reaksi-ya dqiq, adekvat cavab ifad edir, ms.: ah

dedi: Vzir, onlar dnyaya glnd onlar ta-nmaq mmkndrm? Vzir dedi: Bli, qible-yi-alm, mmknd (Babayimir). Digr hal-larda sualdan alnacaq informasiyann dqiqliyi soruulan informasiyann implisit tsdiqi il olur: Mlik Mhmmd dedi: Ana, icaz olar-m bir az yannda oturum? Arvad dedi: Niy icaz olmasn? (Yaxlq). Bu cmllrd re-mann intonasiyasnda ifad olunan sual slind tsdiq mnas verir. Bel cmllr Azrbaycan nallarnda oxluq tkil edir. El hallar var ki, eyni dialoq vahidind sual olur ( replika-stimul), burada birinci (mumi diktal) sual ikinci v nc (mumi modal) sual n trc mqam olur ki, hr hans fakt v hadisni dqiq-ldirsin. Nticd sual replikann birg funksionallamas nticsind mumverifika-tiv kontekst yaranr, ms.: Qoca Hmzni bikef grb dedi: Oul, niy bikefsn? N olub? Olmaya sni tin bir i gndrirlr? Hm-z... dedi: Bli, qoca baba, mni padah dr-ya madyannn sdn gndrir. Bilmirm nec tapb gtircym (Yoxsul kii il padah). Bu cmld ifad olunan intonasiya trddd m-nas verrk modall arttr. F.lizad bu tip cmllri tam modal suall cmllr adlandrr. Tam modal sual btv cmly aid olaraq, tr-kibin cmldki informasiyann hamsn daxil edir, cavab zaman sualla veriln hiss ya tsdiq, ya da inkar olunur [4. S.15].

mumverifikativ prepozitiv sual-cavab

dialoq vahidinin tipind mumverifikativ sfr temada olduu kimi, btn mvcud informasi-yann btvlkd dqiqldirilmsi myyn-lir. Bel ki, cavab replikann struktur qurulu-unda mxtlifliklr nzr arpr. gr mum-verifikativ sfr tema tipind cavab replika sad-dirs, mumverifikativ prepozitiv mtn tipind o, mrkkb, iki qarlql laqd olan ifady malikdir. Birinci replika sual-replikann tkra-rn ifad edir v sas, aktual informasiyann trlmsi n trc mvqe olur ki (prepo-zitiv tema), bu da ikinci ifadd mhkmlnir.

NRGZ HACIYEVA

22

Bellikl, mumverifikativ tip prepozitiv tema mrkkb replika-reaksiya hesabna yaranr v muminformativ prepozitiv tipl eyni kommu-nikativ sintaktik sxem malik olur, ms.: Kiik qz dedi: Ay olan, sn qorxmadnm bu div-lr mkanna gldin? Mgr bilmirsn ki, div-lr sni tik-tik elyib yeyrlr? Dmiri S-md dedi: Ay qzlar, mn divlrdn qorxsay-dm, alt gn alt gec yol glmzdim. Yollarda aylardan, canavarlardan yaxa qurtara bil-mzdim... Glmim sizi divlrin lindn xilas elyim (Baclar); Drvi padah qmgin grb dedi: Qibleyi-alm, niy qmginsn? Sn qmgin olanda bs riyyt neylsin? Padah ban yuxar qaldrb dedi: Drvi, qmgin ol-maym, neylyim? Saqqalma dn db. Bir v-ladm yoxdu ki, mn lndn sonra taxt-tacma sahib olsun (Naxr olu Eyvazn nal).

Thlil olunan material hm d el mumverifikativ dialoq vahidlrini z xarr ki, onlarda replika-reaksiya birinci hiss il tkrar yox, onunla mtn chtdn laqdar olan ifad il deyilir, ms.: Piik miyoldaya-miyoldaya onun yanna glib dedi: Keyfin necdi? nsann linin zrbini grdnm? As-lan dedi: Qarda, gr sn n qdr gclsn ki, bu zrb dzbsn. Snin yerin mn olsay-dm, indi siana dnmdm (Qoca aslan); ah dedi: Vzir, uaqlarn sn oxayblar-m? Olarm onlara arxayn olmaq? Vzir dedi: ahm... mnd grdyn trbiyni onlarda da grcksn (Sonrak pemanlq fayda vermz). Bu cmllrin birincisind cavab-remada intonasiya heyrt ifad edirs, ikincid intonasiya minlik alar yaradr v modall artrr. Replika-stimulun gr sn n qdr gc-lsn hisssi bli, grdm mnasna v on-lara mn trbiy vermim hisssi bli, arxa-yn olmaq olar sualna cavab verir. O, verifi-kativ ifad yaradr ki, prepozitiv tema funksi-yasn icra edir. Cavab-replikann ikinci hisssi (monorema) prepozitiv temann mzmununu dqiqldirir v btn sual-cavab dialoq vahi-dinin kommunikativ nvsini znd birldirir.

Xsusi verifikativ subyekt tipi. Bu dia-loji tipin mqsdi komponent bard mluma-tn verifikasyasnda toplanr ki, o, tbbs replikada mbtda formasnda x edir. Rep-lika-reaksiya hissli modal suala cavab verir ki, o, bilavasit mbtdaya aiddir. Cavab reak-siyan formaladran hmshbtin kommuni-kativ mqsdi xsusi informativ subyekt ti-pind daralr. Buna gr o, z ifadsini bir qayda olaraq, elliptik konstruksiyalarda tapr, ms.: Siz mnim uaqlarm deyilsiz? Bizik, ata!; Kel... sorudu: O ahd, ndi, snsn? V-zir... dedi: Bli, mnm (Kelin mhkm-si). Qeyd etmk lazmdr ki, bu tip elliptik konstruksiyalar Azrbaycan nallar n ti-pik deyil. Dialoqun bu tipind rema kimi qay-d vzliklri olur, ritmik komponenti vuru-layr v mhsuldar kild tema-rema qurul-masnda sual-cavab dialoq vahidind itirak edir, ms.: Qz dedi: Szm yoxdur, amma vvlc de grm sn kimsn? Padah ab hvalat syldi ki, sni istyn mn zmm (sgndr ahn nal). Azrbaycan nal-larnda subyekt tipli xsusi verifikativ ifadl-r az rast glinir, lakin danq dilind bel ifa-dlr ox ildilir. Bu tip sual nvlrini F.li-zad qismn modal suallar adlandrr [4. S.15]. Xsusi verifikativ subyekt tipind ifadnin remas minlik, qtilik intonasiyas ifad edir v mna yk subyektin zrin dr.

