Az?rbaycan Milli Elml?r Akademiyasi · Ümumi və spesifik dil faktlarının öyrənilməsində isə kontensiv tipologiya əsas diqqəti qrammatik kateqoriyanın məntiqi-məzmun

Gülrux Həsənova

3

GGİİRRİİŞŞ

Son dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyində müxtəlif-

sistemli dillərin qrammatik quruluşunun müqayisəli-

tipoloji tədqiqinə maraq xeyli artmış, bu sahədə müəy-

yən uğurlar əldə edilmişdir. Müqayisəli-tipoloji tədqi-

qatların kəmiyyətinin artması isə Azərbaycan dilçi-

liyində yeni bir sahənin – kontensiv tipologiyanın ya-

ranmasına zəmin yaratmışdır. Məlumdur ki, hər bir

qrammatik kateqoriya həm formal-qrammatik, həm də

məntiqi-məzmun planı ilə səciyyələnir. Ümumi və

spesifik dil faktlarının öyrənilməsində isə kontensiv

tipologiya əsas diqqəti qrammatik kateqoriyanın

məntiqi-məzmun planına yönəldir və müxtəlif dillərin

təsvirində mənadan onun ifadə vasitələrinə doğru

gedən istiqaməti öyrənir. Kontensiv tipologiyanın zə-

ruriliyi və əhəmiyyəti görkəmli dilçilərdən B.A.Sereb-

rennikovun, S.D.Katsnelsonun, A.V.Bondarkonun və

başqalarının əsərlərində vurğulanır.

Müasir struktur tipologiyada bir çox problemlərin

həllində semantik prinsipin əsas götürülməsi müxtəlif-

sistemli dillərdə təzahür edən izomorf və allomorf əla-

mətlərin müəyyənləşdirilməsində müstəsna əhəmiyyət

Fel zamanlarının müqayısəli tipologiyası

4

kəsb edir. Məlumdur ki, bütün dillərə xas olan əlamət-

lər və xüsusiyyətlər izomorf, dillərin bir qisminə xas

olan əlamət və xüsusiyyətlər isə allomorf hesab edilir.

Həmin prinsip ümumi dil nəzəriyyəsi və dil universa-

lilərinin əsas prinsipi hesab olunur.

Bu baxımdan müxtəlif tipoloji sistemlərə mənsub

olan Azərbaycan və rus dillərində fellərin zaman kate-

qoriyasının müqayisəli (kontrastiv) öyrənilməsi, bir

tərəfdən, müxtəlifsistemli dillərin qrammatik qurulu-

şunun inkişaf meyillərini müəyyən etməyə, müxtəlif

zaman formalarının fərqləndirilməsinin əsas meyar və

səbəblərini təyin etməyə, digər tərəfdən isə tədqiq

olunan dillərin qrammatik tərkibində təzahür edən

universal (izomorf) və spesifik (allomorf) xüsusiy-

yətləri aşkar etməyə imkan verir. Beləliklə, struktur-

tipoloji tədqiqatlarda biz universali və unikallıq kimi

seçim qarşısında oluruq və bu da təbiidir, çünki “uni-

versalilərdə tipologiya dil quruluşunun ümumi nəzə-

riyyəsi ilə, unikalilərdə isə təsviri dilçilik ilə birləşir”.

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi izomorf cəhətlər heç

bir genetik qohumluğu olmayan dillərdə belə müşahidə edi-

lir. Bununla əlaqədar görkəmli dilçi İ.A.Boduen de Kur-

tenenin bir fikri maraq doğurur: “Biz müxtəlif dilləri on-

ların qohumluğu və yaxud onlar arasında hər hansı tarixi

əlaqələrin mövcud olub-olmamasından asılı olmayaraq

müqayisə edə bilərik. Lakin buna baxmayaraq, biz həm ta-

rixi, həm də coğrafi cəhətdən bir-birinə yad olan dillərdə

belə daim eyni cəhətləri, eyni dəyişiklikləri, eyni tarixi

Gülrux Həsənova

5

prosesləri və başqalaşmaları müşahidə edirik”.

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dillərin müqa-

yisəli tədqiqində nəticə o zaman qənaətbəxş olur ki,

ana dilinin struktur-qrammatik xüsusiyyətləri bir baş-

lanğıc mərhələ və yaxud çıxış nöqtəsi hesab edilsin.

Belə ki, müqayisə üçün genetik cəhətdən həm qohum

olan, həm də qohum olmayan dillərin materialı

istifadə oluna bilər, lakin ana dili əsas baza rolunu oy-

namalıdır. Sözsüz ki, müqayisə prosesində biz bütün

dil faktlarını nəzərə ala bilmərik, bu imkan xaricin-

dədir. Lakin vurğulamaq lazımdır ki, hər bir dil faktı

müqayisəli şəkildə öyrəniləndə bu və ya digər dilin

daxili təşkili, daxili strukturu daim diqqət mərkəzində

olur. Azərbaycan və rus dillərində felin zaman kateqo-

riyasının müqayisəli (kontrastiv) tədqiqi də bu qəbil-

dəndir. Tədqiqatın nəticələri nəinki Azərbaycan dilçi-

liyi, həmçinin ümumi dilçilik, müqayisəli-tipoloji dil-

çilik dil nəzəriyyəsi və struktur tipologiya üçün əhə-

miyyətli ola bilər.

Azərbaycan dilçiliyində və eləcə də rusistikada

felin zaman kateqoriyasına aid bir sıra əsərlər möv-

cuddur, lakin bu kateqoriya indiyə qədər Azərbaycan

və rus dillərində müqayisəli-tipoloji tədqiqat obyekti

olmamışdır. Zaman kateqoriyasının müxtəlif sistemli

dillərdə təzahürünün tədqiqi, onun müqayisəli-tipoloji

təhlili, bir tərəfdən, müqayisəli-tipoloji problemlərin

həllinə, digər tərəfdən isə, rus dilinin qrammatik

quruluşunun daha mükəmməl və dərindən öyrənilmə-


6

sinə zəmin yaradır. Görkəmli rus dilçisi V.Vinoqra-

dovun təbirincə, “fel ən mürəkkəb və ən tutumlu

qrammatik kateqoriyadır”. Müqayisə olunan hər iki

dildə felin zaman kateqoriyası bir çox müxtəlif formal

əlamətlərə və semantik cəhətlərə malikdir, lakin eyni

zamanda universal (izomorf) cəhətlər də müəyyəne-

dici rol oynayır. Rus dilində fellərin zaman kateqori-

yasının formal cəhətdən müxtəlifliyi və mürəkkəbliyi

onun qeyri dil daşıyıcıları tərəfindən mənimsənilməsi

üçün əlavə çətinliklər yaradır. Buna görə də Azərbay-

can və rus dillərində felin zaman kateqoriyasının mü-

qayisəli tədqiqi rus dilinin qrammatikasının bir sıra

praktiki məsələlərinin həllinə də zəmin yaradacaqdır.

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq kontensiv

tipologiyanın semantik meyarı ilə yanaşmaqla indiyə

qədər bu kateqoriyanın aşkar olunmamış tipoloji xüsu-

siyyətləri müəyyən edilir, onların səbəbləri açıqlanır.

Azərbaycan dilçiliyində və rusistikada fellərin zaman

kateqoriyası müxtəlif cəhətlərdən tədqiq olunsa da,

son dövrlərə qədər bu kateqoriya hər iki dilin mate-

rialları əsasında müqayisəli-tipoloji tədqiqat obyekti

olmamışdır. Tədqiqat işində fellərin zaman kateqori-

yasının təzahüründə müşahidə edilən bir sıra spesifik

xüsusiyyətlər aşkar olunmuşdur və bunlar hər iki dilin

qrammatikasının daha rasional şəkildə qavranılmasına

xidmət edəcəkdir.

Monoqrafiyanın əsas nəzəri əhəmiyyəti ondan

ibarətdir ki, Azərbaycan və rus dillərinin materialları

Gülrux Həsənova

7

əsasında felin zaman kateqoriyası ilk dəfə olaraq mü-

qayisəli-tipoloji cəhətdən tədqiq edilmiş, onun linq-

vistik mahiyyəti dəqiqləşdirilmişdir və əldə olunmuş

elmi nəticələr gələcəkdə həm müqayisəli tipologiya,

həm də ümumi dil nəzəriyyəsi sahəsində əsərlərin

yazılmasında istifadə oluna bilər. İki müxtəlif – aqlü-

tinativ və flektiv dil quruluşuna mənsub olan dillərdə

felin zaman kateqoriyasına aid xüsusiyyətlərin müəy-

yənləşdirilməsi, həmçinin rus dilinin mənimsənil-

məsinin təkmilləşdirilməsi və ana dilinin daha dərin-

dən dərk olunması baxımından da nəzəri və təcrübi

əhəmiyyət kəsb edir. Hər iki dildə felin zaman ka-

teqoriyasının struktur-tipoloji və müqayisəli tədqiqi

Azərbaycan dilçiliyində kontrastiv-tipoloji tədqiqatla-

rın genişlənməsinə zəmin yaratmış olur.


8

FFEELLİİNN ZZAAMMAANN KKAATTEEQQOORRİİYYAASSII MMÜÜQQAAYYİİSSƏƏLLİİ--

TTİİPPOOLLOOJJİİ AARRAAŞŞDDIIRRMMAA İİŞŞIIĞĞIINNDDAA

Felin zaman kateqoriyasının müqayisəli-tipoloji

tədqiqatının əsas meyarları

Müasir mərhələdə Azərbaycan dilçiliyində mor-

foloji tipologiya sahəsində tədqiqatlara xüsusi diqqət

yetirilir, müxtəlifsistemli dillərdə mövcud olan identik

qrammatik kateqoriyalar kompleks şəkildə öyrənilir,

müqayisə edilir və dəyərli nəticələr əldə olunur. Müx-

təlifsistemli dillərin faktlarının müqayisəli təhlili on-

ların qrammatik quruluşunu daha dərindən dərk etmə-

yə, daxili strukturunun təşkilinin spesifikliyini müəy-

yən etməyə imkan verir. Eyni zamanda bu növ təd-

qiqatlar dilçilik elmini universalilər haqqında yeni

faktlarla zənginləşdirir və bütövlükdə ümumi qno-

seoloji problemlərin həllinə kömək edir. Bu baxımdan

görkəmli dilçi, akademik A.A.Axundovun aşağıdakı

fikri yerinə düşərdi: “Dünya dillərinin bölgüsü onların

yalnız tutuşdurma yolu ilə öyrənilməsi nəticəsində

mümkün olmuşdur, yəni dillərin qrammatik quruluş-

larını bir-biri ilə tutuşdurulmadan onların nə ilə fərq-

ləndiklərini müəyyənləşdirmək mümkün deyil”.

Müxtəlifsistemli dillərin morfotipoloji təhlili ona

Gülrux Həsənova

9

görə vacibdir ki, “iki dilin ardıcıl surətdə tutuşdurul-

ması onların quruluşunu daha əyani surətdə aşkar et-

məyə imkan verir. Tədqiq olunan dilə digər dil sistemi

müstəvisində yanaşanda onun elə xüsusiyyətləri aşkar

oluna bilər ki, onlara bu dilin ənənəvi qrammatikasın-

da heç vaxt diqqət yetirilməyib”.

Müqayisəli-tipoloji istiqamətdə aparılan tədqiqat-

lar ən başlıcası qarşılaşdırılan dillərin morfoloji quru-

luşu haqqında müəyyən məlumat verməyi tələb edir.

Dilçilik elmində ən sanballı təsnifatlardan biri morfo-

loji təsnifatdır və onun meydana gəlməsi ilk dəfə ola-

raq F.Şlegelin və V.Humboldtun adları ilə bağlıdır.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, müxtəlif dillərin

morfologiya sahəsində fərqləri sintaksisə nisbətən da-

ha çox, rəngarəng və dinamikdir və bu səbəbdən mor-

foloji təsnifatların həm meyarları, həm də keyfiyyəti

olduqca mürəkkəbdir. Bu baxımdan görkəmli dilçi

Z.Blumfildin aşağıdakı fikri böyük maraq doğurur:

“Morfoloji konstruksiyaların fərqləndirici əlamətləri,

modifikasiya və modulyasiya imkanları daha çoxsaylı-

dır və çox vaxt qeyri-sabitdir, yəni onların tərkib his-

sələri və kombinator xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır.

Morfoloji konstruksiyaların tərkib hissələrinin söz

sırası ciddi nizamlanır və müxtəlif konnotasiyalar ilə

bağlı variantları qəbul etmir, məsələn: ingilis dilində

John run away – rusca “Джон убежал”; Away run

John – “Убежал Джон” (ikinci variant ingilis dili

üçün qəbulolunmazdır – G.H.). Beləliklə, dillərin


10

morfoloji xüsusiyyətlərini bir sadə təsnifat sxemi ilə

hüdudlaşdırmaq olmaz”.

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq və tədqi-

qatımızın morfoloji tipologiyaya aid olduğunu, yəni

müxtəlifsistemli dillərə mənsub olan rus və Azərbay-

can dillərində felin zaman kateqoriyasına həsr olun-

duğuna görə biz işimizin əsas müddəalarının açılma-

sına əsas verən tipoloji təsnifatları işıqlandırmağı

məqsədəuyğun sayırıq. Dünya dilləri V.Humboldt və

A.Şlegel tərəfindən irəli sürülmüş morfoloji təsnifata

görə dörd tipə ayrılır:

1. Kök və ya amorf dillər (Çin, Tibet, Birma

dilləri);

2. İnkorporlaşan dillər (Çukot-Kamçatka dilləri);

3. Flektiv dillər (Hind-Avropa dilləri, sami dillər

və s.);

4. İltisaqi və yaxud aqlütinativ dillər (Ural-Altay

dilləri, bantu dili və s.).

Kök dillərə amorf, monosillabik (təkhecalı), təc-

rid edilən və s. dillər də deyilir. Şəkilçisiz, yalnız kök-

morfemlərdən ibarət olan dillərdə müxtəlif qrammatik

əlaqələr daha çox sintaktik vasitələrlə reallaşır. Bu va-

sitələrin arasında söz sırası və intonasiya müəyyəne-

dici rol oynayır. Çin dili kök dillərin ən səciyəvi nü-

munəsi kimi göstərilə bilər.

İkinci tipə inkorporlaşan dillər daxildir. Bu dillə-

rin spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlarda

qrammatik mənaların inkorporlaşması, yəni köklərin

Gülrux Həsənova

11

yanaşma əlaqəsi vasitəsilə birləşməsi və eyni zamanda

birləşmələrdə köməkçi ünsürlərin iştirakı labüd olur.

İnkorporlaşan dillərdə söz müstəqil leksik mənaya ma-

likdir, lakin bütöv cümlə bir vurğu ilə tələffüz edil-

diyindən və özünəməxsus ahəng qanununa tabe oldu-

ğundan formaca vahid ifadə şəklində təzahür edir.

Çukot-Kamçatka dilləri inkorporlaşan hesab olunur.

Morfotipoloji baxımdan üçüncü tipi flektiv dillər

təşkil edir. Bu dillərdə sözün dəyişməsi əsas götü-

rülür. Söz kökünün qismən (прихожу, пришёл, при-

ду), yaxud tam (человек-люди) dəyişməsi. Sözün də-

yişməsi xarici və yaxud daxili fleksiya vasitəsilə real-

laşır. Fleksiya latın sözü olub, flexio – “əyilmə”,

“keçmə” deməkdir. Hind-Avropa dillərinə aid rus dili

flektiv tipə aiddir. Flektiv dillərdə sözdəyişmə flek-

siya vasitəsilə reallaşır və o, bir neçə kateqorial for-

manı əks etdirə bilər (aqlütinativ dillərdə isə hər bir

şəkilçi adətən yalnız bir qrammatik məna daşıya bi-

lər). Məsələn: Rus dilində indiki zamanda olan пишу

yazıram felindəki – у şəkilçisi həm I şəxsin tək halını,

həm indiki zamanı, həm də xəbər formasını əks et-

dirir. Rus dilində доска lövhə sözündəki – a şəkilçisi

həm adlıq halı, həm tək halı, həm də qadın cinsini

bildirir.

Dördüncü tipə aid olan aqlütinativ və yaxud iltisaqi

dilləri şəkilçili dillər adlandırırlar. Aqlütinativ dillərdə

kök qrammatik vahid olaraq öz leksik və fonetik tərki-

bini həmişə qoruyur və şəkilçidən kənarda da mövcud


12

ola bilir (flektiv dillərdən fərqli olaraq – G.H.). Bu tipə

Ural-Altay dil ailəsinə daxil olan dillərlə yanaşı türk

dilləri və o cümlədən Azərbaycan dili də daxildir. Türk

dilləri üçün müştərək olan xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

a) sözdüzəldici şəkilçilərin hər biri bir qramma-

tik məna bildirir;

b) müxtəlif şəkillərdə özünü göstərən ahəng qa-

nunu bu dillərin hamısına xasdır;

c) yalnız şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşma var-

dır, cins kateqoriyası yoxdur;

d) təyinedici söz təyin olunan sözdən əvvəl gəlir;

e) feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri ge-

niş yayılmışdır.

Bu, iltisaqi quruluşlu Ural-Altay dillərinə daxil

olan monqol, tunqus-mancur, fin-uqor, yapon, koreya

və s. dillərə də aiddir.

Bir sıra dillər üçün ümumi olan ən əsas morfoloji

əlamətlərin belə sabit toplusu dil tipini təşkil edir. Bu

və ya digər dilin morfoloji tipinin müəyyənləşdiril-

məsi yalnız dünya dillərinin müqayisəli-tipoloji təhlili

üçün deyil, həmçinin hər bir konkret dilin tarixi ba-

xımdan tədqiqi üçün önəmlidir. Dillərin tarixində

demək olar ki, həmişə morfoloji tipin dəyişməsi mü-

şahidə olunur. Bəzi dillərdə bu proses intensiv şəkildə

təzahür edir və dilin morfoloji quruluşunda böyük də-

yişikliklər baş verir (məsələn: ingilis dili – XII-XIV

əsrlərdə), digər dillərdə isə morfoloji quruluş daha sa-

bit və tolerant olur, tədricən və gec dəyişir. Bu baxım-

Gülrux Həsənova

13

dan bir sıra tədqiqatçıların fikrincə (B.A.Serebrenni-

kov, V.N.Yartseva) aqlütinativ tipli dillər morfoloji

cəhətdən müstəsna dözümlülüyə malikdir və olduqca

böyük zaman kəsiyində sözdüzəltmədə eyni struktur-

morfoloji tipi qoruyub saxlamışlar.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, bir sıra tədqi-

qatçılar müəyyən edilmiş tiplər arasında təmiz dil tipi-

nin mövcud olmadığını göstərmişlər. Məsələn,

O.P.Sunik qeyd edir ki, “əldə olunmuş geniş faktlara

əsasən demək olar ki, hər hansı bir dildə və yaxud

eyni tipli dillərdə təzahür edən hadisə başqa tip dil-

lərdə də mövcuddur (məsələn, aqqlutinasiyanın amorf,

inkorporlaşan və flektiv dillərdə təzahürü). Buna görə

də demək mümkündür ki, dünyada təmiz flektiv, təmiz

aqlütinativ, təmiz inkorporlaşan dil yoxdur”.

Məsələn, atributiv münasibətləri əks etdirən ya-

naşma əlaqəsi həm aqlütinativ dillərdə, həm də anali-

tik quruluşlu dillərdə müşahidə olunur. Əsasən, sin-

tetik quruluşlu rus dilində analitik quruluş əlamətləri

də vardır. Məsələn, rus dilində gələcək zaman forma-

ları, sifətin dərəcələri analitik tərzdə meydana çıxır.

Eyni zamanda qədim rus dilində felin zaman kate-

qoriyasına aid materiallar göstərir ki, onlarda analitik

tipli quruluşlar həlledici rol oynamışdır.

Bu münasibətlə Ferdinand de Sössürün də bir

fikri yerinə düşər: “Dillərin müqayisəsi həmişə müm-

kündür və faydalıdır; bu müqayisə həm qrammatik

quruluşa, həm də səs sisteminə şamil edilə bilər; eyni


14

tərzdə müxtəlif dillərin faktları diaxron planda qarşı-

laşdırıla bilər və iki dilin fonetik tərkibini də izləmək

olar... və nəticədə bir-birindən tamamilə fərqlənən

dillərdə belə ümumi xüsusiyyətlər aşkar etmək olar”.

C.Qrinberq dünya dillərində 45 qrammatik uni-

versali müəyyənləşdirmişdir. Onlardan birinə nəzər

yetirək. C.Qrinberq göstərir ki, Önqoşmalı (önqoşma-

lı) dillərdə genitiv, demək olar ki, həmişə idarə edən

isimdən sonra gəlir, qoşmalı (son qoşmalı) dillərdə isə

genitiv idarə edən isimdən əvvəl gəlir. Bu universali

slavyan dilləri materialı əsasında çox aydın təzahür

edir. Bu dillər ön qoşmalı dillərdir və deməli, yiyəlik

halda olan isim onu idarə edən isimdən sonra gəlmə-

lidir. Doğrudan da belədir: kniqa studenta. Önqoşma

malik olmayan dillərdə (Ural-Altay, o cümlədən Azər-

baycan) isə yiyəlik halda işlənən isim onu idarə edən

isimdən əvvəl gəlir: tələbənin kitabı.

Beləliklə, felin zaman formalarını mütləq qram-

matik universali hesab etmək olar. Doğrudur, zaman

formalarının kəmiyyəti və keyfiyyəti ayrı-ayrı dillərdə

müxtəlifdir, lakin universal cəhətlər üstünlük təşkil

edir və bu da olduqca aktualdır, “çünki müxtəlif dil-

lərdə mövcud olan ümumi, universal xüsusiyyətlər in-

san təfəkkürü üçün fərqli olan cəhətlərdən daha üstün

və daha səciyyəvidir”.

Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində fel ən

mürəkkəb leksik-semantik kateqoriyadır. Təsadüfi

deyil ki, məhz bu kateqoriyanın təzahüründə və ən çox

Gülrux Həsənova

15

felin zaman sistemində biz həm ümumi, həm də

spesifik xüsusiyyətləri aşkar edirik, bunlar da olduqca

əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan görkəmli rus dilçisi

N.M.Şanskinin bir fikri diqqəti cəlb edir: “Olduqca

mühüm problemlər arasında öz müstəsna əhəmiyyə-

tinə görə rus və ana dili sisteminin tipoloji, müqayi-

səli-tarixi təhlili problemi xüsusilə fərqlənir (həm

linqvistik, həm də qlottodidaktik aspektlərdə), belə ki,

o rus dilinin qeyri-ruslara tədrisi metodikası ilə bağlı

bütün olduqca mühüm məsələləri elmi cəhətdən ca-

vablandırmağa imkan verir”.

Fel həm Azərbaycan, həm də rus dillərində ən

mühüm nitq hissəsidir. Fel digər nitq hissələrinə nis-

bətən ən konstruktiv kateqoriyadır, onun təsiri olduq-

ca böyükdür, “feli konstruksiyalar ismi birləşmələrə

və bütöv cümlələrə həlledici təsir göstərirlər”.

V.Humboldt feli “cümlənin ürəyi (canı)” adlan-

dırmışdır.

Akademik İ.İ.Davıdov və F.İ.Buslayev (eləcə də

müxtəlif baxımlardan Y.Qrimm, Bekker, sonralar

Şteyntal, Potebnya və digər dilçilər) feli “cümlənin

qrammatik mərkəzi” adlandırmışlar.

Felə belə münasibət təsadüfi deyildir. Bu, felin

funksional spesifikliyindən irəli gəlir. Fel həm Azər-

baycan, həm də rus dillərində elə xüsusiyyətə malikdir

ki, o özü hərəkət bildirmə ilə yanaşı, cümlədə əhatə-

sində olan sözləri də fəallaşdırır, “hərəkətə gətirir”,

yəni semantik əhatəyə təsir edir. Nitq hissələrinin


16

əlamətlərinə diqqət yetirəndə maraqlı vəziyyətlə qar-

şılaşırıq. Aydın olur ki, nitq hissələrindən heç biri

özünün semantikasına görə başqa nitq hissələrini

birbaşa tələb etmək, birbaşa idarə etmək gücünə malik

deyil, yalnız fel birbaşa öz izahedicilərini tələb edir.

Düzdür, hərəkət əşyanın varlığının formalarından biri-

dir, lakin o özü də müxtəlif cəhətdən izah edilir. Hərə-

kət məkansız, zamansız, səbəbsiz olmur. Sadaladığı-

mız anlayışlar müxtəlif formalı sözlərlə ifadə olunur.

Deməli, fellə onu çox cəhətlərdən izah edən sözlər –

digər nitq hissələri arasında qarşılıqlı əlaqə, münasibət

təbiidir. Felin bir nitq hissəsi kimi varlığını səciy-

yələndirən ən əsas xüsusiyyəti onun ümumi prosessual

məna kəsb etməsidir və bu da ən başlıcası zaman ka-

teqoriyası vasitəsilə reallaşır. L.S.Barxudarov “Очер-

ки по морфологии современного английского язы-

ка” əsərində qeyd edir: “Felin öyrənilməsi ingilis dili

morfologiyasında mərkəzi yer tutur”.

Bu fikri Azərbaycan dilinin morfologiyasına da

şamil etmək olar. Azərbaycan dilində felin zənginliyi-

ni onun daxili (inkarlıq, təsir, növ) və xarici (şəxs, za-

man, şəkil...) kateqoriyaları təmin edir. Rus dilində isə

felin “xüsusi çəkisini” zaman, şəxs, növ, tərz kateqori-

yaları təmin edir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan dili

qrammatik quruluşuna görə aqlütinativ, rus dili isə

flektiv dildir. O səbəbdən də həmin dillərdə ümumi-

izomorf, oxşar cəhətlərlə yanaşı, spesifik-allomorf xü-

Gülrux Həsənova

17

susiyyətlər də özünü göstərir. Hər şeydən öncə, gös-

tərilən dillərdə digər nitq hissələri kimi, fellər də mor-

foloji cəhətdən fərqlənir. Azərbaycan dilində bütün

əsas nitq hissələrindəki kimi, feldə də kök və şəkilçi

morfemlər öz müstəqilliyini qoruyur, dilimizə məxsus

fel kökləri şəkilçilərdən kənarda mövcud olur. Azər-

baycan dilində əsasən fel köklərinin hamısı müəyyən

məna bildirən müstəqil sözdür, yəni kök sözə bəra-

bərdir. Başqa sözlə, dilimizdə fel kökləri lüğəvi məna-

ya malikdirlər. Məsələn, yazı, yazıçı, yazıçılıq sözləri-

nin kökü “yaz” felidir. O eyni zamanda müstəqil işlə-

nən sözdür, lüğəvi mənası var.

Azərbaycan dilində fel köklərinin iki mühüm əla-

mətlər vardır:

a) lüğəvi mənaya malik olmaq;

b) dəyişməzlik, bütün hallarda sabit qalmaq.

Bu əlamətlər iltisaqi dillər üçün səciyyəvidir. İl-

tisaqi dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilinin daxil

olduğu oğuz qrupu türk dillərində fel köklərinin söz

olması üçün heç bir şəkilçiyə ehtiyac yoxdur. Şəkil-

çilər bir qayda olaraq fel köklərindən kənarda yerləşir,

yəni kökə əlavə edilir, bir növ yapışdırılır. Köklərlə

şəkilçilər bir-birindən asanlıqla ayrıla bilər.

Məlum olduğu kimi, rus dili flektiv olduğuna

görə sözdəyişmə və eləcə də felyaratma bu dil tipinin

xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu vəziyyət özünü rus

dilində fel zamanlarının təzahüründə də büruzə verir.

Rus dilində zaman formalarının ifadə vasitələri onun


18

qrammatik quruluşundan asılıdır və spesifik xüsusiy-

yətlərə malikdir. Burada rus dilində və eləcə də slav-

yan dillərində daxili fleksiyanı reallaşdıran və sup-

pletiv formalar adlanan eynimənalı felin müxtəlif

(əsasən iki) kökə malik olmasını qeyd etmək lazımdır.

Supletiv formalar rus dilində zaman kateqoriyasının

reallaşmasında böyük rol oynayır, məsələn: идти

(инфинитив) → пошел (прошедшее время, совер-

шенный вид – keçmiş zaman, bitmiş tərz) → пойду

(будущее время – gələcək zaman); найти (инфини-

тив) → нашел (прошедшее время, совершенный

вид – keçmiş zaman, bitmiş tərz) → найду (будущее

время – gələcək zaman) və s. Supletiv feli formalar

yalnız slavyan dillərinə xasdır və fel kateqoriyasının

zənginliyini təmin edir.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, rus dilində

Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, fellərin funksional

baxımdan reallaşmasında sözönləri və yaxud önqoş-

malar (приставки) böyük rol oynayır. V.Vinoqradov

qeyd edir ki, “fellərin çoxmənalılığı müxtəlif sözön-

ləri və onların kök-sözləri ilə mürəkkəb qarşılıqlı əla-

qələri vasitəsilə genişlənir”.

Aşağıdakı bədii ədəbiyyat nümunələrindən götü-

rülmüş parçalar o fikri təsdiqləyir ki, rus dilinin zaman

kateqoriyasının reallaşmasında çox vaxt önqoşmalı

(приставки) şəkilçilərdən daha böyük rol oynayır:

Поздняя осень. Грачи улетели.

Лес обнажился, Поля опустели.

Gülrux Həsənova

19

Только не сжата полоска одна.

Грустную думу наводит она.

(Некрасов)

Кирилл выцелил этого бегущего человека

(Федин).

Сквозь прогоревшие дырки оранжевым круже-

вом высвечивало пламя (Федин).

Azərbaycan dilində isə feldən müxtəlif nitq his-

sələri, həm də müxtəlif nitq hissələrindən fellər əmələ

gəlir, fellərin zaman kateqoriyasının reallaşmasında

və modifikasiyasında şəkilçilərin rolu böyükdür. Mə-

sələn, Azərbaycan dilində 50-dən çox sözdüzəldici şə-

kilçilərlə başqa nitq hissələrindən fel yaranmışdır.

Məlumdur ki, fel başqa nitq hissələri ilə müqayi-

sədə daha zəngin kateqorial semantik tutuma malikdir.

Feldə bir sıra qrammatik mənalar – zaman, növ, şəxs,

kəmiyyət, tərz anlayışları kompleks şəkildə birləşir.

Fel cümlədə əsasən, xəbər-predikat olması ilə də digər

nitq hissələrindən fərqlənir. Bildiyimiz kimi, predika-

tivlik anlayışı feldə nisbətən daha genişdir. Başqa nitq

hissələri də yerinə görə cümlədə xəbər-predikat ola

bilər, lakin fel əsasən cümlədə xəbər olur, bu onun bi-

rinci vəzifəsidir. Fel qrammatik vəzifəsi etibarilə dili-

mizin ilk təşəkkül dövrlərində yarandığı üçün, onun

tamamilə qədim olduğunu söyləmək mümkündür.

Fellər Azərbaycan dilinin milli orijinallığını,

özümlüyünü mühafizə edən, yad dillərin təsirinə qarşı

olduqca tolerant olan əsas nitq hissələrindən biri kimi


20

diqqəti cəlb edir. Azərbaycan dili tarixinin faktik ma-

teriallarından belə məlum olur ki, felin əsas xüsusiy-

yətləri bütün dövrlər ərzində mühafizə edilib saxlanıl-

mışdır. Lakin bununla yanaşı zaman keçdikcə fellərin

tərkibi kəmiyyətcə və keyfiyyətcə zənginləşmişdir.

Eyni zamanda fellər morfoloji cəhətdən müəyyən də-

yişikliklərə uğramış, bəzi formal əlamətlər dəqiqləş-

miş, bəziləri dəyişmiş və bəziləri də köhnəldiyindən

sıradan çıxmışdır. Bu baxımdan əvəzolunmaz yazılı

abidəmiz olan “Dədə Qorqud”un dili böyük maraq do-

ğurur. Bu münasibətlə görkəmli dilçi, professor

Z.İ.Budaqova qeyd edir: “Dədə Qorqud”da fellər bö-

yük işlənmə tezliyi ilə diqqəti cəlb edir; bu, abidənin

intonasiyası və başlıcası, bədii məzmunundan irəli

gəlir – güclü dinamizm, hərəkət intensivliyi dastan-

ların əsas keyfiyyətlərindəndir”.

Bu fikrin təsdiqini biz “Kitabi – Dədə Qorqud”da

işlənmiş fellərin zaman kateqoriyasının əksində müşa-

hidə edirik: “Man ötdü, dün moğdu. Beyrəgin atası –

anası baqdı, gördü kim, gərdək görünməz olmış. Ah

etdilər əqlləri başlarından getdi. Gördülər kim, uçarda

quzğun qalmış, tazı tolatmış yurtda qalmış gərdəku

paralanmış, naib təhid olmuş. Beyrəgin babası qaba

sarıq götürüb yerə çaldı. Üç gün tamam ağırladı... bu

kəz bir qurda tuş oldu” (Kitabi – Dədə Qorqud).

Bu nümunələrdə fellərin zaman kateqoriyasının

funksional-üslubi xüsusiyyətlər kəsb etdiyini eksplisit

şəkildə müşahidə edirik.

Gülrux Həsənova

21

Eyni fikir rus dilinin XII əsr yazılı abidəsi olan

(“Слово о полку Игореве”) “İqor polku haqqında

dastan” əsərində də təsdiqlənir. Misala nəzər yetirək:

“Тогда въступи Игорь князь в злат стремень и

поъха по чистому полю. Солнце ему тъмою путь

заступаше; нощь стонущи ему грозою птичь убуди;

свисть звъринъ въеста…”. “Onda İqor qızıl yəhərə

oturdu; təmiz çölə çapdı. Günəşi qaranlıqlar bürüdü,

quşların vahiməli səsləri eşidilirdi, heyvanların nəril-

tisi eşidilirdi...”

Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşu ilə rus

dilinin qrammatik strukturu arasında əsas fərq sözlərin

ifadə vasitələrinə, söz birləşmələrinin, cümlənin tərki-

binə görədir. Bu fərqlər hər iki dildə felin zaman kate-

qoriyasında da öz əksini tapır. Müasir Azərbaycan di-

lində mühüm qrammatik kateqoriya olan feli zaman

əsasən sintetik yolla əmələ gəlir, rus dilində isə feli

zaman həm sintetik, həm də analitik yolla əmələ gəlir.

Azərbaycan və rus dillərində fel həm leksik, həm də

qrammatik cəhətdən ən zəngin nitq hissəsidir. Felin

zaman sisteminin morfoloji təhlilini aparmaq üçün biz

ümumiyyətlə hər iki dildə felə xas kateqoriyaları

ardıcıllıqla göstərmək istərdik:

Şəxs kateqoriyası – категория лица

Kəmiyyət kateqoriyası – категория числа

Zaman kateqoriyası – категория времени

Təsirlilik kateqoriyası – категория переходности

Növ kateqoriyası – категория залога


22

İnkarlıq kateqoriyası – категория отрицания

Tərz kateqoriyası – категория вида

Felin şəkilləri – наклонения глагола

Felin təsriflənməyən formaları – неспрягаемые

формы глагола

Məsdər – инфинитив

Feli sifət – причастие

Feli bağlama – деепричастие.

Bunlardan şəxs, kəmiyyət, zaman kateqoriyaları

və felin şəkilləri təsriflənən formalardır. Məsdər, feli

sifət və feli bağlama təsriflənməyən formalara daxil-

dir. Fellərin təsirlilik, növ və inkarlıq kateqoriyaları

üzrə dəyişmə təsriflənən, eyni zamanda təsriflənmə-

yən formalar daxilində reallaşa bilər. Felin təsriflənən

formaları həmçinin predikativ formalar adlandırılır:

bu formalar cümlədə xəbər vəzifəsini yerinə yetirir.

Akademik A.A.Axundov Azərbaycan dilində fe-

lin zaman kateqoriyasının izahını belə verir: “Felin

zaman kateqoriyası obyektiv zamanın inikası olub,

hərəkətin danışıq vaxtına və yaxud zaman əlaqələrinin

əsası kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa bir danışıq

vaxtına münasibətini bildirir”. Bunu flektiv dil tipinə

mənsub olan rus dilinə də aid etmək olar.

Beləliklə, danışıq vaxtı hər iki dildə zamanların

differensiyasında əsas meyar sayılır. Danışıq vaxtı və

yaxud nitq anı bu və ya digər hərəkətin təzahüründə

iştirak etməsindən asılı olaraq hər bir konkret zaman

kateqoriyasını reallaşdırır. Əgər danışıq vaxtı hərəkə-

Gülrux Həsənova

23

tin icrasından xaric olunubsa, bu hallarda hərəkət ya

keçmiş zamana ya da gələcək zamana aid olur. Əgər

danışıq vaxtı hərəkətin təzahürü ilə uyğun gəlirsə, bu

halda hərəkət indiki zamana aid olur.

Beləliklə, zaman sistemində indiki zaman forma-

ları semantik cəhətdən keçmiş və gələcək zaman

formaları arasında orta vəziyyəti tutaraq öz spesifik

cəhətləri ilə bərabər bu iki formanın da xüsusiyyət-

lərini ehtiva edir. Ona görə də indiki zaman formaları

digər zaman formaları ilə müqayisədə funksional-

semantik cəhətdən daha geniş olaraq onların semantik

sahələrini əhatə etməyə qadirdir. Məsələn, sabah kon-

sertə gedirik – Завтра едем на концерт cümləsində

hər iki müqayisə olunan dildə indiki zaman gələcək

zaman mənasında işlənir.

Azərbaycan və rus dillərində felin zaman

kateqoriyasının araşdırılması tarixindən

Felin zamanlar sistemi haqqında fikirlər həm

Azərbaycan, həm də rus dilçiliyində həmişə müxtəlif

olmuşdur.

M.Kazımbəy Azərbaycan və türk dillərində felin

əsas dörd zamanını qeyd etmişdir: indiki zaman,

keçmiş zaman, birinci gələcək, ikinci gələcək. Müəllif

indiki zamana misal olaraq, “oluram”, yaxud “ola-

dam”, keçmişə “oldum”, birinci gələcəyə “oluram” və

ikinci gələcəyə “ulacegem” fellərini misal göstərir.

Beləliklə, bu zaman formalarını müasir Azərbaycan


24

dilçilik terminləri ilə adlandırsaq, Azərbaycan dilində

indiki, şühudi keçmiş, qəti və qeyri-qəti gələcək

zamanların olduğu irəli sürülür.

Akademik A.A.Axundovun fikrincə, “M.Kazım-

bəyin felin zamanları haqqında olan bu mülahizələri

bütün türkologiyada ilk elmi və hərtərəfli tədqiqatın

nəticəsi idi. O vaxtdan uzun müddət keçməsinə bax-

mayaraq, böyük Azərbaycan dilçisinin bu fikirləri bu

gün belə öz əhəmiyyətini itirməmişdir”.

M.Kazımbəyin əsəri işıq üzü görəndən bir qədər

sonra L.Z.Budaqov Azərbaycan dilində felin xəbərlik

paradiqmasına on müxtəlif formanı daxil etmişdir.

Onlar aşağıdakılardır:

1. İndiki gələcək – açıram;

2. Keçici zaman – açırdım;

3. Birdəfəli keçmiş – açdım;

4. İcra olunmuş keçmiş – açmışam;

5. Qabaqlanmış keçmiş – açmışdım;

6. Uzaq keçmiş – açmış oldum;

7. Keçmiş gələcəkdə - açmış oluram;

8. Birinci gələcək – açaram;

9. İkinci gələcək – açacəim;

10. Üçüncü gələcək – açmalı-ım.

Akademik A.A.Axundov L.Z.Budaqovun zaman-

ların bu cür təsnifini qənaətbəxş hesab etmir və qeyd

edir ki, “keçici zaman və qabaqlanmış keçmiş feli

xəbər formasının hekayəsi kimi, üçüncü gələcək isə

felin vacib forması kimi izah olunur. L.Z.Budaqovun

Gülrux Həsənova

25

göstərdiyi uzaq keçmiş, keçmiş gələcəkdə zamanla-

rından müasir dilçiliyimizdə fel bəhsində ayrıca danı-

şılmır. Xüsusi zaman növləri kimi onlar, şübhəsiz, fe-

lin şühudi keçmiş və indiki zamanından başqa bir şey

deyildir”.

Azərbaycan dili haqqında ilk dəfə olaraq Azər-

baycan dilində əsər yazmış M.Əfşarın felin zamanları

haqqında fikirləri böyük maraq doğurur. Əfşar felin

əsas üç zamanını göstərir: mazi, hal, iştiqbal.

Əfşar “feli-zəmanidən” bəhs edərkən onu doqquz

növə bölür. Onlar aşağıdakılardır:

1. Mazi-şühudi – verdi;

2. Mazi-nəqli – vermişəm;

3. Hal – yaşayıram;

4. Müstəqbəl – 1) gələrəm; 2) gələcəyəm;

5. Vücub – getməliyəm;

6. Təmənni – oxuya-oxuya gedəydim;

7. Şərt – bilsəm;

8. Əmr – yaz;

9. Nəhy – yazma.

Göründüyü kimi, Əfşar “feli zəmaniyə” həm fel

zamanlarını, həm də feli formaları daxil edir. Əfşarın

qeyd etdiyi mazi-şühudi və mazi-nəqli müasir dilçili-

yimizdə şühudi keçmiş və nəqli keçmiş kimi qəbul

olunmuşdur. Əfşarın fel zamanlarına aid dolaşıqlı

mülahizələri, bir tərəfdən, felin zamanlar sisteminin

mürəkkəbliyi ilə, digər tərəfdən isə, ekstralinqvistik

amillə bağlıdır, yəni həmin tarixi mərhələdə Azərbay-


26

can dili qrammatikasının öyrənilməsinin səviyyəsi ilə

izah olunur.

Felin zamanları haqqında mülahizələr içərisində

N.Nərimanovun fikirləri də xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. N.Nərimanov “Türk-Azərbaycan dilinin müxtə-

sər sərf-nəhvi” əsərində qeyd edir: “Fellər üç zamanda

dəyişilir: 1) zəmane-hal – indiki zaman, 2) mazi –

keçmiş zaman, 3) müstəqbəl – gələcək zaman”.

Eyni zamanda N.Nərimanov feli formaları (siğələ-

ri) qeyd edir və yazır: “Siğələr türk dilində doqquzdur.

1) mazi-şühudi felin keçmiş zamanda göz ilə gör-

düyü və yainki görmüş kimi feli bəyan edir...;

2) mazi-nəqli keçmiş zamanda bir işin olmağını

nəql edir;

3) hal indiki zamanda bir işin olduğunu göstərir...”.

N.Nərimanov felin siğələrini izah edərkən onla-

rın tərkibinə həmçinin istiqbal (gələcək), müzare, ilti-

zam, feli vücubi, əmr hazır və əmr qaib formalarını da

daxil edir. A.A.Axundov N.Nərimanovun felin zaman-

larını felin müstəqil siğələri (formaları) kimi təqdim

etməsinin səbəbini tarixi amillərlə əlaqələndirir və

haqlı olaraq qeyd edir ki, “bunu həmin dövrdə xəbər

formasını qəbul etməyən dilçilik aspekti ilə izah et-

mək lazımdır”.

Azərbaycan dilçiliyinin sonrakı mərhələlərində

felin zamanlar sistemi B.Çobanzadə və F.Ağazadənin

1929-cu ildə nəşr olunmuş “Türk qrameri” əsərində

əks olunmuşdur.

Gülrux Həsənova

27

Bu dilçi-alimlər felin zamanlar sisteminin diffe-

rensiyasında müəyyən dolaşıqlığa yol versələr də,

onların əsərindəki “idi” köməkçi feli haqqında mü-

lahizələr müvəffəqiyyətlidir, belə ki, onlar idi kömək-

çi felini felin mürəkkəb hekayə şəklini əmələ gətirən

qrammatik vasitə kimi qəbul edirlər”.

Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlar sistemi-

nin daha ətraflı şəkildə tədqiqi ötən əsrin 30-cu illə-

rindən sonrakı dövrə təsadüf edir.

Belə ki, Ə.Dəmirçizadə və D.Quliyevin birgə

yazdıqları “Qrammatika” adlı əsərdə felin zamanlarını

sadə və mürəkkəb olmaqla 2 yerə ayırmışlar. Onlar

Azərbaycan dilində felin 6 zaman formasını göstərmiş

və onların izahını vermişlər. Bu əsərdə felin zamanları

üç yerə ayrılır: keçmiş zaman, indiki zaman və gələ-

cək zaman. Bu tədqiqat işində keçmiş zamanın üç for-

ması: 1) yaxın keçmiş (-di), uzaq keçmiş (-mış), qəti

keçmiş (-ıb) göstərilmişdir.

Gələcək zamanın da iki növü qeyd olunur: gələ-

cək və müzare.

Keçmiş zamanın fərqləndirilməsində qəti keçmiş

zamanın ayrıca zaman kimi təqdim olunması qənaət-

bəxş sayıla bilməz, çünki fel kökünə -ıb, -ib, -ub, -üb

şəkilçilərini artırmaqla əmələ gələn zaman forması

uzaq keçmiş zaman formasıdır. Buna baxmayaraq,

Ə.Dəmirçizadə və D.Quliyevin əsərində zaman forma-

larının funksional spesifikliyi qabarıq şəkildə göstəril-

miş, onların kateqorial mənaları səciyyələndirilmişdir.


28

İ.Əfəndiyev ilk dəfə olaraq felin zamanları haqqında

daha ətraflı məlumat vermiş, felin üç zamanı ilə yanaşı,

hər bir zamanın formalarını da göstərmişdir. Beləliklə,

o qeyd edir ki: “Xəbər şəklinin zamanları bunlardır:

İndiki zaman üzrə: 1) indiki zaman; 2) hal; keçmiş

zaman üzrə: 3) şühudi keçmiş; 4) nəqli keçmiş; 5) nis-

bi keçmiş; gələcək zaman üzrə: 6) gələcək zaman; 7)

müzare”.

İ.Əfəndiyevin daha sonrakı tədqiqatlarında felin

7 zaman forması süni surətdə artırılmış və nəticədə

onların sayı 13-ə çatdırılaraq böyük dolaşıqlığa yol

verilmişdir. Bu zaman formaları aşağıdakılardır:

Keçmiş zaman üzrə: şühudi keçmiş, nəqli keçmiş,

uzaq keçmiş, bitməmiş keçmiş, müzareli keçmiş, gələ-

cəkli keçmiş, nəqli rəvayət, bitməmiş rəvayət, müzare-

li rəvayət, gələcəkli rəvayət;

İndiki zaman üzrə: indiki zaman;

Gələcək zaman üzrə: müəyyən gələcək, müzare.

Ötən əsrin 60-cı illərində Z.İ.Budaqovanın araş-

dırmalarında felin 12 zaman formasının olduğu gös-

tərilir. O, keçmiş zamanın 8 (şühudi keçmiş, nəqli

keçmiş, uzaq keçmiş, qəti gələcəkli keçmiş, qeyri-qəti

gələcəkli keçmiş, bitməmiş keçmiş, davamlı keçmiş),

indiki zamanın 2 (indiki zaman, davamlı indiki za-

man), gələcək zamanın 2 (qəti gələcək, qeyri-qəti gə-

ləcək) formasının olduğunu qeyd etmişdir.

Fellərin zaman sistemi Azərbaycan dilinin tarixi

materialları əsasında da diaxron şəkildə araşdırılmışdır.

Gülrux Həsənova

29

M.Ş.Rəhimov doktorluq dissertasiyasında Azərbaycan

dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixindən bəhs

edərkən, ilk dəfə olaraq xəbər şəklini və onu reallaşdı-

ran zamanlar sistemini tarixi aspektdə işıqlandırmışdır.

Eyni zamanda Azərbaycan dilçiliyində zaman

formalarının XIV-XIX əsr yazılı abidələrinin əsasında

öyrənilməsini də təqdirəlayiq faktlar kimi qeyd etmək

lazımdır. Belə ki, İ.Vəliyev keçmiş zaman formalarını

XIV-XIX əsr Azərbaycan dili yazılı abidələrinin mate-

rialları əsasında tədqiq etmişdir.

R.Eyvazova isə Kişvəri “Divan”ının dilinə həsr

etdiyi tədqiqat işində bu abidədə işlənmiş fellərin za-

man sistemini hərtərəfli tədqiq edərək zaman formala-

rının Azərbaycan dilində tarixən dəyişkənliyini, varia-

tivliyini qeyd etmişdir.

T.Hacıyeva-Əfəndiyeva felin keçmiş zamanına

aid olan namizədlik işində bu zamanı sadə və mü-

rəkkəb formalara ayırmışdır. Sadə formalara şühudi və

nəqli keçmişi; mürəkkəb formalara isə I bitməmiş

keçmişi; II bitməmiş keçmişi, gələcəkli keçmişi, uzaq

keçmişi, davamlı keçmişi, vacibli keçmişi, lazımlı

keçmişi, arzulu keçmişi, şərtli keçmişi aid etmişdir.

Azərbaycan dilçiliyində fellərin zaman sisteminə

həsr olunmuş ən sanballı və hərtərəfli, tamamilə yeni,

orijinal fikirlərlə zəngin olan tədqiqat əsəri A.A.Axun-

dova məxsusdur. A.A.Axundovun “Felin zamanları”

(1960) əsəri dilçiliyimizdə bu problemlə bağlı gələcək

tədqiqatlara böyük təkan vermişdir. Bu əsərdə ilk dəfə


30

olaraq Azərbaycan dilçiliyində obyektiv və qrammatik

zamanlara münasibəti aşkar olunmuş, ümumi və rus

dilçiliyində olan ən mübahisəli mülahizələrə tənqidi

yanaşılmış, türkoloji ədəbiyyatda bu problemin qoyu-

luşu şərh edilmiş və bütövlükdə Azərbaycan dilində

fellərin zaman sisteminin ümumi mənzərəsi tam və

aydın şəkildə verilmişdir.

Akademik A.A.Axundov haqlı olaraq Azərbaycan

dilində felin zamanlarının kəmiyyətini artıran tədqi-

qatçıları tənqid edir, uzaq, bitməmiş, müzareli, gələ-

cəkli və s. keçmiş zaman formalarının mövcud olma-

dığını sübut edir.

Zənnimizcə, A.A.Axundovun felin zamanlar sis-

teminə həsr olunmuş bu əsəri Azərbaycan dilçiliyində

bu problemlə bağlı sonrakı tədqiqat işlərinə zəmin

yaratmışdır. Sonrakı mərhələlərdə bir-birinin ardınca

Azərbaycan dilçiliyində həm qohum olan, həm də qo-

hum olmayan dillərin materialları əsasında fellərin za-

man sisteminə aid əsərlər yazılmışdır. Məsələn, Y.Kə-

rimov felin zamanlarını Azərbaycan və qazax dilləri

materialları əsasında araşdırmış, maraqlı nəticələrə

gəlmişdir.

Eyni zamanda Ə.Məmmədovun Azərbaycan və

monqol dillərində fel sisteminə aid namizədlik disser-

tasiyasını, F.Cahangirovun Azərbaycan və ingilis dil-

lərində perfekt zamanlar sisteminə aid tədqiqat əsə-

rini, R.Sadıqovun “Müxtəlif sistemli dillərdə obyektiv

və qrammatik zaman əlaqələri” adlı monoqrafiyasını,

Gülrux Həsənova

31

B.Cəfərovanın ingilis və Azərbaycan dillərində fellə-

rin zaman formalarına həsr etdiyi tədqiqat işini, L.Hü-

seynovanın ingilis və Azərbaycan dillərində fellərin

davamedici zaman formalarına həsr olunmuş mono-

qrafik tədqiqatını və digər qiymətli əsərləri qeyd et-

mək lazımdır.

Tədqiqat işimizdə Azərbaycan və rus dillərində

felin zamanlar sistemi ilk dəfə olaraq müqayisəli plan-

da araşdırılır.

Biz felin zamanlar sisteminin tədqiqini Azərbaycan

dilçiliyi materialları əsasında izlədik və bu sahədə olan

bəzi mübahisəli problemləri nəzərdən keçirdik. İndi isə

felin zamanlar sisteminin rus dilçiliyində əks olunmasını

və bu problemlə bağlı mülahizələrlə tanış olaq.

Rus dilçiliyində fellərin zaman sisteminin öyrə-

nilməsində və fərqləndirilməsində tarixən iki istiqa-

mət müşahidə olunur.

1. Felin zaman və tərz kateqoriyasının ayrı-ay-

rılıqda, bir-birindən təcrid olunmuş halda öyrənilməsi

və yaxud əsas diqqətin tərz kateqoriyasına yönəldil-

məsi. Bu meyil, əsasən, XIX əsrdə nəşr olunmuş

qrammatika sahəsinə aid əsərlər üçün səciyyəvidir. Bu

meyilin ən qeyri-obyektiv təcəssümü K.S.Aksakovun

və N.P.Nekrasovun əsərlərində ifadə olunmuşdur. On-

ların fikrincə, rus dilində felin ümumiyyətlə zaman

kateqoriyası yoxdur.

K.S.Aksakov 1855-ci ildə nəşr etdirdiyi “О рус-

ских глаголах” əsərində qətiyyətlə rus dilində fellərin


32

zaman formalarının mövcud olmaması haqqında ya-

zırdı: “Əgər biz rus dilində digər dillərdən tanış ol-

duğumuz zamanları axtarsaq bu halda narazı qalarıq.

Ən çox təəccübləndirən də odur ki, bizim dildə keçmiş

zaman ümumiyyətlə yoxdur. Bizdə fellərin keçmiş

zaman forması əvəzinə feldən törənmiş sifətlər və

yaxud feli sifətin keçmiş zaman forması var, məsələn:

был – былой, служил – служилый… Eyni zamanda

gələcək zamanın ifadəsi üçün istifadə olunan feli

formalar da gələcək zaman formaları adlandırıla bil-

məz, çünki onlar tez-tez həm keçmiş, həm də indiki

zamanın yerinə istifadə olunur (müqayisə et: “Всякий

день проходил у нас однообразно: я подойду к его

двери; стукну раза два, он отворит…” və yaxud “Он

не много теряет на разговоры, каждое утро он

скажет мне: здравствуй, и пошел себе заниматься”

və s). Beləliklə, gələcək forma adlanan feli zaman

forması zamandan asılı deyil. Beləliklə, rus dilində

gələcək zaman da mövcud deyil. Onda rus felinin han-

sı zamanı var? Yalnız indiki zamanmı? Lakin tək in-

diki zaman, keçmiş və gələcək anlayışından kənarda

artıq zaman yox, sonsuzluqdur”.

K.S.Aksakovdan sonra rus dilçisi N.P.Nekrasov

“О значении форм русского глагола” (1865) əsə-

rində qeyd edirdi ki, “rus dilindəki fellərə sabit qram-

matik zaman formaları xas deyil. Rus dilindəki fellə-

rin zaman anlayışına ehtiyacı yoxdur, çünki çeviklik,

yığcamlıq, uzunmüddətlilik, təkrarolunma zamanla

Gülrux Həsənova

33

ölçülmür. Hərəkətin özündə bu xüsusiyyətlər var. Za-

man məfhumu formal və mücərrəddir, şərtidir və rus

dilindəki fellərə şamil oluna bilməz”.

2. Rus dilində felin zaman və tərz kateqoriya-

larının müstəqil, lakin bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan

kateqoriyalar kimi öyrənilməsi. Bu meyil əsasən

A.A.Potebnyanın, L.P.Razmusenin və A.Mazonun əsər-

lərində ifadə olunmuşdur.

Felin zaman və tərz kateqoriyası haqqında eyni

istiqamətin davamçıları A.A.Şaxmatov və V.V.Vino-

qradov olmuşlar.

Rus dilçiliyində felin zaman kateqoriyasına yeni

baxış şübhəsiz ki, görkəmli alim V.Vinoqradovun adı

ilə bağlıdır. İndi isə V.Vinoqradovun zaman kateqori-

yasına aid əsas fikirlərini səciyyələndirməyi məqsədə-

uyğun sayırıq:

1. V.V.Vinoqradovun “Русский язык” əsərində

felin zaman kateqoriyasının mühüm nəzəri məsələləri,

o cümlədən obyektiv zaman və onun subyektiv təsəv-

vürü, zaman formalarının sintaktik funksiyaları, za-

man formalarının digər feli formalar ilə münasibəti,

zaman formalarının relyativ (nisbi) istifadə olunması

və s. bu kimi məsələlər qoyulmuş və həll olunmuşdur.

Məlumdur ki, hər bir zaman formasının mütləq (ka-

teqorial) və nisbi mənaları var. Zaman formasının

mütləq (məsələn, indiki, keçmiş, gələcək) mənasının

çıxış nöqtəsi danışıq məqamında olur və bu münasi-

bətlə bu formalar bir-birindən fərqləndirilir. Lakin hər


34

bir zaman formasının potensial imkanları formal-

qrammatik statusundan daha genişdir və beləliklə bir

sıra dillərdə, o cümlədən həm rus, həm də Azərbaycan

dilində bir zaman forması digərinin əvəzinə çıxış edə

bilir. Rus dilində həm bədii üslubda, həm də danışıq

dilində felin keçmiş zaman forması gələcək zaman

mənasında işlənir və ekspressiv-emosional çalarlıq

kəsb edir, məsələn: “Как же! Пошла я за него

замуж” (Ни за что не пойду) – “Ay hay! Getdim ona

ərə” (Heç vaxt getmərəm); “Так я и отдал тебе эти

деньги – держи карман пошире!” – “ Ay verdim ha,

sənə bu pulu – cibini gen saxla!”

Beləliklə, rus dilçiliyində ilk dəfə olaraq V.Vino-

qradov zaman formalarının transpozisiyasını, yəni bir

zaman formasının digər zaman formasının əvəzinə

işlənməsini qeyd etmişdir.

Bu cümlələrdə inkar olunan faktın artıq reallaşmış

kimi təqdim olunması ironik səciyyə daşıyır. Tərcümə-

lərdən görünür ki, Azərbaycan dilində rus dilindəki feli

formaların məna çalarlıqları asanlıqla transformasiya

olunur. Beləliklə, Azərbaycan dili qrammatik cəhətdən

olduqca zəngindir və onun imkanları genişdir.

2. V.V.Vinoqradov üç zamandan ibarət olan mü-

cərrəd sxemə qarşı çıxaraq, rus felinin zaman forma-

larını genişləndirdi. V.V.Vinoqradova görə, felin rus

dilində 7 zaman forması mövcuddur. Onlardan 4 keç-

miş zaman forması (keçmiş bitmiş, keçmiş bitməmiş,

uzaq keçmiş, ani-ixtiyari hərəkəti bildirən keçmiş

Gülrux Həsənova

35

zaman) – (“прошедшее время мгновенно-произ-

вольного действия”), gələcək zamanın təsviri forması

(bitməmiş tərz), indiki zaman (bitməmiş tərz) və in-

diki-gələcək zaman (bitmiş tərz) mövcuddur.

V.Vinoqradovun zaman paradiqmasının bu cür

təqdimatı müəyyən etiraz doğursa da, (ani-ixtiyari

hərəkət bildirən keçmiş zamanın fərqləndirilməsinin

nəzəri əsası yoxdur) etiraf olunmalıdır ki, bu əsərdə

rus dilçiliyində ilk dəfə olaraq ətraflı şəkildə felin

zaman formalarının qrammatik-semantik, sintaktik və

üslubi xüsusiyyətləri ətraflı şəkildə fərqləndirilmiş və

eləcə də rus dilində zaman formalarının təzahüründə

sintetizmin və analitizmin münasibəti araşdırılmışdır.

Bu əsər rus dilindəki felin zaman kateqoriyasının təd-

qiqinə müsbət təsir göstərmiş, felin zaman formalarına

tam obyektiv forma kimi yanaşılmışdır.

Felin zaman kateqoriyasının sonrakı tədqiqi

N.S.Pospelovun, A.V.Bondarkonun, L.L.Bulaninin ad-

ları ilə bağlıdır. Bu tədqiqatların əsas müsbət cəhətləri

ondan ibarətdir ki, bu əsərlərdə zaman kateqoriyasının

strukturu və tərkib komponentləri dəqiq müəyyənləş-

dirilmiş və onların semantik əhatəsi dəqiqləşdirilmiş-

dir; rus dilində felin zaman və tərz formalarının funk-

siyaları fərqləndirilmiş, aktual və qeyri-aktual zaman

formaları səciyyələndirilmiş, zaman formalarının müt-

ləq (absolyut) və nisbi (relyativ) işlənməsi izlənilmi

və zaman formalarının üslubi xüsusiyyətləri aşkar

olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsərlər əsa-


36

sən rus dilindəki felin zaman kateqoriyasının sinxron

aspektdə tədqiq olunmasına həsr olunmuşdur. Lakin

rus dilçiliyində bu kateqoriyanın mahiyyətini dərk

etmək üçün diaxron aspektə müraciət halları da

olduqca təbii və qanunauyğun bir haldır, çünki bu təq-

dirdə zaman kateqoriyasının inkişaf meyilləri, onun

bütövlükdə rus dilinin qrammatik strukturunda yeri

müəyyən olunmuş olur. Bu baxımdan rus dilində felin

zaman kateqoriyasının tarixi baxımdan tədqiqinə aid

qiymətli material hesab edilən V.İ.Borkovski və

P.S.Kuznetsovun “Историческая грамматика рус-

ского языка” (1965), K.V.Qorşkova və Q.A.Xabur-

qayevin “Историческая грамматика русского язы-

ка” (1981) əsərlərini qeyd etmək lazımdır. Hər iki

əsər rus dilinin tarixi qrammatikası baxımından olduq-

ca əhəmiyyətlidir. Lakin onlarda felin zaman kateqori-

yasının tədqiqində olan mürəkkəblik əyani surətdə əks

olunmur. Belə ki, V.İ.Borkovskinin və P.S.Kuznetso-

vun fikrincə, qədim rus dilində felin aşağıdakı zaman

formaları mövcud olmuşdur:

Keçmiş zaman üzrə: sadə keçmiş zamanlar: aorist

və imperfekt (bitməmiş keçmiş); mürəkkəb zamanlar

üzrə: perfekt (bitmiş keçmiş zaman) və uzaq keçmiş

zaman (pluskvamperfekt) və gələcək zaman. Burada

qeyd olunur ki, tarixən rus dilindəki fellərin mürəkkəb

formalarının analitik quruluşu malik olmuşdur.

K.V.Qorşkova və Q.A.Xaburqayevin “Истори-

ческая грамматика русского языка” əsərində də fe-

Gülrux Həsənova

37

lin zaman formalarının tarixən sadə sintetik (aorist və

imperfekt) formalarla mürəkkəb analitik formalar

(perfekt, pluskvamperfekt) ziddiyyət təşkil edir.

Bu isə görkəmli rus dilçisi V.Vinoqradovun bir

daha o fikrini təsdiqləyir ki, rus dilindəki fel sistemin-

də həm analitik, həm sintetik, həm də aqlütinativ dil

quruluşunun elementləri sinkretik surətdə birləşir.

Beləliklə, biz Azərbaycan və rus dillərində felin

zaman kateqoriyasının tədqiqi səviyyəsini izlədik və

belə qənaətə gəldik ki, müxtəlifsistemli dillərdə za-

man kateqoriyasının müqayisəli-tipoloji təhlili obyek-

tiv zərurətdən doğur və kontensiv tipologiya üçün

böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Fəlsəfi və qrammatik zaman anlayışları və

onların müqayisəli-tipoloji tədqiqatda yeri

Məlumdur ki, zaman anlayışı olduqca mürəkkəb

mürəkkəb bir məfhum olaraq bir sıra elmlərin, o cüm-

lədən fəlsəfə, fizika, dilçilik, psixologiya, tarix və s.

tədqiqat obyektidir. Fəlsəfədə zaman obyektiv və ya-

xud fəlsəfi zaman, dilçilikdə isə qrammatik və yaxud

feli zaman adlandırılır. Bəs fəlsəfi, yaxud obyektiv

zaman və qrammatik zaman anlayışları nədir və apar-

dığımız araşdırmalar üçün onlar nə dərəcədə əhə-

miyyətlidir?

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq akademik

A.A.Axundov “Felin zamanları” monoqrafiyasında ob-

yektiv və qrammatik zamanları səciyyələndirmiş və on-


38

ların münasibətlərini müəyyənləşdirmişdir. A.A.Axun-

dov varlığın əsas atributuna çevrilən zaman və məkan

kateqoriyalarını vəhdətdə götürmüş və fəlsəfi (obyek-

tiv) zamanın şüurumuzdan asılı olmayaraq mövcud

olduğunu qeyd etmişdir. A.A.Axundovun fikrincə,

“zaman birölçülüdür. Bu o deməkdir ki, obyektiv

zaman üç zamanı: keçmiş, indiki və gələcək zamanı

əhatə edir. Zaman dönməzdir, yəni o yalnız bir istiqa-

mətdə davam edir; zaman yalnız irəliyə doğru gedir, o

keçdiyi yola heç bir zaman qayıtmır, geri dönmür. Za-

man sonsuzdur, çünki onun nə əvvəli vardır, nə də

sonu olacaqdır”.

Bəs qrammatik zaman nədir? A.A.Axundov bu su-

alı aşağıdakı kimi cavablandırmışdır: “Qrammatik za-

man bizdən asılı olmayaraq obyektiv aləmdə mövcud

olan zamanın insan təfəkküründəki təzahürünün dildəki

ifadəsidir. Qrammatika özündən zaman yaratmır. O

yalnız insan şüurunda əks olunan obyektiv zamanı qeyd

edir və bununla yanaşı onu xeyli konkretləşdirir”.

Beləliklə, qrammatika müəyyən morfoloji vasitə-

lərin köməyilə obyektiv (fəlsəfi) zamanı dəqiqləşdirir

və reallaşdırır. Fəlsəfi və qrammatik zamanın əsas

fərqi ondadır ki, fəlsəfi zaman bütün xalqlar üçün ey-

niliyi ilə, qrammatik zaman isə müxtəlifliyi ilə seçilir.

Məsələn, qrammatik zaman müasir Azərbaycan dilin-

də 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələ-

cək, qeyri-qəti gələcək), ingilis dilində 16, rus dilində

3, ərəb dilində 7 zaman formasını əhatə edir.

Gülrux Həsənova

39

Elə dillər də vardır ki, həmin dildə bir qrammatik

zaman mövcuddur. Vai dilində nta felin hər üç zamanı

yerində I şəxsin təkinin forması kimi işlənə bilir. Bu-

rada, hər şeydən əvvəl, qrammatik və semantik imkan-

ları ön plana çəkmək lazım gəlir. Semantik cəhətdən

zaman kateqoriyası bütün dillər üçün demək olar ki,

eynidir. Bir dildə olan müxtəlif qrammatik zamanları

semantik cəhətdən başqa dillərdə ifadə etmək müm-

kündür. Məsələn, Azərbaycan dilində ingilis dilində

olan Present Perfect, Present Continious deyilən za-

manlar yoxdur. Buna baxmayaraq, onların Azərbaycan

dilində mənasını ifadə etmək mümkündür. Yaxud rus

dilində şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, qəti gələcək,

qeyri-qəti gələcək deyilən qrammatik zamanlar möv-

cud deyil. Halbuki, həmin zaman formalarının tərcümə

prosesində analoji zaman formalarının verilməsi

mümkündür.

Beləliklə, obyektiv və ya fəlsəfi zamanın ifadəsi

olan qrammatik zaman linqvistik baxımdan çoxşaxəli

və zəngindir. Demək olar ki, dünya dillərinin əksəriy-

yətində zaman kateqoriyası mövcuddur. Bu, statik uni-

versali sayıla bilər, lakin onun təzahür formaları

müxtəlifdir. Məsələn, alman dilində əsas nitq hissəsi

olan fel “das Zeitvort” leksik vahidi ilə ifadə olunur

və bu da hərfi mənada “zaman sözü” deməkdir. Bunun

məntiqi nəticəsi odur ki, zaman materiya ilə bağlıdır,

materiyanın əsas xüsusiyyəti hərəkətdir. Hərəkətin

ifadə forması zamandır. Hərəkət materiyanın funksi-


40

yalarından biridir. Odur ki, bəzi dillərdə həmin qram-

matik anlayış məhz zaman sözü ilə ifadə olunur. Buna

görə də dilçilər felin zamanlarını bir ənənə olaraq

hərəkət və ya halın danışıq vaxtına olan nisbəti ilə

müəyyənləşdirirlər. Bu obyektiv və qrammatik zaman-

ların bir-birinə olan münasibətinə əsaslanır. Varlıqdan

kənarda, hərəkət edən materiyadan kənarda zaman,

zamandan kənarda varlıq yoxdur. Deməli, zaman

bizim şüurumuzdan asılı olmayaraq obyektiv aləmin

özündədir. O obyektiv real varlığın əsas formalarından

biridir və nəhayət zaman məkan ilə hərəkət edən

materiya ilə vəhdətdə mövcuddur.

Beləliklə, Azərbaycan dilçiləri obyektiv zamanla

qrammatik zamanın ən mühüm fərqini obyektiv za-

manın bütün xalqlar üçün eyniliyində, qrammatik za-

manın isə müxtəlifliyində görürlər. Filosof və dilçilər

qrammatik zamanı obyektiv zamanın dildə inikası he-

sab edirlər. Qrammatik zamanın təzahüründəki müxtə-

liflik, mürəkkəblik və variativlik hər bir konkret dilin

qrammatik və semantik imkanlarından, bu dilin se-

mantik potensialından asılıdır. Eyni zamanda qeyd

olunmalıdır ki, “obyektiv zamandan fərqli olaraq,

qrammatik zaman şüurla, onun gerçəkliyi əks etdirmə

dərəcəsi və inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu baxım-

dan bütün dünya xalqları üçün ümumi olan obyektiv

zaman, bu xalqların özünəməxsus ictimai, iqtisadi və

mədəni təkamülü ilə bağlı olub müxtəlif formalarla

ifadə olunur. Bununla əlaqədar olaraq deyə bilərik ki,

Gülrux Həsənova

41

Azərbaycan dilinin digər türk dilləri fonunda, obyek-

tiv zamanı ifadə etmək üçün özünəməxsus üsul və

formaları vardır ki, bunları qrammatik zaman özündə

birləşdirir”.

Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan dilçiliyində ilk

dəfə olaraq A.A.Axundov “Felin zamanları” əsərində

obyektiv və qrammatik zaman əlaqələrini təhlil etmiş,

dəyərli nəticələrə gəlmişdir. Bəs bizim tədqiqat işi

üçün obyektiv və qrammatik zamanların fərqləndiril-

məsi və təhlili nə dərəcədə önəmlidir? Bu baxımdan

A.A.Axundovun aşağıdakı fikri böyük maraq doğurur:

“Lakin hərəkət və ya halla danışıq vaxtı arasındakı

münasibət obyektiv və qrammatik zaman kateqoriyala-

rının arasındakı əlaqələrin ən sadəsidir. Bu iki müx-

təlif kateqoriyanın arasındakı bütün əlaqələri meydana

çıxarmaq üçün hər iki kateqoriyanı ayrı-ayrılıqda təd-

qiq edib öyrənmək və yalnız bundan sonra onların ara-

sındakı əsas münasibətlərdən geniş danışmaq olar”.

Zənnimizcə, obyektiv və qrammatik zaman mü-

nasibətlərinin müəyyənləşdirilməsi müqayisəli-tipoloji

tədqiqatda çıxış nöqtəsi və yaxud bütövlükdə zaman

kateqoriyasının mahiyyətini dərk etmək üçün nəzəri

əsas təşkil edir, çünki bu kateqoriyanın ayrı-ayrı dil-

lərdə təzahür edən müxtəlifliyini, inkişafını izləmək

üçün zəmin yaradır. Beləliklə, qohum olmayan Azər-

baycan və rus dillərində zaman kateqoriyasının mü-

qayisəli-tutuşdurma metodu ilə öyrənilməsinin böyük

nəzəri əhəmiyyəti özünü bunda göstərir ki, qohum


42

olmayan bir dillə müqayisə ana dilində az öyrənilmiş

bir sıra xüsusiyyətləri aşkar etməyə imkan verir. Bu

haqda rus dilçisi Z.V.Şerba yazır: “Ana dilində nə tap-

san – onda hər şey sadə və öz-özünə aydındır və heç

bir şübhə doğurmur. Tutuşdurma yolu ilə öyrənilən

ikinci dil isə ana dilindəki müxtəlif ifadə formalarını

daha dərindən açıb meydana çıxarmağa kömək edir”.

Gülrux Həsənova

43

FFEELLİİNN KKEEÇÇMMİİŞŞ ZZAAMMAANN FFOORRMMAALLAARRIINNIINN

MMÜÜQQAAYYİİSSƏƏLLİİ--TTİİPPOOLLOOJJİİ TTƏƏHHLLİİLLİİ

Məlumdur ki, müqayisə bir sıra mürəkkəb dil

faktlarının açılmasında, mahiyyətcə dərk olunmasında

müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda nəzərə

almaq lazımdır ki, “müqayisə prosesinə elə dil hadi-

sələri cəlb olunmalıdır ki, (buraya sözdüzəltmə, mor-

fologiya, leksika və sintaksis aid oluna bilər – G.H.),

onlar müxtəlif dillərdə kateqorial cəhətdən bir-birilə

əlaqəli, situativ və yaxud funksional cəhətdən ekviva-

lentlik təşkil etmiş olsun”.

Beləliklə, tədqiq etdiyimiz zaman kateqoriyası

müxtəlifsistemli Azərbaycan və rus dillərində bir-

birilə o nöqteyi-nəzərdən əlaqəlidir ki, onun müxtəlif

formalarının fərqləndirilməsində əsas meyar və yaxud

çıxış nöqtəsi danışıq anıdır və yaxud danışıq vaxtıdır.

A.M.Peşkovskinin fikrincə, “zaman kateqoriyası hərə-

kət zamanının danışıq məqamına (və yaxud əksinə,

danışıq məqamının hərəkətin zamanına) münasibətini

ifadə edir. Danışan zamanların köməyi ilə hərəkət anı-

nın öz xüsusi nitq anına olan münasibətini müəyyən

edir, bu isə obyektiv görünür”.

Akademik A.A.Axundov isə hesab edir ki, “felin

zaman kateqoriyası obyektiv zamanın inikası olub,


44

hərəkətin danışıq vaxtına və yaxud zaman əlaqələrinin

əsası kimi qəbul edilmiş hər hansı danışıq vaxtına mü-

nasibətini bildirir”.

Qrammatik zaman hər iki tədqiq olunan dildə keç-

miş + indiki + gələcək zaman toplusudur. Bunlardan

birincisi və ən mürəkkəbi keçmiş zamandır. Keçmiş

zaman iş, hal və hərəkətin danışıq vaxtından əvvəl icra

olunduğunu bildirir. Bu iki iş arasındakı müddətə

keçmiş zaman deyilir. Həmin müddətin qəti bir ölçüsü

yoxdur. O danışıq vaxtından bir qədər əvvəl olduğu

kimi, on, yüz illərlə də qabaq ola bilər. Məsələn:

Mən məruzəni oxudum.

Böyük Vətən müharibəsi 1941-ci ildə başlanmışdır.

Bu cümlələrdə qrammatik zaman həm formal,

həm də məntiqi-məzmun planı nöqteyi-nəzərdən fərq-

lənir, lakin əsas meyar danışıq vaxtıdır.

Fellərin keçmiş zaman formaları həm Azərbaycan,

həm də rus dilçiliyində bir sıra tədqiqatların obyekti

olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ görkəmli rus

dilçisi V.Vinoqradov fellərin keçmiş zamanını “ən güc-

lü qrammatik kateqoriya” adlandırmışdı.

Azərbaycan dilçiliyində keçmiş zaman haqqında

ilk elmi fikirləri müqayisəli şəkildə Mirzə Kazımbəy

irəli sürmüşdür. O keçmiş zamanı felin dörd zamanı

arasında xüsusilə fərqləndirmiş, Azərbaycan və türk

dilləri materialları əsasında müqayisələr aparmışdır. O

ilk dəfə olaraq “icra olunmuş keçmiş” (degil imişəm),

“qabaqca olmuş keçmiş” (imişdim) terminlərini işlət-

Gülrux Həsənova

45

mişdir və bunlar indi də dilçiliyimizdə öz aktuallığını

itirməmişdir.

L.Z.Budaqov da felin zamanlarını ayrıca tədqiq

etmiş, felin keçmiş zamanını aşağıdakı qruplara

ayırmışdır:

1. Birdəfəli keçmiş – açdım;

2. İcra olunmuş keçmiş – açmışam;

3. Qabaqlanmış keçmiş – açmışdım;

4. Uzaq keçmiş – açmış oldum;

5. Keçmiş gələcəkdə - oluram.

M.Əfşar isə “Fənni-sərfi-türki” əsərində felin za-

manları, xüsusilə də keçmiş zaman haqqında bir qədər

fərqli fikirlər irəli sürmüşdür. M.Əfşar öz tədqiqatında

klassik ərəb dilçiliyinin nailiyyətlərindən yaradıcılıqla

istifadə edərək keçmiş zamanın iki formasını aşağı-

dakı iki ərəb mənşəli terminlər vasitəsilə ifadə etmiş-

dir və onların səciyyəsini vermişdir:

1. Mazi-şühudi – verdi;

2. Mazi-nəqli – vermişəm.

Sonralar bu terminlər Azərbaycan dilçiliyində

“şühudi keçmiş” və “nəqli keçmiş” formalarında sabit-

ləşmişdir.