Xsusi verifikativ predikat tipi. Bu xsu-

si verifikativ tipin aktual informasiyasnn mahiy-yti, konkret kommunikativ mqsdi hmshbt trfindn ediln hrktin verifikasiyasnda ifad olunur. Bel ki, burada rema kimi feil yox, onun leksik-qrammatik mnas yox, msbt v mnfi modallq x edir, ms.: Murtuzu artdrb dedi: Tlkn satrsan? Murtuz dedi: Satram (Murtuzun nal); Seyflmlk ondan sorudu: ahbal adl ah, Glstani Bai-rm adl yer eitmisinizmi? Dedilr: Eitmmiik (Seyfl-mlk); Bu aacn altnda yatan tanyrsan-m? Yox, tanmram (Mrdl Namrd). Bu


23

cmllrin intonasiyas cavab replikada tsdiq v ya inkar intonasiyas il qtilik ifad edir. Azr-baycan nallarna xas olan el cavab replikalara rast glinir ki, msbt v mnfi modallq birlikd ildilir, ms.: Vzir tez durub onun qabana gl-di, dedi: Uaq gtirmisn? Kamran dedi: H d, yox da (Babayimir). Bel cmllrin rema-s trddd, ehtimal intonasiyas il ilnir. X-susi verifikativ predikat tipind el ifadlr ilnir ki, cmlnin remasnda temada olan sual tkrar-lanr. Htta inkar klind olan rema tkrarlanr, lakin gizli tsdiq ifad edir, daha dorusu, ritorik sual kimi x edir, ms.: Qaznn arvad so-rudu: Bu tlkn satmazsan? Murtuz dedi: Niy satmaram? (Murtuzun nal).

Xsusi verifikativ obyekt tipi. Sual-cavab

dialoq vahidinin aktuallamasnn bu tipind aktu-al informasiyann mqsdi tamamlq formasnda ifad olunan hrkt obyekti bard mlumatn dqiqlmsidir. Bellikl, xsusi verifikativ ob-yekt tipi xsusi modal suala cavab verir ki, o, ta-mamla aiddir v z trkibind ya n?, nyi? Su-al vzliyini, ya da konkret, kommunikativ situa-siyada mlum predmeti ifad edir, ms.: Dan stnd oturan kel dedi: Bac, bu tacir Valeh sn brilyant veribmi? adral kel dedi: Xeyr, o mn he bir ey vermyib (Kelin mhk-msi); Dniz olan dedi: amdan qarda, o-lan padahn qzna atar, ya qulluquya? l-btt, padah qzna atar (Balqlar padah).

Bu cmllrd mna yk tamamln zrin dr v o, modal intonasiya, tsdiq v inkar intonasiyas il aktuallar.

Xsusi verifikativ yer tipi. Sual-cavab

vahidinin bu tipi xsusi modal suala cavab ve-rir, hr hans qhrmann, yann olduu yeri tsdiq v ya inkar edir, ms.: Qz dedi: ndi neyniyk, el burda qalaq? Kel dedi: Yox, burda niy, gedk ev (ah Abbas v ba-c); Kel dedi: Ay nn, de grm, mni ha-ra gndrir? Qar dedi: Bel tilsimli dalara, gy muncua... qandn? (Gy muncuq). Qey-

ri-vzlikli sualn konkret praqmatik situasiya il laq xsusiyyti tbbs replikann bir sra lav funksiyalarn z xarmaa imkan verir. gr birinci misalda interroqativ replika qeyd olunan rema il tccb intonasiyas ifad edirs, ikinci misalda hara sualna tilsimli dalara, gy munca verifikativ remas lav kinay intonasi-yasnn mnasn ifad edir. Cavab zaman birinci cmld verifikativ rema semantik inkarln yo-xun funksiyasn zrin gtrr v eyni zamanda informasiyan gedk ev il konkretldirir. B-zn cmllrin remasnda modallq gizli ifad olunur, cmlnin mzmunundan inkarlq grnr.

Xsusi verifikativ zaman tipi. Zaman

tipli replika-stimulda hissli modal sual ona ynlir ki, bu v ya digr hadis n zaman ba verck, ms.: Xan dedi: Dorudanm sn bu gec bel axtal gnd mnim atlarma gztilik edib sa-salamat qalbsan? Olan dedi: lbtt, btn gecni burda qalmam. gr mn gztilik etmsydim snin atlar-nn birisi d qalmazd. Onlarn hamsn our-layardlar (Xsis xanla all olan).

Bu dialoji vahidd aktual zvlnm nq-teyi-nzrindn mrkkb replika-reaksiya znmxsus kommunikativ sintaktik qurulu-u il frqlnir: o, iki qarlql laqd olan v qarlql hat olunan ifadni tkil edir, bi-rinci eksplikativ rema (btn gecni burda qalmam), ikinci v nc xsusi verifikativ rema (gr mn gztilik etmsydim, onlarn hamsn ourlayardlar) olur.

Xsusi verifikativ trzi-hrkt tipi. Bu

tip hr hans hrktin lamt xsusiyytini d-qiqldirmk mqsdil veriln hissli modal suala cavab verir. Bu tip konstruksiyalar nal dilind geni yaylmdr, ms.: Ftli ah soru-du: Bs mn n cr elyim? Biri dedi: N cr elycksn? Get ban daa vur. Sni dli he-sab elyib kilsy aparacaqlar. 40 gn sni kil-sd saxlayacaqlar. O zaman mtlbini Allah ve-rr (Ftli ahn nal).

NRGZ HACIYEVA

24

Grndy kimi, xsusi verifikativ sirkons-tant trzi-hrkt tipli cmllrin remas Azr-baycan nallarnda qsa konstruksiyalarla deyil, izahedici, aydnladrc konstruksiyalarla ilnir v hissli modallq yaradr. Sual-cavab dialoq va-hidlrinin kommunikativ sintaktik tiplrinin qu-rulmas n sz sras, mntiqi vuru, modal mnal datlar v szlr byk rol oynayr.

Mqalnin elmi yeniliyi v ttbiqi h-

miyyti. Mqald nal dilindki dialoqun sual-cavab aspekti mntiqi vuru, intonasiya frqliliyi plannda ilk df tdqiq olunur. Xsusil into-nasiya alarlarnn modal mnasibtin formala-masndak rolu cml tiplri sasnda izah olu-nur. Mqalnin nticlrindn fonetik slubiyyat msllrin dair elmi tdqiqatlarda, fonetik ha-dislrin tdrisind istifad oluna bilr.

D B Y Y A T

1. Bubnova Q.I. ommunikativnaja funkcija

intonacii v dialoge: (ksperimentalno-fonetieskoe issledovanie na materiale francuzskogo jazyka): vtoref. dis. ... nd. filol. nauk. ., 1980.

2. Teplickaja N.I. K voprosu b tualnom lenenii dialogieskogo tkst // Nau. tr. MGPI. ., 1974. Vyp. 82.

3. Egorova .S. Strukturno-funkcionalnaja tipologija predloenija v russkom i francuzskom jazykah // Jaroslav. ped. vestn. 2012. 1.

4. lizad F. Cmlnin aktual zvlnmsi. Bak, 1998.

5. Abdullayev . Aktual zvlnm, mtn v diskurs. Bak, 2011.

6. Gurevi V.V. tualnoe lenenie predloenija v ego raznyh projavlenijah // Vopr. jazykoznanija. 2004. 3.

7. Vekin G.V. Fonostilistika teksta: zvu-kovoj povtor v perspektive smysloobrazovanija: vtoref. dis. ... kand. filol. nauk. ., 2006. philologos@yandex. ru

8. sogorova H.G. mmunikativnaja sintaksieskaja organizacija voprosno-otvetnyh dialogieskih edinic: (na materiale russkoj volebnoj skazki): vtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Jaroslavl, 2006.