N.Nərimanov da felin zamanlarından bəhs edər-

kən “siğələr” (formalar) terminindən istifadə edir və

felin keçmiş zamanını Əfşar ənənəsinə sadiq olaraq iki

yerə bölür:

1. Mazi-şühudi felin keçmiş zamanda göz ilə gör-

düyü və yainki görmüş kimi feli bəyan edir...;


46

2. Mazi-nəqli keçmiş zamanda bir işin olmağını

nəql edir....

N.Nərimanovun fellərin keçmiş zamanı haqqında

söylədiyi fikirlər, mülahizə və müqayisələr indiyə

qədər Azərbaycan dilçiliyi üçün dəyərlidir.

1920-50-ci illərdə yazılmış Azərbaycan dilinin

normativ qrammatikasına aid əsərlər əsasən dərslik və

ya dərs vəsaiti səciyyəsi daşıdığından felin keçmiş

zamanı az tədqiq olunmuş, lakin bu vaxt Azərbaycan

dilinin materialları əsas götürülmüşdür.

Felin keçmiş zamanının daha dəqiq kateqorial sə-

ciyyəsinə sonralar İ.Əfəndiyevin “Fel” (Azərbaycan

dilinə aid tədqiqlər) əsərində rast gəlinir. Müəllif felin

keçmiş zamanının üç növünü müəyyənləşdirir:

1. Şühudi keçmiş;

2. Nəqli keçmiş;

3. Nisbi keçmiş.

İ.Əfəndiyev nisbi keçmiş zamanı belə izah edir:

“Danışanın keçmişdə icra olunan işi, hal və hərəkəti

təsdiq etməsini bildirən nisbi feli zamana nisbi keçmiş

deyilir”.

Müəllif bu zamanın -ıb (-ib, -ub, -üb) şəkilçisi va-

sitəsilə əmələ gəldiyini göstərir. Akademik A.A.Axun-

dov olduqca haqlı olaraq bu fikri yanlış hesab edir və

qeyd edir: “Şübhəsiz -ıb (-ib, -ub, -üb) şəkilçisi ilə dü-

zələn keçmiş zaman forması nəqli keçmişdən başqa

bir şey deyildir. Bu məsələ dilçiliyimizdə artıq sübut

olunmuşdur”.

Gülrux Həsənova

47

Felin keçmiş zamanına aid ayrıca namizədlik dis-

sertasiyası yazmış T.Hacıyeva-Əfəndiyeva bu kateqo-

riyanı sistemli şəkildə - qrammatik və üslubi aspektdə

tədqiq etmiş, dilçiliyimiz üçün tamamilə yeni, orijinal

nəticələr əldə etmişdir.

Professor T.Əfəndiyeva əvvəlcə öz namizədlik

dissertasiyasında, sonra isə “Felin keçmiş zaman for-

maları” əsərində (2005) həm ümumi dilçiliyin, həm

rusistikanın, həm də türkologiyanın nailiyyətlərinə

dərindən bələd olaraq və yaradıcılıqla yanaşaraq felin

keçmiş zaman formalarını hərtərəfli tədqiq etmiş və

bu kateqoriyanın sadə və mürəkkəb formalarını fərq-

ləndirmişdir. T.Əfəndiyeva sadə formalara şühudi

keçmiş (danışmadım, bildim və s.) və nəqli keçmiş

(danışmışıq, bilmişik və s.) zamanları daxil edir.

Şühudi keçmiş zamanı T.Əfəndiyeva həmçinin

qəti keçmiş zaman adlandıraraq qeyd edir ki, “müasir

Azərbaycan dilində şühudi keçmiş zaman forması fel

əsaslarına –dı//-di//-du//-dü şəkilçisinin və mənsubiy-

yət şəkilçisindən törənmiş şəxs şəkilçilərinin birləş-

məsindən əmələ gəlir və morfoloji əlaməti -di olan

keçmiş zaman forması tək dilimizə deyil, bütün türk

dillərinə xasdır”.

Nəqli keçmiş zamanı T.Əfəndiyeva həmçinin

perfekt adlandırır və onun iki morfoloji əlamətini –

aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə yarandığını qeyd edir: -

mış//-miş//-muş//müş// və -ıb//-ib//-ub//-üb.

T.Əfəndiyeva felin keçmiş zamanının aşağıdakı


48

mürəkkəb formalarını fərqləndirir:

1. Uzaq keçmiş (Plyuskvamperfekt) (saxlanmış-

dı, haqlamışdı, görmüşdü).

2. Qəti gələcəkli keçmiş (oxuyacaqdı, gedəcəkdi,

gedəcəkdin, sevəcəkdin və s.).

3. Bitməmiş keçmiş (imperfekt I) (ağlayırdı,

öpürdün, nəzər yetirirdin və s.).

4. Qeyri-qəti gələcəkli keçmiş (imperfekt II)

(bir-birindən ayrılmazmışlar; Sənə güvəndi-

yim dağlar, sənə də qar yağarmış və s.).

5. Davamlı keçmiş (yazmaqda idi, gözləməkdə

idi və s.).

T.Əfəndiyeva bu dəyərli əsərində həmçinin felin

keçmiş zamanının mürəkkəb perifrastik formalarını da

tədqiq edir və bütün mülahizələrini zəngin bədii fakt-

lar əsasında sübuta yetirərək, bu formaların qüvvətli

üslubi vasitə olduğunu göstərir. Lakin qeyd etmək

lazımdır ki, professor T.Əfəndiyevanın əsəri yalnız

Azərbaycan dilinin materiallarına əsaslanır, əsər bü-

tövlükdə Azərbaycan dilindəki fellərin keçmiş zaman

formalarına aiddir, digər türk dillərinin materialları

tədqiqata cəlb olunmamışdır.

Bu baxımdan akademik A.A.Axundovun “Felin

zamanları” (1961) əsəri Azərbaycan dilçiliyində bu

problemin tədqiqində keyfiyyətcə yeni və fərqli bir

mərhələdir, çünki bu əsərdə ana dilimizin faktlarına

üstünlük verilsə də, digər türk dilləri və eləcə də rus,

ingilis, fransız və s. dillərin faktlarına müraciət edil-

Gülrux Həsənova

49

mişdir. A.A.Axundov Azərbaycan dilində felin za-

manlarını tədqiq edərkən müqayisələri aşağıdakı isti-

qamətlərdə aparmışdır:

1. Müxtəlifsistemli dillərin materiallarını müqayi-

səli-tipoloji metodla tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu mü-

qayisələrin mərkəzində əsasən ingilis və rus dillərinin

materialları dururdu. Lakin bu dillərin faktları ilə kifa-

yətlənməyən alim eyni zamanda həmin dillərə aid ya-

zılmış elmi-nəzəri əsərləri də müqayisə amili kimi təd-

qiqata cəlb etmişdir. Müəllif göstərir ki, Azərbaycan,

rus, alman, fars, fransız və s. mənşəcə fərqli olan dil-

lərdə zamanların hərəkətin danışıq vaxtına münasibə-

tinə görə müəyyənləşməsi təxminən eyni şəkildədir.

2. A.A.Axundov müqayisələri türk dillərinin ma-

terialları əsasında aparmış, xüsusilə keçmiş zamanın

türk dillərində müxtəlif formaları haqqında məlumat

vermişdir. Müəllif Azərbaycan dilində keçmiş zama-

nın iki formasını: şühudi keçmiş və nəqli keçmiş

variativliyini qeyd edir. Digər türk dillərinə gəldikdə

isə, o yazır: “Hətta qohum dil olmalarına baxmayaraq,

müxtəlif türk dillərində keçmiş zamanın müxtəlif

formaları özünü göstərir ki, bunlar istər semantik-

qrammatik cəhətdən, istərsə də kəmiyyət etibarı ilə

müxtəlifdir”. Bu müxtəliflik türk dillərinin oğuz və

qıpçaq qruplarında daha qabarıq nəzərə çarpır. Məsə-

lən, “müasir qazax dilində keçmiş zamanın beş forma-

sı, qırğız dilində dörd forması vardır”.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, keçmiş zaman


50

formalarının kəmiyyətində olan variativlik nəinki türk

dillərində, həmçinin Hind-Avropa dil ailəsininin müx-

təlif qruplarında müşahidə olunur, məsələn: ingilis di-

lində keçmiş zamanın əsas dörd (Past Indefinite Tense,

Past Continuous Tense, Past Perfect Tense, Past Per-

fect Continuous Tense), alman dilində üç (Prateritum,

Perfekt, Plusquam perfekt), fars dilində dörd (maziye-

motləq, maziye-estemrari, maziye-nəqli və mazie

bəid), gürcü dilində dörd (fasiləsiz və ya bitməmiş

keçmiş, əsas və ya fasiləli keçmiş, I qiyabi, II qiyabi)

forması vardır.

Akademik A.A.Axundovdan fərqli olaraq bir sıra

tədqiqatçılar Azərbaycan dilində xəbər şəklinin keç-

miş zamanının 6 formasını fərqləndirirlər: şühudi keç-

miş, nəqli keçmiş, bitməmiş keçmiş, müzareli keçmiş,

uzaq keçmiş, gələcəkli keçmiş.

Bununla belə, bəzi tədqiqatçılar keçmiş zamanın

sadə və mürəkkəb formalarını fərqləndirirlər. Sadə

keçmiş zamanın iki növü – şühudi və nəqli keçmiş

müəyyən edilmişdir. Keçmiş zamanın mürəkkəb for-

malarına isə uzaq keçmiş, qəti-gələcəkli keçmiş, qey-

ri-qəti gələcəkli keçmiş, bitməmiş keçmiş, davamedici

keçmiş kimi formalar aid edilmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, müasir Azərbaycan dilində

şühudi keçmiş zamanın formal göstəricisi -dı//-di//-

du//-dü şəkilçisi, nəqli keçmiş zamanın formal gös-

təriciləri isə -mış//-miş//-muş//-müş və -ıb//-ib//-ub//-

üb şəkilçiləridir, məsələn:

Gülrux Həsənova

51

Heyvandarlıq fermaları üçün yeni binalar tikildi

(Ə.Vəliyev) (şühudi keçmiş);

Dilbər qalxdı, qapını açdı, bayıra çıxdı (C.Cab-

barlı) (şühudi keçmiş);

Alçala-alçala yüksələnləri,

Yüksələ-yüksələ alçalan gördüm (H.Arif) (şühudi

keçmiş).

Unutma ki, sabah iclas günüdür. Az qala unut-

muşdum (H.Mehdi);

Gözəl vətən, gözəl vətən, xidmətində durmuşam

mən (M.Dilbazi) (nəqli keçmiş).

Bu formal kateqorial göstəricilər Azərbaycan di-

linin müasir mərhələsi üçün səciyyəvidir. Lakin bizim

tədqiqat üçün diaxron aspekt də önəmlidir. H.Mirzə-

zadə “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” əsərin-

də qeyd edir ki, “şühudi keçmiş zamanın morfoloji

əlaməti olan -di//-dı//-dü//-du şəkilçisi bütün dövrlər

ərzində sabit bir fonetik tərkibə malik olmuşdur,

məsələn:

Düşdü yenə dəli könül gözlərinin xəyalinə

(Nəsimi);

Dün hökm qıldı qətlimə ol şəh itabilə,

Şad eylədi gədasını bu xoş cəvabilə

(Zakir)”.

Nəqli keçmiş zamanın formal göstəricilərinə gəl-

dikdə isə, H.Mirzəzadə qeyd edir: “Nəqli keçmiş

zamanın ifadəsinin iki şəkildə: həm -mış, həm də -ib

şəkilçiləri ilə ifadə edilməsi çox qədimdir. Çünki hər


52

iki şəkilçi uzun müddət nəqli keçmiş zamanın əmələ

gəlməsində yaxından iştirak etmişdir... Vaxtilə qeyri-

bərabər vəziyyətdə olan bu şəkilçilərin tənasübü bu

gün artıq tamamilə biri digərinə əks vəziyyətdədir.

Yəni -miş nəqli keçmiş zaman şəkilçisi kimi tamamilə

sabitləşmiş, -ib isə feli bağlama şəkilçisinə doğru

inkişaf etmişdir”.

Məsələn:

Atəşi-eşqindən dil kəbab olmuş

(Vidadi);

Buğda yeyib biz çıxmışıq behiştdən

(Zakir).

Eyni zamanda H.Mirzəzadə nəqli keçmiş zama-

nın göstəricisi olan -ib şəkilçisinin yazılı abidələri-

mizdə bir qədər fərqli səciyyə daşıdığını qeyd edir: “-

ib şəkilçisi nəqli keçmiş zaman üçün işləndiyi vaxt

ikinci və üçüncü şəxsdə olduğu qayda üzrə birinci

şəxsin də şəkilçisini sərbəst şəkildə qəbul etmişdir,

məsələn:

Can birlə sana yar olubən yarı unutma

(Kişvəri);

Didi axır peyğəmbərzadəyəm və atam ilən taət

mehrabında çox durubəm (Şühədanamə)”.

Professor R.Eyvazova “Kişvəri “Divanı”nın dili”

əsərində -ib,-ıb şəkilçisinin nəinki I şəxsin, həmçinin

II və III şəxsin təkində işləndiyini göstərir, məsələn:

Zəfərani don degül bu kim geyibsən, ey pəri; Yarəb nə

bəla əhli-vəfani unudubdur”.

Gülrux Həsənova

53

-ıb şəkilçili nəqli keçmiş zaman diaxron aspektdə

istər türkologiyada, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində

bir sıra tədqiqat əsərlərində işıqlandırılmışdır. Ə.Də-

mirçizadə bu münasibətlə qeyd edir: “Əgər ədəbi dili-

mizin tarixini nəzərdən keçirsək, canlı dilimizi yaxın-

dan öyrənsək, Azərbaycan dilinə aid yazılmış qram-

matikaları oxusaq, bu formanın bizim bugünkü qram-

matika kitablarında göstərildiyi kimi, o qədər də sadə

forma olmayıb uzun tarixə malik çox etaplar keçirmiş

bir forma olduğunu görərik. -üb, -übən feli bağlama

formaları –ub keçmiş zaman formasından yaranıbdır”.

Digər dilçilər isə -ıb şəkilçili keçmiş zaman for-

masına fərqli surətdə yanaşaraq qeyd edirlər: “-ıb şə-

kilçisi, əksinə, feli bağlama olmuş, sonralar müstəqillik

məzmunu kəsb edərək, keçmiş zaman bildirmək xüsu-

siyyəti qazanmışdır; yəni əvvəlcə təkcə əsas feldən

asılı vəziyyətdə olmuş, cümlədə əsas fellə birlikdə iş-

lənmişdir. Müəyyən dövr keçdikdən sonra ıb feli bağla-

ma funksiyası ilə birlikdə keçmiş zaman funksiyasında

da, yəni keçmiş zaman kimi işlənməyə başlamışdır”.

Beləliklə, Azərbaycan dilindəki fellərin şühudi

və nəqli keçmiş zaman formalarının həm sinxron, həm

də diaxron planda təhlili onların əsasən sintetik-mor-

foloji yolla yarandığını göstərir. Keçmiş zamanın mü-

rəkkəb formaları isə, məsələn: davamlı keçmiş – yaz-

maqda idi; uzaq keçmiş – gülmüş idi, qəti-gələcəkli

keçmiş – gözdən keçirəcəkdi və s. analitik formalar

hesab olunur.


54

İndi isə Azərbaycan dilindəki fellərin şühudi və

nəqli keçmiş zamanlarının semantik xüsusiyyətlərini

nəzərdən keçirək. Azərbaycan dilçiliyində akademik

A.A.Axundov şühudi keçmiş zamanın 5 məna növünü,

İ.Vəliyev Azərbaycan dilini XIV-XIX əsrlərə aid

yazılı abidələrində işlənmiş şühudi keçmiş zamanın 4

məna növünü, Y.Kərimov qazax dili ilə müqayisəli

tədqiqatında 5 məna növünü, “Müasir Azərbaycan

dili”. Morfologiya əsərində isə 5 məna növü qeyd

edilmişdir. Professor T.Əfəndiyeva isə bu kateqoriya-

ya olduqca obyektiv şəkildə yanaşaraq qeyd edir: “...

şühudi keçmiş zaman forması ilə apardığımız təhlil

sübuta yetirir ki, -dı//-di şəkilçili bu forma öz səciy-

yəvi qrammatik mənası və xüsusiyyətlərinə görə dili-

mizin fel sistemində xüsusi bir yer tutmaqdadır; -dı//-

di şəkilçili bu forma konkret, obyektiv, qəti, real hal-

hərəkətin keçmişdə gələcəkləşməsini ifadə edən bit-

miş keçmiş zaman formasıdır və danışan keçmişdə

yerinə yetirilmiş həmin hal-hərəkətin ya iştirakçısı, ya

şahidi olmuş, yaxud da əlavə və etibarlı mənbələr

əsasında bu haqda inandırıcı məlumat əldə etmişdir”.

Zənnimizcə, şühudi keçmiş zamanın əsasən aşa-

ğıdakı məna xüsusiyyətləri var:

1. Şühudi keçmiş hərəkətin qəti bitdiyini göstərir,

danışan şəxs işi, hadisəni gözü ilə görmüş olduqda da,

yaxud mötəbər mənbələrə əsasən yəqin etdiyi halda

belə, bu hərəkətin bitdiyi mütləqdir, məsələn:

Azacıq keçmədən tərpəndi xəstə,

Gülrux Həsənova

55

Yenə də dünyaya baxdı gözləri

(Səməd Vurğun).

Lakin birdən-birə klubu gülüş səsləri bürüdü, ki-

msə yerindən dilləndi (İ.Şıxlı).

2. Şühudi keçmiş zaman hal və yaxud hərəkətin

icrasında danışanın bilavasitə şahidliyini göstərir, da-

nışan hərəkətin icra olunmasında bilavasitə iştirak et-

mişdir, məsələn:

Mən papiros çəkmək üçün qanovdan çıxıb üstü-

mün tozunu çırpdım. Kənardakı iri daşın üstündə otur-

dum. Maxorkadan eşdiyim papirosun tüstüsü ilə bəra-

bər bahar havasını da ciyərimə doldurdum (İ.Şıxlı).

Bağa su düşdü, neynim.

Meyvələr içdi, neynim.

Qisməti payladılar

Mənə bu düşdü, neynim (Bayatı).

3. Şühudi keçmiş zaman icra olunmuş iş, hal və

ya hərəkətin birdəfəliliyini bildirir. Bu o deməkdir ki,

keçmişdə icra olunmuş iş, hal və ya hərəkət dəfələrlə

deyil, yalnız bir dəfə icra olunmuşdur, məsələn:

Əzizinəm üç ay var,

Üç ulduz var, üç ay var,

Könlüm səni istəyir,

Görüşmədik üç ay var (Bayatı).

Dağların dalında gizlənən günəşin son sarımtıl

şüaları qərb tərəfdəki buludları çəhrayı rəngə boyadı

(İ.Şıxlı).

4. Şühudi keçmiş zaman bir-birini izləyən ardıcıl


56

hərəkətləri bildirir. Keçmiş zamanın bu növündə bir

hərəkət digərini əvəz edir, məsələn:

Zəncirdəki itlər dartınıb mırıldaşdılar.

Toyuq-cücə qorxudan samanlığa doluşdu.

Zərnigar xanım bunların heç birinə fikir vermədi,

kəlağayısını düzəldib eyvandan endi, cığırla sahilə

doğru addımladı (İ.Şıxlı).

5. Şühudi keçmiş zamanın semantik xüsusiyyətlə-

rindən biri də onun dinamik hərəkətləri bildirməsidir.

Demək olar ki, bu məna xüsusiyyəti keçmiş zamanda

işlənən bütün fellərə şamil edilə bilər, məsələn:

O fikirləşdi, ayağa durdu və sərt baxışlarla qıza

baxdı.

Bağda ərik var idi, salam-əleyk var idi.

Bağda ərik qurtardı, salam-əleyk qurtardı.

(Atalar sözü)

Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman şühudi

keçmiş zamandan həm formaca, həm də semantik cə-

hətlərinə görə fərqlənir. Keçmiş zamanın bu iki for-

maları “yalnız bir nöqtədə birləşir və bu da ondan iba-

rətdir ki, onlar danışıq vaxtından əvvəl olunmuş hal və

ya hərəkətləri ifadə edir. Onların oxşar cəhətləri məhz

bununla qurtarır. Bundan sonra onların mənasında cid-

di fərqlər başlayır”.

Bəs nəqli keçmiş zamanın semantik xüsusiyətləri

hansılardır?

1. Nəqli keçmiş zaman keçmişdə icra olunmuş bir

işin nəticəsini bildirir. Nəqli keçmiş zamanın bu məna

Gülrux Həsənova

57

çaları istifadə olunanda hal və ya hərəkətin nə zaman

icra olunması əhəmiyyətli deyil, məsələn:

Beynimə könlümdən od doldurmuşam,

Həmlələr önündə möhkəm durmuşam,

Yollar ağartmışam, yollar yormuşam,

Yollar ağlamasın, üzü ağam mən.

(B.Vahabzadə)

2. Nəqli keçmiş zamanın ən çox yayılmış məna

xüsusiyyətlərindən biri də iş, hal və ya hərəkətin qey-

ri-müəyyən zamanda icra olunduğunu bildirməkdir,

məsələn:

Nədən başın əyilmişdir,

Doluxsunmuş qara gözün?

O həsrətli baxışlarla

Dikilmişdir hara gözün?

Atan öldü cəbhələrdə,

Sən almadın sorağını.

Bəlkə anan götürmüşdür

Onun qanlı yarağını? (Rəsul Rza)

Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan dilində nəqli

keçmiş zamanın formal göstəriciləri -mıs//-mis,

-mus//-müs və -ıb//-ib, -ub//-üb şəkilçiləridir.

Professor T.Əfəndiyeva bu münasibətlə qeyd edir:

“Həqiqətən də, Azərbaycan dili faktları -ıb və -mış şə-

kilçilərinin qrammatik sinonimliyini təsdiq edir və bu

şəkilçilər arasındakı ayrılığı hər birinə xas olan üslubi

çalarlarla bağlayır. Məsələn, əgər -mış forması ədəbi

(yazı) dilə məxsusdursa, -ıb daha çox canlı danışıq


58

dilində, folklor nümunələrində – zərbi-məsəllər, atalar

sözləri, bayatılar, nağıllar və bədii dildə tiplərin nit-

qində işlənir”.

3. Nəqli keçmiş zamanın məna xüsusiyyətlərin-

dən biri də icra olunmuş işin, hal və ya hərəkətin qəti

surətdə bitdiyini göstərməkdir, məsələn:

Qürbətdə qalmışam bir ay yarım var.

Qərib pəhlivanam bir ay yarım var.

Lütf elə, üstümə bir, ay yarım, var

Dağılsın üstümdən dağıdan məni.

(Aşıq Ələsgər)

4. Nəqli keçmişin məna xüsusiyyətlərindən biri

də onun tarixi faktları qeyd etmək üçün işlədilməsi,

daha doğrusu perfectum historicum olması ilə bağ-

lıdır. Akademik A.A.Axundov bu münasibətlə qeyd

edir ki, “nəqli keçmişdə (yəni bu mənasında – G.H.)

danışanın haqqında məlumat verdiyi hal və ya hə-

rəkətin icrasında iştirak edib-etməməsi, həmin hal və

ya hərəkətləri görüb-görməməsi vacib deyil. O,

(danışan) bəhs etdiyi hal və ya hərəkətlərin icrası haq-

qında müəyyən mənbələrə əsasən məlumat verir və bu

cəhətdən nəqli keçmiş elmi əsərlərin dili üçün daha

çox xarakterikdir”.

Nəqli keçmiş zamanın bu semantik xüsusiyyəti

elmi üslubda olduqca işləkdir, məsələn:

E.ə. IV-III minillikləri əhatə edən Kür-Araz mə-

dəniyyəti tayfalarının tarixi bir sıra ictimai, iqtisadi və

sosial dəyişikliklərlə zəngindir. Bu dövrdə maldarlıq

Gülrux Həsənova

59

və əkinçiliyin daha geniş inkişafı yeni-yeni ərazilərin

mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Təsərrüfatda mal-

darlığın – xüsusilə davarların üstünlük təşkil etməsi

İlk Tunc dövrü tayfalarının iqtisadi və sosial həyat-

larına olduqca güclü təsir etmişdir. Artıq məhsulun

istehsalı tayfadaxili və tayfalararası əmlak bərabərsiz-

liyinin yaranmasına, bu da öz növbəsində ictimai mü-

nasibətlərin köklü surətdə dəyişməsinə təkan vermiş-

dir (Ş.Aşurov. Naxçıvanın ilk tunc dövrü keramikası.

2002).

5. Nəqli keçmiş zaman bəzi hallarda hökm ifadə

edə bilir. Nəqli keçmiş zamanın bu mənasına olduqca

ekspressiv olduğundan bədii üslubda və əsasən də po-

eziyada rast gəlinir, məsələn:

Aldada bilməmiş dünyanın varı

Bir məslək eşqiylə yaşayanları!

(S.Vurğun)

Nəqli keçmiş zamanın daha bir semantik xüsusiy-

yətini qeyd etmək olar:

a) şərti keçmişdə baş tutmuş // vermiş, icra olun-

muş bir hərəkətin // halın nəticəsinin indii göz qaba-

ğında olması. Müqayisə et: Çay dəmlədim; çay dəm-

ləmişəm;

b) variantı keçmişdə baş vermiş hərəkət haqqın-

da, sadəcə, bir məlumatdır və hal-hazırda çayın, hərə-

kətin nəticəsi olaraq mövcud olub-olmaması məlum

deyil, lakin dəmləmişəm variantında keçmişdə baş

vermiş hərəkətin nəticəsi göz qabağında olur.


60

Məhz bu səbəbdən tərcümeyi-hal, hər hansı bir iş

haqqında məlumatlarda, hesabatlarda nəqli keçmiş za-

man formasından istifadə olunur. Azərbaycan dilində

nəqli keçmiş zaman çox vaxt inqilis dilindəki Present

Perfekt Tense forması ilə üst-üstə düşür.

Beləliklə, həm şühudi, həm də nəqli keçmiş za-

man formalarının semantik tutumu olduqca geniş və

rəngarəngdir.

Azərbaycan və rus dillərindəki sintetik və anali-

tik formaların felin keçmiş zaman formaları sistemin-

də müqayisəli təhlili zaman formaları sistemində sin-

tetik və analitik üsulların nisbəti məsələsinin, sin-

tetizmin və analitizmin bu kateqoriyada yerinin aşkar

edilməsinin və ümumiyyətlə müqayisə olunan dillərdə

fellərin zaman kateqoriyasının inkişaf qanunauyğun-

luqlarının müəyyən edilməsinin həllinə kömək edir.

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq fellərin

keçmiş zamanının Azərbaycan və rus dillərində müqa-

yisəli tipologiyasına aid olduqca qısa da olsa məlumat

“Сравнительная грамматика русского и азербайд-

жанского языков” (1954) əsərində vardır. Bu əsərdə

göstərilir ki, rus dilində keçmiş zamanın üç forması

var: keçmiş zaman (bitməmiş tərz); keçmiş zaman

(bitmiş tərz); uzaq keçmiş zaman (bu forma da öz

mənasına görə bitməmiş tərzə aiddir). Sonra isə qeyd

olunur: “Azərbaycan dilində fellərin 19 zaman forması

mövcuddur, onlardan aşağıdakıları keçmiş zamana

aiddir:

Gülrux Həsənova

61

1. Şühudi keçmiş iş, hal və ya hərəkətin icra olu-

nub bitməsini bildirir və -dı, -di, -du, -dü şəkilçiləri

vasitəsilə əmələ gəlir. Rus dilində keçmiş zamanda

olan fellərin bitmiş tərzinə uyğun gəlir, məsələn: по-

говорил – danışdı, спросил – soruşdu, сказал – dedi,

увидел – gördü və s.

2. Nəqli keçmiş iş, hal və ya hərəkətin nəticəsini

və yaxud keçmişdə olan hərəkətin bitməsini bildirir, -

mış, -miş, -muş, -müş və -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçiləri

vasitəsilə düzəlir. Rus dilində keçmiş zamanda olan

feli sifətlərə yaxındır (bitmiş tərz), məsələn: mən yaz-

mışam – я написал (daha dəqiq: я написавший

есмь); o oxumuşdur – он прочитал (daha dəqiq: он

прочитавший есмь).

3. Bitməmiş keçmiş iş, hal və ya hərəkətin bitmə-

məsini, davam etdiyini və təkrarolunmasını bildirir.

Bitməmiş keçmiş fel əsasına -ır//-ir//-ur//-ür//-yır//-

yir//-yur//-yür şəkilçisinin bitişməsi və bu şəkilçiyə

idi və imiş bağlamasının qoşulması ilə düzəlir. Rus

dilində bitməmiş tərzdə olan fellərə uyğun gəlir, mə-

sələn: yazırdı – он писал, gedirdi – он шëл.

4. Davamlı keçmiş iş, hal və ya hərəkətin söy-

lənən vaxtdan əvvəl başlanıb davam etdiyini bildirir,

fel əsasına -maqda//-məkdə şəkilçisinin bitişdirilməsi

və bu şəkilçiyə idi və imiş bağlamasının qoşulması

yolu ilə düzəlir, məsələn: yazmaqda idi – он писал,

gəlməkdə imiş – оказывается, он шëл. Gördüyümüz

kimi, rus dilində Azərbaycan dilindəki bəzi feli za-


62

manlar bir neçə söz və yaxud cümlələr vasitəsilə

transformasiya olunur.

5. Uzaq keçmiş zaman uzaq keçmişdə baş verən

və təkrarolunan hərəkəti bildirir. Rus dilində uzaq

keçmiş zamanda olan fel bitməmiş tərz vasitəsilə

transformasiya olunur və бывало feli ilə birlikdə iş-

lənir, məsələn:

Бывало ходили на речку – Olurdu ki, çaya

gedərdik.

Azərbaycan dilində bu forma bəzən felin gələcək

zaman forması (-ar, -ər, -yar, -yər şəkilçili) və idi kö-

məkçi felinin birləşməsi vasitəsilə əmələ gəlir, mə-

sələn: şəkil çəkərdilər (бывало рисовали), nəğmə

oxuyardılar (бывало песню пели).

6. Gələcəkli keçmiş zaman rus dilində keçmiş za-

manın elə formasıdır ki, o başlanmış, lakin icrası başa

çatmamış və yaxud onun icrasına müəyyən maneə ol-

muş hərəkəti bildirir. Rus dilində bu forma bitmiş tərz-

də olan feli forma və было sözünün birləşməsindən

əmələ gəlir, məsələn: я было сказал, я было пошëл.

Azərbaycan dilində bu formaya gələcəkli keçmiş

zaman uyğun gəlir. Müqayisə olunan dillərdə bunların

mənası bir qədər fərqlənir: rus dilində bu zaman hərə-

kətin başlandığını, lakin axıra qədər icra olunmadığı-

nı, Azərbaycan dilində isə icraçı hərəkəti başlamaq

istəyirdi, lakin ona nə isə mane oldu, məsələn: mən

deyəcəkdim – я было сказал (daha dəqiq: mən demək

istəyirdim), mən gedəcəkdim – я было пошëл (daha

Gülrux Həsənova

63

dəqiq mən getmək istəyirdim). Bu forma felin gələcək

zaman forması (-acaq, -əcək şəkilçili) və idi (-dı, -di)

köməkçi felinin birləşməsindən əmələ gəlir. Gördüyü-

nüz kimi, bütün feli zaman formalarının məna çalar-

lıqları hər iki dildə asanlıqla transformasiya olunur.

Tədqiqatımızın bu hissəsində felin zamanlarının

Azərbaycan dilçiliyində tədqiqində müşahidə olunan

bir məqama nəzər yetirməyi lazım bilirik. Bu da bir

sıra tədqiqatlarda felin zamanlarının kəmiyyətinin

qeyri-obyektiv surətdə artırılması ilə əlaqədardır. Zən-

nimizcə, bu hal bir tərəfdən həm rusistika, həm də

qərb dilçiliyinin təsiri altında meydana gəlmişdir. Di-

gər tərəfdən isə, görkəmli türkoloq professor F.Zeyna-

lovun qeyd etdiyi kimi, bu mənzərə bütün türk

dillərində müşahidə edilir və bu halın meydana çıx-

ması fel şəkilləri ilə zaman formalarını fərqləndirmə-

məkdən, onları birlikdə götürməkdən irəli gəlir.

Burada bir faktı da nəzərə çatdırmaq istərdik.

Görkəmli dilçilər B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva

qeyd edirlər ki, “dı//tı (di//ti) göstəricili keçmiş zaman

formaları (aldım) və qeyri-müəyyən imperfekt (alır-

dım) artıq qədim pratürk ulu dil (праязык) dövründə

mövcud idi... Lakin qeyd olunmalıdır ki, bir sıra türk

dillərində mövcud olan müxtəlif feli zaman formaları

pratürk ulu dil (праязык) parçalanandan sonra əmələ

gəlmişlər”.

Beləliklə, bu nöqteyi-nəzərdən yanaşanda Azər-

baycan, və eləcə də digər türk dillərində fellərin za-


64

man sisteminin və xüsusilə keçmiş zaman formaları-

nın kəmiyyətinin artırılması bir o qədər də əsassız

görünmür. Hər halda bu danılmaz faktdır və bununla

hesablaşmalı oluruq. Eyni zamanda bu cür yanaşma

feli zamanların semantik tutumunu daha dərindən dərk

etməyə kömək edir.

Rus dilindəki fellərin keçmiş zaman formaları-

nın, Azərbaycan dilində olduğu kimi, semantik cəhət-

dən olduqca mürəkkəb quruluşu var. Rus dilində bu

mürəkkəblik həmçinin onunla əlaqədardır ki, bu dil-

dəki fellərin keçmiş zaman formalarının reallaşmasın-

da özünəməxsus tərz (вид) kateqoriyası böyük rol oy-

nayır. Müasir rus dilindəki felin tərzləri bu və ya digər

felin vasitəsilə ifadə olunmuş hərəkətin necə icra

olunduğunu bildirir. Müasir rus dilində felin iki tərzi

mövcuddur:

1. Bitmiş tərz – совершенный вид;

2. Bitməmiş tərz – несовершенный вид.

Bitmiş tərz aşağıdakı mənalar kəsb edir:

1) hərəkətin bitdiyini, sonunu bildirir, məsələn:

написал, бросил, вернулся;

2) hərəkətin başlanğıcını bildirir, məsələn: запел,

поехал;

3) hərəkətin bir anda baş verdiyini bildirir, məsə-

lən: крикнул, толкнул.

Rus dilində felin bitməmiş tərzi elə hərəkəti bil-

dirir ki, onun davamlılığı bilinmir və yaxud o təkrar

olunur; bu hərəkət müəyyən zaman ərzində baş verir

Gülrux Həsənova

65

və davam edir. Məsələn; писал, бросал, возвращал-

ся, пел, ехал, кричал, талкал.

Tərz kateqoriyası rus dilinin və eləcə də, slavyan

qrupuna aid olan dillərin spesifik kateqoriyasıdır. Tərz

kateqoriyası rus dilində müəyyən tərz korrelyatları və

yaxud tərz cütlükləri vasitəsilə reallaşır və bu zaman

onlar əkslik yaradır. Bu korrelyativ cütlüklərdə sözön-

lü fellər bitmiş tərzə, sözönsüz fellər isə bitməmiş

tərzə aid olurlar, məsələn:

Он пел так тихо, что его едва было слышно

(bitməmiş tərz);

Он поëт и тучи слышат песни в этом крике

(М.Горький) (bitməmiş tərz);

Он запел, и как запел. Тронул всех за душу

(bitmiş tərz).

Rus dilində tərz kateqoriyası fellərin iki əkslik

təşkil edən formalarıdır və onlar sistem yaradır. Bu

sistemin bir tərəfində məhdudiyyəti olan hərəkəti bil-

dirən fellər (bitmiş tərz), digər tərəfində isə müəyyən

məhdudiyyəti olmayan fellər (bitməmiş tərz) durur.

Beləliklə, bitməmiş tərzdə olan fellərin ifadə et-

diyi hərəkətin hüdudu, nəticəsi sezilmir. Ona görə də

bitməmiş tərzdə olan fellər elə hərəkəti ifadə edir ki,

onun son həddi, hüdudu bir kritik nöqtə kimi qav-

ranılır və bu həddə artıq hərəkət tamamlanır, məsələn,

aşağıdakı misallarda rus dilində fellərin bitməmiş və

bitmiş tərzləri arasında mövcud olan məna fərqlərini

nəzərdən keçirək:


66

Мальчик долго переписывал (bitməmiş tərz)

работу, и, наконец, переписал ее (bitmiş tərz);

Он белил и побелил потолок;

Снег таял и растаял.

Rus dilində tərz kateqoriyası son dərəcə qramma-

tikləşmişdir, onun reallaşmasında sözönləri və şəkilçi-

lər (suffikslər) əsas rol oynayır.

Azərbaycan dilçiliyində isə türk dillərində və o

cümlədən, Azərbaycan dilində tərz kateqoriyasının

mövcudluğu haqqında yekdil fikir yoxdur.

Məlumdur ki, tərz kateqoriyası iş, hal və hərə-

kətin təkrar olunmasını, sürəkliliyini, davamlılığını,

birdəfəliyini və yaxud iş və hərəkətin hala çevrilmə-

sini, hərəkətin müxtəlif istiqamətlərini və s. mənaları

bildirir. N.K.Dmitriyev qeyd edir ki, “türk dillərində

felin tərz kateqoriyası olduqca zəngindir və zən-

nimizcə zaman kateqoriyasından daha qədimdir; hər

halda qədim türk dillərindən olan qazax, qırğız və

noqay dillərində tərz formaları zaman formalarını

əvəz edirlər; başqırd dilində tərz formaları sintetik

yolla əmələ gəlir”.

Bir sıra türkoloqlar hesab edirlər ki, köməkçi

fellər tərz cütlükləri əmələ gətirir (V.A.Boqoroditski,

N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov, V.M.Nasilov, İ.A.Bat-

manov və başqaları.

Lakin digər dilçilər hesab edirlər ki, tərz məna-

ları türk dillərində, o cümlədən, Azərbaycan dilində

felin zaman formaları vasitəsilə ifadə olunur və belə-

Gülrux Həsənova

67

liklə də tərz kateqoriyası ayrılıqda bu dillərdə mövcud

deyil.

Azərbaycan dilində tərz qrammatik kateqoriyası

yoxdur, çünki onun ifadəsi üçün qrammatik vasitələr

yoxdur. İş, hal və ya hərəkətin kəmiyyət və keyfiyyət

əlamətlərini – bitməsini, davamlılığını, təkrar olunma-

sını, inkişafını, tam icrasını felin müxtəlif zaman for-

maları ifadə edir. Məsələn: Azərbaycan dilindəki şü-

hudi keçmiş zaman rus dilindəki bitmiş tərzdə olan

fellərə uyğun gəlir:

Mən gördüm – Я увидел.

Azərbaycan dilindəki nəqli keçmiş zaman rus di-

lində bitmiş tərzə uyğun gəlir, məsələn:

Mən bu haqda yazmışam – Я об этом написал.