9. Adamec P. Porjadok slov v sovremen-nom russkom jazyke // Rozpravy Ceskosl. Aad. ved. Praga, 1966. Vol. 15.

10. Dobruina .R. Verifikacija v sovre-mennoj russkoj dialogieskoj rei: vtoref. dis. ... kand. filol. nauk. ., 1993.

11. Cahangirov F. ngilis v Azrbaycan dillrind modalln struktur-semantik thlili. Bak: Elm, 2005.

12. Kolanskij G.V. K voprosu o sodera-nii jazykovoj kategorii modalnosti // Vopr. jazy-koznanija. 1961. 1.

13. Petrov N.I. soderanii i obme jazy-kovoj dalnosti. Novosibirsk, 1982.

NARGIZ HAJIYEVA

THE ACTUAL SEGMENTATION IN TALE DIALOGUE

S u m m a r y The language of tales is mainly set up on the basis of the dialogical speech. Here the

question-answer sentences are formed on the basis of various intonation and this is observed with the modal attiudes and dfferent types of sentences appear. The question-answer sentences in the tale language emerge in numerous structures in connection with the informative, grammatical and


25

intonation relations. The dialogical sentences in tales are analysed on the basis of the different types : 1. Common informative type with the zero text; 2. Common informative type with the prepositive text; 3. Personal informative subjective type; 4. Personal informative objective type; 5. Personal informative predicate type; 6. Personal informative plase type; 7. Personal informative temporal type; 8. Personal text; 10. Common verification prepositive text etc. Each of these types of interrogative sentences differs both for its purpose and intonation.

Key words: actual segmentation, phonetic stylistics, question-answer, dialogical speech,

special informative, special verificative

. - , - . : 1. ; 2. ; 3. ; 4. -; 5. ; 6. ; 7. - ; 8. ; 9. - ; 10. .. .

: , , --

, , -,

nvan: AZ1143. Bak-143, Hseyn Cavid pr., 115. AMEA-nn Nsimi adna Dililik nstitutu aparc elmi ii, fil..f.d.


NRGZ HACIYEVA

26

apa tqdim edn Azad Mmmdov Trkologiya jurnalnn redaksiya heytinin zv, Aft Abbasova Trkologiya jurnalnn sah redaktoru


10.V.2015


4.IX.2015


_________

T R K O L O G Y A

4 2015

DRDAN RHMZAD

OUZ DLLRND RB MNL ALINMA SZLRN BZ FONETK XSUSYYTLR

X l a s . Tarixdn d bllidir ki, dililikd bel bir mlum hqiqt var ki, dillrin birindn

sz almas prosesi dilxarici v dildaxili amillrl bal olan msldir. rb v trk xalqlar arasnda qdim tarixi, iqtisadi v mdni laqlr mvcud olmudur. Bel laqlrin d nti-csind ouz qrupu trk dillrin ifahi v yazl yolla xeyli miqdarda rb mnli szlr daxil olmudur. Bel szlr d myyn dyiikliklr urayaraq fonetik v semantik baxmdan m-nimsnilm prosesi keirmi v olduqca tbii kild ouz dillrinin fonetik v semantik sistemin uyunlamdr. Mhz bu sbbdn d trk, Azrbaycan, qaqauz v trkmn dillrind rb mnli szlrin ilnmsi il bal mahid olunan spesifik fonetik frqlr ortaya xmdr. Aradrmalardan da aydn olur ki, bu frqlr qaqauz v trkmn dillrind daha ox mahid olunur. Gstriln cht, fikrimizc, trk v Azrbaycan dillrind yazl dbi dil n-nsinin qdimliyi v daha erkn dvrlrdn balanmas sbbi il izah oluna biln rb mnli szlrin byk hcmd yaz dili vasitsil, qaqauz v trkmn dillrind is daha ox ifahi yolla alnmas faktn da buraya lav etmk istrdik.

rb mnli szlrin ouz dillrind mruz qald fonetik dyiikliklri, sasn aadak kild xlas etmk mmkndr:

1. rb mnli szlrdki bir sra spesifik sslr (ayn, ta, zl, zad v s.) ouz dillrinin ss sistemin, artikulyasiya xsusiyytlrin uyunladrlmdr.

2. Bir ox hallarda alnma szn trkibindki sait v samitlr dyiikliy uram, onlara yaxn mxrc malik olan sslrl vz edilmidir.

3. Szn trkibind ss dm hadissi ba vermidir, ms.: trk, Azrb. tamah, qaqauz, trkm. tama: (< ); trk rahmet, Azrb. rhmt, qaqauz ra:met (< ); trk, mahsul, Azrb. mhsul, qaqauz ma:sul (< ); trk, Azrb. sabah, trkm., qaqauz. saba: (< ) v s.

4. rb dilin mxsus ayn ssi trk, Azrbaycan v qaqauz dillrind uzun saitlrl ks olunduu halda, trkmn dilind g ssin evrilmidir: trk ma:den, Azrb. m:dn, qaqauz ma:dem, trkm. magdan (< ); trk, Azrb., qaqauz saat, trkm. sagat (< ); trk, qaqauz taam, Azrb. tam, trkm. tagam (< ); trk, qaqauz ma:lumat, Azrb. m:lumat, trkm. maglumat (< ) v s.

Aar szlr: ouz dillri, rb mnli alnmalar, fonetik vzlnmlr, spesifik sslr,

dildaxili

DRDAN RHMZAD

28

Bir dildn baqa dil sz kemsi prosesi

dilxarici v dildaxili amillrl rtlnir. rb v trk xalqlar arasnda qdim tarixi, iqtisadi v mdni laqlr nticsind ouz qrupu trk dillrin ifahi v yazl yolla bir sra rb mnli szlr daxil olmudur.

Ouz-rb mnasibtlri btvlkd trk-rb mnasibtlrinin kontekstin daxildir. Ouz tayfalar il rblrin ilk tmaslar yed-dinci srd ba vermi, sonralar bu laqlr da-ha da genilnmi, rblrin yaadqlar ra-zilrin ouzlarn qurduqlar byk dvltlrin trkibin daxil olmas il ouz-rb mnasi-btlrind yeni shiflr almdr [1. S.6]. Tarix boyunca ouzlar rblrl gah vurumu, gah da eyni dvltin trkibind yana yaa-mlar. Ouzlarn islam qbul etmlri il icti-mai, iqtisadi v mdni laqlr spektrin dini ballq v dini birlik komponenti d lav olunmu, mqdds dini kitabmz olan Qura-ni-Krimin ouz tayfalar arasnda yaylmas il bu ballq daha da gclnmidir. Bununla laqdar olaraq ouz dillrind rb mnli szlrin say da artm, gndlik hyat v mi-t aid bir sra rb alnmalar bu dillrin l-t trkibinin formalamasna hmiyytli d-rcd tsir gstrmy balamdr.

Ouz-rb mnasibtlrinin qdimliyi v davamll masir ouz dillrind rb mn-li alnma szlrdn ibart xsusi leksik layn meydana xmasn rtlndirmidir. Ouz bir-liyin daxil olan tayfalarn mxtlif areallarda mskunlamas v bu tayfa dillrinin az v ya ox drcd frqlnn diferensial lamtlr malik milli dillr sviyysin ykslmsi rb alnmalarnn xarakterin d tsir gstrmi, ouz dillrin daxil olan trk, Azrbaycan, trkmn v qaqauz dillrind ilnn rb aln-malarnda fonetik v leksik sviyylrd bir sra frqli chtlrin meydana xmasna rait yaranmdr. Baqa dillrd olduu kimi, ouz-rb dil laqlri d ikitrfli mnasibtlr mstvisind tnzimlnir. Bir trfdn rb di-

lindn alnmalar mnb dildki xsusiyytlri-ni qorumaa alr, digr trfdn is daxil ol-duqlar dillrd fonetik v semantik chtlr-dn mnimsnilm prosesin mruz qalr. Bu chtdn ouz dillrind ilnn rb mnli szlrin myyn bir hisssi etimon dildki (rb dilindki) formasn eynil qoruyub sax-ladqlar halda, bir hisssi dyiikliy uraya-raq bu dillrin fonetik v semantik sistemin uyunlamdr. ksr hallarda rb mnli szlrin trkibindki spesifik sslr (ayn, ta, zl, zad v s.) ouz dillrinin ss sistemin, ar-tikulyasiya xsusiyytlrin uyunladrlm, onlara yaxn mxrc malik olan sslrl vz edilmidir. Bzn rb mnli szlrin fone-tik cildind o drcd ciddi dyiikliklr ba vermidir ki, xsusi etimoloji tdqiqat aparma-dan bu szlrin mnyini myynldirmk olduqca tindir v blk d mmkn deyil. Bir ox hallarda alnma szlrin trkibindki sait v samitlrl bal dyiikliklr ouz qru-pu dillrinin hams n mumi xarakter da-mr. Btn bunlarn nticsind trk, Azr-baycan, qaqauz v trkmn dillrind rb mnli szlrin ilnmsi il bal bzi spesi-fik fonetik frqlr ortaya xmdr. Bu frqlr qaqauz v trkmn dillrind daha ox m-ahid olunur. Bu cht, fikrimizc, trk v Azrbaycan dillrind yazl dbi dil nn-sinin daha erkn dvrlrdn balamas v rb mnli szlrin byk hcmd yaz dili va-sitsil, qaqauz v trkmn dillrind is daha ox ifahi yolla alnmas fakt il baldr. Bllidir ki, szlr baqa dillrdn ifahi v ya yazl nitq vasitsil alnr. ifahi yolla alnan szlr nisbtn tez mnimsnilir. Onlar alan dilin quruluuna tez uyunlar v onun qrammatik qaydalarna tabe olur, fonetik c-htdn sasl kild dyiilir [2. S.117]. Aln-ma szlrin uzun srlr boyunca eyni kild yazl abidlrd ilnmsi tarixn onlarn dbi dil fakt olaraq dyiilmz qalmasnda mhm rol oynamdr. Onu da lav edk ki, rb


29

lifbas il yazlm klassik mtnlrd ciddi kild gzlniln qaydaya gr rb dilindn alnmalar mnb dildki fonetik cildini, yazl formasn olduu kimi saxlamal idi. Mhz bu sbb gr, trk v Azrbaycan dillrindki rb mnli alnmalar ilkin fonetik formasna daha ox yaxndr. Lakin bu, o demk deyil ki, trkmn v qaqauz dillrin kemi rb mn-li alnmalarn hams fonetik dyiikliy u-ramdr. Bu dillrd ilnn rb mnli aln-malarn myyn bir qismi trk v Azrbaycan dillrind olduu kimi mnb dildki fonetik formasna uyun kild ildilmkddir. La-kin frq ondadr ki, trk v Azrbaycan dill-rind bu tipli szlrin say daha oxdur. Qeyd olunan mumi chtlr nzr alnaraq ouz dillrind ilnn rb mnli szlr sinxro-nik aspektdn aradrlm, bu szlrd ba vermi dyiikliklrin sbblrinin izah edil-msi mqsdil zaman-zaman tarixi ekskurslar edilrk diaxronik metoda mracit olunmu-dur. Bellikl, masir ouz dillrindki rb alnmalarnn fonetik mnimsm baxmndan aadak xsusiyytlrini gstr bilrik:

1. Ouz qrupu trk dillrind bir sra rb mnli szlr mnb dildki formasn qoruyub saxlamdr, ms.: hal (< ), haram (< mul ,( >) miras ,( >) lazm ,( kr ,( >) raz ,( >) ntic ,( >)>) tsir ,(>) millt ,( >) trbiy ,( >) ), lzzt (< ), dlil (< ), drs ,(>) hicrt ,( >) drc ,( >)qanun (< ), mkan (< ), vicdan (< ,( vkil (< ) v s.

2. Trkibind emfatik sa-mitlri olan szlrd bu samitlrdn sonra gln saitlr trk, trkmn v qaqauz dillrind qaln-lad halda, Azrbaycan dilind inc tlffz olunur: trk dikkat, trkm. dikgat Azrb. diq-qt; trk, trkm. sabr, qaqauz sabur Azrb. sbir; trk, qaqauz taraf, trkm. tarap Azrb. trf; trk kadim, trkm. gadm Azrb. gdim; trk kasap, trkm. gassap Azrb. qssab; trk kabahat, trkm. gabahat, qaqauz kabaat Azrb.

qbaht; trk kalp, trkm. galp, qaqauz kalup Azrb. qlib; trk zulm, trkm., qaqauz zulum Azrb. zlm; trk, trkm. kabul Azrb. qbul; trk, trkm., qaqauz karar Azrb. qrar; trk sayfa, trkm. sah:pa Azrb. shif; trk kymet, trkm. gmmat Azrb. qiymt; trk kabir, trkm. gabr Azrb. qbir; trk kalem, trkm. galam Azrb. qlm; trk kaflet, trkm. gaflat Azrb. qflt; trk kalat, trkm. galat Azrb. qlt; trk kybet, trkm. g:bat Azrb. qiybt v s.