Azərbaycan dilindəki bitməmiş keçmiş və yaxud

davamlı keçmiş zaman rus dilində bitməmiş tərzə

uyğun gəlir, məsələn: mən yazmaqda idim – я писал

(я продолжал писать) və s.

Beləliklə, “bir çox dillərdə tərz və zaman bir-biri-

lə əlaqəlidir və bu da təbiidir, çünki bitmiş tərz (совер-

шенный вид) hərəkətin bitdiyini, nəticəsini və hüdudlu

olmasını, yəni hərəkətin zamanla məhdudlaşdırıldığını;

və əksinə bitməmiş tərz hərəkətin qurtarmadığını, nata-

mamlığını, davamlılığını, təkrar olunmasını, yəni onun

zamanla məhdudlaşdırılmadığını göstərir”.

İndi isə rus dilindəki fellərin keçmiş zaman for-

malarını bir qədər ətraflı nəzərdən keçirək. I fəsildə

qeyd olunduğu kimi, rus dilçiliyində ilk dəfə olaraq


68

V.Vinoqradov rus dilindəki fellərin ətraflı tədqiqini

aparmış, üç zamandan ibarət olan sxemə qarşı çıxaraq,

rus felinin zaman formalarını yeddiyə qədər artırmış-

dır. V.Vinoqradova görə, keçmiş zamanın 4 forması

(uzaq keçmiş, ani-ixtiyari hərəkət bildirən keçmiş za-

man, keçmiş bitmiş və keçmiş bitməmiş) mövcuddur.

V.Vinoqradov qeyd edir ki, uzaq keçmiş keçmişdə

baş verən və təkrar olunan hərəkəti ifadə edir və olduq-

ca məhsuldar formadır, məsələn: Читать Карамзина я

не буду; я его читывал и прежде; “Ты не пьëшь, ска-

зывают? – продолжал я – Нет с, не пивал и не пью

ничего, кроме чая да воды!” (Гончаров. Слуги

старого века).

Что слышал? – Ничего не слыхал. – Что

видел? – Ничего не видал (Короленко. Сон

Макара).

Идол был пустой, и саживались в нëм жрецы

вещать мирянам (Крылов).

V.Vinoqradov həmçinin “ani-ixtiyari keçmiş za-

man formasını” (“прошедшее время мгновенно-про-

извольного действия”) fərqləndirərək, bu formanın

olduqca ekspressiv olduğunu, analitik yolla əmələ gəl-

diyini və formal cəhətdən fellərin əmr şəklinə uyğun

gəldiyini qeyd edir, məsələn:

Тот то на старости лет да польстись на его

богатство (Островский. Бедность на порок);

А тут к беде ещë беда: случись тогда ненастье

(Крылов. Охотник);

Gülrux Həsənova

69

В эту-то Дуняшу и влюбись Аким! Да так, что

прежде никогда не влюблялся (Тургенев.

Постоялый двор).

Əgər bu cümlələrdə təhlil olunan zaman forma-

sında olan felləri biz rus dilindəki adi keçmiş zamanla

(bitmiş tərz) əvəz etsək, bu təqdirdə cümlələrdəki

obrazlılıq, ekspressivlik olduqca azalacaq:

Тот на старости лет польстился на его богат-

ство; А тут к беде ещë беда: случилась тогда не-

настье; В эту-то Дуняшу и влюбился Аким! Да так,

что прежде никогда не влюблялся (Тургенев.

Постоялый двор).

Qeyd olunmalıdır ki,V.Vinoqradovun fərqləndir-

diyi “ani-ixtiyari hərəkət bildirən keçmiş zaman” for-

masını əksər dilçilər qəbul etmir. Zənnimizcə, bu hal

təbiidir. Bu zamanda olan fellər implisit surətdə fel-

lərin bitmiş tərzdə olan zaman formasına uyğun gəlir-

lər. V.Vinoqradovun fərqləndirdiyi digər formalar л

şəkilçili keçmiş zamanın bitmiş tərzi və л şəkilçili

keçmiş zamanın bitməmiş tərzi bildirən formalarıdır,

məsələn:

Кто построил этот дом? (keçmiş zaman bitmiş

tərz);

Кто строил этот дом? (keçmiş zaman, bitməmiş

tərz);

Прочитали ли вы эту книгу? – прочитал (keç-

miş zaman, bitmiş tərz);

Читали ли вы эту книгу? – читал (keçmiş za-


70

man, bitməmiş tərz).

Nümunələrdən görünür ki, bitməmiş tərzdə olan

keçmiş zaman formalarında əsas diqqət hərəkətə, pro-

sesə yönəldilmişdir, onun nəticəsi, hüdudu maraq dai-

rəsində deyil, lakin bitmiş tərzdə olan keçmiş zaman

formalarında artıq hərəkətin nəticəsi bilinir, o keçmiş-

də baş verib və bitib. Görkəmli rus dilçisi A.N.Qvoz-

dev isə V.Vinoqradovdan fərqli olaraq rus dilindəki

fellərin keçmiş zamanının iki forması: bitmiş tərzli

keçmiş zaman (прошедщее время совершенного ви-

да) və bitməmiş tərzli keçmiş zaman (прошедщее вре-

мя несовершенного вида) olduğunu qeyd edir.

Л şəkilçili fellərin keçmiş zaman formalarının

əsas funksiyası yaxın və uzaq keçmişdə baş vermiş iş,

hal və hərəkəti bildirməkdir. Rus dilindəki indiki

zamandan fərqli olaraq, л şəkilçili keçmiş zaman for-

maları şəxslərə görə dəyişmir, cinslərə görə dəyişir,

şəxsi bildirmək üçün bu formaların yanında şəxs əvəz-

likləri verilir (analitik üsulla), məsələn:

Tək hal

Cəm hal

I şəxs Я писал, -а Мы писал-и

II şəxs Ты писал Вы писал-и

III şəxs Он, она, оно писал -о Они писал-и

A.N.Qvozdev qeyd edir ki, rus dilində felin keç-

miş zaman formaları л şəkilçili qədim rus feli sifətləri

ilə bağlıdır, qədim rus dilində onlar mürəkkəb perfekt

Gülrux Həsənova

71

təşkil edərək köməkçi fellərlə işlənirdi, məsələn:

писалъ юсмь, писалъ юси, писалъ юсть. Köməkçi

fellərin atılması nəticəsində л şəkilçili feli sifət keç-

miş zaman formasına çevrildi və cinslər üzrə dəyiş-

məni saxladı.

A.V.Qvozdev “Современный русский язык”

əsərində həmçinin keçmiş zaman formalarının nəinki

keçmişdə baş vermiş hərəkətlərin, həmçinin gələcəkdə

baş verəcək hərəkətlərin ifadə olunması üçün istifadə

olunmasını qeyd edir. Bu hal danışıq dili üçün

səciyyəvidir və yüksək ekspressivliyə malikdir. Felin

zaman formalarının bir-birini əvəz etməsi ən başlıcası

onların üslub xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Rus dilində

keçmiş zaman formaları aşağıdakı hallarda gələcək

zamanı ifadə edir:

1. Fellə ifadə olunmuş hərəkət artıq icra olunmuş

hesab olunur, məsələn:

Ну, я пошëл (müqayisə edin: Ну, я пойду).

Azərbaycanca: Hə, mən getdim.

За обедом Василий Никитьевич сказал: “Если

завтра не будет дождя – урожай погиб” (А.Толстой.

Детство Никиты).

2. İstehza ilə deyilmiş replikalar, deyimlər formal

cəhətdən etiraz bildirməsə də, tərkib etibarilə təsdiq

xarakterli hökmləri ifadə edir (lakin onlarda inkaretmə

implisit şəkildə duyulur); onlar əsasən так и ədatları

ilə başlayır, məsələn:

Просьба: Отдай мяч. Возражение – Так я и


72

отдал тебе! Azərbaycanca – xahiş: Topu ver. Etiraz –

Ay verdim a!

Так он и дал вам взаймы! (müqayisə edin: ya-

man da o sənə borc verdi – yəni: o sizə heç vaxt borc

verməyəcək, gözləməyin).

Qeyd etmək lazımdır ki, rus dilindəki fellərin keç-

miş zaman formalarının iki növünün olduğu bir sıra

tədqiqatlarda, o cümlədən N.M.Şanskinin və A.N.Tixo-

novun birgə hazırladıqları “Современный русский

язык. Словообразование. Морфология” (1981) əsə-

rində də öz əksini tapmışdır. Bu əsərdə müəlliflər bit-

miş tərzdə olan keçmiş zaman və bitməmiş tərzdə olan

keçmiş zaman formalarını fərqləndirirlər.

Bu müəlliflər həmçinin keçmiş zaman formala-

rının nisbi mənada, yəni digər zaman formalarının ye-

rinə işləndiyini göstərirlər, məsələn:

1. Gələcək zaman əvəzinə: Шлите помощь. Ина-

че мы погибли (=погибнем) (Ставский).

Həmin məna Azərbaycan dilinə asanlıqla trans-

formasiya olunur: Kömək göndərin. Yoxsa biz məhv

olduq (=məhv olacağıq).

2. İndiki zaman əvəzinə: Хорошо, Никешка, в

солдатах. Встал (=встаëшь) утром… лошадь вычис-

тил (=чистишь)… ранец… Ну да ведь солдат

работы не боится (Салтыков – Щедрин).

Keçmiş zamanın rus dilində müşahidə edilən bu

mənası da Azərbaycan dilinə asanlıqla transformasiya

olunur: Yaxşı, Nikeşka, əsgər oldun. Səhər durdun

Gülrux Həsənova

73

(=durursan)... atını yuyundurdun (=yuyundurursan),

çantanı yudun (=yuyursan)... Axı əsgər işdən qorxmur.

N.M.Şanski və A.N.Tixonov həmçinin rus dilində

fellərin keçmiş zamanının xüsusi formalarını qeyd

etmişlər:

1. Uzaq keçmişdə təkrar olunan hərəkəti bildirən

keçmiş zaman. Bu forma əsasən XIX əsr rus ədə-

biyyatı nümunələri üçün səciyyəvidir:

Старушка ей: “А вот камин! Здесь барин сижи-

вал один. Здесь с ним обедывал зимой” (Пушкин).

Azərbaycan dilində də bu növ zaman forması

qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman forması vasitəsilə

transformasiya olunur: Bu da buxarı. Burada ağa tək

oturardı. Biz onunla qışda nahar edərdik.

2. Ani-ixtiyari hərəkət bildirən keçmiş zaman

forması. Bu forma əsasən danışıq nitqi üçün səciyyə-

vidir, deyimə ekspressivlik gətirir və formal cəhətdən

felin əmr şəklinə oxşayır, məsələn:

Стоял, стоял, да и пойди (=да и пошëл) за во-

дой к колодцу (Тургенев);

Титка, когда мы раскулачивали, он и напади (=и

напал) с занозой на товарища Давыдова (Шолохов).

Keçmiş zamanın bu formasının əmr şəklilə zahi-

rən oxşarlığı olsa da, mahiyyətcə onlar tamamilə fərq-

lidir, onlar ani hərəkəti ifadə edir.

Rus dilinə aid olan bir sıra normativ qrammatika-

larda keçmiş zamanın iki forması qeyd olunduğu halda

bəzi daha ətraflı tədqiqatlarda, məsələn V.İ.Lopatin,


74

İ.T.Miloslavski, M.A.Şemyakinin “Современный рус-

ский язык. Теоретический курс” (1987) əsərində keç-

miş zamanın aşağıdakı formaları qeyd olunur: keçmiş

imperfekt (прошедщее имперфектное), aorist (про-

шедщее аористическое) və keçmiş perfekt (прошед-

щее перфектное).

Keçmiş imperfekt və aorist (yəni keçmiş bitmə-

miş zaman) işlənəndə hərəkətin nəticəsi bilinmir, o

duyulmur, hərəkətin yalnız nitq prosesinə qədər icra

olunduğu göstərilir, məsələn:

Вчера я ходил в библиотеку (imperfekt);

Раньше он каждый день занимался утренней

гимнастикой (imperfekt);

Наконец, Кирилл нарушил немоту – Ты встре-

чалась с Цветухиным? (Федин) (aorist).

Keçmiş imperfekt forması ilə aorist formasının

fərqi ondadır ki, imperfekt keçmişdə baş vermiş hərə-

kəti ən çox bitmiş tərzdəki fellər vasitəsilə ifadə edir,

aorist isə elə hərəkəti ifadə edir ki, o keçmişdə baş

vermiş və ümumiləşdirilmiş bir fakt kimi qiymətlən-

dirilir. Keçmiş perfekt zaman isə aşağıdakı əlamətləri

birləşdirir: nitq anına qədər reallaşan hərəkəti göstərir,

lakin onun nəticəsi demək olar ki, nitq məqamı ilə uy-

ğun gəlir və deyim mərkəzinin aktuallığını təşkil edir,

məsələn:

Поздняя осень, Грачи улетели.

Лес обнажился, Поля опустели.

Только не сжата полоска одна,

Gülrux Həsənova

75

Грустную думу наводит она (Некрасов).

Məlumdur ki, danışıq vaxtı iki cür – mütləq və

nisbi ola bilər. Bununla əlaqədar olaraq, zaman for-

maları da öz növbəsində iki mənada – mütləq və nisbi

mənalarda işlədilə bilər.

Bu hal, yəni bir zaman formasının digərinin əvə-

zinə işlənməsi bir sıra dillərə, o cümlədən rus və

Azərbaycan dillərinə xasdır. Məsələn, rus dilində bə-

zən bitmiş tərzin perfekt funksiyasında keçmiş zaman

gələcək zaman mənasında işlənir; məsələn:

Нас окружили немцы. Шлите помошь. Иначе

мы погибли (В.Ставский).

Azərbaycan dilində həmin məna asanlıqla trans-

formasiya olunur: Almanlar bizi mühasirəyə alıb. Kö-

mək göndərin. Yoxsa biz məhv olduq (“məhv olaca-

ğıq” mənasında).

Ну, я спать пошел.

Azərbaycan dilində: Hə, mən getdim yatmağa

(“gedirəm yatmağa” mənasında).

Как же, пошла я за него замуж! (danışıq dili).

Azərbaycan dilində: Ay hay, ay getdim ha ona

ərə! (“Heç vaxt getməyəcəm” mənasında);

Отнимите у меня перо – и я помер (Чехов).

Bu cümlənin Azərbaycan dilinə transformasiyası

zamanı müəyyən dəyişikliklər olmalıdır: Qələmimi

əlimdən alın – mən ölüm.

Rus dilçiliyində fellərin zaman kateqoriyasına

aid olan ən əhəmiyyətli əsərlər sırasında biz A.V.Bon-


76

darko və L.L.Bulaninin “Русский глагол” (1967) və

A.V.Bondarkonun “Вид и время русского глагола

(значение и употребление)” adlı əsərini qeyd etmə-

liyik. Bu əsərlərdə rus dilində zaman kateqoriyasının

mahiyyəti müəyyənləşdirilmiş, zaman formalarının

mütləq və nisbi işlənmə məqamları izlənilmiş, zaman

kateqoriyasında transpozisiya hadisələri hərtərəfli təd-

qiq olunmuş, zaman formalarının üslubi xüsusiyyətləri

araşdırılmışdır. A.V.Bondarkonun “Вид и время рус-

ского глагола (значение и употребление)” əsərində

keçmiş zaman formalarına tamamilə yeni səpgidən ya-

naşılmış, onun aşağıdakı növləri fərqləndirilmişdir:

1. Konkret bir faktı bildirən keçmiş bitməmiş za-

man, məsələn:

Попробуй только ослушаться, немедленно

Клавдию Петровичу расскажу, кто портрет

спрятал. Я видел вчера, как ты его прятал (А.Толс-

той).

Keçmiş zamanın bu mənası hərəkətin zaman

mənsubiyyəti ilə akseptual-temporal əlamətin və hərə-

kətin keçmişə bağlı olduğunu göstərən temporal əla-

mətin birləşməsindən yaranmışdır.

2. Təkrarolunan və ya adi hərəkəti bildirən keç-

miş bitməmiş zaman. Bu zamanın reallaşmasında

həlledici rolu iki amil oynayır: 1) feli formanı əhatə

edən kontekstin təsiri; 2) keçmiş bitməmiş zamanda

olan formanın bu təsiri mənimsəməsi. Bu iki amilin

birləşməsi feli formanın təkrarolunan adi hərəkəti

Gülrux Həsənova

77

ifadə etməsi üçün zəmin yaradır, məsələn:

Я каждый день приносил его сюда в кармане

(Симонов).

Он брил бороду, носил солдатские

подстриженные усы и курил сигары (Чехов).

3. Ümumiləşdirilmiş faktı bildirən keçmiş bitmə-

miş zaman (keçmiş aorist). Bu keçmiş zaman forma-

sında hərəkət bir dəyişkən proses kimi ifadə olunur və

onun konkret səciyyəsi verilmir, konteksdə yalnız

keçmişdə icra olunmuş və ya icra olunmamış hərəkə-

tin ümumi göstəricisi verilir; məsələn:

Куда тебя утром Татьяна – то посылала?

(Горький);

Отчего ты раньше его не приводила? (Чехов).

4. Perfekt (bitmiş) mənalı keçmiş bitməmiş za-

man. V.Vinoqradov qeyd edirdi ki, bəzən keyfiyyət

çalarlığı keçmiş bitməmiş zamanda olan felin məna-

sını perfekt zamana yaxınlaşdırır, məsələn:

Ты литературен, ты читал, ты умеешь вос-

хищаться.

Было холодно, я три ночи не спал, измучился

и начал сердиться (Лермонтов).

A.V.Bondarko həmçinin keçmiş bitmiş zamanın

iki formasını fərqləndirir:

1. Keçmiş bitmiş zamanın perfekt mənası. Bu za-

man formasında elə keçmiş hərəkət ifadə olunur ki,

onun nəticələri sonrakı zaman kəsiyi üçün aktualdır,

yəni indiki və gələcək zamanlar üçün, məsələn:

Где Яков Васильевич? – В амбаре заперся


78

(Бунин);

Я сам в те поры уже поднялся, сам за ней в

горы ездил (Л.Толстой).

2. Keçmiş bitmiş zamanın aorist forması. Bu

zaman vasitəsilə keçmişdə konkret fakt kimi reallaşan

hərəkət ifadə olunur, məsələn:

Разве я виновата, что не умерла тогда! А

теперь мешаю вам жить (Толстой).

Да, ещë новость. Встретила Акундина,

уверяет, что в самом ближайшем времени у нас

будет революция (А.Толстой).

Bu zamanın ifadəsində keçmişdə baş vermiş

ayrıca bir fakt qeyd olunur və bu hallarda adətən

hərəkətin icra olunmasının zamanının leksik və yaxud

kontekstual cəhətdən dəqiqləşdirilməsi yoxdur.

Müasir rus dilindəki fellərin zaman kateqoriya-

sına aid materialdan bəlli olur ki, müxtəlif zamanların

variativliyi müasir mərhələdə əsasən sintetik üsulla

reallaşır. Müasir Azərbaycan dilində isə biz zaman

kateqoriyasının reallaşmasında əsasən morfolojiləşmə

(sintetik üsul) və analitik üsulların təzahürünü müşa-

hidə edirik. Burada bir məqama diqqət yetirmək

lazımdır. Müxtəlifsistemli dillərə mənsub olan Azər-

baycan və rus dillərindəki felin zaman kateqoriyasını

daha dərindən dərk etmək üçün bu kateqoriyanın hər

bir dilin daxili quruluşunda yerini və inkişaf meyil-

lərini müəyyən etmək üçün mütləq nəinki sinxron,

həmçinin diaxron aspektə müraciət etməliyik. Azər-

Gülrux Həsənova

79

baycan dilindəki felin keçmiş zaman formalarını tarixi

aspektdə izlədik. İndi isə rus dilində felin keçmiş za-

man formalarını qədim rus dilinin materialları əsasın-

da nəzərdən keçirək.

Qədim rus dilində felin keçmiş zamanının 4 for-

ması mövcud olub: aorist, imperfekt, perfekt və plyus-

kvamperfekt.

Aorist və imperfekt sadə (sintetik) formalar, per-

fekt və plyuskvamperfekt isə mürəkkəb (analitik) for-

malar hesab edilirdi.

Aorist keçmişə aid olan vahid ayrılmaz bir hərə-

kəti bildirirdi; onun indiki zamanla heç bir əlaqəsi yox

idi; ona görə də bu formaya əsasən qədim slavyan

mətnlərində, incil mətnlərində və qədim rus tarixi ki-

tabələrində rast gəlinir (bütövlükdə keçmiş zaman

formalarının 70-80 %-ni aorist təşkil edir). Aorist keç-

miş zaman formasının qədim rus dilində özünəməxsus

şəkilçiləri olmuşdur: -хь, хомъ, сте, ша. Bu şəkilçilər

şəxsə və cinsə görə hallanırdı, məsələn: купити feli

(müasir rus dilində “купить” – almaq).

Tək hal

Cəm hal

I şəxs купи-хь купи-хомь

II şəxs купи купи-сте

III şəxs купи-ста купи-ша

Aorist Azərbaycan dilində şühudi keçmiş zamana


80

uyğun gəlir: написахь – yazdım. Imperfekt keçmişdə

icra edilən davamlı hərəkəti ifadə edirdi, məsələn:

Кадь ржи коупляхоут – Onlar çovdar almaqda idilər

(müqayisə et: Azərbaycan dilində davamlı keçmiş

zaman).

Qədim rus dilində keçmiş zamanın imperfekt for-

masının paradiqmasını aşağıdakı kimi təqdim etmək

olar:

писахь feli (müasir rus dilində писать – yazmaq)

Tək hal

Cəm hal

I şəxs писахь писахомь

II şəxs писаше (ть) писасте

III şəxs писаше (ть) писаху (ть)

Perfekt və plyuskvamperfekt keçmiş zaman for-

maları danışıq məqamı ilə əlaqədar formalardır. Per-

fekt indiki zamanda elə bir vəziyyəti ifadə edir ki, o

keçmişdə icra olunmuş hərəkətin nəticəsidir və bu nə-

ticə duyulur. Perfekt zaman forması qədim rus dilində

feli sifətin keçmiş zaman forması (keçmişdə olan

vəziyyətin göstəricisi) və köməkçi felin indiki zaman

forması (halın, vəziyyətin danışıq vaxtına aid oldu-

ğunun göstəricisi) birləşməsindən yaranırdı, məsələn:

Aз есмь писалъ – müasir rus dilində - я писал, Azər-

baycan dilində şühudi keçmiş zamana uyğun gəlir:

mən yazdım.

Gülrux Həsənova

81

Qədim rus dilində mürəkkəb perfekt keçmiş za-

manın paradiqması belə təqdim edilir:

Tək hal

Cəm hal

I şəxs (на) писал-ъ (а-о) есмь (на) -писал (ы-а) есмъ

II şəxs (на) писал-ъ (-а-о еси (на) -писал (ы-а) есмъ

III şəxs (на) писал-ъ (-а-а) есть (на) -писал (-ы,-а) есмъ

Qədim rus dilində plyuskvamperfekt (давнопро-

шедщее время) mürəkkəb zaman forması olaraq, keç-

mişdə hansısa hərəkətdən qabaq baş vermiş hərəkəti

ifadə edir. Azərbaycan dilində bu, uzaq keçmiş zama-

na uyğun gəlir, məsələn: бах писахъ – mən yazmış-

dım (mən əvvəl yazmışdım). Qədim rus dilində plyus-

kamperfekt zamanın paradiqması belə təqdim olunur:

Tək hal

Cəm hal

I şəxs (на) писал-ъ (а-о) -бяхъ (на) -писал (ы,а) бяхомъ

II şəxs (на) писал-ъ (а-о) бяшеть (на) -писал (ы,а) бяхомъ

III şəxs (на) писал-ъ (а-о) бяшеть (на) -писал (ы,а) бяхомъ

Beləliklə, qədim rus dilində plyuskvamperfekt

formal cəhətdən iki tərkibdən: keçmişdə olan feli si-

fətdən və быти köməkçi felindən ibarət olmuşdur.

Beləliklə, müxtəlifsistemli dillər olan Azərbay-

can və rus dillərində keçmiş zaman formalarının həm


82

sinxron, həm də diaxron aspektdə kontrastiv təhlili

göstərir ki, yaranma üsullarına, semantik xüsusiyyət-

lərinə görə onların olduqca oxşar universal xüsu-

siyyətləri var. Hər iki dildə keçmiş zaman formaları

həm sintetik, həm də analitik üsullarla reallaşır. Rus

dilində, V.Vinoqradovun təbirincə desək, fel sistemin-

də həm sintetik, həm analitik, həm də aqlütinativ dil

quruluşunun elementləri sinkretik surətdə birləşir.

Müqayisə olunan hər iki dildə felin zaman forma-

larının transpozisiyası (yəni bir zaman formasının

digər zaman formasının yerinə işlənməsi – G.H.) mü-

şahidə olunur. Transpozisiya termini ilk dəfə olaraq

rus dilçiliyində A.V.İsaçеnko, sonra isə A.V.Bondarko

tərəfindən “Вид и время русского глагола” əsərində

işlənmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, zaman formalarının trans-

pozisiyası bir sıra müxtəlifsistemli dillərə, o cümlədən,

rus, Azərbaycan, ingilis, alman və s. xasdır. Məsələn:

İngilis dilində: She leaves for Moscow tomorrow.

Rus dilində: Она завтра уезжает в Москву.

Azərbaycan dilində: O sabah Moskvaya yola

düşür.

Hər üç cümlədə felin indiki zamanı gələcək za-

man əvəzinə işlənmişdir, yəni transpozisiya baş ver-

mişdir. Felin zaman formalarının bir-birini əvəz etmə-

si hər bir zaman kateqoriyasının hüdudlarını geniş-

ləndirir, onun semantik inkişafına zəmin yaradır. Bu

barədə akademik A.A.Axundov yazır: “… müəyyən

Gülrux Həsənova

83

bir zaman formasının hər hansı bir zamanı ifadə edə

bilməsi faktı heç də qrammatik zaman kateqoriyasının

obyektivliyini rədd etmir. Yəni, “mən sabah Moskva-

ya gedirəm” cümləsindəki “gedirəm” felinin obyektiv

gələcək zamanı qrammatik cəhətdən əks etdirə bilmə-

məsi, başqa sözlə, obyektiv gələcək zamanla qramma-

tik gələcək zaman arasında qrammatik forma cəhətdən

uyğunluğun olmaması heç də o demək deyildir ki,

obyektiv zamanla qrammatik zaman kateqoriyasının

uyğunluğu məsələsi, ikincinin birincinin obyektiv ini-

kası olması daimi bir hal deyil, ötəri və təsadüfi bir

münasibətdir”.

Azərbaycan və rus dillərində keçmiş zaman for-

malarının kontrastiv təhlili göstərir ki, bu materialda

bir sıra hallarda keçmiş zaman indiki və gələcək za-

manlar əvəzinə işlənir. Bu növ transpozisiya Azərbay-

can dilçiliyində ilk dəfə olaraq aşkar olunur və üslubi

çalarlarla, cümlənin ekspressivliyi ilə əlaqədardır. Bu

hallarda kontekst həlledici rol oynayır, məsələn:

Faşistlər hücuma keçdilər. Kömək göndərin.

Yoxsa biz məhv olduq (məhv olacağıq).

Фашисты перешли в наступление. Шлите по-

мощь. Иначе мы погибли… (=погибнем).

Beləliklə, transpozisiyanın əsasını, A.V.Bondar-

konun fikrincə, “zaman formasının qrammatik mənası

ilə kontekstin temporallığının ziddiyyəti təşkil edir”.

Məlumdur ki, Azərbaycan və rus dillərinin gene-

tik cəhətdən heç bir qohumluğu yoxdur. Lakin Azər-


84

baycan və rus dillərindəki fellərin keçmiş zaman for-

malarının kontrastiv-tipoloji təhlili onlarda semantik

cəhətdən universalilərin, ümumi cəhətlərin üstünlük

təşkil etdiyini göstərir. Rus dilində keçmiş zamanın

elə bir forması yoxdur ki, o bütün məna çalarlığı ilə

Azərbaycan dilində transformasiya olunmasın. Burada

görkəmli ingilis dilçisi U.Z.Çeyfin bir fikri yerinə

düşərdi: “Maddi gerçəkliyin və ictimai proseslərin

ümumiliyi ona gətirib çıxarır ki, müxtəlif dillər se-

mantik cəhətdən nisbətən az fərqlənir”.

Eyni zamanda bu universallıq həm formal-qram-

matik, həm də məntiqi-məzmun planda müşahidə edi-

lir. Lakin belə bir məqama diqqət yetirilməlidir ki,

çox nadir hallarda rus dilində keçmiş, indiki və gələ-

cək zaman formalarını əmələ gətirmək üçün suppletiv,

yəni kökləri müəyyən dəyişikliyə uğramış eynimənalı

fellərdən istifadə olunur. Flektiv sistemli rus dili üçün

bu səciyyəvi haldır, məsələn: брать-взять, класть-по-

ложить, говорить-сказать, ловить-поймать, вер-

нуть-возвращать, обернуть-оборачивать, обëрты-

вать, найти-находить, прийти-приходить, пору-

читься-ручаться. Müqayisə edin:

Он говорил очень долго, но не сказал самого

важного. Главное, что я нашëл в тебе друга.

Birinci fəsildə qeyd olunduğu kimi, suppletivizm

slavyan dillərinə, o cümlədən rus dilinə xas olan xüsu-

siyyətdir və bu da dillərin leksik-semantik inkişafı ilə

əlaqədardır. Rus dilində suppletivizm həm felləri, həm

Gülrux Həsənova

85

də isimləri əhatə edir, məsələn: человек-люди, ще-

нок-щенята, ребëнок-дети və s.

Rus dilinin tədrisində, o cümlədən feli zamanla-

rın müqayisəli-tipoloji tədrisində suppletiv formalara

xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Rus dilindən Azərbaycan dilinə fellərin keçmiş

zaman formalarının transformasiyasında həmçinin mü-

hüm bir məqamı nəzərə almaq lazımdır. Rus dilindəki

fellərin bitməmiş və bitmiş tərzə bölünməsi onların

istifadəsinin ciddi surətdə şərtləndirir, bu sahədə nöq-

sanlara yol verilməməlidir. Rus dilində cütlük təşkil

edən bitməmiş və bitmiş tərzdə olan fellər Azərbaycan

dilində bir fel vasitəsilə tərcümə olunur, məsələn:

Bitməmiş tərz Bitmiş tərz Azərbaycan

dilində

кончать – кончить qurtarmaq

начинать – начать başlamaq

изучать – изучить öyrənmək

кричать – крикнуть çığırmaq

писать – написать yazmaq

делать – сделать etmək

играть – сыграть oynamaq

уметь – суметь bacarmaq

сеять – посеять əkmək

Lakin rus dilində elə fellər mövcuddur ki, onlar


86

yalnız bir tərzdə işlənir, yəni ya yalnız bitməmiş tərz-

də olur, məsələn: повествовать, преследовать, нуж-

даться, отсутствовать, отрицать, полагать, присут-

ствовать, участвовать və s., ya da əksinə - yalnız bit-

miş tərzdə işlənir, məsələn: стать, очутиться, ри-

нуться, хлынуть, очнуться və s.

Eyni zamanda rus dilində elə fellər də var ki, on-

lar konteksdən asılı olaraq, həm bitmiş, həm də bit-

məmiş tərzdə işlənir, məsələn: велеть, конфисковать,

использовать, образовать, сочетать, телеграфиро-

вать, атаковать, женить, обещать və s. Məsələn:

Он всегда много обещает, но мало делает (bit-

məmiş tərz);

Он уехал, но обещал вернуться к 10 часом

(bitmiş tərz).

Rus dilindən tərcümələrdə nöqsanlar əsasən bu

və ya digər felin bitməmiş tərzinin və yaxud bitmiş

tərzinin yanlış istifadəsində özünü göstərir, məsələn:

много раз сказал → olmalıdır: много раз

говорил.

Bu konteksdə keçmişdə təkrar olunan hərəkət

ifadə olunur, ona görə də felin bitməmiş tərzi istifadə

olunmalıdır;

всегда посмотрел → olmalıdır: всегда смотрел.

Bu konteksdə isə keçmişdə icra olunan davamlı

hərəkət ifadə olunur, ona görə də felin bitməmiş tərzi

istifadə olunmalıdır;

часто купил → olmalıdır: часто покупал.

Gülrux Həsənova

87

Bu konteksdə isə keçmişdə icra olunan təkrar

olunan hərəkət nəzərdə tutulur, ona görə də felin

bitməmiş tərzi istifadə olunmalıdır.

İndi isə rus dilindən Azərbaycan dilinə fellərin

keçmiş zaman formalarının tərcüməsində bəzi məqam-

lara nəzər yetirək:

1. Rus dilində bitməmiş tərzdə olan fellərin keç-

miş zaman formasına (əgər onlar davamlı, təkrar olu-

nan hərəkəti bildirirsə) Azərbaycan dilində davamlı

keçmiş zaman uyğun gəlir, məsələn:

a) fel davamlı fasiləsiz hərəkəti ifadə edir:

Берг говорил всегда очень точно, спокойно и

учтиво (Л.Толстой. Война и мир). Berq həmişə çox

dəqiq, təmkinli və ehtiramla danışardı.

Я всегда будил своего товарища с трудом.

Mən həmişə dostumu çətinliklə oyadardım.

b) rus dilindəki fel təkrar olunan hərəkəti bildirir:

Позади цепей носился Чапаев, кратко, быстро и

властно отдавал приказания, ловил ответы (Д.Фур-

манов). İnsan axınının ardınca Çapayev çapırdı, qısa

və hökmlə əmrlər verirdi, cavabları alırdı...

2. Rus dilində keçmişdə icra olunmuş bir-birinin

ardınca gələn dinamik hərəkətə Azərbaycan dilində

şühudi keçmiş zaman uyğun gəlir: Он (князь Ва-

силий) подошëл к Анне Павловне, поцеловал еë

руку… и покойно уселся на диване (Л.Толстой.

Война и мир). Knyaz Vasili Anna Pavlovnaya yaxın-

laşdı, onun əlini öpdü... və sakitcə divanda oturdu.


88

3. Əgər rus dilindəki fel keçmişdə bitmiş və nəti-

cəsi duyulan hərəkəti bildirirsə, Azərbaycan dilində

bu formaya nəqli keçmiş zaman uyğun gəlir, məsələn:

Я очень устал, две ночи не спал. Mən çox yo-

rulmuşam, iki gecə yatmamışam.

Я мало жил, и жил в плену (Лермонтов). Mən

az yaşamışam, özü də əsirlikdə yaşamışam.

4. Hər iki dildə keçmiş zaman formalarının həm

mütləq, həm də nisbi mənada işlədilməsi müşahidə

olunur. Məsələn: rus dilində şifahi nitqdə felin keçmiş

zaman forması hələlik icra olunmamış lakin nəticəsi

bilinən gələcək zaman mənalı hərəkəti bildirir. Azər-

baycan dilində də bu hallarda nisbi keçmiş zaman

forması işlənir, məsələn:

Ну, я пошел… время уже позднее.

Hə, mən getdim... artıq gecdir.

5. Azərbaycan dilində fellərin spesifik zaman

formalarından olan uzaq keçmiş zamana rus dilində

aşağıdakı analitik konstruksiya uyğun gəlir: бывало –

bitməmiş tərzdə olan felin keçmiş zaman forması.

Axşamlar onlar mahnı oxuyardılar.

По вечерам они бывало песню пели.

6. Rus dilinin bədii üslubunda işlənmiş ekspres-

siv çalarlı və nisbi mənalı keçmiş zaman formaları

Azərbaycan dilində də identik formalar vasitəsilə

transformasiya olunur:

a) keçmiş zaman indiki zaman əvəzinə işlənir:

Хорошо, Никешка, в солдатах. Встал (=вста-

Gülrux Həsənova

89

ëшь) утром… лошадь вычистил (=чистишь)…

ранец… Ну да ведь солдат работы не боится (Сал-

тыков – Щедрин).

Yaxşı, Nikeşka, əsgər oldun. Səhər durdun (=du-

rursan), atını təmizlədin (=təmizləyirsən), çantanı

yudun (=yuyursan)... Axı əsgər işdən qorxmur...

b) keçmiş zaman gələcək zaman əvəzinə işlənir,

lakin bu cümlələrdə istehza, ironiya və etiraz duyulur:

Как же, пошла за него замуж! (=Ни за что не

пойду!)

Ay hay, ay getdim ha ona ərə! (=Heç vaxt getmə-

yəcəyəm!)

Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərindəki fellərin

keçmiş zaman formalarının kontrastiv-tipoloji təhlili,

dillərarası transformasiyalar göstərir ki, bu kateqori-

yanın hər iki tədqiq olunan dildə semantik prinsipin

həlledici rolunun dərk olunması və tətbiq edilməsi şər-

tilə öyrənilməsi kontensiv tipologiya üçün olduqca

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqat göstərir ki, hər

iki dildə keçmiş zamanın müxtəlif formaları asanlıqla

transformasiya olunur. Bu da təbiidir, çünki bir tərəf-

dən insan təfəkkürünün, məntiqi kateqoriyaların ümu-

miliyi, digər tərəfdən dillərin inkişaf meyillərinin

ümumiliyi, sosial proseslərin oxşarlığı bütün dillərin

semantik cəhətdən oxşarlığına gətirib çıxarır. Doğru-

dur, hər iki dildə keçmiş zaman formalarının təzahü-

ründə spesifik xüsusiyyətlər də özünü göstərir, məsə-

lən: Azərbaycan dilində keçmiş zamanın spesifik mü-


90

rəkkəb formaları (uzaq keçmiş, qəti gələcəkli keçmiş,

qeyri-qəti gələcəkli keçmiş) rus dilində mövcud deyil.

Eyni zamanda rus dilindəki fellərin suppletiv for-

maları Azərbaycan dilində mövcud deyil. Lakin eyni

zamanda felin keçmiş zaman formaları həm analitik,

həm də sintetik üsullar vasitəsilə yaranır. Bu baxım-

dan flektiv dil qrupuna aid olan rus dilində felin keç-

miş zaman formaları şəkilçiləşmə (morfolojiləşmə)

üsulu vasitəsilə də yaranır, məsələn:

строил – достроил – достраивал və s.

читал – дочитал – дочитывал və s.

Beləliklə, fellərin keçmiş zamanı mürəkkəb

qrammatik kateqoriya olaraq hər iki dildə həm üstün-

lük təşkil edən universal cəhətlər, həm də özünəməx-

sus xüsusiyyətlər var.

Gülrux Həsənova

91

FFEELLİİNN İİNNDDİİKKİİ ZZAAMMAANN FFOORRMMAALLAARRIINNIINN


İndiki zaman müxtəlif sistemlərə aid olan Azər-

baycan və rus dillərindəki felin zaman sistemi para-

diqmasında özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan və rus

dillərində indiki zaman başlanmış, ancaq hələ də bit-

məmiş, tamamlanıb sona çatmamış hal və hərəkəti

bildirir.

İndiki qrammatik zaman indiki obyektiv zamanı

dildə maddiləşdirir. Müqayisə olunan hər iki dildə

indiki zamanın kateqorial mütləq və nisbi mənaları

var, lakin əsas çıxış nöqtəsi təbii ki, danışıq məqamı-

dır. Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində indiki za-

man formalarının kateqorial mənalarının reallaşması

kontekst və nitq situasiyasından asılıdır. Indiki zaman

keçmiş və gələcək zaman formaları arasında orta və-

ziyyət tutaraq bu zaman formalarının əvəzinə, yəni

onların mənasında işlənə bilər və bu hallarda da trans-

pozisiya baş verir. Məsələn:

Rus dilində: Смотри, вот он идëт по улице.

Azərbaycan dilində: Bax, o küçə ilə gedir.

Burada indiki zaman formaları həm Azərbaycan,

həm də rus dillərində öz mütləq kateqorial mənasında

çıxış edir. Digər cümləyə nəzər yetirək:


92

Rus dilində: Иду я вчера по улице и встречаю

старого друга.

Azərbaycan dilində: Dünən yol ilə gedirəm və öz

köhnə dostuma rast gəlirəm.

Burada həm Azərbaycan, həm də rus dillərində

indiki zaman forması nisbi mənada, keçmiş zaman

mənasında işlənmişdir. İndi isə aşağıdakı cümləyə

nəzər yetirək:

Rus dilində: Завтра я уезжаю в Москву.

Azərbaycan dilində: Sabah mən Moskvaya gedirəm.

Bu cümlədə həm Azərbaycan dilində, həm də rus

dilində indiki zaman forması gələcək zaman əvəzinə

işlənmiş və transpozisiya baş vermişdir.

Ümumiyyətlə, demək olar ki, felin zaman forma-

larının işlənməsində müşahidə edilən transpozisiya

proqressiv səciyyə daşıyır və hər bir feli zaman kate-

qoriyasının semantik imkanlarını genişləndirir.

Аkademik A.A.Axundov qeyd edir ki, “felin in-

diki zamanının əsas vəzifəsi bundan ibarətdir ki, öz

qrammatik vəzifələri ilə obyektiv indiki zamanı xeyli

konkretləşdirir, xüsusi məna çalarlarına malik bir sıra

indiki zamanlar yaradır. Məsələn, ingilis dilində indiki

zamanın dörd növü, ərəb dilində iki növü, türk dilləri

ailəsindən olan oyrot dilində üç növü, türk dilində iki

növü vardır. Azərbaycan dilinin Quba dialektində də

felin indiki zamanının iki növü özünü göstərməkdədir”.

Müasir Azərbaycan dilində felin indiki zamanı-

nın bir forması mövcuddur, lakin onun məna xüsusiy-

Gülrux Həsənova

93

yətləri rəngarəngdir. Azərbaycan və rus dillərində fe-

lin indiki zamanının məzmununda aşağıdakı iki mü-

hüm cəhəti qeyd etmək lazımdır:

1. Felin indiki zamanı danışıq vaxtı ilə bilavasitə

əlaqədardır;


əlaqədar deyil.

Bunlardan birincisi subyektin bilavasitə danışıq

vaxtı icra etdiyi işi, hərəkəti, ikincisi isə subyektə aid

olan ümumi hal və ya hərəkəti ifadə edir.

Rus dilçiliyində (A.V.Bondarko) birinci halda iş-

lənmiş indiki zaman formasını konkretlik bildirdiyin-

dən və danışıq məqamı ilə əlaqəsini nəzərə alaraq in-

diki aktual zaman, ikinci halda işlənmiş indiki zaman

formasını mücərrəd olduğundan indiki qeyri-aktual

zaman adlandırılır.

İndi isə hər iki dildə müşahidə edilən indiki za-

manın reallaşmasında bu iki məqamın dil materialında

təmsil olunmasını izləyək:

a) hal və hərəkət danışıq vaxtı ilə tam uyğunluq

təşkil edir, məsələn:

Birinci kərədir ki, yabançı kişiyə məktub yazı-

ram... Böyük şairin Şirvan məmləkətinə keçməsini

məsləhət görürəm (M.S.Ordubadi. Qılınc və qələm).

Я устала, едва стою на ногах (Чехов).

А ведь у вас злоба кипит, вы сами просите

борьбы… Вы, например, меня ненавидите сейчас

(Бунин).


94

b) hal və hərəkət danışıq vaxtı ilə tam uyğunluq

təşkil etməklə bərabər, subyektin ümumi xüsusiyyə-

tini, səciyyəsini əks etdirir. Belə hal və hərəkətlər se-

mantikasına görə hissi və əqli prosesləri bildirən fel-

lərlə ifadə olunur. Məsələn: sevmək (любить), istə-

mək (хотеть, желать), tanımaq (узнавать), xoşlamaq

(нравиться), başa düşmək (понимать) və s. fellər

buna misal ola bilər. Məsələn:

Avropa gündoğuşu anlamır (C.Cabbarlı. «Oqtay

Eloğlu»).

Mən elə əsər yaratmaq istəyirəm ki, məndən son-

ra gələn şairlər mənim təsirimdən çıxa bilməsinlər

(M.S.Ordubadi. «Qılınc və qələm»).

Rus dilində: Давно он любит еë? В двух словах

не расскажешь. Разве всë запомнишь? və s.

c) danışıq vaxtı ilə tam uyğunluq təşkil edən fel

eyni zamanda uzun dövrlərə, həm keçmiş, həm də mü-

əyyən dərəcədə gələcək zamana aid olan ümumi hal-

ları ifadə edir, məsələn:

Günəş səhər çıxır, axşamlar batır. Cümlə bitmiş

fikri ifadə edir. Aksiom sübut tələb etmir. Volqa Xə-

zər dənizinə axır.

Солнце выходит по утрам, заходит по вече-

рам. Предложение выражает законченную мысль.

Аксиома не требует доказательств. Волга впадает в

Каспийское море.

Danışıq vaxtilə bilavasitə əlaqəsi olmayan indiki za-

man isə (qeyri-aktual indiki zaman) aşağıdakı hallarda

Gülrux Həsənova

95

konteksdən və nitq situasiyasından asılı olaraq reallaşır:

a) təkrar olunan, zamanla məhdudlaşmayan adi

və ümumi mənalı hərəkətləri ifadə etmək üçün,

məsələn:

Mən sənə həmişə bu vaxtlar yazıram.

Я тебе всегда пишу именно в это время.

Qızlar tez-tez səbəbsiz ağlayırlar.

Девушки часто плачут беспричинно.

b) indiki zaman danışıq vaxtından əvvəl icra

olunmuş hal və ya hərəkətin nəql edilməsində istifadə

olunur. Bu formaya həmçinin təsviri indiki zaman de-

yilir. Aydın zəif, yorğun, ixtiyarlar kimi girib əlindəki

çörək parçasına baxaraq bir tərəfə atır. Bir qədər ota-

ğın ortasında durub şaşqın və mənasız baxınır

(C.Cabbarlı).

Жан на террасе с букетом цветов. Увидев

Нину, прячет букет за спиной, исчезает и входит

уже без букета (Горький).

c) indiki zaman konkret zamanla bağlılığı olma -

yan hökmləri ifadə edir. Bu xüsusiyyət atalar sözləri

və məsəllərdə özünü göstərir, məsələn:

Tısbağa qınından çıxıb qınını bəyənmir.

Səhər gedir naxıra, gecə gəlir axıra.

В тихом болоте черти водятся.

В чужой монастырь со своим уставом не

ходят.

Azərbaycan dilində felin indiki zamanı həm for-

mal-qrammatik, həm də məntiqi-məzmun planı etibarilə


96

türk dilləri arasında seçilir. Belə ki, bəzi türk dillərində

(məsələn qazax, tuvin və s.) indiki zaman həm sintetik,

həm də analitik üsulla düzəlir. Müasir Azərbaycan dilin-

də indiki zaman yalnız sintetik üsulla əmələ gəlir. Müa-

sir Azərbaycan dilində indiki zamanın formal göstəricisi

-ır şəkilçisi və onun müxtəlif fonetik variantlarıdır: -ır//-

ir//-ur//-ür//-yır//-yir//-yur//-yür. Azərbaycan dilində in-

diki zamanın şəxslər üzrə dəyişkən paradiqmasını belə

təqdim etmək olar: birinci şəxsin təkində -am//-əm:

açıram, sevirəm, dururam, sürürəm, yaşayıram, istəyi-

rəm, oxuyuram, üşüyürəm; birinci şəxsin cəmində -

ıq//-ik//-uq//-ük: açırıq, sevirik, dururuq, sürürük, ya-

şayırıq, istəyirik, oxuyuruq, üşüyürük; ikinci şəxsin

təkində -san//-sən: açırsan, sevirsən, durursan, sürür-

sən, yaşayırsan, istəyirsən, oxuyursan, üşüyürsən;

ikinci şəxsin cəmində -sınız//-siniz//-sunuz//-sünüz:

açırsınız, sevirsiniz, durursunuz, sürürsünüz, yaşayır-

sınız, istəyirsiniz, oxuyursunuz, üşüyürsünüz; üçüncü

şəxsin təkində -ır//-ir//-ur//-ür//-yır//-yir//-yur//-yür:

açır, sevir, durur, sürür, yaşayır, istəyir, oxuyur, üşü-

yür; üçüncü şəxsin cəmində zaman şəkilçisindən sonra

–lar//-lər cəm şəkilçisi əlavə olunur, məsələn: açırlar,

sevirlər, dururlar, sürürlər, yaşayırlar, istəyirlər, oxu-

yurlar, üşüyürlər.

Azərbaycan dilində felin indiki zamanı digər türk

dillərindən onunla fərqlənir ki, o, bir tərəfdən sintetik

yolla əmələ gəlir, digər tərəfdən isə “Azərbaycan di-

lində indiki zamanı əmələ gətirən şəkilçilər başqa türk

Gülrux Həsənova

97

dillərində indiki-gələcək zaman şəkilçiləridir”.

Məsələn O.S.Zaxarova rus və qırğız dillərinin

müqayisəli morfologiyasına həsr olunmuş əsərində

qeyd edir ki, “qırğız dilində felin indiki zamanının iki

forması var: sadə (men okuymun) və mürəkkəb (men

okup jatamın). Mürəkkəb forma jat, tur, otur, jür

köməkçi felləri vasitəsilə analitik yolla əmələ gəlir”.

Ümumiyyətlə, indiki zaman kateqoriyası müxtəlif

türk dillərində həm formal cəhətdən, həm də semantik

cəhətdən olduqca uzunmüddətli və mürəkkəb tarixi in-

kişafın nəticəsidir və hər bir dilin özünəməxsusluğu

ilə bağlıdır. Müasir Azərbaycan dilində felin indiki

zamanı yalnız sintetik yolla düzəlir və yuxarıda qeyd

olunmuş sabit normalaşdırılmış formal göstəricilərə

malikdir. Müasir qazax dilində isə Azərbaycan dilin-

dən fərqli olaraq felin indiki zamanı həm sintetik, həm

də analitik yolla düzəlir. Sadə formalar a, e, y şəkil-

çiləri vasitəsilə, mürəkkəb formalar isə “otır”, “tur”,

“jür”, “jatır” köməkçi felləri vasitəsilə yaranır. Eyni

zamanda qeyd olunmalıdır ki, a, e, y şəkilçiləri qazax

dilində indiki zaman göstəriciləri kimi hələ sabitləş-

məmişdir, onlar müasir qazax dilində həmçinin gələ-

cək zamanı bildirir.

Müasir Türkiyə türkcəsində də felin indiki zama-

nı sintetik yolla əmələ gəlir və aşağıdakı sxem üzrə

düzəlir: fel əsası + ı, i formantı + yor indiki zaman

şəkilçisi + şəxs şəkilçiləri, məsələn:


98

Tək hal

Cəm hal

I şəxs geliyorum geliyoruz

II şəxs geliyorsun geliyorsunuz

III şəxs geliyor geliyorlar

Müasir qaqauz dilində də felin indiki zaman for-

ması eyni model əsasında yaranır: alerım, alersın və s.

və bu modeldəki er formantı -yor formantının fonetik

variantıdır.

Türkmən dilində də felin indiki zaman forması

sintetik yolla yaranır və bu morfotipoloji paradiqmanı

belə təqdim etmək olar:

al feli

Tək hal

Cəm hal

I şəxs alyarın alyaras

II şəxs alyarsın alyarsınız

III şəxs alyar alyarlar

Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, indiki

zamanın yaranmasına görə müasir Azərbaycan dili

əksər türk dillərindən fərqlidir. Eyni zamanda qeyd

etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilinin fel sistemində

indiki zamanın formal göstəriciləri onun inkişafının

müxtəlif mərhələlərində fərqli olmuşdur. Belə ki, qə-

Gülrux Həsənova

99

dim yazılı abidələrin və dialekt və şivələrin zəngin

materialları göstərir ki, tarixən Azərbaycan dilində

felin indiki zamanı nəinki sintetik, həmçinin analitik

yolla düzəlirdi. Məsələn:

Al geyinib çıxsan gülşən seyrinə

Yığılır başına güllər dolanır (Vaqif) (sintetik

üsul).

Ola bilmən həbib ilən, görə bilmən rəqib ilən,

Qaluptur iş nəsib ilən gidəlim barı şəhrindən

(Kişvəri) (analitik üsul).

Bu haqda M.Ş.Rəhimov qeyd edir: “Yazılı abidə-

lər göstərir ki, indiki zamanı ifadə etmək üçün digər

formalarla yanaşı, XIV-XVIII əsrlərdə digər analitik

formalar, həmçinin “ala turur” forması vardı”. Azər-

baycan dilində indiki zamanın bu qədim formasına bir

çox mənbələrdə, o cümlədən Nəsiminin, Xətainin,

Kişvərinin əsərlərində rast gəlinir, məsələn:

Nəsiminin suzi ərşə çıxadır (XIV əsr, Nəsimi);

Cular axadır kənarı bağdan (XV əsr, Xətai);

Xunin cigəri kim sənün içün verədür can (XV əsr,

Kişvəri).

Sonralar bu formal göstərici müəyyən fonetik də-

yişikliklərə uğramış və “XV əsrdən sonra indiki zama-

nın bu şəkli ədəbi dildə öz yerini oğuz tipli indiki za-

man şəkilçiləri ilə əvəz olunaraq meydandan çıxmış-

dır. Müasir dialekt və şivələrimizdə isə bu şəkilçinin

ancaq I və III şəxsdə işlənən –a,-d, -ə,-d (I şəxs), a-dı,

ə-di, a-du, ə-dü (III şəxs) formalarına təsadüf edilir,


100

məsələn, Quba, Bakı, Novxanı, Corat, Hökməli, Qo-

bustan, Mərəzə və s. dialekt və şivələrdə indiki zaman

paradiqması belə təqdim olunur:

Təsdiq

Tək hal

Cəm hal

I şəxs aladam aladuğ

II şəxs alasan alasuz

III şəxs aladı(n), aladı, aladu aladı(n), aladı, aladu(lar)

İnkar

Tək

I şəxs almıdam, almidəm (Q)

II şəxs almiyasan, almısan//almisən//almeysan

III şəxs almıyadı (Mər, Ə), almiyad (B), almı-

dı//almeydi (Q)

Cəm

I şəxs almıyaduğ (Mər, Ə), almıyədik, almey-

duğ (Q)

II şəxs almiyasuz (Mər, Ə), almeysuz (Q), almı-

yəsuz (B)

III şəxs almıyadı(n)(lar), almıyadu(lar), almıdı//

almeydı(lər)”.

Müasir Azərbaycan dilindəki fellərin indiki za-

man şəkilçiləri -ır, -ir, -ur, -ür həm müasir mərhələdə

Gülrux Həsənova

101

yalnız bəzi dialekt və şivələrimizdə, həm də tarixən

yazılı abidələrimizdə ikili funksiya daşımış və indiki

zamanla bərabər qeyri-qəti gələcəyi ifadə edir,

məsələn:

Mən onu tanıram (indiki zaman, Naxçıvan və Cə-

nubi Azərbaycan dialektləri);

Mən onu görsəm tanıram (qeyri-qəti gələcək

zaman);

Mən sabah oxıram (qeyri-qəti gələcək zaman) və s.

Şərh əgər etsəm, cəmalın dəftərindən bir vərəq,

Hər sözüm min fəsil olın, hər fəsil yüz min

bablər (Nəsimi).

Müasir Azərbaycan dilində isə -ır, -ir, -ur, -ür şə-

kilçiləri yalnız indiki zamanı ifadə edir. Eyni zamanda

qeyd etmək lazımdır ki, görkəmli türkoloq alimlər

B.A.Serebrennikov, N.Z.Hacıyeva və başqaları -ar, -ər,

-ır, -ir şəkilçili formaların mənşəyini qədim pratürk dil

əsasdakı feli sifətlərlə bağlayır və onların izlərini ayrı-

ayrı türk dillərində aşağıdakı sözlərdə görürlər: Azər-

baycan dilində yanar (yan – felindən), Azərbaycan di-

lində yarar (yara – felindən), türk dilində geçer (geç –

felindən), tatar dilində kaynar (kayna – felindən) və s.

Bu müəlliflər -ar, -ır şəkilçili feli sifətlərdən ya-

ranmış indiki-gələcək zamanın pratürk ulu dil mərhə-

ləsində yarandığını ehtimal edir və türk dillərində on-

ların olduqca geniş yayıldığını qeyd edirlər.

Beləliklə, Azərbaycan dilindəki fellərin indiki

zaman göstəriciləri qədim formalardan olmaqla tarixi


102

inkişaf boyu öz sabitliyini qoruyub saxlamışdır. Bu

hal qrammatik kateqoriyanın tolerantlığına dəlalət

edir.

Beləliklə, apardığımız araşdırmalar göstərir ki,

indiki zamanın ifadə üsullarına görə Azərbaycan dili

digər türk dillərindən müasir dövrdə daha çox fərq-

lənir. Müasir Azərbaycan dilində indiki zaman for-

maları yalnız sintetik üsulla əmələ gəlir (bəzi dialekt

və şivələrimiz istisna olunmaqla). Lakin tarixən həm

Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində, həm də digər

türk dillərində indiki zamanın analitik formaları möv-

cud olmuşdur. Sonrakı inkişaf mərhələlərində indiki

zamanın formal göstəriciləri tam sabitləşmiş, semantik

cəhətdən cilalanmış, zənginləşmişdir. Nəticədə, indiki

zamanın ifadəsində yalnız sintetik üsuldan və müvafiq

məna cəhətdən tam sabitləşmiş formalardan istifadə

edən müasir Azərbaycan dili əksər türk dillərindən

əsaslı surətdə fərqlənir. İndiki zamanın ifadəsində sin-

tetik və analitik üsullardan istifadə edən bəzi türk

dillərində, həmin zamanın sintetik əlamətlərinin diffe-

rensiallaşması baxımından da sabitləşmə prosesi ge-

dir. Çünki müqayisələr göstərir ki, bu dillərdə işlənən

indiki zaman şəkilçiləri bir zaman mənasında deyil,

cümlənin məzmunundan asılı olaraq indiki-gələcək

zaman mənasında işlənir, yəni bu şəkilçilərin ifadə

etdiyi mənada differensiallaşma hələ tam deyildir.

Azərbaycan dilində felin indiki zamanının istifa-

dəsində bir məqama nəzər yetirməyi məqsədəuyğun

Gülrux Həsənova

103

sayırıq. İ.Əfəndiyev “Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər”

adlı məcmuədə çap etdirdiyi “Fel” məqaləsində indiki

zamanı bir qədər fərqli səpgidə tədqiq edərək, onun

iki növünü müəyyən etmişdir: indiki zaman, hal. Bu

differensiasiyada indiki zamanın birinci növü heç bir

etiraz doğurmamışdı, lakin müəllifin indiki zamanın

hal forması haqqında fikri mübahisəyə səbəb olmuşdu.

Belə ki, İ.Əfəndiyev qeyd edir: “İşin, hal və ya hərə-

kətin söz söylənən vaxtdan əvvəl başlayıb, söz söylə-

nən vaxtda da davam etməsini bildirən feli zamana hal

deyilir. Hal hər hansı bir növdən olan məsdərə -da, -də

zaman şəkilçilərinin və şəxs sonluqlarının artırılması

ilə düzəlir, məsələn: yazmaqdayam, işləməkdəyəm”.

Halı indiki zamanın ayrıca forması kimi təqdim

etməyə qarşı etiraz edən akademik A.A.Axundov

göstərir ki, “hal deyilən indiki zamanın inkarı yoxdur.

Halbuki fel zamanlarının daxil olduğu xəbər forması

iş, hal və ya hərəkətin icra edilib-edilməməsini gös-

tərir. Bu cəhətdən hal deyilən indiki zaman xəbər for-

masından kənarda qalır. Bundan başqa, məlum olduğu

kimi, müəyyən bir sözün fel kateqoriyasına daxil ol-

ması üçün də onun inkarlıq kateqoriyasına malik olma-

sı zəruridir. Halbuki yuxarıda qeyd edilən kimi, -maq-

da, -məkdə şəkilçiləri ilə düzələn fel forması bu tələbə

cavab verə bilmir. Odur ki, fel kökü + maqda//məkdə-

ni hətta tam feli kateqoriya hesab etmək olmaz”.

Lakin Azərbaycan dilçiliyində bu formanı qəbul

edib ayrıca bir zaman kimi qiymətləndirilmə meyilləri


104

də vardır. Məsələn, “Müasir Azərbaycan dili” (Bakı,

1980) əsərində davamlı indiki zaman qeyd olunur:

“Davamlı indiki zaman iş, hal və ya hərəkətin söz söy-

lənən vaxtdan əvvəl başlanıb davam etdiyini göstərir,

məsələn:

Yoldaşlar, mən bilirəm ki, bu kənddə mənim di-

limdən mənim haqqımda bir çox əsassız sözlər danı-

şılmaqdadır (C.Cabbarlı); Onun mazutla parlayan

yorğun olmasındakı təntənəli şadlıq hələ də gözümün

qarşısında durmaqdadır (M.Ənvər)”.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, son dövrdə

L.Hüseynovanın ingilis və Azərbaycan dillərində felin

davamlı zamanlarına aid tədqiqat əsəri çapdan çıxmış-

dır. Bizcə, müəllif ingilis dilinin zamanlar sisteminin

materialını, xüsusiyyətlərini avtomatik olaraq Azər-

baycan dilinə köçürərək o faktı nəzərə almır ki, ingilis

dilində davamlı zaman formaları müxtəlif spesifik tə-

ləblərə cavab verir, şəxs, inkarlıq və s. kateqoriyaları

var. Həmin sözləri Azərbaycan dilindəki davamlı indi-

ki zamanda sayılan fellərə şamil etmək olmaz. Müəllif

əsər boyu Azərbaycan dilçiliyində “davamlı indiki

zaman” məfhumuna öz münasibətini bildirməmiş və

bizcə qərb dilçiliyinin təsiri altında öz nəticələrini çı-

xarmışdır. Həmçinin, L.Hüseynovanın qeyd olunan

əsərinin 82-ci səhifəsində göstərdiyi davamlı indiki

zaman hesab etdiyi və dialekt və şivələrdə işlənən fel

əsası +a +var bitişdirici elementli zaman forması sadə

indiki zamandır, onun semantikasında davamlılıq qə-

Gülrux Həsənova

105

tiyyən yoxdur, məsələn: ala varam, ala varsan, ala va-

rux, ala varsuz, ala var.

Digər tərəfdən B.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva

bu formanın Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində

Qafqaz dillərinin təsiri altında yarandığını qeyd edirlər.

Müşahidələr göstərir ki, -maqda//-məkdə şəkilçi-

sinin davamlı indiki zaman şəkilçisi adlandırılmasının

iki başlıca səbəbi vardır:

1. Şəkilçi iş, hal və hərəkətin keçmişdə icra

olunub indi də davam etməsini bildirir, deməli, həmin

şəkilçinin məzmununda zaman çalarlığı mövcuddur.

2. Bu şəkilçi hərəkət məzmunlu fellər əmələ gəti-

rir, bu hərəkət, nümunələrdən göründüyü kimi, sü-

rəkli, davamlı xarakter daşıyır. Məlumdur ki, iş, hal

və hərəkət bildirən bütün fellərdə zaman çalarlığı var-

dır. Felin xəbər formasından əlavə, felin arzu şəklində

(gələ, oxuya və s.), vacib şəklində (gəlməli, oxumalı),

lazım şəklində (gələsi, oxuyası) zaman çaları mövcud-

dur. Həmçinin felin təsriflənməyən formaları olan feli

sifət və feli bağlamalarda belə müəyyən zaman çalar-

ları mövcuddur, məsələn:

Feli sifət

Yazılmış məktub – keçmiş zaman mənası

Oxuyan tələbə – indiki zaman mənası

Yazdığım məktub – keçmiş zaman mənası

Yazılacaq əsər – gələcək zaman mənası

Yazılası inşa – gələcək zaman mənası

Oxumalı kitab – gələcək zaman mənası


106

Gəzməli yer – gələcək zaman mənası

Çəkilməli mənzərə – gələcək zaman mənası

Eyni zamanda feli bağlamaların da semantikasın-

da zaman anlayışı vardır. Məsələn: O kənd məktəbini

bitirib, təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya getdi

(keçmiş zaman anlayışı); Uşaq gəzintidən gələrək

dərslərini hazırlamağa başladı (keçmiş bitmiş zaman

anlayışı); Ev tapşırıqlarını yazmadan gəzməyə getmə

(keçmiş zaman anlayışı).

Bu cümlələrdə əsas feldə ifadə olunan məna mü-

əyyən zaman çalarlığı ilə feli bağlamalar vasitəsilə ta-

mamlanır. Felin təsriflənməyən formaları felin əsas

xüsusiyyətlərini (təsdiq və inkarda işlənmək, təsirli və

təsirsiz olmaq, növ bildirmək və s.) daşısalar da, felin

təsriflənən formalarından fərqli olaraq, şəxsə və kə-

miyyətə görə dəyişmir. Beləliklə, morfofunksional ba-

xımdan -maqda//-məkdə şəkilçili felləri ayrıca indiki

davamlı zaman hesab etmək olmaz, çünki onlar bir

çox meyarlara cavab vermir (inkarlıq, növ və s. kate-

qoriyaları yoxdur).

Bu fəsildə müasir Azərbaycan dilində felin indiki

zaman formalarının semantik xüsusiyyətlərini araşdı-

rarkən biz bir qayda olaraq faktik materialdan nümu-

nələr gətirməklə onların rus dilində qarşılığını vermi-

şik və belə qənaətə gəlmişik ki, hər iki dildə bu for-

malar asanlıqla transformasiya olunur. Bu təhlildə biz

əsas diqqəti semantik prinsipə vermişik və müqayisəli

tədqiqatda kontensiv tipologiyanın əsas üsulu olan

Gülrux Həsənova

107

məzmundan-formaya prinsipini seçmişik. Bu sistem

müxtəlifsistemli dillərin təsvirində və tədqiqində həmçi-

nin “semantik prinsip” və yaxud “mənadan ifadə vasitə-

lərinə” adlanır. Müxtəlif dillərin tədqiqində bu prinsipin

aktuallığı və əhəmiyyəti ən əvvəl B.A.Serebrennikov,

sonralar isə T.V.Bulıqina, S.N.İvanov, A.V.Bondarko-

nun əsərlərində qeyd olunmuşdur.

Bu baxımdan V.S.Xrakovskinin aşağıdakı fikri

də müqayisəli tədqiqatlarda semantik prinsipin üstün-

lüyünü bir daha təsdiqləyir: “Bu növ tədqiqatın çıxış

nöqtəsi mənanın əsas dayaq kimi götürülməsidir;

nəticədə isə bir dildə və yaxud müxtəlif dillərdə bu

mənanı hansı formal vasitələrin köməyilə verilməsinin

yolları aşkar olunur”.

İndi isə rus dilində felin indiki zaman formala-

rının spesifik formal-qrammatik və məntiqi-məzmun

xüsusiyyətlərini təhlil edək və semantik prinsipi əsas

tutaraq hər iki dildə bu kateqoriyanın müqayisəli-xa-

rakteroloji təhlilini reallaşdıraq.

Akademik V.Vinoqradov rus dilində felin indiki

zamanı haqqında yazır: “İndiki zaman formasında za-

mandan kənarlığın obyektiv mənası indiki zamanın

subyektiv mənası ilə dialektikcəsinə birləşir”.

V.Vinoqradov “Русский язык. Грамматическое

учение о слове” əsərində indiki zamanın yaranmasın-

da hərəkətin zamandan asılı olmayaraq davam etmə-

sini, sabit olmasını və subyektin səciyyələndirilməsin-

də rol oynadığını qeyd edir, məsələn:


108

Нужда плачет, нужда скачет, нужда песенки поëт.

Науки юношей питают. Судьба играет человеком.

Я говорю: “отчего люди не летают как птицы”

(Островский).

Azərbaycan dilində: Ehtiyac ağlayır, ehtiyac yü-

rüyür, ehtiyac mahnı oxuyur.

Elm cavanları qidalandırır. Tale insanla oynayır. Mən

deyirəm: “Nəyə görə insanlar quşlar tək uçmurlar?”

V.Vinoqradov bu əsərdə rus dilində felin indiki

zaman formalarının gələcək zaman yerinə işlənməsi

hallarını (bu hal həmçinin Azərbaycan dilində də

özünü göstərir), yəni indiki zamanın nisbi mənada iş-

lənməsini qeyd edir. Bu, əsasən bitməmiş tərzdə olan

fellərə aiddir, məsələn:

Человек дышит лëгкими, а рыба жабрами.

İnsan ciyərlərilə, balıq isə qəlsəmələrilə nəfəs alır.

Bu nümunələrdə indiki zaman bir tərəfdən za-

mandan kənar məna kəsb edir, digər tərəfdən isə sub-

yektiv qiymətləndirmə mənasında çıxış edir.

Bəzən indiki zaman forması rus dilində gələcək-

də icra ediləcək elə hərəkəti ifadə edir ki, o subyektin

şüurunda artıq icra olunmuş kimi reallaşmış olur,

məsələn:

Мне Москва снится каждую ночь, я совсем как

помешанная… Мы переезжаем туда в июне, а до

июня осталось ещë… (Чехов).

Moskva hər gün mənin yuxuma girir, mən lap

dəli kimiyəm... Biz oraya iyunda köçürük, iyuna isə

Gülrux Həsənova

109

hələ qalıb...

V.Vinoqradov həmçinin rus dilində (əsasən bədii

üslubda və danışıq dilində) geniş yayılmış indiki za-

manın настоящее историческое – praesens histori-

cum formasını qeyd edir. Bu zaman keçmişdə olmuş

hərəkəti və yaxud danışıq məqamına qədər olan hərə-

kəti elə təsvir edir ki, guya bu hərəkət indiki zamanda,

dinləyicinin və yaxud oxucunun gözləri qarşısında

icra olunur, bu forma üslubi səciyyə daşıyır, məsələn:

Сидел я тогда дома, были сумерки, и только

что хотел выходить, оделся, причесался, платок на-

душил, фуражку взял, как вдруг отворяется дверь и

предо мной, у меня на квартире, Катерина Иванов-

на (Достоевский).

İndi isə Henrix Haynenin “Ana” şerindən bir parça-

da praesens historicum formasının istifadəsini izləyək:

Не твой ли дух невидимый витает,

Высокий дух, что тайно проникает

Ко мне с вершин и душу мне смягчает.

Грущу ль о том, что как и в дни былого,

Я сердце матери терзаю снова,

А сердце вновь и вновь прощать готово.

Qeyd etmək lazımdır ki, akademik A.A.Axundov

“Felin zamanları” əsərində Azərbaycan dilində də in-

diki tarixi – praesens historicum zamanın olduğunu

qeyd etmiş və bu mənada işlənmiş feli formaları həm

Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində, həm də bədii

ədəbiyyatda aşkar etmişdir, məsələn:


110

Sübhdən dildarı gördüm ki, otağından gəlir

Eylə sandım, bir huri firdövs bağından gəlir.

(Nəsimi).

Kərim dayı nağılının bir yerində belə danışır:

Tayqulaq Elcana baxır. Canavar kimi dişlərini qıcıdır.

Cəlladlar onun nə demək istədiyini bilib Elcanın üstü-

nə atılmaq istəyirlər... (M.İbrahimov).

Qeyd etmək lazımdır ki, rus dilində felin indiki

zaman formalarında (keçmiş zaman formalarında ol-

duğu kimi) bəzən suppletiv formalara müraciət olunur,

məsələn: сказать (говорить), брать (взять).

Görkəmli rus dilçisi A.N.Qvozdev isə “Современ-

ный русский язык. Фонетика и морфология” əsərində

qeyd edir ki, rus dilində felin indiki zamanı yalnız

bitməmiş tərzdə olan fellərə aiddir; bu fellər indiki za-

manda şəxs və kəmiyyət kateqoriyasına malikdir: чи-

таю, читаешь, читает, читаем, читаете, читают və s.

A.N.Qvozdev rus dilində felin indiki zaman forma-

larının aşağıdakı semantik xüsusiyyətlərini fərqləndirir:

1. İndiki zaman qısamüddətli və danışıq vaxtı ic-

ra olunan hərəkətləri ifadə edir, məsələn: Я пишу;

Идет дождь; Гудит пароход. Ребëнок плачет cüm-

lələrində ifadə olunmuş hərəkətlər onlar haqqında

məlumat verilən zaman icra olunur.

2. Ümumiləşdirilmiş mənaya malik olan fellərin

indiki zaman forması iş, hal və hərəkətin qeyri-müəy-

yən zaman kəsiyində davam etdiyini bildirir; məsələn:

На улице растут деревья. Küçədə ağaclar bitir.

Gülrux Həsənova

111

Земля вращается вокруг своей оси. Yer kürəsi

öz oxu ətrafında fırlanır.

Bu cümlələrdə ifadə olunmuş hərəkətlər sabit,

fasiləsiz, həm danışıq anında, həm də ondan qabaq və

ondan sonra davam edən proseslərdir.

3. A.N.Qvozdev həmçinin tarixi (praesens histori-

cum) və ya təsviri indiki zamanı fərqləndirir. Adətən

tarixi indiki zaman bədii əsərlərdə, əsasən ekspressiv-

liyi qüvvətləndirmək üçün işlədilir. Məsələn, M.Y.Krı-

lov özünün “Крестьянин и Работник” (“Kəndli və

İşçi”) təmsilində artıq baş vermiş situasiyanı indiki

zaman vasitəsilə daha dolğun və ekspressiv formada

çatdırır:

Старик – крестьянин с батраком

Шел под вечер, леском,

Домой в деревню, с сенокосу,

И повстречали вдруг медведя носом к носу.

Крестьянин ахнуть не успел,

Как на него медведь насел.

Подмял Крестьянина, ворочает, ломает,

И где б его почать, лишь место выбирает;

Конец приходит старику.

4. İndiki zaman gələcəkdə icra olunacaq mütləq

hərəkəti bildirir, məsələn:

Мы сегодня идëм на концерт (пойдëм).

Bu gün biz konsertə gedirik (gedəcəyik).

В четверг я делаю доклад (буду делать).

Cümə axşamı mən məruzə edirəm (edəcəyəm).


112

Nümunə kimi gətirilmiş cümlələrdə və onların

Azərbaycan dilində verilmiş qarşılığında fellərin

zaman formalarının istifadəsində eynimənalı identik

transpozisiya baş vermişdir, indiki zaman gələcək za-

man əvəzinə işlənmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, rus dil-

çiliyində felin indiki zaman formalarına bir qədər

fərqli baxış da mövcuddur. Bu baxımdan N.M.Şans-

kinin, A.N.Tixonovun, A.V.Bondarkonun mülahizələri

böyük marağa səbəb olur.

Belə ki, rus dilçiləri N.M.Şanski və A.N.Tixonov

“Современный русский язык. Словообразование.

Морфология” əsərində indiki zamanın differensiasi-

yasında nitq anını əsas meyar kimi götürərək, bu za-

manın aşağıdakı formalarını fərqləndirirlər:

1. İndiki aktual zaman;

2. İndiki qeyri-aktual zaman.

İndiki aktual zaman nitq anında icra olunan hərə-

kəti ifadə edir, məsələn:

Посмотрите-ка на себя, в каком вы старом

платье ходите (Достоевский).

Птицы поют в саду. Который теперь час?

(Чехов).

İndiki aktual zaman həmçinin əşyanın sabit halını

və yaxud daimi keyfiyyətlərini ifadə edir, məsələn:

Волга впадает в Каспийское море.

Посëлок этот стоит у реки. Река течет широко,

медленно и серебряно (Панова).

İndiki qeyri-aktual zamanda isə nitq məqamı ilə

Gülrux Həsənova

113

bağlılıq duyulmur, o təkrarolunan, adi və konkret nitq

anı ilə əlaqəsi olmayan hərəkətləri ifadə edir. Məsələn:

Хорошо в деревнях хлеб пекут (Горький);

Кто не работает, тот не ест;

От бессонницы трудом лечатся;

И каждой осенью я расцветаю вновь .

(Пушкин)

N.M.Şanski və A.N.Tixonov digər dilçilər kimi,

tarixi indiki zaman formasını fərqləndirir və onun

bədii təsvirdə əvəzedilməz rolunu qeyd edirlər.

Kontensiv tipologiyanın əsas nəzəriyyəçilərindən

olan A.V.Bondarko əvvəl “Вид и время русского

глагола (значение и употребление)” (1971), son ra

isə SSRİ Elmlər Akademiyası Rus dili İnstitutunun

nəşr etdirdiyi “Русская грамматика (I том). Фоне-

тика. Словообразование. Морфология” fundamental

əsərin “Глагол. Общая характеристика”, “Употреб-

ление видов”, “Категория времени” bəhslərində rus

dilindəki fellərin müxtəlif kateqoriyalarını olduqca

dolğun və ətraflı şəkildə təhlil etmiş, bu kateqoriyala-

rın ifadəsinə semantik prinsiplə yanaşaraq böyük

aktuallıq kəsb edən elmi nəticələrə gəlmişdir. Belə ki,

o, “Вид и время русского глагола (значение и упот-

ребление)” (1971) əsərində müasir rus dilində felin

indiki zamanının iki forması olduğunu qeyd edir: in-

diki aktual zaman və indiki qeyri-aktual zaman. Indiki

aktual zaman nitq anı zamanı icra olunan hərəkəti ifa-


114

də edir, indiki qeyri-aktual zaman formasında isə hə-

rəkətin nitq anı zamanı icra olunduğuna işarə yoxdur.

Bu iki formanın təzahürünü aşağıdakı misalda mü-

şahidə etmək olar:

А ты чего не спишь? – спросил зять – Я,

почесть, никогда не сплю, - ответил Аверкий

(Бунин).

Sən niyə yatmırsan? – yeznə soruşdu. Əşi, mən

heç vaxt yatmıram – Averkiy cavab verdi.