3. rb mnli szlrin trkibindki (ayn) ssi mxtlif killrd zn gstrir. ksr hallarda sz ortasnda bu ssin dmsi nticsind trk, Azrbaycan v qaqauz dil-lrind uzun saitlr yarand halda, trkmn dilind ,ayn) ssi g ssin evrilir: ma:den) Azrb. m:dn, qaqauz ma:dem trkm. mag-dan (< ); trk, Azrb., qaqauz saat trkm. sagat (< ); trk, qaqauz taam, Azrb. t-am trkm. tagam (< ); trk, qaqauz ma:lumat, Azrb. m:lumat trkm. maglumat .trk ta:zim, Azrb. t:zim trkm ;( >)tagzm (< ); trk ta:lim, Azrb. t:lim trkm. taglm (< ); Azrb. t:limat trkm. taglmat (< trk tabii; Azrb. tbii ;( trkm. tebigi (< ); trk, Azrb. maarif trkm. magarf (< ); trk ma:uk, Azrb. m:uq trkm. maguk (< ); trk mlun, Azrb. melun trkm. melgun (< ); trk muallim, Azrb. mllim trkm. mugallm trk, qaqauz kanaet, Azrb. qnat ;( >)trkm. kanagat (< .trk ni:met, Azrb ;( ne:mt trkm. ngmat (< ); trk, Azrb. dua, qaqauz duva trkm. doga (< ); trk iir, Azrb. eir trkm. gr; trk iar, Azrb. ar trkm. ga:r; trk ya:ni, Azrb. y:ni trkm. yagn; trk tabiat, Azrb. tbit, qaqauz tabeet trkm. tebigat (< ); trk sanat, Azrb. snt trkm. sungat (< ); trk nara, Azrb. n:r trkm. nagra (< ); Azrb. mtbuat trkm. metbu:gat (< ); trk lanet, Azrb. lnt trkm. lagnat (< ); trk, qaqauz itibar, Azrb. etibar trkm. gtbar

DRDAN RHMZAD

30

>) ); trk itikat, Azrb. etiqad trkm. gtgat (< ); trk cemaat, Azrb. camaat trkm. cema:gat (< ); trk ilan, Azrb. e:lan trkm. glan (< ) v s.

Myyn hallarda rb mnli szlrdki ssi trkmn dilind h ssin evrilir. Bu proses d ssinin g ssin evrilmsi il baldr: ayn > g > h, ms.: trk, Azrb. air ahr v s. Buna yaxn bir fonetik hadis trk, Azrbaycan v qaqauz dillrind d zn gstrir. Bu dillrd rb mnli tama sznn sonuna h ssi ar-trld halda, trkmn dilind bu cht mahid olunmur, yni sz mnb dildki fonetik forma-sna daha yaxn kild ilnir: tama:.

4. Bir ox mqamlarda qaqauz dilind, istisna hallarda is trkmn dilind rb mn-li alnma szlrin vvlind, ortasnda v so-nundak h samiti dr. Bunun nticsind h-min ssdn vvl gln sait uzanr:

a) sz vvlind. Bu fonetik hadis qa-qauz dili n daha xarakterikdir: trk hakikat, trkm. hakkat, Azrb. hqiqt qaqauz akikat .trk hizmet, trkm. hizmat, Azrb ;( >)xidmt qaqauz i:zmet (< ) v s. Bir n-mundki fonetik hadisy trkmn dilind d rastlanr, ms.: trk, Azrb. hiss trkm. esse;

b) sz ortasnda. Bu xsusiyyt d qaqauz dilind daha ox mahid olunur: trk mahmuz, Azrb. mahmz qaqauz ma:muz (< ); trk mahsul, Azrb. mhsul qaqauz ma:sul ,trk kabahat, Azrb. qbaht ;( >)trkm. gabahat qaqauz kaba:t (< ); trk rahmet, Azrb. rhmt qaqauz ra:met trk, trkm., Azrb. rahat qaqauz ;( >)ra:t (< ); trk sahip, Azrb. sahib qaqauz sa:bi (< ); trk, trkm. mahsus, Azrb. mxsus qaqauz ma:suz (< ); trk muh-ta, Azrb. mhtac trkm. me:te (< ); trk muhkem, Azrb. mhkm trkm. me:kem ;[v s. [3. S.233 ( >)

c) sz sonunda: trk, Azrb. ikrah qa-qauz ikra: (< ); trk tesbih, Azrb. tsbeh trkm. tesbi:, qaqauz tespi (< ); trk, Azrb.

sabah trkm. , qaqauz saba: (< ); trk, Azrb. nikah trkm. nika: (< ) v s.

5. Bzi trk dillrind, o cmldn d Azrbaycan dilind aq v ya qapal saitl balayan szlrin vvlind protetik h ssi ilnir. Azrbaycan dilind: hrmk, hrmk, aar v s. Eyni vziyyt qaqauz dilind rb mnli alnmalarda mahid olunur. Bu dil-d tkc trk mnli szlrd deyil, rb di-lindn alnmalarda da sz vvlind protetik h samitin rast glmk mmkndr, ms.: hadet adet (< ), harap arap (< ) v s.

6. Qaqauz dilind baqa trk dillrind e ssi il balayan szlrin vvlin y samitinin artrlmas norma xarakteri dayr, ms. yev ev, yekin kin, yel l, yelek lk, yeek ek, yetek tk v s. Eyni qayda tkc trk mnli szlrd deyil, hm d rb mn-li alnmalarda zn gstrir, ms.: yevel vvl, yevlad vlad, yecel cl, yemir mr v s. Hminin rb mnli hisap s-zndki h samiti d gagauz dilind y samitin evrilir: yesap (< ).

7. Mlum olduu kimi, qdim dvr trk yazl abidlrind f samiti ilnmmidir. G-rnr, mhz bu sbbdndir ki, ouz dillrinin bzisind trkibind f samiti olan rb mnli szlrd f > p vzlnmsi ba vermidir. Bu vzlnm n ox trkmn dilind zn gs-trir. Trkmn dilind f > p vzlnmsini b-tn pozisiyalarda szn, szii v szsonu pozisiyalarda mahid etmk mmkndr:

a) sz vvlind: trk firkat, Azrb. fir-qt trkm. prkat (< ); trk facia, Azrb. faci trkm. pacga (< ); trk, qaqauz fakir, Azrb. fqir trkm. pakr/pahr ( > ); trk, Azrb. fani trkm. pa:n (< ); trk, Azrb. fraset trkm. parasat (< ); trk farz, Azrb. frz trkm. parz (< ); trk fark, Azrb. frq trkm. parh (< ); trk fatiha, Azrb. fatih trkm. pa:ta: (< ); trk, Azrb. flk trkm. pelek (< ); trk, Azrb. fikir trkm. pikir (