Eyni zamanda A.V.Bondarko qeyd edir ki, rus di-

lindəki fellərin bitməmiş tərzi indiki aktual zamanın

semantik kompleksinə proses anlayışı aşılayır.

İndiki aktual zamanın rus dilində reallaşması

kontekst və situasiyadan asılıdır. Indi isə bu feli for-

manın işlənməsinin əsas kontekstual xüsusiyyətlərini

izləyək:

1. Müraciət edən şəxs digər şəxsə danışıq anında

icra etdiyi hərəkət haqqında, onun səbəbi, məqsədi,

obyekti haqqında sual verir və cavab alır, məsələn:

Вы что тут делаете? (Фекла). Помогаю

Дуняшке (Горький).

Siz burada nə eləyirsiniz? (Fyokla). Dunyaşkaya

kömək edirəm.

Что вы здесь копошитесь? – Мы… рыбку

ловим (Чехов).

Siz burada nə qurdalanırsınız? – Biz... balıq

tuturuq.

2. Bəzən indiki aktual zaman elə hərəkəti ifadə

Gülrux Həsənova

115

edir ki, o sanki dinləyicinin və yaxud danışanın göz-

ləri önündə baş verir; bu hallarda görmə semantikalı

fellər əmr şəklində istifadə olunur və lazımi situasi-

yanı şərtləndirir, məsələn:

Вон, посмотрите, сосед мажет дëгтем телегу…

(Пришвин).

Budur, baxın, qonşu arabaya qatran sürtür...

Видишь эту женщину? Ту, которая

заворачивает из-за угла навстречу нам?

O qadını görürsən? Döngədən bizə tərəf gəlir.

3. Genişləndirilmiş indiki zaman rus dilində elə

hərəkəti ifadə edir ki, o həm danışıq anında icra olu-

nur, həm də kontekstdən asılı olaraq həm keçmiş za-

manı əhatə edir, həm də gələcək zamanda da davam

edir.

Bu növ indiki zaman formasında bitməmiş tərzdə

olan fel konkret-prosessual mənada çıxış edir. Bu növ

cümlələrdə adətən temporallıq bildirən leksik vahidlər

iştirak edir, məsələn:

Давно он любит еë? (А.Толстой).

O çoxdan onu (yəni qızı – G.H.) sevir?

Genişləndirilmiş indiki zamanın keçmiş zamanla

əlaqəsi ondadır ki, adətən tərkibində bu forma işlən-

miş cümlələrdə indiki zamanı asanlıqla keçmiş zaman

forması ilə əvəz etmək olar, məsələn:

Я давно хочу (müqayisə et: хотел) вам сказать,

Раиса Павловна, одну вещь… (Мамин-Сибиряк).

Raisa Pavlovna, mən çoxdan sizə bir məsələni


116

demək istəyirəm (müqayisə edin: demək istəyirdim –

keçmiş zaman).

Мы тебя давно ждëм (müqayisə edin: ждали)

(Л.Толстой).

Biz səni çoxdan gözləyirik (müqayisə edin: göz-

ləyirdik).

4. Daimi hərəkəti bildirən indiki zaman (daimi

indiki zaman). İndiki aktual zamanın bu mənası o də-

rəcədə genişləndirilir ki, fellə ifadə olunmuş hərəkət

artıq daimi hərəkət kimi qavranılır.

Bu hallarda felin bitməmiş tərzi daimi fasiləsiz

hərəkəti bildirir. Məsələn:

Всю жизнь я испытываю горечь того, что

между мною и моими детьми существует пропасть

(Яшин).

Mən ömrüm boyu övladlarımla aramda uçurumun

olmasına görə əzab çəkirəm.

Жизнь не стоит на месте (Бунин).

Həyat bir yerdə durmur.

İndi isə rus dilində felin indiki qeyri-aktual za-

manının təhlilinə keçək. Yuxarıda qeyd olunduğu ki-

mi, qeyri-aktuallıq onunla bağlıdır ki, fellə ifadə olun-

muş hərəkətin nitq anı ilə bağlılığına işarə yoxdur.

İndiki qeyri-aktual zamanın əsas növü mücərrəd indiki

zamandır.

1. Bəzən indiki mücərrəd zaman tək-tək təsadüf

edilən hərəkətləri, halları ifadə edir, lakin onlar da-

nışıq məqamında icra olunmur. Abstrakt indiki zama-

Gülrux Həsənova

117

nın əsas səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

onun müəyyən bir zamanla əlaqəsi yoxdur, hərəkət

müəyyən bir zaman kəsiyinə aid deyil, felin bitməmiş

tərzi ilə təkrar olunan hərəkəti bildirir. Təkrarolunan,

adi və ümumiləşdirilmiş mənası olan fellər temporal-

lıq bildirən leksik vahidlər vasitəsilə əlavə konno-

tasiya olunur, məsələn; каждый вечер, не раз, часто,

обычно, всегда, никогда.

Сейчас сижу под деревом и кипячу чай. Пока

вода вскипит, пишу тебе… Я тебе всегда пишу в

это время.

İndi ağacın altında oturmuşam və çay qayna-

dıram. O qaynayana kimi sənə yazıram. Mən sənə hə-

mişə bu vaxtlar yazıram...

2. İndiki potensial zaman. İndiki potensial zaman

terminini ilk dəfə olaraq A.V.İsaçenko işlətmişdir.

Bu qeyri-aktual indiki zamanın növü mücərrəd

zamana aid olaraq, ümumiləşdirilmiş hərəkəti ifadə

edir. Modal məna çalarlığı zaman mənası ilə birlə-

şərək, modal zaman məna çalarlığı yaradır. Felin bit-

məmiş tərzi bu hallarda potensial-keyfiyyət mənası

bildirir. İndiki potensial zaman (настоящее потенци-

альное) aşağıdakı məna çalarlığı vardır:

a) qabiliyyət, bacarıq çalarlığı. Bu zamanın isti-

fadəsi hallarında ümumiyyətlə hansısa qabiliyyət, ba-

carıq ön plana çəkilir, lakin nitq məqamı ilə onun bağ-

lılığı olmur. Bu potensial qabiliyyət ümumiləşdirilmiş

indiki zamanın hər hansı bir məqamında reallaşa bilər,


118

məsələn:

Он много смешных слов знает и на гитаре

играет (умеет играть) (А.Островский).

O çoxlu gülməli söz bilir və gitarada çalır (çal-

mağı bacarır).

Княгиня, услыхав о том, что Варенька хорошо

поëт, попросила еë прийти к ним петь вечером

(Л.Толстой).

Knyaginya eşidəndə ki, Varenka yaxşı oxuyur,

dedi ki, axşam onlara gəlib oxusun.

Bu cümlələrdə qabiliyyətin, bacarığın modal mə-

na çalarlığı keyfiyyət mənası ilə birləşərək subyektin

keyfiyyətcə səciyyəsini verir.

b) indiki zamanın vaciblik məna çalarlığı

(оттенок долженствования – “настоящее предписа-

ния”). Bu mənada işlənən indiki zamanla ifadə olun-

muş hərəkət gələcək zamana yönəlmişdir, elə hərə-

kətdir ki, onun icrası situasiyadan asılı olaraq, labüd,

vacib olur, məsələn:

Узнал Волгин, что “почтарь не должен гнать

скорее лошадь против положенного времени, а в

случае понуждения к тому побоями, он оставляет

(=должен оставить) едущего на дороге или, по

прибытии на станцию, доносит о том почтовому

начальству” (А.Никулин).

3. İndiki qeyri-aktual zamanın növbəti növü per-

fomativ və yaxud səhnə indiki zamanıdır

(сценическое настоящее). İndiki qeyri-aktual zama-

Gülrux Həsənova

119

nın bu növü adətən remarkalarında (bədii əsərin

mətninə müəllifin verdiyi izahat) işlədilir. Azərbaycan

dilində indiki zamanın bu növü həm səhnə remarkala-

rında, həm də baş vermiş hadisələrin nəql edilməsində

işlədilir. Məsələn:

(Надя) Xотите чаю?... (Генерал хохочет). Тать-

яна смотрит на Грекова и что-то напевает сквозь

зубы. Полина опустила голову и тщательно

вытирает ложки полотенцем (Горький).

(Nadya). Çay istəyirsiniz? (General qəhqəhə ilə

gülür). Tatyana Qrekova baxır və dişləri arasında nə-

yisə zümzümə edir. Polina başını aşağı salıb incədən-

incəyə qaşıqları dəsmal ilə silir.

Elcan cəlladları baş-başa vurub Alparsın qaba-

ğına atır. “Götür bunların ürəyini ye!” deyir. Elcan bir

addım atıb Alparsın qabağında durur (M.İbrahimov).

Вот садовник прислал, говорит, в столовой

поставить (отдаëт Дуняше букет) (Чехов).

Bax, bağban göndərib, deyir qonaq otağına qoyaq

(buketi Dunyaşaya verir).

Rus dilində indiki zamanın məna çalarlıqlarını

faktik material əsasında izləyərkən biz bilərəkdən ve-

rilmiş cümlələrin Azərbaycan dilində qarşılığını gös-

tərməyi məqsədəuyğun saydıq. Bu onunla əlaqədardır

ki, müxtəlifsistemli dillərə mənsub olan rus və Azər-

baycan dillərində identik qrammatik kateqoriyanın

tədqiqində biz semantik prinsipi əsas götürmüşük və

əyani surətdə göstərmək istəyirik ki, hər bir konkret


120

məna digər dildə necə və nə dərəcədə dəqiq transfor-

masiya olunur. Bu halda biz mənadan formaya doğru

olan istiqaməti izləyirik və maraqlı nəticələrə gəlirik.

4. İndiki qeyri-aktual zamanın digər növü nəqlet-

məni reallaşdıran indiki zamandır (настоящее изло-

жения).

Rus dilçiləri V.V.Lopatin, İ.Q.Miloslavski,

M.A.Şemyakin bu formanı funksional spesifikliyilə

əlaqədar olaraq “epik indiki zaman” (эпическое нас -

тоящее) adlandırırlar.

Epik indiki zaman və yaxud nəqletməni reallaşdı-

ran indiki zaman bədii əsərlərdə, kinossenarilərdə, lib-

rettolarda, bu və ya digər əsərin və ya sənədin məz-

mununun nəql edilməsində istifadə olunur. Indiki za-

manın bu forması hadisələrin cərəyan etməsinin ardı-

cıllığını saxlamaq üçün istifadə olunur, məsələn:

Туман рассеивается. Изумленный Руслан

видит грозную голову великана. Голова гонит

витязя прочь, поднимает бурю. (“Ruslan və Lyudmi-

la” operasının librettosu).

Eyni mənalı indiki zamanı biz Azərbaycan bədii

ədəbiyyat nümunələrində izləyirik: Yusif eyvanın ba-

şından motosikli endirir, işə salır, Şahmarı da tərkinə

alır (B.Bayramov).

5. Rus dilində həmçinin təsviri indiki zaman

(изобразительное настоящее) mövcuddur. Azərbay-

can dilində olduğu kimi, bu forma dilin kommunikativ

funksiyası ilə bərabər, estetik və bədii təsvir funk-

Gülrux Həsənova

121

siyası daşıyır və əsasən bədii əsərlərdə istifadə olunur,

məsələn:

Почему же порой запираешься,

В телефонную трубку грубя,

И по новому жить собираешься

Значит, мучает что-то тебя?

И в плывущих виденьях в зареве,

Возникают расплатой грозя,

Отуманенные обманами,

Женщин горестные глаза.

Ты к себе преисполнен презренья

Ты в осаде тех глаз, ты в кольце,

И угрюмая тень преступления,

На твоем одиноком лице.

(Е.Евтушенко)

Как тот актëр, который оробев,

Теряет нить давно знакомой роли

Как тот безумец, что впадая в гнев

В избытке сил теряет силу воли

Так я молчу, не зная что сказать

Не потому, что сердце охладело

Нет, на мои уста кладëт печать

Моя любовь, которой нет предела .

(В.Шекспир)

Eyni mənalı təsviri indiki zamanı biz Azərbaycan

dilinin bədii üslubunda müşahidə edirik:

Fəhlə, özünü daxili insanmı sanırsan,


122

Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan?

(M.Ə.Sabir)

Bakının dərdi var, Bakı xəstədir,

Könül intizarda, göz yol üstədir,

Soyuq divarlarda güllə nişanı,

Didir, parçalayır insan insanı...

(S.Vurğun)

Rus dilində Azərbaycan dilində olduğu kimi, fe-

lin indiki zamanı həm mütləq, həm də nisbi mənada

çıxış edə bilir.

Rus dilində indiki zamanın nisbi mənada işlədil-

məsinin iki növü vardır: tarixi indiki zaman (настоя-

щее историческое – historicum praesens) və gələcək-

də icra olunacaq hərəkətləri ifadə edən indiki zaman.

Rus dilində tarixi indiki zaman Azərbaycan di-

lində olduğu kimi keçmişdə baş vermiş hadisələri

bədii cəhətdən aktuallaşdırmaq üçün istifadə olunur,

məsələn:

Только, понимаешь, выхожу от мирового,

глядь-лошадки мои стоят смирнëхонько около Ива-

на Михайлова (Бунин).

Матвей уходит и, немного погодя, приносит

на плечах громадный деревянный круг (Чехов).

İndi isə eynimənalı tarixi indiki zamanı Azərbay-

can dilinin bədii üslubuna aid nümunədə izləyək: Ona

elə gəlir ki, hər şey: dağların başına dolanan yolların

kənarında cərgələnib odlu bir xətt təşkil edən işıqlar,

Gülrux Həsənova

123

lap yuxarıdakı projektorlar, tez-tez yuxarı çıxıb aşağı

enən və öz faraları ilə ətrafa işıq zolaqları salan ma-

şınlar onun qəlbi kimi narahatlıqla çırpınır, hara isə

tələsir (İ.Şıxlı).

Rus dilində indiki zaman həmçinin gələcəkdə ic-

ra olunacaq hərəkətləri ifadə edərək (настоящее для

обозначения будущих действий), nisbi mənada çıxış

edir.

Bu hallarda indiki zamanın iki növü fərqləndirilir:

1. Gələcəkdə icra olunacaq hərəkəti ifadə edən

indiki zaman (настоящее время намеченного дей-

ствия), məsələn:

Я будущей зимой уезжаю за границу

(Тургенев). Müqayisə edin: Gələn qışda mən xaricə

gedirəm.

Завтра я делаю доклад. Sabah mən məruzə

edirəm.

Bu fəslin əvvəlində qeyd olunduğu kimi, zaman

sistemindəki transpozisiya, yəni bir zamanın başqa bir

zamanın yerinə işlənməsi nəinki rus dili, həmçinin

Azərbaycan, ingilis, alman dilləri üçün də səciyyəvi-

dir. Rus dilindəki fellərin indiki zaman formalarının

gələcək zaman əvəzinə işlənməsini bir sıra alimlər, o

cümlədən V.V.Lopatin, İ.Q.Miloslavski və M.A.Şem-

yakin bu kateqoriyanın spesifik tarixi inkişafı ilə bağ-

layırlar və qeyd edirlər: “Qədim rus dilində müasir rus

dilindən fərqli olaraq bitməmiş tərzdə olan felin indiki

gələcək zamanının istifadə dairəsi daha geniş idi və bu


124

hal dilin tarixində elə bir mərhələyə aid idi ki, o

zaman tərzlər arasında fərqlər yox idi və ona görə də

indiki zaman formaları, məsələn, alman dilində olduğu

kimi, asanlıqla gələcək zaman yerinə işlənirdi”.

2. Gələcəkdə icra olunacaq hərəkətlərin indiki za-

man forması ilə transpozisiyasının ikinci növü təsəvvür

edilən hərəkəti ifadə edən indiki zamandır (настоящее

время воображаемого действия). Danışan elə bil gə-

ləcək hərəkəti gözləri önündə canlandırır, bu hərəkət

onun gözləri önündə reallaşır, məsələn:

Вообразите, проходит время, вы встречаете еë

на улице и изливаете ей душу.

Təsəvvür edin, vaxt keçir, siz onunla küçədə rast-

laşırsınız və ona ürəyinizi açırsınız.

Qeyd etmək lazımdır ki, indiki zaman forma-

larının rus dilində inkişafında keçmiş zaman formala-

rından fərqli olaraq stabillik var. Qədim rus dilində

felin indiki zaman forması sintetik yolla əmələ gəlirdi.

Belə ki, qədim rus dilində felin indiki zamanını aşağı-

dakı paradiqma vasitəsilə təqdim etmək olar:

İndiki zaman: нести feli – “aparmaq”

Tək hal

Cəm hal

I şəxs несу несемь

II şəxs несеши (несешь) несете

III şəxs несеть несуть

Gülrux Həsənova

125

Видъти feli – “görmək”

Tək hal

Cəm hal

I şəxs вижю видимь

II şəxs видиши (видишь) видите

III şəxs видить видать

Gördüyünüz kimi, qədim rus dilində fellərin in-

diki zaman formalarının əmələ gəlməsi daxili fleksiya

və şəkilçiləşmə nəticəsində baş verirdi. Bir maraqlı

faktı da nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, artıq qədim rus

dilində indiki zamanın aktual (yəni nitq anı ilə əlaqəli)

və qeyri-aktual (nitq anı ilə bağlılığı olmayan) for-

maları mövcud idi.

Artıq XII-XIII əsrlərə aid olan rus tarixi salna-

mələrində, kitabələrdə biz indiki zamanın aşağıdakı

mənalarda işləndiyini izləyirik:

1. İndiki aktual zaman öz mütləq indiki zaman

mənasında çıxış edir, məsələn:

Ожь ли право запираються я даю княжю

дьньскамоу гривноу сьрьвра (Новгородская

берестяная грамота, XII-XIII вв).

… Из него же озера потечеть Волховъ и

вътечеть в озеро великое Нево (ис) того озера вни-

деть устье в море Варяжьское… А от Црягорода

прити в Понотъ моря в неже втече(т) Днепръ река


126

Днепръ бо потече из Оковьскаго лъ(са) потечеть на

польдне (Лавреньтьевская летопись, XIV век).

2. İndiki qeyri-aktual zaman. Qədim rus dilində də

müasir rus dilində olduğu kimi, fellərin indiki zaman

formaları gələcək zaman əvəzinə işlənirdi, məsələn:

А не присъвеши ми полоу пяты гривьны а

хоцю ти выроути (Новгородская берестяная гра-

мота, XI век);

Ти дають Двиноу свободноу от въерхоу и до

низоу… От моря даемо (с)вободно кто хочете по

Двине ехати оу вьрхъ или оу низъ. Оу кого ся

избиеть оучанъ а любо челнъ б (ог) ъ того не даи

(Смоленская грамота, 1229 г).

Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərində felin in-

diki zaman formalarının həm sinxron, həm də diaxron

planda müqayisəli-kontrastiv təhlili göstərir ki, bu

kateqoriyanın hər iki dildə təzahüründə statik univer-

salilər (bu zaman forması bir çox dillərdə başlanmış,

ancaq hələ də bitməmiş, tamamlanıb sona çatmamış

hal və hərəkəti bildirir) özünü göstərir. Məlumdur ki,

statik universali deyəndə dillərin çoxunda müşahidə

edilən dil hadisələri, kateqoriyaları nəzərdə tutulur.

Hər iki dildə müşahidə olunan indiki zaman for-

malarının transpozisiyası həm bu dillərin inkişafının

müasir mərhələsində, həm də qədim dövrlərə təsadüf

edir. Belə ki, indiki zamanın nisbi mənada – gələcək

zaman mənasında işlədilməsinə həm Azərbaycan di-

linin qədim yazılı abidələrində, həm də qədim rus dili-

Gülrux Həsənova

127

nin yazılı abidələrində təsadüf olunur.

Beləliklə, Azərbaycan və rus dilində felin indiki za-

man formalarının transpozisiyasının ümumi cəhətlərini

diaxronik universali saymaq olar, çünki onlar bu kateqori-

yanın diaxron səviyyədə tədqiqində belə, aşkar olunur.

Müqayisə olunan hər iki dildə indiki zaman for-

maları sintetik üsulla yaranır. Həm Azərbaycan, həm

də rus dilində felin indiki zamanının kateqorial mütləq

və nisbi mənaları vardır, lakin çıxış nöqtəsi təbii ki,

danışıq məqamıdır. Tədqiq olunan dillərdə indiki za-

man formalarının reallaşması kontekst və nitq situasi-

yasından asılıdır. Azərbaycan və rus dillərində felin

indiki zamanının məzmununda aşağıdakı iki mühüm

cəhəti qeyd etmək lazımdır:


əlaqədardır;


əlaqədar deyil.

Bunlardan birincisi subyektin bilavasitə danışıq vaxtı

icra etdiyi işi, hərəkəti, ikincisi isə subyektə aid olan

ümumi hal və ya hərəkəti ifadə edir. Müasir Azərbaycan

dilində felin indiki zamanı həm formal-qrammatik, həm də

məntiqi-məzmun planı etibarilə digər türk dilləri arasında

seçilir. Belə ki, bəzi türk dillərində (qazax, qırğız, tuva və

s.) indiki zaman həm sintetik, həm də analitik yolla düzəlir.

Lakin Azərbaycan dilinin qədim yazılı abidələri göstərir ki,

Azərbaycan dilinin inkişafının daha erkən dövrlərində in-

diki zaman formaları həm sinteik, həm də analitik yolla


128

əmələ gəlirdi. Rus dilində indiki zaman formalarının real-

laşmasında suppletiv fellər iştirak edir və bu da unikaliya

hesab olunmalıdır.

Gülrux Həsənova

129

FFEELLİİNN GGƏƏLLƏƏCCƏƏKK ZZAAMMAANN FFOORRMMAALLAARRIINNIINN


Müxtəlif sistemlərə aid olan Azərbaycan və rus

dillərində zaman kateqoriyasının reallaşmasında gələ-

cək zaman formalarının da böyük əhəmiyyəti vardır.

Məlumdur ki, gələcək zaman bütün dillərdə olduğu

kimi, Azərbaycan və rus dillərində iş, hal və hərəkətin

danışıq vaxtından sonra icra olunacağını bildirir.

Azərbaycan dilində felin gələcək zamanının özünə-

məxsus formal-qrammatik və məntiqi-məzmun əlamət-

ləri vardır. Azərbaycan dilində gələcək zamanın iki

növü vardır: qəti və qeyri-qəti gələcək zaman. Qəti

gələcək zaman iş, hal və ya hərəkətin danışıq vaxtın-

dan sonra şübhəsiz yerinə yetiriləcəyini bildirir.

Azərbaycan dilində həm qəti gələcək, həm qeyri-

qəti gələcək zaman formaları sintetik yolla düzəlir.

Qəti gələcək zamanın paradiqmasını müasir Azərbay-

can dilində aşağıdakı nümunədə təqdim etmək olar:

Tək hal

Cəm hal

I şəxs alacağam, gedəcəyəm alacağıq, gedəcəyik

II şəxs alacaqsan, gedəcəksən alacaqsınız, gedəcəksiniz

III şəxs alacaqdır, gedəcəkdir alacaqdırlar, gedəcəkdirlər


130

Gələcək zamanın ikinci növü qeyri-qəti gələ-

cəkdir. Qeyri-qəti gələcək zaman qəti gələcək zaman-

dan həm formal cəhətdən, həm də semantikasına görə

fərqlənir. Məlumdur ki, gələcək zaman iş, hal və ya

hərəkətin gələcəkdə baş verəcəyini bildirir. “Lakin

qeyri-qəti gələcəkdə olduğu kimi, icraçı nəzərdə tu-

tulan iş, hal və hərəkətin yerinə yetirilib-yetirilməyə-

cəyi qəti surətdə təsdiq edilmir. Həmin iş, hal və ya

hərəkət gələcəkdə icra oluna da bilər, olunmaya da.

Qeyri-qəti gələcəyə məxsus bu məna onu qəti gələcək-

dən tamamilə fərqləndirir”.

Müasir Azərbaycan dilində fellərin qeyri-qəti gə-

ləcək zamanının paradiqmasını belə təqdim etmək

olar:

Tək hal Cəm hal

I şəxs alaram, gedərəm alarıq, gedərik

II şəxs alarsan, gedərsən alarsınız, gedərsiniz

III şəxs alar, gedər alarlar, gedərlər

Azərbaycan dilçiliyində gələcək zamanın varia-

tivliyi heç vaxt şübhə doğurmamışdır. Lakin bu for-

maların adlandırılmasında bəzən fikir müxtəlifliyi mü-

şahidə olunmuşdur. Gələcək zaman formaları məktəb

qrammatikasında müəyyən gələcək və müzare, Azər-

baycan SSR Elmlər Akademiyasının nəşr etdiyi

“Azərbaycan dilinin qrammatikası”nda müəyyən gələ-

Gülrux Həsənova

131

cək və qeyri-müəyyən gələcək, M.Hüseynzadənin

“Müasir Azərbaycan dili” əsərində isə qəti-gələcək və

qeyri-qəti gələcək zaman, yenə də Azərbaycan SSR

Elmlər Akademiyasının nəşr etdiyi “Müasir Azər-

baycan dili. Morfologiya” (1980) əsərində qəti gələ-

cək və qeyri-qəti gələcək zaman adlandırılmışdır.

Bu terminlərdən qəti-gələcək zaman və qeyri-qəti

gələcək zaman daha məqsədəuyğun sayırıq, çünki bu

qrammatik kateqoriyanın əsas məzmununu müəy-

yənləşdirir.

Müzare termininə gəldikdə isə akademik A.A.Axun-

dov hesab edir ki, “o, müasir dilimiz üçün yaramır. O ərəb

sözü olub, şəriklik mənasını ifadə edir. ar-ər forması

ilə düzələn gələcək zamana ehtimal ki, vaxtilə ona

görə müzare adı verilmişdir ki, onun məzmununda

həm indiki, həm də gələcək zaman anlayışları var

idi... Azərbaycan dilinin tarixi materialları göstərir ki,

ar-ər forması dilimizin əvvəlki inkişaf mərhələlərində

həm indiki, həm də gələcək zamanı bildirmişdir.

Lakin müasir dilimizdə həmin formanın bu cəhətdən

məna hüdudu tamamilə müəyyən olduğundan, artıq

onun müzare adlandırılması məqsədə uyğun deyildir”.

Azərbaycan dilçiliyində gələcək zaman formaları

həm tarixi baxımdan, həm də qohum olan və qohum

olmayan dillərlə müqayisəli şəkildə tədqiq edilmişdir.

Gələcək zaman formalarının Azərbaycan və rus dillə-

rində müqayisəli-kontrastiv təhlili isə ilk dəfə olaraq

bu əsərdə həyata keçirilir. Azərbaycan dilinin tarixinə


132

aid olan H.Mirzəzadənin “Azərbaycan dilinin tarixi

qrammatikası” əsərində qeyd olunur ki, “hər iki gələ-

cək zaman şəkilçisinin (yəni –(y)-əcək, –(y)-acaq, –

(y)-ər, –(y)-ar – G.H) dilimizin bütün tarixi inkişafı

ərzində sabitliyi haqqında qəti hökm vermək çətindir,

çünki yazılı abidələrinin dilindən belə məlum olur ki,

gələcək zaman şəkilçiləri yalnız bunlar olmamışdır.

Bu şəkilçilərlə yanaşı daha bir sıra şəkilçilər də ol-

muşdur. Lakin zaman keçdikcə həmin şəkilçilər təd-

ricən zəifləyib istifadədən qalmış, ya da başqa bir mə-

na dairəsində dəqiqləşərək sabitləşmişdir”. Sonra

H.Mirzəzadə göstərir ki, XIV əsr ədəbi dilində i(sər)

şəkilçisi gələcək zaman mənasını bildirirdi, məsələn:

Cun gedisərsən ey mələk, axirətin sərayına.

Ol qaçan qurtarısərdir nəfsini əmmarədən

Qaçan tutaş olisər axirətdə ol həqqə.

(Nəsimi)

Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində müzare

zamanın inkarı üçün işlənən -maz, -məz şəkilçisi ilə

yanaşı –man, -mən şəkilçisi də gələcək zaman məna-

sında işlənmişdir. Bu xüsusiyyət həm H.Mirzəzadənin

“Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”, həm də pro-

fessor R.Eyvazovanın “Kişvəri “Divan”ının dili” əsə-

rində xüsusilə qeyd olunmuşdur, məsələn:

At diməzəm sənə qardaş deyirəm

(Kitabi-Dədə Qorqud);

Ayağım kəsməzən laf ursa min sək yar kuyindən

(Füzuli);

Gülrux Həsənova

133

Didilər bilməzik gülşəndə yoxdur bir xəbər andan

(Vidadi);

Aşiqəm sana dilim öz-özümə inanməzəm

(Kişvəri);

Nəqşi-tabus istəmən ondan cəmalın yekdurur

(Xətai);

Leyli aydar qoyman əldən mən səni

(Həqiqi);

İstəmən badi-səba kim olə yoldaşın sənin

(Kişvəri).

Eyni zamanda yazılı abidələrimizdə gələcək za-

manın bir növü də fel köklərinə (y)-əsi,-ası şəkilçiləri

artırmaqla düzəlir. Bunun iki gələcək zaman forma-

larından fərqi ondadır ki, burada həm gələcək, həm də

lazımlıq, gərəklik məzmunu kompleks şəkildə özünü

göstərir. Lakin müasir Azərbaycan dilində (y)ası,

(y)əsi şəkilçili gələcək zaman forması arxaikləşməyə

doğru gedir, -acaq, -əcək şəkilçiləri onları əvəz edir,

məsələn:

Tutuşmuş eşqin odu canü cismə

Bu dərdi kimsə bilməz yanasidir;

(Nəsimi)

Didim ki, nolə Kişvərinin halı gəmindin,

Didi ki, axır öldürəsidir ani qayğu.

(Kişvəri)

-ası, -əsi şəkilçisi gələcək zaman göstəricisi kimi

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də işlənməkdədir.

B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva “Сравни-


134

тельно-историческая грамматика тюркских языков”

(1986) əsərində türk dillərində gələcək zaman forma-

larının inkişafının daha erkən tarixini tədqiq edərək,

olduqca maraqlı nəticələrə gəlmişlər. Belə ki, onlar -

acaq, -əcək + şəxs şəkilçili gələcək zaman formalarını

müxtəlif türk dillərində izləmişlər və qeyd edirlər:

“Bu növ gələcək zaman formalarının yayılma arealı

olduqca məhduddur. Onlar əsasən cənub arealında, yə-

ni özbək, uyğur, noqay, qumux, qaraqalpaq, azərbay-

can, türk, qaqauz və türkmən dillərində işlənir. Bu

formaya qazax dilinin qərb dialektində rast gəlinir,

tatar ədəbi dilində də bu forma təmsil olunmuşdur,

lakin dialekt və şivələrdə ona çox az təsadüf olunur.

Acaq tipli gələcək zaman tuvin, şor, xakas, altay və

yakut dillərində yoxdur. Pratürk ulu dilində bu zaman

forması mövcud olmamışdır”.

B.A.Serebrennikov və N.Z.Hacıyeva da digər tür-

koloq-alimlər kimi, türk dillərində gələcək zaman for-

malarının polivariativliyini qeyd edərək belə nəticəyə

gəlirlər ki, “türk dillərinin tarixində ən sabit forma -

ar//-ır tipli gələcək zaman olub. Qəti-gələcək zamanın

acaq forması da geniş işlənməyə başlayıb. Digər for-

malar isə ayrı-ayrı türk dillərində işlənsə də, geniş ya-

yılmayıblar”.

Eyni zamanda bir məqama diqqət yetirməliyik ki,

bir çox dillərdə, o cümlədən türk dillərində felin gələ-

cək zaman formalarının formal əlamətlərinin sabit-

ləşməsi dillərin inkişafının son dövrlərinə təsadüf

Gülrux Həsənova

135

edir. Bizcə, bu vəziyyət bir tərəfdən gələcək zaman

formalarının tarixi inkişafı ilə izah olunur, digər tərəf-

dən gələcək zaman formalarının işlənməsində transpo-

zisiyanın rolu ilə bağlıdır.

Аkademik A.A.Axundov bu haqda qeyd edir: “-ar,

-ər, -ır, -ir, -ur, -ür, -r formasına malik olan gələcək

zaman gələcək zamanı bildirməklə bərabər müzare

(aorist) məzmununu da daşıyır. Yəni bir çox hallarda

gələcək zamandan başqa, keçmiş, indiki və gələcək

zamanlarını əhatə edən geniş zaman mənasını ifadə

edir”.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan

dilində qəti gələcəyi bildirən -acaq -əcək növlü formalar

zaman bildirməkdən başqa feli sifət vəzifəsində də çıxış

edir. Ehtimal olunur ki, bəlkə elə bu səbəbdən Azərbay-

can və eləcə də bəzi türk dillərində gələcək zaman for-

mal-qrammatik cəhətdən spesifik şəkli əlaməti yoxdur.

Beləliklə, Azərbaycan dilində felin gələcək zaman for-

malarını aşağıdakı modellərlə təqdim etmək olar:

1. Sintetik struktur model:

a) qəti gələcək + şəxs sonluğu

Feli sifət forması

b) qeyri-qəti gələcək + şəxs sonluğu

Feli sifət forması

2. Analitik struktur model:

a) qəti gələcək zamanın nəqli forması

Felin qəti gələcək forması + köməkçi fel idi+

şəxs sonluğu


136

b) qeyri-qəti gələcək zamanın nəqli forması

Felin qeyri-qəti gələcək zaman forması + kömək-

çi fel idi+ şəxs sonluğu.

Bu modellərdən görünür ki, Azərbaycan dilində

felin gələcək zaman formaları həm sintetik, həm də

analitik yolla düzəlir. Sintetik forma sadə, analitik

forma isə mürəkkəb sayılır. Müqayisə edin – oxuya-

caq (sadə), oxuyacaq idi (mürəkkəb). Bir məqama da

fikir vermək lazımdır ki, bir sıra tədqiqatçılar, o cüm-

lədən A.A.Axundov, Y.Kərimov, Z.İ.Budaqova Azər-

baycan dilindəki felin gələcək zamanının yaranmasın-

da yalnız sintetik üsulu qeyd edirlər.

Eyni zamanda M.Ş.Rəhimov “Müasir fransız və

Azərbaycan dillərində felin gələcək zamanının müqa-

yisəli-tipoloji təhlili” adlı dissertasiyasının avtorefera-

tında Azərbaycan dilində gələcək zamanın həm sin-

tetik, həm də analitik yolla əmələ gəldiyini qeyd edir.

B.Cəfərova da “İngilis və Azərbaycan dillərində

felin zamanlar sistemi” əsərində də Azərbaycan dilin-

də gələcək zaman formalarının həm sintetik, həm də

analitik yolla əmələ gəldiyini qeyd edir.

Zənnimizcə, bu tədqiqatçıların fərqləndirdiyi gə-

ləcək zamanın analitik forması gələcək zaman deyil,

gələcəkli keçmiş zamandır. Gələcəkli keçmiş zaman

acaq//əcək növlü gələcək zaman və “idi” köməkçi feli

vasitəsilə düzəlir. “İdi” köməkçi feli vasitəsilə əmələ

gələn qəti gələcəkli keçmiş zaman elə bir iş, hal və ya

hərəkəti bildirir ki, subyekt onu gerçəkləşdirmək niy-

Gülrux Həsənova

137

yəti, məcburiyyəti və ya ehtimalında olmasına baxma-

yaraq, müəyyən səbəblərlə bağlı icra edə bilməmişdir,

məsələn:

Sevil: - Burax, mən sənin dincliyini, xoş gününü

pozmamaq üçün onsuz da gedəcəkdim (C.Cabbarlı).

Pristav elə bilirdi ki, Cahandar ağa oğlunun oldu-

ğunu boynuna alacaq, bəlkə də ondan xahiş edəcəkdi

ki, onun günahından keçsin (İ.Şıxlı).

Müasir Azərbaycan dilində gələcək zamanın hər

iki forması (qəti gələcək və qeyri-qəti gələcək) felin

xəbər şəklinin daxilində reallaşır.

Müasir Azərbaycan dilində felin gələcək zamanı-

nın həm formal, həm də spesifik semantik xüsusiyyət-

ləri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir Azərbay-

can dilindəki fellərin gələcək zamanının semantik

xüsusiyyətləri son dövrə qədər həm türk dillərinin,

həm də digər sistemlərə daxil olan dillərin materialları

əsasında qarşılaşdırılmış, ümumi və özünəməxsus cə-

hətlər aşkar olunmuşdur. Məsələn, M.Rəhimov “Срав-

нительно-типологическое исследование будущего

времени глагола в современном французском и

азербайджанском языках” (АКД, 1971) əsərində hər

iki dildə bu kateqoriyanın semantik xüsusiyyətlərini

qarşılaşdırır və qeyd edir: “Hər iki dildə gələcək za-

man forması obyektiv gələcəyi göstərir. Bundan baş-

qa, gələcək zaman bu dillərdə həmçinin qətiyyət, mü-

əyyənlik, müstəsnalıq, birdəfəlik, bitkinlik, qeyri-mü-

əyyənlik, qətiyyətsizlik, müvəffəqiyyətlilik, hipotetik-


138

lik, çoxdəfəlik, dinamiklik, statiklik və s. mənaları

ifadə etmək üçün işlədilir”. Bu müddəanın etiraz do-

ğuran bir xüsusiyyəti nəzərə çarpır ki, müəllif hər iki

dildə gələcək zaman formalarının semantiik xüsusiy-

yətlərini səciyyələndirərkən, Azərbaycan dilindəki qə-

ti gələcək və qeyri-qəti gələcək zamanlarını kompleks

şəkildə götürür, onları fərqləndirmir. Eyni zamanda,

M.Rəhimov bu əsərdə fransız və Azərbaycan dillə-

rində gələcək zaman formalarının tərcüməsində rast

gəlinən ən əsas çətinlikləri müəyyənləşdirir və onları

aradan qaldırmaq üçün üsulları göstərir. Bu isə ol-

duqca önəmlidir, çünki həm Azərbaycan, həm də fran-

sız dillərinin praktik cəhətdən mənimsənilməsində

qrammatik transformasiyaların öyrənilməsi müstəsna

əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan dilində rus dilindən fərqli olaraq,

gələcək zamanın morfoloji göstəriciləri hələ də dif-

ferensiasiya olmamışdır. Bu münasibətlə görkəmli tür-

koloq N.A.Baskakov qeyd edir: “Türk dillərində şəkil

və zaman kateqoriyası vahid sinkretik forma ilə ifadə

olunur, yəni bu kateqoriya hələ ki differensiallaşma-

mışdır. Belə ki, bu formalar feli sifət və digər fel for-

malarının şəkilçisi kimi də işlənə bilər. Bu fakt təsdiq

edir ki, hələ də türk dillərində həm şəkil, həm də za-

man şəkilçilərinin xüsusi – ayrıca göstəricisi yoxdur.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, akademik

A.A.Axundov da bu problemə toxunaraq yazır: «Gələ-

cək zaman formalarında hələ tam differensiasiya get-

Gülrux Həsənova

139

məmişdir, -ar-ər forması gələcək zamanı bildirməklə

bərabər, müzare məzmunu da daşıyır – geniş zaman

mənasını ifadə edir, qəti gələcək -acaq həm feli sifət,

həm də feli isim vəzifəsində çıxış edir».

Təbii haldır ki, bu vəziyyət Azərbaycan dilində

felin gələcək zaman formalarının semantikasına da

təsir göstərmişdir. Məlumdur ki, kontensiv tipologiya

son dövrdə müqayisəli-tipoloji tədqiqatların ən uğurlu

və qanunauyğun inkişaf mərhələsini təşkil edir.

Kontensiv tipologiyanın əsas meyarını dil faktlarının,

dil hadisələrinin semantik prinsip əsasında şərhi və

təhlili təşkil edir. Bu növ tədqiqatlarda əsas diqqət

mənadan formaya yönəlir. Biz də bu prinsipi öz

tədqiqatımızda əsas götürmüşük və Azərbaycan və rus

dillərində gələcək zaman formalarının təzahüründə

mənadan onu maddiləşdirən formal əlamətlərə gedən

istiqaməti diqqətlə izləmişik.

Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan dilçiliyində bir

sıra tədqiqatlarda (M.Ş.Rəhimov, Z.İ.Budaqova,

A.A.Axundov, Y.Kərimov, B.Cəfərova və başqaları)

gələcək zaman formalarının semantik xüsusiyyətlərini

təhlil edilərkən, bu kateqoriyanın polisemantikliyi

qeyd olunur və qəti gələcək və qeyri-qəti gələcək za-

manların məna çalarları ciddi surətdə fərqləndirilir.

Məsələn, Y.Kərimov “Azərbaycan və qazax dillərində

felin zamanları” namizədlik dissertasiyasının avtore-

feratında hər iki dildə gələcək zaman formalarını mü-

qayisəli şəkildə tədqiq edərək, qəti gələcək zamanın 4,


140

qeyri-qəti gələcək zamanın 3 semantik vəzifəsini

müəyyənləşdirir.

Z.İ.Budaqova “Müasir Azərbaycan dili. Morfolo-

giya” əsərinin “Felin zamanları” bəhsində Azərbaycan

dilində felin qəti-gələcək zamanının 4, qeyri-qəti gələ-

cək zamanının isə 6 məna xüsusiyyətini fərqləndirir.

Akademik A.A.Axundov felin zamanlarına həsr

etdiyi monoqrafiyasında qəti gələcək zamanın 7, qey-

ri-qəti gələcək zamanın da 7 məna növünü fərqləndirir

və dolğun səciyyəsini təqdim edir.

Mövcud tədqiqatları nəzərə alaraq və monoqrafi-

yamızın məqsədlərindən çıxış edərək Azərbaycan di-

lində felin qəti gələcək zamanının və qeyri-qəti gə-

ləcək zamanının aşağıdakı məna xüsusiyyətlərini qeyd

edirik. Qəti gələcək zaman üzrə:

1. Qəti gələcək zaman müəyyən bir işin, hərəkə-

tin icra olunub-olunmayacağını qəti bildirir, məsələn:

Kökü kəsiləcək nifrətin, kinin,

Loğmanlar olacaq onda hökmran.

(B.Vahabzadə)

İndi isə rus dilində eyni mənanı ifadə edən gələ-

cək zaman formasına diqqət yetirək:

Вернувшись из далëкого путешествия,

обязательно будешь хвастаться, рассказывать

диковинные вещи (Солоухин).

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində qəti

gələcək zamanın bu semantik çaları asanlıqla rus dili-

nə transformasiya olunur, məsələn:

Gülrux Həsənova

141

Azərbaycan dilində: Mən heç vaxt balamın dün-

yaya gəldiyi günü unutmayacağam.

Rus dilində: Я никогда не забуду день, когда

мой ребëнок появился на свет.

2. Qəti gələcək zaman iş, hal və hərəkətin icra-

sının gələcəkdə bir dəfə icra olunacağını bildirir,

məsələn:

İndi mən sənə bir söz deyəcəyəm, amma qorxu-

ram inanmayasan... (C.Məmədquluzadə).

Сейчас я скажу тебе одну вешь, но боюсь, что

ты не поверишь…

3. Qəti gələcək zaman ardıcıl, təkrar olunan iş,

hal və hərəkəti bildirir, məsələn:

İndi sən duracaqsan, çıxıb gedəcəksən, həmişəlik

gedəcəksən, bəs mən nə edəcəyəm? (S.Rəhimov).

Rusca: Сейчас ты встанешь, уйдëшь, уйдëшь

навсегда, а что буду делать я?

4. Qəti gələcək zaman iş, hal və hərəkətin dina-

mikliyini ifadə edir. Bu haqda Z.İ.Budaqovanın bir

fikrini xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Bu xüsusiyyət (yə-

ni iş, hal və hərəkətin dinamikasını bildirmək) demək

olar ki, qəti gələcək zamanda işlənən fellərin hamısını

əhatə edir. Ümumiyyətlə, qəti gələcəyin semantikasına

uyğun olaraq, bu zaman dairəsində işlənən fellərin ha-

mısı hərəki olur”. Məsələn:

Çıxıb gedəcəyəm. Harada olsa bir parça çörək

taparam (İ.Şıxlı).

Rusca: Уйду. Где-бы ни было, но кусок хлеба я

найду.


142

5. Qəti gələcək zaman danışanın müəyyən bir

şəxsə və ya onun danışığına kinayəsini və yaxud iro-

niyasını bildirir. Bu hallarda dilin leksik və intonasiya

vasitələri böyük əhəmiyyət kəsb edir, məsələn:

Qara fəhlələrdən çıxan ağalar...

Hə, bəli, gülməyin, belədir, bəli,

Guya ki, fəhlənin mazutlu əli,

Dövlət yaradacaq, qanun verəcək,

Əsilzadələrsə yerə girəcək.

(S.Vurğun)

Müşahidələr göstərir ki, rus dilində də gələcək za-

manın bu semantik çaları əsasən danışıq dilində mü-

əyyən edilir, məsələn:

Как же, очень буду слушать, что Москва

болтает.

Так уж я буду на вас надеяться (Сологуб).

Rus dilindən gətirilmiş bu cümlələrdə həm isteh-

za, həm də implisit şəkildə fellə ifadə olunmuş hərə-

kətin icrasının olmayacağı (inkarı) duyulur.

6. Bəzi hallarda qəti gələcək zaman iş, hal və ya

hərəkətin müstəsna olduğunu bildirir. Bu xüsusiyyət

həm Azərbaycan, həm də rus dilindəki fellərin gələcək

zaman formaları üçün səciyyəvidir, məsələn:

İki saatdan sonra konsert başlayacaq.

Через 2 часа начнется концерт.

İmtahanlara az qalıb, onlar 20 gündən sonra

olacaq.

До экзаменов осталось мало времени, они

Gülrux Həsənova

143

состоятся через 20 дней.

Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək zamanın

da özünəməxsus semantik xüsusiyyətləri vardır. Qeyd

olunmalıdır ki, qeyri-qəti gələcək zaman aşağıdakı

mənaları kəsb edir: qeyri-müəyyənlik, qeyri-qətilik,

şərtilik, hipotetiklik.

İndi isə Azərbaycan dilində felin qeyri-qəti gələ-

cək zaman formalarının məna xüsusiyyətlərini səciy-

yələndirək.

1. Qeyri-qəti gələcək zaman iş, hal və ya hərə-

kətin qeyri-müəyyən zamanda icra olunacağını bil-

dirir, məsələn:

Oxu tar, oxu tar, səni kim unudar.

(Müşfiq).

Qara gözlüm, döyünməsin ürəyin,

Mən qoymaram evdə başın alçala.

(R.Rza)

2. Qeyri-qəti gələcək zaman hərəkətin gələcəkdə

icra olunacağını digər hərəkətin icrası ilə bağlayır,

məsələn: Əgər yağış yağsa, mer-meyvə bol olar;

Əziziyəm, gül əllər,

Gül əllər, gözəl əllər,

Dəryaca ağlın olsa

Kasıb olsan, gülərlər.

(Bayatı)

3. Qeyri-qəti gələcək zaman həm statik, həm də

dinamik hərəkəti ifadə edir. Bu hallarda qeyri-qəti gə-

ləcək zamanın statik və ya dinamik hərəkəti bildirməsi


144

sintaktik şəraitdən asılıdır, məsələn:

Çox keçməz ki, inanın, keçər qış, gələr bahar

(R.Rza).

Onsuz da ömrümüz varacaq sona,

Bizdən də cahanda qalmaz bir əsər.

Sən “bəli!” deyincə başqalarına,

Qoy sənin qarşında “bəli!” desinlər!

(H.Arif)

Tapılan bir inci itməz həyatda,

Doğma səs qulaqdan getməz həyatda,

Sənin də dastanın bitməz həyatda,

Bir xalqın söhbəti bir ömrə sığmaz.

(H.Arif)

4. Qeyri-qəti gələcək zamanın bir xüsusiyyəti də

onun bütün zamanları ehtiva etməsidir. Bu məna xü-

susiyyəti olduqca geniş yayılmışdır və həm Azərbaycan

dilindəki, həm də rus dilindəki fellərin gələcək zamanı

üçün səciyyəvidir. Bəzi tədqiqatçılar, o cümlədən S.İbra-

himova bu mənanın aforistik səciyyə daşıdığını qeyd

edir. Həmin məna xüsusiyyəti əsasən atalar sözləri, zərb-

məsəllər, aforizmlər üçün səciyyəvidir, məsələn:

İgid ölər, adı qalar (Atalar sözü).

İnsanı qəm çürüdər, dəmiri nəm çürüdər (Atalar

sözü).

Sirr açandan el qaçar (Atalar sözü).

Yarından ayrılan yeddi il ağlar,

Yurdundan ayrılan ölüncə ağlar (Atalar sözü).

Gülrux Həsənova

145

Богатырь умрет, слава его воюет (Atalar sözü).

За двумя зайцами погонишься, ни одного не

поймаешь (Atalar sözü).

Qeyd olunmalıdır ki, digər zaman formalarında

olduğu kimi, Azərbaycan və rus dillərində gələcək za-

man formalarının təzahüründə də transpozisiya (bir

zaman formasının digər zaman formasının əvəzinə iş-

lənməsi) hallarına rast gəlinir. Bu hallar hansılardır?

1. Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində hərə-

kətləri daha canlı şəkildə çatdırmaq üçün bəzən gələ-

cək zaman indiki zaman yerinə işlənir, məsələn:

İspaniyanın xəbərləri ürəyimi dələr yenə,

Deyirlər ki, çöllərində qızıl güllər mələr yenə.

(R.Rza)

Буря мглою небо кроет,

Вихри снежные крутя;

То как зверь она завоет,

То заплачет, как дитя.

(А.Пушкин)

2. Həm Azərbaycan, həm də rus dilində fellə ifadə

olunmuş hərəkəti daha ekspressiv surətdə əks etmək üçün

keçmişdə baş vermiş təkrar olunan adi hərəkətlər gələcək

zaman formaları ilə ifadə olunur, məsələn: Hərdən bir

oturaram və papağımı yerə qoyub fikirləşərəm və öz-

özümə deyərəm: - Ay rəhmətliyin oğlu, axı bu müsəl-

manlardan nə istəyirsən? (C.Məmmədquluzadə).

Rus dilindən nümunə: Синягин говорил о нëм с

большой теплотой и горечью от утраты: - Вот здесь,


146

на вашем месте, сидел не раз и Куников. Придет,

постучится и робко войдëт, милый был,

приветливый человек, интеллигентный…

(Первенцев).

Выспится Саша, поднимется рано,

Чëрные косы завяжет у стана

И убежит, и в просторе полей

Сладко и вольно так дышится ей .

(Некрасов)

İndi isə rus dilindəki fellərin gələcək zaman for-

malarının daha ətraflı və çoxtərəfli həm xarakteroloji,

həm də Azərbaycan dilindəki fellərin gələcək zaman

formaları ilə müqayisəli-tipoloji təhlilini verək.

Rus dilində gələcək zaman formaları həm əmələ-

gəlmə üsuluna, həm də mənasına görə iki qrupa ayrı-

lır: bitməmiş tərzdə olan fellərin gələcək zaman for-

ması və bitmiş tərzdə olan fellərin gələcək zaman for-

ması (будущее несовершенного вида, будущее со-

вершенного вида).

Bitməmiş tərzdə olan fellərin gələcək zamanı

analitik yolla əmələ gəlir, yəni быть (olmaq) köməkçi

felinin gələcək zaman forması və əsas felin birləşməsi

vasitəsilə və bu zaman köməkçi fel şəxsə və kəmiyyə-

tə görə dəyişir. Beləliklə, rus dilində bitməmiş tərzdə

olan fellərin gələcək zaman paradiqması belə təqdim

olunur:

ждать feli – gözləmək

Gülrux Həsənova

147

Tək

Cəm

I şəxs буду ждать будем ждать

II şəxs будешь ждать будете ждать

III şəxs будет ждать будут ждать

Bu forma həmçinin rus dilində mürəkkəb gələcək

(будущее сложное) zaman adlanır. V.Vinoqradov qeyd

edir ki, “rus dilində gələcək zamanın digər analitik for-

maları sabitləşməmiş və inkişaf etməmişlər”. Eyni za-

manda akademik V.Vinoqradov vurğulayır ki, “Bitmə-

miş tərzdə olan gələcək zaman буду + infinitivdən

ibarət olaraq indiki zamandan tamamilə təcrid olun-

muş gələcəkdə icra olunacaq hərəkəti bildirir... Gələ-

cək zamanın təsviri formasında hərəkətin davam et-

məsi bütövlükdə gələcəyə yönəlmişdir (məsələn: сей-

час буду одеваться – yəni hələ başlamamışam, indi

geyinəcəyəm – G.H.)”.

Mürəkkəb və yaxud təsviri gələcək zamanın əsas

işlənmə xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman gə-

ləcəkdə icra olunan işin, hərəkətin hüdudunu, sonunu

bildirmir, məsələn:

На будущей неделе мы будем знакомиться с

вашей работой. Милый Константин Петрович! Я

непременно буду просить и умолять Вас приехать

в Москву, послушать пьесу в чтении (М.Горький).

Аркадий Иванович подмигнул несколько раз и

шибко потëр руки. – Сегодня, братец ты мой, зани-


148

маться не будем (А.Н.Толстой).

Bitmiş tərzdə olan fellərin gələcək zaman for-

ması rus dilində indiki zaman bitməmiş tərzdə olan

fellərin formal əlamətlətrinə uyğun gəlir, məsələn: на-

пишу-пишу, закрою-закрываю, перечитаю-перечи-

тываю, решу-решаю. Bu zaman forması həmçinin sa-

də gələcək zaman (будущее простое) adlanır, bu za-

manda olan fellər şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişir və

onların şəxs sonluqları indiki zamana uyğun gəlir.

Bitmiş tərzdə olan felləri gələcək zamanının əsas xü-

susiyyəti ondadır ki, bu formada əsas diqqət gələcəkdə

icra olunacaq işin nəticəsinə, sonuna yönəlir, məsələn:

Дня через три, четыре кончу драму, выпишу

сюда Немировича-Данченко и прочитаю ему

(М.Горький).

Ну, драма вышла крикливой, и кажется, пустой,

скучной. Очень не нравится она мне. Непременно

зимой же буду писать другую. А эта не удстся –

десять напишу, но добьюсь, чего хочу (М.Горький).

Bu cümlələrdə işlənmiş sadə gələcək zaman və

mürəkkəb gələcək zamanın məna fərqi aydın şəkildə

duyulur, xüsusilə də буду писать və напишу, hər iki-

si Azərbaycan dilinə qəti gələcək zaman forması ilə

tərcümə olunur, lakin буду писать gələcəkdə davam

edən prosesə işarə edir, напишу feli isə gələcəkdə baş

verən hadisənin nəticəsini bildirir.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, rus dilində

sadə gələcək zaman formasını həmçinin sintetik forma

Gülrux Həsənova

149

adlandırmaq olar və onun əmələ gəlməsində sözönləri

böyük rol oynayır, məsələn: müqayisə edin: mürəkkəb

və sadə gələcək zaman formaları:

буду читать – прочитаю

буду смотреть – посмотрю

буду любить – полюблю

буду петь – запою

буду танцевать – станцую və s.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir rus dilində

gələcək zaman formaları həm analitik, həm də sintetik

yolla əmələ gəlir. Bəs bu kateqoriyanın qədim rus

dilində hansı formal-qrammatik əlamətləri və yaxud

bu kateqoriyanın hansı əmələgəlmə üsulları olmuşdur?

Görkəmli rus dilçiləri K.V.Qorşkova və Q.A.Xabur-

qayev “Историческая грамматика русского языка”

(1991) bu haqda qeyd edirlər ki, “qədim rus mətnlə-

rində gələcək zamanı ifadə etmək üçün yalnız xüsu-

siləşmiş analitik konstruksiyalar işlənirdi; onlarda kö-

məkçi fellərin rolu böyük idi. Qəti gələcək zaman for-

ması tərkibində təsriflənən felin infinitivi olan konst-

ruksiyalar vasitəsilə əmələ gəlirdi (məsələn: müasir

rus dilində: буду писать); nisbi gələcək zaman forma-

sı digər gələcək zamandan əvvəl icra olunan hərəkəti

ifadə edirdi və qədim slavyan dillərində olduğu kimi

onun əmələ gəlməsində keçmiş zamanda olan feli si-

fətlər iştirak edərək, bütöv konstruksiyaya “gələcək-

dən qabaq hərəkət” mənasını verirdi”.

Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, qədim rus di-


150

lində felin gələcək zaman formaları müasir rus dilin-

dəki gələcək zaman formalarından bir sıra xüsusiyyət-

lərə görə fərqlənirdilər. Onlardan aşağıdakı xüsusiy-

yətləri sadalamaq məqsədəuyğundur:

1. Gələcək zaman formalarında istifadə olunan

köməkçi fellərin modal məna çalarlığı var;

2. Qədim rus dilində gələcək zaman formaları

nəinki буду köməkçi feli vasitəsilə, həmçinin digər

fellərin köməyilə əmələ gəlirdi, məsələn: хочю (хо-

щю), начьну (почьну), имамь. Bu fellərdən ən az iş-

lənəni буду idi. Beləliklə, mürəkkəb gələcək zamanın

paradiqmasında yalnız köməkçi fel dəyişirdi, məsələn:

хочю (имамь, начьну) писати//написати

хочешь (имашь, начьнешь) писати//написати və s.

Qədim rus dilində mürəkkəb gələcək zamanın mə-

na tutumunda modallıq aşağıdakı nümunədə duyulur:

Но хочю вы почтити наутрия предъ людьми

своими (Лаврентьевская летопись).

Burada arzu mənası hiss olunur.

А чего будеть искати мнъ и моим бояром у

новгородцевъ… а тому всему судъ дати безъ пере-

вода (Новгородская грамота, III век).

Qədim rus dilində həmçinin mürəkkəb analitik

gələcək zaman forması olan “əvvəlki gələcək zaman”

mövcud idi. Bu forma gələcəkdə icra olunacaq elə hə-

rəkəti ifadə edirdi ki, o digər gələcəyə aid olan hərə-

kətdən əvvəl baş versin (преждебудущее время). Bə-

zi tədqiqatçılar bu zamanı şərti gələcək zaman (буду-

Gülrux Həsənova

151

щее условное) adlandırırlar.

Bu forma mürəkkəb quruluşa malik olaraq, keç-

miş zamanda olan feli sifətin və буду köməkçi felinin

birləşməsindən əmələ gəlirdi (буду bu birləşməyə gə-

ləcəyə aid olma mənasını verirdi; keçmiş zamanda

olan feli sifət isə gələcəkdən əvvəlki hərəkəti ifadə

edirdi), məsələn:

Tək

I şəxs буду (на) писал-ъ(-а-о)

II şəxs будешь (на) писал-ъ(-а-о)

III şəxs будеть (на) писал-ъ(-а-о)

Cəm

I şəxs будемъ (на) писал-и(-ы-а) və s.

Rus dilçiləri K.V.Qorşkova və Q.A.Xaburqayev

qeyd edirlər ki, “bu mürəkkəb konstruksiyaların işlən-

məsinin 80%-i XI-XIV əsrlərə aid işgüzar mətnləri,

20%-i isə hüquqi mətnlər təşkil edir”. Məsələn:

Пакы ли боудеть что татебно коупилъ въ търгоу

или конь или портъ или скотиноу, то выведеть

свободьна моужа два или мытника (Русская правда).

Bu cümlənin müasir rus dilində dəqiq mənasını

veririk:

Если окажется, что купленное ворованное, то

надо представить свидетелей (которые докажут,

что куплено, а не украдено).

Rus dilçilərindən V.İ.Borovkov və P.S.Kuznetsov


152

qədim slavyan dillərində, və eləcə də qədim rus dilin-

də gələcək zamanı ifadə edən yalnız bir formanı

быщащи feli sifətini qeyd edirlər və onun nisbətən

qısa zaman kəsiyində işləndiyini və digər formalarla

əvəz olunmasını vurğulayırlar.

Zənnimizcə, bu formanı şərti olaraq sintetik for-

ma saymaq olar, lakin bütövlükdə qədim rus dilində

fellərin gələcək zamanı üçün yalnız analitik kons truk-

siyalar səciyyəvidir.

Rus dilində fellərin gələcək zaman formaları on-

ların bitməmiş və yaxud bitmiş tərzdə olmağından ası-

lıdır və bunlar ciddi surətdə fərqlənir.

Bitməmiş tərzdə olan fellərin gələcək zamanının

semantik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

I. Rus dilində gələcək zamanın analitik (mürək-

kəb) forması elə hərəkəti ifadə edir ki, o danışıq vax-

tından sonra baş verir. Bu hallarda bitməmiş tərzdə

olan felin gələcək zaman forması:

1. Tək və konkret hərəkəti bildirir, məsələn: Мы

будем брать город с моря! Будем атаковать его нео-

жиданно для врага (Первенцев). Bu növ cümlələr

Azərbaycan dilində qəti gələcək zaman vasitəsilə trans-

formasiya olunur: Biz şəhəri dəniz tərəfdən alacağıq!

Hücuma düşmən gözləmədiyi vaxt keçəcəyik!

2. Bitməmiş tərzdə olan felin gələcək zaman for-

ması gələcəkdə icra olunan adi, təkrar olunan hərəkəti

bildirir. Bu məna çaları Azərbaycan dilindəki qəti gə-

ləcək zaman formalarına da xasdır, məsələn:

Встречаться с тобою мы будем по вечерам

Gülrux Həsənova

153

(Гусев).

Biz səninlə axşamlar görüşəcəyik.

С этого дня мы будем обсуждать наши проб-

лемы чаше.

Bu gündən biz öz problemlərimizi daha tez-tez

müzakirə edəcəyik.

3. Bitməmiş tərzdə olan gələcək zaman ümumi

səciyyəni (yəni həm indiki zamana, həm də gələcək

zamana aid olan), hərəkəti ifadə edir, məsələn:

Будешь мешать? Будешь шалить? Будут они

спать или нет?

Azərbaycan dilinə bu növ cümlələr qəti gələcək

zaman vasitəsilə transformasiya olunur:

Mane olacaqsan? Nadinclik edəcəksən? Onlar ya-

tacaqlar, ya yox?

Professor A.Ələkbərov rus dilində gələcək zama-

nın bu forması haqqında qeyd edir: “Буду (будешь,

будет, будем, будете, будут) работать, учиться.

Gələcək zamanın belə təsviri (mürəkkəb) forması

indiki zamanla heç bir təmasın olmadığını bildirir,

hərəkət bütövlükdə, özü də qeyri-müəyyən və ümumi

şəkildə gələcəyə aid olur”.

4. Bitməmiş tərzdə olan gələcək zaman gələcəkdə

icra olunan davamlı dinamik hərəkəti ifadə edir. Bu

məna çaları Azərbaycan dilindəki qəti gələcək zamana

da xasdır, məsələn:

Она была довольна тем, что еë сыночек нику-

да не поедет и ещë целых четыре года будет жить в


154

родной семье (Груздинский).

Oğlunun heç yerə getməyəcəyindən və hələ tam

dörd il doğma ailə ilə birlikdə yaşayacağından o çox

razı idi.

5. Bitməmiş tərzdə olan gələcək zaman çox nadir

hallarda davamlılığı qeyri-müəyyən səciyyə daşıyan

hərəkəti bildirir (bu hallarda modal məna çalarlığı du-

yulur), məsələn:

Так уже я буду на вас надеяться (Сологуб);

Ну возьми свои три с половиной, что с тобой

будешь делать? (Тургенев);

Как же, очень буду слушать, что Москва

болтает (Л.Толстой).

Bu növ cümlələr Azərbaycan dilinə qəti gələcək

zaman vasitəsilə transformasiya olunur; məsələn: Ay

hay mən sizə ümid edəcəyəm (modal məna çaları hiss

olunur).

6. Bitməmiş tərzdə olan gələcək zaman forması

subyektin hərəkəti icra etməyə hazır olduğunu bildirir,

məsələn:

Купцы наши чистые варвары… Первым делом

ему нужно гнилой товар продать, три года будет

врать, божиться, плакать-подсовывать гнилое, по-

куда и свежее у него не сгниëт (Л.Толстой). Bizim

tacirlər lap təmiz varvardılar (vəhşidirlər). Ən əvvəl o

gərək öz çürük malını satsın, sonra üç il aldadacaq,

Allaha and içəcək, ağlayacaq, çürük malını sırıyacaq...

o vaxta qədər ki, təzə malı da çürüyəcək.

Gülrux Həsənova

155

7. Rus dilində bitməmiş tərzdə olan gələcək za-

man müəyyən bir işin, hərəkətin qəti surətdə olub-

olunmayacağını bildirir, məsələn: В литературе, как

и в жизни, нужно помнить одно правило, что чело-

век будет тысячу раз раскаиваться в том, что гово-

рил много, но никогда, что мало (Писемский).


man formaları (формы будущего несовершенного)

nisbi mənada, məsələn indiki zaman əvəzinə işlənir və

bu hallarda transpozisiya baş verir: Я, например, в

дороге спать не могу, - хоть убейте, а не засну… Я

одну, другую, третью ночь не буду спать (= не

сплю), а всë-таки не засну (Л.Толстой).


man bəzən keçmiş zaman kontekstində işlənir. Bu xü-

susiyyət adətən bədii üslub üçün səciyyəvidir, onu da-

ha ekspressiv edir.

Məsələn: Вряд ли и считать-то умел, но зато

лакомиться, франтить-мастер!

Целое утро будет сидеть (=сидел) и не

пошевелится (=не шевелился), только завей ему

волосы (Писемский);

Перед самым сенокосом… в селе начиналась

короткая, но энергичная пора… Называлась она

навозной. Тогда не будешь различать (= не разли-

чал), откуда наносит цветами, а откуда наносит па-

секой, тогда всë заглушит и одолеет и один будет

господствовать целую неделю иной по силе и


156

крепости, иной по самой окраске своей непереда-

ваемый аромат (Солоухин).

10. Rus dilində, Azərbaycan dilində olduğu kimi

gələcək zaman danışanın müəyyən bir şəxsə və ya onun

danışığına istehzasını, kinayəsini bildirir. Bu hallar

əsasən bədii üsluba, danışıq dilinə xasdır və ekspres-

siv-emosional çalarlıq bildirir, məsələn:

А с вами я вообще не буду разговаривать. –

Ещë секретарщи будут мне указывать! (Меттер).

Sizinlə mən ümumiyyətlə danışmaq istəmirəm.

Buna bax, katibələr mənə göstəriş verəcək!

Ты не гори дюже! Не гори! Он будет камнями

шибаться, а я молчи?... (Шолохов).

Sən çox yanma! Yanma! O mənə daş atacaq, mən

də susacağam?...

Zaman formalarının həm mütləq, həm də nisbi

mənalarda işlənməsi müəyyən situasiya və yaxud kon-

tekstlə şərtlənir. Nisbi mənada işlənən gələcək zaman

formalarının həm Azərbaycan, həm də rus dillərində

xüsusi ekspressivliyi və emosionallığı var. A.V.Bon-

darkonun fikrincə, “bu xüsusiyyət ən başlıcası kon-

tekstlə qrammatik formanın mənası arasında olan

kontrastdan, fərqdən irəli gəlir”.

İndi isə rus dilində bitmiş tərzdə olan fellərin gə-

ləcək zaman formalarını və yaxud bitmiş gələcək za-

manın (будущее время совершенного вида) seman-

tik xüsusiyyətlərini təhlil edək. Ən əvvəl qeyd olun-

malıdır ki, bu zaman sintetik yolla əmələ gəlir, ona

Gülrux Həsənova

157

həmçinin sadə gələcək zaman da deyilir, onun reallaş-

masında ön şəkilçilər böyük rol oynayır (напишу-вы-

пишу-перепишу-спишу – bu fellərin mənası ön şəkil-

çilər vasitəsilə dəyişir). Bitmiş gələcək zaman şəxsə

və kəmiyyətə görə dəyişir. Onun sonluqları rus dilində

indiki zaman (bitməmiş tərz) formalarına uyğun gəlir,

bu zamanın əsas xüsusiyyəti gələcəkdə icra olunacaq

hərəkətin nəticəsini, hüdudunu bildirməkdir. Be-

ləliklə, rus dilində gələcək zaman (bitmiş tərz) tərkibi

paradiqmasını belə təqdim etmək olar:

Решать – həll etmək feli

Tək

Cəm

I şəxs Я решу Мы решим

II şəxs Ты решишь Вы решите

III şəxs Он, она решит Они решат

Bitmiş tərzdə olan gələcək zamanın rus dilində

aşağıdakı semantik xüsusiyyətləri vardır:

1. Gələcək zaman (bitmiş tərz) gələcəkdə, nitq

anından sonra baş verəcək hərəkəti ifadə edir, bu

hallarda əsas diqqət hərəkətin nəticəsinə yönəlir, mə-

sələn:

К свадьбе как раз приедут близкие родствен-

ники. Ну и нарадуемся мы…

Azərbaycan dilinə bu gələcək zaman forması qəti


158

gələcək zaman forması vasitəsilə tərcümə olunur: Toya

qədər yaxın qohumlar gələcək. Yaman sevinəcəyik ha...

2. Bitmiş tərzdə olan gələcək zaman adi, təkrar

olunan hərəkəti ifadə edir, məsələn:

Главное дело, стойте себе упорно на своëм.

Положим, каждый день вам придëтся выслушивать

отца или мать часа три (Н.Помяловский).

Azərbaycan dilində: Əsas odur ki, öz dediyinizdə

durasınız. Tutalım, hər gün siz üç saat atanıza və ya

ananıza qulaq asmalı olacaqsınız.

3. Bitmiş tərzdə olan gələcək zaman müəyyən

hərəkətin nəticəsini onu zamanla hüdudlaşdırmadan

ifadə edir. Bu məna ümumiləşdirilmiş indiki zamana

uyğun gəlir, lakin bu hərəkət daha konkretdir və tək-

tək hallar nəticəsində ümumiləşmə baş verir. Bu za-

man formasında temporallıq bildirən və ümumi məna-

nı əks etdirən leksik vahidlər istifadə olunur, məsələn:

О чëм его ни спроси, он всегда ответит.

Azərbaycan dilinə transformasiya olunanda bu

gələcək zamanı qeyri-qəti gələcək zamanla əvəz etmə-

yi məqsədəuyğun sayırıq: Ondan nə soruşsan, həmişə

cavab verər.

Он всегда молчит, а иногда и скажет.

Bu cümləni Azərbaycan dilinə transformasiya

edəndə rus dilindəki sadə gələcək zaman bizim dildə

indiki zamanla əvəz olunur, məsələn: O həmişə susur,

hərdən nəsə deyir.

Только изредка подойдëт он к углу, посмотрит

Gülrux Həsənova

159

и опять отойдëт… (Гайдар).

Bu cümlənin də Azərbaycan dilinə transformasi-

yasında həlledici rolu kontekst oynayır, rus dilindəki

sadə gələcək zaman bizim dildə qeyri-qəti gələcək za-

manla əvəz olunur. Məsələn: Yalnız çox nadir hallarda

o küncə yaxınlaşar, baxar və yenə keçər...

4. Rus dilində bitmiş gələcək zaman indiki za-

manda icrası mümkün olmayan hərəkəti ifadə edir,

məsələn:

Выходи поскорее… Сейчас. Очки никак не найду.

Azərbaycan dilində transformasiya olunanda bu

cümlələrdəki potensial indiki zaman mənası üstün gə-

lir, məsələn: Tez ol, çıx... İndi. Eynəyimi heç cür tap-

mıram (tapa bilmirəm).

5. Rus dilində sadə gələcək zaman ümumiləşmiş

(aforistik) mənaya malik olaraq, atalar sözləri və zərb-

məsəllərdə istifadə olunur, məsələn:

Стерпится, слюбится. (Dözərsən, sevərsən).

За двумя зайцами погонишься, ни одного не

поймаешь.

Azərbaycan dilində bu atalar sözünün ekvivalent

qarşılığı belə səslənir: Bir əldə iki qarpız tutmaq

olmaz. Lakin əgər onun hərfi tərcüməsini etsək, o belə

səslənəcək: İki dovşan dalınca qaçarsan, heç birini

tutmazsan. Bu cümlədəki rus dilindəki bitmiş tərzdə

olan gələcək zaman Azərbaycan dilində qeyri-qəti gə-

ləcək zamanla əvəz olunur.

6. Rus dilində bitmiş tərzdə olan gələcək zaman

bəzən subyektin müəyyən bir işə, hərəkətə qəti surətdə


160

hazır olduğunu göstərir, məsələn:

Завтра, что бы там ни было, мы выиграем сра-

жение (Л.Толстой).

Azərbaycan dilində bu növ məna çaları qəti gə-

ləcək zaman vasitəsilə transformasiya olunur: Sabah

nə olursa olsun, biz döyüşü udacağıq.

Буря! Скоро грянет буря (М.Горький).

Azərbaycanca: Fırtına! Tezliklə fırtına olacaq!

Bu cümlə rus dilində hərəkətin gələcək zamanda müt-

ləq icra olunacağını, baş verəcəyini göstərir.

7. Rus dilində sadə gələcək zaman və yaxud bit-

miş tərzdə olan gələcək zaman nəinki mütləq kateqo-

rial mənada, həmçinin nisbi mənada, yəni digər za-

manların yerinə işlənir, məsələn:

a) indiki zaman əvəzinə

Я люблю тебя так, как ночной небосвод

Мой рассудок тебя никогда не поймëт

(Ш.Бодлер).

Буря мглою небо кроет,

Вихри снежные крутя;

То, как зверь, она завоет

То заплачет, как дитя.

(А.С.Пушкин)

b) rus dilində gələcək zaman keçmişdə təkrar

olunan hərəkətləri ifadə edir, məsələn:

Всë лето, исключая, конечно, непогожие дни,

я прожил в саду, нередко и сама она (бабушка) но-

чевала в саду, принесëт (приносила) охапку сена,

Gülrux Həsənova

161

разбросает (разбрасывала) его около моего ложа,

ляжет (ложилась) и долго рассказывает (рассказы-

вала) мне о чëм-нибудь (А.М.Горький).

Azərbaycan və rus dillərində gələcək zaman for-

malarının transpozisiyasında bir ümumi cəhətə fikir

vermək lazımdır: hər iki dildə fellə ifadə olunmuş hə-

rəkəti daha canlı, emosional cəhətdən dolğun və eks-

pressiv surətdə çatdırmaq üçün gələcək zaman forması

keçmiş zaman əvəzinə işlənir. Bu xüsusiyyət həm da-

nışıq dili üçün, həm də bədii üslub üçün səciyyəvidir.

Ах, Дуня, Дуня! Что за девка-то была! Бывало,

кто не проедет, всякий похвалит, никто не осудит

(А.С.Пушкин).

Ah, Dunya, Dunya. O necə qız idi! Olardı ki, kim-

sə burdan keçərdi, hamı onu tərifləyər, heç kim onu

qınamazdı.

Fərhad hər nə üçün Aslana müraciət etsəydi, As-

lan ona imtina etməzdi; ona paltar, ayaqqabı alar,

dəftər-kitabdan təmin edər və çalışardı o əziyyət çək-

məsin (C.Cabbarlı).

Müqayisə olunan hər iki dildə gələcək zaman for-

malarının bu növ transpozisiyaların onların morfoloji

baxımdan zənginliyinə dəlalət edir və qrammatik qu-

ruluşda eksplisit və implisit mənanın dialektik vəhdə-

tini əks etdirir. Transpozisiya dildə ekspressivliyi və

emosionallığı təmin edir.

Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərində felin gə-

ləcək zaman formalarının müqayisəli morfotipoloji


162

təhlili zamanı biz semantik prinsipə riayət edərək, hər

iki dildə bu kateqoriyanın həm ümumi (universal),

həm də spesifik (unikal) xüsusiyyətlərini müəyyən et-

dik. Hər iki dildə gələcək zaman iş, hal və ya hərəkə-

tin danışıq vaxtından sonra icra olunacağını bildirir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilində gələcək

zaman formasının iki növü fərqləndirilir: qəti gələcək

zaman və qeyri-qəti gələcək zaman. Hər iki zaman

forması, rus dilindən fərqli olaraq, müasir Azərbaycan

dilində yalnız sintetik üsul vasitəsilə əmələ gəlir.

Azərbaycan dilində qəti gələcək zaman həm formal-

qrammatik, həm də məntiqi məzmun planı etibarilə

qeyri-qəti gələcək zamandan fərqlənir. Bu kateqori-

yanın reallaşmasında Azərbaycan dilində morfoloji

üsul əsas rol oynayır. Qeyd olunmalıdır ki, bir çox dil-

lərdə, o cümlədən türk dillərində gələcək zaman for-

malarının sabitləşməsi bu dillərin inkişafının son

dövrlərinə aiddir, bu isə statik universali sayılmalıdır.

Müasir Azərbaycan dilində gələcək zamanın hər

iki növü felin xəbər şəklinin daxilində reallaşır.

Rus dilində gələcək zamanın iki növü vardır: gə-

ləcək zaman (bitməmiş tərz) və yaxud mürəkkəb gələ-

cək zaman və gələcək zaman bitmiş tərz və yaxud sa-

də gələcək zaman. Rus dilindəki fellərin gələcək za-

man formaları Azərbaycan dilindən fərqli olaraq həm

sintetik, həm də analitik yolla əmələ gəlir. Azərbaycan

və rus dillərində felin gələcək zaman formalarının se-

mantik xüsusiyyətlərini təhlil edərkən biz əsas diqqəti

Gülrux Həsənova

163

mənadan formaya gedən istiqamətə yönəltmişik və

belə qənaətə gəlmişik ki, bu kateqoriyanın məzmunu-

nun reallaşmasında hər iki dildə ümumi cəhətlər

özünü göstərir. Hər iki dildə gələcək zamana qətilik,

şərtilik, aforistiklik, hipoteklik, dinamiklik, müstəsna-

lıq və s. xüsusiyyətlər xasdır.