31

Azrb. frst trkm. pursat (< ); trk, Azrb. fitn trkm. pitne (< ) v s.;

b) sz ortasnda: trk, Azrb. kafir trkm. kapr (< ); trk kefil trkm. kepil ;( >) trk, Azrb. nfs trkm. nepes ;( >)trk, Azrb. nfis trkm. nepis (< ); trk misafir, Azrb. msafir trkm. musapr (< ); trk afak, Azrb. fq trkm. apak (< ); trk ifa, Azrb. fa trkm. pa (< ); trk, Azrb. hiffet trkm. hupbat (< ); trk ifa, Azrb. fa trkm. pa (< ); trk, Azrb. vfa trkm. vepa (< ); trk vazife, Azrb. vzif trkm. vezipe (< ); trk, Azrb. tayfa trkm. taypa (< ); trk sahifa, Azrb. shif trkm. sah:pa (< ); trk marifet, Azrb. mrift, qaqauz marafet trkm. magr:pet (< ); trk gafil, Azrb. qafil trkm. gapl (< ); trk defter, Azrb. dftr trkm. depter (< ); trk cefa, Azrb. cfa trkm. cepa: (< ); trk muvafk, Azrb. mvafiq trkm. muvapk trk sfat, Azrb. sift trkm. spat ;( >) v s. Sz ortasnda f > p vzlnmsi ( >)trkmn dilind fars mnli szlrd d mahid edilir. Msln, fars mnli ift sz trkmn cd cbt klind ilnir. Grnr ki, burada sz ilkin olaraq cpt klind ilnmi, intervokal vziyytd p > b dyimsi ba vermidir: trk ift, Azrb. ct trkm. cbt ( < );

c) sz sonunda: trk hayf, Azrb. hayf trkm. hayp (< ); trk harf, Azrb. hrf trkm. harp (< ); trk keyif, Azrb. keyf trkm. keyp (< ); trk taraf, Azrb. trf trkm. tarap (< ); trk, Azrb. tklif trkm. teklip (< ); trk, Azrb. sdf trkm. sadap ;( >) Azrb. klf trk, trkm. kelep ;( >)trk tarif, Azrb. t:rif trkm. ta:r:p (< ); trk, Azrb. insaf trkm. nsap (< ); trk, qaqauz laf trkm. lap ( > ); trk sarf, Azrb. srf trkm. sarp (< ); trk, Azrb. saf trkm. sap temiz (< ); trk. saf, Azrb. sf sra trkm. sep (< ); trk, Azrb. df trkm. dep df etmk (< ) v s.

8. Azrbaycan dili n sz sonunda cin-giltili samitlrin ilnmsi xarakterik olduu halda, trk, trkmn v qaqauz dillrind bu mvqed kar samitlr daha ilkdir. Bununla laqdar olaraq Azrbaycan dilind bir sra rb mnli alnmalarn trkibind mnb dil-dki cingiltili samitlr qorunub saxlanr. Trk, trkmn v qaqauz dillrind cingiltili samitlr karlar, ms.: trk, qaqauz. talep, trkm. talap Azrb. tlb (< ); trk, trkm. tertip Azrb. trtib (< ); trk, trkm. harap Azrb. xarab (< ); trk mnasip, trkm. mnasp Azrb. mnasib (< ); trk, trkm. cellat Azrb. cllad (< ); trk ce-vap, qaqauz cuvap, trkm. co:ap Azrb. cavab (< ); trk, trkm. edep Azrb. db .trk kasap, trkm. gassap Azrb ;( >)qssab (< ); trk hesap, trkm. hasap, qaqauz yesap Azrb. hesab (< ); trk itikat, trkm. gtgat Azrb. e:tiqad (< ); trk, trkm. murat Azrb. murad (< ); trk sevap, trkm. soap Azrb. savab (< ); trk, trkm. phe Azrb. bhe (< ); trk talep, trkm. talap Azrb. tlb (< ) v s. [3. S.235].

9. Myyn hallarda alnma szn trki-bindki samitlr dyiikliy uram, onlara yaxn mxrc malik olan sslrl vz edil-midir. Bu cht gagauz v trkmn dillrind daha ox zn gstrir, ms.: trk maden, Azrb. m:dn qaqauz. ma:dem; trk, Azrb. chnnm gagauz cendem; Azrb. tnbeh trk, qaqauz tembih; trk lakap, Azrb. lqb trkm. lakam; trk, Azrb. minbr trkm. memmer; trk, Azrb. mclis trkm. meylis v s. Bzi hallarda rb mnli alnmalarda metateza hadissi ba vermidir, ms.: trk la-net, Azrb. l:nt qaqauz na:let; trk mp-tela, Azrb. mbtla trkm. mtbela v s.

10. Azrbaycan dilind rb mnli alnmalarla bal bir maraql fonetik hadis d zn gstrir. Bel ki, rb dilind III bab msdrlrinin mfaele] formasnda] olan szlr [mfaile] klind dyiikliy

DRDAN RHMZAD

32

uramdr, ms.: mhasir, mhazir, mha-rib, mqavimt v s. Halbuki Azrbaycan di-lind ilnn forma rb dilind qadn cinsind olan feili sift formasna uyun glir [4. S.10]. Trk dilind bu babdan olan szlr mnb dildki slin uyun kild ildilir: muhare-be, muhasere, muhazere, mukavemet v s.

Mqalnin elmi yeniliyi v ttbiqi h-

miyyti. Mqald rb v trk xalqlar ara-snda qdim tarixi, iqtisadi v mdni laqlr nticsind ouz qrupu trk dillrin kemi rb mnli szlr aradrlm v ilk df olaraq bu szlrin daxil olduqlar ouz dill-rind mruz qaldqlar fonetik xsusiyytlr sis-temli kild aradrlaraq elmi mumildir-mlr aparlmdr. Nticlrdn ouz qrupu

trk dillrinin mqayisli leksikologiyasnn yazlmasnda, habel alnma szlr, sinonim-lr, etimoloji v terminoloji ltlrin trti-bind istifad etmk olar.

D B Y Y A T

1. Ivanov S.I. Arabizmy v tureckom ja-zyke. L., 1973.

2. Hsnov H. Masir Azrbaycan dili-nin leksikas. Bak: Maarif, 1988.

3. Dmitriev N.K. Stroj tjurkskih jazykov. M., 1962.

4. Hayruddin l-Abbasi. Azrbaycan di-lind arab mnli szlrin leksik-qrammatik xsusiyytlri. Bak: Elm, 1983.

DURDANA RAHIMZADEH

SOME PHONETIC FEATURES OF ARABIC ORIGIN LOANWORDS IN OGHUZ LANGUAGES

S u m m a r y

The process of borrowing words is due to intra and extralingual factors. Historical, social and cultural ties between Turkic and Arab peoples resulted in penetration

of Arabic loanwords verbally and in a written way into Oghuz Turkic group. Those words have undergone the process of phonetic and lexical assimilation there by adapted to both phonetic and semantic systems of Oghuz languages. Thus specific, phonetic varieties come up in.

Turkic, Azerbaijani, Turkmen and Gagaus languages. These differences are more evident in Turkmen and Gagauz languages. Thus, in our opinion, it is due to the fact that the Turkish and Azerbaijani tradition of written literary language appeared at an earlier period. Therefore Arabic loanwords. Transferred to those languages in a written way whereas to Turkmen and Gagauz languages to the great extend verbally.

Phonetic changes of Arabic borrowings can be classified the following way: 1. Some specific sounds in Arabic loanwords such as (ayn, ta, zad) adapted to the

articulation system of Oghuz languages. 2. In many cases the composition of vowels and consonants were exposed to change and

shifted to a more related acoustical sound.


33

3. The sound omission took place for Example: in Turkic, Azerbaijani tamah, in Gagauz, Turkman tama.

4. The sound ayn that is specifically related to Arabic language is pronounced as a long vowel in Azerbaijani, Gagauz, Turkic languages whereas in Turkman langugase it sounds.

Key words: Oghuz languages, Arabic loanwords, phonetic substitutes, specific sounds

- -

. , , , , . - , , . . , , , o . , .

: 1. (, , , ..) -

; 2.

; 3. : ., . tamah, ., .

tama: (< ); . rahmet, . rhmt, . ra:met (< ) ..; 4. ,

, g: . ma:den, . m:dn, . ma:den, . magdan (< ); ., ., . saat, . sagat (< ) . .

: , , -

, , 3 Trkologiya, 4

DRDAN RHMZAD

34

nvan: AZ1022. Bak-22, Smd Vurun k., 167. Azrbaycan Tibb Universiteti fil..f.d. e-mail: [email protected]

apa tqdim edn blfz Quliyev Trkologiya jurnalnn redaksiya heytinin zv, Buludxan Xlilov Trkologiya jurnalnn sah redaktoru


5.V.2015


7.IX.2015


________

T R K O L O G Y A

4 2015

.

. , , - - . , - .

: , , , , -

-

-

, - - . , - [1].

-:

1. ( -) ;

2. -.

- - , . - .

- .

: ) , ..

+ ; ) , -

; ) , -

. -

3 *

36

. VIII . . - - [2. .5]. .- [3]. ., -, - , -, ikn, [2. .6]. - , - - . . , , , - [2. .7]. - . , - .

1956 . - - . ( - -). , - , , , . -, - [4. .3].

, - , - - , - .

- , , . 1971 . . ..- [5]. - , - .

.., - - + - , - () - , - -, [4. .10]. - - , . , - , , [5. .100].

- , - ..-. , - - . . .. - , - . - . - (

37

, , - ) - . - [4. .11].

+ - .., - : - 2- - [6. .196].

- (9/8 3 ) , - + - . ( , - . , , , ). - . - , - -b4(-yb), -araq2(-rk), -a2(-ya) + - [5. .100101].

, - . - , . ..-, ... .. , -, , - , -. , -

- - [4. .14].

, . - , -. .. : - - . - - , - - - - [7. .365].

- - . , . , - , - [5. .100].

, -, - , - . : -/ /- . , /- - , .: sev bilmk ( ) / sev bilmmk ( ). . , ,

38

- -. , - - , [5. .100]. , . / - , . oxuya bilmk ( -) ( ), (can read). , .

. ( - - .). - .., - [6. .195]. - : , , -, -. , - , - [6. .197].

, - . ..: -

-- (). - , , - , - - : , -, , - [8. .365366]. , ..- - .

- , , , - - [5. .100]. - . - . : ? , , - . -, , , , - uub (uaraq) glmk, uub (uaraq) getmk, uub (uaraq) qalxmaq -. , - + - () . - , . , , - ?

,

39

, , . - ..: - -, , - : - , imparfait:simple ( compos) -, yapiyor-dum/yaptm .. , - , - - , .. , - [7. .548]. yapiyordum (yaptm), .C.-, - . idi: Mn sevrdim - (), .. - , - - ; Mn sevrmi , , (), .. - , .

..-: - ; , ( ), ( ) - (), ( ) (); [6. .195196]:

1. Mn yazrdm (; , );

2. Mn yazrmam (; );

3. Mn yazardm a) ( , , ); ) (- );

4. Mn yazarmam ( , , , ).

, , - ? , : ) - ) , - . -, , , . , . - . - , - . , - , (yaz), - (-ar-), idi imi (-).

. [5. .105106], [5. .128130], - .

-.

40

, , - olmaq, etmk. , - (, -). - , - [5. .101], .

, - . , . . -, - . , --, : - (, , .) [6. .195]. , , , - , : - . - - . .. , - - , , , - [6. .195196]. : - .

.. - , , - , - . - - . -

, - , [6. .196].

.. .- - , - . , - , , , [6. .196]. - , : - : - , , , , - ? [6. .196].

.. , .

- , - . . - [2. .5], - . - -. - -- - - .

:

41

, .. , . - , . . .. : - , , -, , , , - .. [9. .109]. - , , .. , - , - , . , . , , , - . - . , -: danmaqda davam edirm - . - . , -.

-. ..-. , - :

- [4. .7]. , - . -- , .. . : , -, (-) . -, , . . , -: , , . . , (-), (-) [4. .8].

..- , - - . -. [4]. - 30 . - . ...

. , - - . . [7. .367]. ,

42

, . -. .., - , - [4. .127]. . ( ), -, .. - . , : ) ; ) -; ) . , .., , , [4. .127].

.. - - . - .

- , , rpn-maq , deyinmk , dynmk , baxlmaq -, gzinmk , syln-mk , . - , - -: , , . - -

. , , - , - - , - ( ) [5. .105].

, :

1. (- : 7-ci mdnin btn briqadalar istehsalat taprn artqlamas il yerin yetirirlr 7- - ;

2. - ( ): Gecnin zlmt qaranl qurtarmaqdadr ;

3. ( -): Qzl udsa da qara torpaqlar, yen qiymtini znd saxlar , - ;

4. - ( -: hrdn kerkn orada zenit toplar yen gy at ardlar , - [5. C.105106].

, , , - , - , - .

-

. , -

43

- , -. - , - .

1. Abutalipova R.A. Funkcionalno-semanti-

eskaja kategorija aspektualnosti v bakirskom jazyke: Avtoref. dis. d-ra filol. nauk. Ufa, 2009.

2. Juldaev A.A. Analitieskie formy glagola v tjurkskih jazykah. M.: Nauka, 1965.

3. Kazem-bek M. Obaja grammatika turecko-tatarskogo jazyka. Kazan, 1846.

4. Nasilov D.M. Problemy tjurkskoj aspektologii. Akcionalnost. L., 1989.

5. Grammatika azerbajdanskogo jazy-ka. Baku, 1971.

6. Dmitriev N.K. Grammatika bakirsko-go jazyka. M., 1948.

7. Maslov Ju.S. Izbrannye trudy. Aspek-tologija. Obee jazykoznanie. M., 2004.

8. Bondarko A.V. Principy funkcionalnoj grammatiki i voprosy aspektologii. M., 2001.

9. Pekovskij A.M. Russkij sintaksis v naunom osveenii. M., 2004.

GLHR ALIYEVA

TRK DLLRND ASPEKTUALLIQ SEMANTKASININ

LNQVSTK THLL

X l a s

Trk dillrind trz morfoloji kateqoriyasnn mvcud olub-olmamas mslsinin uzun illr birmnal kild hll edilmmsi aspektoloq-alimlrin diqqtini bu msl trafnda daha da sx birldirmidir. ndiydk bzi trk dillrind, o cmldn Azrbaycan dilind aspektual mnal feil formalarnn funksional-semantik sah rivsind linqvistik statusu myynldirilm-midir. Bu mqal dil sisteminin vacib fraqmenti kimi feili hrktin zaman daxilind axn v paylanmasn xarakteriz edn aspektual kateqoriyann thlilin hsr edilmdir.