Həm Azərbaycan, həm də rus dillərindəki fellərin

gələcək zaman formalarına transpozisiya xasdır və bu

hallarda da ümumi cəhətlər meydana çıxır. Transpozisiya

dilin qrammatik quruluşunun dinamik inkişafını təmin

edir. Hər iki müqayisə olunan dildə gələcək zaman for-

malarının transpozisiyası aşağıdakı hallarda baş verir:

1. Gələcək zaman indiki zaman əvəzinə işlənir;

2. Gələcək zaman keçmiş zaman əvəzinə işlənir.

Rus dilində gələcək zamanın (bitmiş tərz) real-

laşmasında sözönləri (приставки) böyük rol oynayır,

bu isə Azərbaycan dilinə xas deyil və unikaliya kimi

qiymətləndirilə bilər.

Həm Azərbaycan dili, həm də rus dili morfotipo-

loji baxımdan olduqca zəngin olduğundan, gələcək za-

manın bütün məna çalarlıqları hər iki dilə asanlıqla

transformasiya olunur.


164

NNƏƏTTİİCCƏƏ

Azərbaycan və rus dillərində felin zaman kateqo-

riyasının ümumi-xarakteroloji və müqayisəli-tipoloji

tədqiqi aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir:

Azərbaycan və rus dilləri müxtəlif morfotipo-

loji sistemlərə aid olduğundan fellərin zaman kateqo-

riyasının təzahüründə həm universal, həm də spesifik

xüsusiyyətlər özünü göstərir. Müxtəlifsistemli dillərdə

təzahür edən eyni qrammatik kateqoriyanın öyrə-

nilməsi ona görə vacibdir ki, bu növ tədqiqatlar hər

bir konkret dilin qrammatik quruluşunun sistemli təş-

kilini dərk etməyə imkan yaradır. Eyni zamanda ol-

duqca mühüm problemlər arasında öz müstəsna əhə-

miyyətinə görə rus və ana dili sisteminin tipoloji, mü-

qayisəli-tarixi təhlili problemi xüsusilə fərqlənir (həm

linqvistik, həm də qlottodidaktik aspektlərdə); belə ki,

o, rus dilinin qeyri-ruslara tədrisi metodikası ilə bağlı

bütün mühüm məsələləri elmi cəhətdən cavablandır-

mağa imkan yaradır.

Azərbaycan və rus dillərində felin zaman ka-

teqoriyasında müşahidə edilən fərqli xüsusiyyətlər bu

dillərin müxtəlif morfoloji quruluşu ilə bağlıdır. Rus

dili flektiv, Azərbaycan dili isə aqlütinativ quruluşlu-

dur. Lakin tədqiqat göstərir ki, rus dilində aqlütinativ

Gülrux Həsənova

165

səciyyəli elementlər (gələcək zaman formaları, sifətin

dərəcələri və s.), Azərbaycan dilində isə fuziya ele-

mentləri (şəxs əvəzliklərinin şəxslərə görə dəyişməsi

və s.) müşahidə edilir.

Rus dilində sintetik üsul qrammatik mənala-

rın ifadə vasitəsi kimi ən əsas üsul sayılır. Bu dildə

hər bir morfoloji göstəricisinin müəyyən mənası olur

və bu və ya digər sözün qrammatik mənası məhz mor-

foloji göstəriciyə görə təyin olunur. Azərbaycan di-

lində isə qrammatik mənanın ifadə vasitəsi kimi ana-

litik üsul çıxış edir. Azərbaycan dilində köməkçi söz-

lər, söz sırası və s. geniş istifadə olunur. Lakin müqa-

yisə olunan dillərdə felin zaman kateqoriyasının təd-

qiqi göstərir ki, həm sinxron, həm də diaxron zaman

kəsiyində zaman kateqoriyalarının əmələ gəlməsində

hər iki üsuldan istifadə olunmuşdur. Ona görə də ana-

litizm və sintetizm məfhumlarını bütövlükdə dil siste-

minə deyil, ayrı-ayrı linqvistik kateqoriyalara, forma-

lara şamil etmək lazımdır.

Müasir tipologiyada semantik prinsipin əsas

götürülməsi müxtəlifsistemli dillərdə izomorf və allo-

morf xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsində müstəsna

əhəmiyyət kəsb edir və bu da həm ümumi dil nəzəriy-

yəsi, həm müqayisəli-tipoloji dilçilik, həm də struktur

tipologiya baxımından olduqca önəmlidir. Digər tərəf-

dən, rus dilində felin zaman kateqoriyasının formal-

qrammatik və məntiqi-məzmun cəhətdən mürəkkəbliyi

onun digər dil daşıyıcıları tərəfindən mənimsənilməsi


166

üçün əlavə çətinliklər yaradır. Bu baxımdan Azərbay-

can və rus dillərində felin zaman kateqoriyasının mü-

qayisəli tədqiqi rus dilinin qrammatikasının bir sıra

praktik məsələlərinin həllinə də zəmin yaradır.

Müxtəlifsistemli dillərin morfotipoloji təhlili

həmçinin ona görə vacibdir ki, iki dilin ardıcıl surətdə

tutuşdurulması onların quruluşunu daha əyani surətdə

dərk etməyə imkan verir. Tədqiq olunan dilə digər dil

sistemi müstəvisindən yanaşarkən onun elə xüsusiy-

yətləri aşkar oluna bilər ki, onlara bu dilin ənənəvi nə-

zəri qrammatikasında heç vaxt nəzər yetirilməmişdir.

Azərbaycan və rus dillərində fellərin həm

sinxron, həm də diaxron planda tədqiqi onlarda uni-

versal (izomorf) xüsusiyyətlərin üstünlük təşkil etmə-

sini göstərdi. Bu hal bir tərəfdən insan təfəkkürünün,

məntiqi kateqoriyaların ümumiliyi ilə, digər tərəfdən

isə sosial proseslərin oxşarlığı ilə izah olunur.

Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində felin

zaman formalarının həm mütləq kateqorial, həm də

nisbi mənaları vardır. Müqayisə olunan hər iki dildə

felin zamanlarının fərqləndirilməsinin əsas meyarı və

yaxud çıxış nöqtəsi nitq anıdır. Bununla əlaqədar ola-

raq bir çox dillərdə keçmiş, indiki və gələcək zaman-

ların mövcudluğunu mütləq və yaxud statik universali

hesab etmək olar.

Rus dilində felin zaman kateqoriyasının real-

laşması felin tərz (bitmiş və bitməmiş) kateqoriyası ilə

bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq, rus dilində felin

Gülrux Həsənova

167

funksional baxımdan reallaşmasında ön şəkilçilər

(приставки) böyük rol oynayır və bu xüsusiyyət

unikallıq və ya allomorf kimi qiymətləndirilməlidir.

Məlum olduğu kimi, rus dili flektiv olduğuna görə

sözdəyişmə və eləcə də felyaranma bu dil tipinin xü-

susiyyətlərini əks etdirir. Bu vəziyyət özünü rus dilin-

də fel zamanlarının təzahüründə də büruzə verir. Rus

dilində zaman formalarının istifadə vasitələri onun

qrammatik quruluşundan asılıdır və spesifik (allo-

morf) xüsusiyyətləri var. Burada rus dilində və eləcə

də slavyan dillərində daxili fleksiyanı reallaşdıran və

suppletiv formalar adlandırılan eynimənalı felin müx-

təlif (əsasən iki) kökə malik olmasını qeyd etmək la-

zımdır. Suppletiv formalar rus dilində zaman kateqori-

yasının reallaşmasında böyük rol oynayır.

Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində felin

keçmiş zaman formalarının semantik cəhətdən mürək-

kəb quruluşu var. Rus dilində keçmiş zaman formaları-

nın əmələ gəlməsində bəzən suppletiv fellər iştirak edir

və bu da rus dilinə xas spesifik xüsusiyyət sayılmalıdır.

Azərbaycan və rus dillərində felin keçmiş za-

man formalarının semantik xüsusiyyətlərinin müqayi-

səli təhlili, onlarda müşahidə edilən transpozisiya hal-

larının, dillərarası transformasiyaların universal cəhət-

lərinin üstünlük təşkil etməsini göstərdi. Hər iki dildə

müşahidə edilən zaman sistemində transpozisiya hər

bir zaman kateqoriyasının hüdudlarını genişləndirir,

onun dialektik inkişafını təmin edir.


168

Həm Azərbaycan, həm də rus dilində indiki

zaman başlanmış, ancaq hələ də bitməmiş, tamamlanıb

sona çatmamış hal və hərəkəti bildirir.

Azərbaycan və rus dillərində indiki zaman formaları-

nın məzmununda aşağıdakı iki mühüm cəhət mövcuddur:


əlaqədardır;


əlaqədar deyil.

Bunlardan birincisi subyektin bilavasitə danışıq

vaxtı icra etdiyi işi, hərəkəti, ikincisi isə subyektə aid

olan ümumi hal və ya hərəkəti ifadə edir.

Azərbaycan dilində indiki zaman sintetik üsul va-

sitəsilə düzəlir və bununla o bir çox türk dillərindən

(qazax, tuvin, qırğız və s.) fərqlənir, çünki bu dillərdə

indiki zaman həm sintetik, həm də analitik üsulla

düzəlir. Lakin Azərbaycan dilindəki fellərin indiki za-

man kateqoriyasının diaxron aspektdə tədqiqi göstərir

ki, qədim yazılı abidələrimizdə indiki zaman formaları

həm sintetik, həm də analitik üsulla əmələ gəlirdi.

Azərbaycan və rus dillərində felin indiki za-

man formalarının həm sinxron, həm də diaxron planda

müqayisəli-kontrastiv təhlili göstərir ki, bu kateqori-

yanın hər iki dildə təzahüründə statik universalilər (bu

zaman forması bir çox dillərdə başlanmış, ancaq hələ

də bitməmiş, tamamlanıb sona çatmamış hal və hərə-

kəti bildirir) özünü göstərir. Hər iki dildə müşahidə

edilən indiki zaman formalarının transpozisiyası həm

Gülrux Həsənova

169

bu dillərin inkişafının müasir mərhələsinə, həm də qə-

dim dövrlərə təsadüf edir. Belə ki, indiki zamanın nis-

bi mənada – gələcək zaman mənasında işlədilməsinə

həm müasir Azərbaycan dilində, həm də Azərbaycan

dilinin qədim yazılı abidələrində rast gəlinir. Eyni za-

manda identik transpozisiya həm müasir rus dili, həm

də qədim rus dilinin yazılı abidələri üçün səciyyəvidir.

Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərində felin indiki

zaman formalarının transpozisiyasının ümumi cəhətlə-

rini diaxronik universali hesab etmək olar, çünki onlar

bu kateqoriyanın diaxron səviyyədə tədqiqində belə,

aşkar olunur.

Rus dilində felin indiki zaman formalarının

əmələ gəlməsində çox vaxt suppletiv formalar iştirak

edir və bu da unikaliya kimi qiymətləndirilməlidir.

Azərbaycan və rus dillərində felin gələcək za-

manı iş, hal və ya hərəkətin danışıq vaxtından sonra

icra olunmasını göstərir. Azərbaycan dilində felin gə-

ləcək zamanının iki növü vardır: qəti gələcək və qey-

ri-qəti gələcək.

Qeyri-qəti gələcək qəti gələcək zamandan

həm formal cəhətdən, həm də semantikasına görə fərq-

lənir. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, dünyanın bir

çox dillərində, o cümlədən türk dillərində və eləcə də

Azərbaycan dilində gələcək zaman formalarının sabit-

ləşməsi bu dillərin inkişafının son dövrlərinə aiddir.

Zənnimizcə, bu vəziyyət bir tərəfdən gələcək zaman

formalarının tarixi inkişafı ilə izah olunur, digər tərəf-


170

dən isə gələcək zaman formalarının işlənməsində

transpozisiyanın rolu ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyət statik

universali sayılmalıdır.

Azərbaycan dilində gələcək zaman formaları

sintetik üsul vasitəsilə, rus dilində isə həm analitik

(будущее сложное), həm də sintetik üsul vasitəsilə

əmələ gəlir (будущее простое).

Gələcək zaman formalarının müqayisə olunan

dillərdə həm mütləq, həm də nisbi mənalarda işlənmə-

si müəyyən situasiya və ya kontekstlə bağlıdır. Nisbi

mənada işlənən gələcək zaman formaları xüsusi eks-

pressivliyə və emosionallığa malikdir və hər iki dildə

əlavə konnotativ məna daşıyır.

Rus dilində gələcək zaman formaları bitmiş

və bitməmiş tərzdə olan gələcək zaman formaları kimi

fərqləndirilir. Bu differensiyasiyanın əsas meyarı gə-

ləcəkdə icra olunacaq iş, hal və hərəkətin nəticəsidir.

Azərbaycan və rus dillərində felin gələcək za-

man formalarının semantik xüsusiyyətlərini təhlil

edərkən biz əsas diqqəti mənadan formaya gedən isti-

qamətə yönəltmişik və belə qənaətə gəlmişik ki, bu

kateqoriyanın məzmununun reallaşmasında hər iki dil-

də ümumi cəhətlər özünü göstərir. Hər iki dildə gələ-

cək zamana qətilik, şərtilik, aforistiklik, hipotetiklik,

dinamiklik, müstəsnalıq və s. xüsusiyyətlər xasdır.

Həm Azərtbaycan, həm də rus dillərindəki fe-

lin gələcək zaman formalarına transpozisiya xasdır və

bu hallarda da ümumi cəhətlər meydana çıxır. Trans-

Gülrux Həsənova

171

pozisiya dilin qrammatik quruluşunun dinamik inkişa-

fını təmin edir. Hər iki müqayisə olunan dildə gələcək

zaman formalarının transpozisiyası aşağıdakı hallarda

baş verir:

1. Gələcək zaman indiki zaman əvəzinə işlənəndə;

2. Gələcək zaman keçmiş zaman əvəzinə işlənəndə.

Hər iki müqayisə olunan dildə felin zaman for-

malarının transpozisiyası onların morfoloji baxımdan

zənginliyinə dəlalət edir və qrammatik quruluşda eks-

plisit və implisit mənaların dialektik vəhdətini əks et-

dirir. Transpozisiya dildə ekspressivliyə və emosio-

nallığa xidmət edir.


172

İİSSTTİİFFAADDƏƏ OOLLUUNNMMUUŞŞ ƏƏDDƏƏBBİİYYYYAATT

Azərbaycan dilində

1. Abasov Ə. Azərbaycan dilinin qrammatikası.

Bakı: Azərnəşr, 1953, 130 s.

2. Axundov A.A. Felin zaman kateqoriyasının

tədqiqi tarixindən. Bakı: Aspirantların elmi əsərləri.

3-cü buraxılış, 1957, s. 21-37.

3. Axundov A.A. Felin zamanları məsələsinə

dair//S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri, Bakı:

1958, N2, s. 133-136.

4. Axundov A.A. Felin zaman kateqoriyası. Filolo-

giya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim

olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 1958, 25 s.

5. Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı: ADU

nəşriyyatı, 1961, 138 s.

6. Axundov A.A. Ümumi dilçilik. Dilçiliyin tari-

xi nəzəriyyəsi və metodları. Bakı: Maarif, 1973, 254 s.

7. Axundov A.A. Fel zamanlarının üslubi xüsusiy-

yətləri – Dilin estetikası. Bakı: Yazıçı, 1985, s. 65-86.

8. Azərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə.

Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, Bakı: 1951, 267 s.

Gülrux Həsənova

173

9. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I cild. A-Q.

Azərb. SSR EA müxbir üzvü Ə.Ə.Orucovun redaktəsi

altında. Bakı: Elm, 1964, 595 s.

10. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II cild. D-

Y. Azərb. SSR EA müxbir üzvü Ə.Ə.Orucovun redak-

təsi altında. Bakı: Elm, 1980, 576 s.

11. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III cild. K-

P. Azərb. SSR EA müxbir üzvü Ə.Ə.Orucovun redak-


12. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV cild. S-

Ş. Azərb. SSR EA müxbir üzvü Ə.Ə.Orucovun redak-


13. Budaqova Z.İ. Fel. Azərbaycan dilinin qram-

matikası. I hissə. Morfologiya. Bakı: Azərb. SSR EA,

1961, 324 s.

14. Cahangirov F. Perfekt zamanlar. Bakı: Elm,

2000, 78 s.

15. Cahangirov F. İngilis dilində perfekt zamanlar

sistemi və onun Azərbaycan dilində ifadəsi. Filologiya

elmlər namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim

edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı: 2000, 26 s.

16. Cəfərova B. İngilis və Azərbaycan dillərində

felin zamanlar sistemi. Bakı: Nurlan, 2004, 259 s.

17. Çobanzadə B., Ağazadə F. Türk qrameri,

Bakı: 1938.

18. Dəmirçizadə Ə.M. -ub, -ıb keçmiş zaman

forması haqqında. Bakı: “Müəllimə kömək” məcmu-

əsi, 1938, s. 13-18.


174

19. Dəmirçizadə Ə., Quliyev D. Qrammatika.

Bakı: 1938.

20. Eyvazova R. Kişvəri “Divan”ının dili (mor-

foloji xüsusiyyətlər). Bakı: Elm, 2005, 154 s.

21. Əfəndiyev İ.R. Azərbaycan dilində fellər. Fi-

lologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün

təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı: 1944.

22. Əfəndiyev İ.R. Fel. Azərbaycan dilinə aid

tədqiqlər. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1947, s. 37-53.

23. Əfəndiyev İ.R. Fel. Azərbaycan dilinin

qrammatikası. I hissə. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1951.

24. Əfəndiyev İ.R. Müasir Azərbaycan dilində

qrammatik kateqoriyalar. Filologiya elmləri doktoru

alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş disser-

tasiyanın avtoreferatı, Bakı: 1960, 46 s.

25. Əfəndiyeva T. Felin keçmiş zaman formala-

rı. Bakı: Nurlan, 2005, 130 s.

26. Ələkbərov A.Q. Rus dilinin qrammatikası.

Fonetika və morfologiya. Bakı: Elm, 1988, 147 s.

27. Əsgərov M.B. Türk və Azərbaycan dillərində

zaman formalarının müəyyən olunması meyarı//“Elmi

axtarışlar” 3-cü toplu. Filologiya, tarix, incəsənət,

Bakı: 2001, s. 172-176.

28. Əsgərov M.B. Zaman formaları, adverbial

fel formaları və onlar arasında funksional semantik

əlaqələr. Bakı: Elm, 2002, 146 s.

29. Hacıyeva A. Dil sistemində tipoloji sapmalar

Gülrux Həsənova

175

(aqlutinativ dillərdə flektiv təmayüllü elementlər). Filolo-

giya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim

olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı, Bakı: 2006, 28 s.

30. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Lek-

sika, fonetika, morfologiya. Bakı: ADU, 1954, 275 s.

31. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.

Morfologiya. III hissə. Bakı: Maarif, 1983, 320 s.

32. Xanbutayeva L.M. Müasir Azərbaycan və in-

gilis dillərində infinitiv (ümumi tipoloji tədqiqat), Ba-

kı: BSU, Kitab aləmi, 2003, 129 s.

33. Xanbutayeva L.M. Müasir Azərbaycan və in-

gilis dillərində infinitiv (ümumi tipoloji tədqiqat). Fi-

lologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün

təqdim olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı:

2004, 22 s.

34. İsayeva İ.D. Müxtəlifsistemli dillərdə sifətin

leksik-semantik xüsusiyyətləri (Azərbaycan və ingilis

dillərinin materialı əsasında). Filologiya elmləri nami-

zədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dis-

sertasiyanın avtoreferatı. Bakı: 2007, 21 s.

35. Kərimov Y.K. Fel zamanlarının məna xüsu-

siyyətlərinə aid bəzi qeydlər (Azərbaycan və qazax

dillərinin materialları əsasında). Bakı: Bakı Dövlət

Universitetinin Elmi əsərləri, Dil və ədəbiyyat seri-

yası, 1973, N3, s. 21-26.

36. Məmmədəliyev V. Ərəb ədəbi dilində felin

zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları. Bakı: 1992, 145 s.

37. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel. Bakı:


176

Maarif, 1986, 320 s.

38. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qram-

matikası. Bakı: Azərbaycan Universiteti, 1990, 375 s.

39. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası.

Bakı: Maarif, 1979, 360 s.

40. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. II

hissə. Bakı: Elm, 1980, 510 s.

41. Nərimanov N. Türk-Azərbaycan dilinin müx-

təsər sərf-nəhvi. Bakı: 1899.

42. Nəsirov V., Məmmədov Ə. Müasir elm və

məkan-zaman problemi. Bakı: Azərbaycan Dövlət

nəşriyyatı, 1985, 140 s.

43. Rəhimov M.Ş. Azərbaycan dilində fel şəkil-

lərinin formalaşma tarixi. Filologiya elmləri doktoru

alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş disser-

tasiya. Bakı: 1966.

44. Rüstəmov R.Ə. Azərbaycan dili dialekt və şivə-

lərində fel. Bakı: Azərbaycan SSR EA nəşri, 1965, 320 s.

45. Sadıqov R. Müxtəlifsistemli dillərdə obyek-

tiv və qrammatik zaman əlaqələri. Bakı: Nurlan, 2004,

115 s.

46. Şirəliyev M.Ş. Azərbaycan dialektologiyası-

nın əsasları. Bakı: Maarif, 1968, 421 s.

47. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Dilçi-

lik problemləri. I hissə. Bakı: Maarif, 1982, 325 s.

48. Vəliyev İ.D. XIV-XIX əsr Azərbaycan dili-

nin yazılı abidələrində keçmiş zaman formaları. Filo-

logiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün

Gülrux Həsənova

177

təqdim edilən dissertasiya, Bakı: 1969, 135 s.

49. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli

qrammatikası. II hissə. Fellər. Bakı: ADU, 1975, 132 s.

Rus dilində

50. Аксаков К.С. О русских глаголах. Полное

собрание сочинений. Том II. Сочинения филологи-

ческие, часть I, Москва: 1975, с. 410-417.

51. Алекперов А.К. Лексическая семантика

простых глаголов в современном азербайджанском

языке. Баку: Элм, 1983, 160 с.

52. Аракин В.Д. Сравнительная типология

английского и русского языков. Ленинград:

Просвещение, 1979, 254 с.

53. Аскеров А. Сопоставительный анализ

многозначных качественных прилагательных в

русском и азербайджанском языках. Автореферат

диссертации на соискание ученой степени

кандидата филологических наук. Баку: 2002, 21 с.

54. Баранников Л.И. Введение в языкознание.

Саратов: Издательство Саратовского

Университета, 1984, 320 с.

55. Бархударов С. Очерки по морфологии

современного английского языка. Москва: Высшая

школа, 1975, 155 с.

56. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Часть

I. Фонетика и морфология. Москва: Издательство


178

АН СССР, 1952, 543 с.

57. Баскаков Н.А. Категория наклонения и

времени в тюркских языках // Вопросы категории

времени и наклонения в тюркских языках (Мате-

риалы совещания), Баку: Элм, 1968, с. 9-16.

58. Батманов И.А. Грамматика киргизского

языка, выпуск II. Фрунзе: 1940.

59. Блумфилд Л. Язык. Перевод с англий-

ского. Е.С.Кубряковой и В.П.Мурат. Москва:

Прогресс, 1968, 607 с.

60. Бондарко А.В. Вид и время русского гла-

гола (значение и употребление). Москва:


61. Бондарко А.В. Грамматическое значение и

смысл. Ленинград: Наука, 1978, 174 с.

62. Бондарко А.В., Буланин Л.Л. Русский

глагол. Ленинград: Просвещение, 1967, 192 с.

63. Борковский В.И., Кузнецов П.С.

Историческая грамматика русского языка. Москва:

Наука, 1965, 555 с.

64. Будагов Л.З. Практическое руководство

турецко-татарского – адербиджанского наречия.

Москва: 1857, 278 с.

65. Булаховский В.В. Введение в языкозна-

ние, часть II. Москва: Учпедгиз 1954, 178 с.

66. Булыгина Т.В. Об Организации плана

содержания с точки зрения еë соответствия орга-

низации плана выражения – “Проблемы языкознания”.

Gülrux Həsənova

179

Доклады и сообщения советских учëных на X

Международном конгрессе лингвистов. Москва: 1967,

с. 62-68.

67. Валгина Н.С., Розенталь Д.Э., Фомина

М.И. Современный русский язык. Москва: Высшая

школа, 1987, 480 с.

68. Велиев И.Д. Формы прошедшего времени

в письменных памятниках азербайджанского языка

XIV-XIX вв. Автореферат диссертации на соиска-

ние учëной степени кандидата филологических

наук. Баку: 1969, 26 с.

69. Виноградов В.В. Русский язык (грамматичес-

кое учение о слове). Ленинград: Учпедгиз, 1947, 784 с.

70. Виноградов В.В. Из истории изучения рус-

ского синтаксиса. Москва: Упчедгиз, 1958, 180 с.

71. Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике

английского языка. Москва: Издательство литера-

туры на иностранных языках, 1960, 399 с.

72. Гаджиева Т.А. Система форм прошедшего

времени глагола в современном азербайджанском

литературном языке. Автореферат диссертации на

соискание учëной степени кандидата филологи-

ческих наук. Москва: 1958, 24 с.

73. Гасанова У.С. Морфологические соответ-

ствия в разносистемных языках (на материале азер-

байджанского и русского языков). Автореферат

диссертации на соискание учëной степени канди-

дата филологических наук. Баку: 2004, 26 с.

74. Гвоздев А.Н. Современный русский литера-


180

турный язык, часть II. Фонетика и морфология. Моск-

ва: Государственное издательство Министерства

просвещения РСФСР, 1958, 406 с.

75. Горшкова К.В., Хабургаев Г.А.

Историческая грамматика русского языка. Москва:

Высшая школа, 1981, 359 с.

76. Грамматика русского языка, том I. Моск-

ва: АН СССР, 1960, 719 с.

77. Гринберг Дж. Некоторые грамматические

универсалии, касающиеся преимущественно по-

рядка значимых элементов. “Новое в лингвистике”,

выпуск V, Москва: 1970, с. 78-90.

78. Гринберг Дж., Осгуд У., Дженкинсон Дж.

Меморандум о языковых универсалиях. “Новое в

лингвистике”, выпуск V, Москва: 1970.

79. Гумбольт Вильгелм де. Избранные труды

по языкознанию. Мсква: Наука 1984.

80. Гусейнова Л. Система длительных времëн

глагола (на материале английского и азербайд-

жанского языков). Баку: Нурлан, 2006, 139 с.

81. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского

языка. Москва-Ленинград: АН СССР. 1948, 276 с.

82. Захарова О.С. Основные вопросы сопоста-

вительной морфологии русского и киргизского язы-

ков. Автореферат на соискание учëной степени

кандидата филологических наук. Фрунзе: 1965, 31 с.

83. Ибрагимова С.И. Модальность как линг-

вистическая категория (на материале французского и

азербайджанского языков). Автореферат на соискание

учëной степени доктора филологических наук, Баку:

Gülrux Həsənova

181

2007, 42 с.

84. Иванов С.Н. Методологические основы

тюркской грамматики. – Советская тюркология и

развитие тюркских языков в СССР. Тезисы док-

ладов и сообщений. Алма-Ата: 1976, с. 97-100.

85. Исаченко А.В. Грамматический строй рус-

ского языка в сопоставлении со словацким, часть

II. Морфология. Братислава: 1960.

86. Казем-Бек М.А. Общая грамматика ту-

рецко-татарского языка. Гос. издание. Казань:

Типография Казанского Университета, 1846, 457 с .

87. Кацнельсон С.Д. Типология языка и ре-

чевое мышление. Ленинград: Наука, 1972.

88. Керимов Я.К. Времена глагола в азербайд-

жанском и казахском языках. Автореферат на

соискание учëной степени кандидата филологичес-

ких наук. Баку: 1973, 33 с.

89. Кулиев Г.К. Семантика глагола в тюрк-

ских языках. Баку: Элм, 1998, 205 с .

90. Куртенэ Бодуэн де. О системном харак-

тере всех языков // Избранные труды по общему

языкознанию, том I. Москва: Наука, 1973.

91. Лопатин В.В., Милославский И.Г.,

Шемякин М.А. Современный русский язык.

Теоретический курс. Словообразование и

морфология. Москва: Русский язык, 1989, 262 с.

92. Магеррамова С. Парадигматические отно-

шения в лексике русского и азербайджанского

языков. Баку: Bakı Universiteti, 2002, 207 с.


182

93. Мамедов А.Н. Глаголы современного азер-

байджанского и монгольского языков. Автореферат

на соискание учëной степени кандидата филологи-

ческих наук. Баку: 1971, 37 с.

94. Мейе А. Общеславянский язык. Москва:

Издательство иностранной литературы, 1951, 320 с.

95. Насилов В.М. К вопросу о грамматической

категории вида в тюркских языках. “Труды Мос-

ковского Института Востоковедения”, том IV, Москва:

1947.

96. Некрасов Н.П. О значении форм русского

глагола. СПб, 1865, с 117-140.

97. Общее языкознание. Методы лингвисти-

ческих исследований. Москва: Наука, 1973, 420 с .

98. Пешковский А.М. Русский синтаксис в науч-

ном освещении. Издание 7-е, Москва: 1956, 511 с.

99. Поспелов Н.С. Категория времени в грам-

матическом строе русского глагола. сб.: “Вопросы

теории и истории языка”, Москва: 1952, с. 293-297.

100. Поспелов Н.С. Категория времени в грам-

матика строе русского глагола. Москва: 1952, 186 с .

101. Поспелов Н.С. Прямое и относительное

употребление форм настоящего и будущего

времени глагола в современном русском языке. сб.:

Исследования по грамматике русского

литературного языка. Москва: АН СССР, 1955, с.

250-289.

102. Потебня А.А. Из записок по русской грамма-

тике, том IV. Глагол. Местоимения. Числительное.

Москва-Ленинград: Учпедгиз, 1941, с. 93-167.

Gülrux Həsənova

183

103. Рагимов М.Ш. Формы выражения

настоящего и будущего времëн в письменных

памятниках азербайджанского языка XIV-XVII вв –

Dilçilik məcmuəsi. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil

İnstitutunun əsərləri. X cild. Баку: 1967.

104. Рагимов М.Ю. Сравнительно-типологи-

ческое исследование будущего времени глагола в

современном азербайджанском и французском язы-

ках. Автореферат на соискание учëной степени

кандидата филологических наук. Баку: 1971, 20 с.

105. Размусен Л. О глагольных временах и об

отношении их к видам в русском, немецком и

французском языках. “Журнал министерства на-

родного просвещения”, 1891, июнь с. 378-393, 401-

403, 403-417; июль с. 1-5, 19-26.

106. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-

справочник лингвистических терминов. Москва:


107. Русская грамматика, том I.

Словообразование. Морфология. Москва: Наука,

1980, 783 с.

108. Серебренников Б.А. Проблема

глагольного вида в тюркских языках. В кн.:

Вопросы грамматики тюркских языков. Алма-Ата:

Издательство АН Казахской ССР, 13-58 с.

109. Серебренников Б.А. Принципы описания

языков мира. Москва: Наука, 1976, 343 с.

110. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З.

Сравнительно-историческая грамматика тюркских


184

языков. Москва: Наука, 1986, 299 с.

111. Словарь русского языка, том I. А-Й.

Москва: Государственное издательство

иностранных и национальных словарей, 1957, 964

с.

112. Словарь русского языка, том II. К-О.

Москва: Государственное издательство

иностранных и национальных словарей, 1958, 1015

с.

113. Словарь русского языка, том III. П-Р.

Москва: Государственное издательство иност-

ранных и национальных словарей, 1959, 992 с.

114. Словарь русского языка, том IV. С-Я.

Москва: Государственное издательство иност-

ранных и национальных словарей, 1961, 1088 с.

115. Соссюр Фердинанд. Труды по

языкознанию. Перевод с французского языка под

редакцией А.А.Холодовича. Москва: Прогресс

1977, 695 с.

116. Сравнительная грамматика русского и азер-

байджанского языков. Под редакцией М.Ш.Шира-

лиева и С.М.Джафарова. Баку: АГУ им. С.М.Кирова,

1954, 397 с.

117. Суник О.П. Вопросы типологии

агглютинативных языков// Морфологическая

типология и проблема классификации языков.

Москва-Ленинград: Наука, 1965, с. 26-64.

118. Формановская Н.И. Значение и употребле-

Gülrux Həsənova

185

ние глаголов настоящего времени в современном

русском языке. Автореферат диссертации на

соискание учëной степени кандидата

филологических наук. Москва: 1955, 21 с.

119. Храковский В.С. Принципы типологичес-

кого описания содержательных грамматических

функций – Тезисы докладов первого международ-

ного симпозиума учëных социалистических стран

на тему “Теоретические проблемы восточного

языкознания”, часть II, Москва: 1977, с. 75-79.

120. Шанский Н.М. О некоторых актуальных

вопросах методики русского языка как науки –

Всесоюзная конференция “Научно-методические

основы преподавания русского языка в педаго-

гических институтах” (Алма-Ата, 1970, Краткие

сообщения и доклады). Москва: 1970, с. 15-20.

121. Шанский Н.М., Тихонов А.Н. Совре-

менный русский язык. Словообразование. Мор-

фология. Москва: Просвещение, 1981, 270 с .

122. Шахматов А.А. Синтаксис русского язы-

ка. Изд. 2. Ленинград: Учпедгиз, 1941.

123. Шахматов А.А. Очерк современного рус-

ского литературного языка. Изд.4-ое. Москва:

Учпедгиз, 1941, 288 с.

124. Щерба Л.В. Преподавание иностранных

языков в школе. Москва-Ленинград: 1947.

125. Чейф У.Л. Значение и структура языка.

Перевод с английского Г.С.Шура. Москва: Прог-

ресс, 1975, 432 с.

126. Ярцева В.Н. Принципы типологического


186

исследования родственных и неродственных язы-

ков – Проблемы языкознания. Москва: Наука,

1967, 207 с.

127. Ярцева В.Н. О принципах определения

морфологического типа языка. В кн.: Морфоло-

гическая типология и проблема классификации

языков. Москва: Наука, 1965, с. 109-116.

Digər dillərdə

128. Casagrande J.B. Language universals in

anthropoligical perspective. “Universals of languages”.

Ed2. Cambridge, Mass 1966.

129. Ilyish B. The structure of modern English.

Moscow: Prosvesheniye, 1971, 366 pp.

130. Korsakov A. The use of Tenses in English.

Lvov: Lvov University Press. 1969, 314 pp.

131. Mazon A. Emplois des aspects de verbe

russe. Paris: 1914, pp 117-226, pp 238-243.

Bədii ədəbiyyat

132. Azərbaycan dastanları. Bakı: Gənclik, 1977,

172 s.

133. Bayatılar. Bakı: Yazıçı, 1985, 199 s.

134. Bayramov Bayram. Sənsiz. Bakı: Azərnəşr,

1963, 267 s.

Gülrux Həsənova

187

135. Bayramov B. Xəzinə. Bəlalı sevgim. Bakı:

Azərnəşr, 1965, 438 s.

136. Hüseynzadə H. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I

cild. Şeirlər və poemalar. Bakı: Azərnəşr, 1975, 298 s.

137. Hüseynzadə H. Seçilmiş əsərləri. II cild.

Şeirlər və poemalar. Bakı: Azərnəşr, 1975, 283 s.

138. Kərim Əli. Qaytar ana borcunu. Bakı: Gənc-

lik, 1970, 223 s.

139. Qədirzadə S. Təbəssüm mükafatlarımızdır. He-

kayələr, povestlər, komediyalar. Bakı: Yazıçı, 1981, 454 s.

140. Məmməd Araz. Şeirlər və poemalar. Bakı:


141. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. 3 cilddə. I

cild. Bakı: Azərnəşr, 1951, 484 s.

142. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. II cild. Bakı:


143. Nərimanov N. Əsərləri. Bakı: Azərnəşr,

1956, 279 s.

144. Rəhman Sabit. Hekayələr. Bakı: Azərnəşr,

1956, 225 s.

145. Şıxlı İsmayıl. Ayrılan yollar. Roman. Bakı:

Azərbaycan Uşaq və Gənclər ədəbiyyatı, 1957, 258 s.

146. Şıxlı İsmayıl. Seçilmiş əsərləri. Iki cilddə. I

cild. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1971, 363 s.

147. Şıxlı İsmayıl. Seçilmiş əsərləri. II cild.

Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1971, 444 s.

148. Vahabzadə B. Dan yeri. Şeirlər, poemalar.

Bakı: Gənclik, 1973, 262 s.

149. Vahabzadə B. Lirika. Bakı: Azərnəşr, 1990,

215 s.


188

150. Бунин И.А. Избранное. Алма-Ата:

Жазушы, 1983, 480 с.

151. Бунин И.А. Повести и рассказы.

Ленинград: Лениздат, 1985, 639 с.

152. Достоевский Ф.М. Бедные люди. Белые

ночи (Романы). Кроткая (Рассказ). Москва:

Художественная литература, 1976, 224 с.

153. Лермонтов М. Избранные сочинения. В двух

томах. Том I. Стихотворения и поэмы. Москва: Госу-

дарственное издательство художественной литературы,

1959, 511 с.

154. Лермонтов М. Избранные сочинения. Том

II. Драмы и проза. Москва: Государственное

издательство художественной литературы, 1959,

504 с.

155. Пушкин А.С. Сочинения. В 3-х томах.

Том I. Москва: Государственное издательство

художественной литературы, 1957, 511 с.


Том II. Москва: Государственное издательство



Том III. Москва: Государственное издательство ху-

дожественной литературы , 1957, 621 с.

158. Толстой Л.Н. Детство, отрочество, юность.

Воронеж: Центр – Черноземное книжное

издательство, 1977, 311 с.

159. Толстой Л.Н. Анна Каренина. Роман.

Кишинев: Лумина, 1975, 862 с.

Gülrux Həsənova

189

160. Толстой Л.Н. Война и мир. Роман. В двух

книгах. Кн 1 том 1-2. Москва: Художественная

литература, 1972, 599 с.

161. Толстой Л.Н. Война и мир. Роман. В двух

книгах. Кн 2 том 3-4. Москва: Художественная

литература, 1972, 607 с.

162. Чехов А.П. Избранное. Москва, Худо-

жественная литература, 1974, 606 с.

163. Чехов А.П. Повести и рассказы. Москва:

Художественная литература, 1975, 607 с.

164. Чехов А.П. Избранные произведения. Ле-

нинград: Лениздат, 1967, 712 с.

165. Шекспир В. Избранные произведения.

Москва-Ленинград: Государственное издательство


Documents

Az?rbaycan Milli Elml?r Akademiyasi · Ümumi və spesifik dil faktlarının öyrənilməsində isə kontensiv tipologiya əsas diqqəti qrammatik kateqoriyanın məntiqi-məzmun