Aar szlr: feil, trz, aspektual mna, trk dillri, funksional-semantik kateqoriya

GULCHOHRA ALIYEVA

LINGUISTIC ANALYSIS OF THE SEMANTICS OF ASPECTUALITY

IN THE TURKIC LANGUAGES

S u m m a r y

For many years presence or absence of the morphological category of aspect in Turkic languages was resolved ambiguously, which led the scientists-aspectologists to the concentration

44

of their attention on this narrow issue. The linguistic status of verb forms with aspectual meanings within the functional-semantic category of aspectuality has not yet been determined in some Turkic languages, including the Azerbaijani language. This article is dedicated to the analysis of the most important language fragment system- so-called aspectual categories describing the verbal action from the point of view of its flow and distribution in time.

Key words: verb, aspect, aspectual meaning, Turkic languages, functional-semantic

category

nvan: AZ1000. -, . , 68. - . , - . .


apa tqdim edn Solmaz Sleymanova

Trkologiya jurnalnn ba redaktorun mavini


4.IX.2015


28.X.2015


________

T R K O L O G Y A

4 2015

F O L K L O R . D B Y Y A T . M D N Y Y T

YAAR QASIMOV

LRKADA ANA V ANA DL MOTVLR (XX yzilin 60-c illrinin poetik prosesi sasnda)

X l a s . Mqald vurulanr ki, XX yzilin ikinci yarsndak Azrbaycan poeziyasnda,

xsusn 60-c illrdn etibarn milli drdlr v facilr bariz kild nzr arpmaa ba-lamdr. Bxtiyar Vahabzad, li Krim, Mmmd Araz, Xlil Rza Ulutrk v zbk altmnclarnn grkmli nmayndlri Abdulla Aripov, Erkin Vahidov, Rauf Prfi yarad-clnda ana v ana dili mvzularna sx-sx mracit olunmas 6070-ci illr poetik prosesinin mahiyytini v ynn myynldirmi, zamann poetikasnda silinmz izlr qoymu tkrarsz xsusiyytlrdir. Bu dvr Azrbaycan v zbk eirind flsfi lirika v fikir poeziyasnn mh-tm uurlar qazanmasnda bu mvzudak srlrin d hmiyyti bykdr. Qeyd etdiyimiz proseslr, ana mzmunlu v Ana dili mvzusundak lirik srlr yalnz Azrbaycan v zb-kistan poeziyas srhdlri daxilind qalmayb, mumiyytl, btn Sovetlr Birliyi dbiy-yatnda gcl ks-sda yaratm dbi v xlaqi-estetik hadislr olmudur.

Aar szlr: ana motivi, ana dili, Bxtiyar Vahabzad, li Krim, Abdulla Aripov, Erkin

Vahidov, altmnclar XX yzilin 60-c illrinin poetik prose-

sind bir sra milli-mnvi problemlrl yana-, ana v ana dili motivlrinin mhm yer tut-duunu xsusi qeyd etmk lazmdr. Yeni mil-li-estetik dnyagrnn doulmasnda v formalamasnda bu mvzudak eirlrin vz-siz hmiyyti olduunu bu gn daha aydn kild drk edirik. mumn, Azrbaycan v zbk dbiyyatnaslnn bir ox grkmli nmayndlri milli mnviyyatn formala-masna, milli vtnprvrlik ruhunun v dn-yagrnn drinlmsin anadilli dbiyya-

tn v bilavasit ana dili haqqndak poetik srlrin n qdr qvvtli tsir etdiyini hmi- vurulamlar. Grkmli trkoloq alim, akad. Tofiq Hacyevin eirimiz, nsrimiz, dbi dilimiz [1], Dd Qorqud: dilimiz, d-ncmiz [2] kitablarnda, akad. sa Hbib-bylinin Xalq airi Mmmd Araz [3] mo-noqrafiyasnda, tannm zbk dbiyyat-naslar akad. Matyakub Kocanovun Qlb v qiyaf [4], Abdulla Aripov [5], Gy qur-a tk rngbrng [6], prof. Azad rfd-dinovun Hyatla hmnfs [7], Gzllik

YAAR QASIMOV

46

axtarb [8], Hqiqt sdaqt [9] srlrind ana dili v milli bdii tfkkrn zvi birliyi, bir-birin qarlql v hyatbx tsiri haqqnda mhm elmi mlahizlr irli srlmdr.

Mhz bu nqteyi-nzrdn 60-c illrin mrkkb v mbarizlrl zngin poetik pro-sesind, xsusn Bxtiyar Vahabzad, li K-rim, Mmmd Araz, Xlil Rza Ulutrk, Fikrt Qoca, eyni zamanda Erkin Vahidov, Abdulla Aripov, Rauf Prfi, olpan Erqa, Aman Mt-can v baqa grkmli altmnclarn yaradc-lnda ana dilin smimi v yksk poetik mnasibt diqqti clb edir.

Ana v ana dili mvzusundak eirlrdn bhs edrkn, mumn, altmnclarn bu mvzudak poetik axtarlarna mqayisli th-lil mstvisind yanamaq mqsduyundur. nki Ana v Ana dili adlanan eirlr bu mbariz pleyadann yaradclnda xsusi kiy malikdir. El Bxtiyar Vahabzadnin Anam haqqnda eirlri, li Krimin Ana eiri, Xlil Rza Ulutrkn Anama mktub, ana v ata haqqnda eirlri, Mmmd Arazn Anamdan yadigar nmlr silsilsi, Nn-min kitab, Ana torpaq, Azri qz, Ana ya v s. bdii nmunlr 60-c illrin poetik mnzrsini myynldirir.

Xlil Rza Ulutrk v li Krimin, mu-miyytl, Azrbaycan altmnclarnn bu mvzudak srlrini daha geni mstvid sabiq mumittifaq dbi kontekstind nzr-dn keirsk, bhs etdiyimiz poetik tenden-siyann drin kklr v geni miqyasa malik olduunu mahid edirik. Xsusi qeyd etm-liyik ki, Ana, Ana Vtn, Ana dili haq-qndak eirlr Baltikyan respublikalar, Uk-rayna, Orta Asiya respublikalarnn poeziya-snda, llxsus da altmnclarn yaradcl-nda aparc mvqey malik idi. Msln, bu nqteyi-nzrdn zbk altmnclarnn m-nvi-estetik axtarlar daha sciyyvidir. Qar-da zbkistann 60-c illrin mumittifaq b-dii prosesind byk ks-sda dourmu, son drc istedadl v vtnprvr poetik gnc-

liyinin ncl nmayndlri Erkin Vahidov, Abdulla Aripov, Rauf Prfi, Aman Mtcan, olpan Erqa, Maarif Clil, Camal Kamal, H-lim Xudayberdiyeva, Aydn Hacyeva, M-rb Babayev, Abdulla ir, Sleyman Rhman v baqalarnn ilk lirikasnda mhm yer tu

Documents

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI - turkologiya.orgturkologiya.org/saylar/2015-4.pdf · azƏrbaycan mİllİ elmlƏr akademİyasi _____ nƏsİmİ adına dİlÇİlİk İnstİtutu